METODOLOGIJANIR-a- skripta -

1. POJAM NAUKE

Teorijski, postoji nekoliko definicija pojma nauke koje same po sebi nisu identične, ali među njima i nema nekih bitnih razlika. Po svim tim definicijama nauka obuhvata skup spoznajnih činjenica, pojava, načela, informacija, teorija, zakonitosti i zakona o objektivnoj stvarnosti prirode i društva. Nauka ima osnovni cilj, a to je utvrđivanje zakonitosti prirodnih i društvenih pojava.Možemo zaključiti da nauka predstavlja skup sistematizovanih i argumentovanih znanja, odnosno skup spoznajnih činjenica, pojmova, načela, podstaka, informacija, teorija, zakona i zakonitosti u određenom teorijskom razdoblju o objektivnoj stvarnosti (tj. prirodi i društvu) do kojih se došlo primjenom objektivnih naučnih metoda, a kojima je osnovna svrha i cilj spoznaja zakona i zakonitosti o prošlosti, sadašnjosti i budućnosti prirodnih i društvenih pojava i maksimizacija učinkovitosti ljudske prakse.Prema tome, bitni elementi koji determinišu pojam nauke su: skup znanja o predmetu naučnog istraživanja, istorijski trenutak, objektivna stvarnost, svjesna primjena naučnih metoda, određivanje prirodnih i društvenih pojava u prošlosti i sadašnjosti, prognoziranje i predviđanje prirodnih i društvenih pojava u budućnosti, odnosno proširivanje i produbljivanje saznanja o njima, kao i društvenim fenomenima iz prošlosti i sadašnjosti, a za njihov razvoj u budućnosti mjerenje uslova života i rada i stvaranje osnovnih pretpostavki za društvo blagostanja te maksimiziranje učinaka primjene naučnih saznanja u praksi. Nauka ne mora uvijek biti u direktnoj vezi sa svakodnevnim životnim problemima jer ona ponekad samo zadržava opšti karakter i teorijsko značenje.Razvoj nauke, naučnog stvaralaštva i naučnog istraživanja te primjena naučnih dostignuća u društvenoj praksi su bitni faktori razvoja ljudskih saznanja i svijesti, razvoja demokratije, slobodnog tržišta i proizvodnih snaga, usavršavanje tehnike i tehnologije, porasta profitabilnosti rada i ekonomkih subjekata, te opšteg napretka civilizacije i kulture. Osnovna funkcija nauke je u tome da čovječanstvu ponudi vladavinu nad prirodnim zakonitostima kao i razvoj proizvodnih snaga, te proizvodnih i društvenih odnosa. Nauka je bila i biće osnovni pokretač razvoja i osnovni faktor povećanja produktivnosti društvenog rada u savremenom svijetu.

2. ISTORIJSKI RAZVOJ I ZNAČAJ NAUKE

Počeci razvoja nauke vežu se sa prvim praktičnim iskustvima čovjeka. Kako bi osigurao opstanak prvi čovjek se morao suočiti sa svim problemima, prilagođavajući određene prirodne pojave na krajnje primitivan način. Već tada je doslo do određenih primitivnih, ali značajnih ideja i hipoteza, kao i zaključaka nastalih iz prijeke potrebe čovjeka. U prvobitnoj zajednici preovladavala je magija, tj. praznovjerje, koja je označavala i logiku i prihologiju tadašnjeg čovjeka. Čovjek je najprije izučavao nebeska tijela i tako postavio temelje astronomiji, a tek poslije je pažnju usmjerio na filozofiju, politiku i prava, ali i matematiku, fiziku, biologiju, medicinu. Najstariji narodi Mesopotamije stvorili su temelje za početna istraživanja astronomije, nauke koja se bavi proučavanjem nebeskih tijela. Ocem astronomije smatra se Hiparh (prvi je uočio pojavu ekvinocija, tj. kada su dan i noć jednake dužine.) Stari Grci su proučavali svemir i to su nazvali filozifijom (ljubav prema mudrosti). Predstavnik Miletske škole Tales predvivio je pomračenje sunca, Pitagora je prvi tvrdio da je zemlja okrugla, što je Aristotel i dokazao. Heraklit je naslućivao da se zemlja okreće oko svoje ose, a Aristrah je naslućivao da je sunce veće od zemlje i da se oko njega kreću nebeska tijela. Grčko učenje nastavili su u Aleksandrijskoj školi.

Prvi začeci matematike počnju stvaranjem naziva i znakova za brojanje, a kasnije i računanje. Arapske cifre su se najprije koristile u Indiji. Od Egipta su Grci preuzeli prva znanja o mjerenju i tako je nastala geometrija. Pitagora je primijenio logiku u geometriji pa kao rezultat toga imamo Pitagorinu teoremu. Veliki značaj razvoju ove oblasti dali su i Euklid, Arhimed i Eratosten. Smatra se da su najprije stari Grci počeli razmišljati o sastavu materije. Empedokle je tvrdio da postoje 4 osnovna elementa (zemlja, voda, vatra i vazduh), Demokrit i Leukip razvili su iz tog shvatanja teoriju atoma. U razvoju naučne misli iz područja fizike ističe se Arhimedovo ime i djelo. On je prvi svoje sumnje i tvrdnje provjeravao raznim eksperimentima. Biologija je nauka o čitavom organskom svijetu, a obuhvata botaniku, zoologiju i antropologiju. Aristotel je ostavio raznovrsne opise oko 500 životinjskih vrta. Ocem botanike, tj.nauke o biljakama smatra se Teofrast, učenik Aristotelove škole.Medicina kao nauka o ljudskom organizmu, o njegovim bolestima te njihovom sprečavanju i liječenju vuče korijene iz magije i praznovjerja. Otac naučne medicine je Hipokrat koji u svojim djelima pobija ta primitivna shvatanja, izvrsno opisuje bolesti i smatrao je da nastaju kao posljedica debalansa tjelesnih sokova.Smatra se da su temelje istoriji postavili istočni narodi naročito Jevreji. Biblija se ubraja u najveća literarna dostignuća, sadrži religiozne i moralne pouke i objašnjava stanje ljudskog roda. Herodot se smatra izuzetno važnim istorijskim piscem koji je zapisivao podatke iz istorije Perzije, Babilonije i Egipta.Smatra se da je politika kao nauka o pojavama koje se odnose na zajedničku djelatnost ljudi najstarija disciplina društvenih nauka. Temeljno su je proučavali Grci. Politička pitanja su opisivana i obrađivana u mnogim djelima, ali su najznačajnija Aristotelova „Politika “ i Platonova „Država i zakoni“.Najprimitivnije i najstarije shvatanje prava je teokratsko, tj. oblik vlasti gdje sveštenstvu pripada i politička vlast. Najzanimljiviji su Platonovi dijalozi o pravednosti u kojima mnoga njihova rješenja nadilaze okvire i mogućnosti tog vremena: obavljanje f-ja na osnovu sposobnosti, stroga zakonitost, pravednost, ravnopravnost, ograničenja krajnosti siromaštva i bogatstva itd. Mnogi ni danas nisu ostvareni.

3. GLAVNE IDEJE KROZ ISTORIJU (FILOZOFIJA, PRIRODNE NAKE, PSIHOLOGIJA)

Od pada Rima 476.god pa do sredine XIII vijeka skoro da i nema naučnog života. Astronomijom i matematikom bavili su se Arapi, a umjetnički i naučni život se vodio na Istoku. Sa nastankom perioda renesanse (obnove, preporoda) dolazi i do naučnog i idejnog procvata. Renesansni naučni zamah u književnosti, umjetnosti, filozofiji, arhitekturi odnosno materijalno i duhovno blagostanje se u kontinuitetu razvija, nižu se jedna za drugom nove spoznaje, nova shvatanja, ideje, izumi, patenti i proizvodi i to u svim naučnim oblastima i disciplinama i svim sferama ljudskih aktivnosti.Osnovna naučna i filozofska misao tog vremena utemeljena je na dva načina shvatanja svijeta: empirizmu i racionalizmu. Empirizam kao nauka koja piznaje iskustvo kao jedino sredstvo vjerodostojne spoznaje, određuje smjer filozofske misli. Najpoznatiji predstavnici ovog pravca su G. Galilej i F. Bejkon. Racionalizam je smjer u teoriji spoznaje koji smatra da je razum kriterijum vjerodostojnog znanja. Racionalisti poput Paskala, Spinoze i drugih, isticali su se osim svojim filozofskim uvjerenjima i kao matematičari, fizičari i biolozi.

U fizici je ostvareno mnogo novih dostignuća i izuma, radom brojnih naučnika i inovatora. Galilej je otkrio zakon oscilacije klatna, postavio je principe moderne dinamike, potvrdio je Kopernikov heliocentrični sistem koji je dalje razradio Kepler. Isak Njutn je otkrio zakon gravitacije, a smatrao je da su vrijeme i prostor nezavisne kategorije (među sobom). Nikola Tesla je genijalni istraživač i izumitelj iz olasti elektrotehnike i radiotehnike (višefazni sistem, prenos električne energije, indukcijski motor). Albert Anštajn je dokazao da su i vrijeme i prostor relativne, a ne apsolutne vrijednosti.U biologiji su evidentna brojna otkrića kao što su Darvinova teorija evolucije, Morganova teorija mutacije i sl. Na polju hemije došlo je do definicije pojma „hemijski element“,a Dalton na početku XIX vijeka postavlja osnove moderne atomske teorije. Naučna disciplina psihologija se dugo vremena razvijala u okviru filozofije, a kao posebna disciplina razvila se zahvaljujući radovima Vebera, Herbrata i drugih. Bint je osnovao prvu laboratoriju eksperimentalne psihologije kao i prve praktične škole za mjerenje inteligencije, najvažnije psihološke sposobnosti čovjeka.Društvene nauke nisu imale tako brz razvoj kao prirodne i tehničke nauke. U društvenim naukama važno mjesto i dalje pripada političkim, pravnim i ekonomskim naukama. I u razvoju svih nauka su ipak evidentni određeni pomaci (upotreba ne samo kvalitativnih nego i kvantitativnih naučnih metoda) kao npr. upotreba matematike u ekonomii. Od XVI do XX vijeka pojavile su se brojne naučne discipline:-tehničke nauke (rudarstvo, metalurgija, primjenjena geologija, informatika)-biotehničke nauke (vinogradarstvo, poljoprivreda, hortikultura)-biomedicinske nauke (veterina, stomatologija, farmacija)

4. GLAVNE NAUČNE IDEJE U EKONOMIJI

Grčki filozofi i mislioci su uprkos činjenici da nisu posebno proučavali ekonomske teme, ipak dali svoj skromni doprinos razvoju naučne misli u ekonomiji. Rimljani su dali još manji doprinos razvoju ekonomije, a njihove rasprave na ovu temu ticale su se isključivo poljoprivrede.Poslove i ideje koji su se odnosili na ekonomiju, stari Grci su spustili na nivo upravljanja domaćinstvom, a svrstavali su ih u poslove na nižem stepenu politike. Platon je raspravljao o ulozi novca kao sredstva zajedničkog obuhvatanja uzajamno nemjerljivih roba. Platonova pravila monetarne politike slažu se sa logičkim posljedicama teorije prema kojoj je vrijednost novca u načelu nezavisna od materijala od kojeg je napravljen. U svom djelu „Oikonomikos“ Ksenofont dokazuje potrebu podjele rada, tvrdi da je poljoprivreda majka umjetnosti i raspravlja o uticaju ponude i tražnje i o zakonitosti opadanja prinosa. Aristotel je proučavao neke ekonomske kategorije na sebi svojstven način; razlikovao je novac kao prometno sredstvo od novca ko blaga, osuđivao je upotrebu novca kao kapitala smatrajući da je novac potreban i da ne smije donositi kamatu. Bio je izričit protivnik monopola, čiju je suštinu prethodno pravilno definisao.

5. TEMELJNE I RAZVOJNE OSOBINE NAUKE

Najznačajnije osobine nauke su: Jedinstvenost nauke - sastoji se u jedinstvenosti svih naučnih područja, unutar njih naučnih polja, unutar polja naučnih grana, unutar grana naučnih ogranaka, unutar ogranaka kolegija, predmeta...Između pojedinih elemenata postoje direktne i indirektne veze.Jedinstvo naučne teorije i prakse - nema objektivne spoznaje koja se prije ili kasnije direktno ili indirektno ne primjenjuje u praksi, ali nema ni objektivne stvaralačke prakse koja se ne temelji na naučnim činjenicama.Naučna istraživanja i naučne metode - svako naučno istraživanje mora imati svrhu, cljeve i zadatke i mora se sužiti naučnim metodama (najčešće se koristi više naučnih metoda ili u kombinaciji). Nema naučnog istraživanja bez naučnih metoda.Kreativnost u nauci - je najvažniji kvalitativni element naučnika. Ipak bez inteligencije nema ni kreacije, odnosno nema nauke bez znanja i kreacije. Kreativan naučnik mora biti domišljat, maštovit, dosjetljiv...Svjesno organizovani timski rad naučnika - u prošlosti je dominirao naučnik pojedinac, ali sa porastom naučnih saznanja i broja naučnika ostvarivanje osnovnih naučnih f-ja zahtijeva udruživanje znanja i napora naučnika različitih specijalnosti. Samo svjesno organizovani timovi mogu vršiti prikupljanje i obradu velikog broja informacija i prezentovanje dobijenih rezultata i zaključaka.Zakon ubrzanog razvoja nauke - evidentno je konstantno povćanje broja naučnika, broja objavljenih publikacija, naučnih disciplina i skraćivanje vremena od pronalaska do njegove primjene u praksi. Sve navedeno je rezultat brzog razvoja nauke.Dinamički razvoj nauke - nauka je složen sistem koji se stalno mijenja, usavršava, prilagođava okruženju ili okruženje prilagođava sebi, kritički i stvaralački revidira naučna naslijeđa, stvara nova znanja o prošlosti i sadašnjosti. Nauka je najefikasnije sredstvo za postizanje opšteg napretka tehnike, tehnologije, umjetnosti i kulture.Sličosti u fazama razvoja nauke - svaka nauka mora proći tri osnovne faze razvoja: 1.opisna faza, 2.logičko-analitička i sintetička faza, 3.faza usklađivanja sadržajnih i kvantitativnih metoda naučne spoznaje.Objektivnost i nauka - objektivnost je osnovno obilježje nauke. Objektivnost zahtijeva temeljno, svjesno, odgovorno i naučno utemeljeno ispitivanje u skladu sa naučnim metodama, predmetom istraživanja, a rezultati se moraju kritički i naučno provjeriti te teorijski i praktično valorizovati.Preciznost, studioznost i nauka - naučnim istraživanjima se mora pristupiti studiozno, naučno, marljivo i visoko profesionalno jer je u suprotnom samo istraživanje osuđeno na propast. Preciznost predstavlja tačnost do najmanje sitnice u svakoj fazi naučnoistraživačkog rada.Pouzdanost i nauka - pouzdanost predstavlja čvrsto argumentovane naučne spoznaje, činjenice, teorije i zakonitosti. Za to su potrebne kvalitetne i blagovremene informacije.Sistem i nauka - sistemski pristup je obavezan. Svaka aktivnost istraživača mora imati plan , svrhu i ciljeve, redoslijed, početak , izvršenje, završetak itd. Nabrojani elementi međusobno moraju imati čvrste logičke veze.Anačitičko-sintetički postupak i nauka - skoro svaki složeni posao (projekat) se raščlanjuje na odgovarajuće dijelove koji se nakon određenih dorada, transformacija spajaju u odgovarajuće cjeline.Racionalnost i nauka - racionalizacija u naučnoistraživačkom radu predstavlja skup aktivnosti (mjera, akcija, poslova) kojima se pojednostavljuje i pojeftinjuje metodologija i tehnologija izrade nekog djela. To predstavlja uštedu vremena, energije, napora, snage, materijala

6. NAUKA O NAUCI, VEZE IZMEĐU NAUKA I NAUČNO-TEHNOLOŠKA POLITIKA

Nauka je nastala kao posljedica potrebe društvenog razvoja, a vremenom je postala samostalan društveni podsistem, više ili manje interakcijski povezan sa drugim podsistemima. Stepen i jačina tih veza direktno zavisi od stepena razvoja, proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa društva. Nizak stepen društveno-ekonomskog razvoja uslovljava i nizak stepen razvoja nauke, i obrnuto.ubrzanje društveno-ekonomskog razvoja je i uzrok i posljedica razvoja naučno.-istraživačke djelatnosti. Između podsistema nauke i ostalih društvenih podsistema postoji čvrsta veza pri čemu razvoj jednog podsistema direktno i indirektno utiče na razvoj drugog podsistema i obrnuto.Uloga nauke kao faktora opšteg društvenog razvoja ogleda se u istraživanju prirodnih i društvenih zakonitosti. Proučavanje naučne zakonitosti predstavlja predmet naučne disipline koja se naziva nauka o nauci. Ta naučna disciplina ima zadatak da nauku istražuje pomoću naučnih metoda. Sam razvoj nauke implicirao je i njenu složenost. Ona danas obuhvata oko 2000 relativno samostalnih naučnih disciplina. Njen razvoj doveo je do velikih promjena u naučnoistraživačkoj djelatnosti, metodologiji i strukturi nauke. Pojavile su se brojne nove metode i naučne discipline (teorije sistema, teorija informacija, operacijska istraživanja, metode simulacije). Brzom razvoju posebne naučne discipline nauke o nauci doprinjeli su brojni faktori:

- brz razvoj savremene nauke omogućio je učinkovito korišćenje savremenih naučnih metoda (statističke, matematičke, matematički modeli, informatičke metode i sl)

- složen i sadržajan sistem akumuliranog znanja uz savremene naučne metode koje omogućavaju definisanje i komparaciju faktora koji ubrzavaju i usporavaju razvoj nauke

- objektivne mogućnosti eksperimentalnog organizovanja, planiranja i finansiranja nauke.

- pozitivni i veliki rezultati automatizacije, kompjuterizacije i informativnih sistema.

Nauka o nauci je nauka koja proučava iskustvo djelovanja naučnih sistema sa ciljem da se razrade metode povećanja uspješnosti naučnog procesa sredstvima organizacionog i društvenog uticaja. Ona ima za cilj stvaranje teorijske osnove organizacije, planiranja, predviđanja i upravljanja naukom.Za naučnu i tehnološku politiku možemo reći da je skup interakcijski povezanih i naučno utemeljenih aktivnosti (metoda, mjera, akcija, funkcija...), instrumenata i primjerenih resursa pomoću kojih nosioci tih politika regulišu i unapređuju naučnoostraživačku djelatnost u jednoj državi. Takve politike su najčešće nacionalne, ali mogu biti i višenacionalne kao npr. naučna i tehnološka politika Evropske unije. Osnovni ciljevi naučne i tehnološke politike su:

- dimenzioniranje i održavanje relativno visoke i stabilne stope rasta društvenog proizvoda, produktivnosti i učinkovitosti predviđanja

- postepeno stvaranje visokoproizvodne i učinkovite privrede- optimizacija privredne strukture, naročito jačanje izvozno orjentisanih sektora.

Svaka država pored opšteg nacionalnog naučnoistraživačkog programa donosi i svoje posebne programe kojima nastoji podići nivo kvaliteta nauke i tehnologije, a u korist privrede i unapređenja kvaliteta života, te unaprijediti nivo međunarodne saradnje i uključenosti u međunarodne programe i projekte. Nosioci politike naučnog i tehnološkog razvoja su:-poslovni sektor (profitno orjentisane djelatnosti)-sektor visokog obrazovanja-javni ili državni sektor-sektor privatnih, neprofitnih organizacija.

7. KLASIFIKACIJA, NAČELA I STRUKTURA SAVREMENE NAUKE

Klasifikacija predstavlja razvrstavanje, raščlanjivanje, raspoređivanje odnosno sistematsku podjelu predmeta, pojava i pojmova po klasama, po djelima, razredima, radovima, vrstama, tipovima s obzirom na njihove opšte karakteristike. Klasifikacija nauke predstavlja otkrivanje interakcijskih veza između njenih segmenata: područja, polja, grana, ogranaka i to na osnovu određenih načela o njihovim uzajamnim vezama. Sama klasifikacija nauke ima veliko i praktično i teorijsko značenje.Kroz istorijski razvoj nauke istakle su se 3 glavne razvojne faze:

1. prva faza - jedinstvo nauke (u nauci nije bilo diferencijacija, filozofija je bila jedina nauka)

2. druga faza - otpočeo je proces diferenciranja nauke. Od XV do XVIII vijeka od filozofije su se izdvojile astronomija, matematika, fizika, hemija, biologija itd.

3. treća faza - nastavlja se proces diferenciranja, ali i integrisanja pojedinih naučnih disciplina u naučna područja.

Sa gnoseološkog stajališta klasifikacija nauke može biti:- objektivna (veze između nauka se izvode iz veza objekata istraživanja)- subjektivna (klasifikacija nauke se temelji na osobinama subjekata)

Sa metodološkog stajališta, klasifikacija nauke može biti:- po načelu koordinacije (nauke se razvrstavaju od opšteg prema pojedinačnom i od

apstraktnog prema konkretnom)- po načelu subordinacije (nauke se razvrstavaju prema složenosti od jednostavnih,

nižih, do složenih, viših)

Razvoj proizvodnih snaga, proizvodnih i društvenih odnosa te dostignuća naučno-tehničko-tehnološkog napretka, zahtijevali su podjelu nauke na podsisteme: oblasti, područja i discipline. Razlikujemo sledeća naučna područja:

- poručje prirodnih nauka- područje tehničkih nauka- područje biomedicine i zdravstva- područje biotehničkih nauka- područje društvenih nauka- područje humanističkih nauka.

Najnovija klasifikacija nauke je uglavnom primjerena današnjiem stepenu razvoja nauke, tehnike, tehnologije, proizvodnih snaga, proizvodnih i društvenih odnosa. Ipak, klasifikacije se stalno moraju dopunjavati teorijskim i praktičnim dostignućima i potrebama.

8.NAUČNA DJELATNOST I NAUČNO ISTRAŽIVANJE

Naučna, odnosno naučnoistraživačka djelatnost obuhvata naučna istraživanja, razvojna istraživanja, objavljivanje rezultata naučnih i razvojnih istraživanja, naučno osposobljavanje i usavršavanje te održavanje i razvoj naučno-istraživačke infrastrukture.Naučna djelatnost se temelji na brojnim načelima, od kojih su najvažniji:

- sloboda naučnog istraživanja i stvaralaštva- zaštita prava intelektualnog rada- javnost rada

- konkurentnost naučnih programa- briga za zaštitu okoline- uključenost u međunarodnu naučnu djelatnost.

