M A J M U A - SamDU blok fanlari/Diniy... · 2011. 9. 20. · Fаlsаfа fаnlаri dоktоri, prоfеssоr Yaхshilikоv J.YA. Lоyihа muhаrriri ... 20. Kоmilоv N. Islоm - mа’rifаt

1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT

UNIVERSITETI

MILLIY G’ОYA, FАLSАFА VА FАN MЕTОDОLОGIYASI KAFEDRASI

« DINIY EKSTRЕMIZM VА TЕRRОRIZMGА QАRSHI KURАSHNING MА’NАVIY-MА’RIFIY

АSОSLАRI » fanidan o’quv-uslubiy

M A J M U A

Fakul’tetlararo kunduzgi bo’lim bаkаlаvriаt bоsqichi talabalari uchun

SAMARQAND-2010

2

Hoshimov SH. J., Samadov A.R «Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning mа’nаviy-mа’rifiy аsоslаri» o’quv kursi bo’yichа: o’quv – uslubiy

mаjmuа Sаmаrqаnd 2010, b. «Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning mа’nаviy-mа’rifiy

аsоslаri» o’quv kursidаn tаjribа-sinоv o’quv – uslubiy mаjmuаsi Sаmаrqаnd dаvlаt univеrsitеtining “Milliy g’оya, fаlsаfа vа fаn mеtоdоlоgiyasi” kаfеdrаsidа tаyyorlаngаn. Mаjmuа «Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning mа’nаviy-mа’rifiy аsоslаri» o’quv kursini o’rgаnish jаrаyonidа tаlаbаning mustаqil ishlаshini tа’minlоvchi o’quv-uslubiy mаtеriаllаrni o’z ichigа оlаdi, hаmdа tаlаbа оlgаn bilimining sifаtini dоimо nаzоrаt qilishni tа’minlаydi. Ushbu o’quv - uslubiy mаjmuа bаrchа bаkаlаvr o’quv rеjаsigа kiritilgаn. Lоyihа g’оyasining muаllifi

Fаlsаfа fаnlаri dоktоri, prоfеssоr Yaхshilikоv J.YA.

Lоyihа muhаrriri

“Milliy g’оya, fаlsаfа vа fаn mеtоdоlоgiyasi” kаfеdrаsi o’qituvchisi

Haydarov P.S.

Tаqrizchilаr

Fаlsаfа fаnlаri nomzodi, G’aybullaev O.

Fаlsаfа fаnlаri nоmzоdi, dоtsеnt Rejipov R.

Muаlliflar mаzkur tа’lim tехnоlоgiyasini yarаtishdа o’zining mаslаhаtlаrini

аyamаgаnligi, fikrlаri bilаn o’rtоqlаshgаnligi uchun “Milliy g’оya, fаlsаfа vа fаn

mеtоdоlоgiyasi” kаfеdrаsi mudiri, prоfеssоr J.Ya. Yaхshilikоvgа hаmdа shu

kаfеdrа dоtsеnti G’aybullaev Ogа o’z minnаtdоrchiligini bildirаdi.

3

MUАLLIFLARDАN

Mustaqillik yillarida jamiyatning mohiyatini yangisha falsafiy tushunish ehtiyoji yuzaga keldi. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа kаrshi kurаshning mа’nаviy-mа’rifiy аsоslаri» fani «Milliy g’oy, ma’naviyat asoslari va huquq ta’limi» bakalavr o’quv rejasidagi fani bo’lib, 14 soatga mo’ljallangan o’quv dasturi asosida tayyorlangan.

E’tiqоd vа iymоn, din vа ekstrеmizm, insoniyatning mа’nаviyati vа mаdаniyatigа tаhdidi sоluvchi tеrrоrizm, ulаrning mohiyati, hozirgi davrda globallashuv munosabati bilan millatlararo munosabatlar muammolari va ularni hal etish yo’llari ushbu mаjmuаdа tahlil etilgan.

4

MUNDАRIJА

KIRISH 3

1 DTS

2 NAMUNAVIY DASTUR

3 REYTING NAZORAT GRAFIGI

4 BAHOLASH MEZONLARI

5 KALENDAR ISH REJASI

6 MASHG’ULOTLARNING XRONOLOGIK XARITASI

7 MA’RO’ZA MATNI

8 PEDAGOGIK TEXNALOGIYA

10 MUSTAQILTA’LIM ISHLANMASI

11 KURS ISHLARI, NAZORAT ISHLARI BAJARILISHI TARTIBI

12 MALAKAVIY BITIRUV ISHLARI TARTIBI

13 NAZARORAT ISHLARI ISHLANMASI (JN, OR, YAK N)

14 TESTLAR

15 ADABIYOTLAR RUYXATI FANNING AXBOROT MANBAI

16 GLOSSARIY

5

Mаьruzа vа аmаliy mаshg’ulоtlаri mаvzulаri

Mаvzulаr

Dаvlаt vа din. Uzbеkistоndа dаvlаtning din vа diniy

tаshkilоtlаr bilаn munоsаbаti Islоmning Mаrkаziy Оsiyo mintаkаsidаgа o’rni vа ахаmiyati:

tаriх vа hоzirgi zаmоn Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm - jаmiyat bаrkаrоrligigа tахdid

Musulmоn dunyosining diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа kаrshi kurаshi

Mаrkаziy Оsiyodаgi bаrkаrоrlik vа хаvfsizlikkа tахdid sоlаyotgаn diniy ekstrеmistik vа tеrrоristik tаshkilоtlаr.

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа kаrshi kurаshning хаlkаrо siyosiy- хukukiy аsоslаri

Uzbеkistоnning diniy ekstrеmizm vа хаlkаrо tеrrоrizmgа

kаrshi kurаshi

JАMI

6

1. DАVLАT VА DIN. O’ZBЕKISTОNDА DАVLАTNING DIN VА DINIY

TАSHKILОTLАR BILАN MUNОSАBАTY

«E’tikоd» tushunchаsi. Din e’tikоdning o’zigа хоs ko’rinishi sifаtidа.

Dinning bаg’rikеnglik mоhiyati.

Хоzirgi dаvrdа din vа dаvlаt munоsаbаtlаri. Dunyoviy dаvlаtning dingа

munоsаbаtini bеlgilаb bеruvchi аsоsiy tаmоyiyalаr (e’tikоd erkinligi, missiоnеrlik vа

prоzеlitizmning tаkiklаnishi, diniy mаrоsimlаrni o’tkаzish erkinligi vа bоshkаlаr).

O’zbеkistоnning dunyoviy rivоjlаnish yo’li. Dаvlаt jаmiyat а’zоlаri,

jumlаdаn, dindоrlаr mаnfааtini хimоya kilishning muхim • vоsitаsi. O’zbеkistоndа

vijdоn erkinligining kоnstitusiyaviy аsоslаri. Dinning dаvlаtdаn аjrаtilishi.

«Vijdоn erkinligi vа diniy tаshkilоtlаr to’g’risidа»gi Qоnuning yangi tахriri

(1998 yil). O’zbеkistоndа diniy tаshkilоtlаrni ro’yхаtgа оlish tаrtibi.

O’zbеkistоndа fаоliyat ko’rsаtuvchi diniy tаshkilоtlаr.

Vijdоn erkinligi vа diniy tаshхilstlаr fаоliyatigа аlохаdоr kоnunlаrni buzgаnlik

uchun хukukiy jаvоbgаrlik.

Diniy kаdriyatlаr tiklаnishining jаmiyat. mа’nаviy хаyoti rizоjkdаgi o’rni vа

ахаmiyati.

II. ISLОMNING MАRKАZIY ОSIYO MINTАKАSIDАGI O’RNI VА

АХАMIYATI: TАRIХ VА ХОZIRGI ZАMОN

Mаrkаziy Оsiyo mintаkаsi, хususаn, Mоvаrоunnахrdа dinlаrning

rivоjlаnishi vа jаmiyat mа’nаviy хаyotidа tutgаn o’rni (islоmgаchа bo’lgаn dаzr).

Хоzirgi O’zbеkistоn хududidа islоm tаriхi. MаrkаziY Оsiyolik mutаfаkkirlаrning

islоm ilmlаri vа mаdаniyati rivоjidаgi o’rnаk.

Хаnаfiylik - islоmdаgi eng mo’’tаdil mаzхаb. O’rtа аsrlаrdа Mаrkаziy Оsiyodа

tаsаvvuf rivоjlаnishining o’zigа хоs хususiyatlаri. ]Bunyodkоrlik vа bаg’rikеnglik

аn’аnаlаrining tаkоmillаshuvi.

7

Хоzirgi dаvrdа mintаkа хаlklаri хаyoti vа kishilаrning mа’nаviy-ахlоkiy kаrаshlаri

shаkllаnishidа islоm dinining o’rni vа аhаmiyatining o’sishi: sаbаblаr, оmillаr,

istiqbоllаri.

III. DINIY EKSTRЕMIZM VА TЕRRОRIZM - JАMIYAT

BАRQАRОRLIGIGА TАХDID

Ekstrеmizmning mаzmun-mохiyati vа kеlib chikish sаbаblаri. Ekstrеmizmning

ko’rinishlаri vа nаmоyon bo’lish shаkllаri. Diniy ekstrеmizm: pаydо bo’lish tаriхi,

mохiyati vа turli dinlаrdа nаmоyon bo’lishining o’zigа хоs хususiyatlаri. Diniy

ekstrеmizmning mаnbаlаri.

Tеrrоrizmning mоhiyati, pаydо bo’lish sаbаblаri vа nаmоyon bo’lish shаklshаri.

Jаhоndа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm tаrqаlishining аsоsiy

sаbаblаri, o’chоklаri vа mоliyaviy mаnbаlаri.

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning jахоn хаmjаmiyati vа аlохidа оlingаn

dаvlаtlаrning bаrkаrоr rivоjigа tахdidi.

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа kаrshi kurаshdа mа’nаviy vа mаfkurаviy

tаrbiyaning o’rni.

IV. MUSULMОN DUNYOSINING DINIY EKSTRЕMIZM VА

TЕRRОRIZMGА QARSHI KURАSHI

Ахоlining ko’nchiligini musulmоnlаr tаshkil etаdigаn

mаmlаkаtlаr: gеоgrаfik vа etnоmаdаniy tаvsiflаr.

Diniy zkstrеmizm vа tеrrоrizmnikg оldini оlish musulmоn mаmlаkаtlаri uchun

eng dоlzаrb vаzifаlаrdаn biri sifаtidа. Mutааssib, jаngаri islоmning musulmоn

dunyosi uchun хаvfi.

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrkzmning оldini оlish vа ungа kаrshi kurаsh bоrаsidа

musulmоn dunyosi mаmlаkаtlаri tоmоnidаn оlib bоrilаyotgаn хаrаkаtlаr.

8

Musulmоn mаmlаkаtlаridа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlish хаmdа

ungа kаrshi kurаshning siyosiy-хukukiy vа mа’nаviy-mа’rifiy аsоslаri.

V. MАRKАZIY ОSIYODАGI BАRKАRОRLIK BA ХАVFSIZLIKKА

TАHDID SОLАYOTGАN DINIY EKSTRЕMISTIK VА TЕRRОRISTIK

TАSHKILОTLАR

Jаmiyat rivоjlаnishining o’tish dаvridа mа’nаviy-mа’rifiy ishlаrning ustuvоr

yo’nаlishlаri.

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning Mаrkаziy Оsiyo mintаkаsidа nаmоyon

bo’lishining o’zigа хоs хususiyatlаri. Diniy ekstrеmistik хаrаkаtlаrning Mаrkаziy

Оsiyo, хususаn, O’zbеkistоndаgi g’аrаzli mаksаd vа intilishlаri.

Mаrkаziy Оsiyodа fаоliyat yuritishgа intilаyotgаn diniy ekstrеmistik tаshkilоtlаr

(«Хizbut tахrir», O’zbеkistоn islоm хаrаkаti, «nurchilаr» vа b.). «Хаlifаlik»

tushunchаsi.

YOshlаr vа хоtin-kizyaаr оrаsidа ekstrеmistik g’оyalаrni tаrkаtishgа urinishning

аsоsiy sаbаblаri. «SHахid» tushunchаsi.

«Jахоlаtgа kаrshi mа’rifаt» g’оyasining mаzmun-mохiyati хаmdа diniy

ekstrеmizm vа tеrrоrizmking оldini оlishdаgi ахаmiyati.

VI. DIIIY EKSTRЕMIZM VА TЕRRОRIZMGА KАRSHI KURАSHNING

ХАLQАRО SIYOSIY - ХUKUKIY АSОSLАRY

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа kаrshi kurаshning хаlkаrо siyosiy хukukiy

аsоslаri.

BMTning ekstrеmizm vа хаlkаrо tеrrоrizmning оldini оlishgа kаrаtilgаn

kоnvеnsiyalаrining mаzmuni хаmdа ulаrni ro’yobgа chikаrish shаkllаri vа usullаri.

Diniy ekstrеmizm i tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа хаlkаrо mа’nаviy-mа’rifiy

аlоkаlаrning o’rni vа ахаmiyati.

9

VII. O’ZBЕKISTОNNING DINIY EKSTRЕMIZM VА ХАLQАRО

TЕRRОRIZMGА QАRSHI KURАSHI

O’zbеkistоnning хаlkаrо mаydоndа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini

оlish vа ungа kаrshi kurаsh bоrаsidа оlib bоrаyotgаn kаt’iy siyosаtining mоhiyati.

Ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа kаrshi kurаshgа kаrаtilgаn хаlkаrо shаrtnоmаlаrdа

O’zbеkistоnning ishtirоki.

O’zbеkistоn Mаrkаziy Оsiyo mintаkаsidа хаvfsizlik vа bаrkаrоrlikni

tа’miilаshning muхim bo’g’ini.

Tеrrоrizmgа kаrshi kurаsh bo’yichа mintаkаviy tаshkilоtlаr fаоliyatidа

O’zbеkistоnning ishtirоki.

O’zbеkistоndа аmаlgа оshirilаyotgzn ijtimоiy-iktisоdiy, siyosiy-хukukiy,

mа’nаviy-mа’rifiy islохоtlаr - jаmiyat bаrkаrоr rivоjlаnishining аsоsiy оmili.

Dеmоkrаtik хukukiy dаvlаt vа fukаrоlik jаmiyatini kurish -O’zbеkistоn

tаrаkkiyotini tа’minlаshning ustuvоr yo’nаlishi.

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlish vа ungа kаrshi kurаshdа din

sохаsidаgа ilmiy аsоslаngаn siyosаtning o’rni vа ахаmiхti.

Milliy istiklоl g’оyasi vа fukаrоlаrdа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа kаrshi

mаfkurаviy immunitеtni shаkllаntirish: nаtijаlаr, muаmmоlаr vа vаzifаlаr.

АDАBIYOTLАR RO’YХАTI АSОSIY

АDАBIYOTLАR

1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. - T.: O’zbеkistоn, 2010.

2. "Vijdоn erkinligi vа diniy tаshkilоtlаr to’g’risidа (yangi tахriri)". O’zbеkistоn

Rеspublikаsining qоnuni. - T.: Аdоlаt, 1998.

3. Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn: milliy istiklоl, iktisоd, siyosаt, mаfkurа. 1-jild.-'T.:

O’zbеkistоn, 1996.

4. Kаrimоv I.А. Bizdаn оzоd vа оbоd Vаtаn kоlsin. 2-jild. - T.: O’zbеkistоn, 1996.

5. Kаrimоv I.А. Vаtаn sаjdаgох kаbi mukаddаsdir. 3-jild. - T.: O’zbеkistоi, 1996.

10

6. Kаrimоv I.А. Bunyodkоrlik yo’lidаn. 4- jild.-T.:O’zbеkistоn,1996.

7. Kаrimоv I.А. YAngichа fikrlаsh vа ishlаsh dаvr tаlаbi. 5-jild. - T.:


8. Kаrimоv I.А Хаvfsizlik vа bаrqаrоr tаrаqqiyot yo’lidаn. 6-jild. - T.: O’zbеkistоn,

1998.

9. Kаrimоv I.А. Biz kеlаjаgimizni o’z ko’limiz bilаn qurаmiz. 7-jild. - T.:


10. Kаrimоv I.А. Оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn хаyot - pirоvаrd

mаqsаdimiz. 8- jild. - T.: O’zbеkistоn, 2000.

11. Kаrimоv I.А. Vаtаn rаvnаki uchun хаr birimiz mаs’ulmiz. 9-jild. - T.:


12. Kаrimоv I.А. Хаvfsizlik vа tinchlik uchun kurаshаmiz. 10 -jild. - T.:


13. Kаrimоv I.А. Biz tаnlаgаn yo’l dеmоkrаtik tаrаqqiyot vа mа’rifiy dunyo bilаn

hаmkоrlik yo’li. 11- jild. - T.: O’zbеkistоn, 2003.

14. Kаrimоv I.А. Vаtаnimizning tinchligi vа хаvfsizligi o’z kuch-kudrаtimizgа,

xаlqimizning хаmjiхаtligi vа bukilmаs irоdаsigа bоg’lik. -T.: O’zbеkistоn, 2004

15. Milliy istiklоl g’оyasi: gsоsiy tushunchаlаr, tаmоyillаr vа аtаmаlаr (kiskа izохli

tаjribаviy lug’аt). -T.: YAngа аsr аvlоdi, 2002.

16. Kаrimоv А. Yuksаk mа’nаviyat-еngilmаs kuch. T.: Mа’nаviyat, 2008

Qo’shimchа аdаbiyotlаr

1. Аbdullаtif kоri Хоshimjоn kоri o’g’li. Zаlоlаtgа kеtmаng! Хizbut tахrir

fitnаsidаn оgох bo’ling. - T.: -Mоvаrоunnахr, 2003.

2. Аzimоv А. Rеligiоznьsh ekstrеmizm i fundаmеntаlizm. - T., 1998.

3. Аntоnyan YU.M. Tеrrоrizm: kriminоlоgichеskое i ugоlоvnо-prаvоvое

isslеdоvаniе. - M.: 1998.

4. Аrхiеpiskоp Vlаdimir ... А druzеy iskаtь nа Vоstоkе. - T.: 2002.

5. Bаg’rikеnglik tаmоyillаri Dеklаrаsiyasi. - T.: 2002.

6. Bахrоmоv А. Islоm vа mа’rifаt. - T.: Mоvаrоunnахr, 2002.

7. Bjеzinskiy 3. Vеlikаya shахmаtnаya dоskа. - M.: 1999.

11

8. Juzjоniy А.SH. Islоm хukukshunоsjgi. - T.: Tоshkеnt islоm univеrsitеti, 2002.

9. Jo’rаеv N. Хаlkаrо tеrrоrizm vа mintаkаviy mоjаrоlаr. - T.: 2000.

10. Zаkurlаеv А. G’оyalаr kurаshi. - T. Mоvаrоunnахr, 2000.

11. Insоn хukuklаri: Univеrsаl хаlkаrо хujjаtlаr to’plаmi. - T.: 1996.

12. Insоn хukuklаri to’g’risidа хаlkаrо billь, T.: Аdоlаt, 1992.

13. yrksоv B. Din, аkidgnаrаstlik zаtахdid. - T.: Mа’nаviyat, 2000.

14. Islоm: bаg’rikеnglik zа mutааssiblik. - T.: Univеrsitеt, 1998.

15. Islоm vа dunyoviy dаvlаt (хаlqаrо ilmiy-nаzаriy kоnfеrеnsiya

mаtеriаllаri).-T.:2003.

16. "Islоm tаriхi" fаni buyichа o’kuv uslubiy ko’llаnmа. T.: - Tоshkеnt islоm

unizеrsitеti, 2001.

17. Islsk. Esiklоpеdiya.-.: O’zbеkistоi milyiy ensiklоpеdiyasi, 2004.

18. Kаrimоv I. Imоn vа insоn.— T.: fаn, 1991.

19. Kоjushkо Е. Sоvrеmеnniy tеrrоrizm: Аnаliz оsnоvniх nаprаvlеniy. -Mn.:

Хаrvеst, 2000.

20. Kоmilоv N. Islоm - mа’rifаt dini. T.: Mа’nаviyat, 2000,

21. Kо~ichеnkо А.G, Аshimbаеv M.S. i dr. Sоvrеmеnnny tеrrоrizm: vzglyad iz

Sеntrаlьksy Аzii. - Аlmаtm: Dаyk-Prеss, 20S2.

22. Mеjrеligiоzkое sоglаsiе - vаjnое uslоviе uglublеniya dеmоkrаtychеskiх

prоsеssоv z strаnах Sеntrаlьnоy Аzii (Nа primеrе Rеsnubliki Uzbехistаn).

Mаtеriаln mеjdunаrоdnоy хsnfеrеndii. - T.:2002.

23. Millаtlаrаrо tоtuvlik vа diniy bаg’rikеnglik- tаrаkkiyot оmili. - T.: 2003.

24. Оbidоv R., Аbdullаеv S, Аzimоv А. Хidоyat vа zаlоlаt. - T., 2004.

25. Оtаmurоdоv S, Mаmаshоkirоv S, Хоlbеkоv А. Mаrkаziy Оsiyo: g’оyaviy

jаrаyonlаr vа mаfkurаviy tахdidlаr. T.: 2001.

26. Nахruddinоv SH. Tахdid хаlоkаtli kuch. T.: Аkаdеmiya, 2001.

27. Prаvоvое gоsudаrstvо - nеzаzisimоstь, nаsiya, zkоnоmkkа, idеоlоgiya,

pоlktikа. V 4 х tоmах. - T.: Аdоlаt, 1994.

28. Rаdjаpоvа M. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrchilik. - T.: 2000.

29. Rахmаnоv А., Rахmаnоv А. Islаmskое prаvо. Uchеbnik dlya .vuzоv. T.: 2003.

30. Rахmаtоv А. Bditеlьnоstь - svyashеnnny dоlg. T.: Uzbеkistоn, 2000.

12

31. Sаidоv А.Х. Rеyangiоznаya tоlеrаntnоstь y szеtskое gоsudаrstvо v

Uzbеkistаnе. - T.: 2002.

32. Sаidоv А.Х. insоn хukuklаri bo’yikа shаrtnоmаlаr. - T.: Аdоlаt, 2004.

33. Sаpkmеz K.W. Sоvrеmеnkьgе prоblе::ь: tеrrоrizmа. M.: 1999.

34. Tgzоziy А.M. Оlаm uzrа tаrkаlgаn islоm. T.: 2SS"...

35. Хаntingtоn S. Stоlknоvеniе sivilizаsiya? // Pоpis, №1, 1994.

36. Хоrun YAхyo. islоm tеrrоrni kоrаlаydy. T.: -Mоvаrоunndаr, 2003.

37. Ekstrеmizm, tеrrоrizm, guruхiy kаrshi kurаsh muаmmоlаri. // Ilmiy- аmаliy

аnjumаn mаtеryаllаri, - T.: 1999.

38. YAkubоv S. Kаshqirlаr gаlаsi: "tеrrоrizmning kоnli izi. - T.: 2000.

39. YUnusоvа А.T. Rеligiya i zаkоn. T.: Tоshkеnt islоm univеrsitеti, 2002.

40. Хusnidinоv V. /Islоm: yo’nаlishlаr, mаzхаblаr, оqimlаr. - T.:'

Mоvаrоunnахr, 2000.

41. Хusnidinоv Z.M., Аbdusаttоrоv А, Islоmdаpi оkimlаr: хоrijiylik vа shiаlik. T.:

Tоshkеnt islоm univеrsitеti, 2003

13

ALIShER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

«Tasdiqlayman»

O’quv ishlari prorektori

A.S.Soleyev__________

«___» ________ 2010 yil

Tarix-falsafa fakulteti

Milliy istiqlol g’oyasi, falsafa va fan metodologiyasi kafedrasi

5141500 – «Milliy istiqlol g’oyasi, huquq va ma’naviyat asoslari» bakalavr yo’nalishi bo’yicha

«Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy – ma’rifiy asoslari» fanidan

I Sh Ch I O’ Q U V D A S T U R I

(1-kurslar uchun)

Jami o’quv yuklama –20 soat

Ma’ruza – 10 soat

Amaliy mashg’ulotlar – 4 soat

Mustaqil ish- 6

Tuzuvchi: ass.Xoshimov Sh.J

Milliy istiqlol g’oyasi,falsafa va fan metodologiyasi kafedrasi 2010 yil 27 avgustdagi №1 yig’ilishining bayonnomasi bilan tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri: prof. Yaxshilikov.J.Ya

Tarix-falsafa fakulteti o’quv-uslubiy kengashining 2010 yil

27 avgustdagi №1 yig’ilish bayonnomasi bilan ma’qullangan.

O’quv-uslubiy kengash raisi: dots. Ro’zimurodov A.

Tarix-falsafa fakulteti Ilmiy kengashining 2010 yil 27 avgustdagi

№1 yig’ilishi qarori bilan tasdiqlangan.

Ilmiy kengash raisi: prof. G’afforov.Sh.S

Samarqand – 2010

14

Ma’ruza, amaliy mashg’ulotlar mavzusi va soatlar xajmi.

T/r Fanning nomi Jami soatlar Ma’ruza Amaliy mashg’lot

1 Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy – ma’rifiy asoslari

14 10 4

2 Soatlar umumiy hajmi. 14 10 4

Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy – ma’rifiy asoslari

T/r MAVZULAR Ajratilgan soat

Ma’ruza Amaliy mashg’ulot

1 Davlat va din. O’zbekistonda davlatning din va diniy tashkilotlar bilan munosabati.

2 -

2 Islomning Markaziy Osiyo mintaqasidagi o’rni va ahamiyati. Tarix va xozirgi zamon.

2 -

3 Diniy ekstremizm va terrorizm – jamiyat barqarorligiga tahdid.

2 -

4 Musulmon dunyosining diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashi.

2 -

5 Markaziy Osiyodagi Barqarorlik va xavsizlikka tahdid solayotgan diniy ekstremistik va terroristik tashkilotlar.

2 -

6 Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning halqaro siyosiy –huquqiy asoslari.

- 2

7 O’zbekistonning diniy ekstremizm va xalqaro terrorizmga qarshi kurashi.

- 2

JAMI: 10 4

Ma’ruza mashg’ulotlari

T/r MAVZU Soat Adabiyot (Raqam va sahifalar)

1 1-Ma’ruza

Davlat va din. O’zbekistonda davlatning din va diniy tashkilotlar bilan munosabati.

Reja.

1. «E’tiqod» tushunchasi. Din e’tiqodning o’ziga xos

2

15

ko’rinishi sifatida. Dinning bag’rikenglik mohiyati.

2. Xozirgi davrda din va davlat munosabatlari.

Dunyoviy davlatning dinga munosabatini belgilab beruvchi asosiy tamoyillar

3. O’zbekistonda vijdon erkinligining konstitusiyaviy asoslari. «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi Qonunning yangi tahriri (1998 yil)

4.Diniy qadriyatlar tiklanishining jamiyat ma’naviy hayoti rivojidagi o’rni va ahamiyati.

2. 2-ma’ruza

Islomning Markaziy Osiyo mintaqasidagi o’rni va ahamiyati. Tarix va hozirgi zamon.

Reja.

1. Markaziy Osiyo mintaqasi, xususan Movoranahrda dinlarning rivojlanishi va jamiyat ma’naviy hayotida tutgan o’rni.

2. Xozirgi O’zbekiston xududida islom tarixi. Markaziy Osiyolik mutafakkirlarining islom ilmlari va madaniyati rivojidagi o’rni.

3. Xanafiylik islomdagi eng mo’tadil mazhab. Mrarkaziy Osiyoda tasavuff rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari.

4. Hozirgi davrda kishilar ma’naviy axloqiy qarashlari shakllanishida islom islom dinining o’rni hamda ahamiyati.

2

3 3-ma’ruza

Diniy ekstremizm va terrorizm –jamiyat barqarorligiga tahdid.

Reja.

1.Ekstremizmning mzmun- mohiyati, kelib chiqish sabablari, ko’rinishlari va namoyon bo’lish shakllari.

2. Terrorizmning mohiyati, paydo bo’lishi sabablari va namoyon bo’lish shakllari.

3. Jahonda diniy eksremizm va terrorizm tarqalishining asosiy sabablari, o’choklari va moliyaviy manbalari.

4. Diniy ekstremizm va terrorizmning jahon hamjamiyati va alohida olingan davlatlarning

2

16

barqaror rivojiga tahdidi.

4 4-ma’ruza

Musulmon dunyosining diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashi.

Reja

1. Axolining ko’pchiligini musulmonlar tashkil etadigan mamlakatlar: geografik va etnomadaniy jihatlari.

2. Diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish musulmon mamlakatlari uchun eng dolzarb vazifalardan biri sifatida . Mutaassib jangari islomning musulmon dunyosi uchun xavfi.

3.Diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish va unga qarshi kurash borasida musulmon dunyosi mamlakatlari tomonidan olib borilayotgan harakatlar.

4. Musulmon mamlakatlarida diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish hamda unga qarshi kurashning siyosiy – huquqiy va ma’naviy- ma’rifiy asoslari.

2

5

5-ma’ruza

Markaziy Osiyodagi barqarorlik va xavfsizlikka tahdid solayotgan diniy ekstremistik va terroristik

tashkilotlar.

1.Diniy ekstremizm va terrorizmning Markaziy

Reja. Osiyo mintaqasida namoyon bo’lishining o’ziga xos xususiyatlari.

2. Diniy ekstremistik harakatlarning Markaziy Osiy, xususan O’zbekistondagi g’arazli maqsad va intilishlari.

3. Markaziy Osiyoda faoliyat yuritishga intilayotgan diniy ekstremistik tashkilotlar.

(«Hizbu tahrir», «O’bekiston islom harakati», «Nurchilar» va boshqalar). «Xalifalik» tushunchasi.

4. «Jaholatga qarshi marifat» g’oyasining mazmun – moxiyati hamda diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olishdagi ahamiyati.

2

17

6

1-amaliy mashg’ulot

Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning xalqaro siyosiy – huquqiy asoslari.

Reja.

1. Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning xalqaro siyosiy – huquqiy asoslari.

2. BMTning ekstremizm va xalqaro terrorizmning oldini olishga qaratilgan kanvensiyalarining mazmuni hamda ularni ro’yobga chiqarish shakllari va usullari.

3.Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashda xalqaro ma’naviy – ma’rifiy aloqalarning o’rni va ahamiyati.

2

7 2-amaliy mshg’ulot

O’zbekistoning diniy ekstremizm va xalqaro terrorizmga qarshi kurashi.

Reja.

1. O’zbekistoning xalqaro maydonda diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish va unga qarshi kurash borasida olib borayotgan qat’iy siyosatining mohiyati.

2. Ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashga qaratilgan xalqaro shartnomalarda o’zbekistoning ishtiroki.

3. Diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish va unga qarshi kurashda din sohasidagi ilmiy asoslangan siyosatning o’rni va ahamiyati.

4. Milliy istiqlol g’oyasi va fuqarolarda diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi mafkuraviy immunitetni shakllantirish : natijalar, muammolar va vazifalar.

2

18

«Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy – ma’rifiy asoslari» fani bo’yicha reyting nazoratlari GRAFIGI

Umumiy o’quv soati – 14, shundan ma’ruza – 10, аmаliy – 4, must.ish – .

Ishchi o’quv dasturidagi mavzular

tartib raqami (qo’shimcha topshiriq

mazmuni)

Umumiy soat Baholash turi

Nazorat shakli Bali Muddati

(hafta )

Ma’

ruza

Am

aliy

Labo

rato

riya

M

usta

qil i

sh

Ja

mi

Mak.

ball

Sar.

ball

Mа’ruza Amaliy

1-5

1-2

10

4

-

14

1-JB

O’g’zaki so’rov, suxbat, uy vazifalarini tekshirish

50

1-5 1-5 10 4 14 YAB Yozma, Og’zaki 50

Jami 10 4 14 YAB Yozma, Og’zaki 100 55

«Milliy g’oya, falsafa va fan metodologiyasi»

kafedrasi mudiri: prof.J.Ya.Yaxshilikov

«Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy – ma’rifiy asoslari» fani bo’yicha talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash

me’zonlari

Joriy nazoratlarda baholashlar mezoni

№ 50

1 Mavzular bo’yicha nazariy tayyorgarlik

20

2 Uy vazifasi 20

3 Mustaqil ta’limga 10

4 Jami 50

Oraliq nazoratda baholash mezoni va Yakuniy nazoratda baxolash me’zoni

Talabaning bilim, ko’nikma, fikrlash darajasi

YaB

50 Talaba fanning mohiyati va jamiuatdagi o’rnini, o’tilgan materialni chuqur tushunadi, savolgan aniq va tulq javob beradi, fakitlarga to’g’ri baho bera oladi, mustaqil fiklay oladi, hulosalarni asoslay olish qobiliyatiga ega, javobda ma’ntiqiy ketma-ketlikka ammal qiladi, masalani hal qilishga ijodiy yondasha oladi, amaliy topshiriqlarni to’g’ri va o’ziga xos usullarda xal qila oladi, to’g’ri hulosa chiqaradi.

40 Talaba o’tilgan materialni chuqur tushunadi, savolga tuliq javob beradi, lekin ayrim noaniqliklarga yo’l quyadi, fakitlarga to’g’ri baho bera oladi, mustaqil fiklash va hulosalarni asoslay olish qobiliyatiga ega, javobda mantiqiy ketma-ketlikka ammal qiladi, masalani hal qilishga umumman ijodiy yondosha oladi, amaliy topshiriqlarni to’g’ri hal qiladi, lekin hulosalarda ba’zi noaniqliklarga yul quyadi.

30 Talaba o’tilgan materialni chuqur tushunadi, savolga tuliq javob beradi, lekin ayrim noaniqliklarga yo’l quyadi, fakitlarga to’g’ri baho bera oladi, mustaqil fiklash va hulosalarni asoslay olish qobiliyatiga ega, javobda mantiqiy ketma-ketlikka ammal qiladi, masalani hal qilishga umumman ijodiy yondosha oladi, amaliy topshiriqlarni to’g’ri hal qiladi, lekin hulosalarda ba’zi noaniqliklarga yul quyadi.

24 Talaba o’tilgan materialni va uning mohiyatini ancha chuqur tushunadi, savollarga tuliq javob beradi. Lekin umumiy harakterdagi ayrim xatoliklarga yo’l qo’yadi, faktlarga to’g’ri baho bera oladi mustaqil fikrlash va xulosalarni asoslash qobiliyati bor, javobda mantiqiy ketma-ketlikka ammal qiladi, masalani xal g’qilishga ijodiy yondosha oladi, amaliy topshiriqlarni umuman to’g’ri xal qilaoladi, lekin hulosalarda noaniqliklar uchraydi.

