Menadzment Informacione Tehnologije 2012

Nijaz Bajgori

MENADMENT INFORMACIJSKIH

TEHNOLOGIJA (drugo izdanje)

Sarajevo, april 2012. godine

Naziv djela: MENADMENT INFORMACIJSKIH TEHNOLOGIJA

Drugo izdanje

Autor: Prof. dr. Nijaz Bajgori

Izdava:

Ekonomski fakultet u Sarajevu

Glavni i odgovorni urednik: Dekan

Prof. dr. Veljko Trivun

Recenzenti: Prof. dr. Zlatko Lagumdija

Prof. dr. Aziz unje Prof. dr. Mario Spremi

Lektor:

Indira Osmi

Tira: 100

Sarajevo, 2012.

CIPKatalogizacijaupublikacijiNacionalnaiuniverzitetskabibliotekaBosneiHercegovine,Sarajevo005:[007:004(075.8)007:004(075.8)BAJGORI,NijazMenadmentinformacijskihtehnologija/NijazBajgori.2.izd.Sarajevo:Ekonomskifakultet,2012.614str.:ilustr.;24cmBibliografija:str.607614;bibliografskeidrugebiljekeuztekst.ISBN9789958250743COBISS.BHID19538950

Sadraj okvirni:

1. ZAHTJEVI koje postavlja savremeni business (pogl. 1-2)

2. INFORMACIJSKE TEHNOLOGIJE koje omoguavaju savremeni poslovni

kompjuting (pogl. 3-6)

3. MENADMENT IT (pogl. 7-17)

S a d r a j: I DIO: SAVREMENO POSLOVANJE I POSLOVNI KOMPJUTING 1. Zahtjevi savremenog poslovanja 1.1. Business u savremenom informacijskom dobu 1 1.2. Zahtjevi okruenja 4 1.3. Odgovori firmi 7 1.4. Virtualni biznis koncept virtualnog preduzea 10 2. Poslovni kompjuting i poslovni informacijski sistemi 2.1. Metodoloki okvir izuavanja IT-IS 14 2.2. Informacijski sistem u poslovnom sistemu 16 2.3. Klasifikacija IS u odnosu na organizacijsku strukturu 19 2.4. Informacijska arhitektura osnovni modeli 24 2.5. Osnovne karakteristike savremenog poslovnog kompjutinga 30 II DIO: INFORMACIJSKA TEHNOLOGIJA 3. Raunarske konfiguracije 37 3.1. Raunarski sistem osnovni okvir 37 3.2. Konfiguracije raunarskih sistema 38 3.3. Poslovni serveri kao osnova savremenog poslovnog kompjutinga 51 3.4. Desktop raunari - PC hardver 66

4. Operativni sistemi 150 4.1. Sistemski softver - osnovni okvir 150 4.2. Operativni sistem osnove 150 4.3. Kratak osvrt na istorijat operativnih sistema 1524.4. Vrste operativnih sistema - klasina podjela 154 4.5. Klasifikacija savremenih operativnih sistema 156 4.6. Osnovne komponente (funkcije) operativnih sistema 159 4.7. Korisniki interfejs savremenih operativnih sistema 160 4.8. Desktop operativni sistemi 164 4.9. Server operativni sistemi 196

5. Komunikacijska tehnologija i raunarske mree 222 5.1. Pojam komunikacija i komunikacijske tehnologije 222 5.2. Raunarske komunikacije 223 5.3. Komunikacijski mediji 224 5.4. Komunikacijski ureaji i komunikacijsko-mreni servisi 233

5.5. Komunikacijski standardi i protokoli 247 5.6. Raunarske mree 250 5.7. Mreni softver - sistemski 258 5.8. Hardverski protokoli u raunarskim komunikacijama 261 5.9. Komunikacijsko-mreni softver - aplikacijski 271

6. Aplikativni softver, programiranje i programski jezici 294 6.1. Osnovni okvir aplikacijske platforme 294 6.2. Programski jezici 298 6.3. Raunarsko programiranje osnove 302 6.4. Organizacija podataka Upravljanje podacima 310 6.5. Standardne uredske aplikacije 318 6.6. Ostale poslovne aplikacije 350

III DIO: UPRAVLJANJE INFORMACIJSKIM RESURSIMA 7. Potreba za efikasnim upravljanjem inform. resursima 371 7.1. Problematinost IT-a u savremenom poslovanju 371 7.2. IT-success stories versus IT-horror stories 374 7.3. Osnovni okvir menadmenta informacijskih resursa 377 7.4. IT-arhitektura: osnovni okvir za upravljanje inf. resursima 381 8. Sistemsko upravljanje sistemska administracija 384 8.1. UNIX uvod 384 8.2. HP-UX - sistemska administracija 388 8.3. Windows Server sistemska administracija 428 8.4. SuSE Linux sistemska administracija 462 8.5. Upravljanje serverom na VMWare platformi 467 8.6. Komparativne analize savremenih server OS platformi 468 9. Mreno upravljanje mrena administracija 471 9.1. Uvod 471 9.2. Aspekti mrene administracije u okviru serverskih platformi 474 9.3. Windows/UNIX interoperabilnost SAMBA 482 9.4. Sigurnost i zatita mrenih sistema 484 10. Upravljanje projektima razvoja IS-a 487 10.1. Aplikacijska platforma osnovni okvir 487 10.2. Aspekti upravljanje ERP projektima 488 10.3. Upravljanje sistemskom integracijom 490 10.4. Metodologije razvoja informacijskih sistema 507 10.5. Metode za poboljanje kvaliteta poslovnih IS/procesa 509

11. Softverski inenjering i upravljanje razvojem aplikacija 516

12. Upravljanje podacima: backup tehnologije 544 12.1. Uvod 54412.2. Backup: koncept i tehnologije 545 12.3. Napredne tehnologije zatite podataka 556

13. Upravljanje sigurnou IS-a 566 14. Upravljanje IT kadrovima 573 15. Upravljanje kontinuitetom poslovanja 581 16. Upravljanje IS funkcijom 589

17. Medjunarodni standardi u upravljanju IS 594 Neka iskustva svjetskih kompanija u upravljanju informacijskim 599 tehnologijama (Cases, White Papers, Success Stories, Horror Stories) Literatura 607

Predgovor drugom izdanju Drugo izdanje knjige Menadment informacijskih tehnologija izlazi pet godina nakon prvog. To je relativno dug period kada se radi o problematici koju obradjuje knjiga. U razvoju informacijskih tehnologija generalno, pa i u svim nauno-strunim disciplinama koje se naslanjaju na informacijske tehnologije, pomenuti period je sasvim dovoljan razlog za pravljenje odgovarajueg update-a i/ili upgrade-a sadraja, prije svega zbog promjena koje su u medjuvremenu nastale na podruju IT-a i srodnih disciplina. U sadrajnom smislu, i drugo izdanje je bazirano na konceptu kojeg primjenjuju autori kada se radi o slinim udbenicima. Naveemo dvije takve knjige: Information Technologies for Management (Turban et al., Wiley, 2007) i Managing Information Technology (Martin et al., Prentice-Hall, 2005). U oba sluaja se, pored centralnog dijela knjige - problematike primjene IT-a u savremenom biznisu i menadmentu (Turban et al.) i aspekata menadmenta informacijskih tehnologija i resursa (Martin et al.), u osnovnim crtama daje pregled savremenih informacijskih tehnologija (hardver, sistemski softver, aplikativni softver, raunarske mree i sl.). Problematika upravljanja informacijskim tehnologijama se na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu izuava na smjerovima Menadment i informacijski sistemi i Razvoj poslovnih informacijskih sistema, u okviru novog 3+2+3 koncepta studija. Kao i u prvom izdanju, knjiga ima za cilj da prezentira osnovne dimenzije menadmenta informacijskih tehnologija. Prvi dio knjige (pogl. 1-2) sadri pozicioniranje uloge poslovnog kompjutinga u savremenom poslovanju. U drugom dijelu (pogl. 3-6) ukratko su obradjene informacijske tehnologije koje predstavljaju osnovu savremenog poslovnog kompjutinga uradjen je update ovih poglavlja u odnosu na razvoj IT-a u posljednjih pet godina. U treem dijelu knjige (pogl. 7-17) obradjeni su glavni aspekti upravljanja informacijskim tehnologijama i informacijskim resursima openito. Sarajevo, mart 2012. godine

Autor: [email protected]

Predgovor prvom izdanju Informacijska tehnologija postala je conditio sine qua non savremenog poslovanja. Za razliku od perioda prije 20-ak godina kada je primjena raunara bila praktiki izolirana unutar tzv. raunskih centara, ograniena na par transakcijskih aplikacija tipa obrauna plaa, obrade faktura i sl., dananji poslovni kompjuting je u veini firmi postao jedna od glavnih determinanti efikasnosti i efektivnosti poslovanja u cjelini. Grafik sa naslovne strane knjige ilustracija je znaaja kojeg IT ima za savremeni business. On prikazuje trokove koje moe izazvati tzv. sistemski downtime (prekid rada servera na kojem se nalaze glavne poslovne aplikacije) koji, kod pojedinih tipova businessa, mogu iznositi i do nekoliko miliona dolara po satu. Takodjer, iskustva su pokazala da adekvatna primjena raunara moe znaajno doprinijeti u ostvarenju poslovnih ciljeva firme ali i da loa implementacija IT-rjeenja moe prouzrokovati negativne posljedice za poslovanje firme u cjelini. Informacijska tehnologija je, ukratko, postala organizacijski resurs kojim treba upravljati na efikasan nain, slino kao i ostalim klasinim resursima: materijalima, energijom, finansijma, kadrovskim resursima itd. Stoga je problematika menadmenta informacijskih tehnologija bitna, ne samo sa aspekta primjene te tehnologije, ve, to je znaajnije, iz perspektive menadmenta firme kao cjeline. Kontinuirani kompjuting (continuous computing) postao je osnovni preduvjet kontinuiteta poslovanja (business continuity). Ovo podruje IT-a se na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu izuava na smjerovima Menadment i informacijski sistemi i Razvoj poslovnih informacijskih sistema, u okviru novog 3+2 koncepta studija. Knjiga ima za cilj da prezentira osnovni okvir problematike menadmenta informacijskih tehnologija. U tom smislu, prvi dio sadri pozicioniranje poslovnog kompjutinga u savremenom poslovanju, u drugom dijelu su obradjene informacijske tehnologije koje predstavljaju osnovu poslovnog kompjutinga, dok je u treem dijelu dat uvod u razliite aspekte upravljanja informacijskim tehnologijama. Sarajevo, mart 2007. godine

Autor: [email protected]

PRVI DIO - Savremeno poslovanje i

poslovni kompjuting-

Bajgori; Menadment informacijskih tehnologija

1

1. Zahtjevi savremenog poslovanja 1.1. Biznis u savremenom informacijskom dobu

Promjene u svjetskoj privredi koje se ogledaju u njenoj globalizaciji i sve veoj konkurenciji na svjetskom nivou, uvoenju novih proizvoda i usluga i stalnom poboljanju kvaliteta postojeih, skraivanju vremena kreiranja novog proizvoda, poslovanju u turbulentnom okruenju, decentralizaciji u odluivanju, gubljenju odreenih nivoa u tradicionalnoj poslovnoj hijerarhiji, sve veem znaaju timskog rada, itd., utjecale su na dramatian rast znaaja kvalitetne i pravovremene informacije. Kao ilustraciju ovog znaaja navest emo rezultate istraivanja jednog od vodeih asopisa iz podruja informacijske tehnologije - Datamation (www.datamation.com) iz 1993., 1994. i 1995. godine prema kojem su anketirane firme (menaderi) oznaili sljedee ciljeve kao najznaajnija oekivanja i koristi od informacijske tehnologije: poveanje produktivnosti (reduciranje trokova, poveanje

efektivnosti), poboljanje kvaliteta proizvoda i usluga, poboljanje konkurentnosti, ostvarenje stratekih ciljeva firme, mogunost kontinuiranog reorganiziranja, donoenje efektivnijih odluka, mogunost brzih odgovora na zahtjeve kupaca i ostale zahtjeve iz

okruenja, poboljanje pristupa informacijama, poboljanje kreativnosti i inovacija kod uposlenih.