Naučnoistraživačku djelatnost obavljaju naučnoistraživačka i druga pravna lica kojima je odgovarajućim zakonima priznat naučnostraživački status.Naučnoistraživački rad je stvaralačka aktivnost kojom se, primjenom njenih metoda, stiču nove naučne spoznaje, odnosno stvaralački koristi postojće znanje za nove primjene. Značenje i vrijednosti rezultata naučnoistraživačkog rada se određuje doprinosom tih rezulltata razvoju same nauke, kao i u objektivnim mogućnostima njihove primjene u razvoju privrednog i društvenog sistema. Naučnoistraživački rad i njegovi rezultati se valorizuju primjenom naučnih kriterija u procesu naučne kritike, te provjerom rezultata u praksi. Naučnoistraživačke radove objavljuju naučnici i istraživači koji su izabrani u ogovarajuća naučna zvanja ( npr. naučni saradnik, viši naučni saradnik i naučni savjetnik), odnosno istraživačka zvanja (stručni saradnik, mlađi asistent, asistent i viši asistent) kao i druge zakonom ovlaštene osobe. Ipak izrada naučnoistraživačkog rada nije moguća bez odgovarajuće naučnoistraživačke infrastrukture, a nju čine: laboratorije, eksperimentalni pogoni, istraživačke stanice, tehnološki parkovi, dokumentacione službe, računarski centri...Istraživati zapravo znači ispitivati brižljivim i marljivim traženjem, istraživanjem, proučavanjem, analiziranjem, studiranjem. Naučnoistraživanje je specifična intelektualna djelatnost kojoj je osnovna svrha otkrivanje i dokazivanje naučnih istina pomoću naučnih metoda. Naučno istraživanje obavljaju organizovani, osposobljeni, iskusni intelektualci, specijalisti, eksperti za određena naučna polja, naučnici, istraživači, nastavnici i saradnici. U društvenim naukama, naročito ekonomiji karakteristična su brojna istraživanja (marketing, tržište, prodaja i nabavka).

9.NAUČNI POJAM I NAUČNI SUD

Kada koristimo izraze „metoda“, „nauka“, „tehnologija“, „magistarski naučni rad“, „doktorska disertacija“, važno je da svi mislimo na isto tj. da svi imamo istu misao o dotičnom izrazu. Pojam je misao o suštini onoga što mislimo tj. misao o bitnim karakteristikama onoga što mislimo. Pojam je misao o predmetu. Svaki pojam je opšte obilježje predmeta. Svaki pojam ima svoj sadržaj i opseg. Sadržaj nekog pojma je skup obilježja koja čine dotični pojam, a opseg je skup svih predmeta koji su obuhvaćeni datim pojmom.S obzirom na sadržaj i opseg pojmovi mogu biti:

- jednostavni (jedno obilježje)- složeni (više obilježja)- identični (pojmovi istog sadržaja i opsega)- različiti (različitog sadržaja i opsega)

Pojmovi takođe mogu biti individualni i klasni, univerzalni i partikularni, pozitivni i negativni, konkretni i apstraktni, homogeni i heterogeni i sl.Naučni sud je spoj pojmova kojima se nešto tvrdi ili poriče, tj. sud je misao koja ima neku istinitu vrijednost. Takođe sud je logički oblik u kom pojmovi ostvaruju svoj odnos prema predmetima.Prema predikcijskoj teoriji suda svaki sud se sastoji od tri pojma:

- subjekat (misao o onome o čemu se nešto tvrdi)- predikat (misao o onome šta se o subjektu tvrdi)- kopula (glagol koji veže subjekat i predikat).

Postoje brojne vrste sudova:- sudovi prema strukturi (relacijski ipredikcijski)- sudovi prema kvantitetu (univerzalni, posebni, pojedinačni i generalni)- sudovi prema kvalitetu (afirmativni i negativni)- kombinovani sudovi prema kvantitetu i kvalitetu.

10. DEFINICIJA I DIVIZIJA POJMA

Definicija znači određivanje jednog pojma po njegovim svojstvima da bi bio jasan, razgovjetan i dređen. Definicijom se postiže da se definisani pojam ne miješa sa drugim pojmovima te da se jasno i nedvosmisleno od njih može razlikovati. Skladno tome bi se moglo reći da je definicija sud kojim se nedvosmisleno određuje sadržaj jednog pojma. U definiciji treba razlikovati pojam koji se definiše definicijom i definirajući pojam tj. pojam kojim se definiše. Neka od pravila definisanja su:

- definicija mora biti primjerena, tj. adekvatna pojmu koji se definiše- definicija mora biti jasna jer se pojam ne može definisati pomoću nejasnog,

dvosmislenog i neodređenog pojma- definicija treba sadržati samo bitna obilježja koji pripadaju pojmu koji se definiše- definicija ne smije biti kružna- definicija ne bi trebala biti negativna.

U literaturi postoje brojne vrste definicija:- deskriptivna, teorijska i leksička- preskriptivna tj. propisujuća, zakonodavna i pogodbena- verbalna i pokazna- esencijalna i genetička- eksplicitna i implicitna

Logički postupak kojim se određuje opseg nekog pojma se naziva divizija. Divizija mora biti primjerena, tj. mora biti jedinstvena, odnosno dosljedna i postupna. U svakoj diviziji razlikuju se tri elementa:

- pojam opsega (koji se utvrđuje divizijom)- spajalište ili princip (divizioni temelj)- divizioni članovi (niži pojmovi koji ulaze u opseg nekog pojma).

Najvažnije vrste divizija su:- divizija prema broju članova (dihotomija, trihotomija)- paralelne divizije- subdivizije.

11.DISTINKCIJA, DESKRIPCIJA I EKSPLANACIJA

Distinkcija (razlikovanje, odvajanje) je postupak kojim se objašnjava razlika između pojmova. To se čini tako što se jedan pojam upućuje na neki srodan pojam, a zatim se upozori na razlike među njima. U logici distinkcija može biti:

- brojčana (numerička) - ako se jednaki predmeti razlikuju po broju koliko ih ima- realna (stvarna) - logička (misaona) - ako se u jednom konkretnom predmetu razlikuju njihove različite

strane- formalna- ako je provedena radi neke misaone analize ili temeljena na nevažnim

osobinama.Deskripcija (opis) je opisivanje nekog predmeta, pojma, pojave, toka događanja. U procesu deskripcije najčešće se nabrajaju svojstva nekog pojma, ali se ne utvrđuje međusobni odnos i rangiranje takvih svojstava. U naučnoistraživačkom radu opisivanju pojava, podataka i događaja treba posvetiti posebnu pažnju jer od primjerenog opisa zavise i ostale faze istraživanja. Jedino objektivno opisivanje se smatra vjerodostojnim. Objektivnost se može provjeriti tako da više osoba (naučnika i istraživača) opisuje istu pojavu ili proces. Naučni opis je precizan, logički i objektivan.Eksplanacija je logički postupak kojim se predmet, pojava, događaj, činjenica dovodi u vezu sa nekim drugim predmetom, pojavom, događajem ili činjenicom, a to je bitna pretpostavka njegove egzistencije. Kod svake eksplanacije treba razlikovati eksplanandum i eksplanans, a u ovom poslednjem i antecedentne okolnosti i opšte zakone. Eksplanandum je pojava koju treba objasniti, a registruje se opisom. Eksplanans je skup zakona i okolnosti na koje se upućuje kao na dovoljan uslov za nastanak pojave. Antecedentnim okolnostima se nazivaju okolnosti pod kojim se pojava zbila, a opštim zakonima zakoni pod kojima se pojava desila tj. zakoni čije djelovanje u datim okolnostima mora imati za posljedicu navedenu pojavu. Najvažnije vrste eksplanacije su:

- eksplanacija činjenica- eksplanacija zakona- uzročna eksplanacija- statistička eksplanacija- funkcionalna eksplanacija- strukturalna eksplanacija.

12. NAUČNI PROBLEM I PREDMET NAUČNOG ISTRAŽIVANJA

Problem istraživanja je onaj problem koji se ne može riješiti učenjem, već je potrebno sprovesti naučno istraživanje da bi se došlo do novih naučnih spoznaja. Naučni problem je činjenica ili pojava koja je za istraživača neshvatljiva, nemoguća i koja protivriječi postojećim teorijama i raspoloživom znanju, a koja podstiče na razmišljanje tražeći objašnjenje i rješenje.Iz naučnog problema definiše se predmet naučnog istraživanja, a iz naučnog problema i predmeta naučnog istraživanja postavlja se hipoteza kou treba dokazati ili opovrgnuti. Dakle, logičan tok je sljedeći: utvrditi problem istraživanja, pa predmet istraživanja, a zatim postaviti hipotezu.Predmeti naučnog istraživanja mogu biti stvari, pojave, odnosi, priroda, društvo, ponašanje, stavovi, mišljenja i interesi. Svaki predmet je određeni materijalni sadržaj u određenom

obliku, odnosu, kretanju i razvoju. Stvar je svaki pojedini predmet i pojedina pojava objektivne materijalne stvarnosti (prirodne, društvene, psihičke). Stepenovi razvoja mogu se sistematizovati u šest skupina i to: mehanička kretanja, molekeularna (fizička) kretanja, atomska ili hemijska kretanja, biološka kretanja, psihička kretanja i društvena kretanja.U tretiranju predmeta istraživanja nameće se pitanje predmeta kao stvari i predmeta kao pojave. I pojava je stvar ako je stvarna jer i ona mora imati svoj materijalni sadržaj, a razlika između stvari i pojava je u različitom stepenu samostalnosti postojanja.

13. HIPOTEZA

Hipoteza je naučna pretpostavka postavljena za objašnjenje neke pojave koju treba provjeriti i dokazati (ili opovrgnutu) da bi postala vjerodostojna naučna teorija ili naučni zakon.Tri su temeljna izvora hipoteze:

- nužnost proširenja spoznaje- nužnost prevladavanja nedostataka već stečenih spoznaja- potreba stalnog provjeravanja aktuelnosti stečenih spoznaja.

Potrebno je postaviti dobru hipotezu, a to je ona hipoteza koja je adekvatna datom predmetu istraživanja. Takva hipoteza se može i provjeriti i potvrditi određenim teorijsko-praktičnim postupkom. Pet je temeljnih pretpostavki za valjanu hipotezu: relevantnost, provjerljivost, kompatibilnost, plodnost i jednostavnost.Moguće je postaviti različite vrste hipoteza: kvalitativne, kvantitativne, opšte, posebne, radne, naučne, pomoćne, preliminarne i dr. Provjeravanje hipoteze: 1. teorijski (misaona djelatnost)2. empirijski (praktična djelatnost)

14. CILJEVI NAUČNOG ISTRAŽIVANJA I PRDVIĐANJE

Naučno istraživanje je postupak iznalaženja novih naučnih spoznaja s ciljem njihovog potvrđivanja, dopunjavanja ili opovrgavanja. Za naučno istraživanje najvažnija su tri cilja:

- naučno otkriće- naučno objašnjenje- naučno predviđanje

Ako se neki budući događaj temelji na znanju o prošlim događajima i pravilnostima ili zakonima koji njima vladaju može se govoriti o racionalnom predviđanju. Tri su osnovna zadatka predviđanja:

- isključivanje iznenađenja (smanjnje neizvjesnosti)- ograničavanje dezorjentacije- doprinošenje stabilnoj orjentaciji.

Naučno istraživanje se temelji na poznavanju opštih zakona i posebnih okolnosti pod kojim ti zakoni djeluju, što u velikoj mjeri pomaže i olakšava naučno predviđanje.Ipak činjenica je da je predviđanje teže i neizvjesnije ukoliko neki događaj ima više uzroka, svako predviđanje ima svoje rizike, i mnogo je jednostavnije u stabilnim i ustaljenim sistemima.

Dobrov je razlikovao tri vremenske skupine prognoza naučnoistraživačkog progresa:- prognoze I faze (od 15 do 20 god.)- perspektivni planovi- prognoze II faze (oko 50 god.)- kvantitativne ocjene prepuštaju mjesto kvalitativnim- prognoze III faze (oko 100 god)- prognoze su hipotetičkog karaktera.

U naučnom predviđanju se javljaju sledeće poteškoće:-nedovoljan broj temeljnih (polaznih) činjenica-neadekvatno tumačenje i korištenje raspoloživih činjenica.

15.NAUČNO OTKRIĆE

Zadatak nauke nije samo opisati, objasniti i predvidjeti nego i otkriti i objasniti. Otkrićima se obogaćuje riznica znanja, a dokazima se utvrđuje istinitost onoga što je otkriveno. I naučno otkriće se sastoji u zapažanju ili uočavanju nekog nepoznatog predmeta, vrste predmeta, činjenice ili vrste činjenice. U tom smislu se govori o otkriću novog planeta, hemijskog elementa itd.Iako se naučno otkriće, pod kojim se podrazumijeva svaka nova spoznaja u granicama jedne nauke, prepliće sa tehničkim pronalascima ili izumima, između te dvije naučne kategorije treba praviti i određene razlike. Zato se kaže „Tesla je otkrivao naučna otkrića, a Edison je bio pronalazač“. Npr. automobil, avion ili atomska bomba nisu „otkrića“ jer ne služe proširenju riznice znanja, nego predstavljaju primjenu naučnih znanja u praktične svrhe. Pravilno je reći da su to tehnički pronalasci. Otkriće činjenica je važno za nauku, ali je otkriće zakona mnogo važnije jer omogućava i objašnjenje i predviđanje pojava. Dva osnovna logička uslova naučnog otkrića su:

1. otkrivena teorija ili teza mora biti istinita2. otkrivena teorija ili teza mora biti nova, postavljena po prvi put.

Postoje razne vrste naučnih otkrića. Prema predmetu istraživanja naučna otkrića mogu biti:

1. temeljna naučna otkrića su otkrića činjenica postojanja određenih pojava, odnosno njihovih svojstava, posebno kvantitativnih i kvalitativnih mjera, odnosa itd. Krajnji ciljevi određene faze istraživanja su:

- otkriće još nepoznate činjenice- otkriće veza i odnosa date pojave sa drugim pojavama

2. u istraživanjima pojava u području društvenih nauka posebnu ulogu ima otkriće uzroka i motiva ljudskog ponašanja i aktivnosti.

3. svrha naučnog otkrića i istraživanja je otkriće zakona pojava tj. njihovog nastanka, razvoja i nestanka.

4. otkriće naučne teorije o nekoj vrsti prirodnih i/ili društvenih pojava je širi naučni cilj jer ona sadrži i hipoteze i teorijske modele objašnjenja određenih pojava.

16. DOKAZ

Postupak čija je svrha utvrđivanje, pokazivanje, zasnivanje istinitosti nekog suda naziva se dokazivanjem, a njegov logički oblik odnosno forma dokaz. Dakle, dokaz je logički oblik koji garantuje istinitost spoznaje pomoću njenog obrazloženja, a u svakom dokazu razlikuje se postavka ili tvrdnja koja se dokazuje i dokazni razlozi (argumenti) pomoću kojih se postavka dokazuje.U postupku dokazivanja značajna su 4 elementa dokaza:

1. teza ili tvrdnja - sud čija se istinitost dokazom utvrđuje2. argumenti ili razlozi - to su sudovi na osnovu kojih se utvrđuje istinitost neke tvrdnje

ili teze3. nerv dokaza - odlučujući, ključni, glavni argument ili razlog koji presudno utiče na

dokazivanje istinitosti neke tvrdnje ili teze4. način dokaza - način dokazivanja istinitosti teze.

Proces dokazivanja je proces zaključivanja. Razlika je u tome što se kod dokazivanja ide obrnutim redom. Kod zaključivanja se izvodi zaključak po poznatom postupku iz datih premisa, a kod dokazivanja je već poznat zaključak, ali je potrebno pronaći adekvatne premise. Pri dokazivanju se pretpostavlja da je data teza istinita, a tek onda traže argumenti, odnosno razlozi za tu tezu i pomoću njih se dokazuje da je teza istinita. Tražiti argumente za neku tezu znači tražiti istinite sudove- aksiome. Aksiomi se ne mogu dokazati, ali im dokazi nisu ni potrebni jer su oni očigledni. U nekim naučnim disciplinama se osim aksioma koriste i drugi sudovi koji se ne dokazuju pošto su očigledni, a to su postulati. Postulat je sud do kojeg se ne dolazi vlastitim iskustvom, nego se prihvata kao polazna tačka.Dokaz je sličan objašnjenju. Dokazati jedan sud znači pronaći sud tj. skup sudova iz kojih se on može važećim zaključivanjem izvesti.Postoje razne vrste dokaza:

- direktni i indirektni (iz direktnih proizilazi teza, a indirektni dokazuju tezu)- potpun i nepotpun (potpun ima nesumnjivo tačne argumente, a nepotpun dokaz ima

razloge koji nisu nužno istiniti)- empirijski i neempirijski (empirijski ima empirijske sudove, a neempirijski koristi

neempirijske argumente)- deduktivni i induktivni (kod deduktivnih teza proizilazi iz istinitih argumenata dok se

kod induktivnih teza izvodi iz argumenata)- progresivan i regresivan

Greške u dokazu mogu se svrstati u tri osnovne skupine:1. greške irelevantnosti (ne dokazuje/pobija se sporna teza nego neka druga)

- ko previše dokazuje ništa ne dokazuje- prelaz na drugi rad- argument protiv čovjeka (ne pobija tezu nego njenog autora)- argument strahopoštovanja prema autoritetu (pozivanje na mišljenje autoriteta)

2. greška neosnovanog razloga (dokazi bez dokazne snage)- osnovna zabluda- krug u dokazu (kretanje misaono logičkog procesa u zatvorenom krugu)

3. greška toka (teza nije temeljena na argumentima koji su korišteni)

17. OPOVRGAVANJE (POBIJANJE) U NAUCI

Opovrgavanje (pobijanje) je postupak dokazivanja da je neka teza neistinita, to je postupak utvrđivanja neistinitosti neke tvrdnje. Dokaz je usmjeren na utvrđivanje istinitosti, za razliku od opovrgavanja. Ponekad se u naučno istraživačkom radu utvrđuje neistintost tvrdnje koju neko zastupa, pa se takav postupak naziva opovrgavanje ili pobijanje.Opovrgavanje može biti:

1. direktno opovrgavanje (sastoji se u dokazu neistinite tvrdnje tj. pogrešne argumentacije ili same teze)

2. indirektno opovrgavanje (sastoji se iz dokazivanja neistinitosti antiteze ili izvođenjem apsurdnih posljedica iz teze koja se opovrgava)

Kod opovrgavanja vrijedi pravilo da je jednostavnije opovrgnuti opšte neistinite tvrdnje (teze) nego partikularne.

18. NAUČNI ZAKLJUČAK

Sudovi su elementi zaključka. U svakom zaključku ima više sudova (najmanje 2), ali svaki skup sudova nije zaključak. Da bi se formulisao zaključak nije dovoljno imati samo dva suda nego i misao da jedan od tih sudova slijedi (proizilazi) iz jednog ili više drugih. Kao što sud nije suđenje , pojam nije poimanje, tako ni zaključak nije zaključivanje. Zaključivanje je misaoni proces kojim se izvodi jedan sud iz jednog ili više sudova. To je struktuirana složena misao o dva ili više sudova gdje jedan proizilazi iz jednog ili više sudova.Zaključivanje je psihološki proces, a zaključak je logička tvorevina. Sud ili sudovi iz kojih se izvode novi sudovi nazivaju se premise ili pretpostavke, a novo izvedeni sud je zaključak (konkluzija). Treba praviti razliku između važećeg i nevažećeg zaključka. U slučaju važećeg zaključka konkluzija slijedi iz premise, a u slučaju nevažećeg zaključka konkluzija ne slijedi iz premise.Osnovne vrste zaključaka su direktan (izravan) i indirektan (neizravan). Kad se jedan sud izvodi iz samo jednog drugog suda radi se o direktnom zaključku, a kad se jedan sud izvodi iz najmanje dva druga suda riječ je o indirektnom zaključku. Indirektni zaključak je najčešće: deduktivan, induktivan i analogijski.Deduktivni zaključak je zaključak kojim se iz opštih premisa izvodi posebna (manje uopštena) konkluzija. Razlikujemo jednostavan deduktivni zaključak ili silogizam (zaključak koji se sastoji od tačno dvije premise i konkluzije, dakle tačno 3 suda) i složen deduktivni zaključak ili polisilogizam (zaključak koji ima više od dvije premise, pa se prema tome sastoji od više nego 3 suda).Induktivni zaključak je takav da se iz manje opštih premisa izvodi opšta konkluzija.Analogni zaključak: iz posebnih premisa se izvodi poseban zaključak. Ako nevažeći zaključci liče na važeće onda su to odstupanja (logičke greške). Još od Aristotela održala se podjela logičkih grešaka:

- paralogizmi (nenamjerne logičke greške)- sofizmi (greške sa svrhom da nekog zbune, prevare i dovedu u zabludu).

Sve greške u zaključku dijele se na:- opšte (govorne i vangovorne) – dvosmislenost, naglasak, govorni oblik...- greške posebnih vrsta zaključaka - prebrza generalizacija....

