mzia surgulaZenino mindaZevaJa neiZekoba xaraZe

laSa beraias, Tamar gegeSiZis, manana qurTubaZisa da Tamar SalvaSvilis monawileobiT

me-5 klasi

moswavlis wigni

grifi mieniWa 2011 wels saqarTvelos ganaTlebisa da mecnierebis saministros s.s.i.p erovnuli saswavlo gegmebisa da Sefasebis centris mier.

me-2 gadamuSavebuli gamocema

Cveni saqarTvelo, me-5 klasi. moswavlis wignime-2 gamocemasagani: Cveni saqarTvelo

gamomcemeli: Sps “logos presi”

avtorebi: mzia surgulaZe, nino mindaZe, vaJa neiZe, koba xaraZe laSa beraias, Tamar gegeSiZis, manana qurTubaZisa da Tamar SalvaSvilis monawileobiT

mTavari redaqtori: la Sa be raia Tanaredaqtorebi: konstantine iantbeliZe, ekaterine sumbaTaSviligakveTilebis Semajamebeli savarjiSoebis SedgenaSi monawileoba miiRo qeTevan beriZem. Tavebis Semajamebeli savarjiSoebi Seadgines iza da lia garseniSvilebma. mxat var -i lus tra to ri: gi or gi daviTaS vi lidizaini da ilustraciebis moZieba: laSa gabelia, diana rusitaSvilikartografiuli uzrunvelyofa: manana qurTubaZe, laSa gabeliagarekanis dizaini: diana rusitaSvili, konstantine iantbeliZe.

grifis miniWebis weli: 2011

ISBN 978-9941-418-24-2

Sps “logos presi” ilia WavWavaZis gamziri 15a, Tbilisi 0179 tel.: 91-51-01 Sesyidvis sakiTxze dagvikavSirdiT: 899-14-19-10www.logospress.ge

© Sps “logos presi”, 2011© mzia surgulaZe, nino mindaZe, vaJa neiZe, koba xaraZe, laSa beraia, Tamar gegeSiZe, manana qurTubaZe, Tamar SalvaSvili, 2011

es gamocema daculia saqarTvelos kanoniT saavtoro da momijnave uflebebis Sesaxeb. gamocemis romelime nawilis reproducireba, kopireba an gadacema meqanikuri Tu eleqtronuli formiT akrZalulia gamomcemlobis werilobiTi nebarTvis gareSe.

vi na i dan ver mo xer xda zo gi er Ti masalis avtorTa/mflobelTa da zus te ba, ga momcemloba da saxelmZRvanelos av to re bi siamovnebiT miiReben damate biT cnobebs aRniSnul sa kiTx Tan da kav Si re biT.

Our Georgia, 5th grade. Pupil’s Book2nd editionMzia Surguladze, Nino Mindadze, Vazha Neidze, Koba Kharadze, Lasha Beraia, Tamar Gegeshidze, Manana Kurtubadze, Tamar Shalvashvili

Published by Logos Press Ltd15a, Ilia Chavchavadze Ave., 0179, Tbilisi, Georgiatel.: +995 32 915101www.logospress.ge

