HERBERT MARKUZE

Ovaj esejl) istraiuje ideju tolerancije u visoko razvijenom industrijskom drugtvu. O n dolazi do zaklju'rka da bi se ostvarenje tolermcije pojav- ijivalo, s jedne strane, kao netolerancija prema vladaju'tim politizkim pri,likama, ubjedenjima i migljenjima, a s druge strane kao probirenje to- leranciije na pditirke praktike, uibjedenja i mi- tljenja lkoja progone di ~su~bijaju. Drugim rije- i-ima, ideja tolerancije se danas apet javlja onak- vom kakva je bila u svom iskonu, na poretku novog vij.eika - kao partijni cilj, subverzivain, oslobodila6ki pojam i kao njemu primierena praksa. Nasuprot tome, ono ;to se dantas pro- glagava i praktikuje kao tolerancija sluii, u mno- gim svojim najdjelotvornijim manilfes.tacijama,

interesima ugnjetavanja. Autor je potpuno svjesban \da u savremenosti ne postoji nikakva snaga, autoritet ili vlada koji ,bi preveli u >praksu oslobodilaEku taleranciju, d i on misli da je zadatak i lduinost intelektualca da podsjeia i da ruva historijske mogutnosti koje izgleda kao da su postale utopijske - da je nje- gov zadatak na razbija neposrednu konkretnost ugnjetavanja kako bismo s v z n a l i druttvo u skladu s njegovom istilnom i njegovom praksom. Tolenancija je samosvrha. Uklanjanje nassilja i svodenje ugnjetavanja na mjeru koja je neqhod- na 'da ~bi se roviek i iivotin'ia za5titiili od zvier- stva i agresije, Eine preduslove humanug dru- Stva. Takvo dru&tvo jog ne egzistira; napredak prema njemu danas je vibe nego ikad zaprijeren nasiljem i ugnjetavanjem. Kao sredstvo zastragi- vanja protiv nuklearnog rata, kao palicijska ak- cija protiv prevrata, kao tehniaa porno; u borbi prcvtiv imperijalizma i komunizma, kao metode pacifikacije u neokolonijalisti2kim rnasakrima, nasilje i ugnjetavanje se iprogla5avaju, praktiku-

-

1) Ovaj esej je posveien mojim 9tudent;ima n a Brandeis University.

HERBERT MARKUZE

ju i bmne podjednako od demokratskih i auto- ritarnh vlada, a ljude podvrgnute ovim vladama ure da takve praktike podnose kao neophodae za odriavanje status quoa. Tolerancija se prote- i e na politirke mjere, uslove i narine ponaganja, koje ne bi trebalo tolerisati, jer ometaju Sanse da se uspostavi postojanje (Dasein) bez straha i bi-

jede, urkdliko ih i ne onemu~gufuju. Ova vrsta tolermcije jaza tiraniju vefine kojoj su se suprotstavljali istinski libe~ali. Promijenilo se politirk0 mjesto tollerancije: dok se tolerancija manje ili vise prefutno i ustavno d u z i m a opo- ziciji, dotle u odnosu na etabliranu politiku po- staje prisilno ponaganje. Tolerancija se prevodi iz aktivneg u pasivno stanje, iz prakse u ne- praksu, u laissez faire ustavnih vlasti. Upravo narod trpi vladu, koja opet u olkviru ustavne

vlasti trpi opoziciju. Sa,da se t'olerancija prema radikalnom zlu pojav- Ijuje kao dobra, jer sluii ohvanju cjeline na putu ka iaobilju iii j05 vefem izobilju. Trpelji- vovt prema sistematskom ~a~lwplji~vanju djece i odralslih putem ~eklame i lpropagan.de, odrijeVme mke neljudskom razarajufem nasilju u Vijetna- mu, regrutovanje i obuka posebnih odreda, bes- pomofna i dobronamjerna tolerancija .prema ne- prikrivenoj prevari pri grodaji robe, prema ra- sipanju i planiranom zastmijevanju fdcnbaia ne predstavljaju iskrivlja~anja i odstwpanja, nego je to bit sist.ema koji podriava toleranciju kao sred- stvo za ovjekovjec'enje borbe za olpstanak i za suzbijalnje dternativa. U ime vaspitanja, morala i psihologije ljudi se glasno z'graiavaj.~ nad po- rastom kriminaliteta mladirh, manje ,glalsno nad kriminalitetom sve mofnijih zrna, raketa i bombi - sazrelim zloZinom Eitave jedne ci,vilkzacije.

Prema jednom dijalektifkom stavu, cjelina odre- duje istinu - ne u smisiu da je cjelina prije ili iznald svojih dijelova, nego na taj nafin Sto nje- na struktura i funkcija odreduju svaki posebni uslov i odnos. Tako u represivnom drugtvu pri- jeti opasnost d a se i sami progresivni pokreti pretvore u svoju suprotnost u onoj mjeri u ko- joj prihvataju pravila igre. Da navedemo krajnje kontraverzan 8slui.aj : upraznjavanje politiaih prava (kao prava izbora, prava na pisanje pisa- ma Stampi, senatorima itd., prava na protestne demonstrafcije koje se unaprijed d r i & protivna- silja) iskorigtava se u drus'tvu totalnog upravlja-

HERBERT MARKUZE

nja za urvrziivanje Cog iistog upradjmja time Bto ova prava potvrduju poutojanje demokrat- skih sloboda koje su, medutim, u stvarnosti odavno izmijenile svoj sadriaj i izgubile svoju djelotvornost. U takvom sluzaju s lobda (minje- nja, zbora i govora) postaje instrument opravda- vanja ropstva. A ipak (i samo ovdje pokazuje dijalektic'ki stav svoju punu snagu) postojonje i uprainjavanje ovih sloboda ostaje preduslov za obnadjanje njihove izvorne opozicione funkaje, pod prebpostavkom da se pojaEa napor za pre- braEenjem njihovih (Eesto samonametnutih) ogranirenja. Funkcija i vrijednost tderancije za- vise uopzte d jednakosti koja vlada u druztvu u kojem se praktikuje tolerancija. Sama toleran- cija podlijeie mnogo Birim kriterij~mi~ma: njen domet i granice ne mogu se definisati u skladu sa svagdaznjim druztvom. Drugim rijeEima: to- leranciia ie samo onda samosvrha kad ie istinski , , svestrana i kada pripada onima koji su na vla- sti kao i pdvlaECenima, govpodarima kao i slu- gama, progoniocima kao i njihovim irtvama. Takva svestrana tolerancija moguCa je samo on- da kada nilcakav stvarni ili toboinji nqrijatelj ne zahtijeva vaspitavanje i obuEavanje naroda u agresivnosti i brutalnosti. Sve dok ne vladaju ovi uvjeti, uslovi tolerancije su ,,optereieniU: oni su obilieieni i odredeni institutional' c izovanom nejednakogtu (koja je sigurno spojiva sa ustav- nom jednakogiu), tj. klasnom strukturom dru- Btva. U jednom takvom druztvu tolerancija se de facto ogranitava na tlo legalizovanog nasilja ili ugnjetavanja (pdicija, armija, nadzornici sva- ke vrste) i klju?nih poloiaja koje zauzimaju vla- dajuii interesi i njihove ,,koneksijeH. Ova ogra- nic'enja tolerancije koja djeluju u pozadini pret- hude, normalno, eksplicitnim i juristic'kim ogra- nic'enjima, Eto se uspostavljaju putem sudova, tradicije, vlada, itd. (na primer, ,,vanredno sta- nje", ugruiena nacionalna bezbjednost, jeres). U okviru t&ve socijalne strukture tolerancija se dade primjenjivati i propovijedati, i to (I) kao pasivno podnoBenje uc'vrBienih i etabliranih po- nazanja i ideja, iako je njihovo dejstvo na c'o- vjeka i prirodu oGgledno Btetno i (2) kao aktiv- na, ofirijelna tderancija, koja se odobrava i de- mo i lijevo, agresivnim jednako kao i pacifi- stii-kim pokretima, partiji mrinje jednako k m i partiji Eovjec'nosti. Ovu nepartijnu toleranciju

.-

HERBERT MARKUZE

oznatavam utoliko kao ,,apstraktnu" i ,,tistun 5to se ne izjaznjava za jednu s t r m - time ona, naravno, u stvari Stiti vet etabliranu magineriju

diskriminacije. Tolerancija koja je Sirila opseg i sadriaj &bode uvijek je bila partiljno netuleran'tna prema zago- vornicima staws qwoa potEinjenosti. Ono :to je sporno jeste stupanj i razmjera neto!eran'cije. U Evrsto integisanom libe~alnom dms'tvu Engkske i Sjediinjenih Driava bila je dqugtena slo~boda govora li zbom Ea~k i radikalnim protivnkima dmStva, sve dok nisu sa rijeG prelazi'li na Ein,

3a govorenja na djejlovanje.

