Marxin Etik Anlayisi

8/8/2019 Marxin Etik Anlayisi

1/106

T. C.

ULUDA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANABLM DALI

FELSEFE TARH ANABLM DALI

MARXIN ETK ANLAYII

YKSEK LSANS TEZ

Arkan AKGR

BURSA 2008


2/106

iv

T. C.

ULUDA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANABLM DALI

FELSEFE TARH ANABLM DALI

MARXIN ETK ANLAYII

YKSEK LSANS TEZ

Arkan AKGR

DANIMAN

Prof. Dr. Ahmet CEVZC

BURSA 2008


3/106

TEZ ONAY SAYFASI

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Bu alma, jrimiz tarafndan Felsefe Anabilim Dalnda Yksek Lisans Tezi

olarak onaylanmtr.

Tez Yneticisi

Prof. Dr. Ahmet CEVZC

ye

Do. Dr. smail ETN

ye

Yrd. Do. Dr. Muhsin YILMAZ

ONAY

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

..../.../2008

Prof. Dr. Erkan IIIOK

Enstit Mdr


4/106

iii

ZET

Yazar : Arkan Akgrniversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : Felsefe Anabilim DalBilim Dal : Felsefe Tarihi Bilim DalTezin Nitelii : Yksek Lisans TeziSayfa Says : VII + 99Mezuniyet Tarihi : . /. / 2008Tez Danman : Prof. Dr. Ahmet CEVZC

MARXIN ETK ANLAYII

Marksizm politik bir hareket ve g olarak, sosyalizmin 1980lerin sonlarna dnyaleinde iflas etmesiyle birlikte, byk lde yok olup gitmi olmakla birlikte, birteori olarak gnmz dnyasn anlama, kapitalist toplumlarda bireylerin yaadyabanclamay ama, daha az baskc ve daha zgr bir dnyaya erime noktasnda,insanla yeni almlar getirme imknna sahiptir. te bu Marksizmi yaratan dnrolarak Marxn, sonradan Engels eliyle vlgerletirip ideolojikletiren teorikunsurlardan nemli lde bamsz olan, bir etik teorisi vardr. Bu etik, bir zgrlkveya zgrleim etiidir ki, gerek ada kapitalist toplumlarda bireyin yaad derinyalnzl ve yabanclamay tehis etme ve gerekse bu yabanclamay ama asndannemli ve deerli bir etik teori meydana getirir.

Anahtar Szckler

MARX DYALEKTK YABANCILAMA KAPTALZM

ZGRLK AYDINLANMAKENDN-

GEREKLETRME PRAXS


5/106

iv

ABSTRACT

Yazar : Arkan AKGRniversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : Felsefe Anabilim DalBilim Dal : Felsefe Tarihi Bilim DalTezin Nitelii : Yksek Lisans TeziSayfa Says : VII + 99Mezuniyet Tarihi : . /. / 2008Tez Danman : Prof. Dr. Ahmet CEVZC

MARXS CONCEPT OF ETHICS

Marxism, as a political movement and strength, along with socialisms end in the late1980s, almost became extinct all over the world; yet nonetheless, as a theory tounderstand todays world, and to overcome the estrangement of the individual incapitalist civilizations, it has the opportunity to bring about new perspectives for thehumanity to reach a world with less pressure but more freedom. The thinker Marx whocreated Marxism has a theory of ethics, which is free of vulgar theoretical elementsidealised by Engels afterwards. This ethics is an ethics of freedom or becoming free thatcreates an important and precious ethical theory not only to define the deep loneliness ofthe individual in contemporary capitalist civilizations but also to overcome suchloneliness.

Key Words

MARX DIALECTICS ALIENATION CAPITALISM

FREEDOM ENLIGHTENMENT SELF-REALISATION PRAXIS


6/106

NSZ

Marx genellikle karmak ekonomi boyutlu bak as ve souk materyalizm

erevesine sktrlan bir filozoftur. nsann zgrl, kendi doasnn gereklerini

gerekletirmesi gibi ahlaki sorunlara uzak kald dnlr. Bu yzden birok filozof

iin olaan bir durum olan, etik bir bak as barndrma, Marx sz konusu

olduunda temellendirilmesine gerek duyulan bir yorum olmaktadr. Bu alma,

Marxn etik anlayn ele almakta, zellikle, bir etik grne sahip olduunu

savunmaktadr.

Bu almann ortaya kmasnda tez danmanm Prof. Dr. Ahmet Cevizciye

katk ve ynlendirmelerinden dolay, ayrca aileme, yksek lisans yaparken maddi

manevi her trl desteklerini hibir zaman esirgemedikleri iin, ne kadar teekkr etsem

azdr.


7/106

NDEKLER

ZET iii

ABSTRACT iv

NSZ v

NDEKLER vi

GR 1

1. BLM: GENEL OLARAK MARXIN FELSEFES 7

1.1. GEN HEGELC OLARAK MARX 7

1.2. FELSEFE TARHNDE MARX 13

1.3. DYALEKTK, FELSEFE VE BLM 20

1.4. TARHSEL MATERYALZM 27

2. BLM: MARXTA NSAN DOASI 48

3. BLM: MARX ET 56

3.1. MARXIN BR AHLK TEORS VAR MI? 56

3.2. JENEOLOJK ETK 62

3.3. MARXIN ZGRLK ET 73

SONU 86

KAYNAKA 91

ZGEM 99


8/106

1

GR

Marxn dnyaya sunduu sosyal teori ve felsefe anlay nemli bir imkn ifade eder.

Buna gre insan, iinde yaad topluma mahkm deildir; insan doasna uygun,

zgr geliimin nn aabilecek bir toplumsal yap olanakldr. Gerek felsefi gerekse

pratik boyutlardaki bu apta bir eletiri ve alternatifler btn Marxn ncesinde ve

sonrasnda grlen abalardan farkldr. nk insana Marx lsnde nitelik ve deer

atfeden felsefi bir yaklam grlmez. Onda, teori ve pratik ilk defa bu derece i ie ele

alnm olarak grlr. Onun en nemli farkll, btn felsefi ya da toplumsal

eletirilerinin dorudan insann daha iyi bir yaam srmesi hedefine ynelik olmasdr.

Bunu gerekletirecek olan yine insan varlklardr. Bu ynleriyle Marx, ann

gelimelerini en dolaysz ve doru anlayan filozoflardan biri olarak karmza kar.

Btn bu saylan zelliklerle birlikte gz nnde tutulmas gereken husus,

aslnda, ele alnan sorunlarla zm nerilerinin ilk kez Marxla birlikte ortaya kyor

olmaydr. 19. yzyl bir dnm adr; teknolojinin ve onunla birlikte

gereksinimlerin, ynetim ekillerinin deitii, insanlk tarihinin en etkili

devrimlerinden olan Fransz Devrimiyle ve Sanayi Devriminin yaand alkantl

dnemlerin devamdr. Filozoflar yaanan gelimeleri her ynyle anlayp yorumlamaya

almaktadr. Kant ve Hegel gibi kimi filozoflar, deiimleri insani bir eksende ele alp,

bunlar anlamlandrmaya almaktadr. Kimileri de, Saint Simon, Proudhon gibi, belli

bal baz dzeltmelere gerek olduundan sz etmektedir. Ancak gereki bir

deerlendirme ve deiim yolunu Marx dillendirmitir. Marx tarihte insan bu denli

kendi yaamn belirleyici bir fail olarak ele alan ilk dnrdr. O, iinden bakarak ele

ald toplumsal dzene uygun bir felsefi bak deil, insan varlna uygun ve olmas

gereken bir dnyann hedefiyle yazar.

Marxn dncesinin her aamasnda bavurulduu grlen en nemli ara,

eletiridir. Felsefe tarihi ve insan da iinde ele ald toplumsal yap, bu eletirinin

temel hedefleridir. Onun felsefi eletirisi, kendisinden nceki dnrlerin genel olarak


9/106

2

felsefeye bak tarzlarndan balayarak spesifik problemlere ve gncel toplumsal politik

sorunlara kadar uzan

r. Marx, Feuerbach zerine Tezlerde, felsefe tarihinde grdeksiklii, dnyann yorumlanmas ve deitirilmesi merkezinde deerlendirir, kendi

tarafn dnyay deitirmek olarak saptar. Bylece btn felsefe tarihine kart bir

konumlan sz konusudur. Felsefenin genel tavrna olumsuz yaklamasnn yan sra,

iki ana ontoloji geleneine, idealizm ve materyalizme de olumsuz eletirirler yneltir.

Buna gre idealizm ve materyalizm aslnda ayn bak as ve ilkeleri paylaan ama

nesneleri farkl olan akmlardr. nsani ve gncel sosyo-politik sorunlarn

deerlendirilmesinde de ayn eletirel bak gze arpar. Feuerbach din eletirisi ve

ateizm de sorunlarn kaynan olmas gerekenin dnda tespit ederek yanl bir

yabanclama algsna varr. Hegel ise hukuk ve devlet felsefesinde, insanlarn iinde

yaadklar ar smr koullar zerinde bir etkisi olmayan idealist bak as

yannda, varolan dzeni hakl karmaya alr;

Gerekten de Marxn gznde, Epikr ve Feuerbach gibi u veya bu derecede muhalifmateryalistler de dahil, Platondan Hegele kadar varan btn bir gelenein okuldaretildii haliyle felsefe, aka dnyay kiisel yorumlama giriiminden baka bir eydeildir. Bu ise, en iyi halinde dnyay olduu gibi brakmaya, daha da kts onu gzelgstermeye yneltmitir.1

Marx, olduka youn eletirmekle birlikte, kariyerine koyu bir Hegelci olarak

balar. Hayat boyunca da Hegel felsefesinin yntem ve problem alan olarak izinden

gider. Btn olarak bakldnda Hegel arlkl olmak zere Alman idealizmi, Fransz

sosyalizmi ve ngiliz ekonomi politii Marx dncesinde belirgin kaynak olarak

kabul edilmektedir. Tezin birinci blm Marx felsefesinin, felsefe tarihi iinde

konumlann vermek amacndadr. Burada Marxn gen Hegelciler ve Feuerbach ile

ilikisi, onlardan ne lde etkilendii ve onlara ne lde kar kt gsterilmeye

allmaktadr.

Kesin olan udur ki, Marx, Alman felsefesinin tam bir yesidir. zellikle felsefe

kariyerinin ilk dnemlerinde ele ald konular, snrlar Hegel ya da sol Hegelciler

tarafndan belirlenmi konulardr. Marxn aka ele almadkonulardan biri olan bilgi

alannda da, pozitivist anlaya yakn olduu sylenebilir. Duyu deneyinedayanmayan

1 Balibar, Etienne, Marxn Felsefesi (ev. mer Lainer), Birikim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 10.


10/106

3

bilgiyi reddeder. Genel olarak dnya ve varlkla ilgili olarak doalc bir bak asna

sahiptir. Doalc

bak

a

s

daha zgn ekilde dile getirildiinde materyalizm olarakortaya kar. Marxn materyalizmi kendisinden nceki materyalist retilerden olduka

belirgin farkllklar tar. Felsefe tarihinin Demokritos, Epikros gibi materyalistleri,

retilerini fiziksel doa ile snrlandrm, tarihsel ve toplumsal olana tamamen srt

evirmilerdi. Marx, insann iinde yaad maddi koullar da bir problem alan olarak

kabul etmesi nedeniyle, tarihi en nemli alanlardan biri olarak grr. nsann iinde

yaad maddi koullar temele alan ve tarihi geliimi hesaba katan materyalizm

anlay Hegelin diyalektik yntemiyle bir araya gelince, Marxn yntemsel donanm

tamamlanm olur. lk blm buradan hareketle, Marx felsefesinin ana balklarnn ele

alnmasyla devam eder; burada onun din, liberal ekonomi ve zgrlk eletirisinin

ereveleri izilmektedir. Gerek din, gerekse liberal ekonomi ve liberal zgrlk

anlaylar, Marx tarafndan, dorudan insann zsel doasna yaptklar olumsuz etki

nedeniyle eletirilir. Din bal bana insann zerinde bask yaratan bir ara olmaktan

ok, insann ekonomik dzenin iinde smrlmesi nedeniyle snd bir tesellidir.

Feuerbachn aksine Marx, dindeki yabanclamay yaratann toplumsal koullar

olduunu syler. Din insann yoksunluunu hissettii yaam koullarnn tinsel

avuntusudur,

nsan, insann dnyas, devlet, toplum anlamna geliyor. Bu devlet, bu toplum,dnyann tersine evrilmi bilinci olan dini retiyor. nk kendileri alt st olmu birdnya oluturuyor. Din bu dnyann genel teorisini, onun ansiklopedik zetleme kitabn,onun halksal biimdeki mantn, onun tinselci point dhonneurn [onur sorunu],kendinden gemesini, ahlaksal onaylanmasn, grkemli tamamlaycsn, teselliaklanmasnn evrensel temelini oluturuyor Dinselznt, bir lde gerek zntnndavurumu ve baka bir lde de gerek zntye karprotesto oluyor. Din ezilen

insan

n ili ezgisini, kalpsiz bir dnyan

n s

cakl

n

, tinin d

talad

toplumsal koullar

ntinini oluturuyor.2

19. yzyl toplumu, corafi keiflerden balayarak, Sanayi ve Fransz Devrimleri

gibi iine alan bir dizi tarihsel olayn sonucu olan Kapitalizmi yaamaktadr.