IV

Tavi 1 Cveni samSoblo 1

1. ra dagexmareba Seni samSoblos warsulisa da dRevandelobis SeswavlaSi? 2

2. Cveni samSoblo — saqarTvelo 5

3. sad mdebareobs da vis emezobleba saqarTvelo? 7

4. saqarTvelos bunebrivi pirobebi 10

5. saqarTvelos reliefi 12

6. saqarTvelos bunebrivi resursebi 14

7. saqarTvelos daculi teritoriebi 17

8. dmanisi 21

9. TrialeTis kultura 23

10. ra rols asrulebda Savi zRva saqarTvelosTvis Zvelad? 26

11. Savi zRvis dRevandeli mniSvneloba saqarTvelosTvis 29

12. pirveli qarTuli saxelmwifo. mefe farnavazi 32

13. qristianobis gavrceleba saqarTveloSi 34

14. asureli mamebis nakvalevze 37

15. kldeSi nakveTi dasaxlebebi 40

16/17. Tamar mefe 43

18. gzebi da mimosvlis saSualebebi 47

19. saqarTvelos cixesimagreebi 49

1-li Tavis Semajamebeli savarjiSoebi 51

Tavi 2 Tbilisi 53

20/21. Tbilisi — saqarTvelos dedaqalaqi 54

22. mtkvari 59

Tavi 3 saqarTvelos kuTxeebi 63

23/24. Sida qarTli 64

25/26. qvemo qarTli 69

27/28. kaxeTi 74

29/30. TuSeTi 80

31/32. fSavi 85

33/34. xevsureTi 89

Si na ar si

V

35/36. xevi 94

37/38. mTiuleTi 99

39/40. imereTi 103

41/42. samegrelo 109

43/44. guria 115

45/46. svaneTi 120

47/48. raWa 124

49/50. leCxumi 129

51/52. afxazeTi 134

53/54. samcxe 139

55/56. javaxeTi 144

57/58. aWara 150

me-3 Tavis Semajamebeli savarjiSoebi 155

Tavi 4 Zveli saqarTvelos miwebi da saqarTvelos istoriuli qalaqebi 157

59. saqarTvelos istoriuli miwebi 158

60. aRmosavleTi saqarTvelos istoriuli qalaqebi 160

61. dasavleTi saqarTvelos istoriuli qalaqebi 161

me-4 Tavis Semajamebeli savarjiSoebi 167

Tavi 5 tradiciuli sameurneo saqmianoba saqarTveloSi 169

62. xvna-Tesva 170

63. marcvleulis mosavlis aReba 173

64. ras amzadebdnen marcvleulisgan saqarTveloSi? 176

65. rTveli 179

66. mecxvareoba 183

67. ras amzadeben matylisgan mTaSi? 185

68. Tibva 187

69. meTuneoba 189

me-5 Tavis Semajamebeli savarjiSoebi 191

Tavi 6 qarTuli tradiciuli kultura 193

70. qarTuli sacxovrebeli saxli 194

71. tradiciuli da Tanamedrove ojaxi 199

72. stumarmaspinZloba 202

73. qorwili saqarTveloSi 204

74. Soba-axalweliwadi saqarTveloSi 207

75. qarTuli xalxuri musika da cekva 210

76. berikaoba-yeenoba TbilisSi 214

77. saxadiani avadmyofis movla Zvel saqarTveloSi 216

78. aRzrdis xalxuri wesebi 218

79. sportuli saqarTvelo 221

VI

80. ganaTlebis kerebi saqarTveloSi 223

81. wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebidan universitetamde 226

me-6 Tavis Semajamebeli savarjiSoebi 228

danarTebi 229

danarTi # 1 saqarTvelo 230-31

danarTi # 2 saqarTvelos administraciul-teritoriuli dayofa 232

danarTi # 3 saqarTvelos kuTxeebi 233

danarTi # 4 saqarTvelos sasargeblo wiaRiseuli 234

danarTi # 5 saqarTvelos mdinareebi, tbebi da wyalsacavebi 235

danarTi # 6 saqarTvelos kurortebisa da turizmis ruka 236-37

danarTi # 7 saqarTvelos soflis meurneoba, 2004 238

danarTi # 8 kavkasia 239

terminTa saZiebeli 240

VII

190

gaixsene ganvlili gakveTili #9 — “TrialeTis kultura”

da kla s Tan erTad imsjele, riTi hgavs da riTi gansxvavdeba

liTonisa da Tixis damuSaveba erTmaneTisgan.

wya ro a kramitiT gadaxu-

ruli imeruli nalia

Ti xis gan ake Te ben sxva das xva sa-

xis Wur Wels: qvev rebs, do qebs...

ase ve To ne s, kra mits.

g wya ro a Tixis WurWlis ornamentebi

zog jer Ti xis Wur Wels or na men tsac uke Te-

ben, zogjer ki Wi qu riT fa ra ven. sa qar Tve-

lo Si Ca ta re bu li ar qe o lo gi u ri gaTxr -

e bis Se de gad mo Wi qu li Wur Wlis ar se bo ba

uZ ve le si xa ni dan das tur de ba.

d

leqsikoninalia — igive sasiminde.

Wiquri — kriala, moelvare

Senadnobi, romliTac Ti-

xis WurWlis zedapirs fa-

raven.

cnoba 1 Tixis damuSaveba

me Tu ne o bas ime reT Si Ti xis sa ba do e bis si ux vem Se uwyo xe-

li. Ti xis na ke To bis dam za de ba sak ma od rTu li pro ce si a.

igi ad re ga zaf xul ze mi wis mo po ve biT iwy e ba. Sem deg mi was

mo zi da ven da fe xiT da ze len. da ze li li mi wis gan did gun-

debs ake Te ben, romlebsac bo sel Si an ma ran Si ina xa ven.

rve ul Si ga da i xa ze qve moT moy va ni li cxri li. daamate

oTxi axali rigi.

pirvel svetSi, grafis “ostati” qveS, Camowere: me Wur Wle,

mek ra mi te, me a gu re, wylis mi lis da mam za de be li. Seavse

danarCeni carieli ujrebi.

os ta ti ma sa la

dam za-

de bu li

niv Ti

niv Tis

da niS-

nu le ba

94 95

xevi

m. Crd. Wauxi3842

m. xorisari

3736

m. zilgaxoxi3856

m. jimara4780

m. myinvarwveri

5033

m. Sino4047

m. tyarSeTi3417

jvris uR. gudamayris uR.

Wauxis uR.