19. NAUČNA TEORIJA

Izraz teorija ima brojna značenja, a najvažniji su: logičko uopštavanje iskustava, prakse, uopšteno iskustvo, čista spoznaja, ideja o nekom području, polju, grani nauke i sistemsko izlaganje tih ideja.Teoretičar je naučnik koji se bavi teorijom, to je čovjek koji svoju mudrost crpi iz knjiga, ali nema praktičnih saznanja. Teoretisati znači graditi, iznositi teoriju tj. rasuđivati suviše apstraktno.Naučna teorija je hipoteza koja se privremeno prihvata kao potvrđena (dokazana) i koju je moguće zastupati. Teorija je opšte načelo tj. formula koja je izvedena iz očiglednosti.Teorija najčešće nastaje iz hipoteze pa se nameće pitanje njihovog odnosa. Taj se odnos određuje tako što se utvrdi činjenica da teorija postaje od hipoteze, kao i zavisnost teorija od hipoteza koje sadrži. Ponekad se teorija može opovrgnuti iako su hipoteze koje sadrži prihvaćene kao takve.U razvoju nauke pravilo je da nova teorija „pobjeđuje“ staru. Ponekad nova teorija uključuje u sebe dio zakona i zakonitosti koju je sadržala i neka ranija teorija. To je posljedica stalnog progresa nauke. Kao što nema apsolutne istine tako nema ni apsolutne teorije - one vrijede samo u određenim okolnostima i kada se odnose na određene činjenice.Ako se u istraživanju društvenih pojava ne mogu objasniti neke činjenice pomoću poznatih teorija potrebno je tražiti nove teorije. Spoznaje u društvenim naukama brzo zastarjevaju zbog brzih i radikalnih promjena u strukturi društvenih pojava. Za razliku od društvenih, prirodne pojave se događaju po prirodnim zakonima, nezavisno od volje ljudi. U prirodnim naukama se ne pravi razlika između spoznaje i vrijednosti, jer ako je otkrivena putanja Zemlje oko Sunca smatra se da je ona takva i da takva treba biti. Za razliku od prirodnih, društvene nauke se ne zadovoljavaju samo opisom stanja kakvo je ono, nego nastoje otkriti i kakvo bi stanje trebalo biti.U društvenim naukama poznate su dvije vrste teorija:

- empirijska (govori o društvu kakvo i jeste)- normativna (govori o društvu kakvo bi trebalo biti).

Prema Šešiću postoje sledeće podjele naučnih teorija:- po predmetnom području (ekonomske, filozofske, pravne)- prema spoznajnom porijeklu (analitičko-deduktivne)- prema strukturi teorije- prema opštosti (opšte i posebne)- prema stepenu naučne utemeljenosti.

Važnost naučnih teorija može biti teorijsko-spoznajna i praktična.

20. NAUČNI ZAKON

Naučni zakon je najviši oblik naučne spoznaje i jedan od najviših ciljeva naučne spoznaje uopšte. To je potvrđeni hipotetički sud koji se odnosi na neku množinu pojava. Zakon se ne donosi, on se otkriva odnosno izvodi i jezički formuliše. Utvrditi zakon znači odrediti relativno stalne karakteristike neke pojave.U savremenoj nauci, kada je u pitanju shvatanje naučnog zakona, postoji sukob između determinizma (nauka o opštoj objektivnosti, zakonomjernosti i uslovljenosti prirodnih i društvenih pojava) i probablizma (tvrdnja da je svaka spoznaja samo vjerovatna).Postoji nekoliko tvrdnji vezanih za ulogu naučnih zakona:

- naučni zakon predstavlja znanje opštih i bitnih obilježja neke vrste pojava- naučni zakoni igraju bitnu ulogu u otkriću ne samo činjenica nego i samih naučnih

teorija i zakona- naučni zakon igra najvažniju ulogu u naučnom objašnjenju, jer naučno objasniti neku

pojavu znači tu pojavu spoznati na osnovu naučnih zakona, pa tek onda teorije i hipoteze

- naučni zakoni igraju važnu ulogu u postavljanju novih naučnih hipoteza, teorija i zakona.

Najvažije vrste naučnih zakona su:1. prema predmetu:

- zakoni veze- strukturni zakoni- zakoni skupa

2. prema gnoseološkoj funkciji:- deskriptivni naučni zakon- eksplikativni naučni zakon

3. prema opštosti važenja:- univerzalni- opšti- posebni

4.prema važenju:- strogi- više ili manje vjerovatni.

21. VERIFIKACIJA SPOZNAJE

Istinitost spoznaje bi uvijek trebala biti verifikovana tj. provjerena, posvjedočena, dokazana, potvrđena... Kad se kaže da je neka hipoteza važeća samo ako je provjerljiva to zapravo znači da je važeća samo ako je već stvarno provjerena.Vrijednosti spoznaje se mogu verifikovati različitim metodama koje se najčešće dijele na praktične i teorijske. Najvažnije praktične metode verifikacije spoznaje su:

- metoda posmatranja- eksperiment.

Jedan od najvažnijih oblika eksperimenta je krucijalni eksperiment pomoću kog se može odlučiti o istinitosti hipoteze, teorije i suda.Ako neke naučne spoznaje nije moguće verifikovati ili možda rezultati nisu dovoljni, potrebno je provesti teorijsku verifikaciju. Dva su osnovna načina teorijske verifikacije:

- prvi način se sastoji u tome da se posebni stavovi koji čine sastavni dio određene spoznaje izvode iz nekih opštih stavova

- drugi način su dokazivanja ili izvođenja opštih stavova kojim se raspolaže i koji čine sastavni dio dotične spoznaje.

Verifikovane spoznaje dobijaju svoju pravu vrijednost tek adekvarnom valorizacijim (teorijskim i praktičnim vrednovanjem).

22. NAUČNE ČINJENICE

Svako djelo koje želi dobiti pozitivnu ocjenu mora se temeljiti na činjenicama (faktorima, istinama, događajima) do kojih se dolazi istraživanjem. Jedan od najvažnijih ciljeva nauke je otkrivanje novih i objašnjavanje poznatih činjenica. Naučnoistraživački rad se ne može temeljiti na praznom i špekulativnom meditiranju bez solidnih činjeničnih podloga.Činjenice su proizvodi misaone aktivnosti, koje nastaju povezivanjem više pojedinačnih podataka, informacija, sudova, spoznaja o stvarnosti. Za razliku od podataka kao objašnjenja o predmetu proučavanja, činjenice predstavljaju relaciju između dvije ili više stvari i njenog svojstva.Svako naučno djelo mora biti utemeljeno na kvalitetnim činjenicama, tj. važećim i provjerenim činjenicama. Ipak, prilikom izrade kvalitetnih naučnih dijela nije dovoljno mehaničko nizanje naučnih činjenica, nego je potrebna primjerena analiza, sinteza i interpretacija naučnih činjenica.Šešić navodi i određene zablude u shvatanju činjenica:

- prenaglašavanje- shvatanje da je svaka činjenica jednostavna i jedna- shvatanje da se činjenice jednostavno vide, čuju, osjete...

Činjenice mogu biti naučne i nenaučne. U naučnom istraživanju naučne činjenice imaju posebnu vrijednost, a one su rezultat vjerodostojnog proučavanja, posmatranja i istraživanja (svjedočenja, fotografije, dokumenti, otkrića, zakoni, teorije...)Naučne činjenice su osnova svakog naučnog rada, pa stoga moraju biti pouzdane i prikupljene u dovoljnom broju, kritički razmotrene, primjereno analizirane, sintetizovane i interpretirane, odnosno takve da se čitalac na njih može osloniti i da ih i sam može provjeriti.

23. KLASIFIKACIJA PISANIH DJELA

Djelo je rezultat stvaralačke aktivnosti. Prema Milovanoviću publikacije se dijele na:1. primarne2. sekundarne3. tercijarne4. periodične5. knjige

U primarne publikacije se ubrajaju knjige, časopisi, novine, naučni i tehnički izvještaji, magistarski radovi, doktorske disertacije i serijske i druge publikacije. Sve one u većoj ili manjom mjeri sadrže rezultate naučnih istraživanja te teorijskih i ekspermentalnih istraživanja.Sekundarne publikacije: bibliografije, bibliografski i referentni časopisi, indeksi, bibliotetski katalozi, enciklopedije, biografski rječnici, rječnici pojmova, vodiči itd. Ove publikacije nastaju obradom primarnih publikacija i drugih primarnih isprava. Njihov osnovni zadatak je da pomažu istraživačima u pronalaženju i otkrivanju sadržaja primarnih dokumenata te da budu odgovarajući vodiči kroz naučnu, tehničku, tehnološki i drugu stručnu literaturu i dokumentaciju.U tercijarne publikacije se ubrajaju razni priručnici, naučno popularne rasprave u monografijama, razni adresari ustanova, centralni katalozi biblioteka...Periodične publikacije nisu vremenski ograničene, izlaze u redovnim intervalima. Tu se ubrajaju časopisi, novine, zbornici, godišnjaci, periodične statistike.

Knjiga je štampana publikacija koja izlazi povremeno i sadrži najmanje 49 štampanih stranica (bez korica). Osnovne vrste knjiga, tj. podvrste knjiga su: brošura, tehnička i naučna knjiga, umjetnička knjiga, školska knjiga, dječija knjiga, knjiga dramskih dijela i pjesama.

24. OBILJEŽJA NAUČNOG, NAUČNO-ISTRAŽIVAČKOG I STRUČNOG DJELA

Svako naučno, naučno-stručno i stručno djelo iz bilo kojeg naučnog područja, polja, grane ili naučnog ogranka ima svoja specifična obilježja. Kada je riječ o kvalitetnom djelu izdvajaju se određena obilježja koja su u manjoj ili većoj mjeri zajednička za sve vrste naučnih i stručnih djela iz svih područja.Prema Šamiću, osnovna obilježja kvalitetnog stručnog naučnog djela se mogu svrstati u sedam skupina i to:1. optimalan obim djela- u većini slučajeva kvalitet naučnog djela ne zavisi od obima. Neka epohalna otkrića iznijeta su na svega par strana. U nekim naučnim područjima obim može biti pokazatelj širine i dubine naučnog istraživanja, uloženog truda pa samim tim i vrijednosti samog djela. Ipak, opšte je pravilo da treba težiti da se na kratak, jasan, jednostavan, objektivan i direktan način iznose naučne činjenice, postavke, teorije i ideje. Razloga je više, a glavni su:

- današnji tempo rada i nedostatak vremena (studenata, naučnih radnika...)- kratko i jasno djelo je dokaz da je autor ovladao materijom i dao joj koncizan i

jezgrovit oblik- kratkoća ne smije ići na štetu jasnoće i kvaliteta naučnog i stručnog djela. Kratko djelo

odražaa krepkost i profinjenost autorovog izražavanja.2. jedinstvo i logička povezanost svih segmenata djela (od uvoda do zaključka).3. pravovremeno naglašavanje i iznošenje naučnih činjenica. Svaka misao, činjenica i stav mora biti pravovremeno i istaknuta u dovoljnoj mjeri. To se postiže na način da se više prostora posveti nekoj misli na pravom mjestu.4. originalnost. Svako, pa i ono najskromnije djelo (seminarski, diplomski...) mora da sadrži nešto novo, mora se odlikovati nekom originalnošću i mora prezentovati novu do tada nepoznatu građu.5. potpuno obrazloženi rezultati istraživanja. Ovi rezultati (ideje, činjenice, zaključci, sudovi, mišljenja) moraju biti u dovoljnoj mjeri obrazloženi, jer vrijede onoliko koliko su potkrepljeni dokazima i argumentima.6. objektivnost rezultata istraživanja-autorova rasuđivanja i zaključivanja moraju biti objektivna.7. potvrda rezultata istraživanja

Pri obradi neke teme mora se poštovati nekoliko načela:- ne treba počinjati izlaganje isuviše izdaleka, nego rezultate istraživanja dovesti u

direktnu vezu sa predmetom istraživanja- u djelo ne unositi ništa što nije u vezi sa temom- bez suvišnih podataka- bez ponavljanja- nešto što je samo po sebi dovoljno jasno ne treba dodatno objašnjavati.

25. MONOGRAFIJA, DOKTORAT, MAGISTARSKI RAD I HABILITACIJA

Monografija je naučna rasprava, odnosno naučno djelo u kom se autor pozabavio jednim užim područjem, predmetom, problemom neke nauke ili biografijom neke ličnosti. Ona je dakle, naučno djelo ili popularno naučno djelo koje popularno ili cjelovito razmatra određeni naučni problem, predmet (stvar ili pojavu) ili naučno istraživanje. Monografija se obavezno piše na temelju razrađenog plana koji sadrži sve relevantne elemente predmeta o kom se piše.Monografiju može da piše jedan ili više autora. U prošlom vijeku je bila dominantna vrsta naučnog djela, a naslijedila ju je naučna rasprava. Danas dominiraju zbornici naučnih radova.Doktorska disertacija je izvorno, originalno naučno djelo, koje samostalno izrađuje doktorant i koje je po metodologiji obrade i po doprinosu nauci relevantno za utvrđivanje njegove sposobnosti da radi kao samostalni istraživač u naučnom području i naučnom polju za koje se opredijelio.Magistarski rad je originalno naučno djelo koje magistrant samostalno izrađuje uz kontrolnu pomoć mentora i koje je po metodologiji obrade i po doprinosu nauci relevantno za utvrđivanje njegove sposobnosti da aktivno učestvuje u naučno-istraživačkom radu u naučnom polju za koje se opredijelio. I istraživanje predmeta magistarskog naučnog rada mora se temeljiti na fundamentalnim i primjenjenim istraživanjima, te primjeni brojnih naučnih metoda. Magistarskim naučnim radom moraju se otkriti nove naučne pojave, činjenice, zakonitosti i teorije. To je izrazito samostalno djelo i ne može biti rezultat timskog rada.Habilitacija je najveći postdoktorski akademski ispit kojim se dokazuje sposobnost za poziv univerzitetskog docenta i u mnogim evropskim zemljama je uslov za zvanje univerzitetskog profesora. To je zapravo postupak sticanja kvalifikacije za izvođenje nastave iz određenog predmeta na fakultetu. Uslov za habilitaciju je stečena doktorska titula i određena praktična predavačka ili istraživačka iskustva iz navedenog predmeta, uz koje se često zahtijeva i pisanje i javna odbrana određenog rada (habilitacijske teze) čime se stiče pravo podučavanja.

26. HAUČNI ČLANCI, STUDIJE -PROJEKTI I PATENTI

Naučni članak je napisan i objavljen opis originalnih rezultata istraživanja. To znači da je naučni članak samo jedna vrsta naučnog djela i da mora imati sve atribute takvog djela (osim obima, oblika i stila). Osim toga naučni članak mora biti napisan, objavljen i dostupan svjetskoj naučnoj javnosti, što znači da mora biti objavljen na jednom od svjetskih jezika u međunarodnom naučnom časopisu.Jedan od najbitnijih elemenata naučnog članka je „opis originalnih rezultata istraživanja“. Naučni članak je prvo objavljivanje originalnih rezultata naučnih istraživanja u publikaciji koja je lako dostupna međunarodnoj naučnoj javnosti, a napisan je tako da se istraživanja mogu ponoviti i zaključci provjeriti.Naučni članak mora imati sledeće najvažnije elemente: naslov, sažetak, uvod, razrada glavne tematike s rezultatima istraživanja, zaključak, fusnote, popis korištene literature i priloge. Svi članci se mogu hijerarhijski sistematizovati u 4 kategorije:

1. izvorni naučni članak je originalno naučno djelo u kom su izneseni novi rezultati fundamentalnih ili primjenjenih istraživanja.

2. prethodno saopštenje ili naučna bilješka je naučno djelo koje sadrži naučne spoznaje ili rezultate naučnog istraživanja čiji karakter zahtijeva objavljivanje.

3. pregledni članak sadrži potpun izvještaj o određenom pitanju ili problemu istraživanja o kom je već objavljena naučna informacija, rezultati naučnog istraživanja, samo su u

njemu one na nov način prikupljene, analizirane, sintetizovane i na naučni način prezentovane.

4. izlaganje sa naučnih skupova je posebna vrsta naučnog članka. Oni se izlažu na naučnim skupovima i objavljuju i štampaju u zbornicima radova takvih skupova.

Naučna studija ili projekat je kolektivno naučno djelo koje investitor povjerava na izradu specijalizovanim naučnoistraživačkim organizacijama (naučnim institutima ili zavodima) ili fakultetima.Patenti često nemaju status naučne dokumentacije, a izraz patent ima i druga značenja kao npr. inovacija, novi proizvod, nova originalna ideja u tehničko-tehnološkom smislu, koja daje inovatoru ekskluzivna prava eksploatacije na određeno vrijeme.

27. POJAM I VRSTE NAUČNO-STRUČNIH DJELA

Ova djela sadrže elemente i naučnih i stručnih djela. Izdavačka djelatnost obuhvata široku lepezu aktivnosti u vezi sa uređivanjem, izdavanjem, popularizacijom i plasmanom knjiga, brošura, časopisa itd.U skupinu naučno stručnih djela mogu se svrstati:- udžbenici je osnovno nastavno sredstvo u organizacijama odgoja i obrazovanja u kom se izlaže gradivo utvrđeno nastavnim planom i programom. Svaki udžbenik se mora zasnivati na utvrđenim naučnim načelima i mora ispunjavati primjerene pedagoške, psihološke, tehničke i estetske standarde.- enciklopedija je djelo koje po abecednom poretku daje sažet, sistematski pregled svih grana ljudskog znanja, kulturnih, naučno-tehničkih i društveno-političkih oblasti, a ako obrađuje neku posebnu oblast, riječ je o specijaloj enciklopediji. Dijele se na opšte (univerzalne) i specifične kao i na priručne, male i velike.- leksikon je enciklopedijski rječnik tj. posebna vrsta rječnika koji sadrži skup pojmova, naziva, riječi i predmeta, pojava o činjenicama koje su (po abecedi) poredane da pruže informacije čitaocu.- praktikum je poseban udžbenik (priručnik) namijenjen studentima i istraživačima. Mogu ga pisati pojedinci ili grupa.- rječnici su posebna izdanja koja predstavljaju skup riječi, pojmova i izraza i mogu da sadrže značenje nekog izraza (na jednom ili više jezika), pravilno pisanje riječi ili pravilan izgovor.- zbornik radova je knjiga u kojoj je objavljeno više djela raznih autora.- bibliografija je naučno-stručna djelatnost koja sakuplja, vrednuje, selektuje, analizira i opisuje javnosti namjenjene tekstove, te ih klasifikuje i objavljuje s namjerom da pruži informacije o literaturi.- priručnici pružaju naučne i druge informacije o različitim naučnim oblastima, a tu spadaju enciklopedije, leksikoni, udžbenici, rječnici, statistički priručnici itd.- ljetopisi predstavljaju skupinu priručnika koji se po pravilu izdaju godišnje.- časopis je periodična informacija koja se redovno objavljuje, a izlazi sedmično, mjesečno, dvomjesečno, tromjesečno itd.- književna djela predstavljuju posebna djela koja su izraz stvaraočevog životnog shvatanja i iskustva te odraz društvene svijesti.

28. STRUČNA DJELA

Stručna djela su djela koja ne sadrže nove originalne naučne činjenice, naučne rezultate, teorije nego se u njemu obrađuje već poznato i opisano.Izrada stručnog djela ima osnovni zadatak - prikupljanje, interpretiranje već poznatih naučnih spoznaja, činjenica, inormacija, odnosa i teorija i ostvarenje rezultata koji se mogu koristiti.Kao stručna djela pominju se:- magistarski stručni rad je kvalitetan stručni rad koji magistrant postdiplomskog stručnog ili specijalističkog studija izrađuje uz pomoć mentora na kraju stuija i usmeno pred komisijom za obradu brani. On sadrži rezultate istraživanja koji doprinose unapređenju i razvoju te afirmaciji nauke te rješavanju aktuelnih praktičnih problema, a sve to radi unapređenja teorije i prakse.- stručni članak je takvo djelo u kom se iznose korisne informacije i spoznaje do kojih se došlo razvojnim istraživanjem, a ne fundamentalnim i primjenjenim istraživanjem.- stručni prikaz iznosi stajalište ili shvatanje o nekoj stvari ili pojavi, a njegov autor se zalaže da naučnim činjenicama pridobije što veći broj čitatelja.- stručni elaborat je kratko stručno djelo istovjetnog oblika i strukture, a koje temeljno razrađuje neko pitanje ili predmet.- stručni izvještaj se priprema i izlaže u ime radne skupine po završetku naučnog projekta ili na kraju svake kalendarske godine, ako se projekat radi više godina. Izlaže se pred projektnom komisijom ili naručiocem projekta. Najčešće se susrećemo sa:

- izvještajem o naučno istraživačkom radu na određenom projektu- izvještajem komisije o ocjeni naučnog magistarskog rada- izvještajem komisije o ocjeni pogodnosti teme doktorske disertacije

- meditacija je stručno djelo skromne naučne tj. stručne vrijednosti. Autori ovih djela često ostaju na nivou razmišljanja i emotivnog udubljivanja, a najčešće je riječ o mladim i neiskusnim istraživačima.- recenzija je posebna vrsta kvalitetnog stručnog djela kojom recezent treba prosuditi, ocijeniti i vrednovati rezultate tuđeg djela (udžbenika, priručnika...). kao recezenti mogu se javiti izuzetno priznati i afirmisani naučnici, istraživači i profesori.- vodiči su kvalitetna stručna djela grafički, tehnički i iumjetnički primjereno opremljena, a koja sadrže brojne zanimljive i korisne informacije o privrednim i drugim organizacijama, institucijama, ustanovama itd.- referentne publikacije su stručna djela koja se objavljuju redovno ili povremeno, a sadrže korisne podatke ili definicije ili imena i adrese pravnih i fizičkih lica.

29. POJAM METODOLOGIJE NAUČNOG ISTRAŽIVANJA

Metodologija je nauka o metodama naučnog istraživanja. Šire, metodologija je nauka o cjelokupnosti svih oblika i postupaka istraživanja pomoću kojih se dolazi do sistemskog i objektivnog naučnog znanja ili naučna disciplina u kojoj se kritički ispituju i eksplicitno izlažu različite opšte i posebne naučne metode.Metodologija naučnog istraživanja se može posmatrati sa tri stajališta:

1. teorijsko stajalište - podrazumijeva ispitivanje logičke strukture zakona, hipoteza, teorije...

2. tehničko stajalište - obuhvata postupke prikupljanja, posmatranja, sređivanja, eksperimentisanja i preciznog mjerenja podataka.

3. organizacijsko stajalište - ima zadatak da osigura racionalnu tehnologiju naučnog istraživanja u svim njegovim bitnim elementima.

Naučna metodologija ima tri bitne karakteristike:- tvrdnje treba iznositi jasno, precizno, jezički ispravno, stilski i terminološki ispravno- naučne spoznaje u jednom području moraju biti obrazložene i povezane sa drugim

spoznajama- sve rezultate naučnog istraživanja bi trebalo provjeriti u praksi.

Metodologija naučnog istraživanja može se klasifikovati u dvije skupine:1. opšta metodologija naučnog istraživanja (izučava opšte spoznaje o procesima naučnog

istraživanja, metodama i tehnikama)2. posebne metodologije naučnog istraživanja (prezentuju specijalistička znanja o

postupcima naučnog istraživanja).Posebne metodologije naučnog istraživanja razlikuju se prema predmetu istraživanja pa tako postoje:

- metodologija naučnog istraživanja pedagogije- metodologija naučnog istraživanja ekonomije- metodologija naučnog istraživanja transporta- metodologija naučnog istraživanja medicine- metodologija naučnog istraživanja prava.