Ovo je, dakle, lista zahtjeva koje su rukovodioci iz velikih poslovnih sistema iz najrazvijenije privrede na svijetu postavili pred ljude koji se bave obradom podataka u svojim organizacijama, a i pred informacijsku tehnologiju u cjelini. Prema tome, informacijska tehnologija nipoto nije "l'art pour l'art", ve jednostavno odgovor na stalno rastue zahtjeve za efikasnijom obradom podataka i efikasnijim pristupom informacijama, ne samo u poslovanju, ve i svim podrujima ljudskog djelovanja. Prezentirani rezultati ankete od prije 15-ak godina danas imaju jo naglaeniji karakter. Savremeno poslovanje jo vie stavlja u fokus, ne samo potrebu efikasnog i efektivnog koritenja informacijskih tehnologija,


2

ve i vrlo veliki stepen zavisnosti ukupnog poslovanja modernog preduzea u odnosu na njegov informacijski sistem. Grafikon koji se nalazi na koricama knjige je moda najbolji pokazatelj te zavisnosti. On prikazuje tzv. trokove downtime-a, tj. trokove koje firma ima usljed pada sistema, odnosno, nefunkcioniranja raunarskog ili informacijskog sistema. Na grafikonu su prikazane prosjene vrijednosti downtime-a po satu za neke karakteristine industrijske grane. Tako naprimjer, moe se uoiti da sat downtime-a kod tzv. brokerage operations iznosi preko est miliona dolara, energetskom i telekomunikacijskom sektoru par miliona dolara itd. Firma Riverbed Technology (www.riverbed.com) je u Izvjetaju iz 2011. godine pod nazivom The CIOs new guide to design of global IT infrastructure prezentirala rezultate studije prema kojoj su glavna oekivanja biznisa od IT-a navedena kao (slika 1.1):

Slika 1.1. ta biznis trai od IT-a

1. Fleksibilnost IT mora osigurati takvu platformu koja e omoguiti

firmama da odgovaraju na zahtjeve i izazove iz okruenja mnogo bre nego ranije.

2. Jednostavnost IT mora osigurati naine da sve vea raznovrsnost tehnologija ne proizvede i veu kompleksnost u njihovom koritenju.

3. Sigurnost od IT-a se oekuju rjeenja koja e osigurati da IT-bazirani biznis ne trpi posljedice od mnogobrojnih prijetnji koje egzistiraju u okruenju (IT-kvarovi, hakerski upadi i ostali kriminalni akti, prirodne nepogode i sl.).

4. Kontinuitet IT mora osigurati kontinuirani biznis, biznis koji je operativan na tzv. 24x7x365 ili follow the sun osnovi.


3

Poznata konsultantska firma Forrester je 2007. godine uvela novi izraz business technology ili poslovna tehnologija (slika 1.1) koja je bazirana na dvije kljune ideje: a) IT rizici su i poslovni rizici b) IT mogunosti su i poslovne mogunosti. Prema Forresteru, taj prelazak sa information technology na business technology predstavlja jednu od najznaajnih promjena u poimanju raunara od strane ljudi u posljednjih nekoliko decenija.

Slika 1.2. Od IT prema BT - BT tipping point (Forrester, 2007)

Ukratko, promjene se odnose na sljedee aspekte: Upravljanje informacijskom tehnologijom je bitno sa ireg

organizacijskog aspekta, ne samo unutar IT departmenta. Umjesto tradicionalnih napora usmjerenih na uskladjivanja IT-a i

biznisa shvaenih kao dva odvojena svijeta, top menadment firme e u okviru koncepta BT-a kontinuirano traiti naine implementacije BT-a na isti ili slian nain kako razmiljaju o strategijama prodaje, proizvodnje itd.

Menaderi e usvojiti odredjene BT termine i skraenice (napr. SOA, SaaS) i razumjeti ih, odnosno razumjeti ulogu BT-a u poveanju profita, dobiti i sl. Forrester oekuje da se ova znanja usvajaju u okviru savremenih MBA programa.


4

1.2. Zahtjevi okruenja (Pressures, Drivers) Da bismo razumjeli mjesto i ulogu informacijske tehnologije u savremenom poslovanju, neophodno je najprije sagledati sve relevantne faktore poslovnog okruenja koji kreiraju odreene zahtjeve, odnosno svojevrsne pritiske* (pressures, drivers) na poslovne sisteme. Poslovno okruenje se odnosi na skup trinih, ekonomskih, drutvenih, pravnih i politikih faktora koji mogu utjecati na poslovne aktivnosti. Ovi faktori se mogu podijeliti na tri velike skupine: Zahtjevi trita Tehnoloki zahtjevi Drutveni zahtjevi U odnosu na ovako definirani skup pritisaka (zahtjeva) iz okruenja poslovni sistem reagira skupom aktivnosti koje su u veini sluajeva podrane informacijskim tehnologijama (slika 1.3):

Slika 1.3. Organizacija i okruenje: zahtjevi i odgovori

* Ovaj model zahtjeva i odgovora firmi obraen je prema knjizi Turban et al. (2005), iz koje su preuzete navedene slike.


5

Zahtjevi trita (Market Pressures) Globalna ekonomija, jaka konkurencija, obrazovana i organizirana radna snaga, jaki potroai itd. predstavljaju glavne karakteristike savremenog trita danas: Globalna ekonomija globalna konkurencija (Global Economy,

Global Competition). Globalna ekonomija podrazumijeva visok stepen konkurentosti i globalizaciju na tritima roba i usluga, kao i radne snage. Profit je taj koji vodi proces globalizacije. Moe se rei da kreiranje globalne ekonomije nije bilo mogue bez komunikacijske tehnologije.

Promijenjena priroda radne snage (Changing Nature of the Workforce). Radna snaga, naroito u razvijenim zemljama, postala je obrazovanija, diverzificiranija, mobilnija, a to je dobrim dijelom rezultat primjene informacijskih tehnologija.

Jaki obrazovani potroai (Powerful Customers). Zahtjevi potroaa danas su mnogo izraeniji nego prije, prije svega kao rezultat injenice da raspolau sa znatno vie informacija o proizvodima i uslugama nego to je to bio sluaj ikada prije.

Tehnoloki zahtjevi - pritisci (Technological Pressures) Tehnoloke inovacije i zastarijevanje (Technological Innovation

and Obsolescence). Informacijska tehnologija poboljava konkurentne sposobnosti. Meutim, treba imati u vidu da, kako god neke nove tehnologije mogu donijeti prednosti, tako i neke od postojeih mogu zastarjeti preko noi, tj. postati obsolete. U tom smislu je upravljanje informacijskim tehnologijama u organizacijskim sistemima od posebne vanosti.

Preplavljenost informacijama (Information Overload). Savremene informacijske tehnologije, prije svega Internet tehnologije, znaajno su poveale koliinu i obim informacija raspoloivih za koritenje. Tako, naprimjer, koliina informacija na Internetu se udvostruuje svake godine i, to je najvanije, veina tih informacija je free. Sve je to, meutim, doprinijelo pravoj poplavi informacija (flood of information), tako da su operacije i aktivnosti kao to su: pristup, navigacija i upravljanje informacijama postale kritine aktivnosti, naroito u poslovnom okruenju.


6

Drutveni zahtjevi - pritisci (Societal Pressures) Ovaj tip zahtjeva se prije svega odnosi na dva osnovna oblika: drutvena odgovornost (Social Responsibility) etika pitanja (Ethical Issues) U savremenom poslovanju i organizaciji drutva u cjelini, od poslovnih sistema se oekuje da daleko vie nego ranije povedu rauna o raznim oblicima odgovornosti prema okruenju, tj. uoj i iroj drutvenoj zajednici. Osnovna podruja takve drutvene odgovornosti su: razni aspekti odnosa prema okruenju (zagaenje, buka, odlaganje -

unitavanje smea itd.); jednaka prava i mogunosti za razliite skupine (manjine, ene,

odrasle osobe, hendikepirane osobe itd.); zaposlenje i smjetaj; zdravstveno i socijalno osiguranje; kontinuirano obrazovanje zaposlenih; privatnost i etika itd. Ostali aspekti drutvenih zahtjeva su: vladine regulacije (Government Regulations) odnose se na razne

oblike reguliranja od vladinih i drugih dravnih organizacija; vladine deregulacije (Government Deregulation); kresanje dravnih budetskih rashoda itd. Etika pitanja (Ethical Issues) takoer su od posebnog znaaja kada je u pitanju savremeni business i uloga informacijske tehnologije. Naprimjer, koritenje e-mail adresa i drugih oblika informacija u raznim bazama podataka moe itekako biti oznaeno kao udar na privatnost pojedinaca. Zato su odreeni aspekti regulacije i u ovom domenu neophodni.


7

Slika 1.4. Savremeno poslovno okruenje zahtjevi prema poslovnom

sistemu 1.3. Odgovori firmi (Responses) U odnosu na ovako postavljen set zahtjeva postoje, u principu, dva modaliteta odgovora (responses) od firmi, koje mogu reagirati: a) reaktivno, na zahtjev (pressure) koji ve egzistira b) proaktivno, u smislu pripremanja odgovora na pretpostavljeni,

odnosno nadolazei zahtjev. Odgovori firmi se uglavnom mogu svrstati u sljedee skupine (slika 1.5):


8

Slika 1.5. Organizacija i okruenje: zahtjevi i odgovori

Strateki sistemi (Strategic Systems). Strateki sistemi omoguavaju organizacijama da postignu strateke prednosti i na taj nain poveaju svoj udio na tritu, bolju poziciju u pregovaranju s dobavljaima ili u spreavanju konkurencije. Aktivnosti na kontinuiranom poboljanju poslovnih procesa (Continuous Improvement Efforts) Poveanje produktivnosti. IT se u raznim oblicima primjene moe

iskoristiti za poveanje produktivnosti rada i poslovanja u firmama. Just-in-time koncept. JIT koncept se odnosi na poveanje

efikasnosti procesa proizvodnje boljim rasporeivanjem poslova, boljim upravljanjem zalihama, itd. IT podrava i poveava efikasnost implementacije tzv. JIT systema.

Total Quality Management (TQM) predstavlja nauno zasnovani pristup u poboljanju kvaliteta svih oblika poslovanja kad god, kako


9

god i gdje god je to mogue. TQM napori su takoer praeni i podrani odgovarajuim IT implementacijama.

Poboljano donoenje odluka. Ve dvadesetak godina se u teoriji i praksi upravljanja IT oznaava kao krucijalni alat u poboljanju efikasnosti i efektivnosti procesa donoenja odluka.

Upravljanje informacijama i znanjem kao odgovor na informacijsku pretrpanost (overload).

Inovacije i kreativnost mogu biti unaprijeeni putem odgovarajuih informacijskih tehnologija.

Upravljanje promjenama kao metod i tehnika savremenog managementa takoer je podrano i moe biti poboljano kroz adekvatnu primjenu informacijskih tehnologija.

Bolje usluge potroaima. Stalno rastua konkurencija i vei stepen obrazovanosti i informiranosti potroaa utjeu na to da se firme kontinuirano bave poboljanjem kvaliteta proizvoda i usluga.