Trusos uR.

urusTas uR.

uR. saZeliRele

dar

ial

is

xe

ob

a

Te

rg

i

xd

e

su

aTis

iT

r

u

s

o

s

x e o

b

a

Cxeri

ar

Tx

mo

sw

yal

i

T

erg

i

sno

sw

yali

dar

ial

is

xe

ob

a

stefanwminda

sno

arSagarbani

sionigoriscixe

kobi

qeTerisi

resi

gveleTi

juTa

aCxotika

v ka

si

o

n

is

mT

av

a ri

q

e

d

i

my. suaTisimy. abano

my. devdaraki

my. kibiSi

my. gergeti

uZiro tba

Crdilo oseTi(ruseTi)

inguSeTi(ruseTi)

xevs

ureT

i

mTiuleTi

SidaqarTli

m. tyarSeTi

4047

jvris uR.

snosaxelmwifos

sazRvari

kuTxissaavtomobilo gza

biliki

saqarTvelos samxedro gza

sxva

gazsadeni da

nakadis mimarTuleba

myinvari

tye

wyaro

uReltexili

mTa da misi

simaRle metrebSi

dasaxlebuli punqtimdinare, dinebis

mimarTuleba da

CanCqeri

am gak ve Ti liT ga ec no bi xe vis bu ne bas, mo sax le o bis saq mi a no ba sa da kuTx is

Rir sSe sa niS naobebs.

xevi35/36 xe vi aR mo sav leT sa qar Tve lo Si, kav ka si o nis mTa va ri qe dis ga daR ma mde ba re-

obs. igi mo i cavs mdi na re Ter gis ze mo na wils da mi si Se na ka de bis xe o bebs. sa-

xel wo de ba “xe vi” mdi na ris Rrma ka la po ti s, mi si xe vis ga mo ewo da. ad gi lob-

ri vebs mo xe ve eb s uwo de ben.

mde ba re o ba

wya ro a 1. tyar Se Tis mTa, 2. ger ge tis myin va ri, 3. Ter gi Tru sos xe o ba Si, 4. Ter gi da-

ri a lis xe o ba Si, 5. qe Te ri sis mi ne ra lu ri wya ro e bi

1. xe vi sa qar Tve los ma Ral mTi a ni kuTx e a. war sul Si aq vul ka ne bi moq me deb da. er T-er Ti Cam qra-

li vul ka nia tyar Se Tis mTa. 2. a qa u ro bas xan grZli vi zam Ta ri da xanmok le, gri li zaf xu li

axa si a Tebs. mwver va leb ze mud mi vi Tov li da myin va re bi a. gan sa kuT re biT cno bi lia ger ge tis

myin va ri, ro me lic myin var wve ris kal Ta ze mde ba re obs. 3-4. xe vis mTa va ri mdi na rea Ter gi. sa-

qar Tve los far gleb Si mdi na ris mxo lod sa Ta ve da ze mo na wi lis or moc da aT ki lo met ri a ni

mo nak ve Tia moq ce u li. Ter gi Tru so sa da da ri a lis xe o beb Si mi e di ne ba. 5. Tru sos xe o ba Si bev-

ri mi ne ra lu ri wya ro a. gan sa kuT re biT ga mo ir Ce va na ka du lebis sa xiT mom di na re qe Te ri sis

mi ne ra lu ri wya ro e bi.

1

43 5

2

ru kis dax ma re biT da ad gi ne, ra esazR vre ba xevs ho ri zon tis mxa re e bis mi xed viT.

ru kis dax ma re biT da ad gi ne, ki dev ro me li myin va re bi mde ba re obs am kuTx e Si.

a

gakveTilis struqtura

gakveTilis ZiriTadi teqsti

gakveTilis nomeri da saTauri

gakveTilis Semajamebeli savarjiSoebi gexmareba problemis ukeT danaxvaSi, damoukideblad gansjasa da miRebuli codnis ganmtkicebaSi.

daxrili SriftiT gamoyofilia leqsikonSi ganmartebuli termini.

gakveTilis Sesavali abzaci gacnobs gakveTilis Sinaarss an/da mizans.

gakveTilze Sesasrulebeli savarjiSo

cnoba gawvdis damatebiT informacias gakveTilSi ganxilul sakiTxTan dakavSirebiT.

wyaroSi warmodgenilia teqsti da/an ilustracia, ruka, diagrama da sxv., romelTa Seswavla-gamokvleva gexmareba sakiTxis gagebasa da codnis “aRmoCenaSi”.

leqsikonSi ganmartebulia ucxo sityvebi.

qvesaTaurimuqi SriftiT gamoyofilia mniSvnelovani termini an fraza.

wyaros komentari gawvdis damatebiT informacias wyaros Sesaxeb.

am Tavis mTavari ideebi

1 Cveni samSoblo

am Ta vis mi za ni a, ga gar kvi os, ra da gex ma re ba Se ni sam Sob los warsulisa da dRe van de lo bis Ses wav la Si; ro gor iyo da yo fi li saqar Tve-lo terito ri ul er Te u le bad ad re da ro go raa da yo fili dRes; rogoria misi mdebareoba, bunebrivi pirobebi da sxv.; aseve Seityob, ra mniSvneloba hqonda da aqvs Sav zRvas saqarTvelosTvis, vin iyo gaerTianebuli saqarTvelos pirveli mefe; gai geb gze bi sa da mi mos-vlis, Zveli cixesimagre e bis Se sa xeb.

