Jean Paul Sartrein Ozgurluk Anlayisi Jean Paul Srtres Freedom Notion-libre

8/12/2019 Jean Paul Sartrein Ozgurluk Anlayisi Jean Paul Srtres Freedom Notion-libre

1/88

T.C.

STANBUL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANABLM DALIYKSEK LSANS TEZ

JEAN PAUL SARTREIN ZGRLK ANLAYII

Berna KAYRArenci No: 2501990144

Tez Danman: Prof. Dr. Cengiz AKMAKSTANBUL- EK M 2006


2/88

iii

Z

20 yy. insan, yzlerce yllk bilim ve felsefe birikiminin zerine, anngetirdii olumlu ya da olumsuz yeniliklerin sonular yla ba ederken, varolua vekaos ortamndaki insann tutumuna yepyeni bir gzle bakmay ngren bir reti, bak as ortaya kard. te bu bak as varoluuluk ya da varolu felsefesiidi. Ancak her ne kadar bu ak m, ann ihtiyalar ya da durumundan dolay ortayakmsa da, yle bir gecede oluan bir ey deildi elbette. Bu ak m, ortaya kmasn salayan n koullarla beraber ok daha nceki zamanlardan, hatta Sokratesinkendini tan gibi fikirlerinden beslendi. Kendilerini varoluu olarak tantmasalarda, ya da Heidegger gibi bu ismi kendileri iin kabul etmeseler de, varoluufelsefeleri Pascaldan, Kierkegaarda, Nietzscheye geri gtrebiliyoruz. Buradaki

almada bu felsefi grn ( ya da grlerin-nk belirttiimiz gibi ayn ak m ileadlandr ld halde birbirinden tamamen farkl felsefeler var) temelleri, nerelerde,hangi koullarda doduu, hangi ak m ve filozoflardan etkilendii ve temel olarak negibi yenilik ya da farkllklar ne srd izlenmeye alld. Sartren ahlakretisinin ve bu retinin temel ta olan zgrlk anlaynn ne olduununanlalmas iin ncelikle onun retisinin de iinde yer ald varoluulukun neolduuna ve bu ak mn nclerinin kimler olduuna bakmamz gerekiyordu. Bufilozoflar n felsefelerinin ve terminolojilerinin tamamn burada ele almak imkansz

olsa da, genel hatlar yla kim olduklar na ve grlerine, zellikle de yaamlar nadeinmeyi uygun bulduk. nk varoluuluk, yaamn kendisinden kopuk bir

felsefe deil, hayatn iinde olan ve her an insana eylemlerini sorgulatan birfelsefedir.


3/88

iv

ABSTRACT

After accumulation of a vast scientific and philosophical knowledge

over centuries, 20th century man, trying to cope with the negativeconsequences of novelties of his era, has produced a new approach, which

requires him to have a view at the existence and the attitude of man in chaos

in a completely new way. This new approach was called existentialism or

the philosophy of existence. Existentialism has arisen from the demands of

its era, although this does not mean that it occurred in a single night. In a

sense, it was a product of a long history. Existentialisms roots were nourished

from a long history of ideas that can be traced back as far as Socratess famous

motto: know thyself From Pascal to Kierkegaard and Nietzsche, many

philosophers can be counted among existentialists, although they didnt define

themselves as such or, like Heidegger, didnt accept the name existentialism

for their philosophies. In this study, first step was to indicate the roots of

existentialism, to find out where and in what conditions it was occurred; from

which movements and philosophers it was influenced and took its shape. After

that, the differences and the novelties of existentialism were displayed.

Because, in order to comprehend Sartres ethical vision and his most

fundamental concept freedom, his predecessors and his differences from

them should also be examined initially. But in the framework of this study it

was unworkable to give detailed information on each of the existentialist

philosophers and their specific philosophical terminologies. Still each

philosophers life, philosophical identity and contributions have to be

presented at least in a general way. We cannot ignore their lives or

biographies, because existentialism itself is not a philosophy detached from

life. On the contrary, existentialism is a philosophy deeply rooted in mans

daily life and it constantly makes man to question his decisions and actions.


4/88

vii

NDEK LER:

ZABSTRACTNSZGR ..1

I. VAROLUULUK FELSEFESNN TAR HSEL ARKA PLANI VETEMSLCLER ...5

A) Kierkegaard 10

B) Nietzsche.12 C) Jaspers.15 D) Heidegger19 E) Marcel.25

II. JEAN PAUL SARTREIN HAYATI VE VAROLUULUUA)Hayat30

B) Felsefesi34 C) Varlk tanm 39 D) Bulant duygusu46 E) Toplumsal duyarll51

III. ZGRLK KAVRAMI VE SARTREIN ZGRLKANLAYII

A) zgrle giden yolda zn kuran insan.57 B) Sartreda zgrlk ve Sorumluluk.59 C) Sartren Siyasi duruu ve toplumsal anlamda zgrl..70

SONU.74KAYNAKA83


5/88

1

GR

Varoluuluk ak mnn nclerinden kabul edilen Fransz filozof, edebiyat,oyun yazar Jean Paul Sartre, gerek yaarken gerek lmnden sonra, eitlieletirilere maruz kalmtr. Onun dncesi ve yaants birbirini btnleyenzelliktedir. Baka bir deyile, yaam dncelerinin aynasdr. Savunduklar ,davranlar ile rtr. Bunu en iyi rnekleyen, ahlak plannda zgrlk anlaynntemelini oluturduu ahlak retisi ve sorumluluk ile ii ie ifadesini bulan bireyvaroluu konular ndaki dnceleridir. Onun varlk anlay ve insan tm varolu iinde konumlandr gnmz insan iin de nemini korumaktadr. nk 1. ve 2.Dnya savalar ndan sonra ortaya kan insanlk durumu ve bu durum kar sndakiisel seimlerle bir duru sergilemeye alan bireyin ahlak , yeni problemlerefarkl zmler getirme gerei dourur. O dnem iin en nemli saylabilecek farkl zm, bireysel varolua nem vermek ve bundan yola karak kiinin kendinitanmasna ve ne yapmas gerektiine kendi bana karar vermesine ve bu kararlar nsorumluluunu stlenme yrekliliini gstermesine dayanr. nsan yalnzdr ve ayn zamanda belli bir toplum iindedir. Hem yalnz hem de bakalar ile yaamay renmeye alan insan iin Sartre, hazr kurallar ya da yaam reeteleri sunmaz.Ancak onun zgrlk anlay, insan baz kimselerin sylemeye alt gibi bencillie ya da sorumsuzlua gtrmez. Aksine herkes, kendi iin doru olan

bulmak ve ona uygun yaamak zorundadr. Eylemlerinde kaderci olmak, yanisorumluluu bakasna atmak kolay yoldur. Sartre; dinlerin, geleneklerin, atalar nsylediklerinin kar sna, bireyin kendi yolunu bulmasn, kendi kendinednmesini ve karar vermesini koyar.

Sartren zgrlk anlaynda bireyin belli bir kiilii yoktur. O, kendini,eylemleriyle srekli olarak kurar, bilincin atlmyla yaplandr r.


6/88

2

Bu znenin bir ncesi yoktur. O hedefledii eydir. Odur. eyin bizzathedeflenmesidir, ona doru atlma, hamle etmedir.Bu dank znellemeler arasna bir

sreklilik koyulabilir ve bu sreklilie karakter ya da miza ad verilebilir. Bu ba dnmesine kar donanml olmak iin kiilik dediimiz zne taklidine sar labiliriz de.Ben, bir yer olmad gibi, bu yerde oturan, zgrlne metafizik bir erdem gibi sar lankk bir Tanr da deildir. Bir isellii olmad gibi, dank benleri toplan borusu ile bir araya getirecek bir btnl de yoktur. Sartre kesinlikle zneden ancak oul olarak

sz etmek gerektiine inanrzne olmak bir durum deil bir eylemdir, bir harekettir. 1 Roman kahramanlar nn karakterlerinin anlalmazl buradan kaynaklanr. Birkarakter iin iyi ya da kt deerlendirmesi yapamyoruz.

nsann varoluu ncedir ama zn de sonradan yaratmaz aslnda. nk zsabit bir eye iaret eder. Ama insan iin belli tek bir z yoktur. Bu yzden hereyinsann farkl yzlerinin sonucudur. Bu insana sonsuz snrsz bir hareket serbestliitanyor gibi algland iin Sartre iddetli bir ekilde eletirilmitir. Bu tezde bueletirilerin, onun felsefesini btnyle ve kendi iindeki geliimiyle anlalmadanyapld gsterilmeye allmtr. Szgelimi Mehmet Toprak, Jean Paul Sartre veTabiat stnn Bilinmemesi adl kitab evirirken, 1967 ylnda Sartrea

gnderdii mektupta, Sartren felsefesinin belli bal yarglar ndan yola karak,dncelerinin, genlii, ahlakszla, deersizlie, ilkesizlie gtrdnedeinmitir.

Sizin temsil ettiiniz Allahsz varoluuluk, zellikle aydn Trk genlii arasndasrkleyici bir moda halinde yaylyor. Bu Allahsz varoluuluk, dini, ahlaki ve manevi

deerlerimizi, milli ve sosyal geleneklerimizi ki, bunlar bizim ruhi mirasmz tekilediyor- tahrip etmeye temayl eden tehlikeli etkiler meydana getiriyor. nk, Allahsz

varoluuluk, btn sonular n; btn dayanak noktalar n (evrensel, objektif ve manevideerleri, genel ahlak , sosyolojik dogmalar vb.) ortadan kaldrmak suretiyle, mtecanis birAllahszlktan kar yor. Bundan dolay, insan, varlk, bilgi ve zgrlk hakk ndaki

olumsuz dnceleriniz, gen kuaklar n, varla, btne balanmasna, bakalar yla iten birlemesine, geree itirak etmesine, varlk ve olaylar hakk nda sathi ve aldatc bir bilgideil, fakat derin ve balayc ( angaje edici) somut bir bilgi edinmesine engel oluyor.

1 Bernard-Henri Levy ,Sartre Yzyl Felsefi Bir Soruturma ,ev: Temel Keolu,,DorukYay.2004 s.226-227


7/88

3

nk size gre ruhlar n birlemesi, bilinlerin bir birine intikal etmesi imkanszdr,cehennem bakalar dr, insann zgrl bir hiten ibarettir, insan lzumsuz bir

ihtirastr, insann aksiyonu bo bir eydir, bilmek, gerei bir yokluk rtsylertmekten baka birey deildir 2

Yukar da bir blmn ele aldm Metin Toprakn mektubundan daanlalaca gibi, Sartren btnl ierisinde anlalabilecek baz cmleler ekipkartarak, onun felsefesi, insann hem kendi deeri hem bakalar nn deeriyokmu, zgrlk bo ya da imkansz bir eymi fikirlerine dayanyormu izlenimi

yaratlyor. Onun kahramanlar nn arada kalmlnda, insann aray ierisindeolduu mesaj alglanmak istenmiyor. Eserlerindeki kiilerin iyi ynleri olduukadar; yanl, kaba, dncesiz, zaman zaman da tiksindirici boyutlara ulaanynleri de vardr.Bu zelliklerin tm, insanlara zgdr. Sartren eserlerinde

gizlenmeden ortaya konan bu ynlerin, sanki tek ynl insan olabilirmi ve salt iyiolmak mmknm gibi gsterilmeyip aka ortaya serilmesi srekli eletirilmi ve bundan holanlmad iin Sartre, bakalar taraf ndan sapk n ya da yanl

olarak deerlendirilmitir.

Bu tezimde, Sartren zellikle sorumluluk, seim, bakas ve toplumsalyaam gibi unsurlar ieren zgrlk anlayn anlamak iin onun ve dolaysylavaroluu kabul edilen filozoflar n felsefelerine genel hatlar yla deinmek gereiniduydum. Tezimin birinci blm; varoluulua genel bir bak ( ateist ve inanl varoluulara deinerek) ve varoluuluun ortaya kt dnemin genelzelliklerini kapsamaktadr. kinci blm; Sartren hayat ve varoluuluuzerinedir.- nk onun hayatn anlamak hem deien ve gelien dncelerinianlamak, hem de dnceleri ile yaantsnn uyumunu anlamak iin gereklidir.- Son blm ise; Sartren zgrlk anlaynn ortaya konduu blmdr.

Varolu felsefesi, zellikle Sartre gibi Tanr tanmaz olan dnrlerinfelsefesi, insan bu dnyada yalnz ve eylemlerinden sorumlu kabul ediiyle, bulant

2 Charles MOELLER ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi , ev:Mehmet TOPRAKRemzi Kitabevi, 1969 s. 66


8/88

4

duygusunu temel koyuuyla ktmser bir felsefe olarak alglanm olsa da, bizieylemden ayran bir perde deildir bulant, tersine bizi eylemle birletiren, hareketegtren bir olaydr, eylemin bir parasdr.3 zgrlmz bizi eyleme vekendimizi kurmaya zorlar. nsan kendini bulmal, zn elde etmeli veuna dainanmaldr: Hibirey- tanr nn varln gsteren en deerli kant dahi- kiiolunukendinden, benliinden kurtaramaz. Varoluuluk bir eit iyimserliktir bu anlamda, bir eit eylem, alma retisidir.4

Sartrea yneltilen bu eletirilerin ortaya koyduu gibi ben de bu tezimde,

Varoluuluk olarak anlan ak mn ve Sartren felsefesinde en ok zgrlkkavramyla kendini bulan bu dnce tarznn, onun eserleri, roman kahramanlar vehayat incelendiinde kiiyi, bencillie ya da eylemsizlie gtrmediinigstermeye alacam.