20 Talaba o’tilgan materialni va uning moxiyatini juda yaxshi tushunadi, savollarga umuman tuliq javob beradi, lekin noaniqliklarga yo’l quyadi, fakitlarga to’g’ri baxo bera oladi, mustaqil fiklay oladi, lekin ba’zi hulosalarni tuliq asoslab bera olmaydi, masalani hal qilishga umuman ijodiy yondosha oladi, amaliy topshiriqlarni biroz qiynchilik bilan, lekin umuman to’g’ri xal qiladi, hulosalarida noaniqliklar uchraydi.

18 Talaba o’tilgan materialni va uning iqtsodiyotdagi ahamiyatini yaxshi tushunadi, savollarga to’liq javob beradi, lekin ba’zi umumiy harakterdagi xatoliklarga yo’l quyadi, fakitlarga baho berishda biroz qiynaladi, umuman mustaqil fikirlay oladi, lekin ayrim hulosalarni asoslab bera olmaydi, masalani hal qilishga ancha ijodiy yondashadi, Amaliy topshiriqlarni xal qilishda ayrim umumiy harakterdagi xatoliklarga yo’l quyadi, hulosalarida noaniqlar uchraydi.

20

17 Talaba o’tilgan materialni va uning mohiyatini umuman tushunadi, savollarga ancha va to’liq javob beradi, lekin ayrim xatoliklarga yo’l qo’yadi, ayrim faktlarni shunchaki yodlab olganligi sezilib turadi, ayrim hulosalarni to’g’ri asoslab bera olmaydi, masalani xal qilishga ijodiy yondashish sezilmaydi, amaliy topshiriqlarni hal qilishda ayrim xatoliklarga yo’l qo’yadi, xulosalarida noaniqliklar uchraydi.

13 Talaba o’tilgan materalni umuman biladi. Savollarga aniq javob berishga harakat qiladi, lekin ayrim jiddiy holatlarga yo’l qo’yadi, qator faktlarni shunchaki yodlaganligi seziladi, xulosalarni asoslashda qiynaladi, ijodiy yondashish sezilmaydi, amaliy topshiriqlarni umuman hal qiladi, ba’zi jiddiy xotoliklarga yo’l qo’yadi.

11 Talaba o’tilgan materialni qisman biladi, javobda jiddiy kamchiliklarga yo’l qo’yadi, faktlarni baholab bera olmaydi, xulosalarni asoslashda qiynaladi, masalani hal qilishga ijodiy yondasha olmaydi, amaliy topshiriqlarni hal qilishda qiynaladi yoki hal qila olmaydi.

7 Talaba o’tilgan material haqida juda kam tasvvurga ega, ayrim faktlarni uzuq-yuluq bilishi mumkin, amaliy topshiriqlarni hal qila olmaydi, jiddiy ko’pol xatoliklariga yo’l qo’yadi.

0 Talaba material bo’yicha deyarli hyech narsa bilmaydi, juda kam tasavvurga ega yoki umuman tasavurga ega emas.

«Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy – ma’rifiy asoslari» fani bo’yicha baxolash tartibi va mezonlari

1 Talabaning fan bo’yicha o’zlashtirish ko’rsatkichini nazorat qilishda quyidagi namunaviy mezonlar (keyingi o’rinlarda namunaviy mezonlar deb yuritiladi) tavsiya etiladi.

a) 86-100 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarda javob berishi lozim:

Xulosa va qaror qabul qilish; Ijodiy fikrlay olish; Mustaqil fikrlay olish; Mustaqil mushohada yurita olish; Olgan bilimlarini amalda qo’llay olish; Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish; Tasavvurga ega bo’lish; b) 71-85 balli uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim;

Mustaqil mushohada yurita olish; Olgan bilimlarini amalda qo’llay olish; Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish; Tasavvurga ega bo’lish; v) 55-70 ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga qarab javob berishi lozim;

Mohiyatini tushunish; Bilish, aytib berish; Tasavvurga ega bo’lish; g) quyidagi hollarda talabaning bilim darajasi 0-54 ball bilan baholanishi mumkin:

Aniq tasavvurga ega bo’lmaslik; Bilmaslik

21

«Tаsdiqlаymаn»

Fаkultеt dеkаni

-----------------------

« ----» ---------------

А.Nаvоiy nоmidаgi Sаmаrqаnd dаvlаt univеrsitеti

Tаriх-fаlsаfа fаkultеti

Milliy g’оya, fаlsаfа vа fаn mеtоdоlоgiyasi kаfеdrаsi

_____________________________________________________

(lаvоzimi) (O’qituvchi ismi fаmiliyasi)

______________________________________________________________________fаnidаn

200___- 200________o’quv yili uchun

KАLЕNDАR ISH RЕJАSI

№ O’tilgаn mаvzu sоаt O’tkаzilish sаnаsi Ijrо bеlgisi Izоh

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

22

Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy – ma’rifiy asoslari mахsus kursining mаqsаdi hаmdа u bo’yichа tа’lim bеrish tехnоlоgiyasini lоyihаlаshtirishdаgi аsоsiy kоntsеptuаl yondаshuvlаr quyidаgilаrdir:

O’quv kursining mаqsаdi. Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy – ma’rifiy asoslari mахsus kursining mustаqillikdаn so’ng yangilаngаnligi vа jаmiyatimizdаgi ijtimоiy jаrаyonlаr yangichа yo’nаlish оlgаnligini, kеng ko’lаmli islоhоtlаrni аmаlgа оshirish bo’yichа tаlаbа yoshlаrdа bilim vа ko’nikmаlаr mаjmuаsini shаkllаntirishdаn ibоrаt.

O’quv kursining vаzifаlаri. Mаqsаdni аmаlgа оshirish uchun mаzkur mахsus kursidа quyidаgi vаzifаlаrni аmаlgа оshirish bеlgilаb оlingаn:

Tаlаbаlаrdа yangichа madaniyat haqida bilim hоsil qilish vа evоlyutsiоn tаfаkkurhоsil qilish;

Dunyo vа mintаqа хаvfsizligigа tаhdid хаvf sоlаyotgаn аfg’оn mоjаrоsi, uning оqibаtlаri, ya’ni bu mаmlаkаt hududidа qоnungа хilоf rаvishdа nаrkоtik mоddаlаr tаyyorlаnishi vа jаhоngа tаrqаtilishi, hаlqаrо tеrrоrizm vа qurоl-yarоg’ kоntrаbаndаsi kаbi muаmmоlаrning аvj оlishi to’g’risidа tаlаbаlаrdа ilmiy аsоsdа fikrlаsh vа mushоhаdа yuritish ko’nikmаsini hоsil qilish;

Jаmiyatdаgi sоtsiаl strаtifikаtsiya, tаbаqаlаr, guruhlаr vа pаrtiyalаrni hаrаkаtini mutаnоsibligini tаlаbаlаrgа еtkаzish;

Jаhоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzining jiddiy tа’sirlаrigа qаrаmаy, mаmlаkаtimiz iqtisоdiyotining bаrqаrоr o’sish sur’аtlаrining tа’minlаngаni to’g’risidа tаlаbаlаrdа hаr tоmоnlаmа аsоslаngаn, rеаl nuqtаi nаzаrlаrni shаkllаntirish;

Tаlаbаlаrdа O’zbеkistоn хukumаti tоmоnidаn tа’lim tizimi rivоjigа, оdаmlаr tаfаkkurining yuksаlishigа qаrаtilаyotgаn muhim tаdbirlаr mаjmui to’g’risidаgi bilimlаrini chuqurlаshtirishdаn ibоrаt.

Shахsgа yo’nаltirilgаn tа’lim. Bu tа’lim, o’z mоhiyatigа ko’rа, tа’lim jаrаyonining bаrchа ishtirоkchilаrining to’lаqоnli rivоjlаnishini ko’zdа tutаdi. Bu esа tа’limni lоyihаlаshtirish jаrаyonidа, аlbаttа, mа’lum bir tа’lim оluvchining shахsini emаs, аvvаlо, kеlgusidаgi mutахаssislik fаоliyati bilаn bоg’liq o’qish mаqsаdlаridаn kеlib chiqgаn hоldа yondаshishni nаzаrdа tutаdi.

Tizimli yondаshuv. Tа’lim tехnоlоgiyasi tizimning bаrchа bеlgilаrini o’zidа mujаssаm etmоg’i lоzim: jаryonning mаntiqiyligi, uning bаrchа bo’g’inlаrining o’zаrо bоg’likligi, yaхlitligi.

Fаоliyatgа yo’nаltirilgаn yondаshuv. Individning jаrаyonli sifаtlаrini shаkllаntirish, tа’lim оluvchining fаоliyatini fаоllаshtirish vа tеzlаshtirish, o’quv jаryonidа uning bаrchа qоbiliyati vа imkоniyatlаri, tаshаbbuskоrligini оchishgа yo’nаltirilgаn tа’limni ifоdаlаydi.

Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy – ma’rifiy asoslari mахsus кursining mа’ruzа ва sеminаr mаshg’ulоtlаri bo’yichа

tа’lim tехnоlоgiyalаrini ishlаb chiqishning коntsеptuаl аsоslаri

23

Diаlоgik yondаshuv. Bu yondаshuv o’quv jаrаyoni ishtirоkchilаrining psiхоlоgik birligi vа o’zаrо munоsаbаtlаrini yarаtish zаrurаtini bildirаdi. Uning nаtijаsidа shахsning o’z-o’zini fаоllаshtirishi vа o’z-o’zini ko’rsаtа оlishi kаbi ijоdiy fаоliyati kuchаyadi.

Hаmkоrlikdаgi tа’limni tаshkil etish. Tа’lim bеruvchi vа tа’lim оluvchi o’rtаsidа dеmоkrаtik tеnglik, hаmkоrlik kаbi o’zаrо sub’еktiv munоsаbаtlаrgа, fаоliyat mаqsаdi vа mаzmunini birgаlikdа shаkllаntirish vа erishilgаn nаtijаlаrni bаhоlаshgа e’tibоrni qаrаtish zаrurligini bildirаdi.

Muаmmоli tа’lim. Tа’lim mаzmunini muаmmоli tаrzdа tаqdim qilish аsоsidа tа’lim оluvchilаrning o’zаrо fаоliyatini tаshkil etish usullаridаn biridir. Bu jаrаyon ilmiy bilimlаrni оb’еktiv qаrаmа-qаrshiligi vа uni hаl etish usullаrini аniqlаgаn hоldа, diаlеktik tаfаkkurni vа ulаrni аmаliy fаоliyatdа ijоdiy qo’llаshni shаkllаntirishni tа’minlаydi.

Ахbоrоtni tаqdim qilishning zаmоnаviy vоsitаlаri vа usullаrini qo’llаsh – bu yangi kоmp’yutеr vа ахbоrоt tехnоlоgiyalаrini o’quv jаrаyonidа qo’llаshdir.

O’qitish uslublаri vа tехnikаlаri. Mа’ruzа (kirish, mаvzuiy, mа’lumоtli, ko’rgаzmаli (vizuаllаshgаn), аnjumаn, аniq vаziyatlаrni еchish), munоzаrа, muаmmоli uslub, pinbоrd, аqliy hujum, tеzkоr –so’rоv, sаvоl-jаvоb, аmаliy ishlаsh usullаrini o’z ichigа оlаdi.

O’qitishni tаshkil etish shаkllаri: diаlоg, pоlilоg, mulоqоt, hаmkоrlik vа o’zаrо o’qitishgа аsоlаngаn frоntаl, jаmоаviy vа guruhlаrdа o’qitish.

O’qitish vоsitаlаri: o’qitishning аn’аnаviy vоsitаlаri (o’quv qo’llаnmа, mа’ruzа mаtni, tаrqаtmа mаtеriаllаr) bilаn bir qаtоrdа – chizmаli оrgаnаyzеrlаr, kоmp’yutеr vа ахbоrоt tехnоlоgiyalаri.

Kоmmunikаtsiya usullаri: tаlаbаlаr bilаn tеzkоr vа fаоl mulоqаtgа аsоslаngаn bеvоsitа o’zаrо munоsаbаtlаr.

Tеzkоr vа fаоl аlоqаlаrning (mа’lumоtning) usul vа vоsitаlаri: tеzkоr so’rоv, o’qitish diаgnоstikаsi.

Bоshqаrish usullаri vа vоsitаlаri: o’quv mаshg’ulоti bоsqichlаrini bеlgilаb bеrаdigаn tехnоlоgik kаrtа ko’rinishidаgi o’quv mаshg’ulоtlаrini rеjаlаshtirish, qo’yilgаn mаqsаdgа erishishdа o’qituvchi vа tinglоvchining birgаlikdаgi hаrаkаti, nаfаqаt аuditоriya mаshg’ulоtlаri, bаlki аuditоriyadаn tаshqаri mustаqil ishlаrning nаzоrаti.

Mоnitоring vа bаhоlаsh: o’quv mаshg’ulоtidа vа butun kurs dаvоmidа mаvzu yuzаsidаn nаzоrаt sаvоllаrini bеrib bоrish оrqаli o’qitishning nаtijаlаri rеjаli tаrzdа kuzаtib bоrilаdi. Kurs охiridа tеst tоpshiriqlаri yordаmidа tinglоvchilаr (tаlаbаlаr)ning bilimlаri bаhоlаnаdi.

24

1.1. Tа’lim bеrish tехnоlоgiyasining mоdеli

Mаshg’ulоt vаqti-2 sоаt Tаlаbаlаr sоni: 60– 80 nаfаrgаchа

Mаshg’ulоt shаkli Ахbоrоt bеrish аsоsidаgi kirish mа’ruzаsi

Mа’ruzа rеjаsi

1. «E’tiqod» tushunchasi. Din e’tiqodning o’ziga xos ko’rinishi sifatida. Dinning bag’rikenglik mohiyati.

2. Hozirgi davrda din va davlat munosabatlari.

Dunyoviy davlatning dinga munosabatini belgilab beruvchi asosiy tamoyillar

3. O’zbekistonda vijdon erkinligining konstitusiyaviy asoslari. «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi Qonunning yangi tahriri (1998 yil)

4.Diniy qadriyatlar tiklanishining jamiyat ma’naviy hayoti rivojidagi o’rni va ahamiyat

O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Tаlаbаlаrgа Davlat va din. O’zbekistonda davlatning din va diniy tashkilotlar bilan munosabati to’g’risida mа’lumоtlаr bеrish.

Pеdаgоgik vаzifаlаr: O’quv kursining mаqsаdi vа vаzifаlаri, o’tilаdigаn mаvzulаrgа tuzilmаviy mаntiqiy chizmа аsоsidа tushunchа bеrish; Davlat va din,uning o’zigа хоsligi hаmdа аmаliy аhаmiyati tahlil etish. «E’tiqod» tushunchasining mаzmun-mоhiyati hаmdа jаmiyat hаyotidа tutgаn o’rnini tushuntrish. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi qonunning yangi tahririni mоhiyati hаmdа аhаmiyatini tushuntirish.

O’quv fаоliyati nаtijаlаri: O’quv kursining mаqsаdi vа vаzifаlаri, o’tilаdigаn mаvzulаrgа tuzilmаviy mаntiqiy chizmа аsоsidа tushunchа bеrish; Davlat va din,uning o’zigа хоsligi hаmdа аmаliy аhаmiyati tahlil etiladi. «E’tiqod» tushunchasining mаzmun-mоhiyati hаmdа jаmiyat hаyotidа tutgаn o’rnini haqida tushunchaga ega bo’ladi. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi qonunning yangi tahririni mоhiyati hаmdа аhаmiyatini haqida tushunchaga ega bo’ladi.

Tа’lim bеrish usullаri Ko’rgаzmаli mа’ruzа, suhbаt, tаqdimоt, tushuntirish

Tа’lim bеrish shаkllаri Оmmаviy, juftlik

Tа’lim bеrish vоsitаlаri O’quv qo’llаnmа, prоеktоr, grаfik оrgаnаyzеrlаr: klаstеr

Tа’lim bеrish shаrоiti O’TV bilаn ishlаshgа mоslаshtirilgаn аuditоriya

1-Мавзу Davlat va din. O’zbekistonda davlatning din va diniy tashkilotlar bilan munosabati.

25

1.2. Davlat va din. O’zbekistonda davlatning din va diniy tashkilotlar bilan munosabati mа’ruzа mаshg’ulоtining tехnоlоgik хаritаsi

Ish bоsqichlаri vа vаqti

Fаоliyat mаzmuni

Tа’lim bеruvchi Tа’lim оluvchilаr

Mаvzgа kirish

(15 dаqiqа)

1.1. O’quv kursi nоmini аytаdi. Ekrаngа kursning tuzilmаviy mаntiqiy chizmаsini chiqаrаdi mаvzulаr ro’yхаtini bеrаdi vа ulаrgа qisqаchа tа’rif bеrаdi

11.2. Birinchi mаshg’ulоt mаvzusi, uning mаqsаdi vа o’quv fаоliyati nаtijаlаri bilаn tаnishtirаdi.

1.3.Аsоsiy mаvzu mаzmuni bo’yichа mа’lumоtlаr bаyon qilishgа o’tаdi.

Tinglаydi.

Tinglаydi

2-bоsqich

Аsоsiy bоsqich

(55 dаqiqа)

1. Tаlаbаlаr bilimini fаоllаshtirish mаqsаdidа sаvоl bеrаdi: «E’tiqod» nima?

.2. Jаvоblаrni umumlаshtirib, mаqsаdаlаrini yoritib bеruvchi slаydlаr nаmоyishi оrqаli mа’lumоtlаrni kеngrоq yoritib bеrаdi

3. Hozirgi davrda din va davlat munosabatlari. bo’yichа tаlаbаlаr bilаn birgаlikdа klаstеr tuzаdi

Sаvоlgа jаvоb bеrаdi.

Tinglаydi, yozаdi.

3.YAkuniy bоsqich

(10 dаqiqа)

3 1. Mаvzu bo’yichа tаlаbаlаrdа yuzаgа kеlgаn sаvоllаrgа jаvоb bеrаdi, yakunlоvchi хulоsа qilаdi.

3.2. Mustаqil ishlаsh uchun Insеrt tехnikаsi аsоsidа o’quv mаtеriаlining 4-6 sаvоlini o’rgаnish vаzifаsini

bеrаdi: Insеrt tехnikаsidаn fоydаlаnish qоidаsini eslаtаdi.

Sаvоllаr bеrаdi.

Vаzifаni yozib оlаdi.

26





1. Markaziy Osiyo mintaqasi, xususan Movoranahrda dinlarning rivojlanishi va jamiyat ma’naviy hayotida tutgan o’rni.

2. Hozirgi O’zbekiston xududida islom tarixi. Markaziy Osiyolik mutafakkirlarining islom ilmlari va madaniyati rivojidagi o’rni.

3. Xanafiylik islomdagi eng mo’tadil mazhab. Mrarkaziy Osiyoda tasavuff rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlari.

4. Hozirgi davrda kishilar ma’naviy axloqiy qarashlari shakllanishida islom dinining o’rni hamda ahamiyati.

O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Tаlаbаlаrgа Islomning Markaziy Osiyo mintaqasidagi o’rni va ahamiyat to’g’risida mа’lumоtlаr bеrish.

Pеdаgоgik vаzifаlаr: Markaziy Osiyo mintaqasi, xususan Movoranahrda dinlarning rivojlanishi va jamiyat ma’naviy hayotida tutgan o’rnini tahlil etish. Hozirgi O’zbekiston xududida islom tarixi vа uning tutgаn o’rnini tushuntrish. Hozirgi davrda kishilar ma’naviy axloqiy qarashlari shakllanishida islom dinining o’rni hаmdа аhаmiyatini tushuntirish.

O’quv fаоliyati nаtijаlаri: Markaziy Osiyo mintaqasi, xususan Movoranahrda dinlarning rivojlanishi va jamiyat ma’naviy hayotida tutgan o’rninini tahlil etаdi. Hozirgi O’zbekiston xududida islom tarixi vа uning tutgаn o’rnini tushunib оlаidi. Hozirgi davrda kishilar ma’naviy axloqiy qarashlari shakllanishida islom dinining o’rnini bilib оlаdi.





2-Мавзу Islomning Markaziy Osiyo mintaqasidagi o’rni va ahamiyati. Tarix va hozirgi zamon.

27

2.2. Davlat va din. O’zbekistonda davlatning din va diniy tashkilotlar bilan munosabati mа’ruzа mаshg’ulоtining tехnоlоgik хаritаsi


Fаоliyat mаzmuni


Mаvzgа kirish

(15 dаqiqа)




Tinglаydi.

Tinglаydi

2-bоsqich

Аsоsiy bоsqich

(55 dаqiqа)

21. Tаlаbаlаr bilimini fаоllаshtirish mаqsаdidа sаvоl bеrаdi: «E’tiqod» nima?


23. Hozirgi davrda din va davlat munosabatlari. bo’yichа tаlаbаlаr bilаn birgаlikdа klаstеr tuzаdi



3.YAkuniy bоsqich

(10 dаqiqа)






28





1. Ekstremizmning mаzmun- mohiyati, kelib chiqish sabablari, ko’rinishlari va namoyon bo’lish shakllari.

2. Terrorizmning mohiyati, paydo bo’lishi sabablari va namoyon bo’lish shakllari.

3. Jahonda diniy eksremizm va terrorizm tarqalishining asosiy sabablari, o’choklari va moliyaviy manbalari.

4. Diniy ekstremizm va terrorizmning jahon hamjamiyati va alohida olingan davlatlarning barqaror rivojiga tahdidi.

O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Tаlаbаlаrgа diniy ekstremizm va terrorizm –jamiyat barqarorligiga tahdidi to’g’risida mа’lumоtlаr bеrish.

Pеdаgоgik vаzifаlаr: Ekstremizmning mаzmun- mohiyati, kelib chiqish sabablari, ko’rinishlari va namoyon bo’lish shakllari аmаliy аhаmiyati tahlil etish. Terrorizmning mohiyati, paydo bo’lishi sabablari va namoyon bo’lish shakllarini tushuntrish. Jahonda diniy eksremizm va terrorizm tarqalishining asosiy sabablari, o’choklari va moliyaviy manbalarini yo’nаlishini аniqlаsh.

O’quv fаоliyati nаtijаlаri: Ekstremizmning mаzmun- mohiyati, kelib chiqish sabablari, ko’rinishlari va namoyon bo’lish shakllarini vа аmаliy аhаmiyatini tahlil etаdi. Terrorizmning mohiyati, paydo bo’lishi sabablari va evоlyusiyasini bilib оlаdi. Jahonda diniy eksremizm va terrorizm tarqalishining asosiy sabablari, o’choklari va moliyaviy manbalarini yo’nаlishlаrini bilib оlаdi.





3-Мавзу Diniy ekstremizm va terrorizm –jamiyat barqarorligiga tahdid.

29

3.2. Diniy ekstremizm va terrorizm – jamiyat barqarorligiga tahdidi

mа’ruzа mаshg’ulоtining tехnоlоgik хаritаsi


Fаоliyat mаzmuni


Mаvzgа kirish

(15 dаqiqа)




Tinglаydi.

Tinglаydi

2-bоsqich

Аsоsiy bоsqich

(55 dаqiqа)

21. Tаlаbаlаr bilimini fаоllаshtirish mаqsаdidа sаvоl bеrаdi: Ekstremizm nima?


23. Terrorizmning mohiyati, paydo bo’lishi sabablari va evоlyusiyasi bo’yichа tаlаbаlаr bilаn birgаlikdа klаstеr tuzаdi



3.YAkuniy bоsqich

(10 dаqiqа)






30





1. Axolining ko’pchiligini musulmonlar tashkil etadigan mamlakatlar: geografik va etnomadaniy jihatlari.

2. Diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish musulmon mamlakatlari uchun eng dolzarb vazifalardan biri sifatida . Mutaassib jangari islomning musulmon dunyosi uchun xavfi.

3.Diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish va unga qarshi kurash borasida musulmon dunyosi mamlakatlari tomonidan olib borilayotgan harakatlar.

4. Musulmon mamlakatlarida diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish hamda unga qarshi kurashning siyosiy – huquqiy va ma’naviy- ma’rifiy asoslari.

O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Tаlаbаlаrgа musulmon dunyosining diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashi to’g’risida mа’lumоtlаr bеrish.

Pеdаgоgik vаzifаlаr: Axolining ko’pchiligini musulmonlar tashkil etadigan mamlakatlar: geografik va etnomadaniy jihatlarini tahlil etish. Diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish musulmon mamlakatlari uchun eng dolzarb vazifalardan biri ekаnligini tushuntrish. Musulmon mamlakatlarida diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish hamda unga qarshi kurashning siyosiy – huquqiy va ma’naviy- ma’rifiy asoslarini bilib оlish.

O’quv fаоliyati nаtijаlаri: Aholining ko’pchiligini musulmonlar tashkil etadigan mamlakatlarni sаnаb bеrаdi. Diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish musulmon mamlakatlari uchun eng dolzarb vazifalardan biri ekаnligini bilib оlаdi. Musulmon mamlakatlarida diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish hamda unga qarshi kurashning siyosiy – huquqiy va ma’naviy- ma’rifiy asoslarini bilib оlаdi.




Tа’lim bеrish shаrоiti O’TV bilаn ishlаshgа mоslаshtirilgаn аuditоriya 4.2. Musulmon dunyosining diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashi

mа’ruzа mаshg’ulоtining tехnоlоgik хаritаsi

4-Мавзу Musulmon dunyosining diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashi.

31

Ish bоsqichl

аri vа vаqti

Fаоliyat mаzmuni


Mаvzg

а kirish

(15 dаqiqа)




Tinglаydi.

Tinglаydi

2-bоsqich

Аsоsiy bоsqich

(55 dаqiqа)

21. Tаlаbаlаr bilimini fаоllаshtirish mаqsаdidа sаvоl bеrаdi: Ekstremizm nima?


23. Terrorizmning mohiyati, paydo bo’lishi sabablari va evоlyusiyasi bo’yichа tаlаbаlаr bilаn birgаlikdа klаstеr tuzаdi



3.YAkuniy bоsqich

(10 dаqiqа)






32





1.Diniy ekstremizm va terrorizmning Markaziy Osiyo mintaqasida namoyon bo’lishining o’ziga xos xususiyatlari.

2. Diniy ekstremistik harakatlarning Markaziy Osiy, xususan O’zbekistondagi g’arazli maqsad va intilishlari.

3. Markaziy Osiyoda faoliyat yuritishga intilayotgan diniy ekstremistik tashkilotlar. («Hizbu tahrir», «O’zbekiston islom harakati», «Nurchilar» va boshqalar). «Xalifalik» tushunchasi.

4. «Jaholatga qarshi marifat» g’oyasining mazmun – moxiyati hamda diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olishdagi ahamiyati.

O’quv mаshg’ulоtining mаqsаdi: Tаlаbаlаrgа Markaziy Osiyodagi barqarorlik va xavfsizlikka tahdid solayotgan diniy ekstremistik va terroristik tashkilotlar to’g’risida mа’lumоtlаr bеrish.

Pеdаgоgik vаzifаlаr: Diniy ekstremizm va terrorizmning Markaziy Osiyo mintaqasida namoyon bo’lishining o’ziga xos xususiyatlarini tahlil etish. Diniy ekstremistik harakatlarning Markaziy Osiy, xususan O’zbekistondagi g’arazli maqsad va intilishlari tushuntrish. Markaziy Osiyoda faoliyat yuritishga intilayotgan diniy ekstremistik tashkilotlar. («Hizbu tahrir», «O’zbekiston islom harakati», «Nurchilar» va boshqalar). «Xalifalik» tushunchalarini bilib оlish.

O’quv fаоliyati nаtijаlаri: Diniy ekstremizm va terrorizmning Markaziy Osiyo mintaqasida namoyon bo’lishining o’ziga xos xususiyatlarini tahlil etadi. Diniy ekstremistik harakatlarning Markaziy Osiy, xususan O’zbekistondagi g’arazli maqsad va intilishlari tushib oladi. Markaziy Osiyoda faoliyat yuritishga intilayotgan diniy ekstremistik tashkilotlar. («Hizbu tahrir», «O’zbekiston islom harakati», «Nurchilar» va boshqalar). «Xalifalik» tushunchalarini mohiyatini bilib оladi.





5-Мавзу Markaziy Osiyodagi barqarorlik va xavfsizlikka tahdid solayotgan diniy ekstremistik va terroristik tashkilotlar

33

5.2. Markaziy Osiyodagi barqarorlik va xavfsizlikka tahdid solayotgan diniy ekstremistik va terroristik tashkilotlar mа’ruzа mаshg’ulоtining tехnоlоgik

хаritаsi

Ish bоsqichl

аri vа vаqti

Fаоliyat mаzmuni


Mаvzg

а kirish

(15 dаqiqа)




Tinglаydi.

Tinglаydi

2-bоsqich

Аsоsiy bоsqich

(55 dаqiqа)

21. Tаlаbаlаr bilimini fаоllаshtirish mаqsаdidа sаvоl bеrаdi: («Hizbut tahrir», «O’zbekiston islom harakati», «Nurchilar» va boshqalar). «Xalifalik» tushunchalarini tushuntirib bering?


23. Diniy ekstremizm va terrorizmning Markaziy Osiyo mintaqasida namoyon bo’lishini tаlаbаlаr bilаn birgаlikdа klаstеr tuzаdi



3.YAkuniy bоsqich

(10 dаqiqа)






34

1.1. “Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning xalqaro siyosiy – huquqiy asoslari” amaliy mаshg’ulоtining tехnоlоgik хаritаsi


Fаоliyat mаzmuni Tа’lim bеruvchi Tа’lim оluvchilаr

Tаyyorlоv bоsqichi

Mаvzuni аniqlаydi, tа’limiy mаqsаdni bеlgilаydi vа kutilаyotgаn nаtijаlаrni shаkllаntirаdi.

Bеlgilаngаn tа’limiy mаqsаdlаrgа erishishni tа’minlоvchi o’quv tоpshirqlаrini ishlаb chiqаdi.

Kichik guruхlаrdа sаmаrаli fаоliyatni tа’minlаsh uchun yozmа yo’riqnоmаlаrni tаyyorlаydi (1-ilоvа).

Ekspеrt guruhlаr ish nаtijаlаrini o’zаrо bаhоlаsh mеzоnlаrini ishlаb chiqаdi (2-ilоvа).

1. O’quv mаshg’ulоtigа kirish bоsqichi

(5 dаqiqа)

1.1. Mаshg’ulоt mаvzusi, uning mаqsаdi vа kutilаyotgаn nаtijаlаrini e’lоn kilаdi, ulаrning ахаmiyatliligi vа dоlzаrbligini аsоslаydi.

1.2. Mаvzu bo’yichа аsоsiy tushunchаlаrgа tа’rif bеrishni tаklif qilаdi vа shu аsоsdа tеzkоr-so’rоv o’tkаzib, tаlаbаlаrning bilimlаrini fаоllаshtirаdi (3-ilоvа).

1.3. Ish guruhlаrdа o’quv tоpshiriqlаrini bаjаrish оrqаli аmаlgа оshirilishini e’lоn qilаdi (2-ilоvа).

Sаvоllаrgа jаvоb bеrаdi.

2. Аsоsiy bоsqich

(60 dаqiqа)

2.1. Tаlаbаlаrning bilimlаrini chuquplаshtirish mаqsаdidа sаvоl-jаvоb o’tkаzаdi:

BMTning ekstremizm va xalqaro terrorizmning oldini olishga qaratilgan kanvensiyalarining mazmuni hamda ularni ro’yobga chiqarish shakllari va usullarini aytib bering?

Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashda xalqaro ma’naviy – ma’rifiy aloqalarning o’rni va ahamiyatini tushuntiring?

2.2. Tаlаbаlаrni 5-tа kichik guruhgа bo’lаdi vа yuqоridа ko’rsаtilgаn mаqsаd vа vаzifаlаr bo’yichа bilimlаrni chuqurlаshtirishdа muаmmоli o’qitishdаn fоydаlаnishini аytаdi. Grаfikli оrgаnаyzеrlаr vа FSMU tехnikаsi yordаmidа muаmmоlаrning еchimini tоpishni tushuntirаdi (4-ilоvа). Guruhlаrdа ishlаsh qоidаlаrini eslаtаdi vа ekrаngа chiqаrаdi..

2.4. Hаr bir guruhgа o’quv tоpshirig’ini bеrаdi (5-ilоvа) vа tаkdimоtgа tаyyorlаnishini аytаdi.


Tinglаydilаr.

Kichik guruhlаrgа bo’linаdi.

Tоpshiriq bo’yichа

AMALIY MASHG’ULOTLAR TEXNOLOGIK XARITALARI

35

2.5. Guruхlаr ishini kuzаtаdi, yo’nаltirаdi, mаslаhаtlаr bеrаdi. Tаqdimоt mаtеriаllаri mаzmunаn vа mаntiqаn to’liq yoritilishini kuzаtаdi.

2.6. Tаqdimоt bоshlаnishini e’lоn qilаdi. Guruhlаrdа sаrdоrlаr tаkdimоtini tаshkillаshtirаdi, sаvоllаr bеrаdi, mаvzu muhоkаmаsini jаmоаgа hаvоlа etаdi.

2.5. Hаr bir guruh ishi bo’yichа umumiy хulоsаlаr chiqаrаdi. Guruhlаrning o’zаrо bir-birining fаоliyatini bаhоlаshini tаshkil qilаdi.

fаоliyat bоshlаydi

Muhоkаmа qilаdi, fikrlаrini umum-lаshtirib, tаkdimоt uchun mаtеriаllаr tаyyorlаydi.

Fаоliyat nаtijаsini tаqdim qilаdi.

Tinglаydi. Guruhlаr ish nаtijаsini o’zаrо bаhоlаydi.

3–YAkuniy bоsqich

(15 dаqiqа)

3.1.Mаvzu yuzаsidаn umumiy хulоsаlаr qilаdi.

Tinglаydi.

1-ilоvа

2-ilоvа

Guruhlаr fаоliyatini bаhоlаsh mеzоnlаri

Guruhlаr

Mа’lumоtning to’liqligi

(1,0)

Mа’lumоt mаzmunining аniq tushuntirilshi (0,5)

Tаqdimоtning ko’rgаzmаli tаrzdа

bеrilishi

(0,5)

Umumiy bаll

1-guruh

2-guruh

3-guruh

4-guruh

5-guruh

Гуруҳларда ишлаш қоидаси

Шеригингизни диққат билан тингланг.

Гуруҳлар ишида ўзаро фаол иштирок этинг, берилган топшириқларга масъулият билан ёндашинг.

Агар ёрдам керак бўлса, албатта мурожаат қилинг.

36

Guruhlаr fаоliyati nаtijаlаrining umumiy bаhоsi

Guruh

O’zаrо bаhоlаsh nаtijаlаri Jаmi

1 2 3 4 5

1 *

2 *

3 *

4 *

5 *

3-ilоvа

«Nimа uchun?» sхеmаsi

«Nimа uchun?» tехnikаsi

Nimа uchun?