Kapitalizm, Marxn ilk almalarndan itibaren toplumsal eletirinin merkezindedir.

nk kapitalizm yalnzca mlkiyet ilikisi olarak grlemez. Bunun tesinde

2 Marx, K.,Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk (ev. Kenan Somer), Sol Yaynlar, Ankara,

1997, s. 192


11/106

4

toplumsal ilikilerin erevesini izen byk bir mekanizmadr. Kapitalizmi siyaset,

hukuk ve ekonomi gibi eleri ieren bir btn olarak kabul edilirse, bu btnn motoruekonomidir. Kapitalizmin ekonomik aya olan liberalizm A. Smith tarafndan

sistematik hale getirilmitir. Liberalizmin z olan zel mlkiyet, i blm ve art

deer Marxn btn kariyeri boyunca stesinden nasl gelinebileceini dnd

olgulardr.

Marx ele ald btn konular, 1845te gelitirdii tarihsel materyalist

ereveden yorumlamtr. Tarihsel materyalizm ontolojik deil, daha ok toplumsal,

yaamsal insani koullara iaret eder. Bu yaklamn temel tezi tarihin geliimiyle

ilgilidir.

Bir ekonomik sistem iindeki retim ilikileri, toplumsal snflar, temelde retimaralarnn mlkiyetini elinde bulundurup, onlar kontrol edenlerle retim aralarnnmlkiyeti ve kontrolnden dlananlar arasnda belli bir blnmeyi gerektirir. retimgleriyle retim ilikileri arasndaki elikiler, snf atmas biiminde ifade edilir. Tarih

bir btn olarak, tikel dnceler ya da dnya grleri arasndaki elikiler tarafndandeil de, toplumsal snflar arasndaki atma tarafndan ynetilir.3

Tarihin ynn belirleyen retim gleri ve retim ilikileri elikisi hayatn

belirlenmesi noktasnda da ncelikli edir. Marxn maddi koullar adn verdii

retim tarz ve ilikileri insan ve toplum hayatnn kendisine gre ekil ald ereveyi

oluturur. Burada zellikle ne karlan, tarihin herhangi bir dneminde deiimi ya da

deiimin ynn salayann fikirler, felsefe sistemleri ideolojiler deil, dorudan

yaamn retim ekli olduudur. Marx, yaamn retim ekline Altyap, ondan doan

ya da onun salad ereveyle anlalabilecek ahlak, siyaset, hukuk gibi alanlara

deoloji adn verir.

almann ikinci blm Marxn insan doas anlaynn incelenipyorumlanmasndan olumaktadr. nsan doas btn insanlarca paylalan genel insani

zellikleri kapsamaktadr. nsan doasnn, insann ortaya kndan itibaren hep ayn

olduu, tarih ve toplum fark gzetmedii dnlmemelidir. E boyutta olarak, deien

ve deimeyen insani zellikler vardr. nsan doas Marksist yorumcular arasnda bir

tartma konusudur. Marxn bir insan doas anlayna sahip olmadn dnenler,

3 West, D.,Kta Avrupas Felsefesine Giri: Rousseau, Kant, Hegelden Foucault ve Derridaya (ev.

Ahmet Cevizci), Paradigma Yaynlar, stanbul, 1998, s. 75.


12/106

5

tarihsel materyalizmi ortodoks ekilde yorumlayarak, insana dair btn zelliklerin

altyap

taraf

ndan belirlendiini, srekli ve genel insani zelliklerin olmad

n

dnrler. Oysa Marx yabanclama olgusuna yaklamnn bir gerei olarak deimez

zellikleri olan bir insan varl dncesini benimsemek durumundadr. Yabanclama,

temel birtakm zelliklere uygun olmayan ya da onlara ters den koullarn sonucunda

ortaya kar. Eer deimez zellikler olmasayd, her trl koula uyum salamann sz

konusu olmas, dolaysyla yabanclamann hi yaanmamas gerekirdi.

nsan doasnn temel zellii toplumsal olmasdr. Marx, insan doas

konusunda en youn olarak, onun toplumsalln vurgular. Toplum halinde yaamak

insan iin zorunludur.

Demek ki toplumsal zlk, tm hareketin genel zldr; toplumun kendisi insanolan insan rettii gibi, o da insan tarafndan retilmitir. Etkinlik ve yararlanma, kkentrleri bakmndan olduu kadar ierikleri bakmndan da toplumsaldrlar; toplumsaletkinlik ve toplumsal yararlanmadrlar. Doann insanal z, ancak toplumsal insan iinsz konusudur; nk doa ancak toplumda onun iin insan ile baolarak, teki iin onunve onun iin tekinin varoluu olarak ve insanal gerekliin yaamsal esi olarak vardr.4

Marxn insan z dncesi arka plann Aristoteleste bulmaktadr.

Aristotelesin insan doas anlayyla birebir ayn olmasa da, insan varlnn belli

trden bir yaam gerektirmesi ve zellikle toplum halinde yaama gereklilii Marx

tarafndan onaylanr. Toplumsallk, insan doasnn gereklerinin tek bana yerine

getirilememesinin bir sonucu olarak ortaya. Sz konusu gereksinimler yalnzca fiziksel

deil, ayn zamanda, en az ncekiler kadar zorunlu olan sosyal ilikiler kurmay da

ierir.

almann nc blm, altyap oluturma giriiminin ardndan, dorudan

Marxn etik anlayna odaklanmaktadr. Bu almada Marxn bir ahlak anlayna

sahip olduu savunulmaktadr. O, kendisinden nceki ahlak filozoflarnn yapt gibi

mstakil olarak ele alnabilecek drt ba mamur bir teori gelitirmez. Kendine zg

kavramlar, ahlakllk lt olarak alnabilecek ilke ve maksimleri yoktur. Dolaysyla,

alldk anlamyla bir ahlak filozofu deildir Marx. Ancak ahlaki bir perspektifi

btn kariyeri boyunca korumutur. Bu almada Marxn ahlak anlay iki adan

4 Marx, K., 1844 El Yazmalar (ev. Kenan Somer), Sol Yaynlar, Ankara, 1993, s. 173


13/106

6

incelenmektedir. lki, eletirel, gizemsizletirici olmas bakmdan jeneolojik etik,

ikincisi de gereklemesi istenen bir zgrlk anlay

n

n belirledii zgerekletirimetiidir.

Jeneolojik etik, zellikle kapitalizmin topluma dayatt yanl zgrlk

anlaynn ve daha geni erevede, gemi ahlak anlaylarnn zmlenmesini ierir.

nceki ahlak anlaylar, genellikle, devam eden toplumsal yapya katk ya da bu

yapnn ahlaki olarak hakllandrlmas abasna dayanr. Bunlarn doal sonucu,

egemen snflarn karlarn, toplumun tamamna genelletirmek olur. Marx,

felsefesinin nemli ksmnda insanlarn alglarn arptan ideolojik anlaylarn

elerini ele alr; kapitalizm, iblm, snflar bunlarn sonucu olarak yabanclama bu

elerin en belli ballardr. Marxn ahlak anlaynn pozitif yann ise zgrlk etii

oluturur. O, insanlarn doalarn kendi iradeleri dorultusunda deitirebildii bir

toplum dnr. Toplum, insani ideallerin gerekletirilebilecei ortamdr. nsan, emei

sayesinde kendini, doay ve toplumu dntrr. Bylece insan zgerekletirimini

salam olur. zgerekletirim, bireyin zbelirlenimini ierir. zbelirlenim, fiziksel ya

da sosyal basklardan uzak karar almay gerektirmesiyle negatif zgrlktr. Bunun

yannda, insan doasnn emek sayesinde gelitirilmesi, dntrlmesi zgrlk iin

yaplmas gerekeni gstermesiyle zgrln pozitif yann ierir. Emekle birlikte bo

zaman da z gerekletirimin olmazsa olmaz aracdr.5 zellikle zorunlu alma

dnda kalan zamanlarda bireyler kendi bireysel ilgilerini gerekletirerek zgrleir.

5 Lukes, Steven, Marksizm ve Ahlak(ev. Osman Aknhay), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998, s. 120.


14/106

7

1. BLM: GENEL OLARAK MARXIN FELSEFES

1.1. GEN HEGELC OLARAK MARX

Marx felsefe kariyerine Berlin niversitesinde bir Hegel rencisi olarak adm atar.

Hukuk ile balad niversite dnemini felsefe ile sonlandrr. Marx niversite

eitimine Bonn niversitesinde hukuk okuyarak balam ancak, yaad skntlardan

ve olumsuz ortamdan kurtulmaya karar vererek, Berlin niversitesine gemitir.

Hukuk okumaya ynelmesinin nemli nedeni, babas Heinrichin bir avukat olmasdr.Bir Musev olan Heinrich, avukatlk mesleini ve resm grevini koruyabilmek iin,

sonradan Hristiyanla dnm ve tamamen sekler bir ortamda yetitirdii olunu

hukuk okumaya yneltmitir.6

Premodern bir ortamda, modern fikirlerle, Fransz Devrimi ve Fransz topik

dnrlerinin dnceleriyle yetien Marx, bir sre hukuk okuduktan sonra Berline

gemesinin amac felsefe okumakt. Berlin niversitesine girdii zaman, Hegelin

entelektel miras

n

n tketiliinin zerinden henz be y

ll

k bir sre gemiti. Buyzden lisans srasnda sol Hegelciler arasna girdi. Kendisini bu ekilde, din

eletirisinin her tr eletirinin temeli olduuna inanan bir sol Hegelci olarak

tanmlamas, gelecekle ilgili plnlarna byk lde zarar veren bir durum yaratt.7

nk ekonomik skntlarn aabilmek amacyla niversitede kadrolu bir ite

alabilmeyi tasarlyordu; felsefe lisansnn ardndan akademik kariyere ynelip

doktoraya balad. lk felsefi retimi Demokritos ve EpikrosunDoa Felsefelerinin

Karlatrmas isimli doktora tezi, Jena niversitesinde 1841de kabul edildi, fakat sol

Hegelci gemii ve ateist bir militan olarak tannmas nedeniyle, doktoras bile, aslnda

oktandr yitirmi olduu akademik kariyeransn kendisine geri getirmeye yetmedi ve

Marxa niversitede bir kadro salamad.

6 Wood, Allan, Karl Marx The Oxford Companion to Philosophy (ed. T. Hnderich), New York,Oxford University Press, s. 524.7 McInnes, Neil, Karl Marx The Encyclopedia of Philosophy (ed. by P. Edwards), New York, McMillan

Comp, vol. V, 1972, s. 172.


15/106

8

Marxn bu dnemde dncelerini belirleyen nemli kaynan olduu

sylenebilir: Bunlardan birincisi, gen Marx

n ekillenmesinde ok nemli bir roloynayan Aydnlanma rasyonalizmi ile hmanizmi ve radikal Fransz Aydnlanmasnn

bilimsel materyalizmidir.8 Nitekim o, Kutsal Ailede yer alan bir pasajda

Aydnlanmann temel amalar ve kendi felsefesinin amalar arasndaki byk

paralellii, kapitalizm ve ekonomik koullarn etkisini de gz nnde bulundurarak

yle dile getirir:

nsanlarn kkensel iyilii ve eit entelektel yetenekleri, deneyin, alkanln,

eitimin d

koullar

n insan zerindeki etkisi, sanayinin byk nemi, zevkin trellii vb.zerindeki materyalist retiler irdelenince, bu materyalizmi zorunlu olarak komnizm vesosyalizme balayan balar bulgulamak iin byk bir gr keskinliine gerek kalmaz.9

Bu birinci etkiyi tamamlayan ikincisi ise, Alman idealist felsefesi, zellikle de

Hegeldir. Marx, bir yandan kendi dnce ve eletiri tarzn gelitirirken, bir yandan da

Hegelden kendisine Aydnlanma aklclnn belli bal temalarn, ana motiflerini

yeniden ele alma, eski ve modas gemi dnce ve toplum biimlerini eletirme

imkn veren eletirel ve refleksif bir dnce tarzn almt.10 Bunun etkisiyle Marx,

daha ilk yazlarndan itibaren, Fransz Aydnlanmaclarna zg bir biimde aklngereklemesinden ve varolan her eyin amanszca eletirilmesinden sz etmeye

balad. Onun asndan akln ve gemiin dncelerinin gereklemesi

Aydnlanmann zgrlk, akl, eitlik ve demokrasi fikirlerinin hayata geirilmesi

anlamna gelmekteydi. Yine, ayn ekilde Hegel zerine yazd ilk denemelerde,

felsefenin gereklemesinden sz ederken, anlatmak istedii ey nemli lde

Aydnlanma projesinin hayata geirilmesi, Aydnlanmac fikirlere sosyo-politik bir

gereklik kazandrlmasyd.Buras, Marxn fazlasyla etkilendii Hegelden ayrld noktadr: Hegel, akln

Prusya devletinde zaten gereklemi olduuna inanyordu. Oysa Marx Almanyadaki

iktisad ve politik koullarn geri ve akld olduunu dile getirdi. Marx entelektel

kariyerinin balarnda zellikle Prusya mparatorluunun baskc, anti-demokratik

8 Kellner, Douglas, Karl Marx The Blackwell Guide to Continental Philosophy (ed. R. C. Solomon D.Sherman), Oxford, 20003, s. 63.9 Marx, Karl,Kutsal Aile (ev. Kenan Somer), Sol Yaynlar, Ankara, 2003, s. 175.10 Kellner, Douglas, a. g. y., s. 63.