3 Jean Paul Sartre,Varoluuluk Bir Hmanizmadr, ev:Asm Bezirci. Say yay. S.454 A.g.e. S. 76


9/88

5

I. VAROLUULUK FELSEFESNN TAR HSEL ARKA

PLANI VE TEMSLCLER

nceki ve sonraki sonsuzluk iinde yutulup gitmi yaammn kk sresinidndmde, bilmediim ve beni bilmeyen uzamlarn bitimsiz byklnde,kaplad m hatta grd m uzam dndmde, korkuyor ve kendimi niin uradadeil de burada grd me ap kalyorum. nk urada olmaktan ok burada olmakiin hibir neden yok. Sonra niin o zaman deil de imdi. Beni buraya kim koydu? Buyer ve zaman bana acaba kimin dzeni ve davranyla ayrld? 1

Pascal

Varoluuluk ak m, Avrupada, zellikle 1. ve 2.Dnya Savalar sonrasndakiyk m ortamnda, geleneksel felsefelere, zellikle rasyonalizmin akla dayanan

bilgisinin genel geerliine ve pozitivizmin olgular aklamada bal kald doalyasalar bulabileceine olan inancna, evrensellik ve nesnelliine kar bir tepki olarakortaya kmtr ve znellie, bireysellie ve akln kar snda duygulara nem vermitir

diyebiliriz. Bu ak m; bulant, i sk nts, belirsizlik, yaamn anlamszl, sama,yabanclama gibi temel kavramlar ndan da anlalaca zere, savan yk ntlar nn birey zerindeki ktmserlik, umutsuzluk, hayal k r kl, yalnzlk ve bunalmnetkilerini ortaya koyar.nsann dnyadaki yerini, sorunlar n saptamaya, bu sorunlarazm getirmeye alr. Seim, zgrlk, iliki, umutsuzluk, baar szlk, lm, hilik, bakas, yalnzlk gibi konulara aklk getirmeye alr. Benin kiisel varoluuzerine temellendirmeler yapmaya allrken, baka benler ile ilikisi ve dnyadaki

konumu zerine de dnlr.

Emmanuel Mounier, varoluuluktan sz etmek yerinevaroluu felsefeler den sz etmenin daha uygun olacan, varoluu teriminin soyut ve yanltc olduunu belirtmitir. Bu ak mn gemiine ve kaynana baktmzda kar mza birbirindenolduka farkl dnrler ve fikirler kar. Yukar da bir sz alntlanan Pascal, 1623-1662 yllar arasnda yaam Fransz bir dnrdr. Onun, bir yandan Tanr ya

1 Emmanuel Mounier,Varolu Felsefelerine Giri,ev: Serdar Rifat KIRKOLU, Alan Yay.1986,s. 73


10/88

6

yaklamann ak l ile deil, samimi bir inan ile olaca fikrine balanm olmas,

Ruhun lml ya da lmsz olduunu bilmek, tm yaam iin nem ta

r2

demesigibi fikirleri, varolu felsefelerinde de kar mza kan sorgulamalardandr. Onun her eye ak nlk duymas ve yol bulma araylar , Varoluu felsefelerde de ortak olan bir yoldur.

Varoluuluk, szck olarak, 1929da yeni-Kant F.Heinemann taraf ndanortaya atlm bir terimdir.3

Bilin analizi yapan Husserlin zlere geri gitme yntemi olan fenomenolojisi

Varoluu Felsefelerde ok nemli bir yer alr. Fenomenolojik yntemde grnennesnenin ak ve dolaysz bilgisine ulamada sezginin nemi kabul edilir.

20.yy insan, birey olarak, insanlar arasnda sradan bir insan olarak

kayboluyor. Bir yandan yalnzlama anlamnda toplum iindeki bakalar ndan zlpuzaklarken, yabanclama anlamnda da kendi iine kapanrken, dier yandan kiiselsorumluluunu, bir gruba dahil olarak gerekletirmeye alyor. Modern insan,neredeyse kendi yazgsn kendi belirlemiyor. nnde hazr bulduu gncel deerlerdorultusunda izilmi bir hayatn iersinde buluveriyor kendini. Gidecei okuldan,seecei meslee kadar, sahip olduu sosyo - ekonomik duruma uygun yaam tarznakadar belirlenmi bir ereve iersine douyor. Maddi sorunlar, dlanmlk, bakalar nn meydana getirdii tehlike durumunu amak iin toplumsallama ihtiyac

da duyan insan, bunu bir gvence olarak grd iin zaman zaman kendi bireyselzgrln de ortadan kaldrmay gze alyor. nsanlar n a olduu, kimliklerinintehdit altnda olduu, ocuklar nn gvenli bir ekilde yaamasna olanaksalayamad durumlarda ortayaiddet ve buiddetin sonucu byk yk mlar ve hayalk r klklar k yor. te varoluuluk felsefesi de 20. yzyln ilk yar snda byle bir

2 Emmanuel Mounier,Varolu Felsefelerine Giri,ev: Serdar Rifat KIRKOLU, Alan Yay.1986,s. 52

3 A.g.e. s.22


11/88

7

ortamda sesini ykseltiyor. Bu felsefenin iini dolduran tm kavramlarda, ortaya kt

dnemin zelliklerini aramak gerekiyor.

Bu felsefenin ortaya kt dnemdeki problemler kar snda ama, insan yeniden dnmeye zorlamaktr. Belki de bu yzden Varolu Felsefesi bir bunalmfelsefesi olarak grlm, Varoluu filozoflar n sylemleri bu kadar youn bir ilgigrmtr!

Varoluuluk ak mnn temel tezi, insann varoluunun znden nce geldiidir.Bu tezden hareketle varoluular iin insann dnyadaki somut varl nemlidir,nk, insann ncelikli olan varoluu zn kurarak, varln amasna olanaktanyacaktr. Varoluu Felsefe, insann varln, iradesi ve bilinci olmayan nesneninvarlndan ayr tutarak, insann dnyaya dm, hatta f rlatlm olduunu ilerisrer. Varoluulara gre insann belirli bir doas olamaz, nk, verili bir doadeimez bir yapy gsterir.

"Felsefe terimleri ile anlatmak istersek, diyebiliriz ki, her nesnenin bir varoluu ve birde z vardr. z, bir nesnenin zelliklerinin deimez bir btndr; varolu ise evreniniinde gerek olarak bulunuudur. Birok kimse, zn nce, varoluun sonra geldiine inanr; bu fikir, dinsel dnceden ileri gelir; gerekten, ev yaptrmak isteyen bir kimsenin, ne biim bir ev yaptracan bilmesi gerekir. Burada z varolutan nce gelir. Bunun gibi insan tanr nnyarattn sanan kimseler de byle dnerek, tanr nn bu ii, haklar nda daha nceden sahipolduu fikirlere bakarak yapaca sonucuna var rlar. Tanr ya inanmayanlar ise ayn etkidenkurtulamayarak, bir nesnenin ancak kendi fikirleri ile uygun dmesi durumundavarolabileceini ileri srerler. Btn 18. Yy, "insan doas" denen, herkeste ortaklaa bulunan bir zn varlna inanmtr. Varoluulua gre ise insan da -ve sadece insan da- varolu zden nce gelir. "Bu k saca u anlama geliyor; nce insan vardr, u ya da bu olmas daha

sonra gelir."4

4 (J.P.Sartre,Action, 27 Aralk 1944)(evrimii) http//www.hekartes.sitemynet.com/Varolusculugun isyankarligi


12/88

8

Ahmet Cevizci felsefe szlnde, varoluular belirleyen temel zellik ve

tav

rlar

yle s

ralar: 1) Varoluuluk, hereyden nce varoluun hep tikel ve bireyselolduunu ne srer, Varoluun ncelikle bir varlk problemi, varoluun kendi varlktarz ile ilgili bir problem olduunu dile getirir ve varln anlamna ilikin biraratrmaya kar lk gelir.2) Varoluu felsefe, geleneksel felsefenin ne srd gibi,zn, varolutan nce deil de, varoluun zden nce geldiini ne srer.3) nsann,zn oluturma imkanlar , onun eylerle ve baka insanlarla olan ilikileri taraf ndanyaratld iin, varolu, her zaman dnyadaki bir varlk olmak ve seimi snrlayan yada koullayan somut ve tarihsel olarak belirlenmi bir durumda ortaya kmakdurumundadr. 4) Varoluuluk, nesneden yola kan, varlkla ilgili nesnel dorularaulamaya alan grlere kar , zneden hareket etmenin ve znel hakikatlerinnemini vurgular. 5) Varoluuluk, zellikle hmanist ya da ateist boyutu iinde,evrenin, ak lla anlalabilir olan bir gelime dorultusu olmay p, z itibariyle, samave anlamsz olduunu, evrenin, rasyonal bir taraf bulunmadn, evrene anlamn insantaraf ndan verildiini ne srer. 6) Byle bir evrende, insann hazr bulduu ahlakkurallar olmadndan; varoluuluk, ahlaki ilkelerin, kendi eylemleri dnda bakainsanlar n eylemlerinden de sorumlu olan insan taraf ndan yaratldn savunur.5

Bu belirlemelerden yola karak, insan iin tmel ve tinsel bir gerekliin deil,tikel ve bireysel olan bir kendi kendini yeniden yaratma, kendi kendini kurma

gerekliinin sz konusu olduu sylenebilir. Hegelin doadan yola karakrasyonalist bir tutumla inanc ve akl birletirmesine kar kan Kierkegaard, Hegelinvar olan bir birey olduunu unuttuuna ve etik olan atladna dair yak nr. nsan

yaam btnsel bir ak lcla uymaz.6

Varoluuluk nce Almanyada geliiyor. zellikle Nietzsche, rasyonalizme ve dinikonformizme kar tepki yaparak, Tanr nn ldn, insann tek bana kaldn ve mutlaksurette hr olduunu ilan ederek, Varoluuluun tohumlar n atyor . Sartre, sava felaketinin

insanlar n ruhunda dourduu korkun hayal k r kln u szleriyle gayet ak bir ekildeifade ediyor: Sava,hrriyet, hakikat, mutluluk, insanlar arasndaki berrak mnasebetler

5 A.Cevizci,Felsefe Szl, Varoluuluk, Ekin Yay.,1997 s. 6986 H.J.Blackham ,Alt Varolu u Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.26


13/88

9

gibi deerlerin sadece birer isim olarak kaldklar n bize retti. Bu itibarla herkes derin birendie, boluk ve huzursuzluk iinde bunalyordu. Bundan dolay, bu buhran devrinde insan,kendi kiilii zerine dnyor, btn dikkatini kendi varl zerinde topluyor; insan problemi

balca ve en acil problem haline geliyor.7

Nietzschenin, rasyonalizme ve dini konformizme kar gelerek, Tanr nnldn, insann tek bana olduunu ilan etmesi ile varoluuluun tohumlar nnAlmanyada atld kabul edilir. Almanyada gelien bu ak m manevi ve ateistvaroluuluk olarak ikiye ayr lr. Jaspers, Husserl, Scheler gibi filozoflar n varoluufelsefeleri, ak n varln ve gerein aratrmasna bal kaldlar. ManeviVaroluuluu temsil eden bu filozoflar, bir anlamda insann varln, kaderinidzeltmeye alarak, belli bir yaam reetesi sunmaya altlar. Ateist olan varoluufilozoflar ise insann varln Tanr nn varlna dayandrmamlardr.

Alman Varoluuluu Almanyadan sonra Fransay etkiledi; Heideggerindinsiz Varoluuluunun en mehur takipisi Sartre oldu. Bu srada, manevi

Varoluuluk (Hristiyan Varoluuluu) tamamyla farkl bir ynde ve byk bir glegeliti; bu Varoluuluun en byk temsilcisi Gabriel Marcel oldu. Hristiyanegzistansiyalistler Kierkegaard, Marcel, Unamuno Allaha inanmadan insann kendini

bulamayacan ve insan varlnn kesin bir dini inanca ihtiya gsterdiini ilerisrdler. Tanr tanmaz Sartre, insann kuvvet ve manasn Allahta deil kendi i benliinde bulabileceini syledi. Egzistansiyalizmin teknik ynleri Heidegger veJaspers taraf ndan ilendi.8

Varoluu filozoflar arasnda ortak olduunu syleyebileceimiz nokta,hepsinin de, insann dnyadaki somut varlndan hareket etmeleri ve insann kendivarln amas gerektiini kabul etmeleridir. Ancak, ateist Varoluular, bunu, birTanr olmad iin, dolaysyla buna bal olarak verili deerler ya da kurallar btnkabul etmedikleri iin, yalnz kendi somut ve snrl imkanlar na balanarak, kendi

7 Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi , ev:Mehmet TOPRAK RemziKitabevi, 1969, s. 26

8 P. Foulkuie ,Egzistansiyalizm, ev: Nurettin Topu, Hareket Yay.


14/88

10

kendisini gelitirmeyi, kendi kendine yetmeyi renerek, iinde yaad dnyadan

baka bir dnya bulunmad

n

bilerek, eylemlerine yn verecek tek kiinin kendisiolduunu kabul edip sorumluluunu stlenerek gerekletirebileceini ifade ediyor.Buna kar lk, manevi Varoluulara gre ise insann kendisini amas, bu dnyadakisefaletinden, aczinden, k stl ve yetersiz durumundan kendisini Tanr ya doru amayaalmas, herkes iin geerli deerler yaratarak, dnyadaki durumunu ve alnyazsn dzeltmesi anlamn ifade ediyor.