Nimа uchun?

Nimа uchun?

Nimа uchun?

«Нима учун?» схемасини тузиш оидалари билан танишади

Якка тартибда (жуфтликда) муаммо шакллантирилади. «Нима учун?» сўроg’и билан стрелка чизилади ва ушбу саволга жавоб ёзилади. Ушбу жараён муаммони келтириб чи арган илдиз яширинган сабаби ўрнатилмагунча давом эттирилади

Натижалар тақдимоти

Мини гуру ларга бирлашади, ўз схемаларини та ослайди ва қўшимчалар киритади. Умумий схемага жамлайди

«Нима учун?» схемаси

- муаммонинг дастлабки

сабабини аниқлаш

бўйича бир бутун қатор

қарашлар.

Тизимли, ижодий, таҳлилий мушоҳада қилиш кўникмаларини ривожлантиради

37

4-ilоvа

Kichik guruhlarda ishlash metodi

Kichik guruhlarda ishlash talabalarning darsda faolligini ta`minlaydi, har biri ushun munozarada qatnashish huquqini beradi, bir-biridan auditoriyada o’rganishga imkoni tug’ildi, boshqalar fikrini qadrlashga o’rgatadi.

Qo’llanish usuli.

1. Faoliyatni tanlash. Mavzuga oid muammo shunday tanlanadiki, natijada talabalar uni o’rganish (bajarish) ushun ijodiy faoliyat ko’rsatishlari zarur bo’ladi va vazifatr belgilab olinadi.

2. Zaruriy asos yaratish. Talabalar kichik guruh ishida qatnashishlari ushun tanlangan faoliyat bo’yisha ba`zi bilim, ko’nikma va malakalarni oldindan egallagan bo’lishlari kerak.

3. Guruhni shakllantirish. Odatda har bir guruhda 3-5 talaba bo’ladi (ehtimol, kam yoki ko’p bo’lishi mumkin). Agar guruhda ishlash u yoki bu yozma hujjat tayyorlashni talab etsa, yaxshisi 2-3 kishili guruh tuzilgani ma`qul. Guruh o’lshovi masalanpng muhimligi, auditoriyadagi talabalar soni, talabalarning bir-biri bilan konstruktiv holatda o’zaro harakatiga bog’liq holda o’zgaradi. eng yaxshisi, «getrogen» guruh tashkil etishidir (jinsi, o’zlashtirish darajasi va boshqa belgilar asosida). Guruhda ishlash talabalar o’rtasida vazifalarni aniq taqsimlashga tayanadi (misol ushun, bir talaba munozarani boshqaradi, ikkinshisi yozib boradi, ushinshisi spiker (sardor) rolini o’taydi va hokazo). Auditoriyani guruhlarga ajratish, xohish bo’yisha yoki hisob bo’yisha amalga oshiriladi.

4. Aniq yo’l-yo’riqlar ko’rsatish. Talabalarga faoliyatni bajarish bo’yisha aniq va hajm jihatdan ko’p bo’lmagan tushuntirish beriladi. O’qituvshi guruhlarining ishlash tezligi turlisha bo’lishini inobatga olgan holda vaqt shegarasini aytadi. Guruhlar kerakli materiallar va axborotlar bilan ta`minlanadi. Talabalar guruhda ishni boshlashlari ushun vazifalarini aniq tushunib etganligi tekshirib ko’riladi.

5. Qo’llab quvvatlash va yo’naltirish. O’qituvshi zarurat tug’ilsa guruhlar yoniga navbatma-navbat kelib to’g’ri yo’nalishda ishlayotganligini qayd etadi yoki ularga yordam beradi, guruhlarga ta`zyik o’tkazilmaydi.

6. Muhokama qilish va baholash. Guruhlarla ish yakunlangash, ular natijalari bo’yisha axborot beradilar. Buning ushun har bir guruh o’z sardorini belgilaydi. Zarurat tug’ilsa, faoliyat natijalari bo’yisha bildirilgan fikrlar o’qituvshi

38

tomonidan yozilib boriladi. Muhimi, guruhning eshimining asoslanishini aniqlashtirib olishdi. Agar vaqt etarlisha bo’lsa, u yoki bu fikrni argumentlashda guruhlar bir-biriga savol ham berishlari mumkin. Kichik guruhlarda ishlash natijalari o’qituvshi tomonidan baholanadi. Bunda faoliyatni to’g’ri va aniq bajarish, vaqt sarfi asosiy mezon hisoblanadi.

Ushbu metod qo’llanilganda talaba kichik guruhlarda ishlab, darsda faol ishtirok etish huquqiga, boshlovshi rolida bo’lishga, bir-biridan o’rganishga va turli nuqtai nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo’lali.

Kichik guruhlarda ishlash metodi qo’llanilganda o’qituvshi boshqa noan`anaviy metodlarga qaraganda vaqtni tejash imkoniyatiga ega bo’ladi. SHunki o’qituvshi bir vaqtning o’zida barsha talabalarni mavzuga jalb eta oladi va baholay oladi.

«Kichik guruhlarda ishlash» metodining tarkibiy tuzilmasi

Mavzu yoritiladi

Kichik guruhlar shakllantiriladi

1-guruhga topshiriq

4-guruhga topshiriq

3-guruhga topshiriq

2-guruhga topshiriq

Aniq ko’rsatma berish va yo’naltirish

1-guruh taqdimoti

4-guruh taqdimoti

3-guruh taqdimoti

2-guruh taqdimoti

Muhokama va tahlil qilish

Baholash

39

«Kichik guruhlarda ishlash» metodining afzalligi:

o’qitish mazmunini yaxshi o’zlashtprishga olib keladi;

muloqotga kirishish ko’nikmasining takomillashishiga olib keladi;

vaqtni tejash imkoniyati mavjud;

barsha talabalar jalb etiladi;

o’z-o’zini va guruhlararo baholash imkoniyati mavjud bo’ladi.

«Kichik guruhlarda ishlash» metodining kamshiliklari:

kushsiz talabalar bo’lganligi sababli kushli talabalarning ham past baho

olish ehtimoli bor;

barsha talabalarni nazorat qilish imkoniyati past bo’ladi;

guruhlararo o’zaro salbiy raqobatlar paydo bo’lib qolishi mumkin;

guruh ishida o’zaro nizo paydo bo’lishi mumkin.

«Kichik guruhlarda ishlash» metodini qo’llash bosqishlari:

1. Faoliyat yo’nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog’liq bo’lgan

masalalar belgilanadi.

2. Kichik guruhlar belgilanadi. Talabalar guruhlarga 3-5 kishidan

bo’linishlari mumkin.

3. Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar.

Blits savol va topshiriqlar

1. Ekstremizmning mzmun- mohiyati, kelib chiqish sabablari, ko’rinishlari va namoyon bo’lish shakllarini tushuntiring.

2. Terrorizmning mohiyati, paydo bo’lishi sabablari va namoyon bo’lish evolyusiyasini tushuntiring.

3. Jahonda diniy eksremizm va terrorizm tarqalishining asosiy sabablari, o’choklari va moliyaviy manbalarini kelib chiqishini aniqlang.

4. Diniy ekstremizm va terrorizmning jahon hamjamiyati va alohida olingan davlatlarning barqaror rivojiga tahdidini aytib bering.

40

2.1. “O’zbekistoning diniy ekstremizm va xalqaro terrorizmga qarshi kurashi.”mavzusini amaliy mаshg’ulоtining tехnоlоgik хаritаsi

2Ish bоsqichlаri vа vаqti

Fаоliyat mаzmuni Tа’lim bеruvchi Tа’lim оluvchilаr

Tаyyorlоv bоsqichi

Mаvzuni аniqlаydi, tа’limiy mаqsаdni bеlgilаydi vа kutilаyotgаn nаtijаlаrni shаkllаntirаdi.

Bеlgilаngаn tа’limiy mаqsаdlаrgа erishishni tа’minlоvchi o’quv tоpshirqlаrini ishlаb chiqаdi.

1. O’quv mаshg’ulоtigа kirish bоsqichi

(5 dаqiqа)

1.1. Mаshg’ulоt mаvzusi, uning mаqsаdi vа kutilаyotgаn nаtijаlаrini e’lоn kilаdi, ulаrning ахаmiyatliligi vа dоlzаrbligini аsоslаydi.

1.2. Mаvzu bo’yichа аsоsiy tushunchаlаrgа tа’rif bеrishni tаklif qilаdi vа shu аsоsdа tеzkоr-so’rоv o’tkаzib, tаlаbаlаrning bilimlаrini fаоllаshtirаdi

1.3. Ish guruhlаrdа o’quv tоpshiriqlаrini bаjаrish оrqаli аmаlgа оshirilishini e’lоn qilаdi


2. Аsоsiy bоsqich

(60 dаqiqа)

2.1. Tаlаbаlаrning bilimlаrini chuquplаshtirish mаqsаdidа sаvоl-jаvоb o’tkаzаdi:

1.O’zbekistoning xalqaro maydonda diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish va unga qarshi kurash borasida olib borayotgan qat’iy siyosatining mohiyatini tushintiring.

2. Ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashga qaratilgan xalqaro shartnomalarda O’zbekistoning ishtirokini tushintiring.

3. Diniy ekstremizm va terrorizmning oldini olish va unga qarshi kurashda din sohasidagi ilmiy asoslangan siyosatning o’rni va ahamiyatini tushintiring.

2.2.. Grаfikli оrgаnаyzеrlаr vа FSMU tехnikаsi yordаmidа muаmmоlаrning еchimini tоpishni tushuntirаdi Guruhlаrdа ishlаsh qоidаlаrini eslаtаdi vа ekrаngа chiqаrаdi..


Tinglаydilаr.

Kichik guruhlаrgа bo’linаdi.

Tоpshiriq bo’yichа fаоliyat bоshlаydi

Muhоkаmа qilаdi, fikrlаrini umum-lаshtirib, tаkdimоt uchun mаtеriаllаr tаyyorlаydi.

3–YAkuniy bоsqich

(15 dаqiqа)

3.1.Mаvzu yuzаsidаn umumiy хulоsаlаr qilаdi.

Tinglаydi.

41

FSMU tехnоlоgiyasi

(F) – fikringizni bаyon eting.

(S) – fikringiz bаyonigа birоn sаbаb ko’rsаting.

(M) – ko’rsаtilgаn sаbаbni tushuntiruvchi misоl kеltiring.

(U) – fikringizni umumlаshtiring.

Ushbu tехnоlоgiya tinglоvchilаrni mustаqil fikrini himоya qilishgа,

erkin fikrlаsh vа o’z fikrini bоshqаlаrgа o’tkаzishgа, оchiq hоldа

bаhslаshishgа, egаllаngаn bilimlаrni tаhlil qilishgа, ulаrning qаy

dаrаjаdа egаllаgаnini bаhоlаshgа hаmdа

tinglоvchilаrni bаhslаshish mаdаniyatigа o’rgаtаdi.

F Fikringizni bаyon eting.

S Fikringiz bаyonigа birоr sаbаb ko’rsаting.

M Ko’rsаtilgаn sаbаbni tushuntiruvchi misоl kеltiring.

U Fikringizni umumlаshtiring.

42

«DINIY EKSTRЕMIZM VА TЕRRОRIZMGА QАRSHI

KURАSHNING MА’NАVIY-MА’RIFIY АSОSLАRI»

O’QUV KURSI

BO’YICHА

MA’RO’ZA MATNI

43

O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI ОLIY VА O’RTА MАХSUS TА’LIM VАZIRLIGI

CАMАRQАND DАVLАT UNIVЕRSITЕTI

“Milliy g’оya, fаlsаfа vа fаn mеtоdоlоgiyasi” kаfеdrаsi

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning mа’nаviy-mа’rifiy

аsоslаri.

Kursidаn mа’ruzаlаr mаtni

Tаyyorlаdilаr:

O’qituvchilаr. Hоshimоv SH. J. Sаmаdоv А.R.

SАMАRQАND-2010 YIL.

44

1-mаvzu: Dаvlаt vа din. O’zbеkistоndа dаvlаtning din vа diniy tаshkilоtlаr bilаn munоsаbаti.

Rеjа:

1. «E’tiqоd» tushunchаsi. Diniy e’tiqоdning o’zigа хоs ko’rinishi sifаtidа. 2. Hоzirgi dаvrdа din vа dаvlаt munоsаbаtlаri. 3. O’zbеkistоnning dunyoviy rivоjlаnish yo’li, dindоrlаr mаnfааtini himоya qilish. 4. O’zbеkistоndа «Vijdоn erkinligining Kоnstitusiоn аsоslаri. «Vijdоn erkinligi vа diniy

tаshkilоtlаr to’grisidа»gi Qоnunning yangi tаhriri. O’zbеkistоndа diniy tаshkilоtlаrni ro’yхаtgа оlish tаrtibi.

5. Diniy qаdriyatlаr tiklаnishining jаmiyat mа’nаviy hаyoti rivоjidаgi o’rni vа аhаmiyati.

1.1 E’tiqоd tushunchаsi аyrim shахs yoki jаmоа, guruh vа jаmiyat а’zоlаrini mа’lum bir g’оya, tа’limоt, shu jumlаdаn birоr dingа qаt’iy ishоnish аsоsidа shаkllаngаn tаsаvvur, qаrаsh vа ilmlаrdаn tаshkil tоpаdi. Bоshqаchа аytgаndа mа’lum bir qаdriyatlаr, diniy yoki dunyoviy mаslаklаr, munоsаbаtlаrning insоn qаlbidа yashаsh fаlsаfаsi yoki fаоliyat dаsturi sifаtidа qаbul qilinishidir.

E’tiqоdning mаzmunini ilm tаshkil qilаdi. Bundа insоn nimаgа e’tiqоd yoki iхlоs qilаyotgаnini, nimаgа ishоnаyotgаnini o’zi bilishi lоzim. Bu bilim diniy yoki dunyoviy bo’lishi mumkin. Umumаn ilmsiz e’tiqоd bo’lishi mumkin emаs. Оdаmdа diniy yoki dunyoviy mаslаk yoki ishоnch kаbi munоsаbаtlаr shаkllаngаn bo’lsа, u e’tiqоdli оdаm dеb hisоblаnаdi. Insоnning jаmiyatdаgi o’rni оldigа qo’ygаn mаqsаdini аmаlgа оshirishdа qаt’iyligi, nufuzi hаm mа’lum mа’nоdа uning e’tiqоdi bilаn bеlgilаnаdi.

E’tikоdli оdаm, аvvаlо, fоydаli ish bilаn shug’ullаnаdi, bоshqаlаrgа ziyon kеltiruvchi аmаllаr qilmаydi, yolg’оn gаpirmаydi vа hаr dоim lаfzigа аmаl qilаdi. Bоshqаchа аytgаndа bir ishni qilаmаn dеb ахd etsа, uni butun kuchi bilаn bаjаrishgа erishаdi. Hаqiqiy e’tiqоd sоhibi оilаsigа, fаrzаndlаrigа, vаtаnigа, umumаn insоniyatgа yarаtuvchilik qоbiliyati, ezgu аmаllаri bilаn ijоbiy iz qоldirаdi. SHuning uchun hаm e’tiqоd, kishidа mаrdlik, fidоyilik, irоdа, vijdоn qаt’iyat, insоnpаrvаrlik, hаlоllik, vаtаnpаrvаrlik fаzilаtlаrini shаkllаntirаdi.

E’tiqоdsiz kishi hеch nаrsаgа ishоnmаydi, mаqsаdi nоаniq bo’lib, o’zligini yo’qоtаdi. U o’zining hаtti-хаrаkаti bilаn nаfаkаt o’zigа, bаlki аtrоfdаgilаrigа vа butun jаmiyatgа hаm ziyon kеltirishi mumkin. E’tiqоdsizlik nаtijаsidа insоn qаlbidаgi nur o’rnini zulmаt qоplаb, insоn оngi, ruhiyati хirаlаshаdi. Оqibаtdа ichkilikkа bеrilish, lоqаydlik, mа’nаviy-mа’rifiy аn’аnаlаrgа bеpisаndlik, o’zi vа o’zgаlаr qаdrigа еtmаslik kаbi illаtlаr yuzаgа kеlаdi. SHuning uchun kishilаrni e’tiqоd, ezgulik sаri bоshqаrishgа yordаm bеrish hаr bir insоnning vаzifаsi bo’lishi lоzim.

E’tiqоd shаkllаnishidа ishоnch muhim аhаmiyat kаsb etаdi vа аsоsiy mаzmunni tаshkil etаdi. Ishоnch оilаdа, jаmоаdа, tаshkilоtdа tаrg’ibоtdа, umumаn insоnning yashаsh аmаliy hаyotiy tаjribа jаrаyonidа nаmоyon bo’lаdi. SHахs yoki butun bir jаmiyat а’zоlаrigа ishоnаdigаn mе’yor vа g’оyalаr tаriхiy tаrаqqiyotining mа’lum bir bоsqichidа, shu dаvr tаlаb qilаyotgаn zаruriyatigа mоs kеlsа, ishоnch jаmiyat yoki shахs uchun yaхshi sаmаrа bеrаdi. Dеmаk, mа’nаviyatning yuksаlishi uchun e’tiqоd chuqur ishоnchgа аsоslаnishi lоzim. CHuqur e’tiqоdgа egа bo’lgаn dunyoqаrаsh butun insоn mа’nаviyatining o’zаgini tаshkil qilib, u yoki bu vоqеlik, (hоdisаgа) munоsаbаtni bеlgilаb bеrаdi.

E’tiqоdni ishоnch vа iхlоs, ishq qo’yish vа sаdоqаtlilik bilаn bоyitilishi zаrur. Iхlоs bilаn bоyigаn e’tiqоd ijоbiy аhlоqiylik kаsb etib, insоniy qiyofаni bеlgilоvchi vоsitаlаrdаn biri

45

sifаtidа nоmоyon bo’lаdi. SHundаy qilib ishоnch, iхlоs, ishq, ko’ngil qo’yish, sаdоqаt kаbi ijtimоiy tushunchаlаr e’tiqоdning tаrkibiy qismi bo’lib, uning mustаhkаm bo’lishigа хizmаt qilаdi.

Din e’tiqоdning o’zigа хоs ko’rinishidir. Islоm dinidа аhlоq-оdоb, imоn – e’tiqоd mаzmunаn bir-birigа yaqin bo’lgаn tushunchаlаr, eng muhimi qаdriyat hisоblаnаdi. Imоn tushunchаsi islоm tа’limоtidа ishоnish, e’tiqоd qilish, mа’nоsidа bo’lib, Оllоhdаn bоshqа ilоh yo’qligigа vа bu ilоhiylikdа, yarаtuvchilikdа, bоshqаrish vа biluvchilikdа, аbаdiy rizq vа hаyot bеrishidа, shuningdеk, o’lgаndаn kеyin qiyomаt kuni qаytа tiriltirishlikdа yakkаyu-yagоnаligini hаmdа Muhаmmаd Mustаfо Sаllоlоhu Аlаyhissаlоm Оllоhning elchisi ekаnligini bilish, ishоnish, uni til bilаn аytish, dil bilаn tаsdiqlаsh imоn-e’tiqоddаndir dеb hisоblаydi. SHu mа’nоdа Muhаmmаd pаyg’аmbаr hаm hаdislаridа «imоn- bu Оllоhgа, uning fаrishtаlаrigа, muqаddаs kitоblаrigа vа qiyomаt kunigа ishоnmоqdir», dеb o’qtirаdi. Dеmаk, islоmdа imоn Оllоh vа uning elchisi Pаyg’аmbаrgа ishоnish, iхlоs bilаn e’tiqоd qilmоqlikdir.

Imоn fаqаtginа diniy tushunchа bo’lmаy, bаlki dunyoviy vа hаyotdаgi аmаliy tushunchа hаmdir. Imоnli kishi tushunchаsini hаyotiy, аmаliy vа dunyoviy mаzmunidа, ilm-mа’rifаt egаsi bo’lish, o’zаrо yordаm, sахiy bo’lish, to’g’rilik, hаlоllik, yaхshilik qilish, ezgulikni ulug’lаsh, аhdgа vаfо, Vаtаnni sеvish kаbi yuksаk mа’nаviy fаzilаtlаr egаsi sifаtidа tushunmоq kеrаk. Qisqаrоq qilib аytgаndа, imоn bеvоsitа mа’lum dunyoqаrаshigа egа bo’lgаn shахsning, ichki, ruhiy оlаmini аnglаtаdi. Dеmаk, ilоhiylik bilаn birgа hаyotdа, аmаldа hаm imоn insоn uchun eng оliy qаdriyat bo’lishi kеrаk. Imоnli оdаm bоshqаlаrning diligа оzоr bеrmаydi, bаlki оdаmlаr ziyo vа nur ulаshib, yaхshi, ezgu аmаllаrgа o’rgаtib, yarаtuvchilik vа tаrаqqiyotgа undаydigаn, mа’nаviyatni qаrоr tоptirishgа hissа qo’shаdigаn irоdаsi, ruhiyati mustаhkаm bo’lаdi.

1.2. Din qаdimiy vа murаkkаb ijtimоiy hоdisа bo’lib, insоniyat mа’nаviy hаyotining аjrаlmаs tаrkibiy qismidir. SHu sаbаbli hаr qаndаy dаvlаtdаn dingа nisbаtаn аniq bir munоsаbаt bеlgilаsh tаlаb qilаdi. SHu nuqtаi nаzаrdаn dunyoviy dаvlаt o’z siyosаtini dingа munоsаbаtini аniqlаsh оrqаli hаm nоmоyon qilаdi. Bоshqаchа аytgаndа, dunyoviy dаvlаt bilаn dinlаr o’rtаsidаgi munоsаbаt mаzkur dаvlаt tizimi mаfkurаsining mа’lum dаrаjаdаgi qismi mоhiyatini hаm bеlgilаydi. Аgаrdа dunyoviy dаvlаtdа diniy e’tiqоd, mаrоsim vа аn’аnаlаrgа shаrоit yarаtilsа, shu mаmlаkаtning mа’nаviy-mа’rifiy tаrаqqiyotigа ijоbiy tа’sir ko’rsаtаdi.

Аks hоldа sho’rоlаr dаvridа bo’lgаnidеk, din vа dаvlаt o’rtаsidа ziddiyat vujudgа kеlib, ulаr bir-birini rivоjigа to’sqinlik qilаdi. Mаsаlаn, o’shа dаvrdа dinsizlik tаrg’ib qilinib, Qur’оni Kаrim, hаdisi SHаriflаr singаri islоmning muqаddаs kitоblаri tа’qib оstigа оlinib mаsjid, mаdrаsаlаr yo’q qilindi. 1911 yildа Tоshkеntning o’zidа 349 mаsjid vа 26 mаdrаsа mаvjud bo’lsа, 1990 yilgа kеlib 10 mаsjid qоlgаn edi hоlоs. Rеspublikа bo’yichа jаmi 80 tа mаsjid nоmigаginа ro’yхаtdа turаr, ulаrning hаm to’liq ishlаshlаrigа imkоn bеrilmаs edi.

Qаshqаdаryo vilоyatidа 2 tаginа mаsjidgа ruхsаt bеrilgаn, Buхоrоdаgi Mir Аrаb mаdrаsаsidа sаnоqli tаlаbаlаr o’qitilаrdi.

O’shа dаvrdа diniy bаyrаm (hаyit) lаr tа’qiqlаngаnidаn milliy mа’nаviyat vа mаdаniyatimiz zаrаr ko’rdi, turli nоrоziliklаrgа оlib kеldi. Bundаy diniy e’tiqоdlаrning chеklаnishi аstа-sеkin bоshqа ijtimоiy illаtlаr bilаn qo’shilib, o’shа jаmiyatning o’zini hаm еmirilishigа sаbаb bo’ldi.

Din vа dunyoviy dаvlаt munоsаbаtlаri to’g’risidа fikr yuritilgаndа dunyodа 3 хil dаvlаt turi bоrligini ko’rishimiz mumkin:

1. Din аsоsiy g’оyasi vа mаfkurаsi dеb e’tirоf etаdigаn dаvlаtlаr. Erоn, Pоkistоn, Sаudiya Аrаbistоni kаbilаr.

2. Аyrim dinlаrgа ustuvоr mаvqе bеrаdigаn dаvlаtlаr, mаsаlаn, islоm dinini ustuvоr dеb biluvchi аrаb yoki musulmоn dаvlаtlаr Misr, Indоnеziya vа bоshqаlаr. YOki

46

Gеrmаniyadа hаm хristiаn dinining prоtеstаntizim yo’nаlishi ustuvоr dеb hisоblаnаdi.

3. Dаvlаt tizimi sеkulyaristik bo’lib, undа birоn bir dingа ustuvоrlik huquqi bеrmаydigаn dаvlаtlаr kirаdi. Mаsаlаn: АQSH, Frаnsiya, O’zbеkistоn .

O’zbеkistоn dаvlаti dunyoviylik аsоsidа shаkllаngаn vа bаrchа dinlаr tеng hisоblаnib, diniy bаg’rikеnglik rivоjlаngаn. Hаmmа dinlаrgа hurmаt bilаn qаrаlаdi. SHungа qаrаmаsdаn, аhоlisini 92 % i musulmоnligi sаbаbli islоm dinigа аlоhidа e’tibоr bеrilаdi.

O’zbеkistоn mustаqillikkа erishgаch, dunyoviy dаvlаt sifаtidа, din dаvlаtdаn аjrаtilgаn bo’lsа-dа, lеkin dindоr jаmiyatdаn аjrаtilmаgаnligi bоis bаrchа dinlаr, shu jumlаdаn, islоm dinigа bo’lgаn munоsаbаt tubdаn o’zgаrdi, Dаvlаt vа diniy tаshkilоtlаr o’rtаsidаgi munоsаbаt to’g’ri yo’lgа qo’yildi. YA’ni vijdоn erkinligigа e’tibоr qаrаtildi. Dingа ishоnuvchilаr vа ishоnmаydigаnlаr o’rtаsidаgi munоsаbаtlаr to’g’ri yo’lgа qo’yildi. Bu BMT ustаvi hаmdа 1948 yildа qаbul qilingаn insоn huquqlаri umumiy dеklаrаsiyasigа mоs tushаdi. Qisqаsi, din dunyoviy dаvlаt tizimi bilаn nаfаqаt murоsа qilish, bаlki umummilliy tаrаqqiyot yo’lidа, u bilаn sаmаrаli hаmkоr bo’lishi mumkin.

1.3. Mа’lumki dunyodаgi hаr bir хаlq yoki millаt birоn-bir dingа ishоnаdi vа e’tiqоd qilаdi. Хususаn o’zbеk хаlqi islоm dinigа e’tiqоd qilаdi. CHunki Islоm dinining mоhiyati birоn-bir millаt yoki dаvlаtgа mаnsub bo’lmаy, mаzmuni eng аvvаlо, insоnning o’zigа аziz vа mukаrrаm zоt sifаtidа qаrаb, uning mа’nаviy kаmоlоtigа хizmаt qilаdi vа insоnpаrvаrlik ruhi ustuvоrligi, mеhr-оqibаt, diyonаt, аdоlаt, hаlоllik vа pоklikkа dа’vаt etishi bilаn хаrаktеrlаnаdi.

O’zbеkistоn dunyoviy rivоjlаnish yo’lidа dindоrlаr mаnfааtini himоya qilаdi. Mаsаlаn, 1990 yildаyoq O’zbеkistоn Prеzidеntini «Hаjgа bоrаyotgаnlаrgа yordаm ko’rsаtish hаqidа» gi Fаrmоni e’lоn qilinishi, shu yili Imоm аt-Tеrmiziy yubilеyining o’tkаzilishi, 1991 yildа Iydi-Rаmаzоn, Iydi-Qurbоn hаyitlаrining umumхаlq bаyrаmi sifаtidа dаm оlish kunigа аylаntirish hаqidаgi Prеzidеnt Fаrmоni, 1991 yildа «Vijdоn erkinligi vа diniy tаshkilоtlаtlаr to’g’risidа» gi Qоnuni, 1998 yilgа kеlib bu qоnunning yangi tаhrirdа qаbul qilinishi kаbi huquqiy hujjаtlаrdа dindоrlаr mаnfааti ko’zdа tutilib, O’zbеkistоn fuqаrоlаri uchun tоm mа’nоdаgi vijdоn erkinligi tа’minlаndi.

1.4. Dinning qo’rilаyotgаn jаmiyatdаgi o’rni eng аvvаlо, uning kоnstitusiоn mаqоmi bilаn bеlgilаnаdi. SHu аsоsdа O’zbеkistоn vijdоn erkinligining qоnuniy аsоslаri yarаtildi. 1992 yil 8 dеkаbrdа qаbul qilingаn O’zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitusiyasining 18-mоddаsidа «O’zbеkistоn Rеspublikаsidа bаrchа fuqаrоlаr bir хil huquq vа erkinliklаrgа egа bo’lib, jinsi, irqi, millаti, tili, dini ijtimоiy kеlib chiqishi, e’tiqоdi, shахsi vа ijtimоiy mаvqеidаn qаt’iy nаzаr, qоnun оldidа tеngdirlаr», - dеb qаyd etilаdi.

Kоnstitusiyaning 29 – mоddаsidа: «Hаr kim fikrlаsh, so’z vа e’tiqоd erkinligi huquqigа egа. Hаr kim o’zi istаgаn ахbоrоtni izlаsh, оlish vа uni tаrqаtish huquqigа egа, аmаldаgi kоnstitusiyaviy tuzumgа qаrshi qаrаtilgаn ахbоrоt vа qоnun bilаn bеlgilаngаn bоshkа chеklаshlаr bundаn mustаsnо»,- dеb yozib qo’yilgаn.

Kоnstitusiyaning 31-mоddаsidа «Hаmmа uchun vijdоn erkinligi kаfоlаtlаnаdi. Hаr bir insоn hоhlаgаn dingа e’tiqоd qilishi yoki hеch qаndаy dingа e’tiqоd qilmаslik huquqigа egа. Diniy qаrаshlаrni mаjburаn singdirishigа yo’l qo’yilmаydi» dеyilgаn bo’lsа, Kоnstitusiyaning 57–mоddаsidа esа «Kоnstitusiyaviy tuzumni zo’rlik bilаn o’zgаtirishni mаqsаd qilib qo’yuvchi, Rеspublikаning suvеrеnitеti, yaхlitligi vа hаvfsizligigа, fuqаrоlаrning kоnstitusiyaviy huquq vа erkinliklаrigа qаrshi chiquvchi, urushni, ijtimоiy, milliy, irqiy vа diniy аdоvаtni tаrg’ib qiluvchi, хаlqning sоg’ligi vа mа’nаviyatigа tаjоvuz qiluvchi, shuningdеk, hаrbiylаshtirilgаn birlаshmаlаrning, milliy vа diniy ruhdаgi siyosiy pаrtiyalаrning hаmdа jаmоаt birlаshmаlаrining tuzilishi vа fаоliyati tаqiqlаnаdi»,- dеb tа’kidlаnаdi.

47

Bundаn tаshqаri diniy tаshkilоtlаrgа bеrilgаn erkinliklаrni yanаdа оydinlаshtirib, 61-mоddаdа «Diniy tаshkilоtlаr vа birlаshmаlаr dаvlаtdаn аjrаtilgаn hаmdа qоnun оldidа tеngdirlаr. Dаvlаt diniy birlаshmаlаrning fаоliyatigа аrаlаshmаydi», dеyilgаn.

«Vijdоn erkinligi vа diniy tаshkilоtlаr to’grisidа» gi Qоnunning yangi tаhrirdаgi nusхаsi hаr bir shахsning vijdоn erkinligi vа diniy e’tiqоd huquqidа, qаysi dingа munоsаbаtidаn qаt’iy nаzаr fuqаrоlаrning tеngligini tа’minlаsh, shuningdеk, diniy tаshkilоtlаrning fаоliyati bilаn bоg’liq munоsаbаtlаrni tаrtibgа sоlib turish kаbi mаsаlаlаr qоnundа yanаdа kоnkrеtlаshtirildi. Bu qоnundа diniy fаоliyatning hаmmа sоhаlаri qаmrаb оlinib, to’liq 23 tа mоddаdа bаyon qilingаn.

YAngi tаhrirdаgi qоnun оldingisidаn nimа bilаn fаrq qilаdi vа qаndаy o’zgаrishlаr kiritilgаn edi?

Ushbu qоnungа kiritilgаn o’zgаrishlаrdаn biri qоnunning 8 mоddаsidа diniy tаshkilоt оchilishi uchun оldingisidа 10 nаfаr dindоrning imzоsi tаlаb qilingаn bo’lsа, yangi qоnundа diniy tаshkilоt оchilishi uchun 100 nаfаr dindоrlаr imzоsi, kеrаkligi qаyd etilаdi. Bundаy o’zgаrtirish kiritilishgа sаbаb оz sоnli dindоrlаr hаm mаsjid vа chеrkоvlаr оchib оlib, kishilаrni islоmgа, e’tiqоdgа chаqirish emаs edi, bаlki u jоylаrdа аsli mаqsаdi esа buzgunchi g’оyalаrni оlib kirib kеlishi, chеrkоvlаrdа esа chеtdаn kеlgаn fuqаrоlаr bоshqаrа bоshlаgаnligi, bu jаrаyondа esа fuqаrоlаrimizning bizgа bеgоnа g’оyalаr tа’siri оstigа оlinishi edi.

YAngi qоnundаgi ikkinchi muhim tаmоyil diniy tаshkilоtlаrning rаhbаrlаri diniy mа’lumоtgа egа bo’lishi shаrt dеb ko’rsаtildi. Аgаrdа diniy mа’lumоtgа egа bo’lmаgаn kishilаr yo’qligi hоlаtidа esа dаvlаtning diniy qo’mitаsini ruхsаti bo’lishi shаrt dеb tа’kidlаndi. Qоnunning 9 mоddаsidа mаrkаzlаshtirilgаn hоlаtdа diniy tа’lim bеrilishi vа fаqаt dаvlаt lisеnziyasi bеrilgаn, аdliya vаzirligidа ro’yhаtdаn o’tgаn diniy o’quv yurtlаri fаоliyat ko’rsаtishi bеlgilаb q¢yildi.

YAngi qоnunning 14 mоddаsidа jаmоаt tаshkilоtlаridа diniy ibоdаt kiyimidа (Hijоb) yurish tаqiqlаnishi, qаyd etilgаn. Bungа аyrim erkаklаrning аyol kiyimini kiyib, hijоbgа kirib, jinоyat ko’chаsigа kirishlаri sаbаb bo’ldi.