Reinenjering poslovnih procesa (Business Process Reengineering - BPR) kao skup metoda i tehnika koje su usmjerene na radikalno (drastino) mijenjanje, odnosno unapreivanje procesa poslovanja uveden je u SAD prije desetak godina. Osnovna podruja u kojima IT podrava BPR napore i aktivnosti su: Reduciranje vremenskih ciklusa (Reducing Cycle Time) Davanje veih ovlatenja zaposlenima u vezi s

mogunostimadonoenja odluka (Empowerment of Employees) Orijentacija na potroaa i njegove zahtjeve (Customer-focused

Approach) Restruktuiranje i timske strukture (Restructuring and Team-based

Structures) Poslovne alijanse (Business Alliances). U savremenom poslovanju sve vie prevladava shvatanje da razni oblici poslovnih saveza (alijansi), ak i s konkurentima, moe doprinijeti efikasnijem poslovanju. Tako postoje razliiti oblici saveza kao to su: dijeljenje resursa (sharing resources), uspostavljanje permanentnih relacija s dobavljaima, kreiranje zajednikih istraivakih projekata i sl. Nain kako IT podrava takve napore je, naprimjer, u kreiranju raznih oblika virtualnih korporacija (Virtual Corporation).


10

1.4. Virtualni business - Koncept virtualnog preduzea Razvoj komunikacijske tehnologije i mrenog kompjutinga u cjelini doprinio je sve veoj primjeni ovih tehnologija u savremenom poslovanju. Koncepti virtualnog poslovanja (virtual business), virtualne proizvodnje (virtual manufacturing), odnosno virtualnih preduzea (virtual enterprises - VE), virtualnog informacijskog sistema (VEIS) oznaavaju nove pristupe u organiziranju savremenog poslovanja. Virtualna preduzea imaju vie razliitih modaliteta. Najee koriteni modeli VE su: Groupwork-bazirano VE. Grupa ljudi pojedinaca s razliitih geografskih lokacija mogu formirati preduzee na virtualnoj osnovi. Formiranje i voenje ovakvog businessa mogue je upravo zahvaljujui razliitim komunikacijskim tehnologijama (telefon, fax, GSM, e-mail, Web, talk, videoconferencing itd).

Slika 1.6. Groupwork-bazirano virtualno preduzee

VE bazirano na poslovnoj specijalizaciji. Grupa manjih ili veih firmi koje se specijaliziraju u odreenoj formi businessa mogu kreirati privremenu ili stalnu VE infrastrukturu.


11

Slika 1.7. Virtualno preduzee bazirano na poslovnoj

specijalizaciji

VE bazirano na tzv. konceptu virtualnog manufacturinga (proizvodnje). Baziran na konceptu tzv. agilnog manufacturinga (Agile Manufacturing) ovaj pristup podrazumijeva koritenje tzv. modela outsourcinga za pojedine operacije, dijelove ili itave proizvode ili usluge.

Slika 1.8. VE bazirano na tzv. konceptu virtualnog manufacturinga

Extranet-bazirani VE model. Ovo je sluaj u kojem firma uspostavlja poseban tip odnosa s kupcima/dobavljaima u smislu odreenog stepena integracije informacijske arhitekture.


12

Slika 1.9. Extranet-bazirani model virtualnog preduzea

VE model baziran na konceptu tzv. distribuiranog kompjutinga. Ovo je sluaj u kojem se koriste prednosti objektno-orijentiranog i distribuiranog kompjutinga u kojem razliiti objekti (poslovne aplikacije ili njihovi dijelovi) iz razliitih informacijskih arhitektura formiraju odreene oblike poslovnih integracija. To je mogue zahvaljujui OO tehnologijama kao to su: CORBA, COM, DCOM, itd.

Slika 1.10. VE model baziran na konceptu distribuiranog kompjutinga


13

Na kraju emo predstaviti i koncept tzv. umreenog preduzea prema Turbanu i dr. (Networked Enterprise) koji je dat na slici 1.11. Sa slike se mogu uoiti osnovni subjekti iz poslovnog okruenja (kupci, dobavljai, banke, vladine institucije i sl.) s kojima firma stupa u odreene forme virtualnog poslovanja, kao i tehnologije koje se koriste u postupku formiranja tzv. umreenog preduzea (Internet, Intranet, Extranet, EDI, VAN, itd.).

Slika 1.11. Koncept umreenog preduzea (Networked Enterprise)


14

2. Poslovni kompjuting i poslovni informacijski sistemi 2.1. Metodoloki okvir izuavanja IT i informacijskih sistema Metodoloki okvir izuavanja informacijske tehnologije/informacijskih sistema koji e biti koriten u knjizi zasnovan je na teoriji sistema, odnosno sistemskom pristupu. Stoga emo u nastavku dati neke osnovne koncepte ovih disciplina kako bismo ih mogli primijeniti u podruju informacijske tehnologije. Teorija sistema je zasebna nauna disciplina koja se bavi izuavanjem svih tipova sistema i njihovih komponenata. Sistem se moe definirati kao skup meusobno povezanih elemenata koji djeluju ka ostvarenju cilja sistema. Dijelovi sistema zovu se komponente sistema i one mogu biti grupirane u posebne cjeline koje se onda nazivaju podsistemi, ali osnovno je da ti podsistemi moraju uskladiti svoje funkcioniranje sa sistemom kao cjelinom.

Slika 2.1. Osnovni elementi sistema

Osnovni elementi sistema su: inputi, outputi i procesi (slika 2.1). Zajedno s kontrolnim mehanizmom oni ine sistem koji djeluje u odgovarajuem okruenju. Okruenje ine neki drugi sistemi, entiteti ili bilo koji empirijski fenomeni. Sistem moe utjecati na dijelove okruenja, ali ne moe upravljati njima. Sistem je odvojen od svog okruenja odgovarajuom granicom. Inputi predstavljaju one elemente koji se unose u sistem. To mogu biti npr. sirovine koje se koriste u tvornici,


15

pacijenti koji se primaju u bolnicu, ili podaci koji se unose u raunar. Pod procesima se podrazumijevaju svi elementi koji su neophodni za transformaciju inputa u outpute sistema. Outputi predstavljaju rezultate obrade i to mogu biti proizvodi, usluge, odnosno informacije ako se radi o raunaru. Od posebnog znaaja je tok informacija koji ide od outputa ka tzv. kontrolnoj komponenti. Ova informacija se u teoriji sistema naziva povratna veza (feedback) i predstavlja osnovu za modifikaciju inputa ili procesa. Sistemski pristup predstavlja skup tehnika koje se koriste u dizajniranju novog sistema ili reinenjeringu postojeeg. Evaluacija sistema se uglavnom vri pomou dva pokazatelja: efikasnost i efektivnost. Efikasnost (efficiency) je mjera koja pokazuje stepen koritenja

resursa u ostvarivanju rezultata. Efektivnost (effectiveness) je mjera koja pokazuje u kojoj mjeri se

ostvaruju postavljeni ciljevi sistema i odnosi se direktno na rezultate, odnosno outpute sistema.

Peter Drucker, jedan od vodeih autoriteta u oblasti organizacije i managementa, definirao je ove termine na vrlo koncizan i interesantan nain. Prema njemu, efikasnost predstavlja "initi stvari na pravi nain" ("doing the things right"), a efektivnost "initi prave stvari ("doing the right things"). Sljedea slika predstavlja primjenu logike sistemskog modela (input-procesi-output) u sluaju klasinog proizvodnog sistema.

Slika 2.2. Logika sistemskog koncepta primijenjena na sluaju

proizvodnog sistema


16

2.2. Informacijski sistem u poslovnom sistemu Informacijski sistem (Information System - IS) je sistem koji proizvodi informacije koristei standardni "input - procesi - output" ciklus. IS predstavlja skup komponenata koje obavljaju procese prikupljanja, pohranjivanja, obrade i distribuiranja podataka njihovim korisnicima. Raunarski baziran informacijski sistem* je IS koji koristi raunar, odnosno informacijsku tehnologiju, da bi izvrio planirane zadatke u obradi podataka. U tom smislu se za informacijsku tehnologiju moe rei da predstavlja tehnoloku stranu informacijskog sistema. Raunar kao glavna komponenta informacijske tehnologije predstavlja centralni dio raunarski baziranog informacijskog sistema. Slijedei osnovne postavke teorije sistema, u daljnjem tekstu raunar emo posmatrati kao raunarski sistem (slika 2.3).

Slika 2.3. Logika sistemskog koncepta primijenjena na sluaju raunarskog sistema

Raunarski baziran informacijski sistem (u daljnjem tekstu informacijski sistem - IS) moe biti baziran na samo jednom raunaru, a moe da sadri na stotine ili hiljade raunara, razliitih veliina i performansi, komunikacijskih ureaja koji ih povezuju, moe da sadri podatke u razliitim formatima, zatim ljude koji rade na obradi tih podataka itd. Mi emo kao osnovne komponente jednog informacijskog sistema podrazumijevati: raunarski sistem (hardver, sistemski i aplikativni softver, te

komunikacijsku tehnologiju); ljude koji rade na poslovima obrade podataka, podatke i procedure. * Iako postoje informacijski sistemi koji nisu raunarski bazirani, u knjizi emo pod informacijskim sistemom podrazumijevati raunarski informacijski sistem.


17

Na slici 2.4. opisani su mjesto i uloga informacijskog sistema u okviru poslovnog sistema.

Slika 2.4. Mjesto i uloga informacijskog sistema u poslovnom sistemu Poslovni sistem je sistem u kojem se razliiti ekonomski resursi (Input) kroz odgovarajue organizacijske procese i aktivnosti obrade (Process) transformiraju u dobra i usluge (Output). Uloga informacijskog sistema je da osigura informacije o svim komponentama (Input, Obrada, Output) rukovodeem organu poslovnog sistema (Management). Osnovni zahtjevi prema informacijskom sistemu su: osigurati brzu i aurnu obradu transakcija; osigurati velike memorijske kapacitete, brz pristup pohranjenim

podacima; osigurati brzu komunikaciju (maina-maina, ovjek-ovjek, ovjek-

maina); reducirati informacijski overload (pretrpanost informacijama); premostiti granice; osigurati podrku za donoenje odluka.


18

Kada se radi o poslovnom sistemu, moe se navesti lista stratekih pitanja u vezi s primjenom IT (Turban et al.): Da li moemo, kao poslovni sistem, primjenjujui IT: ostvariti prednost u odnosima s naim dobavljaima, poboljati nau,

a smanjiti njihovu sposobnost pogaanja (bargaining power); sniziti trokove nabavke; identificirati alternativne izvore za snabdijevanje (alternativne

dobavljae), locirati proizvode-supstitute, identificirati dobavljae s najniim cijenama;

poboljati kvalitet proizvoda i usluga koje dobijamo od naih dobavljaa, reducirati vrijeme nabavki, nadgledati kvalitet, koristiti usluge dobavljaa za nae kupce;

dobiti pristup vitalnim informacijama o naim dobavljaima koje e nam pomoi u reduciranju trokova, kako odabrati najpogodniji proizvod, kako koristiti te informacije u poslovnom pregovaranju u cilju sniavanja nabavnih cijena, kako osigurati kontrolu kvaliteta;

dostaviti dobavljaima odreene informacije o naem poslovanju i potrebama kako bismo poluili odreene pozitivne efekte u smislu trokova, kvaliteta, pouzdanosti itd., kako osigurati efikasniju razmjenu podataka i poslovnih dokumenata;

utjecati na snienje trokova koje nai kupci imaju poslujui s nama, kako reducirati papirologiju, reducirati trokove i cijene;

osigurati efikasnije fakturiranje, dostavljanje kupcima vitalnih informacija o naim proizvodima i uslugama tako da oni odlue kupovati od nas, a ne od konkurenata;

kako postii stanje u kojem e nai postojei kupci imati vee trokove ukoliko se odlue za prelazak na konkurenta, da li moemo poveati stepen ovisnosti kupaca o naoj firmi;

kako u veem stepenu personalizirati odnose prema kupcima; kako koristiti eksterne baze podataka i druge izvore da bismo dobili

vie podataka o naim kupcima i potencijalnim kupcima; kako efikasnije kreirati nove proizvode ili usluge, a prema zahtjevima

kupaca; kako pojaati barijere za ulazak novih konkurenata na na trini

segment; kako osigurati bolje post-prodajne usluge naim kupcima; kako poboljati kvalitet postojeih proizvoda i usluga.