Tim {to ,se oslonilo na uspjegna ogranizenja skrivena u pozdini, iegledallo je da drugtvo uprainjava sveopEtu bleranciju. Ali je v d libe- ralistirka mteorija povtavila tdleranciji vaian LE~OV:

trebalo je ,,da vaii samo za Ijude zrelih nlamjera". John Stuart Mill ne govori samo o djeci i malo- ljetmicima, on p b l i i e iavodi: ,,Slloboda kao prin- c i p ne maze se pri!miieni,ti na .period prije no St0 je Covje6anstvo stelclo spo=bno,st da se dalje r z - vija pu'tem slubodne i ravncnpTavne diskwsije". Prije tog vrernena 1juKiirma je job dozvoljeno da budu varvari, a ,,despotilzam je lesirtimna forma upravljmja u aphodenju ,s njima, pod prabpostav- h da mu je ciqlj da ih podigna na vis'i nivo, a sredstva vet sam c?lj opravdavaH. M,illov,e &to citi'rane rij e6i sadrie jednlu ma10 paznatu impl3i- kaciju od koje zavisi njihov smisao: unu>traEnju povezanost slobode i istine. Postoji ghvittanje po kome je istina svrha s lo \We, a .srloiboda mora biti odrederua i ogranizena bsti,nom. U Eojem smi;du moie sada sloboda povtojati ,ra.di i\s.tine? Sloboda je samo~odredenje, autonomija - to je gdtovo tau- tologija, atli tautologija koja proidazi iz cijelog niza si;ntetiZk$h rudova. Ona ,pdrazumijeva spo- sobnost ,da se moZe odrediti vJ,asti.ti Ziwot: da je Eovjek u s'tanju da d l u E b'ta i e uziniti, a Sta ne, kau, i to Eta ieli a Eta ne ieli da otnpi. Medutim, subjakt ove aulto~nforniije nikafda nije slt~zaini, pri- vatni individum, negb k b u o v a trenutku i,li sluEaj~no poutaji; naprotimv, taj individuwm je 4ud- sko biie koje je u stanju da bude s,lobodno s dru- gima. I problem mogutnosti .takve hamonije iz- medu in~dividudne slo.bode i d ~ u g i h ne sastoji se u pnonalaienju kvmpromisa izmedu luonkurenata ili izmedu slobode i zakona, izmedu e t e g i in- divi,dfudnog interesa, javne i ~privatne cdwbroibiti

HERBERT MARKUZE

u etabliranom drugtvu, nego u tome da se uspo- smtavi drajtvo a kojem Covjek nije poraldjen in- sti,tucijama lkoje unaprijed onemoguCuju samo- odrebenje. Drugian rijeZima, Eak i naj.slobodnije postojde drugtvo tek treba ,da etvoci s l d u . A pravarc u kajem se ona mora tragiti i instih- cionalne i kulturne promjene koje mogu dloprini- jeti ostvarenju ovog cBIja - bar u razvijenoj civi- li~aciji - pojmljivi su, ko znazi d a se ,mog1 iden- ti,fikovati i uoHi'Ziti na ~bazi ilskusltva, p o m d u

uma. U wajamnoj i'gri teori,je i pralkse raduZuju se kttinska relmja od pogrelnich, ali n i k d a u smiidu dokazane nuinosti, nikada kso pozitivna &.re- denja, nego sarno kao Izvjesnost promilljene i umne lanse, i uz prisustw ubjedljive snage ne- gativnog. Jer dbiljski pozitivno jeste drugtvo b ~ - . du&.m.slti i sltoga .s onu stranu definicije i odrebe- noati, dok j.e pastojete paziltivno o m pr&o Zega se mora prekora&ti. Ali iskustvo i raz~mi~jevanje postojeteg BnuStva mogu po@u,m da identififkuju Eta ne vadi slo:Mmom i umnom dru5tvu, 5ta spreEava i imblilZava mogu,tnosti njegovog ulspo- stavljanja. S lo ,Wa je oslobabanje, specifican historijdki proces u rt-eoriji i praksi i zalto ona mo- i e biti u prav~u ilri ne, i n a svoju ieti~nitost i svo-

ju la?. N'eizvjesnost lmlse pri ov80m razlulZivanju ne ot- Manja historijsku abjeik,tivruost, ali zahtijeva 580-

badu miajenja i izraiavanj'a kao predusb.ve za nalaienje puta ka slobodi - zahti.jeva toleranciju. Ova talerancij.a, svakako, ne moie bi~ti bez r a l i - ke i ravnodmlna u pogledu ,sadr%aja ,rije?i i ka- rak,ter Zina; o~na ne moie Iti-titi netaihe rij&i i nepravedne Zinove, koji o?i~ledno .protivrjeZe mogut,nostima aslobobenja i djelwju probiv njih. Talkva toleranci,ja bez razlike apravdamna je u be- zsdenim debalhma, u raqovoru, u akademskoj dkkusiji, neophdna je u nauZnom radu, u pri- vatnoj religiji. Ali druBtvo ne moie da postupa bez raziike tam0 gdje se radi o zawevu za pu- ni,m poslbojanjem, o sa~moj slobodi i sreCi: ovdje se ,odredene ,stvari ne mogu re&, odrebene ideje se ne m o p izraziti, odrebene poli,ti2ke mjere sc ne mogu ~ p r d s g a t i , ne moie lse dozvoliti odre- beno ponalaanje, a da tol'eralmija ,ne poistane in-

skument nastavljanja ropstva. Opasnoslt od ,jazome tderancije" (Baudelhire), od ,,dobmnamjerne neutral~nosti" lpo urnjetnost

HERBERT MARKUZE

vet je spazna'ta: 1trfi3t'e, ibj'e (iaiko rest0 sa neo- Eekivanim kdebanjima) 'jednlaho d o h prima umjetncnst, anhiumjetnost i neumjetnost, sve mo- guie opre6ne ,$tilove, %ole i h e , liferuje ,,ugdnu posu~du, prijateljski bezdan" (Edgar Wifnd, Art and Anarchy, New York, Knopf, 1964, S. TOT), u koji p r q a d a radikdlan h p u l s umjetnasti, njen protest protiv etafblirane s.tvar- nosti. Isto tako je cenzura umjetnmti i l i terabe nezad,n.a pod svim ~kdn~ostirna. Autentiko mjetni6ko ldjelo ne predivtavlja nikakvu pod~6~ku ugnjetavanju; jer urnjetnost povrgava stvarnost zakonima koji su dmlgariji od etab1irani.h: zako- nima Same koji su proizvod jedne drugaEije stvarnosti - ova je negacija etiablirane s t v a s n ~ t i Eak i tamo gdje je urnjetnost opifsuje. Na~avno, ummjetnod se u svojoj borbi sa lhistorijom i sama podvrgava hlstorilji: hi5brija ulmi u definiciju umjetncns'bi, kao i u radikovanje umjetnosti od pxudournjetnosti. Tako se idogada da postane pseu1doumjetno56u on0 3x1 je nekada bilo umjet- nost. Ranije fome, stilovi i kvditeti, ramiji na- Eini pratesta i odbijanja ne mogu se preuzeti u jednom dr,ugom dn16tvu ili u borbi pretiv njega. Postoje slurajevi u kojima auten.ti?no umjetniEko dje'lo sadrfi naizasdan politirki stav - to vrijedi za Dositojevskog. Ali tada sam~o djdlo olpoziva stav: nazadan poli8til?ki stav sc a~porbuje, ukida

,u omjetni'Zkoj formi: u dielu kao lirteraturi.

Tolerancija loba ad nag govora je ,put pripremanja i napredovanja aslobodenja, ne z a b 6to ne po- 5bj.i objektivna istina, pa oslobadanje mora r,ufno da bude komvromis izmedu mnogtva migljenja, nego zalto gto postoji objektivna istina, kaia se mo8fe o'tkri'ti i s ~ o m a t i samo tako 6to se saznaje i poima ono 6to jeste, Sto moie biti i 6 b bi trebalo ufiniti za paboljganje sreie Ijud- stva. Ovo otvoreno historijsko ,,Sollen" nije ne- posredno sagledivo, nije origledno, mora se razotkriti time 4to Se se dati materijal ,,rasijecal', ,,dijeliU, ,,~azbija" (dis-cutio) - 6ime se razdva- jaju pravo od neprava, dlobro od l06eg, tarno od netaEnog. Subjekt fije ,,usavr6avanje" zavisi od progresivne hhtorijske prakse, jeste svaki Eovjek kao 6ovjek, a ova univerzahost se reflektuje u diskusiji kofa ne iskljuc'uje A priori nijednu gmpu niti individutu. Ali Eak je i sveobuhvatajuii ka- rakter liberalistirke tolermcije porivao, bar u teoriji, na prindpu da sru svi ljudi (potencijdni)