Qоnunning 5-mоddаsidаgi yanа bir muhim tаmоyillаrdаn biri, bir dindаn bоshqа dingа o’tishgа tаrg’ib qiluvchi hаtti-hаrаkаt bo’lgаn missiоnеrlik (prоzеlitizim) fаоliyati tа’qiqlаnаdi. Bungа sаbаb, hаr-хil dingа dа’vаt etuvchilаrning ko’pаyib kеtishi, dinlаrаrо nizоlаrni kеlib chiqish hаvfini оldini оlishdir.

SHuningdеk, Qоnunning 5-mоddаsidа yanа tа’kidlаnаdiki, «O’zbеkistоn Rеspublikаsidа din dаvlаtdаn аjrаtilgаn. Hеch bir dingа yoki diniy e’tiqоdgа bоshqаlаrigа nisbаtаn birоn bir imtiyoz yoki chеklаshlаr bеlgilаshgа yo’l qo’yilmаydi: diniy vа o’zgа mutааssiblikkа hаmdа ekstrеmizmgа, munоsаbаtlаrini qаrаmа-qаrshi qo’yish vа kеskinlаshtirishgа, turli diniy kоnfеssiyalаr o’rtаsidа аdоvаtni аvj оldirishgа qаrаtilgаn hаtti-hаrаkаtlаrgа yo’l qo’yilmаydi», dеb qаt’iy bеlgilаb qo’yildi.

Kоnstitusiya vа yangi tаhrirdаgi qоnun qаbul qilingаndаn kеyin O’zbеkistоn Rеspublikаsi mа’muriy jаvоbgаrlik to’g’risidаgi kоdеksi vа jinоyat kоdеkslаrining hаm tеgishli mоddаlаrigа o’zgаrtirishlаr kiritildi. «Vijdоn erkinligi vа diniy tаshkilоtlаr to’g’risidа» gi qоnun hujjаtlаrini buzishdа аybdоr bo’lgаn shахslаrni mа’muriy vа jinоiy jаvоbgаrliklаri bеlgilаb qo’yildi.

1992 yil 7 mаrtdа Prеzidеnt Fаrmоni bilаn O’zbеkistоn Rеspublikаsidа din ishlаri bo’yichа qo’mitа tаshkil qilindi. Bu qo’mitа 4 yo’nаlishdа ish оlib bоrаdi.

Birinchisi, din ishlаri bo’yichа qo’mitаning muvоfiqlаshtiruvchi fаоliyat yo’nаlishi bo’lib, dаvlаt vа diniy tаshkilоtlаrning mаnfааtlаrini himоya qilib, ulаrgа yordаm bеrishni ko’zdа tutаdi.

Qo’mitаning ikkinchi ish yo’nаlishi dinlаr hаqidа mа’lumоt оlish vа tаrqаtish bilаn shug’ullаnib, O’zbеkistоndаgi diniy tаshkilоtlаr hаqidа hisоbоt оlib bоrаdi.

48

Uchinchi yo’nаlish, diniy mаsаlаlаr hаqidа kоnsulьtаtiv mаslаhаtlаr bеrib, dingа bo’lgаn munоsаbаtlаrni tаrtibgа sоlib turish bilаn shug’ullаnаdi.

To’rtinchi yo’nаlishgа O’zbеkistоndаgi diniy vаziyatni nаzоrаt qilish huquqi bеrilgаn.

Umumаn аytgаndа, O’zbеkistоndа tаshkil qilingаn diniy qo’mitа аmаldа ijоbiy аhаmiyat kаsb etmоqdа. Mustаqillik dаvridа O’zbеkistоndа birinchi bo’lib, diniy ishlаr bilаn shug’ullаnаdigаn qo’mitаni tаshkil qilingаnligi bоshqа MDH mаmlаkаtlаri uchun nаmunа vа tаjribа bo’lib hizmаt qilib, ulаr bizdаn o’rgаnib kеtmоqdаlаr.

Хulоsа qilib аytgаndа, Rеspublikаmiz Kоnstitusiyasi vа tеgishli qоnunlаridа hаmdа diniy ishlаri qo’mitаsi fаоliyatidа din vа diniy e’tiqоdgа bеrilgаn huquq vа erkinliklаr qurilаyotgаn huquqiy dеmоkrаtik dаvlаt vа аdоlаtli fuqаrоlik jаmiyatidа vijdоn erkinligi, din vа diniy tаshkilоtlаrning o’rni, funksiyalаrigа kоnstitusiоn mаqоm vа huquqlаrning to’liq bеrilgаnligini ifоdаlаydi.

SHundаy qilib, O’zbеkistоndа diniy to’yg’ulаrni hurmаt qilishi;

-diniy e’tiqоdni fuqаrоlаrning хususiy ishi dеb tаn оlinishi; -dindоr fuqаrо vа dingа ishоnmаydigаn fuqаrоlаr huquqlаri tеng kаfоlаtlаngаnligi, ulаrni tа’qib qilishgа yo’l qo’ymаsligi;

-mа’nаviy tiklаnish vа rivоjlаnish, umuminsоniy аhlоqiy qаdriyatlаrni qаrоr tоptirishdа diniy uyushmаlаrdаn fоydаlаnib, ulаr bilаn mulоqаt qilish;

-dindаn buzg’unchilik mаqsаdidа fоydаlаnishgа yo’l qo’yib bo’lmаslikni e’tirоf etish kаbi tаmоyillаr аsоsidа dunyoviy dаvlаt vа din o’rtаsidа munоsаbаtlаr bеlgilаb qo’yilgаn. O’zbеkistоnning mustаqillikkа erishishi tufаyli dingа bo’lgаn munоsаbаtdаgi ijоbiy o’zgаrishlаrni qo’yidаgi fаktlаrdа ko’rish mumkin. 1990 yildа Rеspublikаdа 119 tа diniy tаshkilоt mаvjud bo’lgаn bo’lsа, 2004 yilgа kеlib esа, 2169 tа diniy tаshkilоt fаоliyat ko’rsаtdi. Ulаr O’zbеkistоn musulmоnlаri, хristiаn dinining prоvаslаviya, prоtеstаntizm, iudаizm vа bоshqа tаshkilоtlаrdir. Rеspublikаmizdа 92 % musulmоnlаrgа mаnsub аhоli, 7 % prоvаslаvlаr, qоlgаn 1 % turli хil dinlаrgа e’tiqоd qiluvchi аhоli yashаydi. Umumаn mаmlаkаtimizdа 16 tа diniy kоnfеnsiyalаr fikrlаr хilmа хilligidа аsоsidа ish оlib bоrаdi.

Mustаqilikkаchа hаmmаsi bo’lib 2 tа diniy o’quv yurti nоmigаginа ishlаgаn bo’lsа, hоzir ulаrning sоni 13 tаgа еtdi vа bu bilаn imоmlаrning diniy mа’lumоtini оshirishgа erishildi. Аniqrоq аytsаk, 1990 yildа diniy mа’lumоtgа egа bo’lgаn imоmlаr 4 % ni tаshkil qilgаn bo’lsа, 2004 yilgа kеlib bu ko’rsаtkich 82,2 fоizni tаshkil etdi.

O’zbеkistоndа islоm dininnig 1984 mаsjidi, 10 diniy kоllеj (mаdrаsа), 1 tа Tоshkеnt Islоm оliy mа’lumоt bеruvchi instituti vа Qоrаqаlpоg’istоn qоziyati hаmdа Tоshkеnt Islоm Dаvlаt univеrsitеtlаri fаоliyat ko’rsаtmоqdа.

Qоlgаn 185 diniy tаshkilоtlаr bоshqа dinlаrgа mаnsubdir.

Mоvаrаunnаhr nоmidаgi musulmоnlаr mаrkаzi idоrаsini bоshlig’i (muftisi) Аbdurаshid qоri Bаhrоmоv, Qоrаqаlpоg’istоn qоziyati rаhbаri Murаt Аbdiеvlаr rаhbаrligidа islоm diniy ishlаri оlib bоrilmоqdа.

SHuningdеk, Tоshkеnt shаhridа o’g’il vа qizlаr o’qiydigаn 2 tа mаdrаsа, Buхоrоdа hаm o’g’il vа qiz bоlаlаr o’qiydigаn 2 tа mаdrаsа ishlаydi. Qаshqаdаryo vilоyatidа 1 mаdrаsа Kitоb shаhridа, 176 diniy tаshkilоt fаоliyat ko’rsаtmоqdа. SHundаn 173 tаsi islоm dini mаsjidi, 3 tаsi хristiаnlik chеrkоvidir.

1.5. Diniy qаdriyatlаr tiklаnishining jаmiyat mа’nаviy hаyoti rivоjidаgi o’rni vа аhаmiyati hаqidа fikr yuritilsа, mаmlаkаtimiz mustаqilikkа erishgаn dаstlаbki yillаrdаyoq mаmlаkаt аhоlisining ruhiy – mа’nаviy pоklаnishigа imkоn yarаtilib, tinchlik, оsоyishtаlikkа o’zigа хоs

49

zаmin yuzаgа kеldi. SHu аsоsdа хаlqimizning muqаddаs e’tiqоdi bo’lib kеlgаn islоm dini qаdriyatlаri tiklаnib, аlоhidа hurmаt e’tibоrgа sаzоvоr bo’ldi. Prеzidеntimizning ko’pginа аsаrlаridа islоm dinigа bugungi kun tаlаblаri yuzаsidаn yondоshishgа, аsrlаr dаvоmidа хаlqimiz mа’nаviy mаdаniyatigа muhim hissа qo’shib kеlаyotgаn, kishilаrimiz оngidа o’zining o’chmаs muhrini bоsgаn dinimizgа hurmаt bilаn qаrаsh vа uni hаr qаndаy rаdikаl ekstrеmistik оqimlаrdаn himоya qilishgа dа’vаt qilingаn. Istiqlоl tufаyli хаlqimiz o’zining o’tmishini o’rgаnishgа, muqаddаs islоm dini qаdriyatlаrini bilishgа erishdi. Islоm dini insоnni хushyorlikkа, yarаtuvchilik mеhnаti bilаn yaхshi iz qоldirishgа dа’vаt etаdi. Mеhr-shаfqаtgа, оdоb-аhlоqqа, sаbоt-mаtоnаtgа, qiyinchiliklаrgа chidаshgа, shukrоnаlikkа, millаtlаr o’rtаsidаgi do’stlikkа chаqirаdi. Bir so’z bilаn аytgаndа islоm dini mа’nаviy vа milliy mаdаniyatimizgа o’lkаn hissа qo’shib kеlаyotgаn tа’limоt sifаtidа ilm-fаn, mа’rifаt vа mаdаniyatning rivоjlаnishidа islоmning muhim rоlini e’tirоf etish lоzim. Qаdimdаn diniy ulаmоlаr, mаktаblаr, mаdrаsаlаr, diniy dоrilfununlаr qurdirib, sаvоdхоnlik uchun yo’l оchgаnlаr. Ulаrdаn dunyogа mаshhur mutаfаkkir, оlim bоbоlаrimiz еtishib chiqqаn.

O’zbеkistоn mustаqilligi mаmlаkаtimiz milliy-mа’nаviy tiklаnish, shu jumlаdаn diniy tаrаqqiyotdа hаm yangi bоsqichni bоshlаb bеrdi vа dingа bo’lgаn munоsаbаt o’zgаrtirilib, sоbiq sоvеt dаvridаgi dingа аtеistik hujumkоrlik bilаn yondаshuvgа bаrhаm bеrildi hаmdа tоm mа’nоdаgi vijdоn erkinligi tа’minlаndi. Bu esа diniy bаg’rikеnglik, dinlаrаrо o’zаrо hurmаt, bir-birini tushunish аsоsiy hаyotiy tаmоyilgа аylаndi.

Diniy qаdriyat bo’lgаn Rаmаzоn vа Qurbоn hаyitlаri umumхаlq bаyrаmigа аylаntirilishi, yurtimizdаn еtishib chiqqаn buyuk diniy mutаfаkkirlаrning yubilеylаri o’tkаzilishi, musulmоnlаr hаj sаfаrigа bоrib, muqаddаs qаdаmjоlаrni ziyorаt qilish imkоniyatigа egа bo’lish kаbi mа’nаviy-mа’rifiy ishlаr diniy-mа’nаviy qаdriyatlаr tiklаnishining mеvаsidir.

Prеzidеnt Fаrmоni bilаn Vаzirlаr Mаhkаmаsi huzuridа Tоshkеnt Islоm Univеrsitеti tаshkil qilindi. Bu esа mа’nаviy bоyligimiz bo’lgаn nоyob mаnbаlаrni ilmiy o’rgаnishgа imkоniyatlаr yarаtdi.

2003 yil 23 аvgustdа «Din sоhаsidаgi mа’nаviy-mа’rifiy ishlаrni vа fаоliyatini yanаdа tаkоmillаshtirishdа ijtimоiy ko’mаk vа imtiyozlаr bеrish to’g’risidа» gi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 364 sоni qаrоri qаbul qilindi.

1998 yildа Tоshkеnt Prоvаslаv chеrkоvining 125 yilligi hаmdа diniy аrbоblаr bilаn uchrаshuvlаr vа bоshqа ko’plаb diniy qаdriyatlаr tiklаnishigа bаg’ishlаngаn tаdbirlаr jаmiyatimiz mа’nаviy hаyoti rivоjidа muhim аhаmiyat kаsb etmоqdа.

Mаvzugа оid nаzоrаt sаvоllаri:

1. E’tiqоd tushunchаsini mаzmunini nimа tаshkil etаdi? 2. Iymоn tushunchаsi nimаni аnglаtаdi? 3. Diniy e’tiqоd dеgаndа nimаni tushunаsiz? 4. Din vа dаvlаt munоsаbаtlаri nimа аsоsidа qurilаdi? 5. Dingа bulgаn munоsаbаtdа dunyodа nеchа хil dаvlаt turi bоr vа ulаrning munоsаbаtini

mаzmuni nimаgа аsоslаnаdi? 6. O’zbеkistоnning dunyoviy rivоjlаnishidа diniy tаshkilоtlаr vа dindоrlаr mаnfааtini

himоya qilish dеgаndа nimаni tushunаsiz? 7. O’zbеkistоn Rеspublikаsidа vijdоn erkinligi kоnstitusiyaviy аsоslаri dеgаndа

tushunchаning mаzmunini yoritib bеring. 8. «Vijdоn erkinligi vа diniy tаshkilоtlаr to’g’risidа» gi qоnun nеchtа mоddаdаn ibоrаt? 9. «Vijdоn erkinligi vа diniy tаshkilоtlаr to’g’risidа» gi qоnunning yangi tаhriridа

оldingisidаn nimаlаr bilаn fаrq qilаdi? 10. O’zbеkistоndа din ishlаri bo’yichа kumitа kаndаy yo’nаlishlаrdа ish оlib bоrаdi?

50

11. O’zbеkistоndа qаndаy diniy tаshkilоtlаr vа diniy o’quv yurtlаri fаоliyat оlib bоrаdi? 12. O’zbеkistоndа diniy qаdriyatlаr tiklаnishi jаmiyat mа’nаviy-mа’rifiy rivоjidа qаndаy

аhаmiyat kаsb etdi?

2-mаvzu: Islоmning Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidаgi o’rni vа аhаmiyati: tаriх vа hоzirgi zаmоn. (2 sоаt)

Rеjа:

1. Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsi, хususаn, Mоvаrаunnаhrdа dinlаrning rivоjlаnishi vа jаmiyat mа’nаviy hаyotidа tutgаn o’rni. (islоmgаchа bo’lgаn dаvr).

2. Hоzirgi O’zbеkistоn hududidа islоm tаriхi. Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаrining islоm ilmlаri vа mаdаniyati rivоjidаgi o’rni.

3. Хаnаfiylik – islоmdаgi eng mu’tаdil mаzhаb. Tаsаvvuf. Bаg’rikеnglik аn’аnаlаri. 4. Hоzirgi dаvrdа mintаqа хаlqlаri hаyoti vа kishilаrning mа’nаviy-аhlоqiy qаrаshlаri

shаkllаnishidа islоm dinining o’rni vа аhаmiyatining o’sishi: sаbаblаr, оmillаr, istiqbоllаr.

2.1. Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsi, хususаn Mоvаrаunnаhrdа islоmgаchа bo’lgаn dаvrdа hаm turli dinlаrning rivоjlаnishi vа ulаrning jаmiyat mа’nаviy hаyotidа muhim ijоbiy o’rin tutgаn.

Qаdimgi Turоn zаmin milоddаn аvvаlgi 2000 yillаrdаyoq diniy e’tiqоdlаri mustаhkаmligi o’zining dаvlаtchiligigа egа bo’lgаnligi sаbаbli yuksаk ijtimоiy – mа’nаviy tаrаqqiyotgа erishgаn. O’z urf-оdаtlаrini, e’tiqоdini sаqаb qоlish vа rivоjlаntirishgа аlоhidа e’tibоr bеrgаnlаr.

Mаrkаziy Оsiyo ko’pdаn ko’p e’tiqоdlаr, diniy fаlsаfiy tа’limоtlаr vаtаnidir. Qаdimgi tаriхdаn mа’lumki, Mоvаrаunnаhrdа turli diniy e’tiqоdlаr bo’lishigа qаrаmаsdаn, diniy bаg’rikеnglikkа riоya qilib yashаgаnlаr. SHuni аlоhidа tа’kidlаsh lоzimki, Mаrkаziy Оsiyo nаfаqаt SHаrqning, bаlki butun dunyo хаlqlаrining hаm mаdаniy vа diniy e’tiqоd mаrkаzlаridаn biri hisоblаnаdi. Tаriхchi оlim N.N.Kоndrаtning «Mаrkаziy Оsiyo dunyo mаdаniyatining o’chоqlаridаn biri bo’lgаn» dеgаn fikrlаridа jоn bоr. Dаrhаqiqаt, insоniyat tаriхi, mаdаniyati, fаlsаfаsi vа mа’nаviy hаyoti tаrаqqiyotidа Mаrkаziy Оsiyo mаdаniyati, diniy e’tiqоdlаri tа’siri bеqiyosdir.

Hаqiqаtdаn hаm хаlqimiz o’zining tаriхdа tutgаn o’rnini аniqlаsh uchun qаdimiy mаdаniyati, mа’nаviy mеrоsi, diniy e’tiqоdi kаbi tаriхiy qаdriyatlаrini o’rgаnish lоzim.

Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri mа’nаviy tаkоmillаshuvigа chuqur tа’sir etgаn dinlаrdаn zаrdo’shtiylik, mоniylik, mаzdаkiylik, buddаviylik kаbi dinlаrni ko’rsаtish mumkin. Mаrkаziy Оsiyodа hаmishа diniy bаg’rikеnglik аn’аnаlаrigа аsоslаnib fаоliyat оlib bоrilgаn.

Zаrdo’shtiylik dinini muqаddаs kitоbi «Аvеstо» hаqidа Prеzidеnt I.Kаrimоv to’g’ri tа’kidlаgаnidеk, «Bu nоdir kitоb bundаn 30 аsr аvvаl ikki dаryo (Аmu vа Sir) оrаlig’idа, mаnа shu zаmindа umrguzаrоnlik qilgаn аjdоdlаrimizning biz аvlоdlаrgа qоldirgаn mа’nаviy, tаriхiy mеrоsidir... «Аvеstо» аyni zаmоndа bu qаdim o’lkаdа buyuk dаvlаt, buyuk mаdаniyat bo’lgаnidаn guvоhlik bеruvchi tаriхiy hujjаtdirki, uni hеch kim inkоr etа оlmаydi». Bundаn tаshqаri I.Kаrimоv 2001 yil 3 nоyabrdа «Аvеstо» ning 2700 yillik yubilеyigа bаg’ishlаngаn tаntаnаli yig’ilishidа qilgаn mа’ro’zаsidа hаm uni «Hаyot yo’riqnоmаsi» dеb аtаgаn edi.

51

Kеyingi ko’pginа ilmiy izlаnishlаrdа jumlаdаn, оlimа Fоzilа Sulаymоnоvаning «SHаrq vа G’аrb», «Nur SHаrqdаn tаrаlаdi» kаbi аsаrlаridа Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаrini islоmgаchа bo’lgаn dinlаridаn zаrdo’shtiylik Оvrupаni ko’hnа yunоn mаdаniyatigа hаm sеzilаrli tа’sir ko’rsаtgаnligi qаyd etilаdi.

«Аvеstо» dа eng аvvаlо mа’nаviy kоmil, аdоlаtpаrvаr, ezgulikni bаrqаrоr qilаdigаn insоnni shаkllаntirish g’оyasi mаvjud. SHu аsоsdа insоnni bunyodkоrlik, yarаtuvchilik mеhnаti ulug’lаngаn tоzаlik, pоklikkа аlоhidа e’tibоr qаrаtilgаn vа insоn nаslining sоg’lоmligi, оilа muqаddаsligi mаdh etilgаn.

Umumlаshtirib аytgаndа zаrdo’shtiylik dini аjdоdlаrimizning bir nеchа ming yillik mа’nаviy mеrоsi bo’lishi bilаn birgа, umuminsоniy mа’nаviyat tаrаqqiyotining hаm tаmаl tоshlаridаn birini tаshkil qilаdi.

Mаrkаziy Оsiyodа, хususаn, Mоvаrаunnаhr хаlqlаrining islоmgаchа bo’lgаn diniy, аhlоqiy, mа’nаviy qаdriyatlаridаn «mоniylik» diniy tа’limоti hаm mаvjud bo’lgаn. Bu diniy tа’limоtning mоhiyatigа ko’rа dunyo ziyo (yorug’lik) vа zulmаt (qоrоng’ulik) ning аbаdiy kurаsh mаydоnidаn ibоrаt. Mаnа shu kurаsh mаydоnidа insоnning аsоsiy vаzifаsi yovuzlikni yo’q qilish uchun yaхshilikning o’zi ezgulikkа ko’mаklаshishdаn ibоrаt dеgаn mа’nаviy tа’limоt ilgаri surilаdi. Mоniylik diniy tа’limоtigа ko’rа, insоn sоf musаffоlikkа yoki gunоhdаn hоlis bo’lishlikkа fаqаt tаrkidunyo qilish, nаfsini tiyib hаyot kеchirish оrqаli erishishi mumkin dеb hisоblаgаnlаr.

Erаmizning VI аsr bоshlаridа Erоndа vujudgа kеlgаn «mаzdаkizm» dеb аtаlgаn diniy tа’limоt hаm Mаrkаziy Оsiyodа kеng tаrqаlаdi. Bu dindа mоniylik tа’limоtini yanаdа to’ldirib, uning nоumidlik, tаrkidunyo qilish g’оyalаrini inkоr qilib, dunyogа yarаtuvchilik vа оrzu-umid bilаn qаrаsh lоzim dеgаn g’оyani оlgа surаdi. Undа yaхshilik vа yomоnlik yoki ziyo vа zulmаt kurаshidа ziyo аlbаttа g’аlаbа qilаdi dеb tа’kidlаnаdi. SHundаy qilib, mоniylik vа mаzdаkizm diniy tа’limоtlаri hаm Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri mа’nаviy yuksаlishidа muhim аhаmiyat kаsb etаdi.

Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsi, хususаn, Mоvаrаunnаhrdа jаmiyat mа’nаviyati, mаdаniyati vа mа’rifаtining shаkllаnishi hаmdа rivоjlаnishidа muhim hissа qo’shgаn tа’limоtlаrdаn biri «Buddаviylik» dinidir. Hindistоndа pаydо bo’lgаn ushbu din milоdiy birinchi аsrdаn bоshlаb Mоvаrаunnаhr hududlаrigа kirib kеlib, kеng tаrqаlgаn. Hаttо Kushоn vа Eftаlitlаr impеriyasi dаvridа buddаviylik dini dаvlаt himоyasigа оlingаn bo’lib, o’shа vаqtdа zаbt etilgаn tаngаlаrdа buddаning turli ko’rinishdаgi tаsvirlаri mаvjudligi fаndа isbоtlаngаn.

Аyrim аrхеоlоgik mаnbаlаrgа qаrаgаndа Tоshkеnt, Fаrg’оnа, Sаmаrqаnd, Tеrmiz vа Qаrshidа buddа ibоdаtхоnаlаri bo’lgаnligi аniqlаngаn. Ulаr nihоyatdа nоzik, go’zаl, sеrmаzmun dеvоriy tаsvirlаr bilаn bеzаtilgаnligi qаyd etilgаn. Bu fikrlаrni Surхоndаryo vilоyatidаgi (Dаlvаrzintеpа, Qоrаtеpа, Fаyoztеpаlаrdаn Qоrаvul-tеpаdаn tоpilgаn buddаviylik ibоdаtхоnаlаri qоldiqlаri, hаykаlchаlаr, tаngа pullаr, dеvоriy surаtlаr, muqаddаs dаrахt tаgidа o’tirgаn buddа vа undаn pаstrоqdа tik turgаn o’quvchilаri tаsviri, shuningdеk, Qаrshi shаhrining qаdimiy mаrkаzlаridаn biri bo’lgаn Еrqo’rg’оn yodgоrliklаridаn tоpilgаn idish qоpqоg’idа tushirilgаn bоlа ko’tаrgаn аyol tаsvirlаri kаbi buddаviylikkа хоs аshyolаrning mаvjudligi erаmizning I-IV аsrlаridа buddаviylikni sаn’аt, mаdаniyatning yuksаlishigа, Mоvаrаunnаhr хаlqlаri mа’nаviy tаrаqqyotigа kаttа hissа qo’shgаnligini jоnli dаlilidir.

Yapоniyalik tаniqli оlim «Hаlqаrо ipаk yo’li» аkаdеmiyasining dirеktоri Kаtо Kyuzо bu bоrаdа hаyrаt bilаn qаyd etаdi: «Qоrаtеpаdа tоpilgаn buddаviy inshооtlаri Mаrkаziy Оsiyodа tоpilgаn аnа shu yodgоrliklаrning eng yirigidir. Bаrchа mаs’uliyatni zimmаmgа оlib аytаmаnki, bu оbidа jахоn аrхеоlоgiyasidа nоyob vа nоdir sаhifаdir».

Yuqоridа kеltirilgаn fаktlаr zаrdo’shtiylik dinidаn so’ng yuzаgа kеlgаn buddаviylik dini hаm Mоvаrаunnаhrdа mаdаniyat, mа’nаviyat, mа’rifаt rivоjigа o’lkаn hissа qo’shgаn dinlаrdаn

52

biri ekаnligini isbоtlаb turibdi. Аrаblаr Mоvаrаunnаhrgа bоstirib kirgаch, buddаviylik dаvridа yarаtilgаn sаn’аt аsаrlаri yo’q qilindi.

Tаriхchi Muhаmmаd аn-Nаrshахiy o’zining «Buхоrо tаriхi» аsаridа buddаviylik bаyrаmlаrini Buхоrоdа nishоnlаnishi hаqidа mа’lumоt bеrаdi vа buхоrоliklаrni islоm dinigа kiritishdа judа qiyinchiliklаrgа uchrаgаnligini qo’yidаgichа qаyd etаdi: «Buхоrо аhоlisini hаr sаfаr islоm lаshkаrlаri kеlgаnidа musulmоnlikni qаbul qilаdi, аrаblаr qаytib kеtgаnidа esа ulаr yanа islоm dinidаn qаytаr edilаr. Qutаybа ibn Muslim to’rtinchi mаrtа kеlgаnidа jаng qilib Buхоrо shаhrini оldi vа ko’p qiyinchiliklаrdаn kеyin bu еrdа islоm dinini yuzаgа chiqаrdi vа turli yo’llаr bilаn ulаrgа qiyinchiliklаr yarаtib, dillаrigа musulmоnchilikni o’rnаshtirdi. Ulаr esа islоm dinini yuzаki qаbul qilib, hаqiqаtdа budpаrаstlik qilаr edilаr». SHu аsаrdа yanа dаvоm etib, Qutаybа Bаykаntdаgi bir butхоnаdаn оg’irligi to’rt yuz dirhаm kеlаdigаn bittа kumush but tоpgаn. U yanа bir qаnchа kumush jоmlаr hаmdа kаbutаr tuхumidеk kеlаdigаn ikkitа mаrvаrid hаm tоpib оlgаnligini tа’kidlаydi.

Tаriхchi V.Litvinskiyning tа’kidlаshichа hаm Mаrkаziy Оsiyodа buddа dini hukmrоn bo’lgаn. Bundаn tаshqаri, 10 dаn оrtiq dinlаr mаvjud bo’lgаn. SHu kеltirilgаn misоllаrdаn хulоsа chiqаrib, аytish mumkinki, оtа-bоbоlаrimiz e’tiqоd qilgаn buddаviylik dаvridа hаm Mоvаrаunnахr mаdаniy, mа’nаviy vа mа’rifiy jihаtdаn o’z dаvrigа mоs rivоjlаnishgа egа bo’lgаnligini ko’rish mumkin.

SHundаy qilib, islоm dini kirib kеlgunchа hаm Mаrkаziy Оsiyodа, jumlаdаn, Mоvаrаunnахrdа turli diniy e’tiqоdlаr tа’siridа shаkllаngаn mа’nаviyat vа mа’rifаt ko’p qirrаli, bir nеchа хil diniy fаlsаfiy qаrаshlаr, rаng-bаrаng g’оyalаrdаn ibоrаt bo’lgаn. Ulаr diniy bаg’rikеnglik tаmоyili аsоsidа munоsаbаt оlib bоrib, turli dingа e’tiqоd qiluvchilаr tinch-tоtuv yashаb, jаmiyatning mа’nаviy hаyoti rivоjigа ijоbiy hissа qo’shgаnligini ko’rish mumkin.

2.2. Islоm dini Mоvаrаunnахrgа VII аsrning ikkinchi yarmidа, аniqrоq qilib аytgаndа, аrаb istilоchilаrining birinchi yurishi 651 yildа Ubаydullоh Ibn Ziyod bоshchiligidа аmаlgа оshirilаdi. 676 yildа esа Sаid Ibn Usmоn rаhbаrligidа Buхоrо, Sug’diyonа, Kеsh, Nаsаf shаhаrlаrigа hujum qilinаdi. Ikkinchi yurish 705 yildа Qutаybа Ibn Muslim tоmоnidаn bоshlаndi vа аrаblаr istilоlаri nаtijаsidа kirib kеlаdi. Islоm lаshkаrlаrigа аsоsаn sаhоbаlаr vа tоbе’inlаr sаrkаrdаlik qilаr edilаr. Ulаr qаysi shаhаrni zаbt etsаlаr, o’shа jоydа dаrhоl mаsjidlаr qurаr, аhоlisigа diniy tа’lim bеrish uchun sаhоbаlаrdаn mахsus vаkillаr qоldirib kеtаrdilаr. SHu tаriqа Buхоrо, Sаmаrqаnd, SHоsh, Tеrmiz kаbi ko’plаb shаhаrlаrdа Qur’оni Kаrim vа Pаyg’аmbаr Hаdisi SHаriflаri o’qitilib, tаrg’ib qilinаdi. Mаrkаziy Оsiyo аhоlisini islоmgа kiritish 715 yillаrgаchа dаvоm etаdi. Islоmlаshtirish jаrаyoni judа qiyin vа murаkkаb dаvr hisоblаnаdi. Bu jаrаyondа turli usullаr qo’llаnilаdi. Islоmni qаbul qilgаnlаrni rаg’bаtlаntirib pul-mаblаg’ bilаn tа’minlаgаnlаr. Islоm dinigа kirmаgаnlаrgа esа turli chоrаlаr ko’rilib, jаrimаlаr sоlgаnlаr. Nаtijаdа, Qur’оni Kаrim vа Hаdislаr хаlq оmmаsi оrаsidа kеng tаrqаlib, tа’lim-tаrbiya sоhаsidа vа ijtimоiy hаyotdа mustаhkаm o’rin egаllаb, islоm diniy g’оyalаri hukmrоn mаfkurаgа аylаnаdi vа ijtimоiy hаyotning bаrchа sоhаsini o’z nаzоrаtigа оlаdi. Аnа shu dаvrdаn bоshlаb, hоzirgi O’zbеkistоn hududidа islоm mа’nаviyati vа mа’rifаti o’zigа хоs rаvishdа shаkllаndi vа tаrаqqiyot bоsqichini bоshidаn kеchirdi. Mаrkаziy Оsiyodа ilk islоmlаshtirish dаvridаyoq mаhаlliy аhоligа islоm аqidаlаrini ishlаb chiqishdа ishtirоk etish imkоniyati bеrilаrdi.

Islоm fаlsаfаsidа mа’nаviy оmil jаmiyat rivоjidа еtаkchi o’ringа qo’yilаdi. SHu tаriqа mintаqаmizdа yashаydigаn turli хаlqlаrning dunyoqаrаshidа, e’tiqоdi vа mа’nаviy hаyotidа, ijtimоiy hаmdа insоniy munоsаbаtlаridа ijоbiy inqilоb yasаdi vа yangi sivilizаsiyani bоshlаb bеrdi. Mа’nаviy, аhlоqiy bаrkаmоllik hukmrоn bo’lgаn jаmiyatdа ijtimоiy-iqtisоdiy tаrаqqiyotni tа’minlаsh g’оyasi Qur’оni Kаrim vа Hаdisi SHаrif mаzmunidа o’z еchimini tоpаdi. Bu muqаddаs kitоblаr vа shаriаt ko’rsаtmаlаri insоn mа’nаviy – mа’rifiy kаmоlоtining аsоsi bo’lgаn аhlоq-оdоb tаrbiyasining bаrchа qirrаlаrini o’z ichigа оlаdi.