16/106

9

tutumunu, zgrle imkn brakmayan sosyo-politik koullar eletirdi. Hegelin

hukuk ve devlet felsefesi varolan durumu savunan yap

s

nedeniyle bu eletirininmerkezinde yer alr. Marx, Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisinde, bir Hegelci

olarak, Hegeli ciddi ekilde eletirir.11 Fransz devriminde burjuvazinin rol ve

yaad zaman diliminde proletaryann durumuyla ilgili olarak kulland bir analojide,

o, bask, ac ve smry ve devrime duyulan ihtiyac temsil eden proletaryann

evrensel snf olduunu ifade etmekteydi. Baka bir deyile, monari ve brokrasinin

insanln gerek karlarn temsil eden evrensel snf olduunu ne sren Hegele kar

Marx, bunlarn yanl evrenseller olduunu ne srd. Marxa gre maddi koullar

maddi aktrler deitirebilir; bu yzden o, dnmn motoru olarak ektii aclar

evrensel olan proletaryay ne srmtr. Ona gre, proletarya koullar deitirecek

gce sahip evrensel snftr.

Marx, Hegelden bunun dnda, tarihsel gelime evreleri anlayn miras almt.

Modern dnyann kkenlerine ve gelime dorultusuna ilikin olarak tarihsel bir

aklama gelitirmeyi amalayan Marx, politik ve ekonomik bir tarihten ziyade, kltrel

bir tarihle megul olan Hegelden burada da ayrlr. Hegel, modernitenin temel

zelliklerine pek deinmemi, modern toplumlarn douu ve geliimiyle ilgili

sosyolojik ve tarihsel bir aklamadan uzak durmutu. Oysa bunu temel grevlerinden

biri haline getiren Marx, en nemli iinin Alman idealizmiyle, yani Hegelin felsefesiyle

radikal Fransz Aydnlanmasnn bilimsel materyalizmini sentezlemek olduunu

dnd. nk Hegel ve Alman idealizmi insan benliin problemleriyle, insan

yaamn tam olarak gerekletirmeyle, insann anlam duygusu ve z deerine ilikin

kavrayyla ve insann doal ve sosyal evresiyle olan ilikisiyle yakndan ilikiliydi.

Hegel, her ne kadar moderniteye ilikin olarak ayrntl bir zmleme

gerekletirmemi olsa da, modern kltrn hem insann kendisine, bakalarna ve

hayatna yabanclamasna yol atn, hem de ona bu yabanclamay ama imkn

sunduuna inanyordu. Bununla birlikte, o, bu yabanclamay ama ve kendini

gerekletirme grevini felsef ve din bir i olarak alglad. Oysa Marx bunun sosyal ve

ekonomik koullarla ilgili bir i olduunu dnyordu.

11 Bkz., Marx, Karl,Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi (ev. Kenan Somer), Sol Yaynlar, Ankara,

1997.


17/106

10

Radikal Fransz Aydnlanmasnn bilimsel materyalizmini Alman idealizmiyle

sentezlemek, asl

nda gen Hegelcilerin de genel eilimiydi. Ama bu gen ya da solHegelciler, bireysel ve sosyal zgrleimin anahtar olarak, hemen sadece dinden

kurtuluu grmlerdi. Kutsal metinlerin otoritesini sorgulayan Ludwig Feuerbach ve

Bruno Bauer gibi sol Hegelciler, dini gizemsizletirip, onun antropolojik kkenlerini

aa karmaya altlar. Din alanndaki yabanclamay gzler nne seren

Feuerbach, dinde insan varlklarnn ideal zelliklerini gerekten var olmayan bir

varla yanst p, daha sonra ona taptklarn sylemekteydi. Gerekten de dini felsef

antropolojiye indirgeyen Feuerbach, insanlarn dinde kendi yabanclam kendi insan

glerine taptklarn, insan gleri ilh gler olarak fetiletirdiklerini ne

srmekteydi.

Marx da bir din ve devlet eletirisi ortaya koyarken, byk lde gen

Hegelcileri izledi. Fakat derin bir felsef birikimden ve ekonomi-politikten yoksun olan

gen Hegelcilerin ok daha tesinde geti. Marx zellikle din yabanclatrmaya dair

grleriyle etkileyen Feuerbach, Hegele ve diyalektie olduu kadar Marxn ok

nemsedii ngiliz ampirizmine de hakkn verebilmekten ok uzakt. Buna gre

Feuerbach, Hegel felsefesini modern rasyonalizmin doruk noktas olarak grmekte ve

Hegelciliin anahtarnn aknln grnteki inkrnn arkasna gizlenmi olan din

ruhta bulunduuna inanmaktayd. Ona gre, Hegelin metafiziinde, etiinde ve

epistemolojisinde madd dnyann, insann ve duyularn deersizletirilip, aalanmas

ancak sz konusu gizli din ruhla aklanabilirdi. Feuerbach, olduka paradoksal

ekilde, Hegel felsefesinde modern felsefedeki btn din kalntlar amann yollarnn

da mevcut olduunu dnmekteydi. nk Hegelin ayn anda hem zihnin nceliini

ve hem de akln kendisini maddede gerekletirmesi zorunluluunu koruma giriimi,

Hegelci felsefenin materyalist bir metafizik, hmanist bir etik ve duyumcu bir

epistemoloji lehine olumsuzlanmasyla sonulanacakt.

Feuerbach, bu iddiasn ne srerken, on dokuzuncu yzyln ilerlemeci, evrimci

modeline uygun olarak modern felsefenin geliim seyrini takip etmekteydi.12 O, modern

felsefenin z itibariyle teoloji tarafndan izilen yolu izlediini dnyordu.

12 Bkz., White, Hayden V., Ludwig Feuerbach Maddesi, The Encyclopedia of Philosophy (ed. by P.

Edwards), New York, 1963, vol. III, s. 190.


18/106

11

Teolojinin, Tanrnn duyusal sfatlaryla Onun bulunduu duyu-tesi alan arasndaki

ilikiyi bir ekilde kurma veya tesis etme giriimi, ona gre ka

n

lmaz olarakpanteizme yol aar ve Spinozada maddeyi Tanrnn bir sfat ya da ana-nitelii hline

getirir ya da Tanry yaylan z olarak tanmlama sonucuna gtrr, dolaysyla da

maddenin tanrlatrlmasyla sonulanr. Gerekten de, onun gznde panteizm teolojik

bir ateizmden, maddenin tek gereklik olduunun teoloji tarafndan olumlanmasndan

baka hibirey olmayp, dinin gelecekteki zl veya ykln haber verir.

Ampirizm maddenin tek gereklik olduunu kendi bana kefetmi olmakla

birlikte, bu keif, ampirizmin insan bilincinin verilerini gerei gibi ve hakkyla ele alma

olana olmadndan, teorik deil de pratik bir anlamda olmutur. Buna karn,

kanlmaz sonucu idealizm olan rasyonalizm, Feuerbacha gre, tinin

tanrsallatrlmas olarak teizmden tinin zl olarak panteizme doru sekler bir

dnm geirmitir. Feuerbachn gznde idealizm Tanrnn, duyularn yok

saylarak, bilince, zihne ya da akla mutlak bir epistemik otorite statsnn verilmesi

yoluyla kurtarlmas giriiminden baka bir ey deildir. Fakat rasyonalizm z

itibariyle tamamen seklarist bir tavr olduu iin, duyular tarafndan kefedilen

dnyann hesabn vermek durumunda kalmtr. Feuerbacha gre, rasyonalizm bunu

ancak, Kantn yapt gibi, kendisine hakikati atfettii zihin dnyas ile kendisine

gereklik ykledii duyu dnyas arasnda mutlak bir boluk bulunduunu ne srerek

yapabilirdi. Hegel ise hakikat ile gereklik arasndaki bu boluu, ancak akln

Descartestaki tanrsallatrlmasn bir btn olarak dnyaya yaymak suretiyle

kapayabildi. Sonu, Feuerbacha gre, Kantn rasyonel teizminden Hegelci panteist

idealizme gei oldu.

Gerek olann aklsalln ve akl olann gerekliini olumlarken Hegel, akl

mutlak z dzeyine ykseltmiti. O meknsal-zamansal dnyann varoluunu

aklayabilmek iin, Feuerbacha gre, ayn anda hem maddenin dncenin

olumsuzlanmas olduunu ve hem de dncenin kendisini sadece madde hline

gelmek suretiyle gerekletirebildiini ne srmek durumunda kald. Buna gre, Hegel

bir yandan duyarl ideann bir sfat olarak grd, bir yandan da onun dncenin

kendisi olmadnda hibir hakikatinin olmad bir znitelik olduunu ne srd; yani,


19/106

12

bir ve ayn anda duyarln hem merkez hem de marjinal, hem z hem de araz

olduunu sylemek durumunda kald

.Feuerbacha gre, idealizm hakikat, gereklik ve duyarln zde olduunu

bilmekle birlikte, bu hakikati, insan varlnn nitelikleriyle donanm, yani bilinci ve

akl olan bir mutlak varla tbi hle getirmek iin bastrr. Bu ise, idealizmi sonlu

duyusal varln, yani insann gerek olmad yerde, mutlak varln gerek olduunu

dnmeye sevk eder. Nitekim Hegele gre insan akl, mutlak varln kendisini

kendisine amlamasndan baka bir ey deildir. te Feuerbach, bundan dolay,

Hegelin insan kendi tipik z ve etkinliine yabanclatrdn syler.

Marx Feuerbachn grlerinin snrlarn, felsef kavrayndaki eksikleri,

zgrleimin sadece felsefe ve bilim yoluyla alabileceini syleyen bak asnn tek

yanl olduunu dnyordu; Onun Feuerbachtan ayrld en nemli nokta,

Feuerbachn din yabanclamann nedenini saptama ve bu yabanclamann nasl

alaca konusunda hata yapm olmasyd. Marx din yabanclamay madd yaamn

yabanclamasnn bir yansmas olarak gryordu. zm de, madd ve sosyal hayatn

zgrletirilmesiydi, bu durumda din zaten eriyecekti. Marx, zgrleimin ancak madd

ve sosyal koullardaki deime araclyla gerekleebileceini dnd iin, Alman

idealizmi ve Hegel felsefesiyle ilgili kavray ve Fransz materyalizmi ve topik

sosyalizmine ilikin grlerini ekonomi politik zerine bilgilerle tamamlama yoluna

girer. Bu unsurdan meydana gelen sentez bir sre sonra Pariste kaleme alaca1844

El Yazmalarnda ak seik olarak ortaya kacaktr. Ama hazrlklar bir sre ncesine,

Almanyadaki gazetecilik ylna geri gider.

nceRhenish Gazettede alp makaleler yazp editrlk yapan Marx, sonradan

gittii Fransada aratrmalarn finanse edebilmek iin, bu kez yeni kurulan bir gazete

olan Deutsch-Franzsische Jahrbcherde editrlk yapmaya balar. Artk tannan,

umut vaat eden bir gazeteci olarak Fransz entelektellerine de hitap etme ansn

yakalamtr. Fransada yaklak bir buuk yl kaldktan sonra, orada 1844 ylnda

tant Engels ile birlikte, hayatnn sonuna kadar kalaca ngiltereye g eder.

ngiltere yllarnda tamamen ekonomi-politik almalarna ynelir. Yabanclamann

alabilmesi, zgrleimin gereklemesi, modern toplumun politik ve sosyal

sorunlarnn zm iin, artk gen Hegelcilerden farkl olarak btn ihtiya


20/106

13

duyulann bilinte bir deiim olduu13 kanaatinde deildir. Marx bunu klsik ekonomi

politik alan

nda derinletike, Ricardoyu okuduka, grleri liberal ekonomi politiinkurucusu Adam Smithin Uluslarn Zenginliinde ifade edilen grleriyle

kartlatka daha iyi grmtr.

1.2. FELSEFE TARHNDE MARX

Her filozofu birbirinden ayran, farkl sorunlar gndeme getirme, felsefi sorunlara

yaklam tarz gibi eler vardr. Marxn felsefe tarihinde grlen bu farkllk dnda

zgn olan yanlar, onun insan iinde yaad sosyal gereklikle birlikte ele almas ve

buradan hareketle gncel toplumsal sorunlara zm bulma abas ve nihayet her

konudaki gl eletiri gcdr. Marx yazd her cmleyle, insan evreleyen

toplumsal koullar etkileyip sarsma amac tayan bir filozoftur. Bu arpc

byklkteki amac, hem kendinden sonra hatr saylr klliyat olan bir ideoloji

yaratmtr, hem de insanlk zerinde byk etki yapmtr. zellikle 1845 ylndan

sonra balayan felsefi retimiyle, politikaya kendisinden nce grlmemi dzeyde

balanm bir portre izer. Komnizm, kavram olarak ona ait olmasa da, onun sosyal ve

politik felsefesinden etkilenmi bir ideoloji olarak onunla yaygnlk kazanm, 20.

yzylda insanln nemli bir ksmnn yaamn belirlemitir. Felsefesi sosyoloji, tarih,

sanat alanlarnda gz ard edilemeyecek etkiler yapmtr. Sonuta karmza, Singere

gre, etkisi sadece peygamberlerle karlatrlabilecek bir dn adam kar.