HERBERT MARKUZE

individuumi koji bi mogli da nmEe da sami slu- gaju, vide i wj.eCaju, da sazvijaju vla&ite misli, da shvate svoje abiljske in'terese, prava i spo- sabnosti, takode i prativ aqms~tavljenog autori- teta i mizljenja. To je bfla racianalna podoga slobodme govora i zbora. Sves~trana t~e l j ivos t po- staje sumnjiva kada viSe ne postoji njena racio- nalna podl'oga, kada .se ltoleran,cija propisuje ma- nipuliranjem i Skdovanim ind,ividmmima koji blebefu migjenje svojih ~gos~podalra kao svoje vladtito, i za koje je heteronomija postala auto-

nomija. Telos tolerancije je istina. Historijski ie jasna Ei- njenica da su anutenthi zapvornici tderancije teiiIli neEern vefem i drugarijoj i s i t i ~ nego ;to je istina dih ' rz ivne logike i akademvke teorije. John %art Mill govori o istini koja je progo- njena kroz historiju i koja ne trijumfuje nad progonEma na osnovu svoje ,,vlastite snage", koja, doista, nema nikakvu vlastitu snagu ,,navram kwa i konopca". I m nabraja ,,iskine" k'oje su tiun sredstvima straviEno i avje5no likvi- dirane: istina Arnolda van Brescia, Fra Dcnlcina, Savronarde, Albigenza, Valdenza, Lolarda i Hu- sita. Tsolerancija je potrabna prij'e svega zbog jeretika - hisstorijski putt u humanitas izgleda kao jeres : cilj pogona od strane postojef ih sila. Mebutim, jeres kao takva jog nije znak da se

rad,i o iistini. Kriterijum napredovanja u slobodi, po Eemu Mil! procjenjiuje ove pakrete, jes~te reformacija. Radi se 'o vrednovanju ex posf, i njegova lista sadrii suproi-nosti (i S,avonarola bi s'pdio Fra Dolmcina). I samo vrednovanje ex post nije neprikcnmoveno u svojoj isltinitcnsti: hi,storija koriguje sud - pre- kasno. Korekcija ne pomaie irtvama i ne oslo- bada krivitce njihove dZdate. Pouka je ipak jasna: netolerancija je zakoFia progres, omogu6ila je da se stoljefi.ma produii pokdj i muEenje nevi- nith. 'Da li ow, ide u prilog bebmzetnoj ,,Eistojl1 toleralnciji? postoje li hi:storijski uslovi u koji,ma takva toilerancija koEi oslobadanje i poveda~a broj irtava status quoa? Moie li garancija poli- tizkiih prava i ~dloboda bez razlike biti aazadna? Msoie li .t&va .tcnlerancija sluiiti osujefivanja kva-

litativne drugtvene promjene? Razmotrihu o m pitanje s m o u vezi sa politiE- kim pokretima, stavovima, misaonim pravcima i filozolfijama koji su u Sirem smislu ,,pliti&i".

HERBERT MARKUZE

Pored taga, pomjerih iliiu diskusije: ona se neie iskljuNvo i pmenstveno baviti tolerancijom pse- ma rad~iikalnim ekstremima, manjinama, prevrat- niicima ibd., nego vige ~blerancijom prema veiini, prema [zvaniEnom i javnom mnjenju, prema etab- liranipm za5tiltnilcima dabode. Time dishs i ja moie da ima za wedmet semo demokratsko -d ru~ tvo u kojem narod u liku idivitdunma i ?lanova po- 1iti;kih i drugih orgamizacija ima udje'la u pro- vodenju, &vamju i miljenjanju pdlitike. U auto- ritarnom reiimu narod ne 1taleriZe et2;bliranu po-

li'tilku - on je tnpi. U sistemru ustavno garantovanih i (uopke uzev- Si i bez mvige Festih i d i t i h izmetaka) upraz- njavanih gradanskih prava i slaboda opcnzicija i nazcxri koji odshpaju trpe tse h l i k o ne vode primjeni nasilja i ukoliko ne poizivaju na nasilni prevrat i ne mganizuju ga. Orpovngnuita je pret- povtavka da je etablirano dru5tvo sloibadno i da bi se svako poboljganje, Eaik i izmjena drugtwne strukture i vritjednosti, m g l i ositvariti normdnion tokom dogadaja, pripremljeno, odredeno i istra- ieno u slabodnoj i ~ravnopravnoj disku~siji na otvorenom Sorumu ideja i vri jedn~sti .~) PoS'to sam sada podsjetio na mjesta iz Johna Stuarta Milla, qcxzorio bih na premise skriveine u ovom shvatanju: silobodna i samapravna dbskusija mo- i e da izvrgi hnkciju koja jloj je namijenjena sa- mo ako je racionalna - izraz i sezu~ltat nezavis- nog migljenja, aslobodenog duhovnog mukrmja, manipullacije, spoljagnjeg atuteriiteta. P o j m plu- ralizma i i1zjedna;einih snaga ne moie da nado- mjesti ovaj zahltjev. Teorijski bi 5e m g l a kon- struisati driava u kojaj se mnogtvo ra~zlieitih prinwda, interesa i autoriteba nalarzi u medusob- noj savnoteii i doista vodi opgtem i umnom interesu. Medukim, takva konsitrukcija ne odgo- vara dru5tvu a kome mage jesu i ostaju nejed- nake, i jog uveiavaju svoju nejednaku snagu kada knenu vlastitim tcnkom. Onfa jog slabije psistaje

2) Zelio bih, s obziroan na diskuriju koja dijedi, joZ jednom naglasi~bi da tderancija Eak ni u saanom de- makraibska drus'tvu nije de facto bez ~azlike i ,,&stan. Ranije navndnna ,,ograni6enja koja djeluju u poaadli~" name& toleramciji agrsde pnije nego Bto po6inje da biva djelotvarna. ArutagonisrhiEba struktura drus'tva oSteCuja pravila igre. Oni kojri istupaju protiv etabliramog ~sivtnrna A priori su na gubltbu, gto se ne moie cdhladti trpeljivoECu prema

njihovim idejalma, gowrima i listovima.

HERBERT MARKUZE

kada se ,raznovrsnost ~ p r h d a ujedimi i orvrsne u nadmdnu cjeli'nu, a pri tome integrige pojedi- nazne ujednaravajute snage na osnovu racstuteg iivotnog istandarda i rasltuie koncentratcije mo&. Radmici, Ziji stvarni idteres sltwji u apreci sa i,n- teresom uprave ipreduaeCa, obi'6ni klonzument, Eiii ie stvarni interes su~rotstavlien interesu , ,

proizvodara, intdektuarlac riji ipoziv dolazi u konf;lilht sa pozivom njegovog pododavca, svi oni tafda uvidaju da se potzinjavaj~u sitstern11 pre- ma kojtem su nemotni i prema kojem se pojav- ljuju kao neumni. ldeja raspoloiivi,h dternativa r a ~ l i n j a v a se u krajnje utopijsku Gi'menziju iz koje i voldi porijeklo; jer je sldbodno dfrugtva u stvari nereallistiEno i bitno 'razliri'to wd svih po- stojeCih dmgtava. Ma r k & ~ poboljganje da na- sbupi ,,normallnim .tokom doga'daja" i lbez pre- urata, ono Ce 'pod ovim akolnostima Bilti pbo1,j- 'sanje u pravcu odredmom partikula~nim i.ntere-

lsima koji kontm!i4u cjdinu. Iz istog radlolga biie dozvoljeno oninn manjinama koje teie da izmijene cjelinu da pod optimahim ndovima (koji rijetko vladaju) rasuduju i disku- tuju, da govore i da se okupljaju - i one Ce be- zazlem i besfpamoCno stajati pred preteinom ve- Cinom koja se suprotstavlja kvalitativnoj drugtve- noj promjeni. Ova je vebina rvrsto utemeljma u rastuiem za~dovdjmju potreba Lao i u tehndlog- kom i dulhovnom glajhgaltovanju, o remu svje- do& op5ta bespomoCnost radikaln3h grupa u

dmgtvenom fsisftemu koji dobr'o funkcimi~ge.