2

ra da gex ma re ba Se ni sam Sob los war su li sa da dRe van de lo bis Ses wav la Si?

1

am gak ve Ti li dan Se ity ob, ro gor Se giZ lia is wav lo dak vir ve ba Cve ni sam Sob - los sa qar Tve los war sul sa da dRe van de lo ba ze.

wi na kla se bis bu ne bis sa xel mZRva ne lo e bi dan Sen uk ve ici, sad mde ba re obs sa-qar Tve lo da rogoria misi bu ne ba; al baT ukve SeamCnie, rom sa qar Tve lo Si mra-val fe ro va ni bu neb ri vi pi ro be bi a. es mra val fe ro va ni ga re mo, ro mel Sic qar-Tve le bi da maTTan erTad sxva xal xe bi Zveli droidan cxov rob dnen da ax lac cxov ro ben, yovelTvis ax den da da dRe sac ax dens gav le nas maT yo fa- cxov re ba ze. swo red ami tom gan sxvav de ba er T ma ne Ti sa gan ama Tu im kuTx is mcxov reb Ta sa me-ur neo saq mi a no ba, mety ve le ba, sacx ov reb lis ti pe bi, Cac mu lo ba, tra di ci u li ker Ze bi da a. S. amis cod na da gex ma re ba, ukeT ga i go, rogoria Cve ni qve ya na, vin iy vnen Cve ni wi nap re bi da vin varT Cven, riT vga varT da riT gan vsxvav de biT sxva qvey ne bis mcxov reb Ta gan, ra gvaqvs sa a ma yo da mi sa ba Zi da ra — dro moW mu li da war su lis Tvis Ca sa ba re be li.

Sen, ro gorc sa qar Tve los mo qa la qe, Cve ni qvey nis sa zo ga do e bis wev ri xar. Se ni oja xi, sko la da kla sic am sa zo ga do e bis na wi le bi a. ro de sac zrdas ru li gax de bi, mo gi wevs Se ni ad gi lis pov na cxov re ba Si. da Tu Se ni sam Sob los ra o-ba Si kar gad ga er kve vi, sa zo ga do e bis Rir se u li wev ric gax de bi. am wig nis mi za-nic swo red esaa — da gex ma ros Cve ni sam Sob los uk eT Sec no ba Si da moqalaqed CamoyalibebaSi.

imi saT vis, rom Sen, Se ni Ta na to le bi da Ta nas ko le le bi, ase ve Cve ni qvey nis zrdas ru li moq ala qe e bi, yve la fer Si ukeT ga ver kveT, bev ri mec ni e ri Sro mobs, ik vlevs war su li sa da dRe van de lo bis faq teb sa da mov le nebs, ga moT qvams mo saz-re bebs da ka ma Tobs WeS ma ri te bis da sad ge nad. isi ni mec ni e re bis sxva das xva dar-gis spe ci a lis te bi ari an: is to ri ko se bi, ge og ra fe bi, eT nografebi, de mog ra fe bi da sxve bi. maT mi er mo Zi e bu li Tu ga mo ye ne bu li wya ro e bi am wig nSi Se ni kvle-vis saganic gax de ba: Senc SeZ leb Ca a ta ro pa tar -pa ta ra kvle ve bi — srul yo fi li cod nis mi sa Re bad es sa u ke Te so gza a.

ras da ro gor is wav li am sa xel mZRva ne lo Ti?

ra aris wya ro?ra imes rom da ak vir de da Se is wav lo, dak vir ve bis sa Ta na do obi eq ti un da gqon-des. am sa xel mZRva ne los gak ve Ti leb Si Sen pir ve lad Sex vde bi wya ro ebs. maT qar Tu li an ba nis ri gis mi xed viT mi we ri li eq ne baT Se sa ba mi si aso e bi: a, b, g da ase Sem deg. maT wya ro ebs imi tom vu wo debT, rom isi ni Se ni kvle vis obi eq te bia — wya ro e bia dak vir ve bis Tvis, ga ge bis Tvis, msje lo bis Tvis, ga az re bi sa da das-kvne bis ga mo ta nis Tvis.

wya ro e bi mra val fe ro va ni a: teq ste bi, su ra Te bi, ru ke bi, cxrilebi, diag-ramebi. Ti To e u li maT ga ni gan sxva ve bu li for miT mo gaw vdis sa Wi ro in for-ma ci as. mniS vne lo va ni a, is wav lo wya ro e bis swo rad wa kiTx va, ga az re ba da ma Ti dax ma re biT das kvne bis gamotana.