Aslnda Marxn herhangi teorik felsef soruna uygulanabilecek bir sistemi

yoktur. O, teorik felsefe sorunlarn zgn birablon oluturarak, sorunlar bu ablona

oturtarak zmeye almamtr. Sorunlar nemli lde insann iinde bulunduu

yaam koullar iinden seer. Bu yzden Marx Platon, Descartes, Kant veya Hegel

tarznda bir filozof deildir, onlarnki gibi bir felsefesi de yoktur. Balibara gre,

Marxn bir felsefesi olmad, hatta tavrnn, nceki felsefi sistemlere bak

dnlrse, bir anti-felsefe olduu sylenebilir.14 Bununla birlikte, o kendisinden

13 Singer, Peter, Marx, Oxford University Press, Great Britain, 1980, s.1714 Balibar, Etienne, Marxn Felsefesi (ev. mer Lainer), Birikim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 10.


21/106

14

sonraki dnceyi ve siyaset felsefesini youn bir biimde etkiler. Bu etki sadece

komnist partilerin resmi ideolojisine ekil vermi olan ortodoks Marksizm ile s

n

rl

deildir. Ortodoks fraksiyondan daha ok, bata Frankfurt Okulu dnrleri olmak

zere, Jean Paul Sartre, Louis Althusser ve Antonio Gramsci gibi nemli ada

dnrler tarafndan temsil edilen Bat Marksizminin de kayna olmutur. Marxn ve

Marksist felsefenin15 kendisinden nceki felsefeyle olan ilikisi sz konusu

olduundaysa, ok radikal bir kopula kar karya kalrz.

Marxn felsefesi, on dokuzuncu yzyl sosyal felsefe geleneinin en nemli

rneini meydana getirir. Baka bir deyile, Marxn felsefesi, zellikle de toplum ve

devlet felsefesi, on dokuzuncu yzyln yegne felsefesi deildi; onun bu alanda

idealizm, pozitivizm, liberalizm ve Nietzscheci elitizm benzeri birok dnce okuluna

veya toplum felsefesine, on dokuzuncu yzylda rakip olduu rahatlkla sylenebilir.

Fakat Marxn felsefesi, bu rakip teorilerden biri olmann, on dokuzuncu yzyl sosyal

felsefe geleneinin bir rnei olmann ok tesinde, bundan ok daha fazla bir eydir;

Marxn felsefesi, yirminci yzyl asndan devrimci ideolojinin bir semboldr ayn

zamanda. Bu adan bakldnda, Marksist felsefenin sadece on dokuzuncu yzyl

felsefesinden deil, Bat kltrnn btn byk sosyal felsefe geleneklerinden, hatta

kendi toplum teorisinin felsefenin sona erme gereine iaret ettii dikkate alnrsa, Bat

felsefesinin btn geleneklerinden ok radikal bir kopu olduunu bir kez daha ilan

etmek gerekir.

Buna gre, son zmlemede ayn kltr dairesi ya da gelenek iinde yer alan

idealistlerle pozitivistler arasndaki mcadele, yntem ve deerle ilgili bir kavgadr,

onlarn uyumazlklar hep belli snrlar iinde kalr. Ne Fichte ve Hegel gibi idealistler,

ne Comte gibi pozitivistler, ne Bentham ve Mill gibi liberaller, ne de Spencer gibi

evrimci doalclar, kendilerini sosyal ihtillciler veya iinde serpildikleri ve gelitikleri

ana kltrel gelenein dna kan kiiler olarak grdler. Btn bu filozoflar iinden

ktklar gelenekten kopmay douracak kadar radikal deildirler; onlar sadece gelenei

arndrmaya, aydnlatmaya ve glendirmeye alan eletirmen ve reformistlerdir.

Kendilerini, akln, Kanttan sonra etkisini btn felsefelerde hissettiren ve her aamada

15 McLellan, David, Marxist Philosophy The Oxford Companion to Philosophy (ed. T. Hnderich),

New York, Oxford University Press, s. 527.


22/106

15

biraz daha youn hle gelen krizi iinde bulmu olan idealistlerle pozitivistler arasndaki

felsef uyumazl

klar, kendi ilerindeki cidd uyumazl

klard

r. Bununla birlikte, szkonusu tablo, kendilerini burjuva Hristiyanlnn kurumsal hayatnn geliimine adam

liberaller ve muhafazakrlar arasndaki devam ede gelen parlamenter tartmann yeni

bir grnm olarak yorumlanabilir. Bu, en azndan parti izgisinin snrlar iinde

geen ve parti disiplinin korunduu bir tartma olmak durumundadr.

Fakat Marxa geile birlikte, izgi tamamen belirsizleir; akl deil de, akld

olan baskn kmaya, yeni ve ok daha radikal bir felsef kartlk olumaya balar.

Hristiyanlk, pozitif bilim ve politik liberalizmin yeni bir sentezinin artk imknsz hle

geldiine inanan Marx, gelenei devam ettirmek istemez; tam tersine, izginin tesine

gemek, gelenei tmden ykmak ister. Balibarn deyiiyle, Marxla birlikte felsefenin

alannn, sorularnn ve amalarnn deitii grlmektedir.16 Yeni bir hayat tarz

yaratmay amalayan Marx, u hlde yeni bir akl eletirisi ortaya koyma, makul ya da

rasyonel olma abas iine girmez, fakat yeni bir insan tipi yaratma, gerek kurtuluun

yolunu gsterme yoluna girer. nk Marx felsef problemin artk, dnyay anlama

problemi deil de, dnyay deitirme problemi olduunu syler. Marx 1845 ylnda

Alman deolojisi zerinde almakta olduu srada kaleme ald Feuerbach zerine

Tezleradl yaptnn on birinci tezinde, felsefe perspektifini veya felsefe algsn ortaya

koyar; buna gre, kendisine gelinceye kadar filozoflarn sadece dnyay yorumlama

altklarn, onu anlamakla yetindiklerini, oysa artk srann onu deitirmeye

geldiini ifade eder.17 Ayn yaptn birinci tezi onun, klsik materyalizm ve idealizmi

eletirdikten sonra, sz konusu iki konumun, tek yanl tutumlar ve durular diyalektik

bir tarzda amak amacyla gelitirdii, deyim yerindeyse onun ahsna mnhasr

karmn ya da sentezini ortaya koyar.

Marxn bak asyla, anlayc veya yorumcu felsefe gelenei diyebileceimiz

klsik yaklamn sergileyebilecei nihai tutum, dnyay olduu gibi brakmak ya da var

olan kutsamaktr. Bundan dolay, Marx da materyalist olmasna karlk, kendisinden

16 Bkz., Aiken, Henry D., The Age of Ideology, The 19th Century Philosophers, Oxford, OxfordUniversity Press, 1963, s. 184-85; Balibar, E., Marxn Felsefesi (ev. mer Lainer), Birikim Yaynlar,stanbul, 2003, s. 12.17 Marx, Karl, , Feuerbach zerine Tezler, Alman deolojisi(Feuerbach),inde, (ev. Sevim Belli), SolYaynlar, Ankara, 2004, s. 2124.


23/106

16

nceki materyalist felsefeyi olumsuz ynde eletirir. Modern ekliyle Fransz

Ayd

nlanmac

lar

nda ve Feuerbachta grlen materyalist felsefe, insan

doan

n pasifbir yansmas olarak grr, insann doay ve kendini dntrme gcn kavrayamaz.

Gemi materyalizm de idealizmin yapt gibi, dnyay aklamaya alr, ancak bu

aklama abasnda, ideal bir ilke yerine madd ilkeyi temel alr. dealizm ise insan

zihinsel ya da dnce ynyle etkili olan bir varlk olarak grmektedir, insann zihinsel

aktiviteleri grd dnyayekillendirmektedir;

Bir ocuk, boyutlu uzay dncesini zihinsel olarak kavradnda, krmz yass

bir daire yerine, krmz topu grr.18

Ancak idealizm, insann madd etkinliini gzden karmaktayd. Marxn

materyalizminin temel tezi; dnyay deitirmenin bir materyalist ilke19 olduudur.

nsan doay dntrr, bu dnm sreci insann ve onun toplumsal ilikilerinin

dnmn de dourur. Marxn materyalizmin aktif yn dncesi ile kastettii,

ite bu pratik insan etkinliidir. Buna gre, dinin neden olduu yanlsamann ortadan

kaldrlmas iin, dini yaratan toplumsal koullarn deitirilmesi gereinde olduu gibi,teorik sorunlar zmek iin de pratik etkinlie, yani teori ve pratiin birlikte ele

alnmasna ihtiya vardr. Bylece Marx ile birlikte toplumsal yaam, politika felsefenin

iine girmi olmaktadr. Felsefenin dnyay deitirme ilevi Marx felsefesinin en

nemli noktasdr; nk kapitalizme ynelttii eletirilerin merkezinde, bu dzenin,

insann doay, en azndan insan tatmin edici bir biimde, dntrmesine izin

vermemesi eletirisi bulunur.

Marxla birlikte felsefe tarihinin ana akmlarnn ezberi bozulur. Gemi

materyalizmin sanld kadar materyalist olmad, onun idealizmin daha dnyevi bir

tr olduu, bu ezber bozumunun ana grdr. Marxn materyalizmde yapmaya

alt, idealist dncenin aktif diyalektik yn ile Feuerbach materyalizmini

birletirmektir.20 kinci olarak, materyalizmi insann dnyay dntrme abasnn

kendisi haline getirmesi, teori-pratik ban felsefe tarihinde grlmemiekilde kurmu

18 Singer, Marx, s. 31.19 Balibar, Marxn Felsefesi, s. 36.20 Singer, Marx, s. 31.


24/106

17

olmasdr. Marx teorik problemlerin ancak, bu problemlerin kayna olarak grd

gereklie ynelerek zlebilecei dnr. Gerekten de kendi materyalizmini hemgenel anlamda ve bir tavr olarak materyalizm, hem de insan hayat zerinde gerek bir

devrim niteliinde etkiler yapmas gereken sosyal bir hareketin kayna olacak bir yeni

materyalizm tarznda ortaya koyan Marxa gre, materyalizm, sosyal eletiri ve

toplumsal deimeyle yakndan ilikilidir. Materyalizmin Marx tarafndan en fazla

dikkate alnan ksm, onun duyu deneyimini nemsememe ya da gz ard etme

ynndeki idealist giriimleri reddetmesinden oluur. O, duyu deneyiminin bamsz bir

d dnyann varoluunu ortaya koyamayacan savunan felsefelerde samimiyetsiz ve

sorumsuz bir eyler bulunduu dncesindedir. Gerek felsefi ve gerekse ahlk

temeller zerinde realist olan bilgi grnde Feuerbachtan nemli lde etkilenen

Marx, speklatif felsefe ya da metafizii, dnya ve toplumla ilgili hakikatlerin sadece

ampirik bilimsel yntemlerle kefedilebilecei gerekesiyle reddeder. O, bu durumda,

dnyann duyu deneyimine dayanmayan bilgisinin imknn aka yadsd iin,

pozitivist olan biriydi. Bundan dolay, Marxn dnya ya da varlkla ilgili gr doalc

bir anlay ifade etmekteydi; dolaysyla, o dinin ya da doastcln her ekline

kar kt.

Marx yine Feuerbachn etkisiyle, Tanrya inanmann, cennet ve cehenneme

inanmann akl yoluyla temellendirilemeyeceini, ama hayatlar sosyal dzen tarafndan

engellenen insanlarn bastrlan ihtiyalar ve ertelenen mitleri yoluyla

aklanabileceini savunur. Dolaysyla da, insanlarn madd bedenlerle bir ekilde bir

araya gelmi cisimsel olmayan ruhlar olduu grne de iddetle kar kar. Marxa

gre, gerekte doastcln bir kalntsndan baka hibir ey olmayan psiko-

fiziksel dalizmin de sz konusu doastclkle birlikte reddedilmesi gerekmekteydi.