U drukvu obilja obdno se v d i dirslkusija, i u etabl'iranom okviru ona je dovoljno tolerantna. Molgu Ise &ti sva stamvizta: lkomunist I fagirt, ljevirar i desni?ar, bijelac i cnnac, pri'stalice nao- ruianja i primetalice razoruhnja. Nadabje ee u debaftama preko masovnih m d j a ,s ivtim rasjpek- to8m pasltupa s g l u p h miajenjem kao i s inte- ligerutnim, neobavijegteni s~mije da govori jedna- ko ka'o i obavi'jekeni, a prapagmda ilde sa vaspi- tanjem, isBna s Bags. Ova rista tolerancija smkla i besmisla pravda se demokrabskim argumentom da niko, ni grupa ni individuum, ne psjed'uje istinu, niti je a sltanju da odredi Eta je 'dobro a Eta rdavo. 5toga se moraju sva migljenja koja se medtusobno naf$e& izlogti ,,naroda" d a on pro- cijeni i odarbere. A,li ja sam veC napomauo da demolkratski argumenlt po$rammijeva jedan neaphodan udov, naime: da narod mora biti

HERBERT MARKUZE

spasolban da a a bazi isrpoznaje ne5to procijeni i odabere, da mu moraju biti dosbupne t ahe in- formacije i da njilhovo vrednovanje mrma proisti-

cati iz antonomnog mialjenja. U sadahjem ttrenutku je demokraitski argument odabljen jo: i time Eto je oslaMljen i sam demo- Eratrki proces. OslobodilaZka lsnaga demok~aiije leiala je u Sansi koju je pruiala dmgazjim na- rorima na individualnom kao i na dmstvenom plam, u njenoj otvorenosti prema ~kvditatimo drugarijim formama vledavine, kultme i rada - ljudskog po~toja~nja oqgte. DopuStanje sloibodne di'skusije i jednatko pram za suprobne pozicije trebalo je da d r e d i i objasni rdlii?irt,e forme dnugarijih nazora: njilhov gmjer, njihov sadriaj, njihove ilzglede. Ali koncentracijom ekorvomvke i politi,8ke moCi i htegracijm suprofnih 5tanoviSta druZtva, koje upoirebljava khniku kao instm- ment vlaldavine, zaprij&mo je efektivm odsrtu- panje tamo gdje se nesmetano mogb pojaviti: u f o d r a n j u migljenja, u oblasti informacija i ko- munikacija, u govoru i zboru. Pod dadavimm monqdisti?kih medija - koji su i sami puki imrtrumenti ekumonsfke i d i t i r k e sile - stvara se mentalitet za koji su pravo i nepravo, istinito i laino unaprijed od~edeni, gdje god se dodiruju

sa fivotnim interesima druStva. To je, prije svakog izraza i svake kommikacije, semantirko Einjenirno stanje: blokira se efektivno odstupanje, priznavanje onoga Eto ne pripada ertablismentu; to poc'inje u jeziku koji Ise publi- kuje i propisuje. Strogo se stabilizuje smkao ri- jeri. Racionalna diskwsija i uvjerenost u suprotno su skoro iskrljuzeni. Pristup u je ik zaworen je za one rije6i i ldeje koje su drutgazjeg smisla nego Zto je etablirani - etabliran putem reklame po5tojeCih sila i verifikovan njihovim praktikama. Drugarije rijez se, doduEe, rnolgu izgovoriti i rubi, dmjgarije midi se, doduEe, mogu izrauilti, ali se one odmah ,,procjenjujuf' teBkim mjerilom konzervativne veCine ne rarunajudi takve enklave kao Zto je inteligencija, tj. anrtomat~ki se razumi- jevaju u smislu zvanihvg jezika - je& koji ,,h priori" ultvrduje pavac u kojem se razvija misacmi proces. T h e se proces refleksije zavr- Sava tam0 gdje je i pGeo: u datim uslovima i okdnolutima. Potvrduju6i samog sebe, predmet diskusije p r i z e pmbivrjehest, p o h se antiteza iznova odrehje u smisllu sinteze. Na primjer,

HERBERT MARKUZE

teza: mi rd imo za m~ir; anti'teza: pipremarno rat (Pi Eak: vodimo rat); jedinstvo suprotnosti: pripremanje rata jeste rad za mu. M ~ T se, na taj naEin, i~mova odreduje tako 30 u postojeiem stanju n&no dklju5uje pripremu za rat (iii Eak rat) i smisao ,nije?i: ,,mid" sta~bilizuje se u woj orwellianskoj farmi. Tako osnovni rjeZnik or- wdlianslkog jeaika ,djeluje u smislu apriornih ka- tcgorija razumijevanja: sav saldrfaj je umaprijed formiran. Ovi uslovi obesnafuju logiiku i d e m - cije koja ukljuhje ~aoionalaa razv,itak smirsla i zabranjuje njegovo zatvalanje. Dak,le, ubjediva- nje k'roz diskusiju i ravnopravno predstavljanje suprotstavljenih pozi,cija (?ak i gdje su zblllja ravnolpravne) gube lako swoju ~ s l a b o d i l a ~ u sna- gu kao faktori razu~mijevanja i ~spo~znavanja; me- dutim, rnnogo je vjerowtnije da jac'aju eitabliranu

Cezu i onemogufavaju alternative. Krajnja nepa~bijnost, ravnopravno tretiranje kon- h~frentski~h i konfdiktnih mi5ljenja u stvmi je osnovni zahtjev lkoji breba ispuntti da bi oduke monle bit.i donesene dem~kra~tskim postuipkom - i ona je o s n o v ~ zahtjev za odredivanje granica toleralnoije. Ali, u d'emcrkratiji se tatalita~nom or- ganizacijom objekbivncrst moie da i.rpuni sasvim drugaGiju funlkoiju, naime m f e da zaht.ijeva du- hovno drfalnje koje terudira ka (tome da se bri5e razlika izmedu istinitog i lahog, infma,oije i pmpagande, praiva i neprava. Odlulka o suprot- stadjenim nazonima je fakitiEno vef izvrgena prije nego Sto je i dogo do toga da se ani idofe i rasprave - izvrgena ne od strarte neke urote, vode ili prolpagandiesta, ne putem bilo kakve dik- tatare, nego naprotiv ,,normahim tal:om doga- daja", koji je tok upravljanih Ndogadaia, k m i pu,tem mentaliteta koji je u njsha &omnilran. I ovdje cjelina odreduje istinu. Ali, ne povr&uju& otvareno objektivnosst, odluka se pmbija kao u duraju uredivanja novina (veoma vafna hfor- marija se raspac'ava i dmmi sa maiterijd'm koji ne ide u isti red s njom i sa nebitnim pojdinouti- ma, pa se nekirn, radikalno negativnim vijestima, dodjeljuje neugledno mjeeto), etavljmjem jedne pored dmtge rasko5nih anonsi i neublafenolg ufa- sa; radio-vijesti, koje saopgtavaju Zinjenice, vode se i prekidaju putem nadmohe reklame id . Rezultat je neutraliziranje suprotnosti, koje se zbiva doilsta na hrstom tlu sCrulkturralnilh ogra- nizenja tolerancije i u &vim unaprijed stvorenog

HERBERT MARKUZE

mentaliteta. Kada n k i Zasopis Stampa jednu po- red d r u g negativnu i pozitivnu vijest o FBI, on- da on Easno ispunjava zahtjeve objktivnosti: ali s vjerovatno5C.u se moie prebpcrstaviti da je po- ziltivna n predmosti jer je (sliika institu~cija duboko utitsnuita u svijesti n a r d a . Ili kada piker vijesti obavje5tava istim pcrslovnicm tonom o muc'enju i ubijanju iboraca za gradanska prava kojirn opi- suje berzu ili vrijeme, d i sa jednako velikorn osje6ajnoEC.u kojom izgovara svoje reklamne sen- tencije, l t da je trukva objektivnost nepsavizna, 5tavi5e ona se ogreEuje o humanitet i i'stinu, jer ostaje mirna ~tamo gdje hi rruorala bjesnjeti, u'zdr- iava se osd optuibe taano gdje je oiva sadrfa,na u samim Ei'njenicama. Tolerancija lizrai'ma u takvoj nepaitijnasti tsluii tome da se v1adajuC.a netale- rancija ,i agnjetavanje predstave ;to je m0guC.e mmjim Ili Zak oslcibode oswde. Medutinn, aiko objektivnovt ima bilo Eta zajedn.i?ko s iatinom ~i ako je istina neEto viEe nego ,s;tvar logike i nm- ke, onda je ova vrsta ~bjekt imost i la fnh a ova vrsta t~leranci~je ndjudska. I ako je nufmo da se razbije etaibliraai univerzutm zna2mja (i u ovom univermmu sadriana praksa) da bi se ;ovjeku omogu6do da istraii Sita je istinib a 5ta lafno, onda bi se moralo odustati od ove varljive ne- partijnosti. Ljudi koji su izloieni ovoj nepartij- nosti nisu nikakve tabulae rasae, oni 5u 5kolo- vani 'pod kdncrstima u kojima iive i misle i iz kojih ne mcrgu i,zaC.i. Da bi se oupasojbili da autonomno misle. da sami za sebe iznadu Eta ie za Zovjeka u postojetem dru5tvu istinib a Eta laino, morali bi se oslobaditi vladajuCeg Ekollo- vanja fkoje se vi5e ne shvata kao Ekdovanje). Ali, to znaZi da bi trend morao biti obraitan: bebdo bi da dobijaju informacije koje su una- pnijed Somirane u sulprotnam pravou. Jer Zinje- nilce nikada nisu neposrdno date i nrikada nisu nepsredno dostupne; njih etabliraju i ,,pose- duju" m i koji su ih prezenti'rali; ilstina, ,,cijela istina" nadilazi iiinienice i zahtiieva raskid sa njihovom pojavom. Ovaj raskid - prednslov i znak svake slobode mi8jmja i govora - ne mo- i e ~se izvrMti u etaHiran$om okviru apstrruktne tdlerancije i pretvorene abjektivnosti, jer su upra- vo one fruktori koji unapdjed 6ormirajiu duh pro-

tiv aaskida. Stvarna ograniZenja :to i~h totahtarna ,demokra- tija uspastavlja protiv djelotvornosti nazo'ra kc+