30. NAUČNI METOD I NJEGOVE KARAKTERISTIKE

Metod znači planski postupak ispitivanja i istraživanja neke pojave odnosno način rada za ostvarivanje nekog cilja na filozofskom, naučnom, političkom ili praktičnom području. Metod znači gotov model, procedura, redoslijed (šema) po kojoj se odvija neka praktična djelatnost kao što su npr. proizvodne metode u industriji, građevinarstvu, metode igre, nastave... Metoda znači misaoni postupak primjenjen da se lakše i što tačnije otkriju i sistemski obrade naučne činjenice, podaci i informacije.Naučna metoda je skup različitih postupaka kojima se nauka koristi u naučnoistraživačkom radu da bi istražila i izložila rezultate naučnog istraživanja u određenom naučnom području ili disciplini. Istovremeno, naučna metoda je i put kojim se oblikuje i izgrađuje nauka. Naučnom metodom se naziva i svaki način naučnog istraživanja koje osigurava sigurno, sređeno, sistematsko i tačno saznanje.Pri sticanju znanja nauka se služila postupcima koji su zajednički svim naučnim područjima, a to je zapravo naučna metoda u širem logičkom smislu, ali se služila i specifičnim postupcima koji su svojstveni određenim naučnim područjima, a to je naučna metoda u užem smislu. Osnovne naučne metode su posmatranje, eksperiment i zaključivanje.Osnovne karakteristike naučnih metoda su:

- objektivnost - predstavlja nepristrasan, neutralan i pravedan odnos prema određenoj pojavi, predmetu ili objektu koji postoji (nezavisno od subjekta). Objektivnost takođe predstavlja i objektivnu stvarnost tj. materiju, prirodu, pojavu i sve ostalo što postoji bez obzira na spoznaje istraživača, ali predstavlja i objektivnu istinu tj. stvarnost je takva kakva je.

- pouzdanost - pretpostavlja da svaki sud i svaki stav moraju biti dovoljno obrazloženi, potkrepljeni argumentima te dokazani odgovarajućim logičkim postupcima.

- preciznost predstavlja tačno (što je tačnije moguće) određivanje naučnog problema, prikupljanje, obradu i prezentovanje podataka, strukture rada, tačno citiranje tuđih spoznaja, jer svaka nepreciznost može uticati na konačne rezultate.

- sistematičnost - naučne metode zahtijevaju da istraživač pri izradi naučnih i stručnih djela nastoji raditi po načelima teorije sistema. To znači da svi elementi, stvari, pojave, pojmovi i odnosi u prirodi i društvu koje istraživač tretira moraju biti međusobno i

funkcionalno povezani u jedan sistem sa određenim ciljevima i povratnim vezama kao uslovu postojanja i funkcinisanja ukupnosti.

- uopštenost se sastoji od više ili manje opštih pojmova i generalizacija. Stoga i metode u naučnoistraživačkom radu treba da omoguće otkrivanje, istraživanja i izučavanja opštih osobina pojava i odnosa, zajedničkih i bitnih obilježja određenih pojava i odnosa, koji se ponavljaju, usmjerenih na otkrivanje neke zakonitosti, tendencije, naučne spoznaje.

31. INDUKCIJA I DEDUKCIJA

Između indukcije kao metoda i indukcije kao načina zaključivanja treba praviti razliku. Nema induktivne metode bez induktivnog zaključka, ali ne važi i obrnuto.Induktivna metoda je sistematska i dosljedna primjena induktivnog načina zaključivanja u kom se na temelju pojedinačnih ili posebnih činjenica dolazi do zaključka o opštem sudu, od zapažanja konkretnih pojedinačnih slučajeva i činjenica dolazi se do opštih zaključaka, od poznatih pojedinačnih slučajeva polazi se nepoznatom opštem, od većeg broja pojedinačnih pojava vrše se uopštavanja.Induktivni zaključak na temelju pojedinačnih činjenica i saznanja dolazi do uopštavanja i formiranja zakonitosti i ima veliki značaj u nauci. Vrijednost induktivnog zaključka zavisi od četiri faktora:

1. vrijednost induktivnog zaključka raste sa brojem istraženih činjenica2. reprezentativne činjenice imaju veći značaj od slučajnih činjenica3. vrijednost se povećava ako je značenje induktivnog zaključka provjereno i

verifikovano4. vrijednost se povećava ako se sam zaključak temelji na opštim načelima naučne

metodologije.

Najvažnije vrste indukcije su:- potpuna indukcija - njen zaključak se temelji na potpunom nabrajanju svih slučajeva.

Rijetko se primjenjuje u praksi.- nepotpuna indukcija - to je pravi mtod indukcije jer zaključak temelji na manjem broju

pojedinačnih pojava- prediktivna indukcija - predviđanje pojava i događaja- analoška indukija - mišljenje se kreće od primjera do primjera- univerzalna indukcija - mišljenje se kreće od edzemplarne do univerzalne klase- kauzalna indukcija - podrazumijeva promatranje i eksperiment.

Deduktivna metoda je takav vid zaključivanja u kom se iz opštih stavova izvode posebni, iz opštih postavki dolazi do konkretnih pojedinačnih zaključaka, sudova, tvrdnji.Dedukcija uvijek podrazumijeva poznavanje opštih stavova i načela na osnovu kojih se shvata ono posebno ili pojedinačno. Najvažniji elementi deduktivne metode su postupci metoda analize, sinteze, apstrakcije, generalizacije i specijalizacije.Deduktivna metoda se u nauci koristi za objašnjavanje činjenica i stavova, predviđanje budućih događaja, za otkrivanje novih činjenica i zakona, za provjeravanje hipoteza.Dakle, indukcijom i dedukcijom se saznaje veza (odnos) između posebnog i opšteg. Neke razlike između indukcije i dedukcije su:

- indukcija je početni, a dedukcija završni proces u naučnim spoznajama- predmet i cilj indukcije je spoznaja opšteg na osnovu posebnog, a dedukcije spoznaja

posebnog na temelju opšteg.

32. ANALIZA I SINTEZA

Metod anlize je postupak naučnog istraživanja i objašnjena stvarnosti putem raščlanjivanja složenih misaonih tvorevina (pojmova, sudova i zaključaka) na njihove jednostavnije sastavne dijelove i elemente i izučavanje svakog dijela za sebe i u odnosu na druge dijelove, odnosno cjeline. Ona omogućava uočavanje i otkrivanje naučne istine.Analiza je napredovanje od složenog ka jednostavnom. Analiza pretpostavlja da se složena pojava raščlani na faktore, elemente i dijelove.Postoji više vrsta analize:

- prema gnoseološkoj funkciji razlikujemo deskriptivnu (opisnu) i eksplikativnu (objašnjenje)

- prema složenosti razlikujemo elementarnu, kauzalnu i funkcionalnu- prema naučnom polju razlikujemo ekonomske, pravne, istorijske, matematičke...

U ekonomskim istraživanjima primjenjuju se sledeće analize:1. metoda kvantitativne analize (ekonomske činjenice i pojave se svode na određene

količine (vrijednosne pokazatelje) koji se međusobno upoređuju)2. metoda kvalitativne analize (raščlanjivanje kvalitativnih osobina ekonomskih

činjenica)3. metoda makroekonomske analize (raščlanjivanje ekonomskih globalnih veličina i

izučavanje tih veličina u narodnoj privredi)4. metoda mikroekonomske analize (analiza i objašnjavanje raznih oblika ponašanja

prirednih subjekata)

Metoda sinteze je postupak naučnog istraživanja i objašnjavanja stvarnosti putem spajanja, sastavljanja, jednostavnih misaonih tvorevina u složene i složenijih u još složenije, povezujući izdvojene elemente, pojave, procese i odnose u jedinstvenu cjelinu u kojoj su svi dijelovi uzajamno povezani.Sinteza je proces uopštavanja u kom nastaju sve apstraktivniji pojmovi u upoređivanju sa prethodnim pojmovima.I sinteza ima više vrsta:

- prema gnoseološkoj funkciji postoje deskiptivne i eksplikativna - prema složenosti elementarna, kauzalna i funkcionalna- prema naučnom polju ekonomska, pravna, filozofska itd.

Analiza i sinteza se međusobno pretpostavljaju, analiza pretpostavlja nepoznatu, objektivno ostvarenu sintezu raznih faktora u jednom predmetu ili pojavi, a sinteza pretpostavlja analizu jer bez poznavanja dijelova i bitnih svojstava nekog predmeta nije moguće izvršiti bilo kakvu sintezu.

33. METOD APSTRAKCIJE I KONKRETIZACIJE, GENERALIZACIJE I SPECIJALIZACIJE

Apstrakcija je misaoni postupak svakog odvajanja tj. odvajanje opšteg i eliminisanje posebnog, tj. misaoni postupak odvajanja posebnog i individualnog, zanemarivanje opšteg. Apstrakcija ima dvostruki smisao: apstrakcija opšteg i apstrakcija posebnog.

Apstrakcijom kao misaonim postupkom namjerno se odvajaju nebitni, a ističnu bitni elementi i osobine određenog predmeta ili pojave istraživanja. Primjena ove metode zahtijeva od istraživača sposobnosti razlikovanja bitnih od nebitnih elemenata određene stvari ili pojave.Apstrakcija počiva na analizi, ali naliza kao postupak rastavljanja predstavlja i odvajanja, apstrakciju dijelova iz cjeline određene stvari ili pojave. Bez takvog pojednostavljivanja ne bi se saznala zakonitost predmeta i pojava.Konkretizacija je misaoni postupak suprotan apstrakciji. Može biti dvojaka:

1. shvatanje jedinstva apstraktno-opšteg u posebnom i individualnom2. shvatanje jedinstva apstraktno-posebnog sa opštim u svakom predmetu ili pojavi.

Predmet istraživanja se konkretno shvata, kao realno jedinstvo opšteg i posebnog.Konkretizacija je sinteza apstraktnog opšteg sa posebnim i individualnim ili apstraktnog posebnog sa opštim.Metoda generalizacije je misaoni postupak uopštavanja kojim se od jednog posebnog pojma dolazi do uopštenijeg koji je po tradiciji veći od ostalih pojedinačnih, s tim da je vjerovatnost dobijenog pojma postojana. Od pojedinačnih opažanja izvode se uopšteni zaključci koji su realni samo ako imaju oslonac u stvarnosti.Metoda specijalizacije je misaoni postupak kojim se od opšteg pojma dolazi do novog pojma, užeg po obimu ali bogatijeg po sadržaju. Da bi se tom metodom došlo od opšteg do posebnog potrebno je izvršiti:

1. kokretizaciju tog opšteg u posebn tj.sintezu2. apstrakciju posebnog iz opšteg 3. analizu stvarnog opšteg

Ove metode imaju veliku primjenu u naučnoistraživačkom radu.

34. METODA DOKAZIVANJA I OPOVRGAVANJA

Metoda dokazivanja je jedna od najvažnijih naučnih metoda u koju su inkorporirane gotovo sve metode i postupci: analiza i sinteza, generalizacija i specijalizacija, indukcija i dedukcija kao i svi oblici mišljenja, poimanja i zaključivanja. Dokazivanje je izvođenje istinitosti pojedinih stavova na osnovu naučnih činjenica ili na temelju ranije utrđenih istinitih stavova. Svrha ove metode je utvrđivanje tačnosti neke spoznaje.Kod dokazivanja je poznata teza tj. sud i potrebno je naći argumente za tu tezu. Pri dokazivanju se pretpostavlja da je data teza tačna. Dokazati se može:

1. teorijski (polazi se od teorijskih činjenica i opštih istina)2. eksperimentalno (polazi se od iskustvenih sudova i praktičnim odnosom prema

upitnom predmetu)Postoje razne vrste dokaza kao i metoda koje se koriste:

- induktivna metoda (polazi od posebnih i pojedinačnih istina ili spoznaja o pojedinim predmetima)

- deduktivna metoda (polazi od spoznaje i sudova uopštenijeg karaktera)- metoda analize i sinteze.

Dokazivati se može direktno i indirektno. Direktno dokazivanje se sastoji u dokazivanju istinitosti teze, a indirektno dokazivanje sastoji se ne u dokazivanju teze nego u pobijanju suprotnosti teze. Neka od osnovnih pravila pri postavljanju i dokazivanju teza su:

- teze moraju imati određeno značenje za naučne spoznaje- teze moraju biti precizno formulisane- stavovi dokazivanja moraju biti u skladu sa pravilima dokazivanja- teza se ne smije mijenjati.

Opovrgavanje je postupak kojim se umjesto dokazivanja teze ona zapravo odbacuje i pobija. Opovrgavati se može direktno i indirektno. Direktno opovrgavanje sastoji se u pobijanju teze i kompletan postupak je usmjeren na samu tezu, bez obzira na njenu suprotnost- antitezu. Indirektno opovrgavanje se sastoji u dokazivanju netačnosti teze tj.kompletan postupak je usmjeren u dokazivanje ispravnosti antiteze.

35. METODA KLASIFIKACIJE. DESKRIPCIJE, KOMPILACIJE I KOMPARATIVNI METOD

Smatra se da je metoda klasifikacije najstarija i najjednostavnija naučna metoda. Nauka zapravo počinje klasifikacijom. Klasifikacija predstavlja sisteme skupina predmeta tj. raspodjelu niza srodnih pojava.Klasifikovanje se može definisati kao postupak određivanja mjesta nekog pojma u sistemu pojmova. Najjednostavniji način klasifikovanja je podjela pojmova, predmeta, sudova i zaključaka. Klasifikacije mogu biti prirodne i vještačke. Neka od utrđenih pravila klasifikacije su:

- pojam mora biti jasno određen- klasifikacija se mora obaviti na temelju načela diobe, a to je obično neka osobina koja

je karakteristična za datu klasu pojava (predmeta)- klasifikacija mora biti potpuna, iscrpna i adekvatna.

Metoda deskripcije je postupak opisivanja ili ocrtavanja činjenica, procesa i predmeta u prirodi i društvu te njihovih empirijskih potvrđivanja odnosa i veza, ali bez naučnog tumačenja i objašnjavanja.Ova metoda se primjenjuje u početnoj fazi naučnog istraživanja, a ima veći vrijednost ako je jednostavno opisivanje povezano sa objašnjenjima o važnim obilježjima opisivanih činjenica, predmeta i procesa.Metoda kompilacije je postupak preuzimanja tuđih rezultata naučnoistraživačkog rada, odnosno tuđih opažanja, stavova, zaključaka i spoznaja. Ona se temelji na oponašanju drugih, pri čemu se često preuzimaju dijelovi tuđih radova. Kompilacija ponekad prelazi u plagijat za šta plagijator snosi odgovarajuće sankcije.Komparativna metoda je postupak upoređivanja istih ili srodnih činjenica, pojava, procesa i odosa, odnosno utvrđivanje njihove sličnosti u ponašanju i intenzitetu i razlika među njima.Poređenje između dvije stvari, dvije pojave, dva događaja, kreće se tako što se prvo utvrde njihove zajedničke karakteristike, a zatim sve one po kojima se razlikuju. Poređenjem se, dakle, ističe ono što je zajedničko ili ono što je različito.

36. STATISTIČKI METOD, MATEMATIČKI METOD I MODELI

Statistička metoda se naziva i opšta naučna metoda jer se vrlo često koristi u naučno-istraživačkom radu u svim naučnim područjima.Statistika je nauka o metodama za istraživanje masovnih pojava uz pomoć brojčanog izražavanja. Ona se kao naučna metoda vrlo brzo razvija tako da se skoro svakodnevno javljaju nove statističke metode koje pomoću računara omogućavaju obavljanje najsuptilnijih analiza, odnosno rješavanje kompleksnih predmeta naučnog istraživanja. Tako npr. postoji statistika u ekonomskim i društvenim istraživanjima, statistika u saobraćaju, medicini itd.U statističkoj metodi je najvažnije:

- izbor statističke mase i prikupljanje podataka - grupisanje podataka prema nekoj osobini- statistička analiza- tabelarno i grafičko predstavljanje- davanje ocjene ili suda o odabranoj osobini cijele skupine na osnovu podataka o

jedinicama iz uzorka- izvođenje zaključaka- tumačenje rezultata statističke analize- postavljanje hipoteza o zakonitosti masovnih pojava.

Ipak statističkom analizom se saznaje samo kvantitativna određenost pojava. To je nedostatak i jednostranost statističke metode. Još neki nedostaci ove metode su: uzorak mora biti reprezentativan; uzorci se biraju slučajno, a oni uopšte ne moraju biti reprezentativni.Od svih statističkih metoda najviše se koriste metoda uzorka i grafičko prikazivanje ststističkih podataka.Metoda uzorka je ispitivanje dijela skupa na temelju slučajnog izbora jedinica. Ovdje su najvažniji: način izbora uzorka, ocjena na osnovu uzorka i statistički testovi na osnovu uzorka.Generalno, rezultati naučnog istraživanja mogu se interpretirati opisno, statističkim tablicama, matematičkim izrazima i grafičkim prikazima. Ima više načina grafičkog interpretiranja:

- grafičko prikazivanje strukture (stupci i strukturni krugovi)- grafičko prikazivanje kretanja statističk mase (linijski dijagrami)- grafičko prikazivanje prostornog razmještaja mase (kartogrami)- grafičko prikazivanjerasporeda frekvencija (poligon frekvencija)

Matematička metoda je naučni postupak koji se sastoji u primjeni matematičke logike, formula, simbola i brojnih matematičkih operacija i opšteg matematičkog načina zaključivanja. Sredstva ove metode su: simboli, funkcije, jednačine, matrice, krive i sl.Metoda modeliranja je istraživački postupak pomoću kojeg se gradi neki stvarni ili idealni sistem znakova (model) sposoban da zamijeni predmet koji se istražuje, da zamijeni predmet koji daje određenu informaciju o njemu i to je sistem na kojem je moguće eksperimentalno istraživati.Modeli mogu biti teorijski ili apstraktni, prakticni ili konkretni, jednostavni, složeni, funkcionalni itd. Strukturu modeliranja čine pasivni objektivni faktor, aktivni subjektivni faktor, sredstva i uslovi. Metoda modeliranja ima tri osnovne funkcije: primjenjeno-praktična funkcija (rješavanje praktičnih problema), demonstrativna funkcija (upotrebljava se u obrazovne svrhe) i naučnoistraživačka funkcija.

37. SISTEMSKI I KIBERNETIČKI METOD

Teorija sistema je novija naučna disciplina, nastala je u okviru kibernetike kao nauke o upravljanju i informacijama. Pod pojmom sistema se podrazumijeva ukupnost, međusobo povezanih i međusobno uticajnih elemenata: stvari, pojava, pojmova i odnosa u stalnom kretanju, mijenjanju i razvoju u prirodi, tehnici i društvu koji imaju određene ciljeve i povratne sprege kao uslov postojanja i funkcionisanja. Sve ono što se nalazi izvan sistema predstavlja okruženje.Ova teorija preferira izučavanje cjeline formulisane na odnosima među podsistemima i na odnosima podsistema i sistema.Načela teorije sistema su: sve je sistem i podsistem, dinamičko posmatranje pojava, relativnost pojava i odnosa meu njima.

Za ovu teoriju je karakteristično da je predmet istraživanja cjelina, a ne njeni dijelovi, svrha cjeline i njeni ciljevi, određivanje elemenata sistema i njihove funkcionalne veze.Svaki istraživač mora imati na umu da bez sistemskog pristupa neće obaviti kvalitetna istraživanja, neće doći do kvalitetnih rezultata niti izraditi kvalitetno naučno ili stručno djelo.Za razliku od teorije sistema, koja se bavi formalizacijom sistemskog mišljenja, kibernetika ima zadatak da otkriva i formuliše zakonitosti komuniciranja i kontrole. Ona je doživjela elsploziju interesa naročito u nauci o upravljanju. Neke specijalističke kibernetike su:

- teorijska ili opšta (izučava i razvija zakonitosti upravljanja u filozofiji, sociologiji, logici)

- primijenjena ili aplikativna (možemo govoriti o ekonomskoj kibernetici, medicinskoj kibernetici, tehničkoj kibernetici...)

- tehničko-tehnološka kibernetika (upravljanje u složenim i dinamičnim proizvodnim procesima)

- ekonomska kibernetika (upravljanje ekonomskim sistemima i procesima)

Za kibernetiku su važne sledeće tri specifične metode:1. metoda crne kutije- osnovna karakteristika ovemetode je da se može djelovati na

sistem ili proces, a da se pri tome ne poznaje unutrašnja struktura i funkcija sistema2. metoda modela- osnovni cilj je što potpunije upoznavanje stvari, pojava i postupaka,

tj.njihove strukture, funkcije i ponašanja.3. metoda povratne sprege- predstavlja proces međusobnog djelovanja ulaznih i izlaznih

efekata (varijabli). Postoje pozitivne povratne veze (izlazna djelovanja pozitivno djeluju na ulazne uticaje) i negativne povratne veze (izlazna djelovanja smanjuju ulazne uticaje).

38. EKSPERIMENTALNI METOD

Eksperimentalna metoda je postupak posmatranja pojave koja se ispituje pod tačno određenim uslovima koji dopuštaju da se prati tok pojave i da se ona svaki put uz ponavljanje tih uslova ponovo izazove. Ona se, dakle, zasniva na eksperimentu, tj. na „kontrolisanom posmatranju“ i „provjeravanju nekog zakona“. Da bi neki eksperiment dao važeće rezultate potrebno je ispuniti dva osnovna uslova:

- preciznu kontolu „relevantnih predmeta“ - dovoljan broj obavljenih eksperimenata.

Naučni eksperiment je plansko, organizovano i metodsko proizvođenje, izvođenje ili samo mjerenje realnih pojava koji imaju za cilj otkrivanje nepoznatih faktora, svojstava i odnosa pojava, odnosno provjeravanje hipoteza o tim faktorima i njihovim osobinama. Osnovni faktori eksperimentalne metode su: eksperimentator (pojedinac ili tim koji praktično izvode eksperiment), predmeti eksperimenta, sredstva eksperimenta, eksperimentalni postupak, postavljanje, razrada i provjeravanje određenih hipoteza, stvarni rezultati eksperimenta, objašnjenje stvarnih rezultata i analiza rezultata.Na temelju izvedenih zaključaka o (ne)provjerenosti hipoteze koja je provjeravana, postavlja se naučna teorija ili naučni zakon ili nove i drugačije hipoteze. Eksperimentalni metod se koristi za provjeru činjenica koje su ranije utvrđene, ali nisu pouzdane, za provjeravanje hipoteza, zakona, stavova, teorija, za postavljanje novih zakona, hipoteza i otkriće novih naučnih činjenica.Eksperimentalna metoda se vrlo često koristi u kombinaciji sa drugim naučnim metodama (npr. eksperiment i posmatranje). Ova metoda se najčešće upotrebljava u prirodnim, biomedicinskim, biotehničkim i tehničkim naučnim područjima.