O, sz konusu grlerini felsef argmanla sistematik bir tarzda gelitirmek yerine, ok

eitli yerlerde ifade ettii igdlerin ve doal arzularn bastrlmasnn hatal ve kt

bir ey olduu grnn temeli olarak sunar. u hlde, dnce ya da dnmenin

eylemden ayrlmaz olduuna, bilimsel ilerleme ile pratikteki gelimenin birbirine ilke

olarak sk skya bal bulunduuna inanan Marxn materyalizmi, kendisinde

ampirizmi, realizmi, bilimsel yntemlerin kullanlmasna beslenen inanc,


25/106

18

doastclkle zihin-beden dalizminin reddediliini bir araya getiren, kapsam

bak

m

ndan olduka geni ve genel bir materyalizmdir.Marxn olduka genel bir ereveye oturan sz konusu materyalizmi, biraz daha

zgl bir tarzda ele alndnda, daha nceki materyalistlerin ve doalclarn

teorilerinden, gerek ynelim gerekse reti olarak ok keskin bir biimde farkllk

gsterir. Buna gre, Marxn esas ilgisinin insan ve toplum olduu yerde Demokritos,

Zenon ve Epikros gibi ilk materyalistlerin speklasyonlar fizik dnyann doas ya da

yapsyla ilgiliydi. Sz konusu materyalistler deimeyi sadece hareket ya da yer

deitirmeyle zdeletirmi, Marxn zellikle tarihsel gelime teorisi iin byk bir

nem tayan niteliksel deimeleri hi dikkate almamlard. Ayn materyalist

dnrlerin, ona gre, mekanist bak alar ve tarihsel olan hakknda en kk bir

ipucu bile vermeyen deime anlaylar nedeniyle, tarihin, toplumsal organizasyonun

madd temelleri asndan, belli kritik eiklerde nceden bir benzerine rastlanmam

radikal dnmlere urayan, tekrar olmayan bir sre olduunu anlayabilme imknlar

bulunmuyordu. Gnein altnda yeni hibir ey bulunmadn savunan bu

dnrlerden pek ou, dolaysyla kendilerini salt dnmeye vermi ve bir kaytszlk

ya da daha dorusu tevekkl ahlknn savunuculuunu yapmt. Oysa Marx, insan

hayatnn madd koullarnda radikal bir dnm veya mutlak bir gelime umudunu

dlar grnen bir metafizie, bu metafizik materyalist bir metafizik bile olsa tahamml

edemeyen eylemci, hatta ar aktivist bir dnrd. Bu nedenle, tarihten kopmak

arzusunun gerektirdii bir sonu olarak, tarihi ok ciddiye almak durumundayd.

Yine, daha nceki materyalistler, szgelimi Hobbesta olduu gibi, kendisine

toplumu sadece birbirleriyle olan ilikileri bireysel karar ya da kar tarafndan

belirlenen bireylerin toplam olarak gren bir sosyal teorinin elik ettii atomcu bir

madde teorisi benimsemilerdi. Bu bak asndan, olabilecek btn sosyal

dzenlemeler toplum szlemesine dayandndan, szlemede en kk bir gedik

hemen toplumun kendisinin de zlyle sonulanmak durumundadr. Oysa bireylerin

toplumsal davranlar Marxn teorisi asndan, rasyonel z-kara dayanan zerk,

bireysel kararlarn deil, fakat onlarn ekonomik bir snfn yeleri olduklar iin

toplumsal bir tarzda koullanm rollerinin bir fonksiyonu olarak aklanabilir. Hobbes

insanln doal durumunu, ancak ok gl bir egemenin varlyla ortadan


26/106


27/106

20

yeniden yorumlayarak, ona cidd nedensel aklama ve ndeyi amacna hizmet

edebilecek salam ve belirli bir anlam kazand

rd

. Baka bir deyile, o Hegelci tarihindiyalektiini materyalizmle birletirmek suretiyle, ayn anda hem materyalizmi

speklatif mekanikten bir tarihsel gelime felsefesine, hem de diyalektii keyf bir

dnce yasasndan kayda deer bir tarihsel nedensellik yasasna dntrme imkn

kazand.21

1.3. DYALEKTK, FELSEFE VE BLM

Marxnpraxisi ne karan veya teoriyi pratikle birletiren felsefe dncesi, ok daha

nemlisi, yepyeni bir yaklam, sadece diyalektik felsefeyle bilimi deil; felsefe,

ampirik bilim, tarih ve sosyolojiyi bir araya getiren yepyeni, inter-disipliner bir

yaklama iaret eder. Marxn, baka alanlarda olduu gibi, etik alanda da kulland bu

yeni ya da inter-disipliner yaklamn nasl ortaya ktn grebilmek iin, onun

dncesinin Hegel ve Feuerbachtan hareketle hangi evrelerden geerek gelitiini bir

kez daha ele almakta yarar vardr. Sadece bedene ve duyumlara yapt vurguyla

Feuerbachn materyalizmini deil, fakat dnce ve znelliin gerekliine dnk

vurgusuyla Hegelci felsefeyi, daha dorusu diyalektii tamamen onaylayan Marx,

bununla da kalmay p duyulara ynelik vurgusuna ek olarak bir eletiri pratii ve

materyalizm anlay zerine ykselen Aydnlanma geleneine de sahip kmt.

Marxn Aydnlanma dncesi veya geleneine kazandrd dnmn karl,

onun Hegelin eletiri ve olumsuzlamaya yapt vurguyu radikalletirmesinde, sz

konusu dntrc faaliyeti devrimci bir pratik olarak kavramsallatrmasnda

bulunur.22

Marx Hegelin olumsuzlama kavramn benimserken, aslnda olumsuzlama

diyalektiinin Hegeldeki yaratc ve harekete geirici ilke olduunu ne srer. Sz

konusu olumsuzlama edimi ya da diyalektiiyle, ona gre, dnce ksm ve tek yanl

grleri eletirir, olumsuzlama yoluyla elikilerin stesinden gelir ve nihayet, insan

varlklarn bask altna alp yabanclatran kurumlara ve glere saldrr. O, bir yandan

21 Bkz., Aiken, Henry D., The Age of Ideology, The 19th Century Philosophers, 1963, s. 189.22 Kellner, Douglas, Karl Marx The Blackwell Guide to Continental Philosophy, s. 69.


28/106

21

tek yanl bask ve baskc g ve yaplar eletirip, dier yandan elikileri ve

at

malar

daha yksek dzeydeki sentezlerde amaya al

rken, Ayd

nlanman

neletirel ynn ve Hegelci diyalektii izler. O, yine Hegelle birlikte, tarihteki

srekliliklere vurgu yapan tarih grlerini reddederken, tarihteki sreksizlikleri ne

karr, kopulara dikkat eker.

Buradan da anlalaca zere, olumsuzlanmas ve almas gereken tek yanl,

baskc ve eliik dnce formlaryla sosyal koullar gzler nne seren bir

entelektel faaliyet olarak eletiriye ayrcalkl bir yer veren Marx, onu teorisinin

merkez unsuru yapar. Marxta ok sayda ura ya da tr bulunan bu eletiri

hareketine rnek olarak din eletirisi, Adam Smith tarafndan ortaya konan ekonomi

anlayna ve nihayet, liberal zgrlk anlayna ynelik eletiriler verilebilir.

Din Eletirisi: Bunlardan din eletirisi sz konusu olduunda, Marxn bu

konudaki grlerini kapsaml olarak ilk kez 1843 tarihli bir polemik kitab olan Yahudi

Sorununda dile getirdii sylenebilir. Bu kitap Bruno Bauerin Yahudilerin zgrleme

taleplerini ifade ettii makalesine cevap olarak kaleme alnmtr.23 Marx, Bauerin hem

Hristiyan ve hem Yahudi vatandalarn politik olarak zgrlemeleri gerektii

yolundaki iddialarn eksik bulur, bir btn olarak insan zgrleimin

gerekleebilmesi iin devletin dnyeviletirilmesi gerektiini syler. Yahudi

Sorununda ve daha sonraHegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisinde dini yaltlm, tek

bana bir olgu olarak ele almaz. Din toplumsal, siyasal, ekonomik yaplanmann

oluturduu bir btnn yansmas olarak grlr. Devletin, o ya da bu dine deil genel

olarak dine uzak durmas gerektiini syleyen Marxa gre, yaad dnemin Alman

devleti aka teologdur ve yaplmas gereken, devleti kendi biiminde, kendi zne

uygun tarzda, devlet dininden zgrletirmektir. nk din sz konusu olunca insan,

kendi yaratt bir olgunun egemenlii altna girmektedir. Bu aamada din, Marx

tarafndan, sadece insan yabanclamann merkezindeki olgu olarak grlr. Din

zerine ok geni deerlendirmeler yapmaz. Ancak devamnda, devletin dinden

zgrlemesinin insan zgrlemenin son aamas olmadn da ekler. Din temelli

23 Marx, Karl, Yahudi Sorunu (ev. Sol Yaynlar Yayn Kurulu), Sol Yaynlar, Ankara, 1997.


29/106

22

devlet insan en yce varlk olarak nitelendirir ama buradaki insan toplumsal bir insan

olarak nitelenemez.Marx din eletirisinde Feuerbachn saptamalarn onaylar. Hegelin Hukuk

Felsefesinin Eletirisine Katk: Girie Feuerbach din eletirisiyle balar. lk saptama

olarak, Tanr insann gkyzndeki yansmasdr, din insann yaratt bir olgudur

derken aslnda zgn bir ey sylemez. Ancak Feuerbachtan farkl olarak, din

yabanclamay toplumsal koullarn yarattn syler ve bu yabanclamann

alabilmesi iin toplumsal koullarn deimesi gereinden bahseder.

Din insanal zn doast gereklemesini oluturur yleyse dine kar savamvermek, dolayl olarak dinin tinsel aromasn oluturduu dnyaya kar savam vermekanlamna gelir.24

nsann dnyas, onun znn bulunduu yer olarak, devlet ve toplumdur.

Devlet ve toplum yaplanmasnn alt st olmu hali, insan z yerine, dini yaratr. Din,

insan doas iin ykc olan bu durumun zntsne kar hem bir protestoyu hem de

bir teselliyi, halkn afyonunu oluturur. Din kalpsiz bir dnyann scakln

insanlara verme ilevini grrken, asl zerinde durulmas gereken, insanlar bu duruma

iten koullarn stesinden gelinmesi gerekliliidir. Din ve devlet, gerek sosyal toplum

ve ekonomik eitliin gereklemesiyle alacaktr. Din bir anlamda, liberal

zgrlklerin yeterli olmad yerde, sanal bir eitlik ve toplumsal etkileim ortam

sunar. Din nce bize Tanrnn gznde eit olduumuz ynnde yanl bir bildirimde

bulunur.

Dahas din, toplumsal yaplanmadaki olumsuzluun en karakteristik

yansmasdr. Bir ynyle toplumsal eitsizliin, bireylerin birbirinden yaltlmlnn

tezahr olarak ortaya kar. Bu toplumsal siyasal yaratm, dier taraftan da kendini

yaratan toplumsal koullara yeni bir bask ve aldatma unsuru olarak katlr: [nsanlarn]

Kendi beyinlerinin rnleri, onlar yaratan beynin stne kmtr. Yaratclar, kendi

yarattklar eyler nnde secdeye varmlardr.25 Marx, dinin yaratt bu

yabanclamann benzerini, yani yaratcsndan kopup ona kendi doasn

24 Marx,Hegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisi iindeHegelin Hukuk Felsefesinin Eletirisine Katk:Giri, s.192.25 Marx, Karl,Almandeolojisi (ev. Sevim Belli), Sol Yaynlar, Ankara, 2004, s.31.


30/106

23

yabanclatran bir g haline geliini, ekonomik yapnn insan zerindeki yaratt

y

k

m

n kategorilerinden biri haline getirir. Liberal Ekonomi Eletirisi: Marxn arpk, baskc, olumsuz yap ve glere

ynelik eletirisinin bir dier rnei, Adam Smithin Milletlerin Zenginlii adl eserinde

ortaya konan liberal ekonomi anlayna ynelik eletirisidir. O, sz konusu ekonomi

politik anlay, sadece genel erevesi ve sonularyla deil, nkabullerine varncaya

kadar ve kendi teorisiyle kar karya getirerek eletirir. Smith Milletlerin

Zenginliinde insanlar mbadele eden hayvanlar olarak kavrarken, z-kar ya da ben

sevgisinin insann en temel zellii olduunu, rekabetin doal durumu yansttn ifade

etmiti. Oysa Marx eletirisinde bunun tam tersini sylerken, insanlarn bencil olmayp,

sosyal, ibirlii ve yardmlamaya ak, ok ynl, yaratc ve yeni tarihsel gelimelere

ak olduunu, hatta tm bunlarn insan iin bir zorunluluk arzettiini ileri srer. Yine

Smithin bo zaman ve dinginlie byk bir deer yklerken, i ve almay insan

asndan ontolojik bir engel olarak grd yerde, Marx i ve yaratc almay en

temel beer zellik olarak alr.26

te yandan Smithin i blmn milletlerin zenginliinin en nemli kayna

olarak grd yerde, Marxn gznde iblm ii snf iin tam bir felket olmak

durumundadr. nk onun bak asndan, insanlar, temel insan glerini hayata

geirebilmek iin kendilerini zgrce belirlemeye ve iblmnn ngrd gibi tek

bir faaliyet trnden ziyade, bir faaliyetler eitliliine ihtiya duyan ok ynl

varlklardr. blmnn kapitalist topluma getirdii byk sorunlar, zel mlkiyet ve

snf yaplanmalardr. zel mlkiyet ii ve onun emeinin rnn birbirinden

koparrken, snf yaps bireyleri, doalarna hi de uygun olmayan bir rekabet ortamna

mecbur eder. Onun bak asndan insanlar sosyal ve ibirlii yapmaya eilimli

varlklar olduklar iin, btn olarak kapitalizm, insan doasyla bir eliki meydana

getirir; bu yzden insanl kurtarmak ve insanlara lyk bir toplum yaratmak iin, yeni

bir sosyal sisteme ihtiya duyulur. Bundan dolaydr ki, Smithte kapitalist pazar

toplumu insan varlklarna uygun den bir ereve oluturur ve kapitalizm de insan

doasyla badaan bir sistem olarak vazedilirken, Marx asndan insan doasna aykr

26 Bkz. Marx, Karl, Comments on James Mill, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1844-mill/index.htm, 07.04.2007