HERBERT MARKUZE

kvditativno odstupaju jesu, luporedena sa pak- tikama dilktature k'oja sebi pripisuje ,da vavpitava n a r d ,u slo~bodi, ,slabs i dovdjno padnoSljiva. Uz sve ~svoje gramice i i z~b l~~avanja , demokrat- ska tderamcija je u svim priflikama humanija od insti~taaiondne netolermcije koja prava i slobode iivth generacija Zrtvaje za ljubav budufih gene- raaija. Pitmje je da li je to jedina dternativa. PokuSafu da n m a B m pravac u koj.em se ,moEe traiiti odgovor. U svakom sluzaju ne radi se o demukratiji i'n abstracto niii o 'diktaimi i,n

abstracto. Dernoikrati,ja je forma vldavine koja je podesna za vrlo ra~li,zik tiuove dru5tva (to Eak vaii za dernak,ratiju sa op5bh pravam glasa i jedna- ko5h pred zakonm), a 1j;ludski 3troSkuvi demo- k~atije 5u uvijek i svagdje malzmjerni zahtijevu drugtva Eiju vladavinu ~predstavlja. Obim ovih troskova proteie se od normalnog izrabdjivanja, si(roma5tva i nesigurnosti do irtava rata, poli- djskih akcija, vojne p m o & itd., u koje se dru- Stvo upufstiilo - a ne saano na &tve u okvixu vlastiti'h driavnih granica. Takva prq'enjivanja, doduSe, ne mogu nikada opravdati traienje tu- dih materijdnih i l jdskih irtava u ime budu- 6eg, boljeg dru5tva1 a& ona ipak dopu5taju od- mjeravmje tro'ikova vezamih za driavanje po- stoje6eg drukva prema riziku podriavanja alter- nabiva koje pruiaju rammnu Smw pacifikaciji i osilobodenju. Sigurno se ni od jedne vlade ne moie dekivati da povladuje vlastitom nasilnom sdstranjivanju, ali u demokratiji je takvo jedno prava ukorijenjeno u na~odu (to jest u vefini naroda). To znaEi da ne bi 'trebbatlo da bud~u zatvoreni pultevi na kojima bi mogrla da se raz- vija prevratniaa ve&na, i kada se zatvaraju pu- tem organizovanog ugnjetavanja i indoktrinacije, anda njihovo pcxnovno otvaranje oEito iziskuje nedemokratska sredstva. Tu bi suadalo oduzi- manje slobode govora i zbora grupama i pokre- tiima koji zagovaraju agresivnu poktiku, naoru- ianje, Sovinizam i diskrianiaaciju na rasnim i!i religioznim osnovima, di se saprotstavljaju pro- Jirivanju javnih sluibi, mijalne sigurnosti, me- diicinske za5tite itd. Pored toga poncwno uspo- stavljanje slobode minjenja moie da zahtijeva nova stroga ogranirenja ulzenja i praktika u pe- dagogkim linrstitucijama koje svojirn cjeloknpnim metodm i shvatanjima sluiie tome da se duh

HERBERT MARKUZE

~kljuzi u etablirami univmzum govora i ,pons- Zmja - i time A priori sprijeEi racionaha procje- na dternativa. I u mjeri u kojoj sioboda miUjenja nosi sobom bovbu protiv nebvjekosti, ponovno nspostavljanje takve slobode ukljurivdo bi i netoleranciju prema n a u h m kkaiivanju koje se vrSi u dteresa sm'rtoncsn.ih ,,sredigtava zastra- Bvanja", podnoSenja ndjudskih, abnormdnih uduva ibd. Raspraviiu sada pitanje h treba da presuduje o razlikovanju imedu os1obadajati.h i represivnih, ljudskih i ne1judski.h uzenja i prak- tiika; vet s m namaEio da ovo razlikovalnje nije samo stvar subjektivnog preferiranja vrijednosti,

new je stvar raciondnih kkdtefl'uma. Dak se moie zamirsliti da bi preokretmje trenda, bar Y oblaeti vasp5tanja, mg l i dzvrSiti sami ure- nici i uztelji i time bi se on saznonametnuo, dotle se sistematsko uskra'tivanje ,tolerancije pre- ma nazadnim i represivnim rnigjenjima i pokreti- ma moZe zamislliti samo kao rezdtat ogromnog pritiska, koji bi pregao u prevrat. Ovo uskrativa- nje bi, .drugim rijerima, 'pretpostavljalo ono Sto tek treba ~ 6 i . ~ t i : 'preokretanje brenda. Bpak, okpor m&da moZe u naroritim prilikama. pripremiti tlo za to. Prevratnirki jkarakter ~poaovnog uvostav- ljanja slobode >pojavljuje se u o'nim dimmijama drus'tva u kojima je pogregna ~tderancija napra- vila vjerovatno najvetu gtetu: u bi,znieu i pro- pagmdi. Indsti'ram na tome da praktike kao Sto su plansko zastarijevanje dobara, gporazumije- vanje sindikata i polititara eutaMilsmdta, Paini publioitet, nisu jednostavno odozgo nametnuti Sirokim, nemo6ni.m masama, nego ih oni - i svi Lonuurnenti s8kupa frpe. Ipak bi bilo (smijes'no ako bi se u pogledu ovilh praktika i idealogija koje one podrZavaju govorilo o mo,gutem ugkra- Civanju tolerancije. Jer one priprudaju ba,zi na ko- joj represivno druStvo poriva i reprodukuje sebe i svoje iivo'mo vdne odbrambene pozicije - nji- hovo otklanjanje bila bi ona totalna ~evol~ucija

koju ovo druztvo tako u~spjejno :sprePava. Raspravljati o toleranciji u takvom tdruEtvu znati iznova istrGivati Einjenirno stanje nasilja i tra- diiciondno razlikovanje nasilne i nenadne akci- je. Ne bi trebalo unaprijed zamaglilti diskusiju ideologijama koje slufe ovjekovjerenju nasilja. Cak i u vilsoko razvijeninn centrima dvilizacije vlada faktitki nasilje: ono se primjenjuje putem policije, u kaznionicama i zavodinna za ludake,

HERBERT MARKUZE

u bmbi ~prutiv rasnih manjina; njega primjenjuju branioci ,,slobdnog sviijeta" u zaost&m kraje- v h a . Svakako, ovo nasilje rada nova nasilja. Ali jedna je stvar uzdriati se od nasiilja pred ddeko nadmohijim nasiljm, a druga odreti se h priori iz etiEkih ili p s i o l o l i h razloga (jer mo- i e da uplaBi simpati~ere) primjene nasilja protiv nasilja. Nenasilje se, normdno, slabima ne samo propovijeda nego i iznudava - ono je viBe nui- nost nego vrlina, i u normdnim lsluEajevima ne ugroiava ozbiljno hterese jakih. (Da li je sluraj Indije izuzetak? Tamo je u Jirokom abhu pru- Zen lpasivan otpor koji je rastvmio ili prijatio da rastvori privredni iivot zennlje. Kvantitet prelazi u kvalitet: u takvlim razmierama ~pasivan otrpor vige nije pasivan - on prevtaje da qbude nenasi- lan. Isto vrijedi za generahi ltrajk). R'obespier- reovo razlikovanje izmedu mterora slubo~de i te- rora d e s p o t h a i njegovo moralno veRilEanje pr- vog ubraja se u najubedljivije osudene zabludje- logti, svejedno Bto je bijeli terar bio h a v i j i od crvenag. Upored'no prosudivanje ,radifi+ih dru- Stveniih sisterna (prema ibroju irtava bio bi kvan- tificirajuti postutpak 'Gto otkeva uias koji su ljudi priredifi, a koji je aasiije u&tnio nuinoEEu. U pagldu historijsk'e funkcije postoji radika iz- medu revolucionarnog i rekcionamog nasilja, izmedu nasdja koje prmode ugnjeteni i ugnje- tafi. GJdano et ia i : oiba oblika nasilja su ne- ljudska i ~predstavljaju zlo - ali otkada se histo- rija pravi po eti&im mjedima? PGeti sa njiho- v a n prirnjenm u tronutku kada se ugnjeteni difu protiv ugnjetafa, silromalni protiv posjedni- ka znaE jlufiti interesima lsrtvarnog nasilja time

660 se slabi protest protiv njega. ,,Comprenez enfin ceci: si la vidence a commen- c.6 ce sdr, si I'explaitation ni I 'qpcssion n'ont jmais exist6 sur terre, peut-etre la non-violence ehfichhe peut apaiser la querelle. Mais si le r4- gime bu t entier et jusqu'a vos non-violentes penshes sont condiltimhes par une oppression rnillhnaire, votre psssivi'th ne sert qu'h vous rm- gea du c&tC des oppre~seuns.'~) Smbre, Predgovor

3) Treba najzad ovo shvatiiti: kada bi nasilje pozi- njalo vezeras, da izrabljivanje i ugnjetavanje nikada nisu egzistirali na Zemlji, onda bi se n ~ i d a mogao izgladiti spor oko m o g o hvaljenog nenasilja. Ali kada je cijeli reiim, do u 15me va5e nenasilne misli, aslovljen hiljadugodignjim ugnjetavanjem, onda vas' pasivitet slug samo tome da vas uflmi u lager

uanietavania".