19

Uloga informacijskog sistema u organizaciji moe se sagledati s aspekta a) tradicionalnih i b) novih (dodatnih) funkcija. Tradicionalne IS funkcije su: razvoj aplikacija i informacijskog sistema u cjelini; upravljanje operacijama unutar informacijskog sistema, ukljuujui

raunarski centar; kadrovsko osposobljavanja raunarskog centra; pruanje tehnikih usluga. Nove (dodatne) IS funkcije: iniciranje razvoja i sam razvoj stratekih IS; planiranje, razvoj i kontrola informacijske infrastrukture; inkorporiranje Interneta i elektronske trgovine u okvire poslovanja; upravljanje sistemskom integracijom; informatika edukacija menadera; edukacija informatiara o poslovanju; podrka krajnje korisnikog kompjutinga; aktivno uee u reinenjeringu poslovnih procesa, kreiranje poslovnih alijansi s IT firmama i IT departmentima u ostalim

firmama. 2.3. Klasifikacija informacijskih sistema u odnosu na organizacijsku strukturu Savremene organizacije ili organizacijski sistemi sastavljeni su od komponenata kao to su departmenti, timovi, radne jedinice i sl. I pored sve prisutnijih napora da se kroz razne oblike reinenjeringa ili reorganizacije kreiraju novi tipovi organizacijskih struktura, ipak se moe rei da je tradicionalni model organizacije jo uvijek prisutan u veini sistema. Informacijski sistemi se kreiraju unutar organizacijskih sistema i jedan od naina za njihovo klasificiranje je zasnovan upravo na organizacijskoj strukturi. Tipini IS prema ovom modelu su: Odjeljenski IS (departmental IS), Poslovni (enterprise ili enterprise-wide) IS, Interorganizacijski informacijski sistemi (interorganizational information systems), Funkcionalni i poslovni sistemi.


20

Druga podjela informacijskih sistema koja se susree u savremenim organizacijama zasnovana je na organizacijskim funkcionalnim podrujima. Tako se mogu susresti sljedei tipovi informacijskih sistema: Raunovodstveni IS, Finansijski IS, Proizvodni IS, Marketing IS, Informacijski sistem odjela za ljudske resurse itd. Funkcionalni informacijski sistemi se kreiraju prema standardnim poslovnim procesima, odnosno funkcijama. Tipine poslovne funkcije ili podsistemi svakog poslovnog sistema kao to su: raunovodstvo, finansije, nabava, prodaja, marketing, proizvodnja, ljudski resursi itd., imaju svoje slike u ogovarajuim podsistemima poslovnog informacijskog sistema. Mogu se kreirati prema ovim tipinim poslovnim funkcijama ili prema tipu korisnika kojima su namijenjeni. Sistem za obradu transakcija (Transaction Processing System TPS) je tipini predstavnik funkcionalnog informacijskog sistema. On ima za cilj da elektronskom obradom podataka pokrije sve procese koji se deavaju u poslovnom sistemu. Historijski posmatrano, TPS sistemi su bili najraniji oblik informacijskog sistema u poslovnoj obradi. Osnovne karakteristike TPS-a su: obrada znaajnog obima podataka (masovna obrada podataka); izvori podataka su uglavnom interni, a takav karakter imaju i outputi i

korisnici rezultata obrade podataka; TPS sistemi obrauju podatke na regularnoj osnovi u ovisnosti o

zahtjevu: dnevno, sedmino, dvosedmino, po transakciji i sl.; karakteriziraju se znaajnim masama pohranjenih podataka; velike brzine obrade podataka; inputi i outputi su uglavnom u struktuiranom obliku; obino se trae visoki stepeni detaljnosti, dok je nizak nivo

kompleksnosti raunskih operacija; trai se visok nivo aurnosti podataka, sigurnosti i integriteta

podataka; trai se visok nivo pouzdanosti i raspoloivosti obrade podataka; TPS mora podrati sistem obrade na bazi upita u realnom vremenu.


21

Postoje uglavnom dva osnovna oblika TPS-a: batch obrada i online obrada. Za razliku od prvog modela u kojem firma prikuplja i evidentira transakcije onako kako se pojavljuju, dok se sama obrada tako prikupljenih i ureenih podataka obavlja periodino, u sistemu online obrade transakcije se obrauju u momentu kako se one pojavljuju. Mogui su i tzv. hibridni sistemi koji kombiniraju prethodna dva. Postoji i pristup koji funkcionalnost odreuje prema tipu korisnika. Tako, naprimjer, sistemi koji su orijentirani na menadere kao krajnje korisnike nazivaju se upravljaki informacijski sistemi (Management Information System MIS). Osnovni zadatak takvih IS-a je generiranje izvjetaja za potrebe menadera koji mogu biti: rutinski, za odreene intervale planirani izvjetaji, periodini i ad-hoc (po zahtjevu) izvjetaji, statistiki izvjetaji i saeci, komparativne analize, projekcije, rane detekcije problema. Pored MIS koncepta, postoje i druga rjeenja na podruju informacijske podrke rada menadera koja su razvijena u posljednjih 30-ak godina kao to su: sistemi za podrku odluivanju (Decision Support Systems DSS), izvrni informacijski sistemi (Executive Information Systems EIS), ekspertni sistemi (Expert Systems ES), kao i kombinacije ovih koncepata, npr. izvrni sistemi za podrku odluivanju (Executive Decision Support Systems), inteligentni sistemi za podrku odluivanju (Intelligent Decision Support Systems), Business Intelligence, itd. Naredna podjela koja se moe nai u literaturi naglasak stavlja na tip podrke koju informacijski sistem prua, pa se govori o: sistemima za podrku poslovnih transakcija (Transaction Processing

Systems - TPS), upravljakim informacijskim sistemima (Management Information

Systems - MIS), uredskim informacijskim sistemima (Office Information Systems -

OIS), sistemima za podrku odluivanju (Decision Support Systems - DSS), informacijskim sistemima za podrku izvrnog rada (Executive

Information Systems - EIS), ekspertnim sistemima (Expert Systems - ES).


22

Slika 2.5. daje prikaz evolucije razliitih tipova informacijskih sistema. Godina/e Tip poslovnog informacijskog sistema 1950 Poetak primjene u poslovanju; rutinske poslovne aplikacije;

Transaction Processing Systems (TPS) 1960 Dalji razvoj TPS; uvodjenje MIS koncepta upravljaki informacijski

sistem (Management Information System) 1970 Dalji razvoj MIS-a; uvodjenje koncepta sistema za podrku

odluivanju - Decision Support Systems (DSS); uvodjenje koncepta OA (Office Automation)

1980 Koncept MRP-a (Materials Requirements Planning kao pretea ERP-a); dalji razvoj koncepata MIS-a, DSS-a, EIS-a, Office aplikacije, LAN/WAN

1990 Internet, WWW, Enterprise Resource Planning (ERP), Intranet, Extranet, GroupWare

2000 E-commerce, Web tehnologije, Business Intelligence (BI), sistemska integracija, virtualizacija, outsourcing

2010 Web 2.0, SaaS, Cloud Computing, itd. Slika 2.5. Evolucija informacijskih sistema

Vrsta informacijskog sistema Tip podrke; podrka usmjerena ka: TPS Parcijalna - obrada transakcija;

kompjuterski centar MIS, DSS,EIS, ES, BI Parcijalna podrka odluivanju; menaderi

donosioci odluka OA, OIS, GroupWare-Messaging Parcijalna komunikacije; svi zaposleni ERP ili EIS (Enterprise Information System)

Integrirana: obrada transakcija, podrka odluivanju, messaging; svi zaposleni

Slika 2.6. Informacijski sistemi prema tipu podrke Savremeni ERP sistemi kao integrirani poslovni informacijski sistemi ukljuuju sve neophodne komponente i u evolucijskom smislu prethodne koncepte i osiguravaju integriranu podrku, ne samo za obradu podataka, obradu transakcija, podrku procesa odluivanja, komunikacije sa poslovnim partnerima i okruenjem. Jednom rijeju, ERP sismei pokrivaju sve poslovne procese, kako u horizonalnom, tako i vertikalnom smislu. Interorganizacijski informacijski sistemi Interorganizacijski informacijski sistemi (IOS) sadre informacijske tokove izmeu dvaju ili vie organizacijskih sistema. Glavni cilj jednog takvog sistema je poveanje efikasnosti u obradi transakcija kao to su: obrada narudbi, obrada faktura, plaanja i sl. IOS sistemi se mogu kreirati na


23

infrastrukturama privatnih ili javnih komunikacijskih mrea. Ovi sistemi su razvijeni i implementiraju se primarno kao odgovor na zahtjeve iz poslovnog okruenja: napori da se smanje trokovi poslovnih operacija i transakcija, te da se pobolja efikasnost i efektivnost poslovnih procesa u cjelini. IOS osiguravaju sljedee: smanjuju trokove rutinskih poslovnih transakcija, poboljavaju kvalitet informacijskih tokova kao rezultat reduciranja ili

eliminiranja greaka, reduciraju vremena poslovnih ciklusa u poslovnim transakcijama, bez

obzira na geografske udaljenosti, eliminiraju papirologiju i njoj inherentne neefikasnosti i trokove, olakavaju obradu i transfer informacija za krajnje korisnike. Najee koriteni oblici IOS-a su: globalni sistemi informacijski sistemi koji povezuju dvije ili vie

kompanija iz dviju ili vie zemalja; sistem elektronske razmjene podataka (Electronic Data Interchange

EDI) sistem elektronskog transfera poslovnih dokumenata izmeu poslovnih partnera;

sistem elektronskog transfera novca (Electronic Funds Transfer EFT) koritenjem telekomunikacijskih mrea;

Extranet proirene intranet infrastrukture koje povezuju poslovne partnere;

djeljive baze podataka (Shared Databases) baze podataka koje koriste poslovni partneri, sve radi reduciranja vremena i poboljanja efikasnosti u pristupu podacima;

integrirani sistem poruka (Integrated Messaging) integrirani sistem slanja i primanja poruka, faksova i ostalih dokumenata elektronskim putem.

Implementacija IOS sistema podrazumijeva: integriranu i efikasnu mrenu infrastrukturu, integrirani softver koji moe podrati planirane operacije kao to je

npr. ERP sistem, sigurnosni sistem, ovisno o tipu mrene infrastrukture koja se koristi, kompleksno sagledavanje etikih aspekata koji se mogu pojaviti u

funkcioniranju IOS-a.