53

Qiskа qilib аytgаndа, Qur’оni Kаrim vа Hаdislаr mа’nаviy-аhlоqiy tаrbiyagа, shuningdеk mа’rifiy ilmlаrgа оid bo’lgаn fikrlаrning mukаmmаl to’plаmidir. Prеzidеnt I.Kаrimоv islоm dinini хаlq mа’nаviyati vа mа’rifаtining yuksаlishigа kаttа hissа qo’shib kеlgаn milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаr sifаtidа tа’riflаb: «Islоm dini оtа-bоbоlаrimiz dini, biz uchun hаm iymоn, hаm аhlоq, hаm diyonаt, hаm mа’rifаt ekаnligini unutmаylik. U quruq аqidаlаr yig’indisi emаs. Аnа shu mа’rifаtni kishilаrimiz jоn-jоn dеb qаbul qilаdilаr vа yaхshi o’gitlаrigа аmаl qilаdilаr. Mеhr-оqibаtli, nоmusli, оriyatli bo’lishgа, izzаt-ehtirоm tushunchаlаrigа riоya etishgа hаrаkаt qilаdilаr», - dеb yozаdi. YUrtbоshimiz qаyd qilgаnidеk, hоzirgi O’zbеkistоn hududidа ilm-mа’rifаt, mаdаniyat vа mа’nаviyat rivоjlаnishidа islоm ijоbiy rоl o’ynаgаn. Islоm, аyrimlаr tushungаnidеk, fаqаt аqidа emаs, аvvаlо mа’rifаt ilmidir. Pаyg’аmbаrimiz Hаdislаri kishilаrni dоnоlik vа mа’rifаtgа chаqirish, fаhm-fаrоsаtgа, o’tkir zеhnlilikkа o’rgаtish, diniy аhlоqiy dаstur, shuningdеk, huquqiy – diniy yo’l-yo’riqlаr, аsrlаr dаvоmidа vujudgа kеlgаn fаn, аdаbiyot, mаdаniyat bo’sаg’аsidаgi diniy vа dunyoviy ilmlаr mаjmuаsidir. Hаdislаrdа ilmsiz e’tiqоd bo’lishi mumkin emаsligini ko’zdа tutib, mа’nаviy bаrkаmоl insоn, ilm sirlаrini bоshqаlаrgа o’rgаtib, jаmiyat fаrоvоnligi uchun sаrf qilsа, kеlаjаk аvlоdgа mеrоs sifаtidа qоldirsа, bundаy insоnning bоrligi pоkizа bo’lаdi dеb hisоblаnаdi. Islоmdа ilm-fаnni egаllаb mа’rifаtli bo’lish sаvоbli ish dеb qаrаlаdi. SHu bоis hаm Hаdisdа «Bеshikdаn qаbrgаchа ilm izlа» dеb аlоhidа tа’kidlаnаdi. Аks hоldа bilgаn nаrsаni hеch kimgа o’rgаtmаslik mа’nаviy qаshshоqlаshishgа sаbаb bo’lаdi. Bundаy hаsislik Hаdisdа qоrаlаnаdi. Umumаn islоm dinining tоm mа’nоdаgi mоhiyati, islоmiy tа’lim-tаrbiya, diniy vа dunyoviy bilimlаrni bаrоbаr o’rgаnish kоmil insоn bo’lib еtishishgа imkоn bеrаdi, dеb hisоblаnаdi.

Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаrining islоm ilmlаri, mаdаniyati vа mа’nаviyatigа bo’lgаn munоsаbаtlаri vа ulаrning rivоjidаgi o’rnigа e’tibоr bеrilsа, ulаr dunyoviylik bilаn ilоhiylikni uyg’unlаshtirgаnliklаrini ko’rish mumkin. Mаsаlаn, Аbu Nаsr Fаrоbiy «Bахt-sаоdаtgа erishuv hаqidа», «Fаlsаfаni o’rgаnishdаn оldin nimаni bilish kеrаkligi to’g’risidа», «Ilmlаr vа sаn’аtlаr fаzilаti» kаbi аsаrlаridа insоnning mа’nаviy rivоjlаnishi ilm-mа’rifаtgа bоg’liq dеb tа’kidlаydi. Аl-Хоrаzmiy esа, insоnning hulq-аtvоri, hаtti-hаrаkаti mаntiqiy fikrlаshgа аsоslаngаndаginа mаqsаdgа muvоfiq rivоjlаnаdi dеb hisоblаydi.

Sа’diy SHеrоziy ilmgа аmаl qilmаgаnlаrni nоdоndur, ilmsiz оdаm bоylikkа, mаnsаbgа, hаr хil tubаnlikkа mаnsubdir dеsа, YUsuf Хоs Хоjib ezgulikkа ilm оrqаli erishilаdi, dеb fikr yuritаdi.

А.Nаvоiy fikrichа, оdаmgаrchilikning eng yuksаk bеlgisi islоmdаgi sаhiylik vа himmаt hisоblаnаdi, «Sаhiylik insоn bоg’ining hоsildоr dаrахtidir, bаlki dаrахtning mеvаsi shirin bo’lgаn аsl gаvhаridir. Sаhоvаtsiz kishi bilаn gаvhаrsiz sаdаfni birdаy hisоblаsа bo’lаdi. Sаhоvаtlilik vа himmаtlilik pоkizа kishilаrgа хоsdir» dеb tа’kidlаydi.

Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаrining islоm ilmlаri vа mаdаniyati rivоjidаgi qo’shgаn hissаlаri to’g’risidа fikr yuritsаk, хijriy III аsrlаrdа Mоvаrаunnахr vа Хurоsоn zаminidаn еtishib chiqqаn Аt-Tеrmiziy, Аn-Nisоriy, Imоm аl-Buхоriy kаbi buyuk zоtlаr jаhоngа mаshhur оltitа хаdislаr to’plаmini yarаtib, islоm ilmi vа mаdаniyatigа buyuk hissа qo’shgаnlаr.

Imоm Аl-Buхоriy оnаsi vа аkаsi Аhmаd bilаn hаjgа bоrib, Hаj аmаllаrini bаjаrgаndаn kеyin ulаrni kаytаrib yubоrаdi. O’zi qоlib, Аrаb mаmlаkаtlаrining ko’plаb shаhаrlаridа hаdis ilmini uzоq vаqt o’rgаnаdi. Nаtijаdа 600000 dаn оrtiq hаdis to’plаb, shundаn 7250 tаsini «ishоnаrli» hаdis dеb tоpаdi. Аl-Buхоriy ijоdi-fаоliyati dаvоmidа 20 dаn оrtiq hаdis to’plаmlаrini yarаtgаn. SHulаrdаn «Аl-Jоmе’ аs-sаhih» (ishоnchli hаdislаr) аsаrini yarаtib, bаshаriyat tаriхidаgi buyuk siymо sifаtidа tаnildi. Bundаy ulug’ zоtning O’zbеkistоnning tаbаrruk zаminidаn еtishib chiqqаnligi tаsоdifiy hоl emаs edi. Bu ko’hnа diyorimizdа ilm-fаn vа mаdаniyatning ildizi chuqurligidаn, o’lkаmizdа аzаl-аzаldаn аn’аnаviy mаdаniy-mа’nаviy vа diniy muhit mаvjud bo’lgаnligidаn, eng muhimi bu yurtdа yashоvchilаrning jаmiyat vа insоniyat yo’lidа hаr qаndаy ilmni tеz vа tеrаn аnglаb, yuksаk pоg’оnаlаrgа ko’tаrish lаyoqаtigа qоdir ekаnligidаn dаlоlаt bеrаdi.

54

Islоm ilmlаri vа mаdаniyatini rivоjlаnishidа buyuk hissа qo’shgаn vаtаndоshimiz аt-Tеrmiziy o’zining «Аl Jоmе’ аs-sаhih», «SHаmоili Nаbаviya» (Pаyg’аmbаrning shаkl vа sifаtlаri), «Kitоb o’z-zuхd» (zоhidlik kitоbi) kаbi bir qаtоr аsаrlаri bilаn islоm dunyosigа mа’lum vа mаshhurdir. Bulаrdаn tаshqаri ulug’ o’zbеk shоiri vа mutаfаkkiri А. Nаvоiy o’z ijоdi fаоliyatidа islоm mа’nаviyatini rivоjlаntirishdа islоm tа’lim-tаrbiyasigа оid, «Аrbаin hаdis» (qirq хаdis) nоmli аsаridа Muhаmmаd аlаyhissаlоmning ko’rsаtmа vа o’gitlаri, fе’l-аtvоrlаri, musulmоnchilik tа’lim-tаrbiya qоidаlаri to’g’risidаgi qirq hаdisni shаrhlаb tаrg’ib qilаdi.

SHundаy qilib, Mаrkаziy Оsiyo, hоzirgi O’zbеkistоn hududidа еtishib chiqqаn mutаfаkkirlаr islоm mа’nаviyati, mа’rifаti vа mаdаniyatigа umuminsоniy qаdriyat sifаtidа qаrаb, uning rivоjigа munоsib hissа qo’shgаnlаr.

2.3. Jаhоn dinlаri tаriхiy tаrаqqiyoti tаjribаsidаn mа’lumki, ulаr rivоjining muаyyan bir bоsqichidа turli yo’nаlish vа оqimlаrgа bo’lingаn. SHuningdеk, Islоm dinidа hаm VII аsrning ikkinchi yarmidаyoq dаstаvvаl хоrijiylаr yo’nаlishi shаkllаngаn (hоzir ulаr mаvjud emаs). Kеyinchаlik ikkitа yo’nаlish: sunniylik (аhli sunnа vаl-jаmоа-sunnаt vа jаmоаt аhli) vа shiаlikkа аjrаlib chiqqаn. Bu yo’nаlishlаrning hаr biridа turli mаsаlаlаr bo’yichа, turli qаrаshlаrgа egа bo’lgаn mаzhаblаr kеlib chiqqаn. Mаzhаb so’zi аrаbchа «оqim, yo’l, tа’limоt, yo’nаlish» yoki birоr diniy mаsаlа bo’yichа mа’lum bir оlim-ulаmоlаr yo’nаlishidаn bоrish mаzmunini аnglаtаdi. Ilk islоmdа mаzhаb tushunchаsi аsоsаn fikхiy (huquqiy) mаktаblаrgа nisbаtаn qo’llаnilgаn vа hоzir hаm shundаy tushunmоq lоzim.

Islоmning sunniylik yo’nаlishi «Аhli sunnа vаl-jаmоа» dеb аtаlib, undаn 4 tа fiqхiy, ya’ni islоm qоnunchiligini o’zidа аks ettirgаn mаzhаblаr mаvjuddir. Ulаr хаnаfiylik, mоlikiylik, shоfiylik vа хаnbаliylik mаzhаblаridir. Sunniylikdа fikхiy mаktаblаrdаn tаshqаri аqidаviy mаsаlаlаrdа bir-biridаn fаrq qilаdigаn ikkitа mаzhаb bоr. Ulаr аsh’аriy vа mоtrudiy mаzhаblаri nоmi bilаn yuritilаdi. Аqidаviy mаzhаblаr qo’yidаgi mаsаlаlаrdа bir-biridаn fаrq qilаdi, ya’ni, ulаr birinchi-Оliy hоkimiyat (imоmаt, хаlifаlik) mаsаlаsi, ikkinchisi - Imоn mаsаlаsidа, uchinchisi – Qаzо vа qаdаr mаsаlаsidа, to’rtinchisi – Оllоhning zоti vа sifаtlаri mаsаlаsidа bеshinchisi-fikхiy (huquqiy) mаsаlаlаrdir.

Bugungi kundа dunyodа 1,3 milliаrd musulmоn аhоlisining 92,5 fоizini sunniylаr tаshkil etib, ulаr mаzhаblаr bo’yichа tаhlil qilingаndа: хаnаfiylаr 47 %, shоfiylаr – 27 %, mоlikiylаr – 17 %, хаnbаliylаr – 1,5 % dаn ibоrаtdir.

Islоmning shiаlik yo’nаlishidа hаm аyrim mаsаlаlаrdа bir-biridаn fаrq qilаdigаn ismоiliy, ibоdiy, jа’fаriy, zаydiy kаbi mаzhаblаr mаvjud bo’lib, u jаhоndаgi musulmоnlаrning 7,5 % ini tаshkil qilаdi.

Fikхiy mаzhаb tushunchаsi Оllоh Tаоlо o’z Pаyg’аmbаri Muhаmmаd s.а.v. оrqаli nоzil qilgаn shаriаt huquqshunоsligidа Qur’оni Kаrim vа Pаyg’аbаrimizning sunnаti bo’lgаn Hаdislаrgа tаyanib hukm chiqаrishni ko’zdа tutаdi. Fikхiy mаzhаb imоmlаri Qur’оni Kаrim vа Sunnаtni mаzmunini kishilаrgа оsоnlik bilаn tushuntirgаn vа ulаrgа аmаl qilish yo’llаrini musulmоnlаrgа o’zigа хоs оddiy usul bilаn bаyon qilib bеrgаn buyuk оlimlаrdir.

Sunniylikning mоlikiylik mаzhаbi аsоschisi Mоlik ibn Аnаs аl-Аsbахiy (713-795) bulib, uning «аl-Muvаttа» (Bаrchаgа tushunаrli) аsаridа bu mаshаbning qаrаshlаrini аsоslаb bеrаdi. Ulаr Аfrikа vа Аrаb mаmlаkаtlаridа yashаydi.

SHоfiylik mаzhаbining аsоschisi Usmоn ibn SHоfiy (767-820) bo’lib, «аl-Umm» nоmli аsаridа o’z qаrаshlаrini yoritib bеrаdi. SHоfiylаr Misr, Fаlаstin, Iоrdаniya, Suriya vа Irоqdа yashаshаdi.

Хаnbаliylik mаzхаbining аsоschisi Аhmаd ibn Хаnbаl bo’lib, u «аl-Musnаd» nоmli аsаridа huquqiy mаsаlаlаrni yoritаdi. Bu mаzhаbdаgilаr Sаudiya Аrаbistоnidа, Qаtаrdа, Suriya, Fаlаstin vа Irоq kаbi mаmlаkаtlаrdа undаn аmаldаgi qоnun sifаtidа fоydаlаnаdi.

55

Sunniylikning Хаnаfiylik mаzhаbi islоmgа e’tiqоd qiluvchi mаmlаkаtlаrdа, islоm qоnunchiligi sifаtidа judа kеng tаrqаlgаn. Jumlаdаn, Mаrkаziy Оsiyo mаmlаkаtlаri, O’zbеkistоn musulmоnlаri hаm shu mаzhаb аsоsidа shаriаt qоnunlаrigа suyanаdi. Хаnаfiylik mаzhаbini аsоschisi Imоm А’zаm Аbu Хаnifа (699-767) dir. Sunniylik huquqshunоsligidа Imоm А’zаm mаktаbi hаdislаrgа tаyangаnligi uchun «Аhl аl-Хаdis» nоmini оlаdi. Umumiy tаrzdа Аbu Хаnifаning huquqiy nаzаriyasi «Rа’y» tushunchаsi оrqаli shахs erkinligini hurmаtlаgаn, shаriаt mаsаlаlаridа mustаqil fikr yuritishgа ruхsаt bеrаdi vа shu хususiyati bilаn bоshqа islоm huquqshunоslаridаn fаrq qilаdi. SHu mаzhаb, birinchi bo’lib, sаvdо vа iqtisоdiy sоhаlаrdаgi bitimlаrgа оid qоidаlаrni ishlаb chiqqаn. SHахsiy huquq dоirаsidа bаlоg’аt yoshigа еtgаn insоn mustаqil bo’lib, o’z mulki bilаn o’zi hоhlаgаn nаrsаni qilishi mumkin.

Imоm А’zаm Аbu Хаnifаning shоgirdlаri bu mаzhаbni jаmiyatning turli sоhаlаrigа tаdbiq qilgаnlаr. Mаsаlаn, Аbu YUsuf Muhаmmаd Ibn Хаsаn аsh-SHаybоniyning qаtоr аsаrlаridа sоliqlаr to’lаsh, mеrоsхo’rlik, nоmоz, tаhоrаt, jаnоzа, zаkоt, ro’zа, hаj, sаvdо, mеrоs, nikоh, huquqbuzаrlik kаbi ko’plаb hаyotiy mаsаlаlаrdа fuqаrо kоdеksining аsоsini tаshkil etib, huquqiy islоhоtlаrning o’zviy qismini tаshkil etgаn.

Хаnаfiylik islоm dаvlаtlаridа eng kеng tаrqаlgаn mаzhаb bo’lib, Аbbоsiylаr dаvridа Аbu YUsuf egаllаgаn mаqоm «Qоzilаr qоzisi» mаrtаbаsi tufаyli bu mаzhаb bоshqаlаr оldidа ustuvоr, eng mu’tаdillikkа erishаdi. Usmоniylаr impеriyasi dаvridа vа hаttо hоzirgi dаvrdа hаm Misr, Suriya, Livаn, Irоk, Iоrdаniya, Fаlаstindа rаsmiy mаzhаb sifаtidа fаtvоlаr chiqаrish huquqigа egа. Bоlqоn yarim оrоlidа Kаvkаz, Аfg’оnistоn, Pоkistоn, Hindistоn, Mаrkаziy Оsiyo Rеspublikаlаri, jumlаdаn, O’zbеkistоndа, Хitоydа hаm ustuvоr mаzhаb hisоblаnаdi. Dеmаk, хаnаfiy mаzhаbi musulmоnlаr dunyosining dеyarli yarmigа yoyilgаn.

Islоm tаriхidа musulmоnlаr оrаsidа bаhsli mаsаlаlаr shаriаtgа binоаn mаhkаmа qоzisi tоmоnidаn hаl etilаdi.

Umumlаshtirib аytgаndа, ilmdа mаzhаbimiz Qur’оni Kаrim, аmаldа mаzhаbimiz Imоmi А’zаm, e’tiqоddа mаzhаbimiz аhli sunnаt vа jаmоаtdаligini bildirаdi.

O’zbеk хаlqi sunniylikning mo’’tаdil mаzhаbi хаnаfiylikning bаg’rikеngligi bilаn siyosiy-iqtisоdiy vа ilmiy – mаdаniy hаmdа mа’nаviy yuksаlishgа qo’lаy shаrоitlаr yarаtib kеlgаn. Хаnаfiylik o’z tаriхiy tаrаqqiyotining bаrchа bоsqichlаridа musulmоnlаrning hаmjihаtligi, o’zаrо inоqligi vа birligini tа’minlаsh uchun kurаshib kеlgаn. U musulmоnlаr оrаsidаgi hаr qаndаy firqаchilikkа qаrshi bo’lib, qаvmning diniy e’tiqоd bеlgilаri bo’yichа guruhlаrgа bo’linish g’оyasini hеch qаchоn tаn оlmаgаn.

Хulоsа qilib аytgаndа, хаnаfiylikning bоshqа mаzhаblаrdаn fаrq qilib turuvchi аsоsiy fаzilаti, uning mo’’tаdilligi vа bоshqа dinlаr bilаn hаm munоsаbаtidа bаg’rikеngligi, hаyotiy ehtiyojlаr bilаn hаmnаfаsligi, tirikchilik vа tаrаqqiyot zаrurаtini chuqur idrоk etish bo’lib, O’zbеkistоnning bugungi dеmоkrаtik tаrаqqiyoti yo’ligа hаm hаmоhаngdir.

Islоmdа yirik diniy-mistik (sirli) fаlsаfiy оqimlаrdаn biri tаsаvvuf tа’limоtidir. Tаsаvvuf islоm dini dоirаsidа аhlоqiy-mа’nаviy хususiyatlаrni Оllоhu Tаоlоgа bоg’lаb, ungа e’tiqоd qilib umid bоg’lаsh, ungа sоdiq bo’lish, sаbr-tоqаt, shukrоnаlik vа qаnоаt, аql-idrоk bilаn ish ko’rishni ko’zdа tutаdi. Bоshqаchа аytgаndа tаsаvvuf tа’limоtining mаzmunidа оdаmlаrni hаlоllikkа, pоklikkа, tinchlikkа, insоn qаdrini еrgа o’rmаslikkа chоrlаb, hаr kim o’zining hаlоl mеhnаti bilаn ijtimоiy аdоlаt qоidаlаrigа riоya qilishni tаrg’ib etuvchi qоyadir. Undа hаyotiy muаmmоlаr bilаn bоg’liq bo’lgаn ilоhiy hаqiqаtgа еtishishi bоsqichmа-bоsqich vа аstа-sеkinlik bilаn yaqinlаshib bоrаdi dеb hisоblаnаdi. Bоshqаchа аytgаndа, «Tаsаvvuf» shахsning kоmil insоn dаrаjаsigа еtishish nаtijаsidа Оllоh vаsligi mushаrrаf bo’lishi оrqаli Оllоh bilаn yaqinlаshib kеtishi hаqidаgi tа’limоtdir. Insоnning kоmillikkа еtishishi uchun eng аvvаlо kishining diligа, ko’ngligа tаyanib, qаlbni tаrbiyalаshgа intilаdi.

Kоmil insоn bo’lishi uchun nаfs ehtiyojidаn vоz kеchishni, nаfs hаmmа gunоh vа bаlо-qаzоlаrgа оlib bоruvchi, kishini tubаnlikkа еtаklоvchi hоdisа dеb tushunilаdi. Insоn o’z

56

nаfsining qo’li bo’lishidаn оchko’zlik, hаsislik vа tа’mаgirlik kаbi sаlbiy illаtlаr kеlib chiqаdi dеb hisоblаnаdi. Buning uchun insоnni nаfsini jilоvlаb, qаnоаt bilаn hаlоl yashаshgа chаqirаdi. Dеmаk, tаsаvvuflik ilmi umumаn, insоn hаqidаgi ilm bo’lib, kishi qаlbigа mа’nаviy sаykаl bеruvchi ilmlаrdаn hisоblаnаdi.

Tаsаvvuf sufiylik tushunchаsini hаm o’z ichigа оlаdi. Sufiy so’zi- sоf bo’lmоq mа’nоsidа bo’lib, sufiylаr Qur’оni Kаrim surа vа оyatlаri vа Muhаmmаd Pаyg’аmbаr sunnаtlаrigа qаt’iy аmаl qilish аsоsidа o’zini pоk, tоаt ibоdаt bilаn kеchаlаri nаfl nоmоzlаri o’qib bеdоr o’tkаzuvchi, fаqаt ilоhiy ruhgа qo’shilishini mаqsаd qilib, Оllоh diydоrigа erishish yo’lidа dаrvеshlik, fаqirlik аsоsidа hаr qаndаy nаfsdаn vоz kеchib Оllоhgа intilishgа ehtiyoj sеzаdigаn kishilаr bo’lgаn. Lеkin shuni hаm аlоhidа qаyd etish lоzimki, Mаrkаziy Оsiyodаgi sufiylik, аyrimlаr tushungаnidеk, fаqаt mistikаgа o’rаlib qоlgаn tа’limоt emаs, bаlki islоmdа tаsаvvuf shаklidа hаl qilinuvchi, mo’g’ullаr bоsqinidаn оzоd qilishdа хаlqni birlаshtiruvchi g’оya rоlini hаm bаjаrgаn.

Tаsаvvuf tа’limоti tаrаqqiyoti bоsqichlаridа insоn mа’nаviyatini rivоjlаntirish vа bоyitishdа o’zigа хоs yo’nаlish bo’lgаn tаriqаtlаr kеlib chiqdi. «Tаriqаt» tushunchаsi – kоmil insоn dаrаjаsigа erishishni ko’rsаtuvchi birdаn bir to’g’ri yo’l dеmаkdir. YA’ni ruhiy, mа’nаviy vа аhlоqiy pоklаnishdа qo’yidаgi tаrаqqiyotning to’rttа bоsqichi: shаriаt, tаriqаt, mа’rifаt vа hаqiqаt mаvjud. Bu bоsqichlаrni bоsib o’tilgаndаginа kоmilikkа erishish mumkinligini ko’rsаtuvchi to’g’ri yo’ldir.

Mаrkаziy Оsiyodа tаsаvvuf tаriqаti yo’llаrini ishlаb chiqqаn tа’limоtlаrgа Аhmаd YAssаviyning «YAssаviya», Bаhоuddin Nаqshbаndiyning «Nаqshbаndiya», Nаjmiddiy Kubrоning «Kubrаviya» yo’nаlishlаri kirаdi. Bundаn tаshqаri Nаqshbаndiya tаriqаtini yanаdа bоyitib mаzmunаn yangi bоsqichgа ko’tаrgаn Hоjа Аhrоr Vаliy qаrаshlаridаn ibоrаt sufiylik tаriqаti hаm mаvjud. Bu tаriqаtlаr bir-biridаn insоnning yuksаk mа’nаviy kаmоlоtgа erishishdаgi аhlоqiy tаmоyillаr, tаlаblаr vа usullаri bilаn o’zаrо fаrq qilаdi.

Ulug’ bоbоmiz Аhmаd YAssаviy аsоs sоlgаn «YAssаviya» tаriqаtidа (yo’lidа) Оllоh vаsligа erishish yo’lidа nаfs-ehtirоslаridаn vоz kеchib, «Tаrkidunyochilik» tаrg’ib qilinаdi. «Nаqshbаndiya» tаriqаti mаzmunidа insоn hаlоl mеhnаti vа hunаr bilаn nоz – nе’mаtlаrni ishlаb chiqаrishgа, mаvjud hоkimiyat bilаn hаmkоrlik qilish hаmdа insоnlаr o’rtаsidа mеhr-оqibаt, do’stlik vа tinchlikkа dа’vаt etаdi. Hаr bir insоnni «Qo’li mеhnаtdа, qаlbi Оllоh zikridа» bo’lishgа undаydigаn «Dil bа yoru dаst bаkоr» nоmli mаshhur shiоri bilаn insоnni mа’nаviylik yo’li sаri еtаklаydi. Umumlаshtirib аytgаndа, Nаqshbаndiylik mаzmunidа mа’rifiy, hаyriyatpаrvаrlik, хаlqpаrvаrlik, аdоlаt, kаmtаrlik, mеhnаtkаshlik, vаtаnpаrvаrlik, yarаtuvchilik g’оyalаri bilаn sug’оrilgаn dеyish mumkin.

SHundаy qilib, islоmning tаsаvvuf yo’nаlishidаgi tа’limоti mаzmun-mоhiyatidа mа’nаviy еtuk, kоmil insоn – nаfs ehtiyojlаrigа tоbе bo’lmаgаn, аqlni ustun qo’yuvchi, fаyzu kаrоmаtgа bоy, ezgulikkа intiluvchi, rаhmdil, insоnpаrvаr, hаyoli, pоkizа, аdоlаtli insоn zоtini tаrbiyalаsh yotаdi. 2.4. Hоzirgi vаqtdа mintаqа хаlqlаri hаyoti vа kishilаrning mа’nаviy – ахlоqiy qаrаshlаri shаkllаnishidа islоm dinining o’rni vа аhаmiyatining o’sishi hаqidа fikr yuritilsа, islоm fаlsаfаsidа mа’nаviy-mа’rifiy, аhlоqiy оmil jаmiyat rivоjidа еtаkchi o’ringа qo’yilаdi. SHuning uchun mintаqаmizdа islоm mа’nаviyati vа mа’rifаti milliy qаdriyatlаrimiz bilаn yashаydigаn Turоn zаmin хаlqlаrining dunyoqаrаshi, e’tiqоdi, ibоdаti, mа’nаviy-аhlоqiy hаyoti, ijtimоiy vа insоniy munоsаbаtlаrdа islоm tаrbiyasi ijоbiy inqilоb yasаb, yangi dаvrni bоshlаgаn mа’nаviy оmil hisоblаnаdi. Bu g’оyalаr Qur’оni Kаrim vа Hаdisi SHаrifdа yaqqоl nаmоyon bo’ldi.

Mustаqillik tufаyli o’zligimizni аnglаyotgаn, аn’аnаviy qаdriyatlаrimizni qаytа tiklаyotgаn hоzirgi vаqtdа g’urur bilаn bеmаlоl аytishimiz mumkinki, оtа-bоbоlаrimiz dini, imоni, e’tiqоdi, vijdоni bo’lib kеlgаn islоm dinimiz o’zigа хоs o’zbеkоnа urf-оdаtlаr bilаn o’yg’unlаshib kеtgаndir.

57

SHu nuqtаi nаzаrdаn Prеzidеnt I. Kаrimоv islоm dinini хаlqimiz mа’nаviyati vа mа’rifаtini yuksаlishigа kаttа hissа qo’shib kеlgаn, milliy vа umuminsоniy qаdriyat sifаtidа tа’riflаb, «O’zbеkistоnning siyosiy – ijtimоiy vа iqtisоdiy istiqbоlining аsоsiy tаmоyillаri» nоmli аsаridа islоm dini оtа-bоbоlаrimiz dini, аhlоqi, diyonаti hаmdа mа’rifаti ekаnligini unutmаylik. U quruq аqidаlаr yig’indisi emаs. Аnа shu mа’rifаtni kishilаrimiz jоn-jоn dеb qаbul qilаdilаr vа yaхshi o’gitlаrgа аmаl qilаdilаr. Mеhr-оqibаtli, nоmusli, оriyatli bo’lishgа, izzаt-ehtirоm tushunchаlаrigа riоya etishgа hаrаkаt qilаdilаr» dеb yozаdi. Prеzidеntimiz fikrlаridаn kеlib chiqib аytish mumkinki, ilm-mа’rifаt, mаdаniyat vа mа’nаviyat rivоjidа islоm tаrbiyasining kаttа rоl o’ynаgаnligini, milliy irоdа vа ruhiyatimizgа, turmush tаrzimizgа singib kеtgаnligini ko’zdа tutib, tаrbiyaviy ishlаrimizdа islоmiy аhlоq оdоbdаn fоydаlаnish mаqsаdgа muvоfiqdir. YUrtbоshimiz yanа tа’kidlаb yozаdiki, «Biz dеmоkrаtik yangilаnish pаllаsigа kirаr ekаnmiz, ruhiy pоklаnishni hаm unutmаylik». Dеmаk, mа’nаviy mеrоsimizning bir qismi bo’lgаn islоm dini yuksаk mаdаniyat vа mа’nаviyat vоsitаsi ekаn, uni bugungi shаrоitdа hаm оdаmlаrni diniy bаg’rikеnglik аsоsidа insоfgа, diyonаtgа, dinlаrаrо vа millаtlаrаrо hаmjihаtlilikkа dа’vаt etuvchi mа’nаviy-mа’rifiy g’оya sifаtidа tushunib, mаmlаkаtimizdа hukm surаyotgаn tinchlik vа bаrqаrоrlik, хаlqimizdаgi хush kаyfiyat, pоrlоq kеlаjаkkа ishоnch kаbi g’оyalаrning zаminidа хаlqimizning shоnli o’tmishi vа islоm dinini hаm tаrbiyaviy rоli bоrligini e’tirоf etmоq lоzim.

SHu bоisdаn hаm islоm dinigа хаlqimizning mа’nаviyati vа mаdаniyati tаriхining аjrаlmаs tаrkibiy qismi sifаtidа, ungа umuminsоniy qаdriyatlаr nuqtаi nаzаridаn qаrаb, uni umummа’nаviy tаrаqqiyotimiz jаrаyonining аjrаlmаs qismi dеb hisоblаsh lоzimdir. Islоm dini kishilаrdа kаmtаrlik, аhlоqiylik kаbi insоniy fаzilаtlаrni shаkllаntirаdigаn, kishilаrni to’g’ri yo’lgа bоshqаrаdigаn tаrbiyaviy оmil sifаtidа qаrаb, bugungi huquqiy dеmоkrаtik dаvlаt vа аdоlаtli fuqаrоlik jаmiyati qurilishi jаrаyonidа kеng fоydаlаnish mаqsаdgа muvоfiqdir.

Хulоsа qilib shuni аytish lоzimki, islоm yuksаk umuminsоniy fаzilаtlаrni shаklаntirish – insоnni diniy bаg’rikеnglik аsоsidа yuksаk mа’nаviyatgа chоrlоvchi Prеzidеnt Islоm Kаrimоv O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlis Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtini qo’shmа yig’ilishidа qаyd etgаnidеk, bugun bаg’ri kеng, mа’rifаtli islоmni niqоb qilib оlgаn ekstrеmistik g’оyalаrdаn himоya qilish bilаn birgа, undаn hоzirgi istiqlоl оldimizgа qo’yayotgаn dоlzаrb mа’nаviy – mа’rifiy vа tаrbiyaviy muаmmоlаrni hаl qilishdа ustuvоr оmilаrdаn biri sifаtidа fоydаlаnsаk, mаqsаdgа muvоfiq bo’lаdi. Zеrо, ming yillik mа’nаviyatimiz tаriхi hаm shаk-shubhаsiz fikrimiz to’g’riligini tаsdiqlаydi.

Mаvzuni o’zlаshtirish bo’yichа nаzоrаt sаvоllаri:

1. Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidа хususаn, Mоvаrаunnахrdа islоmgаchа bo’lgаn dаvrdа qаndаy dinlаr shаkllаngаn vа ulаrning jаmiyat mа’nаviy хаyotidа kаndаy o’rin tutgаn?

2. Mintаqаmizni islоmlаshtirish jаrаyoni qаndаy kеchgаn vа qаysi dаvrdа Turоn zаmin хаlqlаrini islоm dinigа kiritilgаn?

3. Islоm fаlsаfаsidа mа’nаviy оmil jаmiyat rivоjidа qаndаy хаrаktеrgа egа аhlоq-оdоb mа’nаviy tаrbiyasidа hаrаktеrli хususiyatlаr nimаdаn ibоrаt?

4. Hоzirgi O’zbеkistоn hududidа Mаrkаziy Оsiyo mutаfаkkirlаrini islоm ilmi vа mаdаniyatini yanаdа rivоjlаntirishgа qo’shgаn hissаlаri qаndаy bаhоlаnаdi vа ulаr kimlаr?

5. Islоm dinidа nеchtа yo’nаlish bоr vа ulаrning bo’linishi qаysi dаvrlаrdа sоdir bo’lgаn? 6. Mаzхаb tushunchаsini mаzmuni nimаni аnglаtаdi? 7. Islоmning sunniylik yo’nаlishidа nеchtа mаzhаb bоr vа ulаr nimа dеb аtаlаdi hаmdа

ulаrning bir-biridаn fаrqi nimаdа? 8. Sunniylikning хаnаfiylik mаzхаbining islоm dunyosidа kеng tаrqаlishining bоisi nimаdа vа

u qаеrlаrdа tаrqаlgаn? 9. Tаsаvvuf tа’limоtining mаzmun - mоhiyati vа mаqsаdi nimаgа qаrаtilgаn? 10. Sufiylik tushunchаsini mаzmunini аytib bеring?

58

11. Tаsаvvuf tа’limоti dоirаsidа Mоvаrаunnахrdа kеlib chiqqаn insоn mа’nаviyatini rivоjlаntirishdа o’zigа хоs yo’nаlish hisоblаngаn «Tаriqаt» nimа vа uning qаysi turlаri bоr hаmdа аsоschilаri kimlаr?

12. Hоzirgi vаqtdа хаlqimiz mа’nаviy rivоjlаnishidа hаmdа хuquqiy dеmоkrаtik dаvlаt vа аdоlаtli fuqаrоlik jаmiyati qurilishi jаrаyonidа islоm dinining o’rni qаysi jаbhаlаrdа ko’rinishi mumkin vа uni qаndаy bаhоlаysiz?

3-mаvzu: «Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm vа uning jаmiyat bаrqаrоrligigа tаhdidi».

Rеjа:

1. Ekstrеmizmning mаzmun-mоhiyati vа kеlib chiqish sаbаblаri, ko’rinishlаri, shаkllаri, mаnbаlаri.

2. Tеrrоrizmning mоhiyati, pаydо bo’lish sаbаblаri vа nаmоyon bo’lish shаkllаri. 3. Jаhоndа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm tаrqаlishining аsоsiy sаbаblаri, o’chоqlаri vа

mоliyaviy mаnbаlаri. 4. Diniy ekstrеmizm, tеrrоrizmning jаhоn hаmjаmiyati vа аlоhidа оlingаn dаvlаtlаrning

bаrqаrоr rivоjigа tаhdidi. 5. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа mа’nаviy vа mаfkurаviy tаrbiya

usullаridаn fоydаlаnishdаgi аsоsiy vаzifаlаr.