3

wya ro a 1. kol xu ri cu li, 2. xev-su ru li ta la va ri, 3. mcxe Tis xe di, 4. “qar Tlis cxov re ba” (xelnaweris fragmenti)

cnoba 1 mec ni e re bis zo gi er Ti dar gi da ma Ti gan mar te be bi

a

mec ni e re bis dar ge bi da ma Ti Ses wav lis sa ga ni

mec ni e re bis dar gi dargis mec ni e ri ras Seiswavlis dar gi

is to ria is to ri ko si

is to ria ber Znu li sity va a. igi niS navs Txro bas war su lis mniS vne lo vani am bebis Se sa xeb. is to ri-as ada mi a ni da sa zo ga do e ba qmnian, ami tom is to ri-is Seswavlis sa ga nic ada mi a ni sa da sa zo ga do e bis warsulia.

arqeologia arqeologi

arqeologia ber Znu li sity va a. “arqaios” Zvels niSnavs, “logos” — sityvas, moZRvrebas. esaa mec-niereba, romelic eZiebs da ikvlevs Zveli nivTieri kulturis Zeglebs warsuli cxovrebisa da kul-turis Seswavlis mizniT.

ge og ra fia ge og ra fi

ge og ra fi a ber Znu li sity va a. “ge”/“ gea” de da mi was niS navs, “gra fo” — aR vwer. esaa mec ni e re ba, ro me lic Se is wav lis de da mi wi sa da mi si cal ke u li na wi le bis, qvey ne bis bu neb riv pi ro bebs, mo sax le o bas, me ur ne o-bas, ma Ti te ri to ri u li gan la ge bis mi ze zeb sa da Ta-vi se bu re bebs.

eT nografia eT no grafi

eT no grafia ber Znu li sity va a. “eT nos” xalxs, toms niS navs, “gra fo” — aR vwer. esaa mec ni e re ba, ro me lic aRwers da Seiswavlis xal xis (eT no sis) war mo mav lo-bas, cxov re bis wess, tra di ci ebs, rwme na-war mod ge-nebs... ad gens ma Ti msgav se ba-gan sxva ve bis mi ze zebs.

de mog ra fia de mog ra fi

de mog ra fi a ber Znu li sity va a. “de mos” xalxs niS navs, “gra fo” — aR vwer. es mec ni e re ba ik vlevs mo sax le o-bis zrdisa da klebis mi ze zebs, agreTve mis Se mad-gen lo bas (sqe sis, asa kis, erov ne bis, rwme nis da sxva niS ne bis mi xed viT).

u

1. kol xu ri cu li da sav leT sa qar­

Tve lo Si Zvel dro Si, da ax lo e biT

sa mi aTa si wlis win iyo gav rce le­

bu li. aseT cu leb ze xSi rad ga mo sa­

xu li iyo cxo ve le bi, zog jer cu lis

Tav zedac iyo cxo ve lis qan da ke ba. es

ga mo sa xu le be bi gamoxataven uZveles

rwmena­warmodgenebs, ro ca ada mi a­

ne bi cxo ve lebsac scem dnen Tay vans.

2. xev su rul tra di ci ul sa moss ta­

la va ri ewo de ba. igi mra val fe ro va ni

1

wyaros gagrZeleba momdevno gverdze

4

u na qar ge biT aris Sem ku li. mas ze amo qar gu li or na men te bi xev sur Ta uZ ve les rwme na­ war mod ge nebs

ukav Sir de ba. 3. mcxe Ta, sa qar Tve los uZ ve le si de da qa la qi, mdi na re e bis — mtkvri sa da arag vis Se­

sar Tav Tan mde ba re obs. mis Se mo ga ren Si ar qe o lo gi ur i gaTx rebis Sedegad aRmoCenilma masalam

mecnierebs warmodgena Seuqmna mcxe Tis sa qa la qo cxov re baze. mo sax le o bis ra o de no biT (rva

aTa sam de mcxov re biT) dRevandeli mcxeTa pa ta ra qa la qia. mcxe Ta ze ga dis Tbi li si­ sam tre di is

rki nig zis xa zi da sa av to mo bi lo ma gis tra le bi go ri sa da ste fan wmin dis mi mar Tu le bebiT. qa­

la qis Rir sSe sa niS na o ba Ta So ris mniS vne lo va nia sve ticx ov lis ta Za ri, romelic saqarTveloSi

qristianobis damkvidrebis dros aigo. sveticxoveli sakaTalikoso taZaria da qarTvel mefeTa

saZvale. mcxeTobas, anu sveticxovlobas 14 oqtombers aRniSnaven. 50 wlis win mcxe Ta qa laq ­mu ze­

u mad ga mocx ad da. dRes qa laqs uam ra vi tu ris ti stum robs. 4. “qar Tlis cxov re ba” Zve li qar­

Tu li sa is to rio Txzu le be bis kre bu li a. is Zvel dro Si ve Se uq mni aT, ra Ta qar Tvel xalxs ar

da viwy e bo da sa ku Ta ri war su lis Rir sSe sa niS na vi am be bi.