Felsefe tarihine baktmzda Antik Yunan felsefesinden itibaren felsefede,zleri aratran, onu kimi zaman baka bir yerde gren (Platon), kimi zaman insanaklnda bulan (Aristoteles) bir izgi izlenmitir. Varoluular ise, duyularla tannandanyola ktlar. Ama buna ramen manevi varoluulardan Kierkegaard hakikati,evrensel ve objektif olanda aramak yerine ruhsal hayatta, subjektif olanda, ak lda deilduyguda arad. Hristiyan varoluular arasnda yer almamakla birlikte Heidegger deKierkegaard gibi hakikati, merak ve sk nt , phe, isel merak (angoisse) ve keder, cansk nts, hayret gibi, varoluu bize tantacak olan bu gibi duygularda arad.Onlara gre bilgi meselesi varlk meselesinden ayr lmamaktadr. Katolik Fransz Felsefesinde

Gabriel Marcel inanl varoluuluu devam ettirdi.

Sartren felsefesini daha iyi anlayabilmek iin, yukar da ad geen ve varoluufelsefenin ncleri saylan baz filozoflara k saca deinmek gerekiyor.

A- Kiekegaard (1813-1855) :

Danimarkal filozof Kierkegaard (1813-1855), Bilimsel OlmayanSonulandr c Notlarnda Aranan, gereklik iinde var olunacak bireyse, var olan birey iin saf dnce felsefi bir kabustur. diyerek dolayl bir felsefi yntemiolduunu dile getirmi olur. yle dolayl bir yntem ki, aslnda buna tam olarak biryntemdir demek bile gtr. Yer yer parlak, bununla birlikte insann sabr n taran bir anlatc, ounlukla bocalayan bir dnr, ama yine de bireyciliindeki erdemiyle


15/88

11

ilgi uyandran, byleyen bir yazar. Mezar ta iin kendi nerdii yaztn bir benzeri

daha yoktur: O Birey9

Babasnn etkisiyle kat bir Protestan inanc ile bydkten sonra, dinbilim

doktoras yap p, Kopenhagda papazlk yapmtr. Daha sonra gerek bir Hristiyanolmann umutsuzluk ile gelensama y yaamak olduunu ve bu samann da ak lile kavranamayacan, insan aklnn Tanr y kavramakta yetersiz olduunusavunmutur. amzn yoksun olduu ey, dnce deil tutkudur.10 diye dnenKierkegaard, DescartesinDnyorum o halde var m tezine kar geliyor. Onagre varl dnceden karmak tezata dmektir.

Ruhun z etkinliktir: sahip olduu potansiyeli fark eder-kendini kendi eylemi, kendiii k lar-ve bylelikle de kendi hedefine dnr. Bu nedenle, bir halk n ruhunu tar ki kendiniobjektif bir dnyada-bir kurumlar kompleksi- yaplandr r.()Bireyin bu ruh ile ilikisikendine bu salam varoluu mal etmesidir. Yani bu onun karakteri ve kapasitesi haline gelerekdnyada belirli bir yere sahip olmasn mmkn k lar-bir ey olmasn. nk, ait olduu

halk n varln zaten kurulu, salam ve kendini dahil etmek zorunda olduu-nesnel olarakkendi iin mevcut olan- bir dnya olarak alglar.11 Birey halk oluturur halk bireyioluturur.

Kierkegaarda gre Tanr y doadan karsamak imkanszdr. Mutlak ve ebediolana ak l yoluyla, salt dnme yoluyla ulalamaz. nk imann balad yer,dnmenin terk ettii yerdir. 12 nsan akln aan hakikat, belirsizlie gtrr.Belirsizlik; korku, bulant ve umutsuzluk duygular na neden olur. Benlik gerekte elle

tutulmaz bir eydir, olanaklar, korkular, kararlarla anla

labilir ancak. Kendiolanaklar ma baktm zaman, zgrln ba dnmesi o korkuyu yayorum,yapacam seme korku iinde, titreme iinde oluyor.13 Bu belirsizlik, bu kesinlievaramay sayesinde inanca srama yaplr ve bylece ebedi olana ulalr, varolu dnceye deil, ebedi olana dayandr lr. Kierkegaardn varoluu terminolojiye

9 W.Kaufmann,Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk, ev: Ak it Gktrk, YKY 1997 s.1410 A.g.e. 1997 s. 1611

H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.2612 Kierkegaard,Korku ve titreme, s.4713 W.Kaufmann,Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk , ev: Ak it Gktrk, YKY 1997 s.15


16/88

12

kazandrd en nemli kavramlardan biri, belirsizliin insan Tanr ya yaklatrd,sama dr. Belirsizliin kar snda umutsuzluk ve korku hislerine kaplan bireyiniinde olduu durum yabanclamadr. Bireyin kendi benine anlam yklemeye vezn kavramaya almas, varoluuluktaki yabanclama sorunudur. Kierkegaardagre bunu amak; ancak insann Tanr ya ynelmesi ile mmkndr. Burada yinekarar verme kar mza kar. Ahlakl olmak karar vermedir, hereye ramen nemliolan iyiyi dnp ona gre davranmaya almaktan ziyade, tm bu korku veumutsuzluun iinde karar verebilmedir. Varoluu dnmek onu ortadan kaldr r.Varolu, kavranamayan, olaanst bir ey, ona ancak sezerek ve inanarakyak nlaabiliriz. Varolu, yleyse irrasyoneldir (us d).Onu kavramlar mzlakavramaya alr almaz ka p gider elimizden.Byk ruh hareketlerinde vetutkulu eylemlerde mantksal dnme zlr, kaybolur.

Bireyin bir hayat boyunca kendisiyle tam bir zdelik kurmasnn imkanszolduunu sylyor Kierkegaard. zgrlk ile zorunluluun, sorumluluk ilesorumsuzluun, zamansal olan ile zaman d olannn sentezidir zne. Her an tek birzneye aittir. Benin zdeliini ortadan kaldrma giriiminde bulunuyor. Tmelireddediyor. Burada kar mza doa bilimlerinin zamanndan baka, varolu

anlar ndan oluan znel zaman k yor.

znel hakikatin ve deneyimin nemini vurgulayan, dinin ak lla

kantlanamayacan syleyen, felsefenin kiisel bir zellik tamas gerektiinivurgulayarak, insann yaamna ve karar verme, seme zgrlne nem veren, 19.yy. burjuva ahlak n zgrlkten ka olarak nitelendirerek eletiren Kierkegaard;Kat Protestanlktan Hristiyanl reddedie var ve bir sramayla tekrar varoluu

maneviyat dzlemine ekii ile, varoluuluk ak mnn ateist olmayan temsilcisisaylr.

B- Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900) :

Varoluu filozoflar, varoluu adyla anlmaya balamadan nce, bufelsefi ak ma katk lar ndan dolay anlmas gereken Alman Filozoflar ndan bir dieri

de Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900)dir. Kierkeggardn tam tersine


17/88

13

dncesinin temeline Tanr y koymaz. Toplumsal ve dinsel her trden deerireddeder.

Nietzsche kendini varlou olarak tanmlamaz, ama sylemi onun varoluulariinde anlmasna sebep olmutur. nk ondan etkilenen varoluu filozoflarolmutur . iirsel ve karmak slubu, eserlerinin felsefe almalar olarak anlmamaihtimalini dourmutur. Dil ve anlatm bak mndan gl bir kalemi ve kendine zgdestans bir tarz vardr ama onu anlamak zordur.

te glyorlar, beni anlamyorlar, ben bu kulaklara gre az deilim!14 dediin de, hem sradan halka hem onun felsefesini anlamayanlara sesleniyor gibidir.

Nietzsche, Sokrates ve Platondan beri sre gelen ak lcla kar km, buyzden, felsefesi, Sokrates ncesi Antik Yunann tragedyalar ndan beslenmitir.Felsefenin ak l zerine ina edilmesine kar k , insann igdlerinin de nemliolduunu vurgulay ile kendi ann felsefe dizgelerine, deerlerine kar kmtr.

Nietzsche, Yunan tragedyasnda uyum ve dzeni temsil eden Apollona

dayanmadn, yk c gcn temsili olan Dionysosa dayandn ifade eder. Yunanrasyonalizmine iddetle kar dr. Eserlerimi daima tm ruhumla ve bedenimleyazdm diyerek felsefenin entelektel bir etkinlik olmasna kar olduunuvurgulamak istemitir. Ona gre hibireyin sabit bir z, kendindeey denen doas yoktur, yalnzca varolu ve tarih vardr. Tm felsefi sorular ve cevaplamalar aslnda psikolojiktir. Ona gre salt dorular, mutlak bilgiler yoktur. Evren Herakleitosun dadedii gibi srekli olu ve deiim halindedir. Bu deimeyi srdren yaamdr.

Yaamn nemi, Antik Yunan filozoflar taraf ndan daha iyi anlalyordu, nkonlar btn zellikleriyle insand. Evren ve insan anlamak isterken sadece akla ve

manta deil, heyecana, tutkulara, igdlere, hayal gcne, yaratcla da nemveriyorlard.

zgrlk kii tipi olarak kar mza k yor Nietzsche'de. ayr insan tipinden szedilebilir: Moral, Nihilist (aktif ve pasif) ve Yaratc. Moral insan, iinde bulunduu toplumunmoral deerlerini ve anlamlar n olduu gibi kabul eden ve 'istiyorum' diyemeyen tiptir.

14 Nietzsche,Byle Buyurdu Zerdt, ev:Turan Oflazolu, Cem Yay.,1997, s.23


18/88

14

Nihilist insan bir gei durumunu ifade eder. Kii bu noktada ya aktif ya da pasif durumdadr;Pasif durumda pesimizme, aktif durumda ise yaratc insana doru bir gei sz konusu olur.zgrlk nihilizmdedir. Yani moralden kopan, immoralist olan insann kendine yeni deerler bulma abas srecinde ortaya kar. Ya yeni deerler bulup yaratcla gidecektir ya da pasif

kalacaktr. Bu ara durumda kii hibir deerlendirme yapmaz; ite zgr durum da budur. 15

nsann st insan olabilmesi iin, Tanr nn lmesi gerekir. Kii, ancak zgristencini, bakaldran doasna, bir dinin engel olmay ile gerekletirebilir. nsaneylemini bir dine ya da Tanr ya dayandrmadan ynlendirebilecek dzeydedir.

Nietzsche ve Kierkegaard kutuplar kadar birbirlerinden uzak ve ikizler kadar

birbirlerine yak ndrlar. Nietzsche, byk seimini Kierkegaardn reddettii ve terk ettii fanidnya zerine kurar. Kierkegaard kanyla canyla vecizini, Nietzsche neidesini kalemealmtr. Her ikisi iinde, dramlar nne geilemez bir felakete dnmtr: Kierkegaardkendisini, kiliseye yapt balanmaz o son saldr nn geri alnamaz ya- ya da sna, Nietzsche ise Dionysosu nihilizmine, lgnlna ve sonu olarak delilie kurban etmitir.

Her ikisi de imkansz, sakatlanm, ackldr; her ikisi de hayranlk ve sayg uyandr r. 16

Kierkegaard gibi o da tutkuya nem vermi ama ondan farkl olarak

Hristiyanl, en st erdem olarak grd stn insan idealine engel olarakdnmtr. stn insan olmaya gtren yolda imann yeri yoktur. nsan dnyadayalnzdr ve bir yandan Dionysosa tak nlklar ile Apollanca denge arasnda gidipgelen trajik bir yazgya sahiptir.

Kutsal sorumluluk bilgisini, zgrlk bilincini, insann kendisi ve kaderi zerindeki

erkini, Nietzsche vicdan olarak adlandr r. kt vicdan ve sululuk duygusunu ise farkl bir

kaynaa dayandr r.17

Nietzschenin dncesi onu nihilizme gtrr.Ynn ileci idealden alan her arzunun gerekte neyi akladn gizlemek

imkanszdr; insandan, daha ok da hayvandan ve maddeden nefret etmek, duygulardan,

ak ldan dehete kaplmak, mutluluk ve gzellikten korkmak, her trl yanlsamadan,

15 Blent Akda, Filozofun zgrlk Sk nts (Felsefe Tarihinde zgrlk Sorununa Bir Bak Denemesi)skenderiye Yazlar Say :22,http://members.fortunecity.com/iskenderiyeyazilari/sayi22/2202.html, 10 Temmuz 200616 H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.3417 A.g.e. s.34


19/88


20/88

16

Kierkegaarddan etkilenmitir. an orijinal filozoflar Kierkegaard ve Nietzschedir.21 der. Onlar n felsefelerini akademik kayglar ile deil gerek varolu zerine kurduklar n syler. Onun felsefe abas, bir reti deil, bir insann bireyselvarolundan f k rarak, dier bireylerin varolular n salamak iin onlara yardmc olmaktr. Ona gre gnmz niversitelerinde gerek felsefe yoktur.