39. DIJALEKTIČKI I ISTORIJSKI METOD

Dijalektički metod se temelji na dijalektičkom materijalizmu kao filozofskom i naučnom pogledu na svijet, odnosno nauci o najopštijim zakonima kretanja i razvoja prirode, ljudskog društva i mišljenja. Suština dijalektike je u tome da su sve pojave, procesi i odnosi u prirodi i društvu , te razni oblici kretanja materije, primaran materijalni svijet, a svijest ljudi samo je odraz materije kao bitnosti svega.U naučnoistraživačkom radu naročito je bitna realna dijalektičja metoda tj. dijalektička materijalistička metoda stvarnog saznanja. Njena osnovna načela su:

- osnovu i sadržaj realne dijalektičke metode čini praktična ljudska djelatnost i materijalističko shvatanje svijeta

- dijalektička metoda je konkretna (odbacuje svaki logički formalizam)- u stanju je otkriti bit (suštinu) promjene i razvoja samih stvari- konkretna dijalektika shvata sve stvari u svijetu kao uzajamno uslovljene i povezane i

da nema apsolutno, metafizički međusobno odvojenih stvari.

Cilj metode je što bolje moguće spoznati sva obilježja pojave (nastanak, strukturu, funkcije, odnose). Svaki predmet, proces, svojstvo i odnos treba misaono rastaviti na elemente, dijelove, odnose i veze bez obzira koliko taj predmet ili njegova struktura izgledali jedinstveno i jednostavno.Istorijski metod je postupak kojim se na temelju raznih dokumenata i dokaznog materijala može egzaktno saznati ono što se u prošlosti dogodilo i po mogućnosti, kako i zašto se to tako dogodio. U ovom metodu bitnu ulogu imaju hronologija, razvoj i uzročno-posljeične veze o predmetu istraživanja. Najčešće se koristi u društvenim naukama i to samostalno ili kombinovano sa drugim naučnim metodama.

40. AKSIOMATSKI METOD I GENETIČKI METOD

Aksiomatska metoda se razvila iz klasične metode dedukcije za razliku od eksperimentalne koja se razvila iz indukcije. Ova metoda je zapravo savremeni oblik deduktivne metode od koje se razlikuje po tome što koristi brojne i raznovrsne postupke formalizacije. Ova metoda polazi od aksioma koji se shvataju kao osnovne istine. Sve istine sistema sadržane su u aksiomima. Svi aksiomi moraju poštovati tri osnovna pravila i to:

1. pravilo konzistentnosti (svi aksiomi jednog aksiomskog sistema moraju činiti jedinstven koherentan sistem)

2. pravilo kompletnosti (sistem aksioma mora biti kompletan)3. pravilo nezavisnosti aksioma (nijedan aksiom se ne smije izvoditi iz drugog aksioma)

Neke vrste aksiomatskih sistema su:- intuitivni (aksiom mora biti očigledno istinit) i formalni (aksiom mora ispunjavati

određene formalne zahtjeve)- ekonomični (bez suvišnih aksioma) i neekonomični (ima više suvišnih aksioma)- formalizovani (pored aksioma sadrže i sintaktička pravila-pravila formacije i pravila

transformacije) i neformalizovani (pravila formacije i transformacije se ne navode nego se samo pretpostavljaju)

- oslabljeni (ako izbacimo jedan aksiom), pojačani (ako dodamo jedan aksiom) i zasićeni (ako se ne može dodati jedan aksiom) itd.

Genetička metoda nastoji shvatiti, objasniti i opisati neku pojavu u njenom postanku izučavanjem toka njenog prethodnog razvoja. Ona predstavlja samo prvu fazu u naučnoistraživačkom radu. Slična je metodi studije slučaja i istorijskoj metodi. Težište istraživanja ove metode je usmjereno na dinamičke faktore rasta, promjena i razvoja.

41. METOD IDEALNIH TIPOVA I EMPIRIJSKI METOD

Sa stajališta savremene teorije modela: idealan tip je apstraktni teorijski model određene vrste društvene pojave kao npr. tip ljudske zajednice, tip vlasti, tip proizvodnje.Kod metode idealnih tipova razlikuju se tri vrste pojmova tipa i to:

- klasifikatorski tipovi (neki opšti pojam klasične logike)- idealni tipovi (javljaju se kao rezultat izolovanja i proglašavanja određenih svojstava

pojava)- ekstremni tipovi (krajnji tipovi u određenom nizu pojava)

Ova metoda se ograničeno koristi u naučno-istraživačkom radu.Empirijska metoda je postupak koji se zasniva samo na iskustvu radi otkrivanja objašnjenja nekih pojava, sudova i zaključaka. Ova metoda omogućava pristup istraživanjima i izvođenje eksperimenata bez postavljanja hipoteze ili nastojanja da se ona dokaže. Rezultati do kojih se dolazi ovom metodom su vrlo važni, prije svega za praktičnu primjenu, ali i za nauku jer oni najčešće predstavljaju fazu prikupljanja naučnih činjenica na osnovu kojih se utvrđuju zakonitosti. Ova istraživanja se smatraju oblikom eksperimenta na osnovu kog se postavljaju radne hipoteze i preduzimaju nova naučna istraživanja kako bi se te teze verifikovale.

42. METODA STUDIJE SLUČAJA I METOD ANKETIRANJA

Studija slučaja je postupak kojim se izučava neki pojedinačni slučaj iz određenog naučnog područja (npr. ekonomije, prava, geografije, tehnologije, prometa). Tako se npr. studijom slučaja može izučavati produktivnost u određenom preduzeću ili predmet tereta u određenoj luci. Ova metoda nije u pravom smislu riječi naučna, ona je samo prva faza u naučnoj metodi jer se samo na temelju rezultata posmatranja više slučajeva mogu izvući određene zakonitosti.Metoda anketiranja je postupak kojim se na temelju anketnog upitnika istražuju i prikupljaju podaci, informacije, stavovi i mišljenja o predmetu istraživanja. Pouzdanost metode zavisi od pouzdanosti prikupljenih informacija. Mana ove metode je činjenica da anketirani uopšte ne odgovaraju na pitanja ili su odgovori netačni, nepotpuni i jednostrani, zbog čega se u nauci koristi samo ako se podaci ne mogu prikupiti na drugi način.Anketa je pismeno prikupljane podataka i informacija o stavovima i mišljenjima na reprezentativnom uzorku ispitanika uz pomoć upitnika.Intervju je vrsta ankete gdje se i postavljanje pitanja i odgovaranje vrši na usmeni način.Testovi su posebne ankete za prikupljanje informacija o znanju, sposobnostima i interesima.Anketa ima više prednosti kao što su:

- pomoću anketa se saznaju informacije o doživljaju- pomoću anketa se saznaju informacije o sadašnjosti, prošlosti i budućnosti- anketa je ekonomična

Anketni upitnik mora imati realno postavljen cilj i svrhu i mora biti usmjeren na užu olast interesovanja, a sam obim ankete zavisi od spremnosti na saradnju budućih ispitanika. Upitnik

može biti sastavljen od otvorenih pitanja (ispitanik daje odgovore svojim riječima) i zatvorenih pitanja (ispitaniku su ponuđeni odgovori).Anketranje se provodi na više načina: individualno, grupno, telefonski.Vrste ankete su: anketa u užem smislu, intervju, testovi.

43. METOD INTERVJUISANJA

Metod intervjuisanja se često primjenjuje u svim naučnim poljima, najčešće društvenim naukama ali i prirodnim, tehničkim, biomedicinskim itd.Intervju je usmena anketa. To je specijalni oblik razgovora, samo što svaki razgovor nije intervju, a svaki intervju jeste razgovor. On se vodi sa tačno utvrđenom svrhom i ciljevima i tačno se zna ko je ispitivač, a ko ispitanik. Razlika između intervjua i ankete je u tome što se anketa sprovodi pismeno, a intervju usmeno.Osnovne vrste intervjua su:

- slobodni intervju (ispitanik slobodno govori, oslobođen formalnih i psiholoških ograničenja)

- standardizovani intervju (pitanja se unaprijed pripremaju)- individualni intervju (najčešće se koristi i ima samo jednog ispitanika)- grupni intervju (veći broj ispitanika).

Pozitivni motivi ove metode su:- ugled institucije koja provodi intervju- znatiželja respodenta- uljudnost, pristojnost i šarm intervjuera- spremnost ispitanika da saopšti javnosti svoje mišljenje i svoj sud- materijalna stimulacija ispitanika

Negativni motivi su:- ispitanik ne vidi svrhu i cilj intervjua- ispitanik se boji potencijalnih posljedica- ispitanik je prezasićen intervjuima- ispitanik je spriječen nekim privatnim obavezama.

44. METOD POSMATRANJA, BROJENJA I MJERENJA

Posmatranje je prva i osnovna metoda svakog naučno-istraživačkog rada. Njom se na direktan način istraživač upoznaje sa predmetom, pojavama i procesima, te se upoznaju odnosi i veze među njima. Posmatranje , da bi bilo naučno-činjenično vrijedno, mora biti što objektivnije, što svestranije i što potpunije, što preciznije i što više sistematizovano.Posmatranje može biti:

- direktno (posmatranje pojava onakvim kakve su u prirodi i društvu)- indirektno (mjerenje, statistika, eksperiment)- obično (posmatranje pojave bez obzira na uzorke koji su je izazvali)- sistemsko (otkriva pozitine i negativne uticaje, zatim objektivne i subjektivne smetnje)

Posmatranje mora imati jasan cilj jer se samo na taj način omogućava objektivno, svestrano, precizno i sistematsko posmatranje, a kao rezultat se javljaju objektivne naučne spoznaje.

Posmatranje mora biti objektivno i nepristrasno, subjektivni, emotivni ili emocionalni elementi se moraju eliminisati u ovoj metodi.Nedostatak posmatranja je u tome što se npr. ne mogu posmatrati događaji iz prošlosti.Brojanje je metodski postupak kojim se utvrđuje broj elemenata ili članova nekog skupa ili klase. Primjenjuje se tamo gdje ima više različitih predmeta, a koji su slični, jer brojanje pretpostavlja postojanje klasa. Kod prebrojavanja skupina važno je da se one razlikuju.Ova metoda se može koristiti u svim naučnim područjima sa disciplinama, kao samostalna metoda ili u kombinaciji sa drugim metodama.Mjerenje je edan od najvažnijih postupaka za prikupljanje, verifikaciju i analizu podataka. Rezultati mjerenja su naučni podaci. Mjerenje takođe možemo definisati kao metodski postupak kojim se uz pomoć nekog instrumenta utvrđuje brojčana vrijednost nekog svojstva. Da bi upoređivli dobijene rezultate jedna od dvije istovrsne veličine moraju biti poznate. Takva se poznata veličina naziva mjerna jedinica. Ona predstavlja dogovorom utvrđenu konstantnu vrijednost fizikalne veičine, a mjeriti znači odrediti koliko mjernih jedinica sadrži neka veličina. Međunarodno priznate mjerne jedinice su: metar, kilogram, sekunda, amper...Instrument za mjerenje je svako sredstvo koje može poslužiti za utvrđivanje kvantitativnih osobina veličina koje se mjere (metar, vaga, voltmetar).

45. METOD EKSPERTNIH OCJENA (DELFI METOD, „NAPAD MOZGOM“, SINEKTIKA)

U predviđanju i prognoziranju određenih pojava nije uvijek moguće koristiti kvantitativne metode pa se koriste kvalitativne, a ponekad i intuitivne metode. U kvalitativne se ubraja delfi metoda. Ona se prvobitno najviše koristila za predviđanje budućih , međunarodnih situacija i potencijalnih ratnih stanja ali se ubrzo uvodi i u naučno-tehnološki razvoj.Za delfi metodu naročito su važne tri karakteristike:

- anonimnost eksperata (članovi ekspertnog tima se međusobno ne poznaju)- interakcija i kontrolna interakcijska sprega (da bi se dobili rezultati tj. u najvećoj mjeri

usaglašeni odgovori eksperata istraživačkog tima, potrebno je statistički obrađene skupne odgovore prethodnih interakcija vraćati istim članovima tima)

- statistički skupni odgovori.

Postupak ove metode je zahtjevan i komplikovan, a sastoji se od sledećih faza:1. definisanje problema i predmeta istraživanja i postavljanje radne hipoteze2. sastavljanje upitnika (pitanja moraju biti relevantna i adekvatna pripremanju

donošenja odluka). Odgovori se rangiraju na ljestvici od 0 do 10, ali se koriste i druge ljestvice (sasvim saglasan-saglasa- nesaglasan itd.).

3. pripremanje informacija za upitnike (informacije o npr. sadašnjem ili prošlom stanju neke pojave)

4. formiranje ekspertnog tima (najviše se vodi računa o izboru naučnog područja, izboru pojedinih eksperata, veličini tima itd.)

Prednosti ove metode su:- sistemski pristup omgućava temeljna istraživanja i primjenu interdisciplinarnih,

transdisciplinarnih i multidisciplinarnih nauka- sistemski postupak osigurava dugoročnu i preciznu prognozu neke pojave- pouzdana saznanja i rezultati zahvaljujući timu uglednih eksperata

Nedostaci ove metode su:- elementi subjektivizma- nesagledavanje svih aspekata pojave

- poteškoće pri sastavljanju optimalnog tima eksperata- nejasnoća pitanja

Delfi metoda je jedna od najbjektivnijih naučnih metoda koja se primjenjuje u naučno-istraživačkom radu. Ona omogućava primjenu interdisciplinarnih nauka i uvažava ciljeve i interese različitih slojeva stanovništva.

46. METODA „MOZAIKA“ I DRUGI METODI

Metoda mozaika je od davnina ustaljen način pripremanja i objavljivanja naučnih i stručnih djela. Kao što umjetnik od različitih materijala (kamenčića, komadića stakla...) stvara svoje umjetničko djelo - mozaik, i naučnici, na isti način istom morfologijom i tehnologijom, pripremaju i objavljuju svoja djela. Na ovaj način naučnici stvaraju vrlo kvalitetna djela: enciklopedije, naučne studije, udžbenike, rječnike i sl.Oni u dužem vremenskom periodu objavljuju i pripremaju po opsegu manja djela kao što su teze ili dijelovi opsežnijeg djela koje će po načelu mozaika na kraju sistematizovati u opsežno, kvalitetno novo djelo.Prednosti metode mozaika su:

1. jednostavnije, brže i uz mnogo manje truda se može naglasiti i objaviti kraće po obimu neko djelo (naučni članak) nego mnogo opširnije djelo (udžbenik)

2. za pripremu i objavljivanje obimnijeg djela potreban je kontinuiran rad od nekoliko godina, u kojima se javljaju mnogi problemi i poteškoće, bilo da se radi o problemima poslovnog ili privatnog karaktera, problemima sa izdavačem ili finansijskim problemima. Svaki naučnik će naći dovoljno vremena i energije, finansijskih sredstava i drugih relevantnih faktora da objavi npr.naučni članak, dok su vrlo rijetki oni naučnici koji će ove poteškoće riješiti i istrajati do objave obimnijeg i kvalitetnijeg naučnog djela.

Ostale naučne metodeU literaturi se sreće više desetina pomoćnih dopunskih i izvedenih metoda koje se povremeno primjenjuju u naučnim istraživanjima ili se primjenjuju samo u nekim disciplinama. Neke od njih su: metode slaganja, metode razlike, kombinovana metoda slaganja i razlike.U ostale naučne metode mogu se svrstati: metode strateških igara, scenario metoda, brainstorming metoda (tzv „oluja mozgova“), Monte Carlo metoda, metoda kolektivnog generisanja ideja (mozgovni udar), metoda troškova i koristi (cost-benefit analysis), metoda troškovne učinkovitosti i sl.

47. IZBOR I PRIJAVA MAGISTARSKOG RADA I STICANJE MAGISTERIJA NAUKA

Izbor teme magistarskog naučnog rada obavlja magistrant u dogovoru sa mentorom. Tema takvog rada mora tretirati problematiku iz onog naučnog područja u kom se magistrant naučno osposobljava i usavršava. Tema treba biti nova, aktuelna, pogodna i korisna, a mora korisno, nedvosmisleno i jasno izražavati sadržaj naučnog magistarskog rada.Nakon izbora teme magistarskog naučnog rada, magistrant je dužan podnijeti pismenu prijavu teme magistarskog naučnog rada fakultetskom savjetu ili drugom ovlaštenom tijelu ustanove koja organizuje magistarski studij, a obično se podnosi u toku trećeg semestra.Prijavi teme magistarskog rada magistrant prilaže:

- biografiju koja sadrži sve elemente, odnosno: 1) obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje; 2) rad i napredovanje u struci; 3) članstvo i aktivnosti u važnim udruženjima, institucijama i ustanovama itd.

- Izabranu temu, odnosno naslov i radne teze (strukturu) magistarskog naučnog rada.

Naslov magistarskog naučnog rada, osim što treba biti nov, aktuelan i atraktivan, mora jednostavno, jasno i precizno prikazati rad, ne smije biti ni prekratak ni predug i ne treba da sadrži riječi koje se koriste često (uloga, značaj, funkcije itd.).Kada se raspravlja o problematici strukture ili kompoziciji magustarskog naučnog rada treba imati na umu da se struktura rada ne može pripremiti bez prethodno izvršenih analiza, naučnih istraživanja, prikupljenih i obrađenih relevantnih informacija, solidnog obima znanja iz oblasti i konkretne saradnje sa mentorom.Pored biografije i teme, magistrant u prijavi mora priložiti i:

- obrazloženje teme. Mora dokazati naučno utemeljenim argumentima aktuelnost i pogodnost teme

- problem istraživanja - mora jasno, određeno i naučno definisati problem istraživanja- svrha i ciljevi istraživanja - moraju biti jasno, koncizno određeni i definisani

Sticanje stručnog magisterija se sastoji iz nekoliko tematskih cjelina, a to su:1. Opšta obilježja stručnog magisterijaPostoje određene razlike između univerzitetskog postdiplomskog stručnog studija i stručnog postdiplomskog stručnog studija.Univerzitetski postdiplomski stručni studiji zasnivanju se i izvode na nivou univerziteta, fakulteta i umjetničkih akademija. Ovaj studij mogu upisati osobe koje su završile odgovarajući univerzitetski studij u trajanju od četiri godine. Ovaj studij se završava odbranom magistarskog rada i polaganjem završnog ispitaStručni postdiplomski stručni studij zasniva se na nivou visoke škole.2. Sličnosti i razlike stručnog i naučnom magisterija:

1. magistarske stručne studije organizuju i izvode visoke škole, dok naučne magistarske studije organizuju i izvode univerziteti, fakulteti i umjetničke akademije

2. na magistarske stručne studije mogu se, osim osoba koje su završile odgovarajuće univerzitetske dodiplomske ili stručne dodiplomske studije u trajanju od 4 godine, upisati i osobe koje su završile odgovarajuće stučne diplomske studije u trajanju od 4 godine, ali se oni ne mogu upisati na naučni magistarski studij.

3. magistarski stručni studiji moraju trajati najmanje jednu godinu, dok magistarski naučni studij traje najmanje dvije godine.

4. osobe koje su završile magistarski stručni studij stiču zvanje magistra, a skraćenicu mr stavljaju iza imena, dok osobe koje su završile naučni magistarski studij skraćenicu stavljaju ispred imena.

5. na magistarskom stručnom studiju preferiraju se slučajevi iz prakse, odnosno stiču se znanja za rješavanje svakodnevnih poslovnih događaja, dok osobe koje su završile naučni magistarski studij stiču potrebna znanja za efikasno upravljanje materijalnim i ljudskim resursima, ali i naučnu pismenost i veći nivo kreativnosti.

6. osobe sa završenim stručnim studijima ne mogu se odmah upisati na doktorski studij.

Stručni naziv magistra specijalisteOsoba koja je završila magistarski stručni studij stiče stručni naziv „magistar specijalista“, a skraćenicu tog zvanja stavlja iza imena i prezimena.

48. STICANJE DOKTORATA NAUKA

Doktorat nauka se po pravili stiče u okviru univerzitetskog postdiplomskog doktorskog studija, mada se može steći i izvan, odnosno bez takvog studija. Bez obzira na način sticanja glavne karakteristike doktorata nauka su:

- doktorat nauka njegovom imaocu obezbeđuje najveći nivo znanja o tematici određenog naučnog područja, odnosno grane nauke

- doktorat njegovom imaocu daje licencu da je osposobljen i naučno usavršen za naučna istraživanja i naučnoistraživački rad. Takođe doktor nauka je sposoban da samostalno izvodi naučnoistraživačke radove i naučno stvaralaštvo.

- doktorat nauka je samo start, prva prava licenca, ulazna karta u svijet nauke ali ne predstavlja krunu znanja i cilj.

Postupak sticanja doktorata nauka u određenom naučnom području i polju nauke mogu provoditi univerziteti, fakulteti i umjetničke akademije, osnosno one ustanove koje su ovlaštene za organizovanje i izvođenje univerzitetskih naučnih postdiplomskih magistarskih kao i doktorskih studija.Ustanove koje provode postupak sticanja magistarskog i doktorskog studija mogu dobiti samo oni univerziteti koji ispunjavaju vrlo stroge zahtjeve kao što su:

- da su ostvarili značajna postignuća u obrazovnom i naučnoistraživačkom radu- da u stalnom radnom odnosu imaju određen broj vrhunskih eksperata i specijalista za

pojedine naučne oblasti, te akademika- da su po svojim ostvarenim rezultatima prepoznatljivi kako u državi u kojoj djeluju

tako i u inostranstvu.