3

4

da ix ma re cnoba 1- Si mo ce mu li mec ni e re-be bis gan mar te be bi da gan sazR vre, wya ro a-Si war mod ge ni l ro me l wya roebs mec-ni e rebis romeli dargi swavlobs? ga da-i xa ze cxri li rve ul Si, qvemoT daamate axali rigebi wyaroebisTvis a2, a3, a4 da Se av se ca ri e li uj re bi.

2

leqsikonior na men ti _ Cu qur Tma, mxat vru li ga mo sa xu le ba, ro me lic la ma zi fi gu re-bis gan Sed ge ba.

wya ro

mec ni e ri an mec ni­

e re bi, rom leb sac

yve la ze me tad da a­

in te re sebT es wya ro

Se ni gan mar te ba:

mok led da a sa bu Te,

ra tom migaCnia, rom

es wya ro Sen mi er

ar Ce u li mec ni e re bis

Ses wav lis sagania

wya ro a1arqeologi, istorikosi, eTnografi

5

am gak ve Ti li dan Se ity ob, ra tom iyo da aris sa qar Tve lo te ri to ri ul er Te u le-bad da yo fi li, ra kav Si ri aqvs amas ad gil mde ba re o bas Tan, bu neb riv ga re mos Tan, sa me ur neo saq mi a no bas Tan, qveynis mar Tvas Tan da a. S.

2 Cve ni sam Sob lo _ sa qar Tve lo

wi na kla sis bu ne bis sa xel mZRva ne lo dan Sen Se ity ve, rom dRes sa qar Tve lo, ise ve, ro gorc sxva qvey ne bi, sa xel mwi fos ukeT mar Tvis miz niT da yo fi lia ad-mi nis tra ci ul -te ri to ri ul er Te u le bad.

sxva das xva dros Cve ni qve ya na sxva das xva er Te u le bad iyo fo da, ma ga li Tad, ar se bob da patar-patara sa me fo e bi, sa e ris Ta vo e bi, sam Tav ro e bi, sa Ta va do e bi, sadroSoebi, raionebi. dRevandeli dayofiT Seq mni lia msxvi li te ri to ri u li er Te u le bi _ re gi o ne bi.

ar se bobs ki dev sxvag va ri — kuTx e e bad da yo fac. istoriul warsulSi bunebriv pirobebTan adamianis Seguebis Sedegad Ca-

mo yalibda istoriul-geografiuli kuTxeebi. am kuTxeebidan zogi saqarT-velos barSia ganlagebuli, zogi, mTian zolSi. amitom asxvaveben mTisa da baris kuTxeebs. Zvel droSi adamianebi ufro Caketilad cxovrobdnen, gadaadgilebis saSualebebic (gzebi, transporti) naklebi hqondaT. amitom yovel kuTxeSi Zvel droSive Camoyalibda Taviseburi cxovrebis wesebi, Tumca maT Soris msgavsebac didia. albaT mo gis me ni a ka xe le bis sa ub ari, romlebic ka xu rad uq ce ven; isini ka xu ri ki lo Ti sa ub ro ben, imer le bi — ime ru li ki lo-Ti; meg re le bi, sva ne bi da afxazebi ki — meg rulad, sva nurad da afxazurad metyveleben. mci red Tu bev rad Taviseburia sxva das xva kuTx is mcxov reb Ta sameurneo Cvevebi, ezo- ka ris mowy o ba, ker Ze bi, dRe sas wa u le bis aR niS vnis we si da sxva.

es sa xel mZRva ne lo sa Ti Ta od ga gac nobs sa qar Tve los kuTx e ebs; Tan da-Tan Se ity ob, ra tom viT vle biT sxvadasxva kuTxeSi mcxovrebi qar Tve le bi aq mcxov reb sxva erov ne bis ada mi a neb Tan er Tad sa qar Tve los sa xel mwi fos mo qa-la qe e bad.

• ras ada rebs ia kob go ge baS vi li sa qar Tve los kuTx e ebs?

• ras ada rebs igi mTli a nad sa qar Tve los? amo ar Ci e swori pa su xi Ca moT vlil Ta gan: a) ojaxs, b) gva ris wev re bis Sek re bas, g) mSo bel-Ta kre bas.

wya ro a di di qar Tve li pe da go gi ia kob go ge baS vi li sa-qar Tve lo sa da mi si kuTx e e bis Se sa xeb:

Cven kar gad vi ciT, er Tsa da ima ve mSob le bis Svi lebs gva ri er Ti aqvT, mag ram sa xe le bi ki sxva das xva. msgav sad ami sa, Cve-ni qvey nis sxva das xva kuTx es, anu na wils gvar to mo bis sa xe li er Ti da igi ve hqvia _ sa qar Tve lo, mag ram ama ve dros, Ti To e-ul na wils Ta vis sa ku Ta ri sa xe lic hqvi a, swo red ise, ro gorc RviZl Zmeb sa da debs sxva das xva sa xels uwo de ben xol me. ai, is sa xe le bi: ka xe Ti, qar Tli, ime re Ti, sa meg re lo, gu ri a, ra Wa, sva ne Ti...

a

6

wya ro g sa qar Tve los sa me fo- sam Tav ro e bis ger be bi

va xuS ti bag ra ti on s Ta vis mi er Seq mnil er T­erT ru ka ze da­

xa tu li aqvs samefo­samTavroebis ger be bi, rom leb Sic sim bo­

lu radaa asa xu li Ti To e u li samefosTvis Tu samTavrosTvis

da ma xa si a Te be li ni San ­Tvi sebe bi.

g

• rve ul Si Ca xa te an Cawere Se ni mSob li u ri kuTx is Tvis da ma xa si a Te be li ramdenime RirsSesa-niSnaoba, legenda, andaza, ga mo naT qva mi da a. S.

1. da nar Ti #2-is meS ve o biT (“sa qar Tve los ad mi nis-tra ciul-te ri to ri u li da yo fa”) mo Zeb ne ad gi li, sa dac cxov rob, da gan sazR vre, ra hqvia Sens re gi ons dRe van de li ad mi nis tra ci ul -te ri to ri u li da yo fis mi xed viT. da nar Ti #3-is (“sa qar Tve los kuTx e e bi”) mi-xed viT gan sazR vre, ro me li kuTx is Se mad gen lo ba Sia Seni sacxovrebeli ad gili.

2. da ak vir di da nar Tebs #2 da #3 da gansazRvre: em-Txve va Tu ara re gi o ne bis sazR vre bi (da nar Ti #2) kuTx e e bis sazR vrebs (da nar Ti #3)? amo ar Ci e swori pa-su xi: a) em Txve va, b) ar em Txve va, g) na wi lob riv em Txve-va. pa su xi we ri lo biT da a sa bu Te.

leqsikoniki lo _ sa er To- sa xal xo enis gan Sto e ba, ro mel ze-dac la pa ra ko ben ama Tu im kuTx e Si.sim bo lo — pi ro bi Ti ni Sa ni, ro me lic ra i me ide as, azrs ga mo xa tavs.gerbi — gamosaxuleba (dro-Sebze, fulze, beWdebze...), romelic mikuTvnebuli aqvs saxelmwifos, samefos, qalaqs da a. S.

wya ro a va xuS ti bag ra ti o ni (givi aRapiSvilis naxati)

va xuS ti bag ra ti o ni da ax lo e biT 300 wlis win moR va we ob da. igi

iyo ge og ra fi, is to ri ko si da ge og ra fi u li ru ke bis Sem dge­

ne li. man da we ra Txzu le ba ~aR we ra sa me fo sa sa qar Tve lo sa~,

romelSic detalurad aris aRwerili saqarTvelos TiToeuli

kuTxis buneba, mosaxleoba, meurneoba, zne­Cveulebebi da a. S.

b

7

sad mde ba re obs da vis eme zob leba sa qar Tve lo?

3

am gak ve Ti li dan Se ity ob sa qar Tve los mde ba re o bis Se sa-xeb; ga mo ik vlev, ro me lia mi si me zo be li qvey ne bi da ga i geb, ra ro li aqvT bu neb riv zRu de ebs qvey nis sazR vris dad ge-na Si.

mde ba re o basa qar Tve lo ev ro pi sa da azi is mij na ze mde ba re kav ka si is Su a gul Si mde ba re obs (i xi le da nar Ti #8, “kav ka si a”).

• da ak vir di da narT #8-s da da ad gi ne, ro me li oTxi qve ya na eme-zob le ba sa qar Tve los.

• ro mel zRva ze aqvs ga sas vle li sa qar Tve los?

• kav ka si onis mTavari qe di kav ka si as or na wi lad yofs: Crdi lo-eT kav ka si ad da sam xreT kav ka si ad. ro mel na wil Si mde ba re obs sa qar Tve lo? som xe Ti? ru se Ti? azer ba i ja ni?

far To bi da sazR vre bi

sazR vre bis rols xSi rad bu neb ri vi zRu de e bi as ru-lebs: mdi na re, qe dis Txe mi, mTa, uRel te xi li da sxva.

sa qar Tve los te ri ­ to ri is far To bi 69,7

aTas kvad ra tul

ki lo metrs Se ad gens.

qvey nis sazR vris sa er To sigrZe

TiT qmis 2000 ki lo met ri a.

cnoba 1 saqarTvelos teritoriis farTobi da sazRvris sigrZe

leqsikonite ri to ria (laT.) — ra i me sazR vriT Se mo far glu li mi wa- wya li.klde ka ri — viw ro, buneb-rivi ga sas vle li klde eb Si.sabaJo — saxelmwifo dawe-sebuleba, romelic akon-trolebs am saxelmwifoSi saqonlis Setana-gamotanas da axdevinebs baJs (gadasa-xads).