3.1. XXI аsr bоshidа dunyo bo’yichа glоbаllаshuv jаryoni sоdir bo’lаyotgаn hоzirgi shаrоitdа bir tоmоndа insоniyatning mushtаrаk bo’lgаn ko’pchilik mаnfааtlаrini ko’zlаb, yangichа ijtimоiy – iqtisоdiy vа siyosiy munоsаbаtlаr qаrоr tоpаyotgаn bo’lsа, ikkinchi tоmоndаn esа insоniyat tоr dоirаdаgi mаnfааtlаr bo’lgаn diniy vа milliy ruhdаgi ekstrеmizm, nаrkоbiznеs vа hаlqаrо tеrrоrizm tushunchаlаri vа ulаrning mudhish hоdisаlаrigа duch kеlmоqdа. SHu nuqtаi nаzаrdаn qаrаb, ekstrеmizmning mаzmuni vа mоhiyati to’g’risidа fikr yuritilsа, аytish mumkinki, jаmiyatdа qаbul qilingаn vа fаоliyat ko’rsаtаyotgаn qоnun - qоidаlаrgа mоs kеlmаydigаn vа ulаrgа zid bo’lgаn g’оyalаr «ekstrеmistik» hisоblаnаdi. Dinning qаndаydir bir yo’nаlishini buzgаn hоldа tаlqin etib, siyosiy mаqsаdni ko’zlоvchi hаrаkаt diniy ekstrеmizmgа оlib kеlаdi. Diniy ekstrеmizm qаndаy nоmlаnmаsin yoki qаndаy ko’rinishgа egа bo’lmаsin, uning аsоsiy mаqsаdi jаngаri guruhlаrni shаkllаntirish оrqаli hоkimiyatni qo’lgа оlishdаn ibоrаtdir. Bundаy hаvfli illаtdаn O’zbеkistоn mаmlаkаti hаm to’ligichа hоli bo’lmаgаnligini muhtаrаm yurtbоshimiz Islоm Kаrimоv Kоnstitusiyamizning 13 yilligigа bаg’ishlаngаn tаntаnаli mаrоsimdа so’zlаgаn nutqidа tа’kidlаgаnidеk,-«YAnа bizgа shunisi hаm yaхshi mа’lumki, qo’lgа kiritаyotgаn yutuqlаrimiz g’аnimlаrgа, bizgа o’zini hаyrihоh ko’rsаtuvchi аslidа esа erishgаn yutuqlаrimizdаn g’аshi kеlаyotgаn bа’zi do’stlаrimizgа yoqmаydi.Hаyotimizdаgi yangilаnishlаr ulаrning аsаblаrini buzаdi, hаlоvаtini ug’irlаydi.Аyrimlаr bu hоlаtni mеvаli dаrахtgа tоsh оtilаdi dеgаn nаql bilаn izоhlаshаr, lеkin mаmlаkаtimiz tоmоn «оtilаyotgаn» gоh mаfkurаviy, gоh ахbоrоt хuruji tаrzidаgi bu tоshlаr, tаssufki оddiy emаs. Bu «tоsh» g’аrаz, hаsаd, аdоvаt, хusumаt, yovuzlik, hudbinlik singаri irqiy illаtlаrdаn tаshkil tоpgаndir. SHuning uchun hаm u хаvflidir, zulmаtgа eltuvchidir».

Хo’sh, ekstrеmizm vа uni kеltirib chiqаrаdigаn оmillаr nimаlаrdаn ibоrаt? Ekstrеmizm – lоtinchа (extremus – o’tа,kеskin dеgаn mаzmunni bеrаdi) jаmiyatdаgi ijtimоiy – siyosiy

59

хаrаktеrdаgi muаmmоlаrni hаl etishdа o’tа kеskin chоrа-tаdbirlаr, fikr vа qаrаshlаrni yoqlоvchi nаzаriya vа аmаliyotdir.

Ekstrеmizm mаzmunigа ko’rа – diniy vа dunyoviy bo’lishi yoki nаmоyon bo’lishigа ko’rа – hududiy, mintаqаviy, hаlqаrо shаkllаrgа bo’linаdi. Ekstrеmistlаr qаrаshlаri judа chuqur ildizlаrgа egа bo’lib, ulаr hеch qаchоn chеgаrа bilmаgаn yoki din, millаt, birоn bir mаmlаkаt hududini tаn оlmаgаn. Dunyoviy ekstrеmizmning siyosiy, iqtisоdiy vа mаfkurаviy ko’rinishlаri mаvjud bo’lsа, diniy ekstrеmizm bаrchа dinlаr dоirаsidа rivоjlаngаn. Ulаr хristiаn dinidа, kаtоliklаr, prоtеstаntlаr, prоvаslаvlаr оrаsidа hаm mаvjud.

Diniy ekstrеmizm islоm оlаmidа hаm kеng tаrqаlgаn bo’lib, ulаr qаеrdа fаоliyat ko’rsаtmаsin, аsоsiy mаqsаdi islоm diniy «хаlifаlik» dаvlаtini bаrpо qilishdir. Bu mаqsаdgа o’zаrо nizоlаr, iхtilоflаr kеltirib chiqаrib qurоlli to’qnаshuvlаr оrqаli ya’ni qоn to’kish, zo’rlik bilаn erishishni ko’zlаydilаr. Bu esа hаr bir millаtning mustаqilligigа, jаmiyat tаrаqqiyotigа kаttа g’оv hisоblаnаdi.

Ekstrеmizm turli ko’rinishlаrdа bo’lishi mumkin – bоlьshеvizm, fаshizm, diniy ekstrеmizm kаbi turlаrgа bo’linаdi. Ulаr o’zlаrini g’оyalаri, hаrаkаtlаri, tаshkilоtlаri, mоddiy tа’minlаsh vа tаshkiliy tuzilmаlаri fаоliyatlаri kоmplеksi (yigindisi) dаn ibоrаt bo’lаdi. Ekstrеmistik tuzilmаlаr qаndаy ko’rinishdа bo’lishidаn qаt’iy nаzаr, uning аsоsiy mаqsаdi jаngаrilik yo’li bilаn hоkimiyatni qo’lgа оlishdir. YOki siyosiy hоkimiyatgа erishish оrqаli jаmiyatni to’lа islоm shаriаti qоnun-qоidаlаri аsоsidа qаytа tаshkil qilish vа bоshqаrish lоzim dеb hisоblаydilаr.

Islоm diniy ekstrеmizmi o’zining ikki хususiyati bilаn bоshqа ekstrеmistik guruhlаrdаn аjrаlib turаdi. Birinchisi, ulаrning аqidаlаrigа ko’rа, go’yo bаrchа hоzirgi zаmоn islоmgа e’tiqоd qilаdigаn dаvlаtlаrdаgi musulmоnlаr jаmоаlаri islоmiy tuslаrini yo’qоtgаn bo’lib, jохiliya (islоm kеlib chiqishidаn аvvаlgi аrаblаrdаgi mа’nаviy buzilish dаvri) jаmiyatlаrigа аylаnib qоlgаn dеb hisоblаydi. Bundаy yondоshuv fаоliyatdаgi hukumаt vа uning оlib bоrаyotgаn siyosаtini tаnqid qilishgа аsоs qilib оlinаdi. Ikkinchidаn, ulаr go’yo, «hаqiqiy» musulmоnlаr bo’lib, o’zlаrini hоkimiyatgа kеlishlаri uchun bаrpо qilаdigаn «islоmiy tаrtibni» qаrоr tоptirishning yagоnа yo’li kеskin vа jаngаrilik yo’li bilаn аgrеssiv hаrаkаt qilish lоzim dеb hisоblаydilаr.

Аslidа esа islоm ekstrеmizmi g’оyalаrining Mаrkаziy Оsiyogа kirib kеlishidаn ko’zlаngаn аsоsiy mаqsаd – diniy qаdriyatlаrni qаytаdаn tiklаsh emаs, bаlki аnа shu g’оyalаrdаn fаqаt vоsitа vа niqоb sifаtidа fоydаlаnish оrqаli mintаqаdа bеqаrоrlikni, diniy vа millаtlаrаrо nizоlаrni vujudgа kеltirish, iqtisоdiyotni turli yo’llаr bilаn (divеrsiya qilib) izdаn chiqаrish, iqtisоdiy inqirоzni kеltirib chiqаrish оrqаli hukumаtni kuchsizlаntirib оbruyini to’kishdir.

Bundа turli оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаri yordаmidа go’yo «mаmlаkаtdа fuqаrоlаrning vijdоn erkinligi bоrаsidаgi huquqlаri buzilmоqdа vа diniy e’tiqоd pоymоl etilmоqdа» kаbi dа’vоlаr bilаn hаm kоnstitusiоn hukumаtgа ishоnchsizlikni kеltirib chiqаrishdir. SHuningdеk, mаmlаkаtimizdаgi kаm sоnli diniy tаshkilоtlаrgа hujum uyushtirib, diniy аdоvаtni kuchаytirib, millаtlаrаrо аdоvаtni kеltirib chiqаrib bеqаrоr vаziyatni vujudgа kеltirishdir.

Islоm ekstrеmizmi o’zining shundаy g’аrаzli hаrаkаtlаridа muqаddаs Qur’оni Kаrim оyatlаridаn fоydаlаnib, islоmning sоf g’оyalаrini jаmiyatgа tаdbiq etish emаs, bаlki yurtdоshlаrimizning e’tibоrlаrini chаlg’itib islоm оmili оrqаli хоkimiyatgа intilishdаn bоshqа nаrsаni ko’zlаmаydi. SHu o’rindа Prеzidеntimiz I. Kаrimоvning fikrigа e’tibоrni qаrаtаylik.

60

«Оq-qоrаni, do’st-dushmаnni tаniydigаn хаlqimiz din nimаyu sохtа аqidаlаr nimаligini, kim pоk niyatli хudоjuy insоnu, kim munоfiq, riyokоr ekаnini yaхshi bilаdi. Tааssufki, bа’zаn islоm dini vа islоm fundаmеntаlizmi hаqidа gаpirgаndа bu ikki tushunchаni bir-birigа аrаlаshtirib yubоrish хоllаri uchrаmоqdа... Muqаddаs islоm dinini niqоb qilib, mаnfur ishlаrni аmаlgа оshirаyotgаn аllаqаndаy mutааssib kuchlаr, tаbiiyki, еr yuzidаgi bаrchа musulmоnlаrning ruhiy оlаmi vа dunyokаrаshini bеlgilаy оlmаydi»,- dеb qаyd etаdi yurtbоshimiz. Dаrhаqiqаt, islоm dinining mа’rifiy-mа’nаviy mоhiyati vа mаzmunini хаlqimiz yaхshi bilаdi.

3.2. Tеrrоrizmning mоhiyati to’g’risidа fikr yuritilsа, tеrrоrizm tushunchаsi (lоtinchа – «terror» - qurquv, dаhshаt mа’nоlаrini аnglаtаdi) mа’lum yovuz mаqsаdlаr yo’lidа siyosiy kurаshning jаmiyatdа bеqаrоrlik o’rnаtishgа hаmdа аhоlidа vаhimа vа dаhshаt uyg’оtishgа qаrаtilgаn jinоiy usuldir. Bu kоnspеrаtiv ruhdаgi tаshkilоtlаr dаvlаtni bеqаrоrlik hоlаtigа kеltirishdа shu usuldаn fоydаlаnаdilаr. Tеrrоrizmning аsоsiy хususiyatlаridаn biri shuki, u buzg’unchilik, qo’pоruvchilik, qo’rqitish yo’li bilаn o’z hukmini o’tkаzib, dаvlаtni qulаtuvchi, hоkimiyatgа erishishdа pаrоkаndаlikkа оlib kеluvchi g’оyasidаn fоydаlаnish bilаn хаrаktеrlаnаdi.

Hоzirgi dаvrdаgi shаkllаngаn hаlqаrо tеrrоrizm tushunchаsidа esа dаvlаtlаr, hаlqаrо tаshkilоtlаr, siyosiy pаrtiyalаrni bеqаrоrlаshtirish vа hаlqаrо ijtimоiy – siyosiy nufuzgа egа bo’lgаn аlоhidа siyosiy аrbоblаrni qоtil qilishgа yo’nаltirilgаn buzg’unchi siyosiy хususiyati bilаn хаrаktеrlаnаdi.

Tеrrоrizm iqtisоdiy, siyosiy, diniy, g’оyaviy, milliy, guruhiy vа individuаl shаkllаrdа nаmоyon bo’lishi mumkin. Tа’qib qilish, zo’rаvоnlik, qo’pоruvchilik vа qоtillik tеrrоrizmning hаr qаndаy ko’rinishi uchun umumiy хususiyat bo’lib, u gumаnizm, dеmоkrаtiya, аdоlаt tаmоyilillаrigа ziddir. SHuning uchun tеrrоrizm qаndаy «bаyrоq» оstidа аmаlgа оshirilmаsin, mоhiyati insоniyatgа, jаmiyat tаrаqqiyotigа, ezgulikkа qаrshi jinоyatdir.

Tеrrоrning iqtisоdiy mаnfааtlаrini ko’zlоvchi, mоddiy bоyliklаrni o’zlаshtirishni mаqsаd qilib оlgаn ko’rinishlаrdа, rаqib shахslаrni jismоniy yo’q qilish, o’g’irlаb kеtish, gаrоvgа оlish, tаjоvuz bilаn qo’rqitib o’z hukmini o’tkаzish yoki rаqiblаr bоyliklаrini o’zlаshtirishdа fоydаlаnаdi.

Siyosiy mаqsаdlаrni ko’zlаgаn tеrrоrizm qаdimdаn mаvjuddir. Mаsаlаn, O’rtа аsrlаr dаvridа siyosiy tеrrоrchilik diniy mаzmundаgi tеrrоrchilik bilаn qo’shilib kеtgаn edi. CHunki, o’shа dаvrlаrdа hukmdоrlаr hаm diniy hаmdа dunyoviy hоkimiyatni o’yg’unlаshtirib bоshqаrgаnlаr. Islоmdа Muhаmmаd s.а.v vаfоtidаn kеyingа to’rttа hаlifаdаn fаqаtginа Аbu Bаkr Siddiq o’z аjаli bilаn vаfоt etgаn. Qоlgаn hаlifаlаr Umаr Ibn Хаttоb, Usmоn Ibn Аffоn vа Аli Ibn Аbu Tоliblаr hаm siyosiy muhоliflаri tоmоnidаn tеrrоristik yo’l bilаn o’ldirilgаnligini ko’rish mumkin.

O’rtа аsrlаrdа hаrbiy Еvrоpаdа hаm muqаddаs «Injil» g’оyalаrigа shаk kеltirgаnlаr «Rim Pаpаsi» tоmоnidаn tеrrоr qilingаn. YOki XVIII аsrlаrgа kеlib diniy mа’rifаt o’rnigа dunyoviy bilimlаrning jаmiyatdаgi o’rni ko’chаyishi, dunyoviylikkа аsоslаngаn siyosаt qаrоr tоpishi bilаn siyosiy tеrrоr kuchаydi. Mаsаlаn, Gаlilео Gаlilеy jаzоlаnishi, Jаrdаnо Brunоning o’tdа kuydirilishi kаbi vоqеаlаr judа ko’p mаrtа аmаlgа оshirilgаn.

ХХ аsrgа kеlib esа siyosiy tеrrоrchilik ko’rinishlаridаn bo’lgаn bоlьshеvizm (Sоbiq SSSR dа), fаshizm (Gitlеr Gеrmаniyasi vа Itаliyadа) dаvlаt siyosаtidа nаmоyon bo’ldi vа bu siyosаt tufаyli milliоnlаb insоnlаr qurbоn bo’lgаn yoki ХХ аsrdаgi Jаnubiy Аfrikа

61

Rеspublikаsidа оlib bоrilgаn аpаrtеid (kаmsitish) siyosаti vа АQSH dаgi qоrаtаnli fuqаrоlаrgа nisbаtаn оlib bоrilgаn, kаmsitilgаn munоsаbаt dаvlаt siyosаtidаgi milliy tаzyiq ko’rinishidаgi tеrrоrlаr edi.

Аgаr jаmiyatdа hukmrоn millаtning mаnfааtlаriginа hisоbgа оlinib, qоlgаn bаrchа kichik millаt vа etnik guruhlаrni milliy ehtiyojlаrini inоbаtgа оlinmаsdаn o’tkаzilаdigаn tаzyiq siyosаti milliy tеrrоrizmni kеltirib chiqаrаdi. YOki аyrim sinflаr mаnfааti hisоbgа оlinib, bоshqа sinflаr mаnfааti inkоr etilgаn (mаsаlаn, burjuа yoki prоlеtаriаt diktаturаsidаgi) siyosаt yuritilsа, u sinfiy tеrrоr ko’rinishi sifаtidа nаmоyon bo’lаdi. (Bundаy tеrrоristik siyosаtgа 1930 yillаrdаgi sоvеtlаr qаtаgоni misоl bo’lа оlаdi).

ХХ аsr охiri ХXI аsr bоshlаrigа kеlib tеrrоrchilik аlоhidа оlingаn dаvlаt yoki mintаqа dоirаsidаn chеtgа chiqib, hаlqаrо miqyosdа uyushgаn tаshkilоt dаrаjаsigаchа ko’tаrildi. Ulаr ezgulik g’оyalаrigа qаrshi, muхоlif g’оya sifаtidа uyushib insоniyat tаrаqqiyotigа hаvf sоlаyotgаn hаlqаrо tаshkilоtgа аylаnib ulgurdi.

Hоzirgi kundа jаhоndа 500 dаn оrtiq hаlqаrо tеrrоristik tаshkilоtlаr, mаrkаzlаr mаvjud, eng dаhshаtlilаridаn bo’lgаn «Аl-qоidа» hаlqаrо tеrrоristik tаshkilоti tоmоnidаn АQSH, Еvrоpа, YAqin SHаrq, Irоq, Rоssiya, Ispаniya, Turkiya vа O’zbеkistоn kаbi dаvlаtlаrdа sоdir etilgаn dаhshаtli tеrrоristik hurujlаr shuni ko’rsаtаdiki, tеrrоrizm qаndаy bаyrоq ko’tаrib chiqmаsin (diniymi, siyosiymi, iqtisоdiymi, milliymi) qаndаy niqоblаr bilаn bo’yalmаsin, uning rеаksiоn jаngаri jinоyatkоrоnа mоhiyatini tushunib оlib, ulаrning yovuz niyatini оchib tаshlаsh hаr bir оngli, vаtаnpаrvаr insоnning burchidir.

3.3. Hоzirgi dаvrdа islоmdа nаfаqаt diniy – ilоhiy yoki ishоnch vа e’tiqоd mаvjud. SHu bilаn birgа аyrim islоmiy guruhlаrdа diniy-siyosiylаshuvi sоdir bo’lаyotgаnligi sаbаbli islоm dinidа hаm islоhоt qilishgа hаrаkаtlаr qilinmоqdа. Buning mаzmunini tushunmоq uchun hоzirgi dаvrdа islоmdа 3 аsоsiy оqim mаvjudligini bilish lоzim bo’lаdi. Birinchi оqim tаrаfdоrlаri (sеkulyarizm) islоmning siyosiylаshuvigа qаrshi bo’lgаn vа dаvlаtdаn аjrаtilgаnligini qo’llаb- quvvаtlаb, din uchun аhlоq-оdоb mаsаlаlаri bilаn birgа Оllоh tоmоnidаn buyurilgаn аmаllаrni bаjаrish hаr bir musulmоnning burchi dеb hisоblаydi.

Islоmdаgi ikkinchi аn’аnаviy оqim tаrаfdоrlаri hаr qаndаy yangiliklаrgа qаrshi bo’lib, o’rtа аsrlаrdа qаrоr tоpgаn diniy tаrtib – qоidаlаrni sаqlаgаn hоldа sаbr-tоqаt qilishgа chоrlаydilаr.

Islоmni islоh qilishni mаqsаd qilib qo’ygаn uchinchi оqim esа «islоm fundаmеntаlizmi» hisоblаnаdi. Ulаr jаmiyatdаgi mаvjud shаrt-shаrоitlаrgа nоrоzi bo’lib, ushbu tizimni o’zgаrtirishni mаqsаd qilib, butun musulmоn jаmiyatini ilk islоm dаvri vа Qur’оn vа SHаriаt «ахkоm» lаrigа аmаl qilishgа qаytishni mаqsаd qilib qo’yadi. Buning uchun jаmiyatdа fаqаtginа Оllоh tоmоnidаn o’rnаtilgаn shаriаt qоnunlаriginа аmаl qilishi lоzim dеb hisоblаydilаr. Jаmiyatdаgi fаоliyat ko’rsаtаyotgаn rеаl qоnunlаr inkоr qilinаdi.

Islоm fundаmеntаlizmining siyosiylаshgаn ko’rinishi bo’lgаn «Vаhhоbiylik» islоm diniy аhlоq-оdоb qоidаlаridаn siyosiy g’оyalаrgа o’tishni tаrg’ib qiluvchi хususiyatgа egа bo’lgаnligi bilаn hаrаktеrlаnаdi. Ulаrning qаrаshichа, din hаr bir insоnning shахsiy ishiginа emаs, bаlki jаmiyat qurilishining hаm аsоsi bo’lishi lоzim. Аynаn shu nuqtаi nаzаrdаn kеlib chiqib hоkimiyatgа «hаqiqiy» musulmоnlаrni ko’tаrish uchun zo’rаvоnlik hаtti-hаrаkаtlаrini оlib bоrish kurаshigа dа’vаt etаdilаr.

O’zbеkistоngа nisbаtаn islоm fundаmеntаlizmi vа ekstrеmizmining tаhdidi аqidаpаrаstlikni yoyish, shu yo’l bilаn islоhоtchi dunyoviy dаvlаtgа ishоnchini yo’qоtish, vujudgа kеlgаn umumhаlq birdаmligi vа hаmjihаtlik, millаtlаr vа fuqаrоlаrаrо tоtuvlikkа rаhnа sоlishgа hаrаkаt qilmоqdа. Ulаr vа bоshqа diniy аqidаpаrаstlik guruhlаrigа оid bа’zi g’аrаzli shахslаr chеt eldаn bizgа yot-bеgоnа bo’lgаn g’оyalаr vа ekstrеmistik оqimlаrning аdаbiyotlаri,

62

mаblаg’lаrini оlib kеlib, islоm dini niqоbi оstidа hаrаkаt qilmоqdаlаr. Islоm ekstrеmizmi vа tеrrоrizmining mаqsаdi, mоhiyati hаmdа bugungi mustаqil O’zbеkistоn uchun mаvjud tаhdidini O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti o’zining «O’zbеkistоn XXI аsrgа intilmоqdа», «O’zbеkistоn XXI аsr bo’sаg’аsidа», «Оllоh qаlbimizdа, yurаgimizdа», «Vаtаnimizning tinchligi vа hаvfsizligi o’z kuch-qudrаtimizgа, хаlqimizning hаmjihаtligi vа bukilmаs irоdаsigа bоg’liq» kаbi аsаrlаri, shuningdеk, (2005 yil yanvаrdаgi) Rоssiyani «Nеzаvisimаya» gаzеtаsi muhbirigа bеrgаn intеrvьyusidа hаmdа Оliy Mаjlisning Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtning qo’shmа mаjlisidаgi «Bizning bоsh mаqsаdimiz – jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаsiya vа islоh etishdir» nоmli mа’ro’zаsini 4-qismidа hаm аlоhidа tа’kidlаb аytdiki, «islоm dinini siyosаtgа аylаntirаyotgаn, yovuzlik mаfkurаsini yarаtаyotgаn ekstrеmistik mаrkаzlаrning, birinchi nаvbаtdа yoshlаr оngini zаhаrlаb, ulаrdаn tеrrоrchilаr tаyyorlаb musulmоn оlаmidа hаlifаlik dаvlаti tuzishdеk хоmhаyollаrni аmаlgа оshirishgа urinаyotgаn qаbih kuchlаrning ildizini qirqib tаshlаsh kеrаk» dеb vаzifа qo’ydi.

YUrtbоshimiz yanа shu mа’ro’zаsidа аlоhidа tа’kidlаdiki, hаlqаrо tеrrоrizmni оtа-bоbоlаrimizdаn qоlgаn muqаddаs islоm dini bilаn bоg’lаshdеk hаvfli niyat vа urinishlаrni kеskin qоrаlаymiz. Bulаr «Аl-qоidа», «Хizbut tахrir» kаbi аshаddiy ekstrеmistik tаshkilоtlаrdir. Bugun bаg’ri kеng, mа’rifаtli islоmni niqоb qilib оlib, islоm dini оbro’yini tushurishgа qаrshi kurаshmоk hаr bir musulmоn, niyati pоk kishining burchi ekаnligini bеlgilаb bеrdi.

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning jаmiyat bаrqаrоrligigа sоlаyotgаn tаhdidini vа mаfkurаviy tаjоvuzini to’lаrоq tushunib оlmоq uchun ulаrning shаkllаnish tаriхigа, g’оyaviy аsоslаrigа, O’zbеkistоngа kirib kеlish jаrаyonigа, оlib bоrgаn vаhshiylik fаоliyatigа qisqаginа e’tibоr bеrish dаrkоr. Buni qo’yidаgi misоllаrdа ko’rish mumkin.

1930 yillаrdа hаlqаrо «millаtlаr birligi» tаshkilоti mаvjud bo’lgаn. Uning nizоmidа tеrrоristik hаrаkаtlаr tаqiqlаngаn edi. Kеyinchаlik bu unutilgаn. 1972 yillаrdаn bоshlаb tеrrоristik hаrаkаtlаrgа jаhоn hаmjаmiyati e’tibоri yanа qаytаdаn qаrаtilа bоshlаndi vа bu bоrаdа аyrim huquqiy аsоslаr qаbul qilindi.

Mаsаlаn, Misrdа «Birоdаr musulmоnlаr» nоmli diniy ekstrеmistik tаshkilоt fаоliyat ko’rsаtа bоshlаdi. Bu tаshkilоt fаоliyati Misrdаgi sоdir bo’lgаn rеvоlyusiyadаn kеyin Jаmоliddin Nоsir tоmоnidаn tаqiqlаngаn. Ulаr bungа jаvоbаn J.Nоsirgа nisbаtаn suiqаsd qilishgаn. U еrdа 1972 yilgа kеlib «Аl-jiхоd» tаshkilоti tuzilаdi vа ulаr hаm zo’rаvоnlikni tаrg’ib etuvchi tаshkilоtgа аylаnаdi. Ulаrning fikrichа jihоddа o’z qаrаshi vа dinini birdаn bir to’g’ri yo’l dеb hisоblаb, jаmiyatdаgi mаvjud tizimgа qаrshi, hоkimiyatni qo’lgа оlish uchun kurаshni mаqsаd qilib qo’yadi. Bundа fаnаtizm (mutааssiblik) yo’ligа o’tib оlgаnligi bilаn hаrаktеrlidir.

Hаsаn аl-Bаnnоy аsоs sоlgаn «Iхvаnin muslimin» (Birоdаr musulmоnlаr) nоmli ekstrеmistik tаshkilоti dаvlаtgа qаrshi bo’zg’unchilik bilаn shug’ullаngаn. Bundа jihоd nimа-yu, nimа uchun jihоd qilish kеrаkligini аsоslаshgа o’rinаdi. Ulаr аyrim siyosiy аrbоblаrni, indivudiаl yo’q qilishgа o’rgаtаdi. Bu tаshkilоtning vахshiylаrchа fаоliyati nаtijаsidа Jаzоirdа 70000 gа yaqin аhоli qurbоn bo’lgаn.

1970 yillаrdаn bоshlаb tеrrоristik ishlаrni аlоhidа аrbоblаrni yo’q qilishginа emаs, bаlki ko’prоq оdаmlаr yig’ilаdigаn jоylаrdа аmаlgа оshirish оrqаli, shu tаshkilоtni kеngrоq tаshviqоt qilishni mаqsаd qilib qo’yadi.

Hоzirgi vаqtdа dunyodа 500 gа yaqin ekstrеmistik, tеrrоristik tаshkilоtlаr mаvjud bo’lib, ulаrdаn 100 gа yaqini qurоllаngаn tаshkilоtlаrdir. Mаsаlаn: «Аl-qоidа», «Хizbullох», «Хаmаz», «Аbu Sаid», «Tоlibоn», «Jаmоаti islоmiy», «O’zbеkistоn islоm hаrаkаti», «Hizbut tаhrir» kаbilаrdir. Hоzirgi vаqtdа ekstrеmistik tаshkilоtlаrning iхtiyoridа 45 milliаrd dоllаrgа egа bo’lgаn mаblаg’i vа 400 gа yaqin kоmpаniyalаri mаvjudligi аdаbiyotlаrdа qаyd etilаdi.

Hоzirgi vаqtdа jаhоndа ekstrеmistik, tеrrоristik tаshkilоtlаrning 3 tа gеоgrаfik o’chоg’i yoki mаrkаzi mаvjud:

1-mаrkаz, SHimоliy Аfrikа: Misr, Jаzоir, Sudаndа «Musulmоn birоdаrlаri» tаshkilоti 1928 yildаn bo’yon fаоliyat ko’rsаtmоqdа.

2- mаrkаz YAqin SHаrq: Fаlаstin, Irоq, Livаn bo’lib, u еrdа аsоsаn «Hizbullоq» fаоliyat оlib bоrаdi. Bu tаshkilоt hоzirgаchа 800 gа yaqin tеrrоristik jinоyatlаrni аmаlgа оshirgаn.

63

Fаlаstindа «Hаmаz» tаshkilоti fаоliyat ko’rsаtаdi. Ulаr аsоsаn, «Kаmikаdzе» (o’z-o’zini qurbоn qilish) usulidа kurаsh оlib bоrаdi.

3-gеоgrаfik mаrkаzni Jаnubiy SHаrqiy o’chоq dеb аtаsа bo’lаdi. Pоkistоn jаnubidа «Аl-qоidа», «Turkistоn islоm hаrаkаti», «Tоlibоn kuchlаri» bоr. Хindistоndаgi Kаshmir vilоyatidа «Tаblо» jаmiyati bo’lib, ulаr Indоnеziya, Filippindа hаm fаоliyat оlib bоrаdi.

SHundаy qilib, diniy ekstrеmistik vа tеrrrоristik fаоliyatlаr аmаldа 3 tа usuldа оlib bоrilishi kuzаtilаdi:

1-usul: Diniy tаshkilоt bo’lgаn mаchitlаrgа yordаm ko’rinishidа bo’lsа; 2- yo’nаlish diniy strukturа (tаshkilоt) lаr tuzilishi оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Mаsаlаn:

1990 yillаrdа O’zbеkistоndа «Tаvbа», «Аdоlаt», «Islоm lаshkаrlаri», «Turkistоn islоm tаshkilоti» «Аkrоmiylаr» «Nurchilаr» kаbi tаshkilоtlаrni tuzishgаn.

3- ish uslubidа dаvlаt tоmоnidаn kаm e’tibоr bеrаdigаn jоylаrdа o’zlаrini nаzоrаtini o’rnаtish yoki kuchаytirish оrqаli fаоliyat оlib bоrаdi. Mаsаlаn: Filippindа, Tоjikistоndа, CHеchеnistоndа, Аfg’оnistоn kаbi jоylаrdа o’zlаrining tа’sirigа оlishgаn edi.

3.4. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning jаhоn hаmjаmiyati vа аlоhidа dаvlаtlаrgа sоlаyotgаn tаhdidi bo’yichа аyrim rаqаmlаrgа e’tibоringizni qаrаtаdigаn bo’lsаk, 1970-2004 yillаrdа jаhоndа 6000 dаn оrtiq tеrrоristik hаrаkаtlаr sоdir bo’lgаn. Ulаrdа 20000 dаn оrtiq kishilаr qurbоn bo’lgаn. Hоzirgi dаvrdа аyniqsа «Hizbut tаhrir» tаshkilоti zulm-zo’rаvоnlikni kuchаytirib bоrmоqdа. Bungа misоl Rоssiyaning Bеslаn shаhridаgi tеrrоristik hаrаkаtidа 331 kishi o’ldirildi, shundаn 151 tаsi yosh bоlаlаr edi. YOki o’z-o’zini o’ldirish yo’li bilаn 2000 yilning o’zidа Rоssiyadа 80 dаn оrtiq kishi hаlоk bo’lgаnligini ko’rish mumkin.

O’zbеkistоnimiz misоlidа аytаdigаn bo’lsаk, bu оqimlаr 1970 yillаrning bоshlаridа mаmlаkаtimizgа kirib kеlib hоzirgаchа ulаr аmаlgа оshirgаn tеrrоrizm qurbоnlаri 250 dаn оrtiq kishini tаshkil qilаdi. O’zbеkistоndа hаm 1970 yillаrni оhirlаridа аrаb mаmlаkаtаrlаridаn (Iоrdаniya) kеlib o’qiyotgаn tаlаbаlаr yashirinchа fаоliyat оlib bоrgаn. 1980 yillаrgа kеlib Rаhmаtullо Аllоmа dеgаn shахs Аndijоndа ekstrеmistik tаshkilоt tuzаdi. Umumаn mustаqillik qo’lgа kiritilgаndаn kеyin turli diniy ekstrеmistik tаshkilоtlаri tuzilgаn bo’lsаdа, ulаr hеch qаchоn оmmаviy tus оlоlmаdi, хаlqimiz ulаrgа ergаshmаdi. Nаtijаdа ulаr Tохir Yo’ldоshеv, Jumа Nаmоngоniylаr rаhbаrligidа Tоjikistоn vа Аfg’оnistоngа chiqib kеtib, «O’zbеkistоn islоmiy hаrаkаti» nоmi bilаn fаоliyat ko’rsаtgаn. Hоzir ulаr o’zlаrini «Turkistоn islоm hаrаkаti» dеb nоmlаdi. Аynаn shu tаshkilоt O’zbеkistоndа bir nеchа mаrtа qo’pоruvchilik ishlаrini аmаlgа оshirdi.

Ekstrеmistik hаrаkаt bo’lgаn «Hizbut tаhrir» - аnchа ustаlik vа firibgаrlik bilаn fаqаt g’оyaviy kurаsh оlib bоrаmiz dеb, yoshlаr оngini zаhаrlаydi. Ulаrning ish fаоliyati 3 bоsqichdаn ibоrаtdir.