Sticanje doktorata nauka doktorskim studijima organizuju univerziteti, fakulteti i umjetničke akademije. Uslovi upisa na doktorske studije objavljuju se na konkursu za upis kandidata na određeni doktorski studij. Uslovi su gotovo identični uslovima za upis na magistarski studij, međutim razlika potoji kod kandidata koji se upisuju na trogodišnji i jednogodišnji doktorski studij. Posebnu pažnju treba obratiti na izbor nastavnika i predavača, odnosno stručnog kadra.Sticanje doktorata nauka bez doktorskog studija. Prijavi, izradi i odbrani doktorske disertacije izvan doktorskog studija može pristipiti osoba koja je stekla zvanje magistra po posebnim uslovima. Ta osoba bi u stvari trebala imati više objavljenih naučnih i stručnih djela kao što su: monografije, članci, studije...a od čega bi najmanje jedan rad morao biti objavljen u časopisu sa priznatom naučnom recenzijom. Drugi način je da osoba, ako ne ispunjava prethodni uslov, aktivno učestvuje u izradi istraživačkog rada univerziteta ili naučnoistraživačkog rada u okviru instituta i to najmanje jednu godinu.

50. IZBOR I PRIJAVA TEME DOKTORSKE DISERTACIJE

Izbor teme doktorske disertacije obavlja doktorant u dogovoru i saradnji sa potencijalnim mentorom. Tema doktorske disertacije mora sadržati problematiku iz naučnog područja i polja nauke u kojoj se doktorant naučno osposobljava i usavršava. Tema mora biti prilagođena, nova, aktuelna i primjerena najvišem akademskom stepenu-doktoru nauka. Ona mora biti jasno, koncizno i nedvosmisleno izražavati srž sadržaja doktorske disertacije i mora se odnositi na rješavanje problematike regionalnog, nacionalnog ili međunarodnog karaktera i značaja.

Nakon izbora teme doktorske disertacije doktorant treba pripremiti i podnijeti pismenu prijavu teme doktorske disertacije univerzitetskom vijeću ili drugom ovlaštenom tijelu organizacije za sprovođenje postupka sticanja doktora nauka. Prilikom prijave doktorant obavezno prilaže:

- biografiju (CV)- temu (naslov) i radne teze doktorske disertacije- obrazloženje teme i radnih teza doktorske disertacije- diplomu o završenom univerzitetskom studiju- diplomu o završenom magistarskom studiju (samo osobe koje doktorat nauka stiču bez

doktorskog studija)- izjavu da doktorant nije nigdje prijavio doktorsku disertaciju.

Doktorska disertacija je originalno izvorno i samostalno djelo doktoranta koje je po doprinosu nauke i metodologiji obrade prikladno za utvrđivanje doktorantove sposobnosti da aktivno djeluje kao samostalni izdavač u naučnom području i polju nauke za koje se opredjeljuje doktor nauka. Osnovna svrha i cilj doktorske disertacije je da novim izvornim i originalnim rezultatima istraživanja dokaže postavljenu hipotezu, doprinese povećanju nivoa znanja, doprinese primjeni novih znanja u praksi, i da stekne najviši akademski stepen naučnog osposobljavanja i usavršavanja- doktorat nauka.Struktura doktorske disertacije se sastoji iz:

1. predgovor2. sažetak (na nacionalnom jeziku)3. sadržaj4. uvod (najviše 10% od ukupnog opsega)5. izlaganje tematike- dijelovi doktorske disertacije i njihovo obilježavanje (najviše 9, a

najmanje 5 dijelova bez uvoda i zaključka)6. zaključak (najviše 10% od ukupnog opsega)7. literatura8. ilustracije (tablice, grafikoni, šeme, crteži-popis)9. primejri (popis primjera)10. prilozi (anketni upitnik, analitičke tablice)11. objašnjenje pojmova12. objašnjenje skraćenica

50. POSTAVLJANJE, PRETPOSTAVKE I PROVJERA HIPOTEZE

Pri razmatranju problematike o hipotezi, posebnu pažnju treba obratiti na:1. pojam i osnovne pretpostavke za postavljanje hipoteze2. provjeravanje hipoteze3. vrste hipoteze4. primjenu rješenja

U savremenoj metodologiji nailazi se na različite definicije hipoteze, kao što su: „hipoteza predstavlja ono što se predviđa“, „hipoteza je teorija u koju istraživači nisu sigurni“, „hipoteza je teorijski stav ili zaključak koji ima određeni stepen vjerovatnoće“.U naučnoistraživačkom radu postavljanje hipoteze se javlja kao teorijsko misaoni postupak koji se javlja odmah nakon utvrđenih činjenica, zbog objašnjenja ili proširenja tih činjenica ili saznanja o tim činjenicama. Uzročno posljedična veza i odnosi pojava su vrlo često predmet hipoteze. Tri osnovna izvora hipoteze su:

1. potreba za proširenjem saznanja . U prirodi je da ljudi uvijek žele više materijalnog bogatstva, duhovnog bogatstva, znanja itd. Takve želje nije moguće ostvariti bez novih saznanja, a novih saznanja nema bez naučnog istraživanja, koja su besmislena bez odgovarajućih hipoteza. Prema tome, nema novih ili inovativnih saznanja bez postavljanja i provjeravanja hipoteza.

2. potreba prevazilaženja nedostataka već stečenih saznanja . Prva faza u otkrivanju nedostataka starih saznanja je postavljanje i provjera hipoteza o novim saznanjima. Neizbježno hipoteze se postavljaju u ovim slučajevima: naučno neobjašnjenje ili nedovoljno objašnjenje neke pojave, događaja i sl.;kada se istraživač susreće sa nedovoljno poznatom činjenicom; kod neslaganja starih pojava i saznanja o novootkrivenim; zbog provjeravanja ranije postavljenih teorija, ali na temelju novih činjenica.

3. potreba stalnog provjeravanja aktuelnih saznanja . Stalno provjeravanje stečenih znanja potrebno je u svim naučnim područjima.

Postavljanje hipoteze je pokušaj rješenja, odnosno probni rješenje uočenog problema. Najpije se postavlja privremena (preliminarna) hipoteza koja će se kasnije dopuniti. Kod složenih problema bira se jedna, odnosno najbolja hipoteza od više ponuđenih. Dobra je samo ona hipoteza koja je adekvatna predmetu istraživanja, a adekvatna je ona hipoteza koja je povjerljiva i ima mogućnost potvrđivanja nakon određenog teorijskog postupka.Pravila za prevazilaženje poteškoća postavljanja dobre hipoteze:

1. hipoteza se mora odnositi na predmet istraživanja2. hipoteza mora biti konkretna i precizno formulisana3. hipoteza mora biti pojmovno i jezički jasna4. empirijsk ahipoteza se mora temeljiti na empirijskim podacima i činjenicama5. hipotezamora biti teorijski i praktično provjerljiva.

Provjeravanje hipoteze sastoji se u tome da se istraže i pronađu sva moguća rješenja, činjenice i argumenti za obaranje postavljene hipoteze. Ako ona tim pokušajima odoli znači da je istinita, a ako ona tako ne može biti dokazana ona se obara i zamjenjuje drugom hipotezom. Provjerena hipoteza istovremeno znači i rješenje naučnog problema i time se postupak naučnog istraživanja završava.U postupku provjeravanja hipoteze ona može biti:

- potvrđena u većoj ili manjoj mjeri. Takva hipoteza se potvrđuje u praksi.- demantovana u većoj mjeri. Takva hipoteza se mora modifikovati, promijeniti

ilizamijeniti adekvatnom hipotezom.- hipoteza zaključno potvrđena kao tačna. Ova hipoteza se kvalifikuje kao naučno

saznanje, naučna teorija ili naučni zakon.

51. VRSTE HIPOTEZA

U literaturi se pominje veliki broj vrsta hipoteza. Najvažnije vrste hipoteza su:Kvalitativna hipoteza je hipoteza kojom se želi dokazati da neka pojava sadrži određeni atribut. Ovom hipotezom se dolazi do određenih opisa klasifikacija.Kvantitativna ili statistička hipoteza je hipoteza u kojoj se pretpostavljaju određeni brojčani odnosi. Ona podrazumijeva pretpostavke o određenoj statističkoj vrijednosti neke varijable (npr.: u 1996.god će promet biti povećan za 15% u odnosu na 1995. u prodavnicama širom x grada)Uzročna hipoteza je hipoteza u kojoj se pretpostavlja veza između dva ili više obilježja, odnosno dvije ili više varijabli koje su predmet istraživanja. U ovoj hipotezi može biti

predstavljen pozitivan i negativan uzročni odnos. U toku istraživanja će se dokazati da li su varijable zaista u vezi i koliki je stepen povezanosti navedenih pojava.Opšta hipoteza u kojoj se pretpostavkom određuje određeni opšti predmet ili opšta pojava (npr.: smanjenje prometa u preduzeću je uzrokovano lošom organizacijom posla).Posebna hipoteza je hipoteza u kojoj se pretpostavkom predodređuje neki poseban predmet, obilježja ili pojava. (npr.: smanjenje prometa u preduzeću je uzrokovano lošom organizacijom top menadžmenta). Takva hipoteza približava istraživače predmetu istraživanja.Pojedinačna hipoteza je hipoteza u kojoj se pretpostavkom predodređuje individualan predmet, odnosno pojedinačna pojava ili obilježje.Radna hipoteza je pretpostavka za koju su istraživači uvjerili da će u istraživanju biti korisna bar samo u određenoj fazi istraživanja. U naučnoistraživačkim radovima se često događaju slučajevi gdje zbog različitih poteškoća nije moguće postaviti dobru hipotezu, posebno u slučaju složenih predmeta istraživanja. Zbog toga se postavlja radna hipoteza koja se u toku istraživanja modifikuje ili mijenja novom, boljom hipotezom.Hipoteza „ac hoc“ je provizorno hipoteza koja jednostavno „padne na pamet“ u naučnom istraživanju.Pomoćna hipoteza je hipoteza koja se mijenja, dopunjava, popravlja.. To je i svaka druga hipoteza koja ranije postavljenoj hipotezi pomaže da bi se objasnila neka pojava.Postoji još i preliminarna hipoteza (nedovoljno određena koja se dopunjava i popravlja), fiktivne (nerealne) hipoteze, prazne hipoteze (koje se ne mogu provjeriti), plodne hipoteze (koje se mogu provjeriti).Praktična primjena rješenja je krajnji cilj svakog istraživanja. Dobijena rješenja trebaju dati doprinos u budućnosti.

52. IZBOR I ANALIZA TEME (NASLOVA)

Izbor teme ili izbor naslova djela u naučnoistraživačkom radu nije jednostavan ni lak posao jer naučnoistraživački rad zahtijeva savjesno, sistematsko i svestrano ostraživanje, ispitivanje i proučavanje naučnog problema i njegovo rješenje. Naučno istraživanje počinje izborom teme ili naslova djela.Tema naučnog i stručnog djela mora izražavati njegov osnovni sadržaj. Zato naslov mora biti kratak, jasan, privlačan i informativan, kako bi što bolje izrazio karakter djela i njegov sadržaj. Poželjno je da sadrži ključne riječi o tretiranom problemu. Naslov mora sa što manje riječi tačno opisati sadržaj djela.Naslov udžbenika i monografija su od dvije do pet riječi dok su naslovi naučnih studija, magistarskih naučnih radova, doktorskih disertacija, diplomskih radova, seminarskih radova na postdiplomskom studiju i članaka, po pravilu duži, složeniji i dinamičniji i imaju od 5 do 12 riječi.Kada problem i predmet istraživanja i postavljena hipoteza zahtijevaju nestandardno duži naslov, poželjno mu je dati i podnaslov, koji pobliže objašnjava sam naslov. Takav naslov se naziva prelomljeni naslov (npr.: Kako nastaje naučno djelo-Uvođenje u metodologiju i tehniku naučnoistraživačkog rada- Opšti principi).Primjer naslova teme magistarskih naučnih radova sa standardnim naslovom:

1. Strategija i politika razvoja multinacionalnih kompanija2. Menadžersko računovodstvo u funkciji odlučivanja u banci, itd.

Istraživač sam bira temu ili mu je neko drugi određuje. Veoma često istraživači sami biraju temu prema vlastitim sklonostima za određeno područje. Za mlade i neiskusne istraživače potrebne su konsultacije sa mentorom. Pri izboru teme naučnog ili stručnog djela potrebno se pridržavati određenih pravila kao što su:

1. tema ne smije biti apstraktna i opšta, odnosno takva da se rezultatom istraživanja i obrade teme ne mogu primijeniti u praksi ili da ne podnose proširenje naučnog znanja.

2. ne treba birati temu koja je često obrađivana, čiji su rezultati već primjenjivani u praksi i kada se pretpostalja da se obradom teme neće doći do novih zaključaka, saznanja, prijedloga ili rješenja.

3. treba imati na umu i planirano i raspoloživo vrijeme koje je potrebno za kvalitetnu obradu teme

4. izabrana tema mora biti u skladu sa raspoloživim finansijskim sredstvima koja su potrebna za naučno istraživanje, literaturu i prezentaciju dobijenih rezultata.

5. tema ne smije biti preuska niti preširoka, jer se obradom takvih tema javlja monogo poteškoća.

6. pri izboru teme treba koristiti savjete istaknutih naučnika (mentora).7. tema treba biti aktuelna, u skladu sa najsavremenijim tehnološkim dostignućima,

saznanjima, sredstvima i u vezi sa savremenom teorijom.

Temom odnosno naslovom tačno se mora obraditi:1. problem, odnosno predmet istraživanja2. svrha i ciljevi koje treba ostvariti istraživanjem, odnosno smisao i pravac kojim treba

odgovoriti na pitanja koja proizilaze iz same teme.

53. PLAN NAUČNOG ISTRAŽIVANJA I BIBLIOGRAFIJA

Izrada plana naučnog istraživanja sastoji se od utvrđivanja radnih teza, podteza, odnosno osnovnih dijelova (poglavlja), i njihovih teza naučnog ili stručnog djela. Takav plan predstavlja okvirni program za prikupljanje podataka, informacija i drugih relevantnih izvora. On treba biti rezultat prethodnih istraživanja i razmišljanja o određenoj izabranoj temi. Istraživač, nakon izbora teme, proučava aktuelnu literaturu, razmišlja, razgovara i konsultuje se o predmetu istraživanja, a kasnije se istraživač osjeća sposobnim da izradi plan odnosno koncept svog naučnoistraživačkog rada.Pri odabiru kompleksnih tema, posebno ako se timski istražuje, umjesto izrade orjentacionog plana radi se idejni i izvedbeni projekat istraživanja.U idejnom projektu istraživanja elaboriraju se sledeći elementi:

1. problem i predmet istraživanja2. svrha i ciljevi istraživanja3. struktura i kompozicija4. metode istraživanja5. rokovi istraživanja6. finansijska i druga sredstva potrebna za istraživanje

Izvedbeni projekat je mnogo sadržajniji i konkretniji i on mora sadržavati sve varijante predloženih rješenja koja se moraju temeljiti na pouzdanim naučnim činjenicama i uvjerljivim dokazima.Nakon izbora i analize teme djela i izrade orjentacionog plana naučnog istraživanja, istraživcač sastavlja radnu ili orjentacionu bibliografiju. Sastavljanje radne bibliografije nije jednostavan posao, jer istraživač mora pokazati veliku upornost u traganju za odgovarajućim naučnim informacijama. Sve prikupljene relevantne bibliografske jedinice sa svim bitnim elementima (za knjige ime i prezime autora, naslov djela, izdavač i mjesto izdavača, godina izdanja), mogu se svrstati u četiri grupe i to:

1. knjige2. članci, referati, studije3. nepotpisani natpisi4. ostali izvori

Na ovaj način je radna bibliografija sastavljena, a istraživač je izvršio sve pripreme za naučni i stručni rad.

54. PRIKUPLJANJE, PROUČAVANJE I SELEKTOVANJE GRAĐE NAUČNIH INFOMACIJA

Prikupljanje, proučavanje i sređivanje literarne građe je najteža, najvažnija, najsloženija i najodgovornija faza tehnologije naučnog istraživanja. Zbog toga se ovoj tematici posvećuje više pažnje i to kroz četiri tematske jedinice:

1. prikupljanje literarne građe i naučnih informacija2. proučavanje literarne građe3. selekcija, analiza i sinteza relevantnih činjenica4. stvaranje generalnog zaključka

Prikupljanje literarne građe i naučnih informacija. Nakon uočavanja i formulisanja naučnog problema, postavljanja hipoteze, izbora i analize teme, izrade orjentacionog plan i sastavljanja radne bibliografije, izdavač pristupa završnom prikupljanju literarne građe jer se pretpostavlja da je tokom prethodnih faza naučnog istraživanja morao prikupiti i bar djelimično proučiti aktuelnu literaturu.Postoje dva izvora za prikupljanje naučnih podataka i informacija, odnosno literarne građe, a to su pismeni i usmeni. Razumljivo je da je pisana literatura osnova za prikupljanje podataka i informacija, ali i iz razgovora sa stručnjacima, na kongresima, naučnim skupovima i raspitivanjem u toku naučnog istraživanja dolazi se do saznanja koj amogu biti od velike pomoći za zradu naučnoistraživačkog rada.U ovoj fazi naučnog istraživanja istraživanje se mora koristiti svim svojim sposobnostima: gledanjem, slušanjem, pamćenjem, mišljenjem, emocijama, čulima, ali nije dovoljno samo vidjeti, čuti, razumjeti, zapamtiti, nego treba i znati analizirati i sistematizovati prikupljene podatke i iz toga iznositi zaključke, zakone i teorije.Vrlo su rijetka naučna djela koja se u većoj ili manjoj mjeri ne temelje na tuđim saznanjima, stavovima i zakonima. Stručna djela se temelje na tuđim saznanjima.Proučavanje literature (literarne građe). Svu prikupljenu literaturu treba detaljno i pažljivo pročitati i proučiti. Najprije se proučava najaktuelnija literatura, a kasnije se prelazi na manje aktuelne i ranije objavljene bibliografske jedinice. Bez kvalitetnog proučavanja građe istraživač neće moći dobiti uvid u problematiku izabrane teme, ne može doći do potrebnih podataka, informacija i saznanja kao ni do rješenja. Sva ta saznanja i činjenice treba srediti i zapisati. To proučavanje se sastoji od tehnike proučavanja i pisanja bilješki.Tehnika proučavanja prikupljene literature sastoji se u tehnici ili vještini čitanja. Strpljivo i temeljno čitanje gotovo bi bilo beskorisno bez isanja bilješki. U bilješku je preporučljivo da se upisuju samo najvažniji podaci, informacije, misli, stavovi i zaključci koji su istraživaču potrebni u obradi teme.Selekcija, analiza i sinteza. Nakon proučavanja literature, napisano je više stotina bilješki, koje se slože po redoslijedu nastanka. One predstavljaju najveći dio osnovne građe za izradu naučnog i stručnog djela. Nad ovim bilješkama treba izvršiti odgovarajuću selekciju, analizu i sintezu relevantnih činjenica koje su u njim azapisane.

Selekcija prikupljenih činjenica je jedna od najvažnijih faza naučnoistraživačkog rada. Iz brojnih prikupljenih podataka treba izdvojiti samo one relevantne činjenice koje dokazuju ili opovrgavaju postavljenu hipotezu.U fazi analize i sinteze relevantnih činjenica istraživač kritički i kvalitetno analizira izabrane i relevantne činjenice, kako bi argumentima dokazao istinitost postavljene hipoteze i riješio formulisani naučni problem.

Zaključak (stvaranje generalnog zaključka) je posljednja faza u naučnoistraživačkom radu, koji znači rješenje formulisanog naučnog problema i predstavlja doprinos nauci.

55. STRUKTURA (KOMPOZICIJA) NAUČNOG DJELA

Pod kompozicijom (strukturom) podrazumijeva se organizacija, raspored, uzajamna povezanost svih elemenata naučnog djela. Ti elementi su poredani po uzročno-posljedičnoj, prostornoj i vremenskoj vezi. Struktura ili kompozicija djela, odnosno raspored elemenata u nekom djelu, zavisi od sadržaja i cilja teme, problema ili predmeta istraživanja, znanja istraživača i sl. Bez kvalitetne strukture nema ni kvalitetnog djela, jer ona predstavlja „nervni sistem“ svakog pismenog sastava.Za strukturu svakog djela mogu se izdvojiti zajednička načela. U teoriji pismenosti važno je šest takvih načela:

1. načelo jedinstva - podrazumijeva sa se osnovna misao, ideja teme mora provlačiti od početka do završetka djela i harmonično se povezivati sa svim elementima.

2. načelo odabiranja - znači iz prikupljene literature odabrati samo ono što je relevantno za razvijanje teme i rješenje postavljenog naučnog problema.

3. načelo skladnosti i harmonije - ostvaruje se sređivanjem odabranih relevantnih činjenica u logičan i prirodan tok. Odabrane činjenice se stavljaju u manje ili veće skupine obilježja koja su srodna i koja odgovaraju temi djela.

4. načelo ravnomjernosti i proporcije - nalaže istraživaču da svakom elementu djela odredi prostornu veličinu prema njegovoj važnosti. Važnijim pojedinostima će se posvetiti više pažnje i prostora nego sporednim. Uvod i zaključak zauzeće nešto manje prostora nego osnovni dio djela u kome se rješava naučni problem i ostvaruje određeni cilj teme.

5. načelo izrazitosti - da bi se ostvarilo ovo načelo potrebno je glavne stvari i misli istaći u prvi plan. Najistaknutija mjesta su na početku i na kraju rečenice, odlomka i dijela određenog djela.

6. načelo raznovrsnosti - ovo načelo podrazumijeva korištenje jezičkih i sintetičkih mogućnosti, korišćenje citata i fraza kao i naizmjenično smjenjivanje kratkih i dugih rečenica. U naučnom djelu treba ravnomjerno podsticati čitateljevu pažnju.

56. BITNI ELEMENTI NAUČNOG DJELA

Najjednostavnija struktura ili kompozicija djela ima tri temeljna dijele: uvod, razradu (glavni dio) i zaključak. Međutim, obimnija djela imaju mnogo složeniju strukturu od manje običnih djela.Obimnija naučna djela (doktorske disertacije, magistarski naučni rad, udžbenik...) imaju sledeće bitne elemente:

1. naslov - mora biti kratak, jasan, precizan i privlačan. Naslov u naučnom djelu mora izražavati njegov sadržaj.

2. moto - je oštroumna ili duševna izreka, citat ili fraza, odnosno kratki natpis na početku djela kojim autor želi dati određenu poruku ili izraziti karakter teme.