24

2.4. Informacijska arhitektura osnovni modeli Pod informacijskom arhitekturom podrazumijevat emo oblik u kojem je informacijska tehnologija aplicirana u odreenom organizacijskom sistemu da bi se ostvarili postavljeni ciljevi (slika 2.7). Informacijska arhitektura je svojevrsna kombinacija hardvera, sistemskog i aplikativnog softvera, komunikacijske tehnologije i podataka koji se primjenjuju u odreenom organizacijskom sistemu. Tako shvaena informacijska arhitektura predstavlja osnovu informacijskog sistema. U tom smislu, postoji nekoliko osnovnih i vei broj specifinih modaliteta primjene, odnosno tipova informacijske arhitekture. Oni se razlikuju prema vie atributa, kao to su: vrsta raunara, nain povezivanja, platforma operativnog sistema, tipovi organizacije i obrade podataka, nain organizacije IT slube itd. Mi se ovim detaljima neemo baviti, ve emo samo naznaiti da je pitanje konkretne implementacije informacijske tehnologije vrlo kompleksno i da ovisi o nizu faktora. Osnovne kategorije informacijske arhitekture* su:

Slika 2.7. Informacijska arhitektura kao funkcija poslovnih procesa

(prema Turban et al.) Mainframe-bazirani sistem. Zasniva se na jednom ili vie mainframe raunara s funkcijom obrade podataka i manjem ili veem broju terminala koji slue za unos podataka i pristup podacima s mainframe sistema. Ovo je bila dominantna arhitektura sve do kraja 80-ih godina. I danas se koristi, ali se terminali sve vie zamjenjuju personalnim raunarima koji

* Pored termina informacijska arhitektura, u literaturi se u istom ili slinom kontekstu koriste i sljedei termini: arhitektura informacijskog sistema, IT infrastruktura, itd.


25

imaju mogunost emulacije terminalskog naina rada i na taj nain pristupa glavnom sistemu. Mainframe raunari obino se nazivaju i host raunari.

Slika 2.8. Mainframe bazirani sistem

File-sharing sistem. Ovaj sistem je karakteristian za standardna PC-mrena okruenja, sa fajl serverom ili bez njega, pri emu se programi i podaci na zahtjev alju sa servera na radne stanice. Zahtjev za odreenim podacima ili aplikacijama koji se nalaze na serveru ili na drugoj radnoj stanici dovodi do slanja tih programa/podataka u cjelini ka korisniku, to umanjuje performanse mree. Client/server arhitektura. Kod ovog oblika arhitektura je bazirana na dva tipa raunara. Na jednoj strani se nalazi jedna ili vie monijih maina koje imaju ulogu servera, dok se na drugoj - tzv. klijent strani (client) nalazi vei broj obino personalnih raunara (mogu biti i radne stanice) koji imaju ulogu klijenta. Odreeni program se na ovakvoj platformi instalira tako to se glavni dio (server komponenta) instalira na serveru, dok se drugi dio, ukljuujui korisniki interfejs, instalira na klijent raunarima. Korisnik radi sa klijent programom, preko kojeg upuuje odreene zahtjeve za obradom serveru, koji te zahtjeve izvrava i rezultat alje nazad na klijent mainu. Cjelokupna obrada se odvija na serveru. Na ovom modelu je zasnovana veina savremenih poslovnih aplikacija, s tim da postoje njegovi modaliteti u broju slojeva (tier), pa se govori o "two-tier" i "three-tier", odnosno "multi-tier" arhitekturama. Troslojna arhitektura je novijeg datuma i nastala je kao rezultat nastojanja da se pobolja efikasnost client/server sistema sa veim brojem korisnika (vie stotina). Izmeu klijent i server sloja se dodaje tzv. srednji sloj ("middle tier") koji je obino aplikacijski server. Kao primjer ovakve arhitekture moemo navesti novije bankarske aplikacije koje korisnicima omoguavaju direktan uvid u stanje rauna. Koristei standardni Web browser ili neki drugi klijent program, korisnik upuuje zahtjev odreenoj aplikaciji u banci koja ih prihvata, provjerava podatke


26

koje je korisnik unio i zahtjev prosljeuje glavnom serveru - sistemu za upravljanje bazom podataka koji pronalazi informaciju i vraa je nazad do korisnika. S pojavom Internet i Web tehnologije, uvedeni su termini "thin" i "thick" klijenata u client/server arhitekturi. U tom smislu su nastojanja veine proizvoaa softvera ka "webifikaciji" aplikacija u kojoj je klijent softver zamijenjen standardnim Web browserom. Client-server model je evoluirao od klasinog "file sharing" modela, preko tradicionalnog (thick-client) c/s modela, vieslojnog modela s odvojenim podatkovnim i aplikacijskim serverima, do Internet baziranog modela sa Web serverom i Web browserom kao client softverom (thin-client).

Slika 2.9. Client-server arhitektura

U praksi se susree i kombinacija mainframe i c/s modela (sl. 2.10).

Slika 2.10. Kombinacija mainframe i c/s modela


27

Savremeni model c/s arhitekture prikazan je na slici 2.11-a i ukljuuje slljedee najvanije nivoe (layers):

Slika 2.11-a. Tradicionalna client-server arhitektura i osnovni slojevi

Klijentski nivo ili sloj (Client layer) kojeg ini zasebna aplikacija

instalirana na klijent-uredjaju (desktop PC, notebook, portabilni uredjaj) u okviru tzv. thick-client c/s modela ili Web browser kao client softver u thin-client modelu c/s arhitekture.

Mreni sloj (Networking layer) se sastoji od mrenih uredjaja, medija i softverskih reenja koji se instaliraju u funkciji osiguranja platforme za efikasne podatkovne komunikacije.

Server operacijsko okruenje (Server operating layer) kao sloj koji sadri jedan ili vie servera monih raunarskih sistema koji rade pod server operativnim sistemima.

Podatkovni sloj (Data storage layer) sastavljen od razliitih vrsta memorijskih medija i uredjaja koji slue za pohranjivanje podataka.

Uvodjenjem novih IT koncepata kao to su: Application Service Providing (ASP), Web-enabled legacy systems, Utility/On-Demand computing, Software-as-a-Service (SaaS), Web-based agent ili servisi,


28

Subscription computing, Grid computing, Clustering, Ubiquitous- Pervasive computing, Green computing, itd. dolazi do modifiranja postojeih modela informacijske arhitekture. To se posebno odnosi na model tzv. Cloud computinga koji je prikazan na slici 2-11-b. Za koncept Cloud kompjutinga (CC) se danas moe rei da je sa aspekta praktine implementacije, odnosno, prihvaenosti od strane poslovnih subjekata, praktiki postao opcija br. 1 u odnosu na sve gore navedene nove koncepte. Poznata konsultantska firma Forrester predvidja da e trite Cloud computing usluga porasti sa 40 milijardi dolara u 2011. godini na 241 milijardu dolara u 2020. godini (Dignan, 2011). Cloud kompjuting* se u najkraem moe okarakterizirati kao sistem pruanja usluga obrade podataka korisnicima (firmama) preko Interneta, a od strane tzv. Cloud provajdera, odnosno firmi specijaliziranih za te poslove. Usluge koje provajderi mogu pruati u tom smislu mogu se podijeliti na tri glavne skupine:

Slika 2.11-b. Cloud-bazirana arhitektura i osnovni slojevi

* U knjizi e se ovaj koncept koristiti pod njegovim originalnim nazivom i bez prevodjenja. Smatramo da prevodi koji se mogu nai u literaturi objavljenoj u dravama ex-Yu prostora tipa raunarstvo u oblacima i sl. nisu adekvatni. Ne radi se ni o kakvim raunarima u oblacima ve se termin cloud u originalnom nazivu koristi iskljuivo zbog toga da naznai ulogu Interneta kao platforme. Termin cloud (oblaka) je koriten iskljuivo zato to se na prikazima mrenih infrastruktura i arhitektura informacijskih sistema simbol oblaka koristi za prikazivanje Interneta kao mrene platforme.


29

SaaS (Software-as-a-Service): podrazumijeva koritenje raznih vrsta softvera od strane Cloud provajdera, bez potrebe kupovanja i instaliranja tog softvera na raunarima unutar firme korisnika. Softver moe biti u irokom spektru: od standardnih office paketa, email servera, do kompleksnih ERP sistema.

IaaS (Infrastructure-as-a-Service) je model koji omoguava kreiranje virtualnih infrastrukturnih objekata tipa virtualnih servera, virtualnih memorijskih prostora (storage), backup-a itd.

PaaS (Platfrom-as-a-Service) je takav oblik u okviru kojeg provajderi pruaju razne vrste platformi za razvoj aplikacija na on-demand osnovi. Primjeri su Google-ov GoogleApps (www.google.com/apps) i Microsoft-ova Windows Azure platforma (www.windowsazure.com).

Ove usluge se pruaju po principu on-demand (na zahtjev), pa se esto koristi i taj termin - On-Demand Computing ili Utility Computing, po analogiji sa tzv. Utility industrijom kao to je napr. proizvodnja i distribucija elektrine energije. Takodjer, CC je primjer tzv. Web servisa, tehnologije koja je takodjer produkt Internet ere. Usluge se obino naplauju po sistemu vremena koritenja (broj minuta, broj sati itd.). Sistem je tako postavljen da je fleksibilan ili elastian, na korisniku je da sam odredi vrijeme trajanja koritenja usluga obrade podataka. Jedan od najpoznatijih primjera je Amazon-ov system CC platforma EC2 - Amazon Elastic Compute Cloud (http://aws.amazon.com/ec2/). Koritenja servisa, sistem plaanja i ostali detalji se reguliraju posebnim ugovorima (tzv. SLA Service Level Agreements). U ovim ugovorima se, pored standardnih elemenata tipa cijene i naina plaanja, posebno odredjuju i garantirani nivoi usluga i odgovarajui penali koje CC-provajder mora platiti u sluaju neispunjenja dogovorenog kvaliteta usluga. Osnovna podjela CC-a je na a) javni (public cloud) i b) privatni (private cloud). Mogua je i trea varijanta tzv. "hibridni cloud koji kombinuje prethodna dva modela. Na kraju ove kratke elaboracije CC-a treba naglasiti da su osnovni razlozi uvodjenja ovog koncepta u smanjenu IT-trokova i poboljanju efikasnosti obrade podataka i poveanju nivoa dostupnosti i skalabilnosti aplikacijskih platformi. Naredna slika ilustruje glavne razloge za CC prema IBM-reportu:


30

Slika 2.12. Glavni razlozi za CC-pristup (IBM, 2009)

2.5. Osnovne karakteristike savremenog poslovnog kompjutinga Raunarski sistemi se nabavljaju s osnovnim ciljem poboljanja efikasnosti obrade podataka, bilo da se radi o standardnoj obradi teksta ili sloenim poslovnim ili nauno-tehnikim aplikacijama. Pod terminom "poslovne aplikacije" ne mislimo na standardne office programe kao to su Word, Excel, itd., ve na integrirane server aplikacije koje pokrivaju poslovne funkcije (nabava, prodaja, skladitenje, distribucija, post-prodajne usluge, servis i odravanje, marketing, finansije, raunovodstvo, upravljanje ljudskim resursima, itd.) i koje se instaliraju na monim server sistemima. U literaturi se ove aplikacije nazivaju "mission-critical applications", "bussiness-critical applications", ili jednostavno "business applications". Navedene aplikacije se u praksi susreu (koriste) u tri osnovna oblika: "Host-based" ili "legacy" sistemi, odnosno aplikacije razvijene prije

20, 30 ili vie godina u nekom od standardnih programskih jezika i koje se koriste uglavnom na mainframe platformama, vendor-specific hardverskim platformama klase miniraunara (Digital, NCR, HP, itd.) ili raznim UNIX platformama.


31

Client/server aplikacije novijeg datuma, razvijene in-house ili nabavljene na tritu, koje pokrivaju pojedine ili sve aspekte poslovanja i uglavnom se koriste na serverskim platformama i rade na nekoj verziji server operativnog sistema.