8

wya ro 1. da ri a lis xe o ba, 2. sar fis sasazRvro gam-Svebi punqti da sa ba Jo

a

1. ad re sam flo be los sazR vrad bu neb ri vad Seq mnil viw ro xe o­

bebs an klde kareb s iye neb dnen, rad gan mtris Se saZ lo Tav dasx­

mis Sem Txve va Si ma Ti Ca ket va ad vi li iyo. is to ri u lad sa qar­

Tve los sazR vris er T­er Ti mniS vne lo va ni mo nak ve Ti da ri a lis

xe o ba iyo. 2. ro gorc we si, sazR vris im mo nak veT ze, sa dac me zo­

bel qvey nebs gza aer Tebs, sa sazR vro gam Sve bi pun qti da sa ba Jo a

mowy o bi li. aq mgzav re bi sa da tvir Te bis ga ta re ba ze mo mij na ve

sax elmwi fo e bis kon tro lia da we se bu li.

• ipo ve xe vis ru ka ze (mo Zeb ne sar Ce vis dax ma re biT gak ve Til Si “xe vi”) da ri a lis xe o ba. da narTi #1-is moS ve li e biT da ad-gi ne: ro mel or qve ya nas akav Si rebs da ri a-lis xe o ba?

cnoba 2 ro mel qve ya nas Tan aqvs sa qar Tve los yve la ze grZe li sazR va ri?

sa qar Tve los ram de ni me sa xel mwi fo esazR vre ba. yve la ze grZe li sazR va ri Cvens qve ya nas ru se Tis fe de ra ci as Tan aqvs — 800 km-ze me ti.

• da nar Ti #8-is dax ma re biT da ad gi ne, ru se Tis fe de ra ci a Si Se-ma va li ro me li res pub li ke bi da mxa re esazR vre ba sa qar Tve los.

1

2

9

ru ka ze Cans, rom Sa vi zRvis wya lo biT sa qar Tve los “sazR vao me zob le bic” hyavs.

Savi zRva

xmelTaSua zRva

T u r q e T i

i r a n i

y a z a x e T i

a vRa n

e Ti

T u r q m e n e T i

u z b e k e Ti

r u s e T i

e r a y i

s i r i a

u k r a i n a

e g v i p t el i b i a

saudis arabeTi

belarusi

rumineTi

bulgareTi

pakistani

1

kaspiis zRva2 3

4

5

6 7

8

10

119

12

13

1415

16

17

1. saqarTvelo, 2. somxeTi, 3. azerbaijani, 4. poloneTi, 5. slovakeTi, 6. ungreTi, 7. moldova, 8. serbia, 9. Cernogoria, 10. makedonia, 11. saberZneTi, 12. kviprosi, 13. libani, 14. israeli, 15. iordania, 16. quveiTi, 17. tajikeTi

wya ro a Tanamedrove sa qar Tve lo po li ti kur ru ka zeb

• wya ro b-s dax ma re biT gan sazR vre, Ti To e ul Sem Txve va Si (ru se Ti, Tur qe Ti, som xe-Ti, azer ba i ja ni, ru mi ne Ti, bul ga re Ti, uk ra i na) ro go ria sa qar Tve los Tan sazR va ri: a) sax me le To, b) sazR va o, g) sax me le To- sazR va o. Se de ge bi sam sve ti a ni cxri lis sa xiT Se i ta ne rve ul Si.

1. da nar Te bis #1 da #8 ru keb ze ipo ve da Ca mo we re sa-qar Tve los bu neb ri vi zRu de e bi — mdi na re e bi, tbe bi da uRel te xi le bi — ro mel Ta mo nak ve Teb zec ga dis sa qar-Tve los sa xel mwi fo sazR va ri.

2. danarTi #1-is daxmarebiT gansazRvre is adgilebi saqarTvelos sazRvarze, sadac, Seni azriT, sabaJo unda iyos gaxsnili.

3. enciklopediebis, internetis daxmarebiT ga ar kvi e, sa qar Tve los saxmeleTo me zo be li qvey ne bi dan ro me-lia te ri to ri is far To bis mi xed viT I) udi de si, II) um-ci re si da klasSi erTi kviris Semdeg warmoadgine.

leqsikonite ri to ria (laT.) — ra i me sazR vriT Se mo far glu li mi wa- wya li.klde ka ri — viw ro, buneb-rivi ga sas vle li klde eb Si.sabaJo — saxelmwifo dawe-sebuleba, romelic akon-trolebs am saxelmwifoSi saqonlis Setana-gamotanas da axdevinebs baJs (gadasa-xads).po li ti ku ri ru ka _ ru ka , romelzedac naC ve ne bia sa-xel mwi fo e bi.