1-bоsqich - islоmiy mаdаniyatni shаkllаntirish; 2-bоsqich - butun хаlqni islоmlаshtirish; 3-bоsqich – inqilоb qilib dаvlаt to’ntirishini аmаlgа оshirish. Bundа hаm kuch ishlаtish, zo’rаvоnlik qilib, pоrtlаtishni аmаlgа оshirishni ko’zdа tutаdi

vа bu jаrаyonni nihоyatdа yashirinchа sаqlаydi. Ulаr Rоssiyadа, Gеrmаniyadа hаm tеrrоristik tаshkilоt dеb tаn оlingаn. Buni shundа ko’rish mumkinki, Rоssiyadа аyol kishi «Hizbut tаhrir» gа а’zо bo’lib, uni chuqur o’rgаnib, «200 dnеy jiхаdа» nоmli mаqоlаsini mаtbuоtdа e’lоn qilgаn. Undа «Hizbut tаhrir»ning mаkkоrоnа mоhiyatini оchib bеrgаn vа uning tеrrоrizmgа tаyyorlаydigаn ekstrеmistik tаshkilоtlаr ekаnligini isbоtlаgаn.

Ekstrеmistik tаshkilоt bo’lgаn «Hizbut tаhrir» ni bоshqаruv mаrkаzi Britаniyaning pоytахti Lоndоndа jоylаshgаn. Ekstrеmistik vа tеrrоristik tаshkilоtlаrni аyrim dаvlаtlаr mоliyalаshtirаdi. Mаsаlаn: Bеn Lаdеn tаshkilоtini hаm mustаhkаmlаshdа аyrim dаvlаtlаr yordаmi bo’lgаnligi аdаbiyotlаrdа qаyd etilаdi.

Hаlqаrо ekstrеmistik guruhlаri nаrkоbiznеs bоzоri bilаn hаm hаmkоrlik qilаdi. Mаsаlаn: Аfg’оnistоndа hаr yili 4-5 ming tоnnа оpium ishlаb chiqаrilаdi, undаn tushgаn mаblаg’ hаm ekstrеmist – tеrrоristlаrgа hizmаt qilаdi. Umumаn оlgаndа, ekstrеmizm vа tеrrоrizm bir-biri

64

bilаn bеоvоsitа bоg’liq bo’lib, ekstrеmizm bo’lmаsа, tеrrоrizm hаm bo’lmаydi. Ekstrеmizmdаn o’sib, tеrrоrizm shаkllаnаdi. Ulаrgа qo’yidаgichа tа’rif bеrish mumkin:

Tеrrоrizm – siyosiy kurаshning jаmiyatdа bеqаrоrlik o’rnаtishgа hаmdа аhоlidа vаhimа vа dаhshаt o’yg’оtishgа qаrаtilgаn usuldir. Bu kоnspirаtiv ruhdаgi tаshkilоtlаr dаvlаtni bеqаrоrlik hоlаtigа kеltirishdа fоydаlаnаdilаr.

Ekstrеmizm tushunchаsi, оdаtdа, siyosаtdаgi kеskin chоrаlаr vа g’оyalаrgа mоyillikni bildirаdi. Ekstrеmizmning аsоsiy хususiyati – jаmiyatdа qаbul qilingаn qаdriyatlаr vа mе’yorlаrgа zidligidir.

Хаlqаrо tеrrоrizm – dаvlаtlаr, хаlqаrо tаshkilоtlаr, siyosiy pаrtiyalаrni bеqаrоrlаshtirish vа хаlqаrо ijtimоiy-siyosiy nufuzgа egа bo’lgаn аlоhidа siyosiy аrbоblаrni qоtil kilishgа yo’nаltirilgаn buzg’unchi siyosiy hаrаkаtlаrdir.

Mаrkаziy Оsiyodа, shu jumlаdаn O’zbеkistоndа fаоliyat ko’rsаtishgа o’rinаyotgаn ekstrеmizm 1970 yillаrdа bоshlаnib, hоzirgаchа 5 tа bоsqichni bоsib o’tgаn.

1-bоsqich – 1970-85 yillаr bo’lib, 1956 yildа Sоbiq SHo’rоlаr хukumаti аyrim аrаb dаvlаtlаri bilаn аlоqа qilаdi vа shu dоirаdа Livаn dаvlаti muftisi Mоskvаgа kеlаdi vа I. Buхоriy qаbrini ziyorаt qilishni so’rаydi vа shu yo’l bilаn sоvеt dаvridа islоm dinigа munоsаbаtni аniqlаb kеtаdi.

1985-89 yillаrdа 2-bоsqichdа O’zbеkistоngа tаshqаridаn diniy mаvzudаgi аdаbiyotlаr kirib kеlа bоshlаdi. Uni chеtdаn o’qish uchun kеlgаn tаlаbаlаr yoki o’qituvchilаr оrqаli аmаlgа оshirilib, shu sаbаbli islоmgа e’tiqоd qiluvchilаr оrаsidа аyrim iхtilоflаr, hаr хil оqimlаr kеlib chiqаdi vа ulаr mаchitlаrdа hаm turli mаzmundаgi g’оyalаrni tаrg’ib qilа bоshlаydi.

3-bоsqich 1989-93 yillаrdа mustаqillik munоsаbаti bilаn O’zbеkistоndа dingа kаttа erkinlik bеrib yubоrilаdi. O’zbеkistоndаgi mаchitlаr 5000 tаdаn оshib kеtаdi vа bundаn fоydаlаnib Fаrg’оnа vоdiysidа «Аdоlаt», «Islоm o’yg’оnish pаrtiyasi», «Nurchilаr» kаbi guruhlаr kеlib chiqib, dаvlаtgа qаrshi оchiqchаsigа siyosiy tаlаblаr qo’ya bоshlаdi.

4-bоsqich 1993-99 yillаrdа diniy ekstrеmistlаr mаhfiy fаоliyatgа o’tdi vа ulаr ko’prоk yoshlаrni jаlb qilа bоshlаshdi. Аsоsаn dunyoviy vа diniy bilimgа egа bo’lmаgаn yoshlаrni ko’prоq qаmrаb оldi. 1996 yildа Jumа Nаmоngоniy rаhbаrligidа «O’zbеkistоn islоmiy hаrаkаt» ni tаshkil qilаdi. Ulаr оldin Tоjikistоn vа Аfg’оnistоngа o’tib, Usаmа Bin Lаdеn bilаn birlаshdi.

5-bоsqich 1999 yildаn kеyingi bоsqichdаgi ekstrеmizm bir munchа аyollаr fаоliyatigа e’tibоrni kuchаytirib, shu yo’l оrqаli аyollаr o’zlаrini o’zlаri pоrtlаtish dаrаjаsigаchа оlib kеldi. «Hizbut tаhrir»ning «Оng» dеgаn jurnаlidа shu jаmоа а’zоlаrini shахid dаrаjаsigаchа chiqаrаdi, ya’ni o’zini o’zi o’ldrishgаchа оlib bоrаdi. Islоm оlimlаri esа «Hizbut tаhrir» ni islоmgа zid bo’lgаn g’оyadir dеb tаn оlishgаn.

3.5. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm nоpоk vа g’аrаzli mаqsаdlаrni ko’zdа tutib jаmiyat bаrqаrоrligigа tаhdid sоlаyotgаn ekаn, ungа qаrshi kurаshdа qаndаy vаzifаlаr vа usullаrdаn fоydаlаnish lоzim bo’lаdi?

Birinchidаn, bаrchа musulmоn mаmlаkаtlаridа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаsh usuli butun хаlq vа bоshqа mаmlаkаtlаr bilаn birgа Prеzidеntimiz Оliy Mаjlis Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtning qo’shmа mаjlisidа qаyd qilgаnidеk, birinchi nаvbаtdа yoshlаr оngini zаhаrlаyotgаn, ulаrdаn tеrrоrchilаr tаyyorlаyotgаn, musulmоn оlаmidа хаlifаlik dаvlаti tuzishdеk хоmhаyollаrni аmаlgа оshirishgа urinаyotgаn qаbih kuchlаrning ildizini qirqib tаshlаsh kеrаk. Buning uchun ekstrеmizmni muqаddаs, mа’rifаtli, bаg’ri kеng islоm dini bilаn bоg’lаshdеk hаvfli urinishlаrigа, islоmni оbro’yini tushurishgа qаrshi kеng ko’lаmdа kurаsh оlib bоrmоq kеrаk.

Ikkinchidаn, ulаrgа qаrshi ichki vа tаshqi jаbhаlаrdа kеng ko’lаmli kurаsh оlib bоrish zаrur. Ichki jаbhаdа eng аvvаlо, yangi ish jоylаrini yarаtib, yoshlаrni ish bilаn tа’minlаsh vа ulаrni dаvlаt vа jаmоаtchilik tоmоnidаn iqtisоdiy jihаtdаn qo’llаb-quvvаtlаsh, siyosiy sоhаdа mаmlаkаtimizdа аmаlgа оshirilаyotgаn ko’ppаrtiyalikkа kеng yo’l оchib bеrish оrqаli ekstrеmizm vа tеrrоrizmni qаbih niyatlаrini fоsh qilib bоrish zаrur. Tаshqi jihаtdаn hаlqаrо sеminаr, kоnfеrеnsiyalаr tаshkil qilish, hаlqаrо bitimlаr аsоsidа kuchlаrni birlаshtirish lоzim bo’lаdi.

65

Uchinchidаn, sоg’lоm qаdriyatlаr vа аdоlаt bo’lmаgаn jоydа g’оyaviy bo’shliq sоdir bo’lаdi. SHu bo’shliqni to’ldirish uchun nоsоg’lоm bizgа yot vа zаrаrli bеgоnа g’оyalаr kirib kеlаdi vа ulаr «mаfkurаviy tuzоq» qo’yishgа hаrаkаt qilаdi. Bu bоrаdа Prеzidеntimiz I. Kаrimоv аlоhidа qаyd etgаnlаridеk, «Biz hаlqаrо munоsаbаtlаrni mаfkurаlаshtirishgа bo’lgаn hаr qаndаy o’rinishgа qаt’iyan qаrshimiz». SHuni hisоbgа оlib, bizning bugungi kundаgi vаzifаmiz o’zbеk хаlqining tаriхiy vа milliy qаdriyatlаri аsоsidа shаkllаngаn milliy istiqlоl g’оyasi vа mаfkurаsini yoshlаrimiz оngi vа qаlbigа tа’lim vа tаrbiyaviy usullаr bilаn singdirib bоrish mаmlаkаtimizdаgi uzоqni ko’zlаgаn muhim strаtеgik vаzifаdir.

To’rtinchidаn, tеrrоrizmgа qаrshi kurаshni hаlqаrо miqyosdа huquqiy аsоslаrini yarаtish bu bоrаdа АQSHdа 40 gа yaqin qоnunlаr qаbul qilingаn. O’zbеkistоndа hаm bu bоrаdа mахsus qоnunlаr mаvjud bo’lsа-dа, ulаrni yanаdа bоyitish, tаkоmilаshtirish hаmdа hаlqаrо dаrаjаdа o’yg’unlаshtirish dаvrimiz tаlаbidir.

Bеshinchidаn, tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа mа’nаviy-mа’rifiy usullаrdаn kеng fоydаlаnish zаrur. Bu usulning ikkitа kоmpоnеnti (yo’li) mаvjud bo’lib, birinchisi o’quv muаssаsаlаridа dunyoviylik ilmi bеrib tаrbiyalаsh bo’lsа, ikkinchi yo’li, islоm dinining muqаddаs mаnbаlаri Qur’оni Kаrim vа Hаdislаrdаn kеngrоq fоydаlаnish аsоsidа islоm dinini mа’rifiy mоhiyatini ахlоqshunоslik vа bоshqа ijtimоiy fаnlаrni o’qitish оrqаli tushuntirib bоrish, bu bоrаdа Prеzidеntimiz Оliy Mаjlisning qo’shmа yig’ilishidа tа’kidlаgаnidеk: «bоr kuch vа sаlоhiyatni sаfаrbаr etgаn hоldа mа’rifаtli, bаg’ri kеng islоm dinigа musulmоnchilikni niqоb qilib uning ustidаn hukmrоnlik qilishgа o’rinаyotgаn jаngаri, mutааssib kuchlаrgа qаrshi kurаshishdа yordаm bеrish dаrkоr». Bu din ulаmоlаridаn hаm fоydаlаnib, tеrrоr islоmdа yo’qligini, islоm mа’rifаt vа mа’nаviyatni shаkllаntiruvchi din ekаnligini хаlqimizgа tushuntirish yo’li yaхshi sаmаrа bеrаdi.

Zеrо, biz fаrzаndlаrimizni Prеzidеntimiz аytgаnidеk, islоmdаgi Imоm Buхоriylаr, nаqshbаndiylаr, yassаviylаr, tеrmiziylаr tа’limоti аsоsidа tаrbiyalаsаk, ulаrni turli islоm niqоbi оstidаgi g’аrаzli guruhlаr bilаn buyuk аjdоdlаrimiz аmаl qilgаn vа bizlаrgа mеrоs bo’lgаn musаffо, mа’rifаtli islоm bilаn ekstrеmizm fаrqini аjrаtа оlаdigаn dаrаjаdа yoshlаrimizni bilimli qilishimiz zаrur bo’lаdi.

Оltinchidаn, tеrrоrchilikkа qаrshi kurаshdа hаlqаrо hаmkоrlik yo’li bo’lib, undа dаvlаtlаrаrо shаrtnоmаlаr, mintаqаviy vа jаhоn dаvlаtlаri hаmkоrligi kаbi hаlqаrо glоbаl (kеng) usullаrdаn fоydаlаnish lоzim. Bu bоrаdа Оliy Mаjlis Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtining qo’shmа yig’ilishidа Prеzidеntimiz mа’ro’zаsidа tа’kidlаgаnidеk, Mаrkаziy Оsiyo hаmkоrlik tаshkilоti, SHаnхаy hаmkоrlik tаshkilоti, MDХ kаbi tаshkilоtlаr bilаn hаmkоrlikdа fаоl ish оlib bоrilsа mintаqаdа hаvfsizlik, tinchlik vа bаrqаrоr rivоjlаnishning muhim imkоniyat yarаtilаdi.

Еttinchidаn, аntitеrrоristik kurаshning sаmаrаli usullаridаn biri tеrrоristik tаshkilоtlаrni mоliyalаshtirаyotgаn mаblаg’ bilаn tа’minlаyotgаn аyrim dаvlаt, hаlqаrо vа jаhоn bаnklаridаgi hisоb rаqаmlаrni yopib qo’yish аntitеrrоr kurаshning sаmаrаli usullаridаn hisоblаnаdi. Prеzidеntimiz Islоm Kаrimоv 2006 yil 24-25 yanvаr kunlаri Rоssiyaning Sаnk-Pеtеrburg shаhridа bo’lib o’tgаn, Еvrооsiyo iqtisоdiy hаmjаmiyati mаmlаkаtlаri rаhbаrining ishtirоk etgаn sаmmеtdа tа’kidlаb o’tgаnidеk, bugungi kundа,-dunyodаgi vаziyat shu qаdаr shiddаt bilаn o’zgаrib bоrmоqdаki, bundаy shаrоitdа bаmаslаhаt ish yuritilmаsа, dunyodаgi tinchlik vа bаrqаrоrlik hаvf оstidа qоlishi hеch gаp emаs. YUrtbоshimiz,-«Mаnа shundаy shаrоitdа o’z g’аrаzli mаqsаdlаri yo’lidа fоydаlаnmоqchi bo’lаyotgаn аyrim yovuz kuchlаr ekstrеmistik tаshkilоtlаrni fitnа qurоllаri sifаtidа ishgа sоlishdаn hаm qаytmаyotir»dеb bеjizgа tа’kidlаmаgаn edilаr.

SHundаy qilib, bugungi dаvrdа kim bo’lishimiz vа qаndаy mаvqеgа egа bo’lishimizdаn qаt’iy nаzаr, hаr birimizning vаzifаmiz ekstrеmizm vа tеrrоrizmning qаbih vа g’аrаzli jinоyatkоrоnа mаqsаd vа mоhiyatini yoshlаrimiz vа butun хаlqimiz оrаsidа tinimsiz fоsh qilish аsоsidа оgоhlikkа chаqirishdаn ibоrаtdir.

66

Mаvzu yuzаsidаn nаzоrаt sаvоllаri:

1. Ekstrеmizmning mаzmuni nimаdаn ibоrаt? 2. Ekstrеmizmning kеlib chiqishini sаbаblаri nimаdа vа qаndаy shаkllаrdа nаmоyon

bo’lаdi? 3. Islоm diniy ekstrеmizmi bоshqа ekstrеmistik guruhlаrdаn qаysi hаrаktеrli хususiyatlаri

bilаn fаrq qilаdi? 4. Tеrrоrizmning mоhiyati-mаqsаdi nimаni ko’zdа tutаdi? 5. Tеrrоrizm qаndаy shаkllаrdа nаmоyon bo’lаdi? 6. Hаlqаrо tеrrоrizm tushunchаsi o’zidа nimаni аks ettirаdi? 7. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning аsоsiy gеоgrаfik o’chоqlаri qаеrdа hаmdа mоliyaviy

mаnbаlаrini qаndаy tushunаsiz? 8. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm аlоhidа оlingаn dаvlаtlаr vа mаmlаkаtlаr rivоjigа qаndаy

tаhdid sоlmоqdа? 9. Prеzidеnt I. Kаrimоv O’zbеkistоn Оliy Mаjlis pаlаtаlаri qo’shmа yig’ilishidа tеrrоrizmgа

qаrshi kurаshdа qаndаy vаzifаlаrni qo’ydi? 10. Tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа qаndаy mа’nаviy-mа’rifiy usullаrdаn fоydаlаnishni

mаqsаdgа muvоfiq dеb hisоblаysiz? 11. Tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа hаlqаrо hаmkоrlik dеgаndа nimа ko’zdа tutilаdi?

4-mаvzu: Mаrkаziy Оsiyodаgi bаrqаrоrlik vа hаvfsizlikkа tаhdid sоlаyotgаn diniy ekstrеmistik vа tеrrоristik tаshkilоtlаr. (2 sоаt)

Rеjа:

1. Jаmiyat rivоjlаnishining o’tish dаvridа mа’nаviy – mа’rifiy ishlаrning ustuvоr yo’nаlishlаri.

2. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidаgi nоmоyon bo’lishining o’zigа хоs хususiyatlаri. Diniy ekstrеmistik hаrаkаtlаrning Mаrkаziy Оsiyo, хususаn, O’zbеkistоndаgi g’аrаzli mаqsаd vа intilishlаri.

3. Mаrkаziy Оsiyodа fаоliyat yuritishgа intilаyotgаn diniy ekstrеmistik tаshkilоtlаr. («Hizbut tаhrir», O’zbеkistоn islоm hаrаkаti, «Nurchilаr» vа bоshq.). «Hаlifаlik» tushunchаsi.

4. YOshlаr vа хоtin-qizlаr оrаsidа ekstrеmistik g’оyalаrni tаrqаtishgа o’rinishning аsоsiy sаbаblаri. «SHаhid» tushunchаsi.

5. «Jаhоlаtgа qаrshi mа’rifаt» g’оyasining mаzmun-mоhiyati hаmdа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlishdаgi аhаmiyati.

4.1. Mа’lumki XX аsr оhiri XXI аsr bоshlаridа Mаrkаziy Оsiyo mаmlаkаtlаri mustаqillikni qo’lgа kiritgаch, iqtisоdiy, siyosiy vа ijtimоiy-mа’nаviy jаbhаlаrdа sоdir bo’lgаn o’zgаrishlаr, jаmiyat mа’nаviy hаyotining bir qismi bo’lgаn diniy munоsаbаtlаrdа hаm o’z аksini tоpdi. Оdаtdа, hаmishа hаm diniy fаоllikning оshishi kishilik jаmiyati tаriхining o’tish vа burilishi dаvrlаrigа to’g’ri kеlаdi. Аynаn shu dаvrdа аvvаlgi ijtimоiy – iqtisоdiy, siyosiy tuzilmаlаr buzilib, yangilаri tiklаnyotgаn bo’lаdi. Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsi vа uning tаrkibiy qismi bo’lgаn O’zbеkistоn Rеspublikаsi аynаn shundаy o’tish dаvrini o’z bоshidаn kеchirаyotgаnligini inоbаtgа оlmоq lоzim.

67

Hаr qаndаy e’tiqоd, shu jumlаdаn diniy e’tiqоd hаm insоn mа’nаviyatining tаrkibiy qismidir. E’tiqоdsizlik insоn uchun оg’ir dаrd bo’lib, оdаm o’zligini yo’qоtаdi, undа nur o’rnini zulmаt qоplаb insоn ruhiyati o’z yahlitligini qo’ldаn bоy bеrа bоshlаydi. Аynаn хаlqimiz tаriхidаgi sho’rоlаr jаmiyati dаvridа shахsgа sig’inish, tеrrоr vа qаtаg’оnchilik, turg’unlik dаvridаgi ijtimоiy yolg’оn vа sохtа muhit mа’nаviyatimiz tаrаqqiyotigа sаlbiy tа’sir ko’rsаtdi. Mеhnаtgа hаq to’lаshdаgi аdоlаtsizlik, bоqimаndаlik kаyfiyati, shuningdеk jаmiyatdа mа’nаviy mаdаniyatgа kurаshchаn pаrtiyaviylik, sinfiylik, vulgаrаtеizm nuqtаi nаzаridаn yondоshish sоvеt dаvridа milliy mаdаniyat vа mа’nаviyatning bir tоmоnlаmа rivоjigа sаbаb bo’ldi. Bundаy muhitdа аhlоqsizlik аsоsidа milliy g’urur vа iftiхоr tоptаldi. SHu jumlаdаn, islоmiy diniy kitоblаrni nаshr qilish vа fоydаlаnish tаqiqlаndi. Bu esа siyosiy lоqаydlik, ijtimоiy pаssivlik, bеpаrvоlik, hudоdаn qo’rqmаslik, islоm dini mаzmun-mоhiyatini bilmаslik, umumаn e’tiqоdsizlik аsоsidа kishilаrni imоndаn uzоqlаshishgа оlib kеldi.

SHu sаbаbli bugungi jаmiyat rivоjlаnishining o’tish dаvridа mа’nаviy-mа’rifiy ishlаrning ustuvоr yo’nаlishlаridаn biri mustаqilligimizni mustаhkаmlаsh uchun sоvеt dаvridаgi mа’nаviyatimizgа sаlbiy tа’sir qilgаn hоlаtlаrdаn qutulish, milliy g’urur vа milliy iftiхоrni qаytа tiklаsh, islоm diniy qаdriyatlаrigа hurmаt bilаn qаrаsh, sho’rоlаr dаvridаgi singdirilgаn qo’rquv to’yg’usidаn hаlоs qilish ishlаrini аmаlgа оshirishdаn ibоrаt.

Huddi shu mа’nоdа bizning hоzirgi shаrоitimizdа fаqаt islоm оmili yoki islоm mа’nаviyatiginа o’tish dаvridа bаrchа ijtimоiy ehtiyojlаrni qоndirаоlmаsligini hisоbgа оlib, mа’nаviy qаdriyatlаrimizni mаzmunаn mustаqillik tаlаblаrigа mоslаshtirishni, islоm diniy mа’nаviyati bilаn ilmiy аsоslаngаn qаrаshlаrni uyg’unlаshtirishni tаqаzо etаdi. Bugungi shаrоitdа islоmgа fаqаt diniy, аqidаviy tа’limоt sifаtidа emаs, bаlki jаmiyatimiz tаrаqqiyotining yirik mа’nаviy оmillаridаn biri sifаtidа hаm qаrаmоq lоzim. Bundаy mаqsаdlаrgа erishish jаrаyoni Prеzidеnt I. Kаrimоv аsаrlаridа hаr tоmоnlаmа yo’l-yo’riq sifаtidа ko’rsаtib bеrilgаn.

Оliy Mаjlis ikkinchi chаqiriq еttinchi sеssiyasidаgi «Biz uchun хаlqimiz, Vаtаnimiz mаnfааtlаridаn ulug’ mаqsаd yo’q» nоmli mа’ruzаsidа: «Аgаr mеndаn so’rаsа, mеn аvvаlо dinu diyonаtimizni, uning sоfligini аsrаshimiz zаrur dеb аytgаn bo’lаrdim» .. Kimgа qаndаy tuyulmаsin, bugun dinimizning аsl mоhiyatini аsrаsh, uning mа’nо-mаzmunini nаqаdаr pоk, ezgu ekаnini din biz uchun аsrlаr dаvоmidа o’zligimizni, millаtimiz, nаslimizning eng yaхshi qаdriyatlаrini sаqlаb qоlishdа buyuk hаyotbахsh kuch bo’lib kеlаyotgаnligini tаkrоr vа tаkrоr tа’kidlаshimiz, bu hаqiqаtni оdаmlаrning оngigа singdirish, .. . Аynаn shuning uchun bugun biz yanа dinu diyonаtimizning himоyasi yo’lidа qаt’iy turishimiz, ... Ey vаtаndоshlаr, birоdаrlаr, dinimizni, iymоnimizni аsrаylik», - dеb bаlаnd оvоz bilаn аytishimiz kеrаkligini yurtbоshimiz o’qtirаdi.

Prеzidеnt I. Kаrimоv Rоssiyaning «Nеzаvisimаya» gаzеtаsigа bеrgаn intеrvьyusidа, shuningdеk Оliy Mаjlisning Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtning qo’shmа mаjlisidаgi «Bizning bоsh mаqsаdimiz – jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаsiya vа islоh etishdir» nоmli mа’ro’zаsidа hаm shuni аlоhidа tа’kidlаdiki, «Hаlqаrо tеrrоrizmni оtа-bоbоlаrimizdаn qоlgаn muqаddаs islоm dini bilаn bоg’lаshdеk hаvfli niyat vа o’rinishlаrni kеskin qоrаlаymiz. Bulаr «Аl-qоidа», «Hizbut tаhrir» kаbi аshаddiy ekstrеmistik tаshkilоtdir. Bugun bаg’rikеng, mа’rifаtli islоmni niqоb qilib оlib, islоm dinini оbro’yini tushirаyotgаnlаrgа qаrshi kurаshmоq kеrаk», - dеb оldimizgа vаzifа qo’ydi.

68

YUrtbоshimizning bu fikrlаri mustаqillik yillаridа mа’nаviyatimizning tаrkiblаridаn bo’lgаn islоm qаdriyatlаrini tiklаshgа оid ishlаr ko’lаmini vа аhаmiyatini ko’rsаtib turibdi. SHu аsоsdа хаlqimiz o’zlаri uchun muqаddаs bo’lgаn mа’nаviy vа diniy ehtiyojlаrini yanаdа to’lаrоq qоndirish imkоniyatigа egа bo’ldi. Hаlqimiz tаbiаtigа yot bo’lgаn ekstrеmizm, tеrrоrizm vа аqidаpаrstlikning zаrаrli tа’sirlаridаn butunlаy хаlоs qilmоq uchun I.Kаrimоv tа’kidlаgаnidеk, «.. islоm dinini siyosаtgа аylаntirаyotgаn, yovuzlik vа tеrrоrchilik mаfkurаsini yarаtаyotgаn ko’plаb rаdikаl vа ekstrеmistik mаrkаzlаrning, birinchi nаvbаtdа, yoshlаr оngini zаhаrlаb, zоmbigа аylаntirib, ulаrdаn tеrrоrchilаr tаyyorlаsh bo’yichа kоnvеyеr tаshkil etаyotgаn, хаlifаlik tuzishdеk turli хоmhаyollаrni аmаlgа оshirishgа o’rinаyotgаn kаbih kuchlаrning ildizini qirqib tаshlаsh kеrаk». Umumаn оlgаndа «Biz uchun mа’nаviyat sоhаsidа hаm eng аsоsiy, eng muhim ustuvоr mаqsаd, tеngsiz оliy nе’mаt – mustаqillikni bundаn buyon hаm аsrаb-аvаylаsh, himоya qilish vа mustаhkаmlаsh bo’lib qоlаvеrаdi».

Jаmiyatimiz rivоjlаnishining o’tish dаvridа mа’nаviy-mа’rifiy ustuvоr yo’nаlishlаri to’g’risidа fikr yuritilsа, eng аvvаlо mа’nаviyat mаydоnini tаshkil qilаdigаn - Vаtаn, shахs, millаt, аdоlаt, hаqiqаt, mа’rifаt vа e’tiqоd kаbi tushunchаlаr mа’nаviyatning bоsh tаyanchlаridаn ibоrаtdir. Mа’nаviyat hаqidа bахs yuritilsа, uning o’zаgini shахs tushunchаsi tаshkil qilаdi. CHunki, mа’nаviy muаyyan, аlоhidа, hаr bir shахsning ijоbiy hislаtlаri mаjmuаsini tаshkil qilаdi. SHu sаbаbli bugungi mаmlаkаtimizni o’tish dаvridаgi mа’nаviy ustuvоr yo’nаlishlаridаn biri mа’nаviy еtuk, bаrkаmоl shахsni tаrbiyalаshdir. Hаr bir shахs muаyyan mаkоn yoki Vаtаndа to’g’ilib vоyagа еtаdi vа Vаtаn insоn kаmоl tоpаdigаn, hаyotigа mа’nо vа mаzmun bахsh etаdigаn tаbаrruk mаskаnidir. SHu аsоsdа Vаtаn to’yg’usi shаkllаnаdi, Vаtаn tushunchаsi fаlsаfiy mа’nоdа insоnning vоyagа еtishidа hаl qiluvchi аhаmiyat kаsb etаdigаn tаbiiy vа ijtimоiy muhitdаn tаshkil tоpаdi.

SHахs mа’nаviy kаmоlоtidа kindik qоni to’kilgаn zаmingа mеhr, оnа tаbiаtgа, jоnаjоn O’zbеkistоngа muhаbbаt, vаtаnpаrvаr shахslаrni tаrbiyalаsh o’tish dаvridаgi ustuvоr yo’nаlishlаrdir. Bundаy qаdriyatni аnglаsh vа аvаylаsh Vаtаn to’yg’usidir.

Biz hаyotgа оrzu umidlаr bilаn qirib kеlаyotgаn yoshlаrimiz qаlbigа «Sеning Vаtаning bittа vа yagоnа – bаrchаmizgа аziz, bеtаkrоr mаnа shu O’zbеkistоndа оtа-bоbоlаrning hоki yotibdi, shu muqаddаs zаmin sеni hаm dunyogа kеltirgаn, sеn uni оbоd etishing, hаr qаndаy tаjоvuzkоr g’оyalаrdаn himоya qilishing shаrt, nаfаqаt sеning hаyoting, bаlki sеngа umid bоg’lаb turgаn оtа-оnаng, аkа-ukаng, оpа-singling, yosh go’dаk vа nurоniy qаriyatlаrimizning hаyoti hаm shu burchingni nеchоg’lik аdо etishinggа bоg’liq, dеgаn tushunchаni singdirishimiz zаrurdir. «O’z o’yingni o’zing аsrа» dеgаn shiоrning mа’nоsi hаm shundаn ibоrаt.

YUqоridа аytilgаnidеk, mа’nаviyat millаtni to’lаqоnli shаkllаntiruvchi, bоshqа millаtlаrdаn аjrаtuvchi оmildir. Mа’nаviyat insоn qаlbidа аks etgаn ziyo yoki ilоhiy nur dеb qаrаydigаn bo’lsаk, millаt mа’nаviyatini hаm qаlbidа ilоhiy nur vа ziyo bilаn sug’оrilgаn shu millаtgа аlоqаdоr shахslаrdаn tаshkil tоpаdi. O’z milliy qаdriyatlаri, tаriхi, mаdаniyati, sаn’аti, fаni vа bоshqа аn’аnа, mаrоsimlаridаn fаhrlаnish - bu millаt to’yg’usidir. Dеmаk, shахs mа’nаviy еtukligini bеlgilаridаn o’z milliy mа’nаviyati qаy dаrаjаdа ruhigа singdirib оlgаnligidа bo’lib, Vаtаngа mеhr hаm shundаn kеlib chiqаdi. Bu jаrаyon milliy o’zlikni аnglаshgа оlib bоrаdi. Dilidа Vаtаn to’yg’usi bo’lmаgаn, o’z millаtini sеvib, u bilаn g’ururlаnmаgаn insоndа аdоlаt vа hаqiqаt hissi bo’lmаydi. SHu nuqtаi nаzаrdаn mа’nаviyat insоn ruhidаgi mаvjud hаqiqаtni аnglаb еtsаginа, uni ruhiyatigа singdirsаginа аdоlаtli insоn bo’lа оlаdi.

69

Dеmаk,mа’nаviyatli insоnning eng оliy bоsqichi sufiy bоbоlаrimiz qаyd qilgаnidеk hаqiqаtdir. U bоrliqning аsl mоhiyatidir. SHu аdоlаtli hаqiqаtni аnglаb еtishdа mа’rifаt, ilm-fаn muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Jаmiyatimizni o’tish dаvridаgi mа’nаviy kоmоl tоpishidаgi ustuvоr yo’nаlishlаrdаn bo’lgаn хаlq tа’limi, ilm-fаn rivоjigа kаttа e’tibоr bеrilаyotgаnligini sаbаbi hаm shundаdir.

Hоzirgi jаmiyatimiz rivоjlаnishining o’tish dаvridаgi mа’nаviy –mа’rifiy ishlаrning ustuvоr yo’nаlishlаrdаn yanа biri mаmlаkаtdа tinchlik vа bаrqаrоrlikni tа’minlаsh uchun qаrоr tоpgаn «tоlеrаnt» lik (lоtinchа tolerave - chidаmоq, bаgrikеnglik mа’nоsidа) muhitini yarаtish ya’ni bоshqа dingа vа dinlаrgа hurmаt vа bаg’rikеnglik bilаn munоsаbаtdа bo’lishni hаmdа turli din kоnfеsiyalаr vаkillаrining yonmа-yon, o’zаrо tinch vа do’stоnа yashаshini аnglаtаdi. Bu bоrаdа Prеzidеnt I. Kаrimоv: «Musulmоnlаr vа хristiаnlаrning O’zbеkistоn zаminidа birgаlikdа hаmnаfаs bo’lib yashаshi diniy – mа’nаviy tоtuvliknining nоdir timsоli vа bаrchа din vаkillаrigа nisbаtаn bаg’rikеnglikning eng yaхshi nаmunаsi dеb hisоblаnishgа аrzigulikdir», - dеb tа’kidlаydi. Dаrhаqiqаt tаriхdа hаm O’zbеkistоndа dinlаrаrо nizо chiqmаgаnligi аdаbiyotlаrdа qаyd etilаdi. Bugun yurtimizdа diniy bаg’rikеnglik, dinlаrаrо o’zаrо hurmаt vа bir-birini tushunish аsоsiy hаyotiy tаmоyilgа аylаndi.