Integrirani poslovni sistemi ili ERP sistemi (Enterprise Resource Planning), koji u sutini predstavljaju implementaciju koncepta integriranog informacijskog sistema. Radi se o integriranoj informacijskoj podrci svih poslovnih funkcija, ija implementacija je uraena u odreenom broju modula, kao to su: finansije, logistika, proizvodnja, distribucija, ljudski resursi, itd. Ove aplikacije na tritu softvera nude firme koje se oznaavaju kao "ERP vendors", a najpoznatije su: SAP (www.sap.com) i Oracle (www.oracle.com) i Microsoft (www.microsoft.com). ERP programi predstavljaju integrirana poslovno-informacijska rjeenja, a njihov glavni (moda i jedini) nedostatak su visoki trokovi implementacije. Cijena samog softvera (initial costs) odreuje se prema broju klijenata (korisnika) i kree se u rasponu 2000-4000 USD po klijentu*. Stvarni trokovi jednog ERP projekta su mnogo vei, a najvea stavka su tzv. implementacijski trokovi koji znaju biti 3 do 10 puta vei od inicijalnih trokova. Klasine implementacije ovakvih rjeenja, ak i u firmama srednje veliine (100-200 korisnika), mogu kotati od milion dolara pa navie. Noviji pristupi koje su ERP-vendori uveli u posljednjih nekoliko godina kotaju manje, uz manje obime kastomizacije originalnih rjeenja. Nakon instalacije ERP sistema, firme obino instaliraju dodatne aplikacije koje se odnose na efikasnije koritenje ERP-sistema. To su aplikacije tipa integriranih business intelligence sistema, sistema za elektronsku trgovinu, sistema za upravljanje odnosima sa potroaima (Customer Relationships Management), Supply Chain Management sistema, itd.

* Ovi podaci, kao i oni vezani za implementaciju ERP sistema, bili su karakteristini za period od prije 5-6 godina. Dananji iznosi ovise i o politici ERP- vendora na konkretnom tritu. Za ilustraciju finansijske dimenzije ERP rjeenja, navest emo primjer jednog ERP projekta na kojem je autor uestvovao kao konsultant krajem 1999. godine. Finansijska konstrukcija projekta iznosila je 1.200.000 USD, od ega su inicijalni trokovi iznosili 300.000 USD, trokovi implementacije 660.000 USD, edukacije 60.000 USD, dok je cijena hardvera (dva UNIX servera) uestvovala sa svega neto vie od 10% ili oko 140.000 USD.


32

Neovisno o modelu informacijske arhitekture koji se koristi, savremeni poslovni kompjuting je u osnovi baziran na kombinaciji triju osnovnih platformi: serverska (hardversko-OS) platforma, aplikacijska platforma, ukljuuje i podatkovnu dimenziju, mrena (komunikacijska) platforma. Kao zasebna, moe se izdvojiti i tzv. Storage platforma koja se odnosi na tehnologije pohranjivanja i zatite podataka. Slika 2.13 prikazuje jednu takvu integralnu infrastrukturu savremenog poslovnog kompjutinga:

Slika 2.13. Osnovne platforme u poslovnom kompjutingu

Prema modelu sa slike 2.13, mogu se definirati sljedee platforme:


33

a) serverska platforma koja sadri poslovni server (e), serverski

operativni sistem i set serverskih programa i alata poznat pod nazivom serverware;

b) aplikacijska platforma podrazumijeva poslovne aplikacije instalirane na tzv. aplikacijskim serverima;

c) mrena platforma koja sadri skup komunikacijsko-mrenih uredjaja i medija, mrenih softverskih protokola, mrenog softvera, i to sve na LAN/WAN/Internet razinama;

d) podatkovna storage platforma koja sadri medije i uredjaje za pohranjivanje podataka, ukljuujui i backup tehnologije.

Svi navedeni modeli informacijske arhitekture su u upotrebi danas u uslovima sve veeg prelaska na e-business koji se takodjer gradi na tim modelima arhitekture. Naredna slika prikazuje arhitekturu savremenog e-business sistema prema (Turban et al., 2005):

Slika 2.14. Arhitektura e-businessa

Na ovoj slici se takodjer mogu uoiti razliite komponente informacijske arhitekture i vrste informacijskih sistema prethodno navedenih (serveri, ERP sistemi, legacy sistemi, Internet itd.

DRUGI DIO - Informacijska tehnologija -


37

3. Raunarske konfiguracije 3.1. Raunarski sistem osnovni okvir Raunar, odnosno raunarski sistem, neovisno o konkretnoj izvedbi, sastoji se od sljedeih komponenata: Hardvera, kao skupa fizikih ureaja neophodnih za ulaz, izlaz i

obradu podataka; Sistemskog softvera, kao skupa programa koji omoguavaju

osnovnu funkciju raunara, pri emu se operativni sistem smatra njegovim glavnim podsistemom;

Aplikativnog softvera, kao skupa aplikacija, programskih jezika i softverskih alata koji se koriste za izradu aplikacija.

Kao takav, raunar moe biti koriten u tzv. stand-alone modu (raunar kao nezavisna jedinka), a moe biti povezan u raunarsku mreu pomou komunikacijske tehnologije. Raunarski sistem je osnova informacijskog sistema, pri emu IS moe imati vie razliitih podsistema, ovisno o vrsti obrade. Ovako definiran konceptualni okvir raunarskog sistema moe se predstaviti slikom 3.1.

Slika 3.1. Osnovni okvir raunarskog i informacijskog sistema

Hardverske komponente raunarskog sistema posmatrane izolovano, bez obzira na to kako savremene bile, nisu u mogunosti da izvre ni najosnovnije aritmetike operacije. Matematikim rijenikom kazano, raunarski hardver je neophodan ali ne i dovoljan uvjet da bi raunar mogao biti koriten u neku svrhu.


38

Da bi se jedna ovakva skupina elektronikih ureaja pretvorila u monu mainu za obradu podataka, neophodno je najprije osigurati efikasno funkcioniranje i upravljanje svim ureajima, to je funkcija sistemskog softvera. Na taj nain raunar se prevodi u tzv. "ready-to-use" stanje, to znai da je stavljen na raspolaganje korisniku i da od njega oekuje instrukcije. Bilo koja vrsta problema koji korisnik nastoji rijeiti koritenjem raunara zahtijeva odgovarajui programski kod ili skup instrukcija koje je korisnik napisao (ili e napisati) u nekom programskom jeziku ili nabavio u formi gotovog softverskog paketa. Taj softver se naziva aplikativni softver i u formi je raunarskih programa pisanih u nekom od programskih jezika. Ovdje treba odmah naglasiti da je i sistemski softver nastao pisanjem odgovarajueg koda u programskom jeziku, obino jeziku nieg nivoa - nivoa koji je blii hardveru. Komuniciranje korisnika s raunarom (unoenje podataka i izdavanje odreenih instrukcija) odvija se putem korisnikog interfejsa - komponente raunarskog sistema koja ne pripada hardveru, ve se radi o dijelu softvera. 3.2. Konfiguracije raunarskih sistema Kada se danas kae raunar, to moe znaiti najobiniji personalac koji se moe nabaviti za manje od 400-500 USD, a moe i raunar koji kota 5 miliona USD. Takoer, raunarski sistem neke firme moe biti baziran na samo jednom personalnom raunaru, moe ga initi mrea povezanih raunara (nekoliko desetina, stotina ili ak hiljada), moe biti kombinacija jednog monog raunara i vie desetina ili stotina personalnih raunara itd. Kakva e biti konfiguracija raunarskog sistema ovisi najvie o zahtjevu konkretnog poslovnog sistema koji se odnosi na: eljenu brzinu obrade, vrstu obrade, broj korisnika, a naravno i o materijalnim mogunostima tog sistema. Konfiguracije kroz prizmu historije raunara Posmatrano sa historijskog aspekta, moe se rei da postoji pet kategorija raunarskih sistema, iako danas zbog izraenog preklapanja u performansama ovakvo kategoriziranje gubi bitno u svom znaenju. Ovo zamagljivanje u kategoriziranju raunarskih sistema je uglavnom rezultat brzog razvoja mikroprocesorske tehnologije. Sljedea klasifikacija oznaava standardni pristup koji se moe nai u veini udbenika iz ove oblasti u posljednjih 40 godina, s tim da je kategorija mikroraunara dodata pojavom personalnih raunara prije 30 godina:


39

Superraunari imaju najvee brzine obrade u odnosu na sve raspoloive raunare. Glavna primjena superraunara je i dalje u naunim i vojnim ustanovama, ali se njihova upotreba poveava znaajno i u poslovanju usljed pada cijena. Oni su posebno pogodni za velike matematike i simulacijske proraune.

Slika 3.2. Cray superraunar starije generacije

"Mainframe" raunari se uglavnom koriste kao podrka informacijskim sistemima velikih firmi. Tipini mainframe raunari imaju na stotine terminala i korisnika. Na slici 3.3 je predstavljen jedan mainframe raunar starije generacije. Brzina procesiranja ovakvih raunara bila je od 10 do vie od 100 MIPS-a (miliona instrukcija u sekundi). Imali su glavnu memoriju od 32 do preko 500 MB, dok su se cijene kretale i do 10 miliona dolara. Savremeni mainframe sistemi izgledaju sasvim drugaije i o njima e biti govora neto kasnije.

Slika 3.3. IBM mainframe prije 40 godina

Miniraunari (minicomputers) su raunari srednje veliine. esto su se koristili za kompjuterizaciju manjih organizacija. Miniraunari su takoer imali na desetine terminala i korisnika. Brzina procesiranja miniraunara je bila od 4 do preko 20 MIPS-a, a glavna memorija od 24 do preko 250 MB. Cijena se kretala od 200.000 do milion dolara.

Slika 3.4. Digital VAX Minicomputer prije 30 godina

Radne stanice (workstations) su uglavnom zasnovane na tzv. RISC procesorima (Reduced Instruction Set Computer). Osiguravaju


40

istovremeno, kako visoku brzinu obrade, tako i visoku rezoluciju slike na ekranu. Najee su u upotrebi u naunim ustanovama, a u posljednje vrijeme sve se vie koriste i u poslovnim sistemima kao maine za poslovne aplikacije. Ovdje treba imati u vidu, uostalom kao i kod svih kategorija raunara, da stalni i veoma brzi razvoj raunarske tehnologije brie razlike u performansama radnih stanica i personalnih raunara. Poto svaka od ovih kategorija ima i svoje podkategorije, deava se, naprimjer, da via klasa personalnih raunara ima bolje performanse nego neke nie klase radnih stanica. Sljedee slike prikazuju radne stanice firmi Digital Equipment Corporation* i Hewlett-Packard.

Razliite konfiguracije radnih stanica firme Digital

Radna stanica firme HP

Slika 3.5. Radne stanice

Mikroraunari (microcomputers) su najmanji raunari. Uglavnom se koriste kao podrka tzv. personalnog computinga s jednim korisnikom. Mikroraunari se takoer koriste za pristup podacima i sistemima na mini i mainframe raunarima. Brzina procesiranja kod prvih mikroraunara kretala se od 0.5 do preko 20 MIPS-a, dok je veliina glavne memorije varirala od 512 kilobajta do nekoliko MB. Osnovna cijena mikroraunara danas se kree od manje od hiljadu dolara do desetak ili vie desetina hiljada dolara (moniji PC serveri). Prema svojoj veliini mogu se podijeliti u osnovne grupe: desktop, laptop, notebook i palmtop raunari.