Varoluuluk adn kabul etmeyiinin nedeni, bir adla belli bir retiyi ya da bir felsefe okulunu iaret etmesine kar kmasndandr. O da Kierkegaard ya da Nietzsche gibi eserlerinde bir reti sunmaktan ziyade zaman zaman yinelemeleredmesine sebep olan karmak bir slupla yazar. ciltlik Philosophie eseri iin, bukitapta bir reti arayan okurlar, umut k r klna urayacaklardr, yapt iinde edilgin,uyuuk kalmak isteyen okur da bir boluk duyacak, birey bulamayacaktr. 22der.Kierkegaard gibi yazlar monolog ya da kutsal t grnndedir. O, bu tarzna,t vermek, yol gstermek, armak anlamnda ileti der.

Hegelin etkisiyle felsefeyi bilim gibi nesnel bir bilgi saymaya direnen

geleneksel felsefeye tepki olarak, kiisel diyebileceimiz felsefeler ortaya kt. Butepkilerden biri, daha nce bahsi geen filozof Kierkegaardn felsefi gerek, bir

kiiselliktir.23 cmlesidir.

Klasik felsefe Hegelde sona erer, nk hereyin yeniden ele aln p uyumlu birhale getirildii, rasyonelletirildii ve meru k lnd, totaliter, entelektel sistemler kurmalgnl halini almtr. Bu tr saraylar hala olaanstdr ama iinde kimse yaamaz.nsann var oluunun, yenilgilerinin ve zaferlerinin, ac ve tatl yanlar nn hazz ve gereklii,

dar da, sokaklardadr.24 Nitekim, Simone de Beauvoir-Bir belirsizlik ahlak iin-

1940 Austosunda Bibliotheque Nationalin kiisel duygular yans

tmayan ortam

ndaHegel okumann bana verdii o derin dinginlii anmsyorum. Ne var ki kendimiyeniden sokakta, hayatmda, sistemin dnda, mavi gn altnda bulduumda, artksistem benim iin hibirey ifade etmiyordu. diyor.

21 W.Kaufmann,Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk , ev: Ak it Gktrk, YKY 1997 s.2422

A.g.e. s. 2623 A.g.e. s. 3424 H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.50


21/88

17

Jaspers, felsefenin bilime dntrlme abasna kar gelmitir. Bilimve dinden uzaklaarak felsefe yaplabileceini dnr. Bilimsel dncede, insannac ekme, sululuk, lm gibi durumlar na ilikin dorular bulamayz. Varlk alan sreksiz olduu iin nesnel bilgilere ulalamaz. Varln biimi vardr. oradavarlk ( being there ), bizatihi-varlk ( being oneself ), kendinde-varlk ( being-in-

itself). Varln bu biimleri farkl yntemlerle incelenir. Kendi hayatn yaayanfilozof her ne de katlr. Felsefe ayr m yapmal ve muhafaza etmeli ve her birine

uygun aratrma yntemleri gelitirmelidir. 25

zgrlk ve seim bilgi eksiklii gerektirir. nk bilimin kesinlik aray felsefede yoktur. Her ey evrensel bir nesnellik iinde aklansa, sorumluluk vekarardan sz edilemez. Oysa bilimin amac olan tmevar msal bilgi sadece olaslktr.

Oysa baz alanlar vardr ki, belirsiz kalmak zorundadr. Bu anlamda bilimin

kavramlar yla insann dnyasn aklamak olanakszdr. Bu noktada o, Marx ve

Frueda da kar kar. Dnrn sadece kendi ak nlyla ( bizatihi-varlk ),ampirik dnyayla ( orada-varlk ), eriebildii, kendi ak nl iindeki dnyaya (kendinde varlk ) aittir. Dnr varln alannda da vardr ve yalnzca bu yollaakln gereksindii birlik ve btnle ulaabilir.26 Dolaysyla nesnel bilgiye

indirgenemeyen varolu felsefesi, filozofun kiiliinde aranr. nk felsefe znel vekiiseldir. Ben neyim, seimim nedir, zgrlm, ne olmak istediim gibi sorular,olas bir varlk olduumu hatrlatr. Felsefe, insan ve insann eylemlerinin kaynan aratrma abasdr ve akln baar szla dt yerde balar.

Onun da zgrlk anlay tm insanlar n zgrln gerektirir. Herkesinolmaya altm ey olmasn arzuluyorum, onun da samimiyetle ve gerekten kendi

olmasn. derken bunu ifade eder. Kii kendisi olursa tekini kendine yak nlatr r,nk kendini ona aar. Bu aynlamaya dayatma demek deil, aksine farkl olana bakarak sorgulayan insana doru yol altr. Gzlem yoluyla anladmz nesnel dnya(orada varlk), zgrln fark na varan, seim yapan bireysel varoluu olan kii(bizatihi varlk), dnyann kendi iinde ifade edilen ve ayr lmaz bir paras olan

ak nl ( kendinde varlk) birbirine indirgenemeyen varlk alandr. Jaspersta dahilik dnyann eitli ehrelerinden doar. Dnya canl, tutarsz ve hareketlidir.

25 H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.50-5126 A.g.e.,s.53


22/88

18

O, idealizm ya da materyalizm gibi, evreni olmu bitmi olarak kabul etmez, bu alk mlar n yapt gibi evrenle ya da insanla ilgili genel yasalara varmakuruntusuna kaplmaz. Bir defalk olann gerek varolu olduunu kabul eder.

Bylece Jaspers, aka idealizmi ve pozitivizmi, dini ve ateizmi, materyalizmi ve

hazcl reddeder; ve ayn zamanda bunlar n hepsi iin bir yer ve k smi bir meruiyet bulur.Aralar nda nihai sz sylenmemitir ve sylenemez de. Ne var ki, burada bilinemezcilikteneser yoktur, nk bu da orada-varlk seviyesine bal bir bak asdr; bizatihi-varlkseviyesinde kat bir konum edinir, tm unsurlar gcendirmeye mahkum bir konum.27

nsan, soru sorarak, grn alanndan varolua srama yapar ve bunu yapabilmekcesaret ister. Varolutan nesnel anlamda sz edilemez. Varolu, insanda bireysel olarak bulunur ve ak lla kavranamaz. Varolu, insann gerekten kendisi olmasdr.28 Bu ancak,zgr olmakla olur, bilmekle deil, eylemde bulunmakla olur, kiiseldir.

Jaspersin ifadesiyle var olu bir kavram deildir. Belki her trl afakiliin(dsalln) tesini gsteren bir iarettir. O btn tasavvurlar n tesi olaneydir. Var olu birhal deildir, bir harekettir, imkandan geree gei hareketidir. Bizzat var olu kelimesinin de

gsterdii gibi varlktan hareket edilerek, nceden sadece mmkn olanda yerlemeye dorugtrc bir olutur. Gerek var olu zgrle muhtatr ve bu sebepten insana mahsus birimtiyazdr. Ama her insan imtiyaza malik ve gerekten var olu sahibi deildir. Sartre, Jaspersve Heiddeger bu noktalarda anlam bulunuyorlar: Ancak kendi kendisini serbeste seen ,kendi varln yapan ve kendi kendisinin eseri olan var olu sahibidir.Sartren bir kahraman

kendimden bakasna balanmak istemiyorum diyordu.29

Felsefe yazlar nda kuru kuruya bilgi aktar mna kar dr. Hatta buyzden Heideggerin Varlk ve Zaman adl yaptn eletirir. Bilgi aktarmakfelsefeden uzaklatr r. Felsefe, bireyin yaamnn gvenilir deneylerini arttrmal ve pekitirmelidir. Felsefenin amac bilgi kuram deil, dnyann uyumsuzluunusorunsalln ortaya koymaktr. Bilim de, insann dnyadaki durumuyla ilgilenmez,nk, bilim tm insanlardaki ortak olan ile ilgilenir, bireyi konu yapmaz. Bilimler

nesneldir, felsefe ise kiiseldir.

27 H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.6728B.Akarsu,ada Felsefe, nk lap Kitabevi,1994,s.205

29 P. Foulkuie ,Egzistansiyalizm, ev: Nurettin Topu, Hareket Yay.


23/88

19

Jaspersn felsefesinde, varolusal iletiim nemli bir kavramdr.Ona gre insan, felsefenin asl amac olan kendi olma durumuna baka kendiolanlarla iten bir iletiim sayesinde ular. Ama bu iletiimin temel koulu zgr bireylerdir. Herkes gerek varoluuna hayata geirmeye potansiyel olarak sahiptir,ancak, bu olana hayata geirmek iin, varolua geememi insanlarla ilteim galindeolup onlar n peine tak lmakla mmkn k lamayz. Bu yzden partilere ya da kiliseyekar dr. nk bu tr topluluklar gerek anlamda seimi yani zgrl k stlar.Oysa varolusal iletiim iten sevgi ile sz konusu olur. Bu iletiimde yol vardr;yalnzlk, yreklilik ve sava. letiime adm atmadan kendim olamam, yalnzolmadan da iletiime adm atamam.30 nce yalnz olmalym, kendimi olur olmazherkese sunmamalym, sabrla kendi olan benleri beklemeyi renmeliyim, mesafekoymay renmeliyim, benim iinde sene zlem ve alk duymalym, daha sonraengellenmeye, yadsnmaya, kabul edilmemeye kar yrekli olmalym ve kendimle bu savam sonucu burada olan benden, gerek varolua ykselebileyim.

Jaspersin, sevgiye dayal iletiiminden baka, varolua gtren, snrdurum dedii, olumsuz bir yol daha vardr. Adna ans, alnyazs ya da rastlant dadesek, iinde kendimizi bulduumuz, bazen fark nda olmadmz, istediimiz gibi

hareket etmemizi engelleyebilen ya da snrlayabilen durumlardr. Varolusal lm dedii, olanaklar n bittiini dndmzde duyduumuz kayg ya da daha kolaykendimiz olduumuz mutsuzluk sebebi olan ac ekme, varlmza sramayapmamza zemin hazrlayan edilgen snr-durumlardr. Srekli yaam mcadelesianlamna gelen sava ile ya da birey yapabildiim halde yapmyorsam, hibireyyapmamamn kar snda sulu31 olduumu hissettiim zaman da etkin snr-durumiindeyim demektir. nk varolusal yaama ileride Sartreda da gstermeye

alacamz gibi, sorumluluu zerine almadr.

C- Heidegger (1889- 1976) :

Varoluu filozoflar arasnda saylan nemli filozoflardan biri deHeidegger(1889- 1976)dir. Sava sonunda Almanya ile birlikte Alman felsefesi de tm

30 B.Akarsu,ada Felsefe, nk lap Kitabevi,1994,s.20831 A.g.e. s. 210


24/88

20

itibar n kaybetmi, Nazizmle i birlii yapan Heidegger niversiteden kovulmutu.32 Heidegger Jaspers Nietzsche gibi sonuca gidemeyile veya yeni bir ey nesremeyile sularken, Jaspers da onu Nietzsche gibi metafizik yapmann tesinegeemeyile eletirir.

Sartre, ilgintir ki Heideggerin felsefesini akademik olmamakla, vahi olmaklasulamt. Heidegger, zamanla Alman okulunun k l k rk yaran niversite geleneinintemsilcisi olarak kendisini kabul ettirmi, bir doktoras bile olmayan Sartrea kmseyerek bakmt.33

Hiedegger, Bat Felsefesinin Platon ile balay p, Nietzsche ile sona erdiini

dnr. O da Nietzsche gibi, Sokrates ncesi filozoflar n iyi anlalmas gerektiinivurgular. Batl insann ilk ii doay ele geirmektir. Bu da batl insan doaya belli bir biimde bakmaya gtrmtr; sanki o efendi, doa kledir, o zne, doa nesnedir. Bu bak , batl insann gereklik anlaynda bir atlan olumasna yol am, bu atlak, bilim ve

felsefeyi de iine almak zere onun btn dncesini belirlemitir.Felsefede bu gereklikanlayndan kalk ldnda, bilgi sorunu neredeyse kanlmaz olarak odak noktas durumunagelir. Ne biliyoruz, bildiimizi nasl bilebiliriz, bilmek nedir? Bunlar Descartestan bu yana btn felsefe geleneimizin ana sorular dr. Ama Heidegger bu sorularla uramaz. O bilmenin ne olduu ile deil varolmann ne olduu ile urar.34

Sartren dncesine balca filozof Heidegger, Husserl, Descartes derin bir etki yapmtr. Fakat Heidegger Sartren iddia ettii gibi ikisinin felsefisistemleri arasnda bir ba bulunmadn aka ifade etmitir. Heidegger Allahnvarln kesin olarak reddetmemitir. O hayatmzn ve bizi yutan hiliin kayna olan bir muammadan bir olutan sz ediyor. Tanr realitesini inkar etmiyor.35

Hitlerin yetkiyi ele alndan sonra, Alman niversitelerinin profesrleriylerencilerine Nazi devletine yararl olabilecek bir yolda dnmeyi tleyen szleri,

32 Taner Timur ,Felsefi izlenimler,mge kitabevi 2005,s.3433

A.g.e.s.3434 Bryan Maggee,Yeni Dn Adamlar, ev: Mete Tunay, MEB,stanbul, 1979 s. 10835 Roger Shin -Egzistansiyalizmin Durumu


25/88

21

Freiburg niversitesi Rektr olarak yapt al konumasnda baslmtr. Nazilere yak nl sebebiyle 1945te niversitedeki grevinden uzaklatr lanHeidegger 1952de grevine geri alnmtr.1927 tarihinde yazd Sein unt Zeit(Varlk ve Zaman) adl yaptnda insann dnyaya brak lm olduuna ve varoluaanahtar kelime olarak setii Dasein kavram ile dnyay aklamaya almtr.Bahsettii brak lmlk iersinde insan srekli olarak seimler yapar ve zgrlngerekletirir, dolaysyla srekli olarak kendini ama durumundadr. O Sartre gibitanr tanmazl aka belirtmez ama tanr tanmazlk onun felsefesinde zorunluolarak ortaya kar. nk varoluu olgusal olmaya indirgeyince Tanr varlndansz edilemez olunur.