3. posveta - pisac nekog djela osjeća potrebu da se nekome direktno ili indirektno posebno zahvali za inspiraciju, pomoć, podršku, razumijevanje itd. Često se djelo posvećuje majci, ocu, supruzi, djeci, prijateljima itd.

4. predgovor - u pogledu sadržaja predgovora nema nekih pravila, pa je to razlog da neki autori smatraju da je predgovor i uvod isto. Neki autori smatraju da je predgovor skraćeni uvod i da treba biti kratak, dok drugi autori smatraju da mora dva ili više puta biti duži od uvoda.

5. sadržaj - se može posmatrati sa dva stajališta: - sadržaj sa stajališta autora predstavlja koncepcijski plan naučnog istraživanja- sadržaj sa stajališta čitaoca predstavlja putokaz za lakše pronalaženje

informacija6. uvod – kod naučnih djela obavezno se pišu i predgovor i uvod. Uvodom se čitalac

informiše o određenom, njemu nepoznatom, području. Uvod se sastoji iz sljedećih dijelova: postavljanje problema, predmet proučavanja, metode, razvoj nauke, strukturu (kompoziciju) djela

7. zaključak je na koncizan, jezgrovit i precizan način izložena sinteza svih relevantnih saznanja, informacija, naučnih činjenica koje su iznesene u naučnom djelu. U zaključku kao ni u uvodu se ne pišu fusnote i trebao bi da iznosi najviše 10% od ukupnog opsega djela.

8. sažetak i zaključak nisu sinonim. U sažetku se iznosi pregled, odnosno vrlo kratak sadržaj cjelokupne izložene tematike. On služi javnosti kao informacija o nekom djelu i služi čitaocima da brzo spoznaju bitna obilježja nekog djela i da na osnovu njega zaključe da li je djelo zanimljivo za njih i da li će ga pročitati.

Izlaganje tematike odnosno tekstualna razrada tretirane tematike je središnji, najopširniji i njvažniji dio svakog djela. U tom dijelu autor razvija, objašnjava i dokazuje postavljenu hipotezu. Tu najviše dolazi do izražaja njegovo znanje, sposobnost i istraživačko iskustvo. Bez obzira na vrstu naučnog djela, izlaganje cjelokupne tematike moglo bi se, osim uvoda i zaključka, rasporediti u tri dijela i to:

- istorijsko - teorijski, retrospektivni ili eksplikativni dio (vrlo koncizno se iznosi istorija proučavanja problema)

- analitičko - eksperimentalni dio (iznose se najvažnije naučne činjenice, spoznaje, stavovi, podaci, informacije teorije i zakoni)

- perspektivni dio (predlažu se konkretna rješenja, aktivnosti, mjere i akcije za primjenu u praksi)

Svaki dio može imati više poglavlja, od 2 do 5. Pri utvrđivanju strukture i kompozicije tj. rasporeda izlaganja tematike u dijelove (poglavlja) ili niže podcjeline, obavezno treba upotrebljavati decimalni sistem. Temelji se na osnovnim načelima teorije sistema (sistem višeg reda sastoji se od 2 ili više podsistema nižeg reda odnosno cjelina) ali samo do 4 decimalne jedinice, a samo u izuzetnim slučajevima 5 decimalnih jedinica.

57. FORMULISANJE, PRIMJENA I MONITORING (PRAĆENJE) PRIMJENE REZULTATA NAUČNIH ISTRAŽIVANJA

Formulisanje rezultata znači obradu prikupljenih podataka, informacija, stavova, zakonitosti i njihovo jasno, jednostavno, razumljivo, koncizno i naučno utemeljeno pismeno oblikovanje. Pri pismenom formulisanju rezultata istraživanja autor istraživač mora solidno poznavati i praktično primjenivati sva relevantna pravila o pisanju teksta, grafičkoj i tehničkoj obradi naučnogstručnog djela, a naročito se pažnja posvećuje:

- citiranju literature i pisanju fusnota- pravilnoj izradi ilustracija (tablica, grafikona)- pravilnoj jezičkoj i stilskoj kao i terminološkoj obradi- jednostavnosti i konciznosti- lektorstvu- određivanju formata, utvrđivanju pisma- štampanju djela, uvezivanju odštampanog djela.

Primjena. Svako naučno i stručno djelo trebalo bi odnosno moralo bi biti primjenjivo u teoriji i praksi. Stepen mogućnosti primjene rezultata ne zavisi samo od kvaliteta naučnog ili stručnog djela već od vrste i namjene naučnog i stručnog djela. Kada su pismeno formulisani rezultati istraživanja prezentovani u naučnom studiju slijede sledeće aktivnosti:

- institucija koja je izvodila i završila istraživanje predaje studiju naručiocu istraživanja skladno obavezama sklopljenog ugovora.

- Naručilac primljenu studiju proučava ili je daje recezentima na ocjenu. Takođe može se organizovati i javno predstavljanje studije ili javna rasprava

O daljoj sudbini studije odlučuje sam naručilac istraživanja.U naučnoj vezi sa primjenom istraživanja je i verifikacija saznanja, odnosno provjera istinitosti saznanja koja su prezentovana u nekom naučnom ili stručnom djelu.Kontrola i poređenje rezultata naučnih istraživanja. Svaki autor kada prođe kroz sve faze stvaranja svog naučnog i stručnog djela, koji predstavlja zahtjevan i mukotrpan posao, trebao bi nakon završetka sa „bdije nad sudbinom svog djeteta“. Ni jednom autoru ne bi trebalo da bude svejedno šta se nakon javno prezentovanih rezultata događa sa njegovim djelom. Svrha i cilj svakog naučnog djela - istraživanja trebala bi biti primjena, pozitivni učinci rezultata istraživanja, bilo teorijski ili praktično, materijalno ili nematerijalno.

58. CITIRANJE LITERATURE I POZIVNE BILJEŠKE (FUSNOTE)

U naučnom is tručnom pisanom djelu mora se jasno odvojiti autorov tekst, misao, saznanje, ideja, podatak i sl od tuđeg teksta, tuđih saznanja, podataka itd. Od drugog autora se mogu preuzeti definicije pojmova, naučne činjenice, ideje, podaci, stavovi, informacije i sl., ali se uvijek treba na jasan i uobičajan način navesti čiji su i iz kog bibliografskog izvora su preuzeti. To se postiže citiranjem. A pod citiranjem se podrazumijeva od riječi do riječi pismeno i usmeno navođenje tuđih dijelova teksta ili riječi koje se mogu izvorno provjeriti. Najčešće se citiranjem prikazuje neki problem koji služi kao dokaz ili se njime argumentuje vlastita misao.Vrlo često se citati koriste za suprotstavljanje mislima i saznanjima drugog autora kako bi protivargumenti bili što uvjerljiviji. Citate treba nešto manje koristiti kao dokaze jer se u

naučnoistraživačkom djelu traže vlastiti dokazi. Pri upotrebi citata autor mora voditi računa o omjeru tuđeg teksta u odnosu na rezultate vlastitog teksta i vlastitog istraživanja.Preuzimanje tuđih saznanja označava se stavljanjem preuzetog teksta pod navodnike i objašnjava se u pozivnoj bilješci (fusnoti, napomeni). Kada se duži tekst „prepriča“ vlastitim riječima tj. parafrazira, potrebno je navesti izvor iz koga je preuzet. Preuzimanje tuđih ostvarenja bez navođenja autora i njegovog djela je nedopušteno i predstavlja plagijat.Fusnota ili pozivna bilješka (referenca) označava, osim korištenog bibliografskog izvora, i bilješku ispod teksta koja obično sitnim slovima objašnjava nešto u vezi sa materijom. To su korisna ali ne i neophodna objašnjenja. Postoje tri vrste fusnota(napomena):

1. dokumentarne (izvorne) ili bibliografske napomene . One trebaju pružiti garanciju istinitosti određenih citata, precizno uputiti čitaoca na korištenu bibliografsku jedinicu (literaturu)

2. eksplikativne napomene . One služe kao dopuna objašnjenja pojedinih dijelova izlaganja pojedinih informacija i određenih podataka, stavova, činjenica itd., koja su navedena u tekstu djela. Nisu nužne, ali su zanimljive za čitanje, obično sadrže dopunske informacije, razne ideje, kritike itd.

3. komparativne napomene služe za upućivanje čitaoca na neki drugi izvor (literaturu) koja obrađuje istu ili sličnu problematiku.

Postoji više načina citiranja tuđih stavova, teorija, zakona, odnosno pisanja pozitivnih bilješki (fusnota), a najbitniji su:

- evropski način fusnota i citiranja- američki- Harvardski način.

59.ECPB SISTEM CITIRANJA

ESPB (evropski sistem pozivnih bilješki) uglavnom se primjenjuje u zemljama govornih područja: njemačkog, francuskog, srpskog, slovenskog i dr. jezika. Evropski sistem pozivnih bilješki ima dva podsistema:

1. evropski (pod)sistem pozivnih bilješki ispod teksta (u podnožju stranice)2. evropski (pod)sistem u tekstu u uglastoj zagradi.

Evropski (pod)sistem pozivnih bilješki u kojem se fusnote hronološki označavaju arapskim brojevima ispod teksta u podnožju stranice. Prema ovom načinu citiranja tuđeg djela ili spoznaje na kraju rečenice koja sadrži tuđe podatke, odredbe, ideje i sl. Napiše se arapski broj, koji se zatim ponovi na podnožju iste stranice ispod crte koja se nalazi ispod teksta, a iza tog broja se navode svi btni elementi bibliografske jedinice (prezime, prvo slovo imena.: naziv djela, izdavač, mjesto izdavanja, godina izdavanja, strana br.)Fusnote se pišu sitnim slovima hronološkim rednim brojevima od prve do poslednje stranice. Bitno pravilo je da fusnota mora biti bar toliko koliko na popisu literature ima bibliografskih jedinica. U praksi je uvijek više fusnota nego bibliografskih jedinica.Ovaj sistem primjenjuje se pri pisanju skoro svih djela. (Neke korisne skraćenice koje se nejčešće koriste i koje mogu poslužiti pri izradi naših magistarskih radova: opus citatum, o.c. = djelo koje je u citiranju bilo već spomenuto, infra= ispod, niže, dole, supra = ispred, gore, prije...)Pri citiranju, odnosno pisanju pozivnih bilješki (fusnota) treba stalno imati na umu činjenicu da se čitalac mora vrlo određeno i precizno uputiti na bibliografski izvor iz kojeg je autor preuzeo tekst, činjenicu...

Evropski (pod)sistem pozivnih bilješki u tekstu (u uglastoj zagradi) povezuje citate i bibliografske jedinice (literaturu). Dvije bitne činjenice kod ovog sistema su:

- popis korištene literature može se formirati na dva načina. U prvom slučaju prije pisanja naučnog i stručnog djela, popis literature se mora standardno klasifikovati. U drugom slučaju popis iterature se formira hronološki istovremeno sa pisanjem fusnote bez obzira na vrstu bibliografske jedinice.

- kod primjene ovog drugog načina citiranja najčešće se mora koristiti i prvi način. To se prije svega odnosi na fusnote koje nisu direktno povezane sa korištenom literaturom, nego se njima objašnjava nešto vezano dodatno za tematiku.

Za drugi način citiranja tuđih djela ili činjenica karakteristično je direktno povezivanje fusnota sa literaturom (popisom korištenih bibliografskih jedinica). To se radi na način da se na kraju rečenice koja sadrži tuđe podatke ili ključne riječi ili na početku nabrajanja u uglastoj zagradi napišu dva broja, npr. [15.188]: prvi broj označava redni broj bibliografske jedinice u popisu literature, a drugi broj je broj stranice te bibliografske jedinice, sa koje je citat ili podatak, činjenica i sl. preuzet.

Prvi sistem pisanja fusnota i citiranja treba primjenjivati pri pisanju knjiga, stručnih naučnih radova (odnosno djela većeg obima), dok drugi treba primjenjivati za pisanje nekih članaka.

60. HARVARDSKI SISTEM CITIRANJA I PISANJA POZIVNIH BILJEŠKI

Ovaj sistem se ne upotreblajava samo u Americi nego se u posljednje vrijeme počeo praktikovati i u evropskim zemljama. Ovaj sistem je vrlo nepraktičan, naročito za obimnija i kvalitetnija djela, ali je istovremeno i vrlo jednostavan. On je identičan evropskom (pod)sistemu pozinih bilješki u uglastoj zagradi povezivanja citata i bibliografskih jedinica, s tim da se od ovog sistema razlikuje samo u detaljima. Ovaj sistem ima spisak korištene literature koji se može formulisati na dva načina:

1. prije pisanja naučnog i stručnog djela u konačnom obliku se mora pripremiti spisak literature (knjige, članci, studije, ostali izvori, kako je uobičajno i standardizovano).

2. spisak literature se formira hronološki istovremeno sa pisanjem pozivnih bilješki bez obzir na vrstu bibliografskih jedinica (knjiga, članaka itd.)

Za ovaj način citiranja karakterstično je direktno povezivanje citata sa bibliografskim jedinicama iz spiska literature, na način da se na kraju rečenice koja sadrži tuđe spoznaje ili ključne riječi u maloj zagradi napiše: prezime autora (bez inicijala imena ili imena), godina objavljivanja citiranog djela, te broj stranice odakle se uzima tuđa činjenica ili podatak (Žugaj, 1989., p.402)Ovaj sistem pisanja pozivnih bilješki ima samo dvije beznačajne prednosti: prva prednost je zato što je Harvardski pa ga je moderno primjenjivati, a druga prednost po tvrdnjama onih koji ga koriste je ušteda prostora.

61. ILUSTRACIJE I PISANJE TEKSTA

Ilustracijacijama se mogu nazvati svi prilozi, isprave, autorovi dokazi i sl. koji se upotrebljavaju zbog ilustrovanja teksta kako bi se opširne deskripcije i brojne složene pojave što jasnije i bolje predočile čitaocu.U naučnoistraživačkom radu rlo često se upotrebljavaju ove ilustracije: tabele, grafikoni, crteži, karte, fotografije, šeme, slike.Tabela je pregled podataka o karakteristikama određene pojave dobijenih prikupljanjem i obradom pojedinačnih podataka. Tabele mogu biti jednostavne, složene i kombinovane. Tabelarno prikazivanje brojčanih podataka ima veliku prednost u odnosu na deskriptivno prikazivanje rezultata istraživanja. U njima se na pregledan, sistemski, koncizan, jasan i logičan način izlažu podaci, što omogućava jasan uvid u činjenice i uočavanje njihovih obilježja. Svaka tablica mora da ima: naslov, redni broj, izvor podataka, zaglavlje, predkolonu redove i kolone i napomenu (ako se želi nešto dodatno obrazložiti ili pojasniti)Grafikon po tvrdnjama statističara vrijedi više od hiljadu riječi i brojeva jer samo uz pomoć grafikona (crteža ili fotografija) brojčani podaci o vrlo složenim pojavama mogu biti jasni, shvatljivi i pristupačni. Grafikoni mogu biti u obliku dvodimenzionalnih i trodimenzionalnih stubića, grafikoni prikazani pomoću linija, grafikoni prikazani pomoću strukturnog kruga itd.Svi grafikoni moraju imati:

- redni broj (piše se ispod naslova)- naslov (piše se iznad grafikona i mora biti kratak i jasan)- izvor podataka

Crteži su karakteristični za djela pisana iz oblasti tehničkih nauka. Takođe moraju sadržati naslov i redni broj. Postoje projektni crteži, radionički, montažni, patentni...Karte mogu biti: jednostavna, tematska, kartogram, stigmogram, piktogram, kartodijagram.Fotografije moraju biti oštre i jasne i moraju imati redni broj, naslov i izvor.Šema mora imati redni broj, naslov, izvor i potrebne napomene.Slika je slikovit prikaz stvari.Karta, fotografija, šema i slika mogu biti sastavni dio teksta ili se mogu staviti kao prilozi na kraju djela.Pisanje teksta naučnog i stručnog djela je najsloženiji, najteži i najodgovorniji posao u naučnoistraživačkom radu. Tekst djela se piše u dvije faze:1. pisanje koncepta podrazumijeva da autor treba sve rezultate naučnog istraživanja pismeno oblikovati kao naučno djelo. Za pisanje treba izabrati vrijeme kada je istraživač za to inspirisan. Pri pisanju na umu stalno mora imati temu, problem, predmet i ciljeve istraživanja, bilješke, ilustracije i sl. u ovoj fazi se piše brzo i ne obraća se mnogo pažnje na pojedinosti, na oblikovanje rečenica i stil pisanja. Gotov koncept treba revidirati: utvrditi definicije, srazmjernost, te eliminisati suvišne dijelove koncepta.2. pisanje završnog teksta. Preporučljivo je da završni koncept pisanog djela malo odstoji kako bi autor nakon određenog vremena sa mnogo više objektivnosti i kritičnosti mogao izvršiti sve dređene izmjene i dopune. Pisanje završnog teksta od autora zahtijeva mnogo vremena, strpljenja i energije. Autor se isključivo mora postaviti kao kritičar te objektivno sagledati nedostatke svog koncepta i otkloniti ih. Njihove intervencije su: stručne, pravopisne i tehničke. Stručna intervencija. U završnom tekstu ne bi smio ostati ni jedan pogrešno upotrijebljen stručni termin, netačan podatak, neprovjeren dokaz, nelogičnost, dvosmislenost i sl.Pravopisne intervencije. Najčešće su pravopisne, gramatičke i jezičko-stilske intervencije. Autori većinom nisu jezički stručnjaci, ali su dužni učiniti sv ekako bi tekst bio što konkretnije napisan.Tehničke intervencije. Ako se djelo priprema za štampanje, potrebno ga je tehnički obraditi i pripremiti za štampu, prema pravilima i zahtevima izdavača.

62. JEZIK I STIL PISANJA

Autori naučnog, stručnog i svakog drugog pisanog djela, bez obzira na zanimanje, trebaju svoje misli, stavove, rezultate istraživanja i zaključke izraziti u pisanom obliku, jasno i koncizno, leksički i morfološki pravilno, terminološki precizno i bez pravopisnih grešaka.U jezičko stilskoj obradi rukopisa posebnu pažnju treba posvetiti: jeziku kao sredstvu razumijevanja, stilu pisanja, osnovnim obilježjima jezika i stila kao i sticanju dobrog jezika i stila.Jezik kao sredstvo sporazumijevanja. Književni jezik se razlikuje od narodnog jezika. Književni jezik je normiran sa gramatičkim i stilskim pravilima. U naučnim, stručnim i drugim pisanim djelima, a naročito u diplomskim i magistarskim radovima, doktorskim disertacijama pa i u brojnim udžbenicima uočavaju se i gotovo stalno ponavljaju određene jezičke greške kao što su:

1. zloupotreba riječi : „slabo“, „jako“, „često“, „rijetko“, „mnogo“, „suštinu slučajeva“ itd. Ovi pojmovi su neodređeni i kao takvi ne bi trebali da se koriste. Značenje ovih riječi trebalo bi brojčano iskazati.

2. treba izbjegavati upotrebu prvog lica jednine i množine. Na primjer: „ja sam radio“, „prema mojim istraživanjima“, „ja mislim“. Umjesto ovog u naučnoistraživačkom radu treba pisati bezlično ili u trećem licu: „istraživanja su pokazala“, „smatra se“ itd.

3. treba izbjegavati upotrebu fraza „svako to zna“, „kao što je poznato“, „svi su saglasni“ i sl.

4. treba izbjegavati upotrebu stranih riječi5. pisanje brojeva u numeričkom i tekstualnom obliku. Brojevi do deset se pišu u

tekstualnom obliku, a preko deset u brojčanom. Ako se radi o kombinaciji brojeva do deset i preko u istom mjstu oba broja se pišu brojčano (5,14). Brojevi dana, mjeseci i sati se uvijek pišu numerički.

6. izbjegavati upotrebu formulacija: „već smo unaprijed rekli“, „dalje će se pokazati“ itd.7. izbjegavati izraze „ne sviđa mi se“, „ovo mi zvuči dobro“ i sl.8. treba izbjegavati neologizme tj. kovanice koje još nisu prihvaćene u nauci i u narodu.9. izbjegavati davanje prevelikog značaja vlastitim rezultatima.

Stil pisanja je vještina upotrebe i rasporeda riječi. Stil treba biti jasan, precizan, uravnotežen i logičan. Svaki naučnik mora imati izgrađen stil pisanja. Postoje različiti stilovi od kojih su stilovi književnog jezika sledeći:

1. razgovorni stil- je usmena riječ koja se koristi u svakodnevnom razgovoru, poslu i odmoru.

2. naučni stil se upotrebljava u naučnoistraživačkim radovima. On se karakteriše logičnim obilježjima onoga o čemu se piše, kao i upotrebi naučnih naziva kojima se precizno izražavaju određeni pojmovi. Stil je strog, suv i namijenjen specijalistima. U naučnom djelu se ne ističe individualni autorov stil, jer u ovom slučaju autor piše dobro, ako piše logično, jasno i tačno. Zbog toga se naučno djelo mora temeljiti na jasnoći, sažetosti i preciznosti. Iz toga proizilazi da su osnovne karakteristike naučnog stila: jednostavnost, jasoća, sažetost, logičnost misli i izlaganja rezultata naučnog istraživanja.

3. administrativni stil - blizak naučnom stilu, konkretno opisivanje pojava i predmeta. Njime se piše i tumači zakonodavstvo. Ovaj stil podrazumijeva i poslovni stil koji se odlikuje ustaljenim frazama.

4. književno-umjetnički stil – u njemu više do izražaja dolazi mašta nego intelekt, više osjećaji nego razum. Njeguje sve norme književnog jezika iako se često u književnim djelima upotrebljavaju dijalektizmi, provincijalizmi. Služi se svim mogućnostima jezičkog izraza.

5. publicistički – spaja elemente naučnog i književno - umjtničkog stila. Odlikuje se kratkoćom, jasnoćom i polemičkom oštrinom. To je svojevrsna upotreba jezika u sredstvima javnog informisanja. Ovaj stil je logičan, jednostavan, jasan.