31/106

24

bir sistem olarak, onunla hibirekilde badamayan eliik bir sistem olarak ne

srlr.Liberal zgrlk Eletirisi: Marx, ayn eletiriyi liberal ekonominin bir yandan

temelinde bulunurken, bir yandan da onun ifadesi ve yansmas olan liberal zgrlk

anlayna yneltir. On dokuzuncu yzylda Millin formle ettii liberal zgrlk

anlayna gre, zgr olmak, bakalarna zarar vermedii srece, kiinin bask altnda

ya da zor olmakszn, bamsz olarak istedii gibi davranabilmesini ya da

yaayabilmesini gerektirir:

kincisi, bu prensip zevklerde ve megalelerde serbestlii; hayatmzn plnn kendikarakterimize uyarekilde dzenlemek; hemcinslerimizin fikrince bizim karakterimiz tersveya yanl bile olsa, yaptmz ey kendilerine zarar vermedii mddete, onlar tarafndan

bir engellemeye uramakszn ve iin muhtemel ak betlerine katlanmamz artylabeendiimiz tarzda davranmak hrriyetini gerektirir.27

Hobbes ve Humedan balay p, Smith, Bentham ve Mill tarafndan savunulan liberal

anlayn tipik zelliini oluturan sz konusu zgrlk anlaynn Marx, olduka dar,

bireyci ve olumsuz bir zgrlk anlayn ifade ettiini ne srer. Bireycidir, nk

bireylerin bakalar, toplum ya da devlet tarafndan zora tbi tutulmadklar veya

engellenmedikleri lde zgr olduklarn ne srer.28 Negatiftir, nk zgrl

bireylerin iinde yaadklar toplum tarafndan engellenmemeleriyle, belirli bir eyi

yapmaya ya da belirli biri olmaya mecbur braklmamayla ler. Baka bir deyile,

liberal zgrlk, birine zarar vermeyen hereyi yapma, uygulama hakkndan meydana

gelir. Marxa gre bu zgrlk dnyadan elini eteini ekmi monad insann

zgrldr. nsanlar birbirine balamak yerine ayrtrmaya dayanr. Aslnda burada

zgrln nasl gerekleecei deil, nasl snrlanaca belirtilir. Bu negatif zgrlk

anlaydr. Bireyler iin bu zgrln anlam, sadece iinde yaadklar toplum

tarafndan zorlanmamaktan ya da belirli bireyi yapmaya ya da belirli bir ey olmaya

mecbur tutulmamaktan ibarettir.29Yaplmas gerekenler deil, yaplmamas gerekenler

27 Mill, John Stuart,Hrriyet(ev. M. O. Dostel), stanbul, MEB Yaynlar, 2. bask, 1963, s.22.28 Cevizci, Ahmet,Etie Giri, stanbul, Paradigma Yaynlar, 2. bask, 2008, s.257.29 Brenkert, George, Marxn zgrlk Etii (ev. Yavuz Alogan), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998,s.123; . Berlinden Aktaran; Peffer, R., G., Marksizm Ahlk ve Toplumsal Adalet(ev. Yavuz Alogan),Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001, s.132, 133


32/106

25

sylenir. Negatif zgrlkte bireyin nasl ve neler kazanacann sylenmemesi, onlar,

varolma mcadelesi alan

olan sivil toplumun dengelerine b

rakmak demektir.Hepsinden nemlisi, liberal gelenek iinde zgrl engelleyen kstlamalar

salt haric ve bireysel bir dzlemde; bu kstlamalarn snrlad ya da engelledii

eyler, nemlerine ve deerlerine hi baklmakszn, sadece ihtiyalar ya da tercihler

olarak; zgr fail veya bireyler de, yaln bir tarzda bu tr ihtiya ve tercihlerin merkezi

olarak deerlendirilir. Bu anlay, Marxn bak asndan, eylemlerin ve toplumsal

ilikilerin anlam ya da karlanmas gereken ihtiyalarn nemi zerinde durmak

yerine, sadece yararn toplamyla, elde edilen hazzn miktaryla ilgilendii iin

eletirilir. O, yine kendi iyi anlayn semekte, kendi kar ve ihtiyalarn

belirlemede serbest braklm bireylerin hayat plnlar ya da iyi anlaylar konusunda

tarafsz bir konumda bulunan sosyal ve politik dzenlemelerin yannda olduu iin

mahkm edilir.

Liberal gelenekte zgrln gerekletii yer olarak grlen modern kapitalist

toplum, Marxn zgrlk etii asndan insanlarn zgrlemelerine engel olan;

insanlarn, sadece toplumsal zorlama ya da engellemenin olmamas deil, fakat ayn

zamanda baka insanlarla rasyonel ve ahenkli ilikiler iinde kendini

gerekletirmelerini salayacak bir yaam srmelerine engel olan g olarak

deerlendirilir. Marx kapitalizmin, bireylerin iyi anlaylar karsnda tarafsz kalmak

bir yana onlarn istek ve eilimlerini belirlediini ne srer. Buradan da anlalaca

zere, kapitalist toplum, bireyleri zgrletirse bile, onlar birbirlerinden kopuk

monadlar halinde zgrletirir. O, Yahudi Sorununda liberal zgrle bu temelde

kar kar:

O halde zgrlk [liberal zgrlk], herhangi birine zarar vermeyen her eyiyapma ve uygulama hakkdr. Her bir kimsenin dierine zarar vermeksizin hareketetmesiyle oluan snr, iki tarla arasndaki snrn bir it yardmyla belirlenii gibiyasayla belirlidir. Sz konusu olan dnyadan elini eteini ekmi, yaltk monad olarakinsan zgrldr.30

Burjuva-liberal kuramclar btn ahlk savunularn yalnzca birey zerinden

yaparlar. Marx da bireysel geliime en az liberaller kadar vurgu yapmakla birlikte,

30 Marx, Yahudi Sorunu, s. 33.


33/106

26

bunun yannda insan doasnn gelitirilmesinin toplumu ve onun nesnelerle olan

ilikisini de zorunlu k

ld

n

kesin olarak dile getirir. nsan ve iinde yaad

ortam

nbu derece ilikilendirilmesi burjuva zgrlk anlaynda alldk bir durum deildir.31

nsann monad olarak zgrl, zgrlk idealinin gereklemesi demek deildir. Bu

noktada zgrln nndeki engel, insann gereksinmeleri ve toplumun kapitalist

toplumun onu konumlandrndaki elikidir. Marxa gre insan tek bana, dier

insanlarla rekabete, yarmaya dayanan bir iliki iinde yaayabilecek doaya sahip bir

varlk deildir. Yani, atomize insanlar iin zgrlkten sz etmek mmkn olmaz.

Onun, Yahudi Sorununda monad insan zgrl ifadesini kullanmas

bir rastlant

deildir. nsanlar, Marxa gre, toplumun yeleri olan atomlar olarak yaayamazlar.

Atomun gereksinmesi yoktur, kendi kendine yeter; burjuva toplumun bireyi kendini,

kendine yeten bir atom olarak yayor hayal etmesi bounadr.

Bu eletiri rneinden de anlalaca zere, Hegelin diyalektiini

idealizmden ve mevcut toplum yaps ve dzenini onaylayc bir pozitiflikten kurtaran

Marx, onu bir tr materyalist aratrma ve sosyal eletiri tarzna dntrr. Marx

asndan diyalektik, kltr ve toplumsal koullar trnden genellikle ayr grlen

fenomenler ve toplumun farkl sektrleri arasndaki ilikileri ortaya koyan balayc ve

sentezleyici bir ilemdir. Onun diyalektii ayn zamanda balantlar olduu kadar

elikileri de analiz eden, dntrlmeye muhta koullar ortaya koyan negatif ve

devrimci bir sreci tanmlar. Son zmlemede, onun tarihsel ve diyalektik materyalist

teorisi, mevcut modern toplumlar daha fazla ve gerek bir zgrle ve sosyal refaha

sahip olamay asndan mahkm etmektedir.

Sz konusu felsef-diyalektik perspektifleriyle Marxn Hegelin de tesine

geerek, yzn bilginin kayna ve aratrmann uygun yntemi olarak ampirik bilime

dnd sylenebilir. O, bilimle, Almanca anlamyla ampirik aratrmay, dncelerin

uygulamada test edilmesini, kavram ve hipotezlerin aratrmaya bal olarak gerektii

zaman gzden geirilmesini, elde edilen sonularn srekli olarak gelitirilmesini ve

sistemletirilmesini de ieren, tarihsel olduu kadar normatif boyutlar da olan, kuatc

31 Brenkert, Marxn zgrlk Etii, s.127.


34/106

27

bir teoriletirme faaliyeti olarak Wissenschaft anlamaktayd.32 te byle bir bilim

kavray

yla, felsefeye verdii tm neme ramen, felsefe kar

s

nda biliminsavunuculuunu yapt. Hakikaten de, gerek bireylerin belirli koullar altnda

gerekleen alglanabilir gelime sreleri iinde aratrlmasn talep eden,

speklasyonun sona erdii yerde gerek pozitif bilimin baladn syleyen Marxta u

halde, felsefe kendine yeter varolu alan ya da ortamn yitirerek, tarih iinde zerk bir

disiplin olma zelliini kaybeder ve neredeyse bir tr bilim felsefesine dnr. te bu

hareket ya da geile birlikte, insann yabanclamasnn en ba sorumlusu olan

kapitalist toplumlarda ekonomi, devlet, toplumsal kurumlarn ve kltrn karlkl

ilikilerini aratran disiplinler-aras bir yntem ve mekn ortaya kar. Bu inter-

disipliner yaklam modern toplumun kurumlarn daha iyi bir toplum ve alternatif bir

sosyal organizasyon iinde daha iyi bir yaam ideallerinin normatif perspektiflerinden

eletirir.

Metodolojik bir bak asndan ifade edildiinde, felsefeyle bilimin yeni batan

inasna girien Marxn gerekte ve yeni bir epistemolojiyi tarihsel bir perspektif ve

ampirik bir aratrmayla birletiren eletirel bir sosyal teori ortaya koyduu sylenebilir.

Onun bilime ynelii, Hegelci idealizme kar alg ve ampirik bilimin savunuculuunu

yapan Feuerbachtan etkilenmiti. Bununla birlikte, Marxn bilim anlay hem

diyalektik hem de tarihseldi ve onun beer yabanclamay yaratan modern toplumun

kkenlerine ilikin aratrmasnda, tarihsel materyalizm ad verilen mehur tarih ve

toplum teorisine vcut verdi.

1.4. TARHSEL MATERYALZM

Marxn eletirel sosyal teorisinin ana hatlarAlmandeolojisinde izilmi, 1859 tarihli

Ekonomi Politiin Eletirisine Katkda keskin ekilde belirlenmitir. Alman

deolojisinden itibaren tamamen kendi felsefesini oluturmaya ynelen Marxn,

oluturduu felsefe iinde ekonomi-politik almalar ve materyalist tarih yaklam

32 Kellner, Douglas, Karl Marx The Blackwell Guide to Continental Philosophy, s. 70.


35/106

28

nemli bir yer tutar. Yabanclama, zgrleme, insan doas sylemleri aka dile

getirilmez. Art

k bu felsefi ya da teorik denilebilecek kavramlar

n yerini,yabanclamay ortadan kaldracak, zgrlemeyi salayacak toplumsal koullarn

temelleri zerine dnceler, liberal ekonomistlere ynelik eletiriler alr. O, A. Smith,

D. Ricardo, J. B. Say, J. S. Mill gibi modern ekonomistlerin, ekonomi ve toplumsal yap

zerindeki grlerini ayrntl ekilde deerlendirir. Marx bu isimlerin kapitalist

ekonomi konusunda kimi tespitlerini onaylasa da kapitalizmin ortaya k, ileyii ve

tarihsel konumlan konusundaki tespitlerini tamamyla yanl bulur. nk klasik

iktisatlar adn verdii bu isimler, kapitalizmin bak asndan ve onu hakllandrmaya

ynelik tutum alrlar. Oysa Marx, yaad dnemin toplumundaki sorunlar kapitalist

temelde ele alarak, ekonomiyi n plana karr.