Heidegger, Hmanizma stne adl mektubunda, Sartren varoluuluu,varln zden nce gelmesi olarak aklamasnn, o zamana dek geerlikte olan tamtersi sylem gibi, metafizikten teye geemeyen bir sylem olduunu syleyerekeletirir ve kendisinin existentialist olmadn vurgular.

Heidegger srekli olarak kendini varoluu felsefeden ayrt eder. Hereye ramen o

kanlmaz olarak varoluular kategorisinde deerlendirilmektedir, nk temalar nda ve

fikirlerinde ve bunlar ele al ile kulland dilde onlardan biridir; Kierkegaarddanesinleniinde ve bakalar zellikle de Sartre zerindeki etkisinde de o bir varoluudur.36

Heideggerin felsefesi, Varlk Nedir, Nedir Ne Demektir? sorusunu

yneltmeyi amalar. Epistemolojiden ok ontolojiye nem veren Heidegger, varlainsann gereklii asndan yaklaarak insan zmlemenin, varl anlamamz salayacan ifade etmitir. Burada tarihsel ve olgusal olan gereklerle beraber znelolana da ynelir. Amac varln ne olduunu anlamaktr. Varlnn bilincinde olup bunun zerine dnebilen yegane varlk insan olduuna gre, varl problem edeninsan yine kendi bak asndan bu problem zerine konuma ykmlln tar.nsan varoluunu aklayan terim dasein dir. Dasein, Almancada varolu ya dayaam anlamnda kullanlr. Ama Heidegger bu szc, burada olan insan ile ayn anlamda kullanr. nsann varlyla balant kurmasn existenz (varolu) olarakadlandr r. nsan yalnzca varolan deil, kendisini varolan olarak anlayabilendir de.Sorumluluumuz ayn zamanda belli bir biimde var olmaktr. Bilinli zneye zg

36 H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.32


26/88

22

varlk tarz olan dasein srekli olarak kendi varln anlamaya ynelik sorular sormas nedeniyle aktiftir. Birey kalabalklar iinde srden gibi yaay p, kendi kararlar n almazsa, ben kimim?, varlk nedir? sorular n sormazsa dasein kendine

yabanclam olur. Bu noktada Heideggerde Kirkegaard etkisini net grebiliyoruz.nsan varoluu tanmlanamaz. nsan, olmak gcne sahip olmaktan tr olaslktr.nsan bir ekilde kendini dnyada bulur, bilinmeyen bir gle dnyaya f rlatlmtr.Hepimiz dnyaya f rlatlm durumdayz. Heideggerin bu kavram iin kulland szck geworfenhiet f rlatlmlk anlamna gelir.37 Burada olmay bizsemediimiz iin bir zorunluluktur, bir yktr. Bu dnya bu yzden bize yabancdr.O yzden bu dnyada kendimizi evimizde, yurdumuzda, gvende hissetmeyiz, aksine

yabanc ve korumasz hissederiz.

Varln projelerim zerinden ve ara olarak kullandm ve gelitirdiim nesnelerleolan ilikilerim zerinden kurulmas anlamnda dnyada-olmam, dnyada ayn ekilde varolan bakalar yla-birlikte-olmam da gerektirir. Bu noktada, yine, bakalar nn varl yalnzcatesadfi deildir ama bir gerekliliktir; varlmn yap talar ndan biridir ve onun iindedir; berber olarak berberin mterisiyle, ine olarak inenin hem iplik hem de kuma ve terzi ile bir arada olmasnn gereklilii gibi. Daseinn doas mterek-olmaktr; insann varoluu paylalan bir varolutur ve gnlk deneyimlerimizin sosyal olarak birbirine bamll balangca dairdir ve kurucudur. Kendime dair tam bilincim ve kendimi dorulamam,

bakalar na dair bilincimden doar.38 Sartre Heideggeri okumaya balaynca, daseinkavramn, insan gereklii olarak evirir. Byle yaparak daseini zneletirir.Dasein beliriverme, bulunma anlamndadr. Dasein, zne midir? Hayr.. znenin

esrimesidir.39

Heidegger, somut bireyi ele alr ve varoluun yolunun, yalnzca insanasndan mmkn olduuna deinir. nsan, dnyann iinde olmak ve birlikteolmak varlk koullar yla olanaklar n gerekletirir. nsann dnyada olmas, uzayanlamnda deil varolua bir belirlenimdir. nsan ayn zamanda teki ile birlikteolmakla belirlenir. Dnyann kendi bana bir varl, kendine zg bir deeriolmad gibi, aletin de kendine zg bir varl yoktur, tersine ancak insan iin

37 Bryan Maggee,Yeni Dn Adamlar, ev: Mete Tunay, MEB,stanbul, 1979 s.11438

H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.9539 Bernard-Henri Levy ,Sartre Yzyl :Felsefi Bir Soruturma ,ev: Temel Keolu-Doruk Yay.2004s.148


27/88

23

kendi elinin altnda olandr, insan iin burada olandr.40 Ama teki, bizim iin alet

deildir. Kartes baka insanlarla birlikte oluumuzdan doan bir kaygdr. Bu kayg,eylemde bulunmamza sebep olur. Heidegger, teki iin onlar alan anlamnda bir

kavram kullanr. nsan ya kitleye kar p kendini unutur, kalabalklarda kaybolur ya dakendi gerekliini yaar. Bu iki tutum da insan varoluunun biimleridir.

Kii kendi kendini tasarlar bylece varoluunu biimlendirir. Ancak butamamlan p biten bir sre deildir. Bu kiide kayg dourur. Her halkarda, derHeidegger, bir felsefe bir bireye ne yapmas gerektiini aklamaya yeltenmez ve bunu bilirmi gibi yapamaz (hepsinden te, somut bireyin esizlii zerinde duranvaroluu felsefe bunu yapmaz)41

Yukar da deindiimiz iki varolu biiminden biri zgr olduumuzu bilerekyaamamzdr. Heideggere gre varoluumuz balca iki biimde dlar; Gerek varolu,zgrlk deneyiyle belirgindir, insann zgr olduunu duyuuyla ve bylece kendi yazgsn kendi eliyle izmeye kalk yla ortaya konur ve bunalm deneyiyle gerekletirilir; gerekolmayan varolu, insan topluluklar nn varlnda ortaya kar, nk bu insan topluluklar bunalmdan kaarlar ve genel grlere inanrlar.42

Bu durumda, zne, kendi zgrl ile srekli kendini vareden ve bunueylemleriyle ortaya koyan bir yapya sahiptir. O halde zgrce seim yaparak kendini

gerekletirmeyen birey yok mudur? Vardr, ama onlar kendilerine bakalar nnsunduu tasar lar gerekletirerek varolular nn gerek bilgisine ulaamadanyaarlar.

Hedigger felsefesinde lm ve lmn olas en doal ey olduu kabuledildiinde (amor fati) sahici kiisel varolu ortaya kar. lmn kabul, intihar n yada dnyann ve gndelik yaamn deersiz olduu kabulne gtrmez, hereyi laykolduu ekilde alglamak, hilie, yani kiisel varolua gtrr. Kendi gemiimi vednyay, verili koullar ve temel yorumu dahilinde arzuluyorum ve bu yolla kararl olan iradem ile bana ak olan olaslklar arasndan seim yapyorum.43 lm

40 B.Akarsu,ada Felsefe, nk lap Kitabevi,1994,s.21741

H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.10242 Af ar Timuin,Milliyet Sanat Dergisi, 27 Ekim 197643 H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 say :103


28/88

24

konusu, Sartreda Heideggerin zerinde durduu gibi lm insann mutlakolasldr eklinde deildir. nk lm, Sartrea gre Olabileceim eyin herzaman mmkn olan iptalidir ve olaslklar mn dndadr. , meydana geliiasndan, rastlantsal ve samadr. Oysa Heideggerde lm, bir olanaktr ve btn

br olanaklar ortadan kaldr r, bu anlamda en son olanaktr. Ama yine de yaarken bir olgu olamaz lm. lm olgusuyla yz yze gelen insan Yaamn anlam nedir?diye sorar.

Bulant kavram Sartreda olduu gibi, kiisel aydnlanmann bir basamadr.Kimi zaman beniak nla uratan bulant, deersizlik ve samalk deneyimi, anlamlar veanlalabilir bir dnyay oluturann ve anlalabilir dnyann inasna yardm eden ham

varoluun iine girilemez bakalna tanklk edenin, kiisel varolu olduunu kantlar..Heideggere gre, hibir belirsizlik yoktur: Kiisel varoluun ve insanlar taraf ndananlalabilir dnyann gsterilebilir yaps, onun bir hi olduunu gsterir ve bu gsterinin

olduka nesnel ve balayc olmas amalanr. .Analizleri Varlk sorusunun yeni ve radikal bir metotla yeniden ynlendirilmesine gtrr, nk metafiziin tarihinde imdiye dekkullanlm olan terimler (rade, Dnce vb) nda bir yant verme olaslnn yolunutkar; insanlar iin anlalabilir olan dnyada, bilim ve insanlk tasar lar nn bak alar ylayaplandr lm olan anlamlar geride brak lmak zorundadr ve eer onun ardndaki temelalana gizlenir ve sorunun neden sorulduunu, neden geleneksel yantlar verildiini dnecekolursak, sorulan soru bu anlamlar n geride brak lmasna gtrecektir . Neden Varln anlam zerine soru sormak zorundayz? Felsefenin temel sorusudur bu: Varlk hakk ndaki soru, artk

geerlilii olmayan geleneksel yantlarla gz ard edilmemelidir; enine boyuna aratr lmal veiine girilmelidir ve bu yeni bir itki, felsefede yeni bir giriimdir. Bu dzeyde yeniden alan bir soruya ne gibi yantlar verilebilecei sorulursa, bu, sorunun gcn azaltmak ve onu

retorie indirgemek olur, nk yant sorunun felsefi diriliinde rer ve ngrlemez.44

Heidegger Nietzschenin Zarathustrasnn hi olmazsa bir yzn daha anmsatr

bize, byk ar sn aklayacak tanm da onda bulur. Siz, ylmaz arayclar, ayartclar,hileli yelkenlerle azgn denizlere alan kiiler, siz, bilmecelerle esrik, alacakaranlktasevinli, dar bir geit boyunca dnek eller yordamyla ilerlemek istemediklerinden,

ruhlar ndaki ezgilere uyup her burgaca sapanlar, kestirebildikleri yerde usa vurmaktan nefret

edenler.45

44 H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005, s.10645 W.Kaufmann,Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk , ev: Ak it Gktrk, YKY s. 42


29/88

25

Heidegger, belkide iirlerini zmledii ve byk bir hayranlk duyduuHlderlinin de etkisiyle, ozanlar n varl filozoflardan ok daha iyi dile getirdiklerinisyleyerek, sz reten insan anlnn baka bir varolu biimi olduunu da ifadeeder. Ona gre dil, insanolunun, yalnzca onun, sahip olduu ok nemli birvarolutur. Bylece insan bu dnyada kendini bulduu dasein olarak, kendini anlar ve bunu sz ile dile getirir.