HERBERT MARKUZE

Frantzu Fanonu, Les D m C s de la Terre, Paris, 1961, p. 22).

Upuavo p o j m laine toierancije d rdikovanje iz- medu opravdanih i ieolpravdanih granifca tdle- rancije, 2zmedu pmgresivnog i regres img 9ko- lovalnja, revolucianarnag i realkcionamag nai l ja zabfijeva d a se ubrde kribenijumi njene vainosti. Ovi kriterijurni maraju da prethade svim utitav- nim i zakonskim kriterijmima (kao 30 su ,,van- redno stanje" i druge etablirame definicije gra- dandci~h prava i slobboda) koji s e postadjaju i pri(mjenjuju u postojeCem dm9tvu; jer takve de- Bnicije pretpolstavljaju i sama mjerila slobode i ugrujetavanja kao primjenjiva ili neprimjenjiva u svagdagnjem drugtvu; ona su specifikacije op9tih pojmova. KO i po kakvilm mjererilima moie odre- diti pdliti?l<lo razllkovanje izmedu isitmitog i lai- nog, progresivnog i regresivnog (jer su ,na ovonn pod,rusEju ovi ~pojmovni parovi jednakoznahi), i kako s e moie apravda.ti njegovo vai,enje? Tvr- dim d a se na !pitanje ne da od~govatti .altemati- vom derncvkratije i dihtature p m n a kojoj i,ndivi- d m ,ili grnpa u diktaturi lselai prtsvaja odluke bez djelotvmne konhole .odozdo. Historijski gle- dano, c'ak i u najdemokratihijim demokxatijama, ane i ivoho v a h e .odluke koje se ti& d'rugtva kao cjeli'ie, donose ustavno ili f a k ~ t ' k i j d n a ili vi5e grupa, a d a sam narod nije obavio djeido- tvomu kcmtrolu. Iro,mi8no piltmje : ko vaspitava vaspita?'a? (to znazi politi&e wde), vaii takode i s a demokratiju. Jedina istinyka dternativa dik- t ah r i :i njena negacija bilo lbi cu odnosu na ovo p3tanje) drugtvo u k m e je ,,nard" pre~astao u autoncvmne imctirvidue, koje su osloboetene od re- presivnih zahtjeva borbe za apstanak u interesu vlasti i kao takvi odobodeni ljudi biraju svoju vladu i odreduiu svoi Eivot. Takvo dru9tvo nigdje ne egzistira. U meduvremenu se pitanje m r a r m a t r a t i in abstracto - iuustrakcii~m nc od 'hii'atorijskih mogutnosti, nego od rediteta u

vladaiutim d(ru9tvima. VeC sam objafsnio Ida se ,razllikovanje kmedu isbinske i laine tolermaije, izmedu napretka i regresije moie racionahno provesti ma empirij- skam tlu. Realne moguCnusti Ijudske ,sIobde re- lativne su prema dostignntom stupnju civilizacije. One zavise od ra,spoIoiivih mate,rijdn~ih i d u h v -

~retinrsa na svakidahjem stupnju i dajn se u dobroj mjeri kvantifici3rati i prcvra&d,ti. To

HERBERT MARKUZE

vaii na stupnju visoko ~azvi jmog indus.tri)skog drnztva za najra&malnije na?ine ikmi5Cenja ovih resursa i podjdu socijalnog produkta ~pri primar- ncun zadovoljavanju iivotnih patreba i uz mini- mum teQog r d a i nepravednosti. Drugim rije- &ma: moguie je odrediti pravac u kojem bi se morale kmijeniti vladaju'le instiltucije, politic'ke pra'ktike i migljenja da bi se uveCde Zanse za mir koii niie iidenti?m sa h~ladnim ratom, kao i , , Sanse ea zadovoljenje potreba koje .ne iive od sirolma4tva, ugnjetavanja i itzralbljivarvja. Uslied toga je moguie odre&i i ipditi2ke praktike, mi5ljenja. i pokrete koji bi p q o m o g l i ove Sanse, i one koji bi uzinili sup+ot~n,o; poobi;gk.kkanje regre-

sivnog je preduslov za jazanje pxogresivnog. Pitanje ko bi b w kvdifikovan da izvrgi sva ova rdikovanja, defiinicije ii proraknavanja za cje- laknpno drugtvo, ima s d a logiran oldgovor: sva- ki Eovjek ,,zrdih narnjera", s v a h ko je naurito da radonalno i adtonomno midi. Odgovor na DJatonovu vaspistnu diktaturu jeste demokra$ska vaspibna diktatura slobodnih bjdi. Kmcepcija rei publicae Johna Stuarta Millla nije suprotnost PJatonovoi: i liberal zahtiieva aujtoritet uma, ne s m o kao td.u.hovnu nega i kao poml?ti&u moC. K d PJatona je ~racionalnos~t ogra,nifena a a ma& broj filazafa-kadjeva; kod M,ilfla svaki bv jek ima udjela u diskmiji i u>du?ivanju - ali salmo kao .u'mno biCe. Tamo gdje je drukvo z&ora?ilo u fazu tda'lnog upravljanja i indoktrinacije, bio bi t o svakako m d i broj i ne po svaku cijenu iza,branih n a r d n i h predstavnika. Ne radi se o problmu vaspi-tne diktature, nego o h m e da se raabije tiranija javnog mnjenja i njegovih nnosi-

laca u zatvormom druJtvu.

Ako prebpo.stavimo Eak i da sc ra~dikova~nje iz- me& naprekka i regresije moie empinijsiki paka- za'ti rx iondno i ako p~@bpostawimo da ,se ono moZe primijeniti na tolerandju i da maze oprav- dati iz politi&ih 'razloga strogu pralcsn luzenja (ukidanje iiberdnog vjerovanja u slobodnu i ravnapravnu dlisikusiju), onIda iu. toga slijedi jog jedna aemogu6a kon~zekvencija. Rekao sam da bi po unutragnjoj logici .usbai.ivanje ~olerancije prema regresilvnim pokretima i b l e r a d j a koja kde a p i log naprcdnim ltendencijauna bibili isto- z n a h i sa ,,zvam!i?nim" zahtjevam za prewatom. Hi'storijski p r o r a h nqretlka (koji je u danag- nje wijeme prorac'ua doglednag smanjenja zvjer-

HERBERT MARKUZE

stava, bijede d ugnjetavanja) izgleda da ukljuEuje dobro prmigljeni izbor izmedu dva ablika poli- ti?kog nasilja: onog 4 strane zakonstki uspo- stavljenih t.1asf-i (putem njihove legitimne akcije, njihovog pretutnog daganja iili njihove nesposob- norti da slprijere nasilje) i onog od sbrane poten- cijdno prevratnizkih pukreta. Pored toga bi, u odnosu na ove posljednje, polit3ka nejednakog trdtilranja Btitila radikalizam slijeva d rdikaliz- ma zdesna. Moie 1,i ~se histoiijdci pro#ra\Cun raz- loin,o p~ogi'rirti na opravdavanje jednog oblika nasilja ~proltiv mdmgog? Ili boije (pogto .,cnpravda- vanje" ima morddni pri'zvuk), postoji li hisltorij- ski doikaz kxoji se svcndi a a to d,a se dtrugtveni iskon i impds nasliilja (polazehi od pdvlagtenih ili vladaju6ih klasa, od posjed'ninika ili ~siroma~s'nih, ad ljevice ili deslniice) nalazi prerna progresu ka- ko je naprijed bio defiini~san u odnosu koji se

moie dolkazati? Uz sva ogranicenja, potrebna hipotezi koja po- Eiva na nedovrgenoj hi,storijs,koj proBos+i, izgle- da da je nasilje, izraslo iz pobune ugnjetsnih klasa, probija,lo za kratak trenutak histo~iiski kontimnultet neprat.de, zvjerstava i preCu&ivanja, za krata'k trenutak, ali dovolljno ek~laz ivan da se u jed,nom dru4tvenom sistemu 'progid polje djelovanja +lobode i pravibosti, 'bolja i ravno- mjernija raspoldjela bijede i ugnjetava,nja - jed- nom rijerju: narpredak civilizacije. Ergleski gra- danski ratovi, ,francaska revducija, kineska i ku- banska aevolucija mogu jasno da predde ovu hipotezu. Nasuprot tome, j.edna historijska pro- mjena jednog drugtvenog sistema u dmgi koji je oznaCavao poretak nove epohe civilizacije nije bila inspirisana i provedena od strme nekog djelotvornog pokreta ,,odozdo", naime slam Za- padnog Rimsk'og Carstva .dove0 je do dugog perioda prolpadanja koji je trajao stdjetima, dok nije nastao novi, vis'i period civilizscije u nasi- lja jereti&og revolta trinaes~tog (sto1jei.a i u se- 1jaEkim i radniaim ustmcima Eetrnaestog sto-

lje6a.4) U pogledu historijskog nasilja koje je poti~calo od vladajul6ih klasa, ne ,da se, i'zgleda, dokazati

4 ) U najnovije vrijeme fazizam je bio posslje&)ca pre- laska u industrijsko drugtvo bez revolucije. Vidli o tome knjigu Barringtona Morrea: Social Origins of Dictatorship and Democracy, koja uskmo idazi iz

Stampe.