6. naučno–popularni stil - spaja elemente naučnog i književno – umjtničkog i publicističkog stila. Upotrebljavaju ga pisci naučno-popularnih djela u kojima se pisci obraćaju ne samo naučnicima nego i široj publici. Djela pisana ovim stilom u sebi sadrže intelektualne i estetske elemente izražavanja

Najvažnija obilježja naučnog jezika su: 1. jasnoća - djelo je jasno ako kod čitaoca razvija iste misli i osjećaje koje je imao autor

dok je pisao djelo,2. jednostavnost, prirodnost, odmjerenost, 3. konciznost - djelo bi trebalo biti racionalno tj. autor mora voditi računa o

ekonomičnosti i konciznosti izraza; bez suvišnih rečenica.4. koherentnost - predstavlja povezanost u rečenica. Odnos rečeničnih dijelova mora biti

logičan.5. raznolikost - izbjegavati monotoniju jezika i stila ubacivanjem drugih stilova. Može se

postići i kombinovanjem rečenica; dugih i kratkih.6. živost - rečenice trebaju biti dinamične i raznovrsne, bez ponavljanja 7. formulisanje pasusa – pasus je misaona jedinica koja se sastoji od više rečenica

povezanih tako da čine koherentnu cjelinu. Pasus je cjelina povezana jednom mišlju. Tri osnovna uslova za postavljanje dobrog pasusa: jedinstvo, koherentnost i isticanje.

63. POPIS KORIŠTENE LITERATURE (BIBLIOGRAFIJA)

Nakon završetka teksta naučnog i stručnog djela, radi se popis korištene stručne literature. Na posebnoj stranici se piše LITERATURA ili BIBLIOGRAFIJA. Korištena literatura se treba svrstati u nekoliko grupa. Iako postoji više načina grupisanja literature najčešće se koristi sledeći:

1. knjige2. članci, studije i rasprave3. ostali izvori (priručnici, konvencije itd.)4. nepotpisani natpisi

Knjige se svrstavaju hronološki po abecedi ili azbuci prezimena autora pri čemu treba voditi računa o redoslijedu bitnih elemenata. Taj redoslijed je:

- prezime autora, zarez, inicijal imena sa tačkom (ili ime) , dvije tačke, (ako je više autora- do tri autora se piše prezime i inicijal imena, a ako je više od tri autora piše se samo prvi autor i dr. i dvije tačke), naslov knjige, zarez, izdanje knjige (ako se ne radi o prvom izdanju) zarez, izdavač i mjesto izdavanja, zarez i godina izdavanja.

Primjer: Žugaj, M.:osnove znanstvenog i stručnog rada, „Zagreb“, Samobor, 1989.

Članci, rasprave, saopštenja objavljena u časopisima svrstavaju se hronološki po azbuci ili abecedi prezimena autora, a redoslijed je: prezime autora, inicijal imena. : naslov rada (članka), ime časopisa, izdavač, mjesto izdavanja, volumen ili godište, godina izdanja i broj časopisa.Primjer: Zelenika, R.: Tipologija špediterskog tržišta, „Naše gospodarstvo“, Ekonomsko-poslovna fakulteta, Maribor i dr., Maribor, 41, 1995., 1-2.Studije. Primjer: Žuvela, Ivo i saradnici: Osnovi razvoja, Ekonomski fakultet Rijeka, 1996.

64. RECENZIJE

Prije štampanja naučnog i stručnog djela, izdavač tehnički pripremljen rukopis daje na recenziju, a ona je naročito značajna za udžbenike, monografije, članke, naučne studije itd. Recezent se ne smije ograničiti samo na davanje prikaza o radu već on mora iznijeti sve sadržajne, formalne i ostale nedostatke kao i prijedloge i sugestije i način kako ih ukloniti. Autor je dužan razmotriti sve primjedbe i nedostatke, ukloniti ih ili ako su opravdane ostaviti.Recenzija je posebna vrsta kvalitetnog stručnog djela kojom recezent treba prosuditi, ocijeniti i vrednovati rezultate tuđeg djela. Osnovna svrha i ciljevi izrade recenzije je da se kritički objektivno i naučno prosudi, vrednuje i ocijeni tuđe djelo, te da se na temelju tih elemenata utvrdi zaslužuje li rukopis po svojoj naučnoj, stručnoj, književnoj, mjetničkoj, odgojno-obrazovnoj i ideološkoj vrijednosti štampanje ili ne.Recezent (pisac recenzije) je ocjenjivač kvaliteta tuđeg djela i objektivan kritičar. Recezenti bi trebali biti afirmisani naučnici, istraživači i univerzitetski profesori koji su po znanju, zvanju ili akademskom stupnju obrazovanja iznad autora djela.Recenzija bi trebala imati tri bitna dijela: opšti dio recenzije, poseban dio recenzije i zaključak i prijedlog. U opštem dijelu bi se trebao naći: opseg i raspored građe djela, struktura i sadržaj djela... Posebni dio sadrži, na objektivan način, datu ocjenu o svim relevantnim elementima djela koje se recenziri i to: naslov, predgovor, sadržaj, uvod, izlaganje, tematike, ilustracije, citati, pozivne bilješke, terminologija, stil i jezik, zaključak, sažetak, bibliografija i popis ilustracija i primjera.U poslednjem dijelu se navode zaključak i prijedlog o (ne)objavljivanju djela.

65. IZRADA, OCJENA, ODBRANA I PROMOVISANJE DOKTORATA I DOKTORA NAUKA

Prije pristupa izradi doktorske disertacije doktoranti bi morali znati sve o disertaciji, njenim elementima i glavnim fazama njene izrade, a to su:

1. pojam doktorske disertacije2. svrha i cilj izrade doktorske disertacije3. struktura i kompozicija doktorske disertacije4. tehnička obrada doktorske disertacije

Pojam doktorske disertacije. Doktorska disertacija je originalno, izvorno i samostalno djelo doktoranta, koje je po doprinosu nauci i metodologiji odbrane prikladno za utvrđivanje doktorove sposobnosti a aktivno djeluje kao samostalni izlagač. Doktorska disertacija mora sadržavati nove naučne pojave, zakone i činjenice, nove naučne teorije koje doprinose razvoju nauke i rješavaju aktuelnih složenih problema.Svrha i cilj izrade doktorske disertacije je slična ili čak ista sa ciljem i svrhom izrade magistarskog načnog rada. Osnovna svrha i cilj je da novim i originalnim izvorima istraživanja dokaže postavljenju hipotezu, doprinese primjeni novih znanja u teoriji i praksi i da stekne najviši stepen usavršavanja i obrazovanja: doktora nauka.Struktura i kompozicija doktorske disertacije je skoro identična strukturi magistarskog rada i ima sledeće dijelove: predgovor, sažetak, sadržaj, uvod, izlaganje tematike (najviše devet dijelova), zaključak, literatura, ilustracije, primjeri, prilozi, tumačenje pojmova, imena i skraćenica.Ocjena doktorske disertacije.Smatra se da je doktorska disertacija završena tek onda kada je doktorant sa svojim mentorom usaglasio sva sporna pitanja. Tek nakon toga i uz pismenu

saglasnost mentora da doktorska disertacija zadovoljava standarde, doktorant uz ovo dostavlja i tri neuvezana primjerka svoje doktorske disertacije. Fakultetska komisija ili senat imenuju tročlanu komisiju za ocjenu doktorske disertacije. Nakon temeljnog proučavanja teksta doktorske disertacije članovi komisije pojedinačno pripremaju izvještaje, a predsjednik komisije piše zajednički izvještaj o ocjeni doktorske disertacije.Odbrana doktorske disertacije. Odmah nakon prihvatanja izvještaja o ocjeni doktorske disertacijefakultetski savjet imenuje komisiju za odbranu. Po pravilu su to isti članovi koji su bili u komisiji za ocjenu. Na istom sastanku se određuje i datum odbrane, a to je uvijek osam dana nakon prihvatanja izvještaja. Za to vrijeme doktorant treba da se pripremi za odbranu doktorske disertacije, a naročito posvećuje pažnju pripremi ekspozea, odnosno teza po kojima će vršiti izlaganje. Izlaganje traje maksimalno 45 minuta. Nakon izlaganja i dokazivanja postavljenje hipoteze, komisija doktorantu postavlja pitanja. Doktorant ima 30 minuta za pripremu odgovora i nakon toga odgovara na postavljena pitanja. Nakon toga slijedi odgovor komisije o odbrani doktorske disertacije i dogovor oko završne ocjene.I na kraju komisija saopštava zvaničnu ocjenu doktorske disertacije i proglašava doktoranta doktorom nauka.Promocija doktora nauka. Diplome doktora nauka dodjeljuje Univerzitet u kome su doktoranti stekli akademski stepen doktora nauka. Diplome dodjeljuje rektor univerziteta na posebnoj svečanosti-promociji doktora nauka. Promocija dokora nauka je javno i svečano uručivanje diploma doktora nauka o čemu se putem medija obavještava javnost. Diploma doktora nauka se izdaje na nacionalnom jeziku, ali se na zahtjev doktora može izdati i na neom drugom od svjetskih jezika.

66. ODUZIMANJE DOKTORATA I MAGISTARSKIH RADOVA (PLAGIJAT)

I doktorat nauka i magisterij mogu biti oduzeti ako se utvrdi da je njegova doktorska disertacija ili magistarski rad plagijat. Oduzimanje doktorata nauka i magisterija provodi se postupkom koji odgovara postupku sticanja zvanja. Osobe kojima se oduzima doktorat ili magisterij, u nekim zakonima, stiču ponovno pravo prijave magistarskog rada ili doktorske disertacije, ali tek nakon 10 godina, od datuma oduzimanja zvanja.

67. NAUČNICI I ISTRAŽIVAČI

Glavni nosioci svih aktivnosti naučnoistraživačke djelatnosti su naučnici i istraživači. Sve relevantne karakteristike o naučnicima i istraživačima koje bi svi trebali poznavati svrstane su u tri grupe: naučnici u naučnim zvanjima, istraživači u istraživačkim zvanjima, izbor naučnika i istraživača.Naučnici u naučnim zvanjima- naučnici su intelektualci, eksperti, odnosno sve osobe koje su skladno zakonskim propisima, pravilim i postupcima izabrani na odgovarajuća naučna zvanja a to su:

1. naučni saradnik . Zvanje naučni saradnik se može steći za vrijeme od pet godina, osoba koja ima stepen doktora nauka i objavljene naučne radove u časopisima i publikacijama. Oni objavljuju naučnoistraživačku djelatnost na institucijama, univerzitetima, fakultetima itd.

2. viši naučni saradnik - može biti, na vrijeme od pet godina, izabrana osoba koja ima akademski stepen doktora nauka i objavljuje naučne radove u časopisima i publikacijama. I oni obavljaju istu djelatnost kao i naučni saradnici.

3. naučni savjetnik - može biti osoba kao i u prethodnim prikazima, samo mora imati dodatno tri godine radnog iskistva kao viši naučni saradnik.

Istraživači u istraživačkim zvanjima. Istraživači su intelektualci, odnosno osobe koje su izabrane za odgovarajuća istraživačka zvanja kao što su:

1. stručni saradnik - najniže početničko zvanje stručni saradnik može steći, na određeno vrijeme, osoba koja je završila univerzitetski dodiplomski studij i aktivno učestvuje u naučnoistraživačkom radu.

2. mlađi asistent , na vrijeme od četiri godine, izabrana osoba koja je završila dodiplomski sudij i koja ispunjava uslove za upis postdiplomskog studija, ali sve u odgovarajućem području i polju nauke.

3. asistent , na vrijeme od četiri godine, osoba koja je stekla stepen magistra nauke ili osoba sa odslušanim postdiplomskim studijem za doktora nauka, odnosno osoba kojoj je prihvaćena tema doktorske disertacije.

4. viši asistent , na vrijeme od četiri godine, može biti osoba koja je stekla stepen zvanja doktora nauka.

Izbor naučnika i istraživača. I jedni i drugi podliježu institutu izbora, pa je tako moguće izbor grupisati na:

1. izbor naučnika u naučna zvanja2. izbor istraživača u istraživačka zvanja3. vođenje registra naučnika i istraživača

68. NASTAVNICI I SARADNICI

Nastavnici i saradnici na univerzitetima i školama su glavni i temeljni nosioci svih aktivnosti obrazovanja, naučnog osposobljavanja i usavršavanja studenata, magistranata, doktoranata. Oni su aktivni naučnici i istraživači.Sve važne informacije o nastavnicima i saradnicima, koje bi trebali poznavati svi studenti, magistranti, doktoranti itd. moguće je sistematski i koncizno svrstati u sledeće grupe: nastavnici u naučno-nastavnim zvanjima, nastavnici u nastavnim zvanjima, saradnici u saradničkim zvanjima, izbor nastavnika i saradnika.

Nastavnici u naučno-nastavnim zvanjima. Naučnici su intelektiualci, eksperti, pedagozi i naučnici, odnosno osobe koje su u skladu sa vrijednostima, pravilima i propisima izabrani u odgovarajuća naučnonastavna zvanja, a to su docent, redovni profesor, vanredni profesor. Docent je osoba koja ima zvanje naučnog saradnika. Docent izvodi nastavu i druge oblike nastavnog rada iz predmeta koji spadaju u naučnu granu za koju je stručan.Vanredni profesor može biti osoba koja ima zvanje višeg naučnog saradnika. On osmišlja i vodi sve nastavne i naučne aktivnosti kao i docent.Redovni profesor je osoba koja ima zvanje naučnog savjetnika i ima izvedene naučne i stručne projekte koji značajnije utiču na razvoj odeđene grane i najmanje šest godina nastavnog rada na fakultetu.

Nastavnici u nastavnim zvanjima su: predavač, viši predavač, profesor visoke škole, lektor, viši lektor.

Predavač je osoba sa visokom stručnom spremom i najmanje tri godine radnog iskistva. Predavač osmišlja i vodi nastavu i druge oblike nastavng rada iz predmeta odgovarajuće grane.Viši predavač je osoba sa visokom stručnom spremom i najmanje pet godina iskustva u struci. Radi iste poslove kao i predavač.Profesor visoke škole je izabrana osoba s doktoratom nauka, sa najmanje šest godina iskustva u struci.Lektor i viši lektor je osoba sa odgovarajućom stručnom spremom i radnim iskustvom u struci.

Saradnici u saradničkim zvanjima su : stručni saradnik, mlađi asistent, asistent i asistent visoke škole

Izbor nastavnika i saradnika. Svi nastavnici i saradnici podliježu institutu izbora odnosno reizbora. Tako imamo:

1. izbor nastavnika u naučna zvanja2. izbor nastavnika u nastavna zvanja3. izbor saradnika u saradnička zvanja 4. vođenje registra nastavnika i saradnika

69. AKADEMICI

Akademici su najistaknutiji, najpriznatiji i najafirmisaniji naučnici i umjetnici. Akademija nauka i umjetnosti je najviša naučna ustanova i institucija u državi koja unapređuje, razvija i promoviše naučnu djelatnost i umjetničko stvaralaštvo. Akademija nauka i umjetnosti daje pečat stepenu razvoja nauke, umjetnosti, tehnike, tehnologije, književnosti, kulturi svake zemlje, naroda i društva. Članovi akademije su najugledniji naučnici svih područja nauke; najpriznatiji književnici i umjetnici tj. intelektualna elita. Među članovima akademije naročito su priznati i cijenjeni akademici- redovni članovi akademije.Članovi akademije su: redovni članovi, počasni članovi, dopisni članovi i članovi saradnici.Samo redovni članovi akademije imaju pravo na titulu AKADEMIKA, a za redovnog člana može biti izabran naučnik i umjetnik čiji su rzultati na polju nauke ili umjetnosti po svojoj visokoj vrijednosti priznati. Redovni članovi su u stalnom radnom odnosu na Akademiji. Njihove dužnosti su: učestvovanje u naučnim djelatnostima, biranje tijela Akademije, predstavljanje Akademije itd.Akademija nauka i umjetnosti RS je najviša naučna, kulturna i reprezentativna ustanova u RS. Njen zadatak je da razvija, unapređuje i podstiče na naučnu i umjetničku djelatnost. Akademija u svom sastavu ima četiri glavna odjeljenja, odbore, centre i institute u kojima radi oko 150 članova (radnika), univerzitetskih profesora, istraživača... Četiri odjeljenja Akademije su:

1. odjeljenje društvenih nauka2. odjeljenje za književnost i umjetnost3. odjeljenje prirodno-matematičkih i tehničkih nauka4. odjeljenje medicinskih nauka

70.PROBLEMI RAZVOJA NAŠE NAUKE I NAUČNE POLITIKE

Nauka je osnovni pokretač razvoja, djelatnost koja omogućava zadovoljavanje velikog broja društvenih potreba naročito u području obrazovanja, privrede i opšteg kvaliteta života. Pravac razvoja nauke i tehnologije treba usmjeriti na specijalizaciju područja gdje bi do izražaja došle komparativne prednosti.Neki od problema razvoja nauke su vezani za lošu ekonomsko-političku situaciju u zemlji (pad industrijske proizvodnje, spoljnotrgovinski deficit, visoka stopa nezaposlenosti), relativnu vezanost za posljedice ratnih dejstava, niska materijalna ulaganja (kao procenat BDP), odliv mozgova itd.Naučno-tehnološki razvoj je fokusiran na brže uključivanje u evropsku istraživačku oblast i regionalne istraživačke mreže i asocijacije. Ključnu ulogu ima Ministarstvo nauke i tehnologije. Ono je nadležno za izradu Strategije naučnog i tehnološkog razvoja, podsticanje fundamentalnih, razvojnih i primijenjenih istraživanja, razvoj kadrova i sl.Zadatak strategije naučnog i tehnološkog razvoja RS je:

1. da analizira i pruži presjek stanja u području naučnoistraživačkog rada2. da identifikuje prioritetna područja i prioritetna sistemska rješenja naučnog i

tehnološkog razvoja3. da poveže naučno-tehnološka istraživanja sa potrebama privrede4. da predloži model finansijskog ulaganja u nauku i istraživanje

Naučnoistraživačkim radom tj. realizacijom istraživanja u RS bave se istraživači u naučnoistraživačkim ili naučno-obrazovnim organizacijama: Akademija nauke i umjetnosti, visokoškolske ustanove, istraživački i razvojni instituti, centri, društva i privredne organizacije.Finansiranje istraživačkih i razvojnih aktivnosti uglavnom se vrši iz budžeta RS, preko Ministarstva nauke i tehnologije i to kroz finansiranje osnovnih, primjenjenih i razvojnih istraživanja , programa osposobljavanja i usavršavanja kadra, finansiranje međunarodne saradnje, davanje podsticaja za održavanje naučnih skupova itd. Ukupni izdaci za istraživačku djelatnost u RS za 2010.god. koje su izdvojili poslovni sektor + vladin sektor (javne ustanove) i sektor visokog obrazovanja iznosio je 20,779 miliona KM ili 0.25% BDP.Opšti ciljevi prioritetnog naučnog i tehnološkog razvoja RS do 2016. godine su:

1. jačanje društvene svijesti o nauci i tehnologiji2. razvoj povoljnijeg okruženja i kontinuirana promocija nauke i tehnologije3. razvoj i jačanje infrastrukture i stimulacija naučnoistraživačkog rada4. razvoj ljudskih resursa5. jačanje saradnje i primjena rezultata istraživanja u privredi6. povećanje finansijskih ulaganja.

Prema FP 7 (Framework Programmes) najznačajnija polja znanja i tehnologija za rješavanje društveno ekonomskih problema su: zdravlje, ishrana, IKT, energija, ekologija iklimatske promjene, transport, nove tehnologije i materijali...

71. KULTURA, NAUKA I RELIGIJA

Nerjetko se mogu sresti primjeri gdje se pod pojmom nauke o društvu podrazumijevaju različite naučne discipline kojima se na određen način proučava društvo ili se vodi računa o specifičnosti društvene realnosti pristupu utvrđivanja određenih relacija i zaključivanja. U tom slučaju pojam nauke o društvu probližuje se, pa i poistovjećuje sa pojmom društvena nauka, što je krajnji izraz nedovoljno jasnog korišćenja ovih pojmova. Bliže određivanje pojma sociologije može se ostvariti ako se njegov obim i sadržaj utvrđuju klasifikacijom i predmetom srodnih nauka, naučnih disciplina i naučnih aktivnosti: kad se utvrde karakteristike istorijskog razvoja, predmeta i metodologije kojom se sociologija služi. Kao što je svoja prva saznanja o sebi čovjek razvijao u kontaktu sa drugim ljudima, tako je teklo i njegovo osmišljavanje vlastitog porijekla koje je vezivao za mistične sile i religijska objašnjenja. U istoriji su neodvojive kulture od religija. Čak su i kulture koje nisu imale dodira kroz istoriju razvijale vlastite religije, vlastita vjerovanja. Takav je primjer sa Inkama, Majama i Astecima koji su prije dolaska Evropljana imali svoja vjerovanja i svoja božanstva kao što su i Evropljani imali svoja. To dokazuje da se kultura i religija prožimaju u svim društvenim sistemima. Uticaj kulure i religije na obrazovanje je nesporan. Mogli bismo reći da su to prve kolijevke obrazovanja. Obrazovanje kao tanana nit života spaja prošlost i sadašnjost i osmišljava budućnost svake kulture i religije, vezuje kulture i religije međusobno i donosi nova sagledavanja čovjeku, čini ga slobodnijim. Svaku religiju određuju tri premise:

- teorijsko uvjerenje čovjeka u postojanje natprirodnog svijeta i u tome najvišeg bića- vjerovanje u mogućnost odnosa između natprirodnig i prirodnog svijeta- čovjekovo stvarno uspostavljanje odnosa sa natprirodnim svijetom.

Religija ima više korisnih funkcija, a tri osnovne funkcije rekligije su:1. religija u funkciji socijalne integracije2. religija u funkciji instrumenta socijalne kontrole: utiče na oblikovanje savjesti

pojedinca3. religija u funkciji društvenih promjena; religija može da bude u funkciji društvenih

promjena kao što pokazuje Veber u knjizi „Protestanska etika“.

Religija bitno utiče na oblikovanje karakternih osobina pojedinca, grupa i naroda. Npr. poznato je da je protestanizam svojom religuioznom društvenom teorijom uticao na razvoj preduzetničkog duha, štedljivosti i kolektivnog duha kod protestanskih naroda. Religija, obrazovanje i globalizacija su danas u vrlo kompleksnim odnosu s obzirom na civilizacijsko okruženje. Naime, na prvi pogled čini se da je postojanje različitih religija prepreka globalizaciji, da nepomirljivost religija vodi u globalne civilizacijske sukobe prije nego u globalni proces pomirenja. Obrazovanje se, stoga, ispostavlja kao faktor pomirenja, kao nada i nasušna potreba. Obrazovanje za demokratiju i toleranciju, za kulturu religija i međureligijsko uvažavanje predstavlja sastavni dio procesa globalizacije.