D- Gabriel Marcel (1889-1973) :

Hristiyan varoluulardandr. Marcelin felsefesi giz, sorun, sahip olmak gibi

kavramlara dayan

r. Marcel ben kimim? sorusunu sorar ve yan

t olarak benbedenim. der. Ama bu benlii bedene indirgedii anlamna gelmez, o, sadeceDescartesin dualizmini reddeder gibi bedeni benlikten ayr tutmaz. nk beden,

beni tayan ve bakalar yla iletiimimi salayan formdur. Yani ben, bedenimsayesinde bakalar iin var olurum ve ben bedenim ile birlikte var m. Marcel,bakasn Sartre gibi olumsuz bir anlamda anmaz. Geri Sartre,Cehennembakalar dr dediinde, bakasn benim dmda beni evreleyen ve izleyen,zgrlmn snrlar n belirleyen, alan olarak belirlerken, insanlardan uzaklamak,toplumsall reddetmek anlamnda sylememiti. Marcel, daha olumlu bir yandan bakarak, varoluumuzu tamamen bakalar nn, baka benlerin varlna ve onlarlailetiime geen bene balyor. Tanr inancnn tamamen kiisel olduunu savunanMarcel, kendisi dnda balantda olduu en deerli sen Tanr dr diye dnyor.Tanr ya iebak ile ulaabiliriz ve bu deneyim tamamen bireyseldir, paylalmaz,ispatlanmaz. nk Tanr ak lla kavranmaz. nsan ie bak ile gizleri ve sorunlar fark eder. Gizler sezgiyle, sorunlar ak l ile anlalr. e bak ile kendini bulan, engizemli gerei yani benini bulan insan, sonra Tanr y ve dnyay kefeder. Somutolan ben, ancak kendisini aan bir hakikatle mnasebeti iinde mevcuttur.46

Platonun anmsama (anamnesis) miti gibi, Marcelin gizem doktrini de, ayr calkl

ve kay p bir aracsz bir mevcut olma halinin renilmesiyle ortaya kan bir geri kazanmdr:Dnmek iin rendiimiz eyden uzaklaarak dnmeyi rendiimizde, kaybettiimiz

46 Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev:Mehmet TOPRAK RemziKitabevi, 1969


30/88

26

eyle yeniden temas kurar z ve bylece daha ileriki aamada yaplan dnme eylemi bizi ona

yaklatr r. 47

Burada Marcelin dnmekten anlad geleneksel anlamda dnmek deil, bir tr gizeme gtren sezgisel bir kavraytr. Bu ancak ie bak , daha dorusuinsann kendi iine ynelmesi ile sz konusudur.

Onun Hristiyanl, bir Hristiyan hmanizmdir. En mahrem ve sarslmazkanaatim ki eer kabul edilen doktrinlere kar k yorsa, en ok Ortodoksluakar dr udur: Dindar ve eitimli kiilerin pek ou hakk nda ne sylerse sylesin,Tanr bizim taraf mzdan, kullar nn kar snda, hi de sevilmek istemez, amakullar nca yceltilmek ve balang noktasnn bu olmasn ister. Pek ok din kitabnn benim iin katlanlamaz olmasnn nedenin budur. Kullar na yaslanan ve birekildeyarattklar n k skanan bu Tanr benim gzmde anca bir puttur. Ve yeni bir dinin

douuna kadar da, ilan ederim ki,u anda yazdm eyle elien herhangi bireykaleme aldmda samimi olmayacam. (Etre et Avoir)48

Marcelin felsefesinde bakas ile ilikimde, sevgi ve sadakat nemli yer

tutar.Benim zerimde talepleri olan dnyada, bakalar ile birlikte olduumu grdm:

Bakalar na tepki veriyorum ve onlarla birlikte veya onlar iin sorumluluklar alyorum. Yani,kendi oluumdan uzakta, biliteki kesinliimin zemini ve irademdeki tutarlln motifi, banatemel varolu nosyonumu veren bir bakasnn varoluu ve bakalar nn varlna inandmve bu inan zerinden hareket ettiim srece, kendi varoluumu dorulamaktr; benzer birekilde, sadakatle kendi varlmn yaratln balatacak ve srdrecek olan bir bakasnaverdiim samimi bir yanttr. Ahlaki varoluun bu z stne dnmek Varla dair birmetafizie yneltir. Marcel Nietzschenin sylemini deerlendirecek, onun derinliininaltn izer: nsan, vaatler verebilecek, kendini bireylere baml k lacak ve geleceini

belirleyebilecek tek varlktr.49

47 H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005,s.7548 A.g.e.s.:77

49 A.g.e.,s.78-79


31/88

27

Yzlemek, sorumluluk almak, deerlendirmek kiisel varoluun balcaeylemleridir. Endie ve kayg ise ruhu kurutan, her iten giriimi engelleyen bireydir.

Eer inan, umut ve merhamet iinde, Tanr ya olan derin ballkta sabr ve tevazu besleyerek yaamaya karar verirsem, var olduuna inandm ve urunda dier her eyikaybetmeye raz olduum bir ama uruna yayorum demektir: Sahip olduklar mn zerinde

bir eyi dorular m ve aldm risk de hayatmdr. 50 Onun inantan anlad, kiininkendi iinde yaad bir eydir. Dolaysyla bu deneyim ne aktar lr ne de reti gibikabul ettirilir. Herkesin Tanr ile kurduu ba kendini balar. Bu kiisel seim yinekiinin zgrl ile balantldr.

Umudun dayand hesaplanamaz ey doastdr: Umut, ancak iindemucizelere yer olan bir dnyada olasdr. 51 Dolaysyla kii varoluunu Tanr ya olanderin ballkla yaamay seerek, amacna giden yolda sabrl olarak ve bu dorultudayolunun getirebilecei riskleri gslemeye hazr olarak zgrdr.

Tecessm ve ak nl ile birlikte kiisel varolu deneyimi, yaratlan evren

kar snda ak n bir ben neysem oyum duruunu akla getirir; yalnzca bedenim ve hayatmkar snda durduum gibi deil fakatyle bir duru: Mutlak bir Sen olan her inan sahibi iinmutlak bir Ben. Her inan sahibi bir tanktr ve inansz kii bakalar nn inancna inanmaklayola kar. Kilise, tarihi olarak tasdik edilmi gerekliinin dorulanmas yoluyla, telkinin

akla yatk nln temin eder.52 Oysa verili olandan hareketle inanmak onun anlad anlamda inan deildir.

Yaradla Hristiyan gzyle bakacak olursak, Tasavvuf felsefesineok yak n bir eyler buluruz. Eer maddi dnyann yaradl, bir teknik deilse,zellikle insann yaratl hi de bir teknik eseri deildir. Allah insan hr yaratyor,onu hr bir varlk haline getiriyor, onda hrriyeti yaratyor. Yaratma faaliyeti el

iilii ile ilgili bir i deildir, fakat varln, ak araclyla bir intikalidir, birtecellisidir (yani, yaratma faaliyeti, yaratc ile varlk arasnda bir ak ifadesi, bir akmnasebetidir), yaratma faaliyeti kendisinden birey vermedir, yaratma faaliyeti

50 H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr ,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005,s.s.8351 A.g.e. s.87

52 A.g.e.s.88


32/88

28

varlklar Varla itirak ettirmek arzusudur.nsan bahis konusu olunca, yaratmaonu, dier varlklar arasnda hrriyet araclyla, ilahi tabiata itirak ettirmekmaksadn ifade eder..53

nclerini Augustinus ve Pascal sayabileceimiz, Hristiyanvaroluular ndan Marcele gre de, Protestan temsilcilerinden sayabileceimizKierkegaarda gre de gerek olan ak l ile yakalamak imkanszdr. Tanr da ulal pispat edilecek bir varlk deildir. Ona sezgiyle ular, ona balanarak yaar z.

Varoluuluk geliimini tamamlam, kurulmu, bitmi bir felsefe deildir. nkada toplumun bunalml insan yayor. Kurtulmu insan, bir tasar dr ancakBaz felsefeler bitmez, insan yaamna ve felsefe tarihine etkin olarak katlr, onlar gerekdnmlerin bildirileridirler.Varoluuluk, geldi geti bir tutum, bir moda olmaktan te biranlam tayor. O, belki de insann giderek artan ve karmaklaan znelliini, btn boyutlar yla kefediini, Amerikay kefedercesine kefediini kar lyor. Bugn

varoluuluun kaynaklar n felsefe tarihinin derinliklerinde aramamz gerekiyor mu, bilmem.Ama, o, bu gn, bir ok ynn, bir ok glln, bir ok amazn, bunaltsndan giderekkefetmi, dnyadaki konukluunun tam anlamnda bilincine varm, bakalar yla ilikikurmakta eksik kalnn acsn ekmi insann kendine dn abasn, da alabilmek iinkendini bir kere kendi iinde dorulama abasn kar lamaktadr. O, ruhsalln etkinliini, bir bu dnyal olarak tm olanaklar yla grm ve yaam insann kendini arayn

kar lamaktadr. 54

Varoluu dnrler, birbirlerinden ne kadar farkl tablolar izerlerseizsinler, hatta Camus gibi aralar nda bu felsefe gelenei iinde yer aldklar n kabul bile etmesinler, insann varlnn biricikliini kefetmi, insanlk durumunun

ktmser yann dert edinmi, varolma duygusu temelinde zaman zaman kat dnselgelenein dna tam (kimi zaman sanata, kimi zaman edebiyata) olmakla, klasikfelsefe geleneinden ayr lmlardr. yle ya da byle bir var-olan olarak, hilieyaklamakla, nihilizme varmlardr. Btn bu sk ntl, bunalml abalar n aslnda boa gitmediini, insann kendini ve yerini bu denli sorgulamasnn insana kendi

53 Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev:Mehmet TOPRAK RemziKitabevi, 1969

54 Af ar Timuin,Milliyet Sanat Dergisi, 27 Ekim 1976(evrimii)http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1398, 11 Haziran 2006


33/88

29

dndaki varolanlar kar snda keyifli bir konum da saladn Pascaln u szleri ileortaya koyabiliriz:

Bir boluk olarak evren beni ieriyor ve minicik bir nokta gibi yutuyor amadnce olarak ben onu anlyorum. Bilgilerimiz ve aklmzn kaynaklar ne kadark stl ve snrl olursa olsun, anlayabilmenin keyfi ve zevki bizleri var olmann

bunalmndan kurtarmaktadr.

te yandan Heideggerin, Parmenides zerine yapt almalara ilikinolarak dile getirdii evrende her eyin bir olduu yolundaki dnceyi modernkltr iinde unuttuumuzu sylemesi, onun son dnem yazlar nda Taoizm ve ZenBudizme yapt gndermeleri ile anlamn bulur.

Heidegger, btn Batnn, tarihin bu dneminde bir snavdan gemekte olduunusezer. Onu byle dnmeye zorlayan atom bombasnn yol aabilecei olanaklardr. Bizimde bunlar felsefe asndan gzden geirmemiz gerekir. Egemenlik ve erk peindeki biruygarlk bir noktada lgnca bir saldrganlk iine girebilir. Buna gre kendi kendimizi

onaylamaktan vazgeip yalnzca boyun ediimiz, her eyi oluruna braktmz bir nokta

olmal. Burada Dou ruhuna benzer bir duyu sz konusu diyebiliriz.55

55 Bryan Maggee,Yeni Dn Adamlar, ev: Mete Tunay, MEB,stanbul, 1979 s.123


34/88

30

II. JEAN PAUL SATREIN HAYATI VE VAROLUULUU

A) Hayat :

21 Haziran 1905te Pariste doan Sartren babas, o ok kk yataykenlnce, annesi ailesinin yanna dnd. La Rochelle Lisesine devam etti, olgunluk

snavn Louis Le Grand Lisesinde verdi. Eitimini Ecole Normale Superieurede,sviredeki Fribourg niversitesinde ve Berlindeki Fransz Enstitsnde

srdrd.1929 ylnda Simone de Beauvoirla tant.

1931-45 yllar arasnda eitli liselerde retmenlik yapt. retmenlikyllar nda kendi pedagojik anlayna gre ders vermi, tm alkanlk ve kurallarameydan okumu, resmi otoritelere bakaldrmaya ekinmemitir.

Hocalar n amac, rencileri arasnda, bir elit kesime entegre olabileceklerisaptamak deil, tm renci kitlesini kltrle tantrma olanan salamak olmaldr.Bunun iin baka eitim yntemleri gereklidir kesinlikle. Bu amac gerekletirebilmek iinhocalar n btn rencileriyle ilgilenmeleri gerekir, btn rencilerine ulamaya

almalar gerekir, onlara bireyler anlatrken dinlemek de gerekir onlar () 1

1930lu yllar, Sartren yaam izgisinde en az bilinen ve en ilgindnemdir. Bu, ayn zamanda srekli bunalmlar dnemidir de; Sartre, bu yllarda

hem bir dnya gr gelitirir hem felsefi ve edebi yaptlar n kaleme alr, hem deyazarlk etiini olgunlatr r.Sartre baka bir dzleme geer, otoriteyi sosyalanlamda reddediini sosyalletirir ve tam anlamyla alternatif bir kar t-toplumoluturur, evresini ikna eder, hibir grle asla hibir biimde uzlamaz, hibirkurumsal ileyii kabul etmez, kendiliinden balayan bir sosyal dnm anlay iindedir: uzlamac bir tavr iinde srdrlen retmenlik mesleinin reddi, lisehiyerar isinin reddi, Havre burjuvazisinin reddi, e rolnn reddi, hatta yurttalk

1 Annie CohenSolal,Doumunun Yznc Ylnda Sartre , Dost Yay.,2005,s. 65


35/88

31

rolnn reddi, nk oy vermez ve 1936 byk grevlerini seyretmekle yetinir (31

ya

ndad

r o s

rada!).2

Tatil srasnda bir gn, Montparnassedeki bir kafede Beauvoir ve Aron ile

meyve kokteylini yudumlarken, Sartre, felsefe ile ilgili tatminsizliini anlatyordu.Felsefe hibir zaman gerek dnya ile savaamayacakt. Aron onunla ayn fikirdedeildi; Alman filozof Husserli ve fenomenolojiyi duymadn m? Gryorsun yakk arkadam, eer bir grngbilimciysen bu iecek hakk nda konuabilirsin ve bu bir felsefedir.diyordu Aron. Sartre dinliyordu, bylenmiti. te sonundaarad felsefeyi bulmutu. Bu felsefe, bireyin ve bireyin dnyayla olan balantsnn(involvement) felsefesiydi. Sartre Husserli incelemek iin burs kazand ve 1933de

Berlin Fransz Enstitsnde ki bir yllk almasna balad.3

1939 da askere alnd. O zamana kadar kendimi her eye hakimsanyordum..Dnyann, dier herkesle ilikilerimin ve dier herkesin benimleilikilerinin arlnn bilincine varabilmem iin kendi zgrlmn inkar anlamna gelen seferberlikle kar kar ya kalmam gerekiyormu demek ki diyorgnlklerinde. 1940 ylnda Almanlar taraf ndan hapse atld ve 1 yl esaret dnemi

yaad. Hapisten ktktan sonra Direni Hareketine katld. Sinekler adl bask kar t tiyatro oyununu, onun Direni Hareketinde olduunu bilmeyen Almanlar nizniyle oynad (1943).