HERBERT MARKUZE

ovakav odnos prema progresu. Dugi niz di- nastizkih i hperijalistirkih ratova, likvidacija Spartaka u Njemarkoj 1919. godine, f a h a m i nacionalsocijalizam, nisu prekinuli kontinuitet ugnjetavanja, nego su ga uztvrstili i modernizo- vali. Rekao sam ,,koje je poticalo od v'ladajutih klasa": doista, jedva da postoji odozgo organizo- van0 nasilje koje ne mobilige i ne aktivira 'pot- poru masa; odlurujute ipitanje je: u ime i u interesu kojith grupa i institucija se primenjuje takvo nasilje? I odgovor nije nuino odgo- vor ex post: u vezi sa upravo pomenutim hi- storij&im primjerima moglo 'se prebpostaviti i pretpostavljalo se da t e pokret sluiitii tofme da se ojara stari poredak ili tome da se uspofstavi

novi. Osloibodilarka tolera'ncija znarila bi stoga ne- toleranciju prema pokretima zdesna i trpeljivost prema pokretima sliijeva. Sto se tire dometa ove tolerancje i netolerancije, on bi se morao progiriti jednako na podru6je djelanja kao i na podrurje diskusije i propagande, na rijeri kao i na djela. Tradicionalni kriterijum ,,nedvosmi- slene i sadagnje olpasnosti" ne izgleda vibe pri- mjeren stupnju na kojem Ise cijelo drubtvo na- lazi u situaciji lpozorigne pu'blike kada neko po- vire ,,vatraU. To je poloiaj u kojem bi se u svakom trenutku mogla izazvati totalna katta- strofa, ne samo tehnizkom oma8kam nego i ra- cionalno lpogregnom procjenom rizika ili nepro- mibljenim govorom jednog od voda. Pod neg- daniim okolnostima bili su eovori fa8istiTkih i na- ., cionalsocijalistirkih voda neposredna predigra masakra. Odstojanje izmedu propagande ,i akcije, izmedu organizacije i njenog razbtuktavanja pro- tiv ljudi postdo je premaleno. Ali birenje ri- jei-i moglo se sprijeriti prije nego Ao je bilo prekasno: da je demokratska tolerancija ukinuta kada su budule vode porele svoju kampanju, Eovjeranstvo bi irnarlo bansu da i~bjegne

Auschwiatz i jedan svjetslki rat. Citav postfas'istirki period jeste period nedvosmi- slene i prisutne opxnosbi. Zbog toga istinska pacilf?kacija zahtijeva uskratenje toleranlcije pri- je &a: na stvpnju komunikacije u rij&i, Stam- ~i i dici. Svakako ie iedno takvo ekstremno

> ,

ukidanja prava slobodnog govora i slolbodnog zbora opravdano samo onda kada je cjelokup- no drubtvo u krajnjoj opasnosti. Tvrdim da se

KERBERT MARKUZE

nas'e dmztvo na~lazi u takvoj opasnoj situadji i da je ova povtala normalhim ~stanjem. Razlirita mizljenja i ,,filoeofije" ne mogu se ViEe iz ra- cionalnih razloga mirno boriti za pristalice i ubjedenja: ,,forum ideja" o~ganizuju i ograniEa- vaju oni koji raspolaiu nacionalnim i individu- alnim interesima. U ovom druEivu, za koje su ideolmi najavili ,,kraj ideologije", l a h a svijest postala je opgta svijest - od vlade (pa naniie do njenih padjednjih objekata. Mora se pomofi malim i nernobnim grupama koje se bore pro- tiv laine svijesti: njithov daljnji qstanruk v J - niji je nego odriavamje zllou~potrebljavanih pra- va i sloboda koje omogufuju ustavno nasilje onima koji ugnjetavaju ove manjine. Pri tome bi trebalo da bude jasno da uprainjavanje gra- danskish prava od sltrane onih koji ih nemajn pretpostavlja uskrafivanje gradanskih prava oni- ma koji ~prjeravaju njihovo uprainjavanje, i da oslabodenje prokletih ove zemlje prebpostav- lja ne samo potrinjavanje njihovih starih nego

i njihovih novih gospodara. Uskrafivanje tolerancije nazadnim pokretima prije nego s'to bi mogli postati ahtivni, provo- denje netolerancija i prema mi'sljenju, mnjenju i rijeEi (netolerancija prije wega prema k'onzer- vetivcima i politirkoj desnici) - ove antidemo- kratvlce pred'stave odgovaraju stvarnom ialzvi~t- ku demok,ratskog dms'tva koje je ra.zorilo bazu za svestran,~ toleranciju. Tek treba ~~pos tav i t i uslove pod kojima tderancija opet moie da po- stane aslobodilarka i humanizir Ju6a snaga. Aka tolerancija sluii u prvom redu zas'titi i odria- nju represivnag druztva, ako ona doprinosi ne- utralilziranju opozicije i tome da se ljudi uEine imunim prema dmgarijim i boljim oblicinna ii- vota, onda je tolerancija pervertirma. I ako ovo pervertiranje psinje u duhu individuuma, u njegovoj svijesti, njegovim potrebaa, ako ga osvoje heteronomni interesi prije nego ;to moie spomati cvoje ropstvo, onda napori za ~prGa- vanje njegovog onGovj2enja moraju krenuti od poEetka, tam0 gdje se uolxliZuje laina svijest (ili prije: gidje se sietematski formira) - m i mo- raju poEeti da uckidaju vrijednosti i dilke koje pothranjvju ovu svijest. To je svakako cenzura, Eatk prekertzu~a, ali takva koja se otvoreno upravlja protiv manje di viEe tprikrivene cenw- re koja proiima malsovne medije. Taimo gdje je

HERBERT MARKUZE

laZna jsvijest lpcrstala preovladavajuba u nacio- nalnom i masovnorn panaEanju, prevoldi se go- tovo t r e w h o u p r a k : qalsno se skrabuje umi- rujube ragtojcnje izmedu ideologije i .stvarnosti, represiwnog mikljenja i represivnog djelanja, iz- medu razarajuie rijeZi i razarajubeg Eina. Tako kidanje laine svijesti moZe da lifemje Arhi'me- dovu taiiku za jednu opseiniju emancipaciju - na jednom doduEe beskrajno imalom ;pros!toru, ali Emsa prmjene zavisi od proEirivanja takvih

malh prostora. Snage emancbpacije se ne mogu izjednaciti s jednam 'd.rn4tvenom klasom koja je na osnovu svog materijalnog paloiaja slabodna od la,ine svijesti. Dmcs .su one ~beznadeho rxu te po drugtvu, a >bonbene manjine i ilzolovane grupe Eesto stoje n apozlciji p e m a svom vlastitom vodstvu.. U cjelokupnwm druEtvu mora se tek ponovo uspos!taviti fduhovni prostor za negira- nje i rehlek,silju. unazaden ~pra~vljanim dru- Etvom, napor za ernancipalciju pwstaje ,,apstrak- tan"; on se reducira na t,o da olakgava prilzna- vanje onoga Eto se dogada,, da asil~bada jezik ti.ranije om,ellianske sintakse i losgike, da raiz- vija ;pojmove koji razumijevaju realitet. ViEe ne- go ikcda vaii stav da narpredak ,u sloibod'i zahti- jeva napredak u svijesti o ,slobo,di,. Tamo gdje je duh uEinjen subjkt-abjbiektom pdiltiike i nje- ni,h pralktika, ,duhovna autonamija, na,por Eistog mi3ljenja, (postala je s'tvar politic'kog vaspitanja