Marxn toplum eletirisini ekonomik bir ereve iinde ina etmeye gtren

ey, 1844 tarihli HegelinHukuk Felsefesi adl almasdr. Bu almalarda ulat

sonu, devlet ve hukuk biimlerinin kendiliinden ortaya kan olgular ya da dnsel

srelerin rnleri olmaddr. Ona gre, hukuksal ve siyasal ilikilerin kkleri;

Hegelin 18. yzyl ngiliz ve Fransz dnrleri gibi, sivil toplum ad altnda

toplad maddi varlk koullarnda bulunurlar ve sivil toplumun anatomisinin de,

ekonomi politiin iinde33 aranmaldr. Burada aklanan aslnda tarihsel

materyalizmin yntemidir. Marxn yapmaya koyulduu, ekonomi politiin ayrntl bir

zmlemesidir. zmleme, onun burjuva iktisatlar adn verdii ekonomistlerin

gerek yetersizliklerinden gerekse kapitalizmi hakllandrma abalarndan dolay,

aklayamadklar noktalar aa karmaya yneliktir. En nemli kar k konusunu,

kapitalizmin tarihsel geliimin, retken glerin ulat dzeyinin sonucu olarak ortaya

kt ve bunun toplumsal ilikilerle balants noktasndadr. Her trl ekonomik,

toplumsal kategori ve genel olarak insanlk tarihi, Marx tarafndan, insaniletirilmeye

allr. Paristeki V. Annenkova yazd ve M. Proudhonu eletirdii mektuplardan

birinde bu itirazlarn aka ilan eder:

Demek ki, M. Proudhon, esas olarak gerekli tarihsel bilgilerden yoksun bulunduundantr, insanlarn, retici glerini gelitirdike, yani yaadka, birbirleriyle belirli ilikilergelitirdiklerini ve retici glerin deimesi ve bymesiyle birlikte bu ilikilerin doal

33 Marx,Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 38, 39.


36/106

29

zelliklerinin de zorunlu olarak deimesi gerektiini kavrayamamtr. M. Proudhon, bundan tr, ekonomik kategorileri yalnzca belirli bir tarihsel gelimenin, retici

glerdeki belirli bir gelimenin tarihsel yasalar olarak deil de, lmsz yasalar olarakgren burjuva iktisatlarnn yanlgsna dmektedir.34

Tarihsel materyalizmin kuruluunu Alman deolojisi ilan eder. Bu, idealist

Alman felsefesinin ve genel olarak idealizmin eletirisi, toplumsal yapnn materyalist

eletirisi, altyap-styap konularnda Marxn zgn tavrn ortaya koyduu eserdir.

Marxn kendisinden nceki felsefeyi eletirmesinin yannda, onun bu dnemine ve

genel felsefesine damga vuran yaklam altyap-styap ayrmdr. Altyap ve styap

ilikisinin, Peffer'e gre, iki yn vardr; birincisi, retken glerin(makine, toprak gibi

retim aralar ve insan emek gc, yani igcnden oluur) retim ilikilerini(efendi-

kle, derebeyi-serf, kapitalist-ii) belirledii eklindedir. retim ilikileri feodalizm,

kapitalizm gibi, onlarn ierdii retken glerin belli gelime dereceleriyle rtr ya

da uygunluk gsterirler. retken glerin geliimi, zaman iinde, var olan retim

ilikilerinin hukuki edeeri olan mlkiyet ilikilerini aabilir, onlar databilir.

Toplumsal yap deiir. Marxn szn ettii komnist devrimin gereklemesi bu

erevede ngrlr. kincisi ve daha ok tartlan yn, retken gler ve retim

ilikilerinin birlikte oluturduu retim tarznn hukuksal, kltrel, ideolojik styapy

belirlediidir.35 retken gler ve retim ilikileri toplumun ekonomik(maddi)

altyapsn oluturduu ve onunla badaan bilin biimlerini, yani siyasi ve hukuki

styapy belirledii kabul edilir. Belli bir styapya sahip olan toplumsal, bu styap

onunla balantl altyapy elikisizce yansttka varln olduu gibi devam ettirir.

Tarihsel materyalizmin ncelikli tespiti, dinle balantl olarak, idealizme kar k ve

Marxn genel amacnn aklanmasdr:

yleyse onlar [insanlar], boyunduruu altnda ezildikleri kuruntulardan, fikirlerden,dogmalardan, hayali yaratklardan kurtaralm. Fikirlerin egemenliine kar

bakaldralm.36

Fikirler ve maddi gereklik ilikisinde, Marx, ncelii maddi koullarn ald,

dncenin ya da fikir dnyasnn belirleyiciliini kaybettii bir yaklam ortaya koyar.

34 Marx, K., Marxtan Paristeki V. Annenkova, Mektuplar,http://www.kurtuluscephesi.com/marks/mektuplar1.html, 02.04.200835 Peffer, Marksizm, Ahlak ve Toplumsal Adalet, s. 214.36 Marx,Almandeolojisi, s. 31.


37/106

30

Dncelerin geliimini ve yapsn da, onlar douran koullar olarak, insanlk tarihinin

maddi bir zmlemesi sonucunda ortaya koyabiliriz. Marx

n bu hedefi dorultusundaidealizme kar gelitirdii materyalist tarih anlaynn ilk ncl, gerek bireyler ve

onlarn maddi yaam koullarnn nasl dndklerini ve yaadklarn belirlediidir.37

Daha sonra insan ve toplumu anlamak iin bunlarn maddi temellerine ynelir.

nsanlarn nfusunun artmasyla birlikte fiziksel rgtlenii retim srecinin

balamasna neden olur ve kendi yaam aralarn retmesi insan hayvandan ayrt eden

en nemli zelliklerden biridir. Geim aralarn retmesi, dolayl olarak, insanlarn

kendi maddi yaamalarn retmeleri demektir. retim sreci doay yeniden retmek,

dntrmek eklinde olmaktadr. Ancak bu, basite fiziksel bir yeniden retmek

deildir;

bu retim tarz, daha ok, bu bireylerin belirli bir faaliyet tarzn, onlarn yaamalarnortaya koyan belirli bir biimi, belirli biryaam tarzn temsil eder.38

Bu saptamann iki adan nemi vardr; ilkinde, Marx, bireyin ne olduunu retim

tarzna balayarak, altyap ve styap saptamasn kendi asndan kesinletirmi olur.

nsan hayatnda, onun yaam tarz dedii dier btn eler ve retim tarz, yani

ekonomi sk ekilde ilikilendirilmi olmaktadr. En st dzey toplumsal yaplanma

olan devlet ve onun hukuk sistemi de dhil ekonomiye, yani maddi koullara gre ele

alnr:

retimin her biimi kendi hukuksal ilikilerini, kendi ynetim biimini vb. dourur.39

kincisinde ise, genel olarak retim denilen srecin, bireyin ne olduunu

anlamas, kendini eylemleriyle somutlatrmasnn arac olduu ortaya kar: Bireyin,

yaamsal ihtiyalar karlamann tesinde, kendisini somut olanda grmesi iin, retim

vazgeilmezdir. nsan olarak insan ve toplumsal insan retim temelinde gerekleir.

Yaam tarznn belirlenii, doal olarak toplumsal ilikilerin de belirleniini ierir.

37 Marx,Almandeolojisi, s. 38.38 a.g.e., s. 39.39 Marx, Karl,Ekonomi Politiin Eletirisine Katk: Giri(ev. Sevim Belli), Sol Yaynlar, Ankara,

2005, s. 243.


38/106

31

Toplumsal ilikileri de, nemli lde, belirleyecek olan yine retim tarzdr. Marxa

gre,

Fikirlerin, anlaylarn ve bilincin retimi, her eyden nce, dorudan doruyainsanlarn maddi faaliyetlerine ve karlkl maddi ilikilerine, gerek yaamn diline

baldr.40

nsann dncesini sistemini belirleyen retimdir, fikirler retimin dolaysz rndr.

nsann hayalleri bile maddi yaam srelerinde kayna saptanabilen yceltmelerdir.

Bireyler dncelerden yola karak, dndkleri gibi yaamazlar, yaadklar gibi

dnrler. Marxn materyalist tarih anlay gerek, etkin insan dncesinden yola

kar. Burada hareketin yn, Alman idealizminin tersine, yeryznden gkyznedir.

Btn ideolojik olgular, insann gerek yaam srelerinin yansmalar olmak

durumundadrlar. Bilin rnleri olarak din, ahlk, metafizik ve benzeri yaratmlar

maddi yaamn sonular olarak styap ad altnda toplanr. Btn styap toplumsal

bir retimdir. nk bilin, ortaya knn en bandan itibaren, toplumsal bir

rndr.41 Feuerbachn yabanclama dncesinde baaramadey, yabanclamay

yaratan insan bilincinin toplumsal koullardan kaynaklandn grememektir. Marxa

gre, Yaam belirleyen bilin deil, tersine, bilinci belirleyen yaamdr.42

Yaam bilincin belirledii gibi bir yaklam, bilinci canl bir varlkm gibi ele

almaktan kaynaklanr. Bilin, mutlaka bireyin bilincidir. Bilinci anlamak bireyi anlamak

demektir. Birey de mutlaka belli koullar altnda yaadndan, gzlemlenebilir

srelerden hareket eden bir felsefenin olmas kanlmazdr. Bilinci kendi bamsz

gereklii olan bir varlkm gibi grmenin bir nedeni, i blmdr. Nfus ve

dolaysyla retkenliin artmasyla, balangta cinsiyet, bedensel g ve rastlantya

bal olarak ortaya kan i blm, gerek anlamda ilk i blm olan kafa ve kol

emeine ayrlr. Kafa ve kol emei ayrmas, bilinci, pratiin bilinci olarak deil,

kendi gereklii olan birey gibi kavramaya neden olmakta, btn teorik etkinlikler

felsefe, din, ahlk, vb. bilincin eseri gibi grnmektedir. Bu idealizmin yaklamdr.

40 Marx,Almandeolojisi, s. 44.41 a.g.e., s. 55.42 a.g.e., s. 46.


39/106

32

Marxn, idealizmden farkl olarak maddeyi temel alan tarihsel materyalizmi, her

eyden nce onun btn insan toplumlar

na, fakat en ok ilkel toplumlara uygulanabilirolduunu dnd bir sosyolojik analizden oluur. Onun esas zerinde odaklat

toplum sistemi kapitalizm olmakla, o modern toplumun douuyla megul olmakla

birlikte, eitli sosyal sistemlerin douu sz konusu analiz yoluyla aklanr. Yine ayn

sosyolojik analiz temeli zerinde, kapitalizmin yklaca ve yerini cretin, parann,

snfsal ayrmlar ve devletin olmad komnist topluma brakaca tahmininde

bulunulur.

Buna gre, Marx bir toplumsal sistem iinde belli eleri birbirinden ayrr:

(1) nsanlarn kendileriyle hayat iin gerekli aralar saladklar letlerden,

beceri ve tekniklerden meydana gelen retim gleri;

(2) retenlerin retim srecinde birbirlerine balanma biimlerinden oluan ve

toplumun ekonomik yapsn oluturan retim ilikileri. Marxn kimi yazlarna ve

bu yazlar zerine ina olunan yorumlara gre, bu ikisinden sadece birincisi, dier baz

yazlarna ve alternatif yorumlara gre de, ikisi birlikte, yani retim glerine ek olarak

retim ilikileri ya da baka bir deyile, teknoloji art iktisat temel sosyal belirleyiciler

olmak durumundadr.

(3) Toplumun hukuk ve politik kurumlar; ve nihayet

(4) toplumun yelerinin kendilerini ve birbirleriyle olan ilikilerini kendileri

araclyla dndkleri dnceler, dnsel alkanlklar ve idealler. Marx, bu

sonuncularn, yani dncelerin toplumsal gerekliin tahrif edilmi resimleri olduunu

dnr ve onlar ideolojiler olarak tanmlar.

Tarihsel materyalizm, insan anlamak, onun ne olduunu sylemek iin,

ideolojinin de tesinde her trl teorik btn kaynakland pratik zemine bakmay

gerektirir. Byle bir bakn gereklerinden biri de, eitlik-zgrlk tartmasnda grlen

belli kavramlarn belli dnemlerde anlaml olmas yannda, styap denilen olgunun

altyapnn yarat maddi durumu gzden karmaya neden olmasdr. Kapitalist toplum

zelinde dnldnde, Marxn Komnist Manifestoda ideolojik bir ey olarak

grp reddettii ahlak, din gibi styapsal olgular, kapitalist retim ilikilerinin

smrd, yabanclatrd ve zgrl elinden ald insanlar uyutan bir ilev

grr. styap bir anlamda altyapya uygun olarak gelitirilir. Egemen snfn dier


40/106

33

snfn zerindeki karlarn gizlemesinin arac haline gelir. Singere gre Marxn

ideolojik bularak reddettii ahlak egemen s

n

f

n

kar

na hizmet eden bir styap

unsurudur. Her ahlaki dnce ayn amac paylamak zorunda deildir.43 Bu adan

bakldnda altyap-styap arasndaki determinizm tartmas, snflarn ortadan

kalkmasnn, dolaysyla, egemen ve hkmedilen snf elikisinin olmadnn

ngrld komnist toplumda, ne maddi koullar gizleyen ahlak ne de ideoloji

kaygs olacaktr.