Sartre, hibir zaman, sadece dnyay yorumlamakla snrlamamtr

kendisini. Yer deitirmi, uyarm, isyan etmitir. 4

1941 ylnda esir kampnda kurtulunca Sosyalizm ve zgrlk adl direni grubuna katlm. Bu grupta yaklak elli kii (hoca ve renci) vard; ve bunlaranar ist (Marrot), Marxist (Merleau-Ponty), hatta Trokist kkenliydiler, Sartre iseProudhoncu ve Anti-Komnistti. Muhtemelen erken ve hazrlksz bir giriim

2 Annie CohenSolal,Doumunun Yznc Ylnda Sartre , Dost Yay.,2005 s. 543Paul SRATHERN,90 dakikada Sartre , ev. Nemciye Uansoy, Genda Yay.,1998,S. 25-26

4 Annie CohenSolal,Doumunun Yznc Ylnda Sartre , Dost Yay.,2005,s. 10


36/88

32

olduundan, Sosyalizm ve zgrlk hareketi o dnemde etkin olan iki byk

direni hareketi (de Gaulleclk ve Komnizm) aras

nda nc bir yololuturamad. Sonunda dald bu grup.5

Sartre 1945 ylna kadar Amerikan hayran,sonra Amerikan kar t olmutur.Bulant romannda Roquentinin jazz mziine dknl, Sartrenkard dergiye arlonun nl filminden esinlenerekModern alar isminivermesi , Sartren, Amerikan sanatna duyduu saygdr. Sovyetlere casuslukyapt iddiasyla, Amerikan Komnist Parti yesi Rosenberg iftinin infazedilmesinden sonra Amerikaya ate pskrmeye balar. Gazetesinde: Kuduzhastas hayvanlar bal ile bir makale yazar:...Biz mi sizin mttefikiniziz?Haydioradan! Bu gn bizim hkmetlerimiz sizin uaklar nzdr.Yar n halk mz kurbanolacak.te bu kadar!der.Kore Sava ,Vietnam Sava, Amerikann Gney Amerikadiktatrlerini desteklemesi Sartren dmanln krklemi,Amerikann rkayr mcln ac bir ekilde betimledii Saygl Yosmapiyesi de Amerikay hihonut etmemitir.6

1945 kendini btnyle yazarla vermek iin retmenlikten ayr ld. LesTemps Modernes (Modern Zamanlar) adl edebi- politik dergiyi kurdu. Bu dergide

smrgecilie kar kt. kinci dnya savandan sonra toplumsal sorumlulukduygusu artt. Sol eilimleri glendi. SSCBde antisemitizmi protesto ediyor,Fransann Cezayire kar yrtt savaa kar kanlar n banda geliyordu;dergisi de 1953ten balay p, 1957de younlaan bir sava yrtt. nanm bir

nc Dnyac oldu. 1950 Sovyet toplama kamplar n k nad. 1952-1956 yllar arasnda Fransz Komnist Partisinin aktif sempatizani oldu. 1956 Macaristangalikomnistlerle yolunu ayrd.

1952 fazla nemli deildi, drt yl boyunca komnistlere ok yak n kaldm, ama benim dncelerim onlar n dnceleri deildi, onlar da bunu biliyorlard. Kendilerini

5 Annie CohenSolal,Doumunun Yznc Ylnda Sartre , Dost Yay.,2005,s. 106 Ycel Nural, Sartre ve Bulant,

(evrimii)http://www.dipnotkitap.net/ROMAN/Bulanti.htm , 20 Aralk 2006


37/88

33

fazla kirletmeden benden yararlanmaktaydlar, ve Budapete gibi bir olay oldukta,kedilerinden kopacamdan kuku duymuyorlard; nitekim kopmaktaduraksamadm...Diyalektik Akln Eletirisinde onlar tekrar toplay p gelitirdim.7

Sartre, Cezayir Savana kar kan 121ler Manifestosunu imzalad.1961-1962 ylndaki byk gsterilere katld. 1964 ylnda Nobel dln geri

evirdi. Bu dln yaptlar nn btnlne ters geleceini dnyordu. 1966-1967yllar arasnda Vietnam Savan sorgulamak ve Amerikan sava sulular n yarglamak zere kurulmu olan Russel Mahkemesinin de bakanln yapt.

1968 ylnda, Sovyetlerin Praga mdahalesinin ve Fransadaki rencihareketlerinin zerine, Sovyet sosyalizmini ve kendi klasik aydn tutumunu

sorgulamaya balad. O dnemde Maoculara sempati duydu. Bir davaya balanmak bir sz deil, bir eylemdir ilkesine uyarak sk sk sokak gsterilerine ve devrimcieylemlere katld. 1973 ylnda sol eilimli Liberation gazetesini kurdu.

1960dan 1971e kadar Fransz gezgin ve yazar Gustave Flaubert ile ilgili 4ciltlik incelemesi Flaubert zerine alt. lk iki cilt 2 bin sayfay ayordu.

1974 ylnda gzleri byk oranda grmez oldu. Dou lkeleri zerindeki bask lar n sona erdirilmesi, insan haklar nn korunmas iin almalar n srdrd.Amac Marxn tarih ve snf kavram, bir yandan Freudun insan ruhunun

bilinmeyen yanlar n irdeleyen psykanalitik zmlemeleri aracl ile, Flaubertin

btnsel yaam yksn sunmakt. (1972de 3,Cilt yaynland.- Ailenin Budalal)

Evlilik kurumuna scak bakmyordu. Ancak 1929 da tant arkada Simonde Beavoire ile yaam boyu (51 Yl) sren bir ilikisi oldu.

15 Nisan 1980de Pariste ld.

7 Michel Contat,Sartre Sartre Anlatyor, ev: Turhan Ilgaz, YKY, 1994, s.46


38/88

34

Babas kk yata len Sartre, bykbaba himayesinde, yapt her ey

vgyle kar

lanarak bytlm bir ocukluktan bahseder.

Belki de kendimi ok beendiimi sanacaklar, hayr; babasz kalmtm. Hikimsenin olu olmadm iin, kendi kendimin illeti oldum (kendi varlm kendimyarattm), gururla ve sefaletle doldum; beni iyiye doru ynelteniddetli ve geici bir istektaraf ndan dnyaya getirilmitim. Birbirine bal olan olaylar n dourduu sonu gayet akgrnyor: anne efkati beni kadnlatrmt, bana hayat vermi olan hain Musannyokluu beni souk ve manasz bir insan haline getirmiti. Bykbabamn bana gstermi

olduu ar sevgi beni gln birekilde martmt: dolaysyla bir eyadan farkszdm,tamamyla mazohizme elverili bir hale getirilmitim. Gerekten aile komedisine inanm olsaydm kendimi tamamyla mazohizme kaptr rdm. 8

B) Felsefesi :

Jean Paul Sartre, yaam ve felsefesi arasnda bir denge, bir uyum olan

dnrlerden biridir. nk onun felsefesi eylem plannda ortaya kan ve kiininnasl yaadn dorudan ilgilendiren bir felsefedir. Kendisi burjuva bir ailedengelmi olmakla beraber burjuva hayatn reddettiini sadece dile getirmemi,yaantsyla da bunu gstermitir. Dolaysyla burada ele aldmz zgrlk problemi ve bunun beraberinde getirdii sorumluluk dncesi onun ahlakanlaynda olduka nemli bir konudur. Bu konulara deinmeden nce onun varlkfelsefesini ana hatlar yla ele almamz, felsefesinin btnn kavramak adna faydal

olur.Sartren ilk roman olan Bulant adl eseri, dnyann olumsal olduu ve

dnyaya duyum ve alg yoluyla deil de, dnce ve mantk yoluyla bal bulunduumuz eklinde dile getirilebilir.9 olduunu ierir.

Sartren ilk yaptlar ndan itibaren ierie bak ldnda, onun bulantduygusuyla edebiyatta ortaya kan varolu sancsnn ve bu sancnn beraberinde

8 Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi , ev.Mehmet TOPRAKRemzi Kitabevi, 1969 s. 316-317

9 I. Murdoch,Sartre n Yazarl ve Felsefesi,ev.Selahattin Hilav, Yazko Yay., 1983, s. 13


39/88

35

getirdii felsefi bak alar nn, zaman iinde nemini ve ar ln siyasal

dncelere ve eylemsellie b

rakt

n

gryoruz. Varl

k ve Hilik yap

t

ndaortaya konan baz varla ilikin dnceleri ve kendini roman ve oyunlar ndagsteren bireyin i sk nts ve yaamna ilikin varolusal problemleri, yerinitoplum iindeki bireyin eylemde bulunuunun neminin vurgulanmasna brak r.

Sartre 'kendi' varoluuluunun k noktasn Dostoyevski'nin bir sznedayandr yor: "Tanr olmasayd her ey mubah olurdu." Eer Allah yoksa, ak lyoluyla anlalabilen bir ge kaydedilmi zler, objektif deerler de yoktur;insann deerleri yaratmas gerekir. nsann tasar m, deerleri var eder (yaratr).nsan kendi kendisine terkedilmi olduu iin, tamamyla sorumludur.(EH)10 Eerherkes taraf ndan kabul edilebilecek evrensel dorulardan sz edeceksek, insan duraan, koullar n ya da kaderin piyonu olarak grmek durumundayz demektir.nk evrensel dorular deimez ve herkes iin ayndr. nsan iin tasarlanm belli sabit bir z onu baml k lar, hi bir eye deilse de kendinde tad ze baml k lar. Oysa kiiyi sorumluluktan kurtaracak bir kader ya da herkes iintasarlanm sabit, deimez bir z yoktur. nsan bir olanaklar btndr ve herdurumda bir seim arifesindedir. Dolaysyla verili hazr bir z yoktur, insan srekli

seim yaparak nasl olduunu dolaysyla zn kendi belirler. Tanr yoksa verilihibir ahlak dzeni de yoktur demektir.

Yazg kavramnn kar snda kendi varolounu kefeden ve onu srekliyaplandran kiiyi koyan Sartre, ontolojisini kurarken Husserlin

fenomenolojisinden etkileniyor.

Bir anlamda Sartreda ben de ailesizdik ve bu durumu prensip haline

getirmitik..Alainin bize nakletmi olduu Descartesin rasyonalizmi bizi buna teviketmiti.Kendimizde donuk ve belirsiz hibirey grmyorduk, saf bilinten ve saf iradeden

ibaret olduumuzu dnyorduk. diyen hayat arkada Simone de Beauvoirn daortaya koyduu gibi, Heideggerden sonra ateist varoluuluun temsilcisi saylan

10 Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev.Mehmet TOPRAK RemziKitabevi, 1969 s. 124 (Dialektik Akln Eletirisinden)


40/88

36

Sartre bir lde Descartestan da etkilenmitir. Sartren dncesine balca

filozof Heidegger, Husserl, Descartes derin bir etki yapmtr.11

Fakat, Paul Renaudinin de dedii gibi, onun dncesi Descartesin felsefesiile ncelikle ve zellikleu noktada ayr lr; O, Descartesin Tanr kaynakl olduunudnd seik hakikatlerin zihnimizde hazr bulunuundan dolay, insan aklnnak n varlkla birletii fikrinde deildir.

Sartren bilin ve bilgi anlay tamamyla Marxist bir anlaytr. OMarxlar n zmleyici (tahlilci) diyalektik metodunu kullanr. Ya ilerleyenSartre, gn getike Marxisme olan yak nln daha yaln dile getirir.Varoluuluunu siyasal anlamda Marxisim zerinde kurar. Ona gre amzngerei yolumuzu Diyalektik Materyalizmde bulmaktr.

Sartre, dogmatik materyalizme kar k yor. Marxism, bir darlkdnyasnda, zdekseleylerin eitsiz bir dalmn srdren ve bu yzden atmave snf kar tl taraf ndan nitelenen bir dnyada yaayan insann bilincinigerekten anlatan biricik felsefedir. Ve insanclatr lm bir Marxism ( ya dadenebilir ki varoluulatr lm bir Marxism) biricik gerek devrim felsefesiolacaktr. Ama, eer toplumsal devrim olgusallaacak ve darlk ve snf kar tlnnolmad bir toplumda ortaya kacak olursa, Marxism yazgsn yerine getirmi olacak bir baka btnselletirici felsefe taraf ndan, bir zgrlk felsefesitaraf ndan izlenecektir.12 Sartren Marxisme bu bak as onun zamann en iyi

felsefesi olarak dialektik materyalizmi grmesindendir. Ancak zamann koullar veinsanln durumu deitiinde yerine gelebilecek baka bir zgrlk anlay gelebilir.