(ili ,prilje: protivvas'pitanja). To znaEi 'da nekalda nmtrdni, slobodni od vred- novanja, fomnalni momenti ucenja i ~pouEa.vanja sada postaju !politiimi na dss~titom tlu i po d a - stitom pravu: nautEiti .da Ise poznaju i ,pojme Einjenice, ciljela istina, mar i u svakom pogle- du radikalnsu kriitik'u, intelektualni prwrat. U jednom svijetu u kojem su l jds.ke cslposobnosti i potrebe trputane ili izopazene, autonwmno mi- Bjenje vodi ,,izopaEenom svijetu": protivrjGno- sti i protiwli~ci etajbliranog svijeta ugnjetavanja. I ova protivrjernost nije jednostavno izmidjena, nije jednostavno produkt zbrkmog migljenja i& fantazije, nego je logizan ~a~zvi'tak datog, pwsto- jebeg svijeta. Ugnjetavanje se uvlazi u sam na- uEni rad jog prije svih ogranizenja atkademslke slobode, i to bag u mjeri u ,kojoj represiv,no dru- s'tvo .svojom snagom spreEava as!lubodenje i d- nost da se nade izlaz iz njega. To da se dulh

HERBERT MARKUZE

unaprijed okiva Ekodi nepartijnosti i objektiv- nosti: ako student ne uEi da midi u s u p t n o m pravcu, bite sklon uk1ja;ivanju i-ilnjenica u vla- dajuCe okvilre vrijednosti. NauEna sprernnost, to maEi sticanje i prenoBenje znamja zalbranjuje Ei4tenje i-injenica od meduovi5nos't-i cjelokupne ims'tine i njithovo izolovanje. Istini bitno pripada sag1edavanj.e zastraGujuCih razmjera a kojima su pobjedinici praviili hi,s'to~iju i i akojima je billa njima abiljeiena, to jest priz~navanje razmjera u kojima je historija bila poveCano ugnjetavanje. I ovo wgnjetavanje je .sadriano u saunim Gnje- nicama koje je hilstorija uvodila; time su m e same opteretene negativnom vriljed,no6Cu kao dijelom i wpektom njihove Ei'njeniEnositi. Tketi- rati velike krsltagke ratove protiv humaniteta (kao one protiv Albitgenza) sa isstom nepartij- noztu kao i oZajniEke bollbe za humanitet, znari neutralizovati nji'hovu suprotnu hnikciju, izmi- riti dielate sa njihovim irtvama i izoibilii-iti tra- di,ciiu. Takva laina neutralsnast slvii .tome da se u svijesti lju'di ~eprodukuje prhvatanje vladavi- ne pobjednika. I ovdje, u vavpitavanju onih koji joE nisu easvim integrimni, u svijesti d a d i h liu- di, tek treba da se pripremi rlo za orlabodila&u

Vaspitanje nudi jo4 jedan primjer Jaine, apstrak- tne tolerancije koja se izdaje za konkretnost i istinu: ona je obuhvadena pojmom samoostva- renja. Od tenden,cije dapuEtanja ,djetetu svih vrsta ne~buzdanosti, do trajnog psJholo4kog bavljenja Jibim problemima istudenta, u toku je pokret vdi'kog stiila p r~ t i v zla psihirkog ugnjetavanja i u ime ,potreba Eovjeka da bude ono :to jeste. Cesto se prelazi preko pitanja Eta treba potEiniti prije nego Bto se moie postaki liEnogt (Selrbst) ono :to se jeste. Potencijal indi- viduuma je prije svega negativan, jedan dio po- tencijala njegovog fdruBbva: agesije, csjetanja krivice, neznanja, resentimana, zvjerstva, koji Skode njegovlm iivohim instinktima. Ako iden- titet lihoslti treba da bude vi4e od neposred- nog ostvarivanja ovog potencija~la (Gtetnog za individuum), onda on zahtijwa poltaivanje i sublima~ciju, svjesno preoblikovanje. Ovaj pro- ces akljuruje na svakom stupnju (da upotrije- bim ilsmijavane pojmove koji ovdje objelodanjru- ju svoju saietu konkretnost) negaciju negacije, posrednovanje neposrednog, a identitet nije ni

HERBERT MARKUZE

manje ni vise nego ovaj proces. ,,Otubenje" je stalni i bitan elemenat identisteta, objektivna strana subjekta - a ne, kao ;to se danas pri- kuuje: oboljenje, ps?haloZko ~stanje. Freud je potpuno znao razliku irmedu progresivnog i re- gresivnog, oslobodi~la,Zksg i razarajuteg ugnjeta- vanja. Reklama samoostvarenja zahtijeva ukida- nje i jednog i drugog, ona zahtijeva postojanje u neposrednosti koja je u represivnom druZtvu (da u~otrijebim jo; jedan Hegelov terrnin) lo5a neposredncnst. Ona izoluje individuum od jedne dimenzije u kojoj bi mogao ,,nati samog sebe": od njegovog politiiikog Fcrstojanja koje Eini sri njegovog cjelokqmsg postojmja. Umjesto toga, ona ohrabruje nonkonformizam #i razbuktavanje u lpravcima koji estavljaju potpuno netaknutim stvarne masine ugjetavanja IdruEtva, koji ove ma- Bine jaEaju tako gto vise nego privatnu i l ibu, te stoga dbiljsku opoziciju nadmje6taju zado- voljavanjem privatnog i liEnog rebeliranja. Desdblimiranje koje se uvldi putem ove vrste samocrstvarenja utoliko je i s m o represivno ;to slabi nuinost i moi intdekta, katalitizku snagu one nesrstne svijesti koja se ne odaje arhetip- s k m liEncm oslobabanju s d drustraciije - bez- nadeZno vaskrsenje Es-a koje te prije ili kasnije podleti sveprisutnoj racionalnosti ulpravljanog svijeta - nego spoznaje uias cjeline u najpri- vatnijem odbijanju i ostvamje se u ovoj spoznaji. PokuSao sarn da pokaiem kaiko su promjene u visokorazvijenim 'dernokra+skim drustvima, koje ~u rpotkopale temelje ekonmskog i poli- ti8kog liberalizma, izmijenile i liberalnu funkci- ju toleranaije. Talerancija koja je bila veliko do- stignuie liberalnog razdoblja, jog se zastupa i (sa j a k h ogranirenjima) uprainjava, dok je ekonomski i politiEki proces podv~gnut svestra- nom i aspje5nom upravljmju u skddu sa vla- dajuiim interesima. Iz toga proizilazi oabjektivna probivrjec'nost izmebu ekonornske i politiEke strukture, na jednoj, i teorije i prslose prepu- s'tanja da svako djela po vlastit'om nahobenju, na drugoj strani. Izmijenjena socijalna s t d t u r a tendira slabljenju djelotvornosti tderancije pre- ma odstupajuiim i spozicionim pokretima i ja- Eanju konzervativni#h i rteakcionarnih snaga. Jednakost tolerancije postaje apstraktna i patvo- rena. FaktiEkom propash rebelilraju6ih snaga u druEtvu opozicija se izoluje u male grupe koje

HERBERT MARKUZE

se rest0 suprotstavljaju jedna drugoj, lkoje su nemokne rak i tam0 gdje s e tolerit5u u uekim granicama, kako ih postavlja hijerarhijska struk- tura druEtva, jer ostaju u w i m gramicama. Ali je tolerancija koja ijm se ukazuje l a h a i zahti- jeva unificiranje. A na rvrstim temeljima unifi- ciranog drmStva koje se gotovo zatvorilo pred kvalitativnom promjenlom, rak i tolerancija lprije slufi tome da se sprijeri takva promjena nego

tome da se potpomogne.

U,pravo ovi wslovi &me kritika tolermdije ap- straktnom i stav da bi se ponovo morala a s p - staviti ravnotef a izmedu tolerancije prema de- snici i prema ljevici kako bi se abnovila oslo- bodilarka funkcija tolerancije, ubrzo se poka- zuje kao nerealistirna s,pekulacija. DaduSe, ta- kva promjena izgleda jednakoznarna sa uvode- njem ,,prava na otpor" koje ide do prevrata. Ne postoji nijedno pravo te vrste za bilo koju grupu ili individuum protiv ustavne vlade koju drii vetina stanovni5tva, i takvo pravo ne mofe ni postojati. Ali vjerujem da za potlarene i po- korene manjine pastoji ,,prirodno ,prawoU na ot- por, na primjenu vamzalkms~kih sredstava i-im se ispostavilo da su zakonska nedovoljna. Za- kon i poredalk su svugdje i uvijek z a h i lpo- redak onih koji Stite etabliranu hijerarhiju; besimisleno je apdovati na apsolutni autoritet ovog zakona i ovog poretka kod onih koji pate od njih i (bore se protiv njih - ne za G n u ko- rist iz l i k e osvete, nego zato ?to hote da budu ljudi. Nad njima ne postoji nikakav drugi sudija osim ustanovljenih vlasti, pdki je i njihove vla- stite savjesti. Kada primjenjuju silu, oni ne otpdimju ni'kakav nov lanac nasilja, nego raz- biraju etablirani. PoSto be biti tureni, poznaju rizik, i ako su voljni da ga preuzmu na sebe, niko trebi, a lponajmanje vaspitar i intdktualac,

nema pravo da im prapovijeda uzdriavanje.

(Iz knj~ige: ICritik der reinen Toleramz, Suhnktamp Verlag, Frankfurt am Mein, 1966. Prevod s nje-

ma6kog Aleksa Buha)