* U knjizi e se na vie mjesta spominjati Digital (Digital Equipment Corporation - DEC). Radi se o firmi koja je bila jedna od najveih proizvoaa hardvera, softvera i komunikacijske tehnologije i koju je u januaru 1998. godine kupila druga raunarska firma - Compaq. Kasnije je Compaq doivio slinu sudbinu, 2002. godine ga je kupio HP.


41

PC konfiguracije Apple Macintosh raunar

starije generacije

Slika 3.6. PC konfiguracije Savremene konfiguracije raunarskih sistema Na dananjem stepenu razvijenosti informacijske tehnologije, prethodno navedena klasina podjela na superraunare, mainframe, miniraunare, radne stanice i mikroraunare ne bi se mogla aplicirati u potpunosti. Naprimjer, iako se danas u primjeni mogu susresti mainframe i miniraunari s prethodnih slika, novi sistemi koji svojim performansama daleko prevazilaze mogunosti tih nekadanjih sistema, pa ak imaju neka svojstva superraunara, obino se nazivaju serveri ili preciznije poslovni serveri (enterprise servers). Posebne kategorije superraunarskih sistema danas predstavljaju tzv. cluster i grid konfiguracije. Treu klasu savremenih raunarskih sistema ine radne stanice (workstations) koje u veini sluajeva rade pod UNIX operativnim sistemom, dok bi etvrtu po snazi klasu predstavljali standardni personalni raunari (personal computers), odnosno u novije vrijeme personalni portabilni ureaji (portable devices). U nastavku dajemo osnovne karakteristike savremenih konfiguracija raunarskih sistema koji se mogu klasificirati kao:

superraunari (standalone sistemi, cluster ili grid konfiguracije) poslovni serveri (Enterprise Servers), radne stanice (Workstations), personalni raunari (Personal Computers), portabilni ili mobilni raunarski ureaji (Portable/Mobile Computing

Devices).


42

Superraunari se i danas tretiraju kao zasebna kategorija raunarskih sistema sa i dalje dominantnom primjenom u razliitim naunim disciplinama (medicina, genetiki inenjering, meteorologija i sl.), gdje je neophodna izuzetno visoka brzina obrade podataka. Rade se uglavnom kao standalone (pedestal) konfiguracije, mada se u novije vrijeme superkompjuterske konfiguracije kreiraju i kao multi-node i/ili multi-processor raunarske konfiguracije koje sadre i do nekoliko stotina ili hiljada raunara, s nekoliko hiljada ili ak desetina hiljada procesora. Naprimjer, trenutno najjaa supercomputing konfiguracija na svijetu (www.top500.org) je japanski K computer instaliran u RIKEN institutu u Kobeu (www.riken.jp) koji ima 88.128 procesora SPARC64 pri emu svaki procesor sadri 8 jezgri (cores) to ukupno iznosi 705.024 procesorskih jezgri. Konfiguracija se nalazi u okviru 864 kabineta pri emu svaki kabinet ima 96 vorova (nodes), a svaki vor ima procesor od 2.0 GHz i 16 GB memorije.

Slika 3.7. Japanski K-kompjuter (novembar 2011. godine)

Superkompjuterski sistemi mogu, dakle, biti u formi single-node i multi-node raunarskih konfiguracija, dok u pogledu lokacije komponenata (sistema) mogu biti na jednoj ili na vie razliitih udaljenih lokacija. Na slici 3.8. prikazane su dvije multi-node konfiguracije (Earth Simulator i ASCI Q), dok slika 3.9. prikazuje dva single-node sistema

Earth Simulator

ASCI Q sistem

Slika 3.8. Superkompjuterski sistemi multi-node


43

Slika 3.9-a prikazuje dva modela superkompjutera Cray, dok je na slici 3.9-b predstavljen superraunar firme Silicon Graphics:

Cray superraunari (www.cray.com)

Superraunar firme SGI (www.sgi.com)

Slika 3.9. Superkompjuterski sistemi one node (single node) Ovi raunari odlikuju se vrlo visokim performansama u pogledu brzine obrade podataka. U narednoj tabeli dati su osnovni pokazatelji u pogledu karaktera konfiguracije i performansi Crayovog sistema s prethodne slike (broj procesora, kapacitet radne memorije i performanse brzine obrade izraene u Gflops/Tflops). O novijim modelima vie na www.cray.com.

Slika 3.10. Cray X1 konfiguracije i brzine obrade

Cluster i grid konfiguracije predstavljaju takoer modele namijenjene za tzv. high-end ili high-performance computing, tj. za postizanje vrlo visokih nivoa performansi obrade podataka u pogledu brzine (grid konfiguracije) i raspoloivosti, pouzdanosti i skalabilnosti (cluster


44

konfiguracije). Iako se u oba sluaja radi o tzv. multi-node i/ili multi-processor konfiguracijama, razlika izmeu ovih sistema ipak postoji. Cluster predstavlja skup veeg broja manjih raunarskih sistema ijom se integracijom postie vea procesorska mo i visoke performanse u pogledu raspoloivosti (dostupnosti) sistema, skalabilnosti, fault-tolerance mogunosti i sl. Raunarski sistemi od kojih je napravljen klaster su identine ili vrlo sline konfiguracije i podlone su centralnoj kontroli. Grid konfiguracije oznaavaju raunarske sisteme koji omoguavaju zajedniko koritenje raunarskih resursa koji su meusobno povezani komunikacijskim linijama, ali su fiziki smjeteni u razliitim organizacijama i na razliitim lokacijama, bez ili sa vrlo malo centralne kontrole. Mogu se formirati na jednom lokalitetu, a mogu ak i na nacionalnom ili meunarodnom nivou. Naprimjer, TeraGrid je amerika istraivaka grid konfiguracija (www.teragrid.org).

Poslovni serveri. Poslovni ili enterprise serveri su mone maine koje se koriste u poslovnim i drugim organizacijskim sistemima, uglavnom za masovne obrade i sa vie desetina, stotina ili hiljada korisnika. Cijena ovih sistema se danas kree od nekoliko hiljada dolara pa do nekoliko miliona USD. Veliki proizvoai kao to su IBM (www.ibm.com), Sun (www.sun.com, www.oracle.com), Hewlett-Packard (www.hp.com), Dell (www.dell.com) imaju u svojim proizvodnim programima itav niz modela (klasa) ovisno o eljenoj brzini, pouzdanosti, kapacitetu i slino. Zasnovani su na procesorima koje su proizveli ovi proizvoai (tzv. proprietary procesori) ili procesorima firmi Intel i AMD.

IBM S/390 server

Alpha GS server firme Compaq

HP "K" klasa servera

Slika 3.11. Poslovni serveri razliitih proizvoaa


45

Ovi serveri, ovisno o modelu (entry-level, midrange, high-end), imaju kapacitet radne memorije od nekoliko stotina MB do vie stotina GB, ak i terabajta. Kapaciteti diskova obino se izraavaju u stotinama GB, s mogunostima proirenja na nekoliko stotina TB (terabajta). Takoer, dolaze u verzijama single procesora i multiprocesora (2, 4, 8, do vie desetina). Rade pod operativnim sistemima koje su originalno razvili navedeni proizvoai kao to su: IBM OS/390 (zOS), IBM AIX, OpenVMS, HP-UX, itd. kao i pod Linuxom i Windows Serverom. O ovoj klasi sistema govorit emo neto detaljnije u nastavku. Radne stanice. Radne stanice su uglavnom maine koje rade pod UNIX ili Linux operativnim sistemom, a koriste se prvenstveno za grafike obrade, naune proraune, aplikativni razvoj i sl. Pored gore navedenih proizvoaa koji u svom programu imaju radne stanice, od ostalih treba navesti Sun Microsystems koja je sada u sastavu firme Oracle (www.oracle.com) i Silicon Graphics (www.sgi.com). Interesantno je napomenuti da svaki od ovih proizvoaa radnih stanica s mainom isporuuje i vlastitu verziju UNIX operativnog sistema. Kod IBM-a je to AIX, kod HP-a: HP-UX, Tru64UNIX, Silicon Graphicsa - IRIX, Sun-a - Solaris, itd. Raunari se danas isporuuju i sa verzijama Linuxa i Windowsa, prema preferenciji kupca.

HP radna stanica

Sun serveri i radne stanice

Slika 3.12. Radne stanice

Personalni raunari. Kada se kae PC, obino se misli na stand-alone raunar, odnosno kuni ili raunar u uredu koji nije povezan ni u kakvu mreu. Meutim, s napretkom tehnologije, danas se PC konfiguracije koriste kao osnovna platforma za podrku poslovnog kompjutinga u funkciji tzv. client strane u okviru c/s modela. Tada se radi o nekoliko desetina, stotina ili hiljada raunara povezanih u mreu pri emu se razlikuju dva tipa:


46

server radna stanica*. Takva okruenja obino imaju jednu ili vie monijih maina koje igraju ulogu servera, a ostali raunari su u funkciji radnih stanica. Naredna slika prikazuje tri modela PC servera:

ProLiant 2500

ProSignia 200

ProLiant 550

Slika 3.13. PC-like serveri firme Compaq (u sastavu HP-a, www.hp.com) Kao radne stanice u takvim okruenjima koriste se standardni personalni raunari. Kada su u pitanju savremene konfiguracije personalnih raunara, treba rei da se susreu uglavnom dva tipa: IBM PC-kompatibilni raunari i Apple Macintosh raunari. Prvi su uglavnom bazirani na Intel-ovim (www.intel.com) ili AMD-ovim (www.amd.com) procesorima, dok su Apple Macintosh raunari godinama radili na procesorima 680x0 firme Motorola (www.mot.com), potom koristili IBM PowerPC, dok je danas i Apple preao na koritenje Intelovih procesora. Na slici 3.14 dat je primjer etiri tipa raunara (server, desktop, radna stanica, notebook) jednog od vodeih proizvoaa personalnih raunara - firme Dell (www.dell.com). Od ostalih vanijih proizvoaa PC konfiguracija treba spomenuti: IBM, HP, Acer, DTK, itd. Za ove raunare je sa aspekta OS-platforme bitno istai da u najveem procentu rade sa

* Termin "radna stanica" koji se koristi u PC okruenju ne treba poistovjetiti s istim terminom kao tipom konfiguracije raunarskog sistema. U prvom sluaju se radi o standardnom PC-u koji je prikljuen na moniju server mainu, dok se u drugom sluaju radi o monijoj maini koja radi pod UNIX/Linux operativnim sistemom.


47

nekom verzijom Windows operativnog sistema (server, desktop), mada je u posljednje vrijeme sve vie Linux instalacija.

Slika 3.14. Linija proizvoda firme Dell (www.dell.com)

Konfiguracija koja bi inila osnovu informacijskog sistema jedne manje firme sastojala bi se, naprimjer, od jednog ili vie servera i kombinacije desktop raunara, radnih stanica i notebooka, ovisno o broju korisnika. Svi raunari bi, naravno, bili povezane u mreu tako da bi bilo mogue dijeljenje hardverskih i softverskih resursa, podataka i programa. Druga platforma - Apple Macintosh raunari koriste operativni sistem MacOS (najnovija verzija je MacOS X) s tim da od prije par godina Apple nudi i iMac raunare sa Windows OS-om. Na sljedeoj slici su data dva modela Apple Macintosh raunara - iMac.

iMac-stariji model sa kraja 90-ih godina

Dananji iMac

Slika 3.15. Apple Macintosh raunari (www.apple.com)

Portabilni runi raunari. Minijaturizacija raunarskih komponenata, snaan razvoj komunikacijske tehnologije, raunarskih mrea i Internet tehnologije doprinijeli su uvoenju tzv. "hand-held i portabilnih


48

runih/prijenosnih raunara, odnosno raunarskih ureaja. Ispostavilo se da su potrebe krajnjih korisnika kompleksnije i raznovrsnije od onoga to su mogli zadovoljiti standardni desktop PC, pa ak i laptop, odnosno notebook raunar. Danas se, uglavnom, razlikuje pet tipova portabilnih raunara, odnosno, raunarskih ureaja (portable computer devices):

Slika 3.16. Portabilni ureaji

Standardni runi ureaji, odnosno runi PC (Standard hand-held

devices or hand-held PCs) posjeduju mali ekran i tastaturu i imaju izgled minijaturnog notebooka. Unos podataka i koritenje raunara vri se putem tastature, funkcijskih tipki, pa ak i miom. Ovi ureaji koriste, uglavnom, Microsoftov Windows CE operativni sistem koji ukljuuje dosta elemenata standardnog desktop Windows OS-a. Tako postoji i depna verzija Microsoftovog Office paketa za ove raunare. Uz pomo tzv. ActiveSync tehnologije, mogue je vriti automatsku sinhronizaciju informacija izmeu standardnog desktop PC-a i runog raunara.