Sartre, Maddecilik ve Devrim adl yaptnda (1946) Marxn almalar ndantretilmeye allan szde Marxl hedef alarak, Marklar n bel baladklar soyut

11 Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev.Mehmet TOPRAK RemziKitabevi, 1969 Remzi Kitabevi, 1969 (Roger Shin, Egzistansiyalizmin Durumu)s.124

12F.Copleston,Felsefe Tarihi: Sartre , ev. Aziz Yardml ,dea yay.2000stanbul ,S. 41


41/88

37

bilimcilie ar bir saldr yneltti. Sartre, Marxln benimsedii diyalektik kavrayn, bilimlerin olgucu, tek ynl, nedensellik kavrayyla hibir zaman badamayacan, hemdiyalektik maddecilie hem de bilimci maddecilie bal kalmann alt edilmez bir eliki

yarattn vurguluyordu.13.

Varlk ve Hilik adl eserinde, ortaya koyduu diyalektik ynteminde Sartre,insann, kendi yazgsn kendisi yazmasndan tr zgr, hem de bir duruma bal olan eylemlerine yn veren bir bilin olarak da sorumluluk sahibi olarak tanmlar.

Varoluuluk Bir nsanclktr adl konumasnda Sartre: nsan var olurnce. Bir gelecee doru atlan ve bu atln bilincine varan bir varlk olarak ortayakar. Bir yosun, bir karn bahar ya da rm bir nesne deildir o; znel olarakkendini yaayan bir tasar dr derken, Sartre, Varlk ve Hilikte de ifade ettii gibi bir garson ya da haysiyetsiz olmay bilin sahibi olarak ortaya kan insann,

kendisinin seimi olduunu ortaya koyar.

Sartrea gre, umutsuzluk, karar, korku, kendini kandrma gibi konular veyaanty temel almak felsefenin dnda deildir.

Balangta Freudun psikanaliz kuramndan etkilenen Sartre, daha sonra bukuram eletirir. nk bilinte ortaya kan bir ey ancak bilin araclyla anlamkazanabilir. Yani bilin, bilin dnn etkisinde kalamaz. Descartes,n cogitosunukendisi iin varlk (bilin) olarak alan Sartrea gre, bir objeye ynelmi olan bilin,

bir objeye yneldiini de bilir. Yani fark nda olduunu fark na var r. Dolaysyla bilin d bir fark nda olu yoktur ona gre. Sartre, bilincin ve semenin ayn eyolduunu dile getirir.

Kendini aldatma, bilincin kendi olumsuzlamasn da yneltmek yerine, kendinedoru yneltmesi olarak tanmlar Sartre. Kendini aldatma, bir olumsuzlama olmas ynnden yalan a benzer. Yalanc, yalan sylerken, gizledii, sylemedii dorunun(hakikatin) ne olduunu bilir. Bir insan bilmedii bir ey hakk nda yalan syleyemez-

13 F.Copleston,Felsefe Tarihi: Sartre , ev. Aziz Yardml ,dea yay.2000stanbul ,s. 14


42/88

38

olanakszdr bu. Sartre, yalancnn da bir tanmn yapar; Yalanc, doruyu kendi iindeevetleyen (affirmant), szlerinde deilleyen (niant) kiidir. Aldatmaya niyetlenmitiryalanc, bu niyetini kendinden gizleme gereini duymaz. Bilin, yalanla, tekinden gizlicevarolduunu evetler. Kendini aldatma insann kendi kendine syledii bir yalan olaraktanmlanabilir. Kendini aldatma iinde olmak, kendini aldatmann bilincinde olmaktr.

nk diyor Sartre, bilincin varl, varln bilincidir. 14

Sartre, eylemlerin, duygu ve dncelerin kayna olan bir i ben yaniEgo olmadn, egonun ancak dnyann iinde olduunu, ben bilincinin ancak

refleksif bir dnmle ortaya kacan savunur. Ego dnyaya ait bir nesne olarakikin deil ak ndr. Egonun Ak nl adl ilk yaptnda ; Filozoflar n ou iinego, bilinte ikamet etmektedir. Bazlar onun biimsel varlnn bo bir birletirmeilkesi olarak yaantlar n ortasnda olduunu ileri sryor. Bazlar da, ounluklaruhbilimciler, onun maddesel varln, psiik yaammzn her annda, arzular n veedimlerin merkezi olarak kefettiklerini dnyorlar. Biz burada egonun, ne biimsel ne de maddesel olarak bilincin iinde bulunduunu gstermek istiyoruz: O

dar dadr, dnyann iindedir; bakasnn egosu gibi, dnyaya ait bir varlktr.15

Korkular ve aalk kompleksi de kiinin setii bir eydir. Aalkkompleksi olan kii bir eit kendini aldatma ierisindedir. Freudun savunmamekanizmalar da byledir. Yani Sartrea gre kii hem bilicinde olup hem bilinsizce birey yapamaz. Ya da bireyi itmek, dlamak, bastrmak, yok saymakgibi seimler, kendini aldatmann yollar dr.

Her ne kadar Sartre, Freudun bilin-d kuram ve ruhu ikiye blen id-egokuramna kar olsa da Sartre, psikolojinin bir bilim olarak kurulmaya allmas varoluu filozoflar n ister istemez yararland bir eydir. Bireyi inceleyen psikolojinin znelci yaklam yerini Varoluu sylemde de bulur. Psikolojininortaya kt dnem, var olan tm felsefelere kar olan Varoluuun da ortayakt ve pozitivizmin yaygnlamaya balad dnemdir.

14 Hilmi Yavuz,Sartre ve Freud: Felsefe Yazilari , Yazko Yay., 2. Kitap 1982 S. 105-110(evrimii) http://psikoloji.fisek.com.tr/makale/sartre.htm

15J.P.Sartre, Egonun Ak nl, ev. Serdar Rifat KIRKOLU ,Alk m Yay. 2003 S..45


43/88

39

C) Varl k Tan m :

Jean Paul Sartrea gre insann var oluu, eyann var oluu gibi planl ve bilinsiz deildir. Eyann var oluunun planl olmas, onu ortaya koyan zneninnce zihinde zn, kullan amacn, biimini belirleyip sonra imal etmesindendir.znenin varoluu, bilince gerek duymayan, ta gibi, sopa gibi varlklar n var oluuve kendinde oluuyla ayn deildir.

Sartren bilgi ile neyi kastettiini u rnek gayet ak bir ekilde gsteriyor,u masay, u mrekkep hokkasn bilmek, bildiimiz eyin u masa u mrekkephokkas olmadn, onlardan ayr ve farkl olduunu , onlar n dnda bulunduunu bilmek demektir.16 Bu noktada zellikle en nemli felsefi eseri saylan,

Fenomenolojik ontoloji denemesi diyebileceimiz, Varlk ve Hilikte kar mzakan iki duruma, iki var olu biimine deinebiliriz. Kendinde varlk ( letre en soi)ve kendi iin varlk ( letre pour soi) biimleri. Kendinde varlk nesnenin varldr,kendi iin varlk ise bilinli olan insann.

Sartre, varl, Kantn yapt gibi numen ve fenomen alan olarak ikiye blmez, bir grn kazanm alan olarak bilin sahibi olan insan varl- kendiiinde varlk ve bu bilince kendini sunan nesneler alan- kendinde varlk olarak ikiye

ayr r.Kendinde varlk kendi iin varln ncesinde vardr, ama bir bilince objeolduu durumda ortaya kar.Kendinde varlk olan evren, nesneler alan Sartretaraf ndan ne ise o olan bir alan olarak deerlendirilir.Kendinde varlk, sama dr.Hibir eye dayanmaz, sebepsizdir, zorunluluk deildir, Sartren deyimi ile detrop (fazladan) dr. Kendi iin varlk olan, bilin sahibi insan kendini bu fazladan

kendinde varlk iinde bulur. Fenomen alan dediimiz bu kendinde varlk alan insan taraf ndan sama olarak alglandnda bulant oluur.

16 Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev.Mehmet TOPRAK RemziKitabevi, 1969 ,s.43


44/88

40

evreme kaygl gzlerle baktm, imdiden baka tek ey yoktu.imdinin gerekz kendini aa vuruyordu.imdi varoland, imdiden baka hibir ey varolumuyordu.Gemi varolan bir ey deildi, hem de hi deildi. Ne eyada hatta ne de dncemdevarolumuyordu. Kendi gemiimin benden kam olduunu oktan beri anlamtm. Ama benim alanmn dna kam olduuna inanmtm. Benim gzmde gemi, bir eitemekliye karma, bir baka varoluma biimi, bir tatil ve hareketsizlikti.i biten her olaykendi kendine bir kutunun iine usulca giriyor ve fahri olay nitelii alyordu. Hiliidnmek bu kadar zordur ite. Ama imdi anladm eyann grnn aan bir varl

yok. Onlar n ardnda ..... hibirey yok.17

Bulantnn kahraman Requentinin , deniz k ysnda eline ald ak ltana ya da parkta bir kestane aacnn kkne baktnda duyduu bulant, ve butiksintiden sonra gelen alg durumunun aa kard, eyaya dair kavray,Sartren ontolojisinin ya da metafiziinin anlatmdr.

Demek ki bulant bu: gz kamatr c bu apaklk. zerine yazlar yazdm,

kafa patlatt

m. imdi biliyorum var

m,( dnya da var) ve dnyan

n varolduunu biliyorum. Hepsi bu. Benim iim nemli deil. Benim iin hibireyin nemininolmamas ok acayip, korkuyorum bundan. 18diyor Roquentin. te btn bufark ndalk durumu ve adeta artk baka bir biimde alglay, yazar n bulantdedii duyguyu yaratrken, nesnelerden oluan dnyann samalna da gtryor.

nsanlar n kck dnyasnda bir olay, ancak bir baka geree gre samadr;yani kendisine elik eden durum ve koullara gre samadr. rnein bir delinin konumas deliliine gre deil iinde bulunduu durum asndan samadr. Ama ben biraz ncemutlak olan, samay yaadm. u (aa) kknn kendisine gre sama olmad hibir

ey yoktu. Ah bunu szcklerle nasl dile getirebilirim?19 Roquentin, nesnelerin

dnyada varolular n alglayan bilincin, o nesneler ile i ie olmasndan duyduu bulant duygusundan sonra, bu duygunun getirdii samay kavramaya balyor.

17 J.P. Sartre,Bulant ( La Nansee), ev. Selahattin Hilav ,Can Yay., S. 13018 A.g.e. Syf: 165

19 A.g.e.,S. 173


45/88

41

Varolusal varlk, her eyi kucaklayacak biimde her yerdedir. Tektir ve hereyikapsar. Buna gre o hibireyden gelmez; ne kendinden gelir, nk byle birey apaksama olurdu, ne de yaratlma yoluyla Tanr dan gelir, nk kendi dnda hibir eyyoktur. (F.-J. Thonnard, Precis dHistoire de la Philosophie). Bu varolusal varlk insana bulant duygusu verir. Bulant duygusu, varl bir kendinde ey olarak sezmemizisalar.20

Anlalyor ki, bireyin, kendi varolu biiminden farkl olan nesnelerinvarln kendindeey olarak sezebilmesi, Sartrea gre bir tr aydnlanmadr.

Bilinli olmak bireyin bilincinde olmak demektir; bilin kendini, kendi olmayaneyden ayr r ve onu ifade eder. Bireyin bilincinde olmak, bireyin bilincinde olmannfark nda olmak demektir.. Bilin ak bir ekilde verili nesnel dnyay gerektirir. Ancak,orada olandan bir ayr l eklinde var olabilir. Bilin, bamsz ve kendi kendine yeterli olandnyadan kartlamaz. Dnya bu bilinten kartlabilir; bilin birincil ve bamszolduundan deil, dnyaya bir hilik olarak geldii ve orada olan dnyaya verildii iin.

Bilin, bu nedenle, nesnel dnyayla ilikilidir ve ona bamldr. 21

Bir varla, benim bilincim dndaki hali ile bakacak olursak, o varlksadece kendinde-varlk (en soi) olarak vardr. Bilin kavram ise (pour soi) kendi

iin-varlktr. Kendinde varlk, nedensiz ve zorunsuzdur. Varlk yalnzca vardr.

Bu anlamda varlk, Sartren Bulant romannda dedii gibi, fazladr detroptur.Olmalar iin hibir neden yoktur. Varolmak yalnzca orada

olmaktr.Yaratlmam, var olma nedeninden yoksun, bir baka varlk ile ilikidenyoksun olarak, kendinde varlk sonsuza dek fazlalktr. 22

Bu durumda bilin eer bir eyin, bir varln bilinci olarak ortaya k yorsavarlktan baka bir ey olmas gerekir, o zaman bilin, varlktan baka bir ey- yaniyokluktur. Yani bilin, kendisi varlk olamayandr.

20 Af ar Timuin,Milliyet Sanat Dergisi, 27 Ekim 1976(evrimii) http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=139821 Annie CohenSolal,Doumunu

Documents

Jean Paul Sartrein Ozgurluk Anlayisi Jean Paul Srtres Freedom Notion-libre