Ancak yaplan alntlarda kullanlan cmlelerin yanstt gr, altyapnn,

yani ekonominin, toplumda geri kalan her trl kurum ve bilin tarzn sk, tek yanl ve

otomatik biimde belirledii eklinde olmamaldr. Aksi durumda, btn bir insani

deer dnyas tek ynl olarak ekonominin, retim tarznn sonucuymu gibi

yorumlanr. Kltr dnyas ve insanlar da ekonominin snrlamalarna dhil olan,

gdml yap ve varlklar olarak grnr. nsanlar, doa yasalar benzeri kendi

kontrollerinde olmayan yasalara tbi varlklar haline gelir. Bu yaklamn doal sonucu,

Marxn toplumsal ilikilerde deterministik bir bak asna sahip grnmesidir.

Bylece ahlak hakknda konuabilmek iin gerekli olabilecek zgrlk olgusu ortadan

kalkar. Altyap ile styapnn doalar ya da etkileimi sorununun, Marxn ahlak

anlay asndan ele alnmas gereken yn, ikisi arasnda deterministik bir ba olup

olmaddr. Ortodoks Marksistler ve liberal dnrlerin nemli bir ksmnn Marxa

baknn erevesini izen ey, determinist tarih yorumudur. Marxa gre de tarih ve

toplumlarn geliimi irade d bir zorunluluu iermez.

Marxn tarihsel materyalizminde styap, altyapnn kesin ve tek ynl

egemenliinde deildir. Altyap her zaman belirleyici, ynlendirici olan ksmdr.

styapnn ekillenmesini salar. Ancak styap da altyap zerinde etkide bulunur.

retici gler toplam olarak dile getirilen altyapnn insanlarn etkisine ak olduu,

dahas karlkl etkiyle oluturulduu dile getirilmektedir. ki oluum arasnda karlkl

bir etkileim olduunu sylemek, Marxn bak asn yanstr:

Bir retici gler toplam, tarihsel olarak yaratlm ve her kuaa kendinden ncegelen kuak tarafndan aktarlm, bireylerin doa ile ve kendi aralarnda bir iliki; biryandan yeni kuak tarafndan gerekten deitirilen, ama, te yandan da, yeni kuaa

43 Singer, Marx, s. 62.


41/106

34

kendi yaam koullarn emreden ve ona belirli bir gelime, zgl bir nitelik veren birretici gler, sermayeler ve koullar kitlesidir.44

Marxn insan doas anlaynn, bir bakma zorunlu sonucu olarak insan etkin

bir varlk olmak durumundadr. Bu etkinliinin kendi yaam koullar olan hukuk,

siyaset, ahlak, sanat vb. gibi temel insani alanlar kapsamamas elikidir. nsan

doasnn temel zellikleri, sosyal ve emeiyle doay dntrerek kendini de

dntrmesidir. Dnm srecinin altyapy da iermesi tutarl bir btn oluturur.

Zaten Marxta: Ortam ve koullar insanlar yaratt kadar insanlar da ortam ve

koullar yaratr.45 Marxn genel felsefesi itibaryla da karlkl etkileim, diyalektik

gelimeye olanak vermesi asndan daha salam temellere oturur. Brenkerte gre,

styap iinde etiin de hesaba katlmas gerekir. Marxn diyalektiinde de herhangi bir

insani olguyu anlamak iin, onun farkl olgularla karlkl balantlar iinde ele

alnmas gereklilii vardr.46 zellikle ahlaki ilkelerin konumu altyapnn belirleyici

gc tartmas iinde nemlidir.

Bu noktada Brenkertin yapt ayrm, Marxn felsefesinde ahlaki ilkelerin

nasl olanakl olduunu ve onlarn nasl ele alnabilecei konusunu nemli lde

aydnlatr. Brenkert, ahlakla ilgili olan ya da benzer tarzdaki ilkelerin sadece meydana

getirildikleri maddi koullarn uzants olmadklar, ayn zamanda, sadece yansttklar

maddi koullar iinde anlaml ya da geerli olduklarn savunur.47 Hemen her toplumun

ya da belli dnemlerin toplumsal zellikleri ortak olabilir; smr, zel mlkiyet vb.

gibi. Ortak ideolojilere sahip olabilirler. Ancak eitli toplumlarca paylalan ideoloji

eleri ve ahlaki ilkeler sadece soyut olarak paylalr.48 Farkl dnemlerin

toplumlarnda grlen ilkeler tam tamna ayn ekilde ve zde olarak alglanamaz.

zellikle ahlaki ilkeler sz konusu olduunda, bunlar tam olarak anlamlandrabilmek,deerlendirebilmek iin, onlar iinde gelitikleri toplumsal koullar iinde ele almak

zorunludur.

44 Marx,Almandeolojisi, s. 68.45 a.g.e., s. 68.46 Brenkert, Marxn zgrlk Etii, s. 50.47 Brenkert, Freedom and Private Property in Marx,Philosophy and Public Affairs, Vol. 8, No. 2.(Winter, 1979),pp. 122147, s. 130.48 a.g.e., s. 130.


42/106

35

nsanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, ama kendi keyiflerine gre deil; kendisetikleri koullar iinde deil, dorudan kar karya kaldklar, belirlenmi olan ve

gemiten gelen koullar iinde yaparlar.49

Brenkertin yorumu altyap ve styap ilikisini, yaygn yorumlardan farkl

olarak, tersine ele alr. Biri dierinin sonucu olarak deil, ancak etkileim halindeki

eler olarak, birbirini anlamakta, aklamakta kullanlr. Marxn da, nemli lde,

ideolojik ve ahlaki eleri deerlendirebilmek iin bir snflandrma yaptn

syleyebiliriz. Marx da retim tarznyani altyapy bireylerin fiziksel varlklarnn

yeniden retmeleri olarak yorumlar ve bu retim tarz, bireylerin belirli bir faaliyet

tarzn, onlarn yaamlarn ortaya koyan belirli bir biimi, belirli bir yaamn btnntemsil eder. Feodal dzende yaayan insanlar iin geerli kavram ve dncelerle,

kapitalist dzende yaayan insanlarn dnceleri bir deildir. Lonca rgtnn kat

disiplini, kk lekli retim salayan usta-rak ilikisi, deer ykl fiziksel dnya,

kapitalist ereve iine oturtularak anlalamaz. ilerin, genel olarak kapitalist

toplumun yabanclama esi, pazar ve mbadele ekonomisinin olmad ilkel komnal

toplumlarda hibir anlam ifade etmez. Eldeki belirli bilgi dzeyi ve kilise dogmalarnn

snrlarnda dnyay yorumlamaya alan Ortaa insan, yaad hayat ilahi gcnplanlamas olarak benimseyebilir.

Marx Grundrissede, toplumlarn ideolojik btnlerinde var olan ahlakla ilgili

eitlik ve zgrlk gibi kavramlarn da, altyap ile balantsn aka dile getirir. Buna

gre, eitlik ve zgrlk kavramlar pre-kapitalist toplumlarda ya yoktur ya da kapitalist

toplumdaki anlamndan farkl olarak vardr. Kapitalist toplumdaki eitlik ve adalet antik

dnyadakinin kartdr. nk kapitalist toplumun eitlik ve zgrlk anlay

mbadele deerini varsayar ki, mbadele deeri

pazar ekonomisi

iki olgununtemeli olmaktan ok onlar ykan eydir. Marxa gre: Eitlik ve zgrlk antik

dnyada ve Ortaada henz gereklememi olan retim ilikilerini n varsayar.50

Marxn szn ettii zgrlk, smr benzeri kavramlar da karmak bir pazar

ekonomisine sahip toplumlarda dnlebilir. zgrlk ve eitlik styapnn paralar

olarak grlecekse, onlarn gereklemesi iin kapitalist retim ilikilerine, doru

49 Marx, K.,Louis Bonapartenin 18 Brumairei (ev. Sevim Belli), Sol Yaynlar, Ankara, 2002, s. 13.50 Marx, Karl, Grundrisse, http://www.marxists.org/archive/marx/works/1857-gru/g5.htm (4 of 30)

[23/08/2000].


43/106

36

deerlendirilip anlalabilmeleri iinse kapitalist ekonomi bilgisine ihtiya olacaktr.

Dolay

s

yla, bir toplum kendine ikin koullar erevesinde deerlendirilebilir.Toplumsal Yapnn Analizi: Marx retim gleriyle retim ilikilerine hayatn

madd koullar adn verir; yani, bunlar toplumsal altyapy meydana getirirler.

Ekonomi Politiin Eletirisinin nsznde, onlarn hukuk ve politik bir styapnn

zerinde ykseldii ve kendisine belirli toplumsal bilin ekillerinin tekabl ettii

gerek temel olduunu yazar. lk ve en temel etkinlik, hem iin kendisinde ve hem de

rnn datlmasnda, her zaman baka insanlarla olan ilikileri ihtiva eden retimdir.

Politik ve hukuk styapyla ideolojik styap ite bu ilikiler zerine kurulur. Bir

toplumun dinini, ahlkn, sanatn, felsefesini, politikasn ve hukuk sistemini anlamak

iin, o toplumun retim gleriyle iktisad yapsnn doasn bilmek, anlamak gerekir.

Buna gre, MarxEkonomik ve Felsef Elyazmalarnda insanlarn emeinin onlar nasl

meta retimine mahkm ettiini anlatrken, Ekonomi Politiin Eletirisinde retim

glerinin nasl insanlarn faaliyetlerini kendilerine uygun hle getirmek durumunda

olduklar mnferit toplumsal yaplar belirlediklerini aklamaya alr. Baka bir

deyile, Marx toplumun yapsnn bireylerin kendilerini beklerken bulduklar ve

deitirebilme gcne sahip bulunmadklar bir ey olduu olgusuna byk bir nem

atfeder.

blm: Marxn, 1844 El Yazmalarnda en ak ekliyle ortaya koyduu;

insan doasnn gerekletirilmesi nndeki engellerin kaldrlmas ve yabanclamann

yenilmesi, ahlaki yn gl hedeflerdir. nsann bu hedeflerle uzak dmesine ya da

gerekletirmesine engel olan ey ise, kapitalist ekonominin yaratt toplum yapsdr.

Dolaysyla kapitalizmin eletirisi her zaman, bazen rtl de olsa, ahlaki hedefleri

ierir. Ak olan ey kapitalizmin doas dolaysyla, insan doasna, trne, emeine

ve dier insanlara yabanclatran bir mekanizma yarattdr. Bu durum net ekilde,

kapitalist toplumun en nemli ayrc esi iblmnde grlr. blm, insann

kabile yaam srasnda, gereksinim ve retkenliin ve hepsinin nedeni olarak nfusun

artmasyla ortaya kmtr. Bu sre, maddi ve zihinsel i blmnn olumasyla

tamamlanr. blmnn tam anlamyla gereklemesi, insan bilincinin pratik

etkinliin bilinci olmaktan uzaklamaya balamas sonucunu dourur:


44/106

37

Bu andan itibaren, bilin, mevcut pratiin bilincinden baka birey olduu, gerek bireyi temsil etmeksizin bir eyi gerek olarak temsil ettiini gerekten sanabilir. Bu andan

itibaren, bilin, dnyadan kurtulma ve salt teorinin, tanrbilimin, felsefesinin, ahlakn vb.olumasna geme durumundadr.51

blmnn bir sonucu olarak bilin ve gereklik kopma noktasna gelir; yani

mevcut yaam koullarnn egemenlerin karlar dorultusunda ynlendirilmesi

anlamnda, ideoloji ortaya kar. Bilin ve gereklik arasndaki kopukluk retici g,

bilin ve toplumsal durumun birbiriyle elikili bir durum iine girmesine neden olur.

elikinin nedeni udur:

Faaliyet ile maddi faaliyetin, keyif atma ile almann, retim ile tketimin farkl

farkl bireylerin payna dme olasl, hatta olgusu ortaya kar ve bunlarn birbiriyle

elikiye dmemelerinin tek yolu, bizzat i blmmn kendisinin tekrar

kaldrlmasdr.52

Keyif atan, tketen kesim, dierlerinin kulland retim aralarnn mlkiyetini

de elinde tutan snf, yani burjuvay oluturur. Bu ekliyle iblm, Marxa gre, zel

mlkiyetin eanlamlsdr. zel mlkiyet yabanclamann ana kaynadr:

blmnn bize derhal ilk rneini sunduu ey udur: insanlar doal toplumiinde bulunduklar srece, u halde, zel kar ile ortak kar arasnda blnme olduusrece, demek ki, faaliyet gnll olarak deil de doann gerei olarak blndsrece, insan kendi iine hkmedeceine, insann bu kendi eylemi, insan iin kendisinekar duran ve kendisini kleletiren yabanc bir g haline dnr.53

Ayn yerde Marx, komnist toplumun ayrc zelliinin herkesin baka bir ie

meydan vermeyen bir faaliyet alan iine hapsolmad, herkesin houna giden faaliyet

dalnda kendini gelitirebildii, dier deyile iblmnn, zel mlkiyetin ald bir

yer olarak dnr. Bu ynyle Marxn kendisi tarafndan deil ama yorumcular

tarafndan bilimsel diye nitelenen dnemin balangcnda, nceki dnemlerden daha

net ve bilinli olarak; kleletirici yabanc bir ge kar kendini gelitirme, iyi

Documents

Marxin Etik Anlayisi