Personalni digitalni asistenti (Personal Digital Assistants - PDA). Ovo su ureaji bez tastature i njihovo koritenje se bazira na funkcijskim tipkama putem kojih se aktiviraju odreeni programi. Koriste verziju Windows CE operativnog sistema, dok je druga mogunost 3Com-ov PalmOS.

Celularni telefonski ureaji, odnosno mobilni telefoni. Mobilna telefonija ima svoje mjesto u tzv. mobilnom kompjutingu. Ova vrsta komunikacijskih ureaja sve se vie koristi, ne samo za klasinu komunikaciju, ve i kao ureaj u obradi podataka. Ekran na mobilnom aparatu se u tom smislu koristi kao monitor raunarskog ureaja koji, iako malen po dimenzijama, takoer moe sadravati odreene menije i podravati njihov izbor i koritenje aplikacija na mobilnoj


49

osnovi. Mogue je, takoer, prikljuiti i, za ove ureaje, specijalno uraenu tastaturu, ili je imati integriranu.

Pametni ili smart telefoni (Smart phones) su takoer beini telefonski ureaji s ugraenim Internet browserom i ekranom. Mogu se koristiti za govorne poruke, storiranje podataka, slanje i primanje elektronske pote, fax poruke, uz mogunost koritenja Interneta putem ugraenog mini-browsera.

Tablet PC je najnovija vrsta raunarskog ureaja koji koristi Microsoft Window Tablet PC Edition operativni sistem. Microsoft je razvio ovaj novi ureaj u saradnji sa svojim hardver partnerima. Tablet PC posjeduje svojstva standardnih notebook raunara, uz nove mogunosti u cilju poboljanja efikasnosti mobilnog kompjutinga. Dodatne mogunosti ukljuuju prirodni interfejs za unos podataka koristei tablet olovku, tzv. ultra-light form factor, kao i mogunosti prepoznavanja govora. Kao i svi drugi ureaji, i ovaj je nastao kao rezultat istraivanja sve veih i rafinjenijih potreba korisnika. Tako je jedno Microsoftovo istraivanje utvrdilo da tipini menader prisustvuje na najmanje 40 sastanaka mjeseno i ubiljei na stotine zabiljeki na papir troei mnogo vremena na transferiranje i konvertiranje tih informacija na raunarske medije.

Slika 3.17. Hand-held, PDA, GSM (prvi modeli)

Slika 3.18. Smartphone


50

Slika 3.19. Tablet PC i Apple-ov iPad

Slika 3.20. Microsoft Tablet PC Windows Journal

Windows Journal je aplikacija koja preslikava standardni notes, a preko koje korisnik moe unositi biljeke, skice i sl. i sve na kraju konvertirati u tekstualni dokument ili sliku. Kao posebnu kategoriju mobilnih uredjaja koja se pojavila prije nekoliko godina navest emo i BlackBerry ureaj. Radi se takoer o mobilnom raunarskom ureaju koji je prvenstveno namijenjen za wirelles e-mail komuniciranje. Ovaj ureaj (slika 3.21) dosta je slian mobilnom telefonu i smartphone ureajima. Posjeduje svoj operativni sistem, GUI interfejs i tastaturu. Podrava itav niz aplikacija, od kojih su najvanije sljedee: Email, pristup podacima na poslovnim serverima, Web browser, telefon, SMS, Internet faksiranje, kalendar, adrese, zadatke, memo pad, itd.


51

Slika 3.21. BlackBerry ureaj (www.rim.com)

Koritenje ovih ureaja za wireless e-mail i ostale funkcije omogueno je putem posebnog serverskog softvera koji se naziva BlackBerry Enterprise Server (BES) koji osiguravaju kao komponentu savremeni poslovni messaging sistemi kao to su Exchange, Lotus Domino i Groupwise. Osnovna pretpostavka za koritenje BlackBerry ureaja je adekvatna tehnoloka podrka telekom operatera (podrka za GPRS). 3.3. Poslovni serveri kao osnova savremenog poslovnog kompjutinga Poslovni serveri (Enterprise Servers) su klasa raunara koji slue za podrku obradi podataka u savremenom poslovnom kompjutingu, bilo da se radi o malim, srednjim ili velikim poslovnim sistemima. Poslovni serveri predstavljaju osnovu danas dominantnih client-server modela kompjutinga u kojem mona serverska konfiguracija na server strani igra kljunu ulogu u obradi podataka. Na njima su instalirane aplikacije kojima korisnici pristupaju s klasinih personalaca.

Primjeri takvih konfiguracija nalaze se u okviru informacijskih sistema kakve susreemo svakodnevno. Naprimjer, u bankama, potama i slinim organizacijama gdje manji ili vei broj korisnika (slubenika) s iste ili razliitih lokacija putem svojih PC-a pristupa serverima (aplikacijama koje su instalirane na njima) i obavlja razne vidove transakcija (uplate, isplate i sl.). U svim tim sluajevima server je po pravilu behind the scene (iza scene), bilo da se radi o istoj zgradi, nekoj drugoj lokaciji u istom gradu, ili nekoj drugoj dravi. Drugi primjer takvog modela kompjutinga su tzv. public e-mail serveri tipa hotmail.com, yahoo.com, ili search alati (npr. www.google.com), zatim online oping sajtovi (npr. www.amazon.com), odnosno veina poslovnih i drugih vrsta aplikacija danas. Naprimjer, kada se neko iz bilo kojeg dijela svijeta logira na hotmail, yahoo, google ili facebook, on pravi login na odreeni server koji se nalazi negdje u SAD, ili nekoj drugoj dravi, i taj server mu prua


52

usluge slanja, odnosno primanja e-maila, socijalnog umreavanja. Dalje, svaki web sajt, odnosno sadraj koji ga ini, instaliran je na nekom serveru, pri emu za korisnika lokacija tog servera nije toliko bitna. Bitna je raspoloivost (dostupnost, engl. Availability) tog servera u smislu da je u bilo koje vrijeme mogue logirati se na server*. Poslovni serveri (Enterprise Servers) su posebna klasa raunara koji slue za podrku obrade podataka u srednjim, veim i velikim poslovnim sistemima. Ovisno o broju korisnika (named users), broju tzv. konkurentnih korisnika (concurrent users), ukupnom prometu koji firma ostvaruje, broju lokacija na kojima se odvija obrada podataka, broju i vrsti aplikacija, mogu se podijeliti u sljedee skupine: Mainframe serveri, UNIX-bazirani serveri, Serveri koji rade pod tzv. proprietary operativnim sistemima, Intel/AMD-bazirani serveri, Apple Macintosh serveri. Kada su u pitanju mainframe raunari, onda se uglavnom misli na IBM sisteme. Od ostalih proizvoaa ovakvog tipa servera navest emo dvije kompanije: Amdahl (www.amdahl.com) i Hitachi Data Systems (www.hds.com), iji sistemi rade pod IBM OS/390, odnosno z/OS operativnim sistemom. Tu su i: Fujitsu (www.fujitsu.com), Silicon Graphics (www.sgi.com), NEC (www.nec.com). Server predstavlja raunarsku konfiguraciju koja je dizajnirana s ciljem efikasnijeg upravljanja aplikacijama i podacima, pri emu se misli na sljedee osnovne operacije: pohranjivanje (storiranje), obrada, slanje i primanje, zatita podataka, pruanje usluga koritenja c/s aplikacija od client (desktop) raunara itd. Ovdje se misli na upravljanje podacima u

* Naprimjer, MSNBC.com, jedan od najpoznatijih online news sistema navodi da je sa svojim HP ProLiant serverima (ukupno 30 DL 760 servera) uspio osigurati 99,98% raspoloivost-dostupnost u vrijeme odravanja Zimskih olimpijskih igara 2002. godine. U drugom primjeru, HP navodi da je u 2001. godini 96% tzv. NonStop servera namijenjenih upravo sistemima koji zahtijevaju visoke nivoe raspoloivosti imalo tzv. zero downtime. Upravo zbog ovakvih performansi ova klasa servera je instalirana u 106 od 120 najveih stock exchange sistema u svijetu, 135 nacionalnih telefonskih kompanija itd.(www.hp.com).


53

irem smislu, ukljuujui i sve sline operacije koje se odnose i na sistemski i aplikativni softver.

Tehnologija izrade serverskih konfiguracija je u nekim segmentima specifina u odnosu na klasine desktop konfiguracije (popularne personalce) i karakteriziraju je sljedee bitne odrednice: mora biti pouzdanija u odnosu na klasine PC-e; obrada podataka mora biti efikasnija i efektivnija; moraju imati mogunost opsluivanja veeg broja korisnika; serverske konfiguracije moraju podravati rjeenja za backup,

recovery i zatitu podataka; moraju biti skalabilne u smislu proirenja (dogradnje) u svim bitnim

obiljejima obrade podataka u sluajevima veih zahtjeva itd.

U danas dominantnom modelu c/s kompjutinga serverske konfiguracije zajedno sa server operativnim sistemima imaju prvenstvenu ulogu u ranovanju (izvravanju) server-baziranih aplikacija. U tom smislu se poslovni serveri u funkcionalnom smislu mogu koristiti kao: Aplikacijski serveri Podatkovni serveri File serveri Print serveri E-mail serveri Web serveri E-commerce serveri Firewall sistemi itd. Ovisno o konkretnoj aplikacijskoj platformi, treba rei da nije nuno osigurati zasebne serverske konfiguracije za sve navedene kategorije servera pojedinano. Mogue je kombinovati vie serverskih aplikacija na jednom serveru, no to ovisi o snazi servera, vrsti aplikacije, broju korisnika, I/O karakteristikama, mrenom optereenju i sl.

Pitanje izbora odreene serverske konfiguracije je sloeno i zahtijeva odreenu analizu prije donoenja odluke o tipu i karakteristikama raunara koji e se nabaviti. Stoga je odreeno planiranje serverskih potreba nuno u svim organizacijama koje koriste c/s model kompjutinga s ciljem da prui odgovor na itav niz pitanja tipa how much, how many, how fast, what kind, odnosno:


54

Koja je vrsta problema obrade podataka za ije rjeavanje se nabavlja server?

Koja e vrsta aplikacijskog softvera biti instalirana? Koliki je broj zaposlenih u firmi? Koliki je broj ukupnih i konkurentnih korisnika (named and concurrent

users)? Koliku brzinu obrade elimo? Koliko procesora? Koliko RAM-a? Koliko hard disk prostora? Koji tip backupa e se koristiti? Kakve su potrebe za umreavanjem? Koja e OS platforma biti instalirana na serveru? Kakav je nivo znanja lokalnog staffa

Documents

Menadzment Informacione Tehnologije 2012