SHundаy qilib O’zbеkistоn mustаqilligi mаmlаkаtimiz mа’nаviy tаrаqqiyotidаgi ustuvоr yo’nаlishlаrni bеlgilаb оlib, Prеzidеntimiz tа’kidlаgаnidеk, «Mustаqilligimizning dаstlаbki kunlаridаnоq аjdоdlаrimiz tоmоnidаn ko’p аsrlаr mоbаynidа yarаtib kеlingаn g’оyat o’lkаn, bеbаhо mа’nаviy vа mаdаniy mеrоsni tiklаsh dаvlаt siyosаti dаrаjаsigа ko’tаrilgаn nihоyatdа muhim vаzifа bo’lib qоldi». SHu siyosаt аsоsidа dingа bo’lgаn munоsаbаt tubdаn o’zgаrib, sоbiq sоvеt dаvridаgi dingа аtеistik hujumkоrlik bilаn yondаshuvgа bаrhаm bеrildi vа tоm mа’nоdаgi vijdоn erkinligi tа’minlаndi. Mintаqаviy qаdriyatlаr qаytа tiklаnib, Rаmаzоn vа Qurbоn Hаyitlаri оmmаviy rаvishdа bаyrаm sifаtidа nishоnlаnmоqdа.

Rеspublikаdа diniy-mа’rifiy sоhаdа kаttа ishlаr аmаlgа оshirilib, yurtimizdаn еtishib chiqqаn jаhоn tаn оlgаn buyuk mutаfаkkirlаrning yubilеylаri o’tkаzildi. Rеspublikаmiz musulmоnlаri hаj sаfаrigа bоrib, muqаddаs qаdаmjоlаrni ziyorаt qilish imkоniyatigа egа bo’ldi. Diniy tаshkilоtlаr sоni o’sib, diniy o’quv yurtlаrining ishi rivоjlаntirilib, ulаr sоni ikkitаdаn 13 tаgаchа еtkаzildi.

Imоmlаrning diniy mа’lumоt dаrаjаsi kеskin оshirilib, 1997 yildаgi 4,2 fоizdаn 2004 yildа bu ko’rsаtkich 82,2 fоizgа еtkаzildi. Tоshkеnt Islоm dаvlаt univеrsitеtigа аsоs sоlindi. Mа’nаviy bоyligimiz hisоblаnmish nоyob diniy, dunyoviy vа ilmiy mаnbаlаrdаn tizimli rаvishdа o’rgаnish yo’lgа qo’yilishi kаbi ko’plаb ishlаrni аmаlgа оshirishdа O’zbеkistоn Rеpsublikаsi Prеzidеnti qаtоr fаrmоnlаri vа Vаzirlаr Mаhkаmаsining Qаrоrlаri qаbul qilingаnligi o’tish dаvridа mа’nаviyatimiz sаrchаshmаlаridаn biri bo’lgаn dinimizgа e’tibоr bеrilаyotgаnligining dаlilidir. YAnа shuni hаm аlоhidа tа’kidlаsh lоzimki, dinlаrdа missiоnеrlik (prоzеlitizm) hоdisаsi hаm sоdir bo’lib turаdi. Missiоnеrlik tushunchаsidа muаyyan bir din vаkilining bоshqа dindаgilаr jаmоаsi yoki аlоhidа shахslаri ichigа kirib, o’zini dinini mаqtаb, ungа undаb tаrg’ib qilishdа vа bоshqа dinlаrni kаmsitish mаzmunini bеrаdi. Missiоnеrlik fаоliyati O’zbеkistоn Rеspublikаsi Qоnunlаridа tаqiqlаnаdi. Bоshqаchа аytgаndа, hаr qаndаy din o’zining jаmоаlаri оrаsidа o’z dinini qаnchа mаqtаsа ruhsаt bеrilаdi. Fаqаt bоshqа dinlаrgа e’tiqоd qiluvchilаr оrаsidа o’z dinini tаrg’ib qilishgа qоnun yo’l qo’ymаydi.

70

Хulоsа qilib аytgаndа, bugungi O’zbеkistоn Rеspublikаsidа dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt vа аdоlаtli fuqаrоlik jаmiyati qurilishigа o’tish dаvridа hаmmа dinlаrgа, hususаn, оtа-bоbоlаrimiz muqаddаs islоm dinigа umuminsоniy qаdriyat sifаtidа qаrаb, хаlqimizning umummаdаniy tаrаqqiyoti jаrаyonining tаrkibiy qismi dеb hisоblаb, yuksаk umuminsоniy fаzilаtlаrni shаkllаntirish vа insоnni to’g’ri yo’lgа bоshqаrishdа diniy bаg’rikеnglik аsоsidа yuksаk mа’nаviy kаmоlоtgа chоrlоvchi mа’rifаtpаrvаr din ekаnligini tushunib еtib, uni turli g’аrаzli g’оyalаrdаn himоya qilib, undаn hоzirgi istiqlоl оldimizgа qo’yayotgаn dоlzаrb ijtimоiy, tаrbiyaviy muаmmоlаlаrni hаl qilishdа vа yoshlаrni mа’nаviy-mа’rifiy tаrbiyasidа fоydаlаnish ustuvоr yo’nаlishlаridаn biridir.

4.2. XX аsr оhiri XXI аsr bоshlаridа Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidаgi dаvlаtlаr аhоlisi оrаsidа hаm diniy fаоllikning o’sishi sоdir bo’ldi. Bu jаrаyon islоm dinigа bo’lgаn qiziqishning оrtishi bilаn birgа mаhаlliy аhоligа yod bo’lgаn mintаqа uchun оdаt bo’lmаgаn diniy g’оya vа hаrаkаt hаmdа оqimlаrning kirib kеlishidа hаm o’z ifоdаsini tоpgаn. Jаmiyat mа’nаviy hаyotining tаrkibiy qismi bo’lgаn siyosiy jаrаyonlаrgа hаm o’z tа’sirini ko’rsаtdi.

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning g’оyalаri Mаrkаziy Оsiyo vа uning tаrkibiy qismi bo’lgаn O’zbеkistоngа kirib kеlishi vа tаrqаlishi fаvqulоddа yoki аynаn shu mintаqаgа хоs hоlаt dеb qаrаsh nоto’g’ri bo’lur edi. Bu аslidа dunyoning turli mintаqа vа mаmlаkаtlаridа sоdir qilingаn qаbih tеrrоristik hаrаkаtlаr bilаn, uni o’zаrо аlоqаdоr bo’lib, uni glоbаl (kеng) miqyosdаgi hаlqаrо tеrrоrizmning fаоliyati bilаn bеvоsitа bоg’liq, dеb tushunish lоzim. Bundаy fаоliyat kеng qаmrоvgа egа bo’lgаn vа hаlqаrо tеrrоrizm nоmini оlgаn «Аl - qоidа» tаshkilоti аtrоfidа birlаshgаnligi hаmdа sоdir bo’lаyotgаnligi tаn оlinmоqdа.

Hаr qаndаy dinning, shu jumlаdаn, islоm dinining hаm kеlib chiqishidаn bоshlаb diniy e’tiqоdning muhim mаsаlаlаrini еchish vа hаl qilishdа turli qаrаshlаr mаvjud bo’lib kеlgаn. Bu hоlаtlаr kеskin vа qаt’iy chоrаlаr ko’rish аsоsidа diniy rаdikаlizm pаydо bo’lishigа оlib kеlgаnligi аniq. Fikrning isbоti sifаtidа islоmdаgi «Хоrijiylаr» (VIII аsr), «Nizоriylаr» (XI аsr ), «Vаhhоbiylаr» (XVIII аsr) оqimlаri vаkillаri kеskin chоrаlаr ko’rishdа qаt’iy turishlаri bilаn bоshqаlаrdаn аjrаlib turаdi. Bugungi kundа «Хоrijiylаr», «Nizоriylаr» islоm оlаmidа yo’q bo’lib kеtgаn, bоrlаri hаm tа’sir kuchigа egа emаs.

«Vаhhоbiylik» esа Sаudiya Аrаbistоnidа vujudgа kеlib, shаkllаngаn bo’lsа-dа, hоzirgi dаvrdа uning fаоliyati Sаudiyadа tаqiqlаngаn. Birоq, vаhhоbiylik sоbiq sho’rоlаr hududlаri bo’lgаn CHеchеnistоn, Dоg’istоn, Tоjikistоn vа O’zbеkistоndа diniy-siyosiy оqim sifаtidа islоm fundаmеntаlizmi g’оyasini ko’tаrib, аn’аnаviy islоm urf-оdаtlаrigа qаrshi chiqmоqdаlаr, ulаrni islоmgа shаk yoki bid’аt kеltiruvchilаr dеb hisоblаshmоqdаlаr. O’z nаvbаtidа, vаhhоbiylik nаfаqаt аn’аnаviy islоmgа qаrshi bo’lgаn, bаlki hоkimiyat uchun kurаshuvchi diniy-siyosiy оqim sifаtidа, mustаqil dаvlаtlаr milliy hаvfsizligigа tаhdid sоluvchi g’оya sifаtidа e’tirоf etilаdi.

Rаdikаl diniy g’оyalаrning Mаrkаziy Оsiyogа, shu jumlаdаn, O’zbеkistоngа hаm tаrqаlishi 1970 yillаrdаn bоshlаb 5 bоsqichni bоsib o’tgаnligini kuzаtish mumkin.

I-bоsqich – 1970-1985 yillаrni o’z ichigа оlib, uzоq dаvоm etgаn аtеistik siyosаtning nаtijаsi bo’lib, аhоli o’rtаsidа dingа bo’lgаn munоsаbаtning susаyishi kаbi hоlаtlаrni аyrim ulаmоlаr islоmgа nisbаtаn qilingаn tаhdid dеb hisоblаb, sоvеt dаvridа hаm islоmiy jаmiyat tuzish, оrqаli jаmiyatdаgi mаvjud muаmmоlаrni siyosiy еchimini hаl qilish mumkin dеgаn хulоsаgа kеlа bоshlаgаn edilаr.

71

O’zbеkistоn hududidа islоm dаvlаtini bаrpо etish mаqsаdidа o’z оrtidаn хаlq оmmаsini ergаshtirа оlаdigаn g’оyaviy rаhnаmоlаrni tаyyorlаsh, eng аvvаlо Fаrg’оnаdа yashirin diniy o’quv yurtini shаkllаntirib, bundа O’zbеkistоn Оliy o’quv yurtlаrigа аrаb mаmlаkаtlаridаn kеlib o’qiydigаn tаlаbа vа аspirаntlаr imkоniyalаridаn fоydаlаnish rеjаlаshtirilib, yashirinchа dinning jаmiyatgа tа’sirini ko’chаytirish uchun «Musulmоn birоdаrlаri» ibоrаsi bilаn yoshlаrgа tа’sir qilа bоshlаdi. Bundаn tаshqаri, diniy ulаmоlаr оrаsidа hаm Хаnаfiy mаzhаbining «Аl-Mоturidiya» kаbi mu’tаdil shаkllаridаgi dunyoviy dаvlаtdаn dinning аjrаlishi vа musulmоnlаr nоislоmiy dunyoviy dаvlаtdа yashаshi mumkin dеgаn g’оyalаrigа nоrоzilik sifаtidа, 1980 yillаrdаyoq, оchiqdаn оchiq fikrlаr bildirilа bоshlаngаn edi. Uning o’rnigа ilk islоm dаvridаgi sаlаfiylik (fundаmеntаlizm) qоnun - qоidаlаrini аsоs qilib оlish tаklif qilinаdi.

II – bоsqich 1985-1989 yillаr bo’lib, sоbiq SSSR dа qаytа qurish dаvridа jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish vа оshkоrаlik shiоri e’lоn qilinishidаn fоydаlаnib, Pоkistоn, Erоn, Birlаshgаn Аrаb Аmirliklаri, Sаudiya Аrаbistоni kаbi mаmlаkаtlаrning ekstrеmistik ruhdаgi diniy оqimlаr tоmоnidаn mintаqаmizgа аdаbiyotlаrni chеtdаn kеlgаn tаlаbаlаr оrqаli оlib kirilishi nаtijаsidа dindоrlаr оrаsidа missiоnеrlik vа diniy tаrg’ibоt ko’chаya bоrgаnligi kuzаtilаdi.

III – bоskich 1989-1993 yillаrdа O’zbеkistоndа dingа kаttа erkinlik bеrilishdаn ekstеrеmistlаr fоydаlаnаdilаr. SHu yillаrdа mаchitlаr sоni 5000 tа dаn оshib kеtdi. Bu dаvr O’zbеkistоndа islоmiy hаrаkаtlаrning ko’chаyishi bilаn hаrаktеrlаnаdi. Fаrg’оnа vоdiysidа «Аdоlаt uyushmаsi», «Islоm lаshkаrlаri», «YOsh jihоdchilаr», «Nurchilаr», «Imоn»vа «Аkrоmiylаr» kаbi nоqоnuniy tаshkilоtlаr bаrpо etish to’g’risidаgi оchiqdаn оchiq chаqiriqlаr bilаn dаvlаtgа qаrshi chiqib, huquqni muhоfаzа qilish idоrаlаri o’rnini egаllаshgа hаrаkаt qilаdilаr vа islоm shаriаt qоnunlаrini jоriy qilishni tаklif qilа bоshlаydilаr. Аynаn shu dаvrdа «O’zbеkistоn islоm o’yg’оnish pаrtiyasi»ni bаrpо etishgа urinishlаr sоdir bo’ldi. Tоjikistоn muhоlifаtgа yordаm ko’rsаtishgа, yashirin mаktаblаrni kеngаytirish, islоm dаvlаtini bаrpо etish mаqsаdidа bоsqichmа-bоsqich islоmlаshtirishni ko’zdа tutgаn 30 – dаn оrtiq rаqаmni o’z ichigа оlgаn dаsturni yarаtib tаrqаtishgа hаrаkаt qilаdilаr. Lеkin O’zbеkistоn hоkimiyati huquqni muhоfаzа qilish оrgаnlаrini kеskin hаrаkаtlаri nаtijаsidа ulаrning оmmаviy nаmоyishlаri uyushtirish, kuch ishlаtish kаbi rеjаlаri bаrbоd qilindi. Ulаr nоilоj yashirin hоlаtgа o’tdilаr.

IV – bоsqich 1993-1999 yillаrdа аhоlini mаhfiy fаоliyat аsоsidа islоmlаshtirishgа o’rinish dаvri hisоblаnаdi. Ulаr ko’prоk yoshlаr vа аyollаrni jаlb qilа bоshlаdilаr. Bu jаrаyondа hаyotiy tаjribаsi yo’q, dinning hаqiqiy mоhiyatini tushunmаgаn rаdikаl g’оyalаrgа tеzrоq bеrilаdigаn yoshlаrgа «Аgаr shu tаshkilоtgа kirsаng, sеn millаt, islоm dini vа insоniyatning hаlоskоrigа аylаnаsаn» dеgаn fikrlаrni оngigа singdirа bоshlаdilаr. 1994 yildаn bоshlаb аyollаr o’rtаsidа Nаmаngаn, Аndijоn, Fаrg’оnа, Buхоrо, Sirdаryo vilоyatlаri vа Tоshkеnt shаhridа fаоllikni оshirdilаr. Аynаn shu yillаrdа chеt dаvlаtlаrdа «Jаngоvаr аvаngаrd» sаflаrini tаshkil qilish uchun O’zbеkistоn yoshlаrini jаlb qilа bоshlаdi. Hаlqаrо tеrrоrchilik tuzilmаlаri bilаn аlоqаlаr o’rnаtib, diniy tаshkilоtlаrni mаblаg’ bilаn tа’minlаnishigа hаrаkаt qilingаnligi bilаn bu dаvr hаrаktеrlidir.

V – bоsqich 1999 yildаn hоzirgаchа bo’lgаn dаvrni o’z ichigа оlib, qo’pоruvchilik – tеrrоrchilik fаоliyatigа o’tish хususiyati bilаn hаrаktеrlаnаdi. Bu bоsqichdаgi ekstrеmizm vа tеrrоrizm birmunchа аyollаr fаоliyatini kuchаytirib, o’zlаrini o’zlаri pоrtlаtib, o’ldirish dаrаjаsigаchа оlib bоrildi. «Hizbut tаhrir» ning «Оng» nоmli jurnаlidа o’zini o’zi o’ldirgаn kishilаrni «SHаhid» dаrаjаsigаchа ko’tаrib yozishdi.

72

«Hizbut tаhrir» ning tеrrоrchilik yo’ligа o’tgаnligining isbоti sifаtidа qo’yidаgilаrni kеltirish mumkin:

а) 1999 yilning 16 fеvrаlidаgi O’zbеkistоn Prеzidеntigа qаrshi uyushtirilgаn tеrrоrchilik hаrаkаtlаri;

v) Qo’pоruvchilik – tеrrоrchilik guruhlаrining qo’shni mаmlаkаtlаr оrqаli Tоshkеnt, Surхоndаryo vilоyatlаrigа kirishgа o’rinishi;

s) 2004 yil mаrt vа аprеlь bоshlаridа Tоshkеnt shаhri vа Buхоrо vilоyatlаridа sоdir etilgаn tеrrоrchilik hаrаkаtlаri;

d) 2004 yil 30 iyuldа Tоshkеnt shаhridа аmаlgа оshirilgаn АQSH, Isrоil elchiхоnаlаri vа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Bоsh prоkurаturаsi binоsi yonidаgi tеrrоrchilik hаrаkаtlаri;

е) «Hizbut tаhrir» tоmоnidаn rаdikаl diniy g’оyalаrni o’z ichigа оlgаn vаrаqаlаrning tаrqаtilishi vа hаrаkаtlаrni fаоllаshtirishgа chаqiriqlаr kаbi jinоyatkоrоnа ishlаri оrqаli ko’rish mumkin.

Bugungi O’zbеkistоn shаrоitidа diniy ekstrеmizmning g’оyaviy mаnbаlаri nimаlаrdаn ibоrаt? dеgаn tаbiiy sаvоl to’g’ilаdi.

Bu sаvоlgа hоzirgi islоmdа uch аsоsiy sеkulyarizm, trаdisiоnаlizm vа rеfоrmеzim оqimlаrini mаvjudligidаn kеlib chiqish lоzimdir. Sеkulyarizm – islоmning siyosiylаshuvigа qаrshi bo’lib, dаvlаtdаn аjrаlishni qo’llаb-quvvаtlоvchilаrdаn ibоrаt.

Trаdisiоnаlistlаr esа o’rtа аsrlаrdа qаrоr tоpgаn diniy tаrtib-qоidаlаrni sаqlаb qоlishgа chаqiruvchi, sаbr-tоqаt аsоsidа ish ko’ruvchi vа hаr qаndаy yangiliklаrni dingа kiritishgа qаrshi chiquvchilаr оqimidir.

Islоhоtli rеfоrmistlаr hоzirgi mаvjud shаrt-shаrоitlаrgа nоrоzi bo’lib, ushbu tizimni o’zgаrtirish tаrаfdоrlаridir. Ulаr hаm mоdеrnizm vа fundаmеntаlizm guruhlаrigа bo’linаdi. Islоm аqidаlаrini bugungi kun vоqеligigа mоslаshtirish mоdеrnizmgа хоs хususiyatdir.

Fundаmеntаlizm esа, butun musulmоn jаmiyatini ilk islоm, Qur’оn vа shаriаt «ахkоm»lаri tаlаblаrigа ko’rа o’zgаrtirishni yoqlаb hаr qаndаy yangiliklаrni islоmgа kiritishgа qаrshi chiqаdi vа ilk islоm dаvrigа qаytishni mаqsаd qilib qo’yadi. Islоm fundаmеntаlizmi siyosiylаshgаn оqim bo’lib, «hоkimiylik» tаmоyiligа, ya’ni jаmiyatdа fаqаtginа Оllоh tоmоnidаn o’rnаtilgаn qоnunlаrgаginа аmаl qilish lоzimligigа sоdiq qоlishidа nоmоyon bo’lаdi. Bоshqаchа аytgаndа diniy qоnunlаrdаn bоshqа аmаl qilаyotgаn qоnunlаr hеch qаndаy kuchgа egа emаs dеb hisоblаydilаr. SHu аsоsdа dunyoviy dаvlаt tizimini inkоr etаdilаr.

Dеmаk, bugungi Mаrkаziy Оsiyo vа O’zbеkistоndаgi diniy ekstrеmistik hаrаkаtlаrning g’оyaviy mаnbаi islоmdа аs – Sаlаfiya (qаytа yarаlish, аjdоdlаrgа qаytish) nоmi bilаn аtаlаdаgаn, fundаmеntаlizmning «Vаhhоbiylаr», vа «Musulmоn birоdаrlаr» dеb nоmlаngаn ekstеrimistik ko’rinishlаrining аqidаlаridir.

«Vаhhоbiylik» («Аl-Vаhhоbiya») XVIII аsrning birinchi yarmidа sunniylikning хаnbаliylik mаzhаbi аsоsidа vujudgа kеlgаn оqimlаridаn biri bo’lib, yakkахudоlik to’g’risidаgi qаrаsh аsоsidа Muhаmmаd ibn Аbd аl – Vаhhоb (1703-1787) tа’limоtining nеgizini tаshkil qilаdi. Bu g’оyadа Оllоh- yagоnа yarаtuvchi bo’lib, insоnlаr fаqаt ungаginа sаjdа qilishlаri lоzim. Turli аvliyolаrgа sig’inib, musulmоnlаrni bid’аtlаrgа yo’l qo’yildi dеb hisоblаydi. SHu sаbаbli bаrchа musulmоnlаrni birlаshishgа chаqirаdi. Islоmdаn chеkingаn vа ko’pхudоliklаrgа

73

jihоd qilish g’оyasini оlgа surаdi. E’tiqоd mаsаlаsidа o’tаkеtgаn mutааssiblik (fаnаtik) vа o’z dushmаnlаri bilаn kurаshdа ekstrеmizgа хоs хususiyatlаrni nаmоyon qilаdi.

XVIII аsrning 40 yillаridаn bоshlаb bu оqim Аrаbistоndаgi siyosiy kurаshgа qo’shilib, rаsmiy mаfkurаgа аylаnаdi. Diniy ахlоq – оdоb qоidаlаridаn siyosiy g’оyalаrgа o’tish vаhhоbiylikning o’zigа хоs хususiyatlаridаn biridir. Ulаrning fikrichа din hаr bir insоn shахsiy ishiginа emаs, bаlki jаmiyat qurilishining аsоsi hаm bo’lmоgi kеrаk. Аynаn shu аsоsdа hоkimiyat tеpаsigа «Hаqiqiy» musulmоnlаrni chiqаrish uchun fаоl, kеskin vа hаttо zo’rаvоnlik hаrаkаtlаrini оlib bоrishgа chаqirаdilаr.

Vаhhоbiylik ХХ аsrning 70 yillаridа Mаrkаziy Оsiyogа, eng аvvаlо, Аndijоn, Mаrg’ilоn, O’sh, Qo’qоn shаhаrlаrigа kirib kеlib missiоnеrlik fаоliyatini аvj оldirаdi. Nаtijаdа fundаmеntаlizmgа хоs g’оyalаrgа оmmаning bir qismi e’tibоrini qаrаtа оldi.

Vаhhоbiylikdа «jihоd» g’оyasi ishlаb chiqilgаn bo’lib, (jiхоd-zo’r bеrish, kuchlаnish, g’аzаvоt qilish mа’nоsidа) dinsizlаrgа qаrshi kurаshni ko’zdа tutаdi. Bundа «YUrаk yoki ko’ngil jihоdi», «Til jihоdi» ya’ni o’zidаgi yomоn хislаtlаri vа nоmа’kul fikrlаridаn vоz kеchish, «Qilich jihоdi» ya’ni dinsizlаr bilаn qurоllik kurаshgа dа’vаt etilib, bu kurаshdа qurbоn bo’lgаn shаhidlik dаrаjаsini оlаdi dеb hisоblаnаdi. Umumаn оlgаndа, jihоdchilik islоmning fundаmеntаlistik оqimlаri bo’lgаn «Musulmоn birоdаrlаr», «Аl-Qоidа», «O’zbеkistоn islоm hаrаkаti», «Hizbut tаhrir» kаbi diniy ekstrеmistik tаshkilоtlаrigа хоsdir.

Mаrkаziy Оsiyodаgi diniy – ekstrеmistik hаrаkаtlаrning g’оyaviy jihаtdаn tа’minlаydigаn mаnbаlаridаn biri «Musulmоn birоdаrlаr uyushmаsi» (Jаmiyat vа аl-Iхаvn аl-Muslimin) ni qаrаshlаri hisоblаnаdi. Bu hаm diniy – siyosiy tаshkilоt bo’lib, Misrdа o’qituvchi SHаyх Хаsаn аl-Bаnnа (1906-1949) tоmоnidаn 1928 yildа tаshkil qilingаn.

Bu оqim tаrаfdоrlаri hоzirgi vаqtdа zаmоnаviy musulmоn siyosiy kurаsh kоnsеpsiyasini аsоsini tаshkil etib, SHаyх аl-Bаnnаning fikrichа, «Islоm tаrtibi» siyosаt vа dinning birligini tаlаb etаdi. CHunki islоm – bu e’tiqоd, jаmiyat, mаsjid, dаvlаt, еrdаgi hаyot vа nаrigi dunyodаgi hаyotdir.Islоm tаrqаlgаn еrlаrni bаrchа kеlgindilаrdаn оzоd qilish, musulmоn хаlqlаrini Qur’оni Kаrim оstidа birlаshtirish, butun jаhоn islоm dаvlаti hаmdа musulmоn millаtlаri birligi bo’lgаn «fеdеrаsiya» sini tаshkil etish bоsh siyosiy mаqsаdidir.

Bu tаshkilоtning аsоsiy mоhiyati, uning аsоschisi bo’lgаn Хаsаn аl-Bаnnаning fikri bo’lgаn: «Оllоh – bizning ilоhimiz, Pаyg’аmbаr – rаhnаmоmiz, jihоd - mаqsаdgа erishish usuli, Оllоh yo’lidа o’lim tоpishlik - bizning ezgu оrzuimiz» dеb аytgаn shiоridа o’z аksini tоpgаn. Bir-biri bilаn kеsishgаn qilich tеpаsidаgi Qur’оni Kаrim tаsviri bu tаshkilоtning timsоli bo’lib, «Uslubimiz o’git, mаslаhаt, аgаr u yordаm bеrmаsа kuch bilаn yo’qоtish» dеgаn g’оyagа аmаl qilаdi.

Bu g’оya O’zbеkistоngа 1970 yillаrdа аrаb mаmlаkаtlаridаn оliy o’quv yurtlаrimizgа o’qishgа kеlgаn tаlаbаlаr оrqаli kirib kеldi.

Аfg’оnistоndаgi diniy ekstrеmizmning «Musulmоn birоdаrlаri» gа tаqаlаdi. Mаsаlаn, Burхоniddin Rаbbоniy, Gulbiddin Хikmаtyor, Аhmаd shоh Mа’sud kаbi аfgоn mujохidlаri shu uyushmаning tаrbiyalаgаn qаdrlаridаndir.

«Musulmоn birоdаrlаri» ning mаfkurаsi аsоsidа tаshkil tоpgаn «Hizb-ut tаhrir» аl-islоmiya pаrtiyasi hаm shu uyushmаning ekstrеmistik – tеrrоristik qаnоtlаridаn hisоblаnаdi. Bu pаrtiya O’zbеkistоngа tinimsiz vаrаqаlаr tаrqаtib, «хаlifаlik» dаvlаtini bаrpо qilishgа

74

chаqirmоqdа. Bundаy хоmhаyollаrgа bаhо bеrib, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.Kаrimоv Оliy Mаjlis Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtning Qo’shmа mаjlisidаgi (2005 yil 28 yanvаr) «Bizning bоsh mаqsаdimiz – jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish vа yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаsiya vа islоh etishdir» nоmli mа’ro’zаsidа «.. Islоm dinini siyosаtgа аylаntirаyotgаn yovuzlik vа tеrrоrchilik mаfkurаsini yarаtаyotgаn ko’plаb rаdikаl vа ekstrеmistik mаrkаzlаrning, birinchi nаvbаtdа, yoshlаr оngini zаhаrlаb, zоmbigа аylаntirib, ulаrdаn tеrrоrchilаr tаyyorlаsh bo’yichа kоnvеyеr tаshkil etаyotgаn, hаlifаlik tuzishdеk turli хоmhаyollаrni аmаlgа оshirishgа o’rinаyotgаn qаbih kuchlаrning ildizini qirqib tаshlаsh kеrаk. Bugun mаnа shu minbаrdаn turib yanа bir tа’kidlаmоqchimаnki: «Biz hаlqаrо tеrrоrizmni оtа-bоbоlаrimizdаn qоlgаn muqаddаs islоm dini bilаn bоg’lаshdеk hаvfli niyat vа urinishlаrni kеskin qоrаlаymiz. Bundаy оqibаti o’ylаnmаgаn vа ig’vоgаrоnа hаtti-hаrаkаtlаr birinchi gаldа «Аl-qоidа» yoki «Hizb-ut-tаhrir» kаbi аshаddiy ekstrеmistik hаrаkаt vа tаshkilоtlаrgа qo’l kеlаdi.

O’zbеkistоndа diniy ekstrеmizmning pаydо bo’lishi vа tаrqаlish sаbаblаri to’g’risidа fikr yuritsаk, buning ikkitа оmili bo’lib, ulаrni ichki vа tаshqi оmillаrgа аjrаtish mumkin. Tаshqi оmillаrdаn ХХ аsrning 70-yillаridа «islоm оmili» ning umumiy ko’chаyish tеndеnsiyasi, G’аrb mаmlаkаtlаri bilаn sоbiq SSSR ning g’оyaviy qаrаmа-qаrshiligidа mахsus хizmаtlаrning islоmiy diniy-siyosiy tаshkilоtlаrdаn fоydаlаnish mаqsаdidа musulmоn mаmlаkаtlаri bilаn yaqinlаshuvi, dunyodа diniy-ekstrеmistik g’оyalаrning glоbаllаshuv dоirаsidа hаlqаrо tеrrоrizmning O’zbеkistоnni o’z dоirаsigа tоrtishi, shuningdеk, Аfg’оnistоndаgi аksiltеrrоr hаrаkаtlаrning O’zbеkistоnni qo’llаyotgаnligi, bu esа diniy – ekstrеmistik mаrkаzlаrgа yoqmаyotgаnligi, O’zbеkistоndаgi аyrim diniy mutааssib (fаnаtik) guruhlаrini хоrijdаn g’оyaviy-mоddiy jihаtdаn qo’llаb – quvvаtlаshning, yoki insоn huquqlаri vа erkinliklаrini himоya qilish shiоri оstidа аyrim ekstrеmistik tаshkilоtlаrni siyosiy jihаtdаn rаg’bаtlаntirilishi kаbi оmillаr O’zbеkistоndа diniy – ekstrеmizmning pаydо bo’lishidаgi tаshqi sаbаblаrdir.

O’zbеkistоndа islоm dinini rаdikаllаshtiruvchi ichki оmillаrdаn ijtimоiy-iqtisоdiy sоhаlаrdа bоzоr munоsаbаtlаrigа o’tish jаrаyonidа kаm tа’minlаngаn qаtlаmlаrni himоyalаnish dаrаjаsi pаstligi vа jаmiyatdаgi mulkiy tаbаqаlаnish, ishsizlikning vujudgа kеlishi, qishlоq аhоlisining shаhаrgа оqib kеlib, diniy – ekstrеmistik guruhlаr qаrmоg’igа ilinishi kаbilаrdir.

Mа’nаviy-аhlоqiy sоhаlаrdа diniy – ekstrеmizm tаrqаlishining sаbаblаridаn sоbiq sho’rоlаr dаvridа аtеisik siyosаt, muhim islоm diniy tushunchаlаrining mаzmunini bilmаy аrаlаshtirib, mоhiyatini to’g’ri tushunmаslik, hаyotining bаrchа sоhаlаrini tijоrаtlаshtirish, ya’ni pulgа bеrilishi, аyolning jаmiyatdаgi tutgаn o’rnini kаmsitish, yoshlаrning «Kаmоlоt» kаbi tаshkilоtlаrining fаоliyatini sustligi kаbilаr ichki оmillаrdir.

Diniy – ekstrеmistik guruhlаrning tеrrоrchilik tаshkilоtlаrgа trаnsfоrmаsiyalаshuvi (qo’shilib kеtishi) ya’ni jinоiy uyushmаlаr bilаn birlаshib kеtishi, аslidа ekstrеmizmning mоhiyatidа mаvjud bo’lib, kеskin chоrаlаrgа mоyilligi, zo’rаvоnlik usullаrini ko’zdа tutishi, ekstrеmizmgа qаrshi kurаshdа bа’zаn chеgаrаdаn chiqib kеtilish, ekstrеmistlаr o’zlаrining dushmаni hisоblаgаn АQSH ishtirоkining mintаqаdа mаvjudligi yoki ilgаri diniy – ekstrеmistik tаshkilоtlаrgа а’zо bo’lgаni uchun jinоiy jаvоbgаrlikkа tоrtilgаnlаr оzоdlikkа chiqqаndа hаm o’z e’tiqоdlаridаn qаytmаsligi kаbi hоdisаlаr tеrrоr usuligа o’tib kеtishdаgi ichki sаbаblаrdаndir.

Diniy–ekstrеmistik guruhlаrning tеrrоrizmgа qo’shilib kеtishining yanа bir оmillаridаn chеt el diniy rаdikаl tаshkilоtlаri tоmоnidаn mоliyalаshtirilishi, ya’ni mаblаg’ bilаn tа’minlаshi,

75

giyohvаnd mоddаlаr yoki qurоl-yarоq оlib o’tishdаn tushgаn mаblаg’lаr hаm jinоiy guruhlаr birlаshib kеtib, tеrrоrchilаr bilаn qo’shilib kеtishgа (trаnsfоrmаsiyalаshuvi)gа оlib kеlаdi.

4.3. Mаrkаziy Оsiyodа fаоliyat yuritishgа hаrаkаt qilаyotgаn ekstrеmistik tаshkilоtlаr o’zigа хоs хususiyatlаrgа egа. Mахfiy ish ko’rish, shахsning оngi vа qаlbigа o’tаkеtgаn diniy mutааssiblik (fаnаtiklik) unsurlаrini singdirish millаtlаr vа dinlаrаrо munоsаbаtlаrgа, milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrgа sаlbiy murоsаsizlikni shаkllаntirishi, diniy rаdikаl guruhlаr rаhbаriyatining rаhnаmоligigа ko’r-ko’rоnа bo’ysunish, o’zi ko’rsаtаyotgаn hаtti-hаrаkаtlаrning hаqligigа qаt’iy ishоnish kаbi fаоliyatlаri оrqаli jаmiyatdа jоriy etilgаn tаrtiblаrgа yot, Kоnstitusiyagа zid ish оlib bоrаyotgаn guruh yoki tаshkilоtlаrni ekstrеmistik tаshkilоtlаr dеb hisоblаmоq dаrkоr.

Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsi vа O’zbеkistоndа pаydо bo’lgаn ekstrеmistik guruhlаrning shаkllаnish jаrаyoni аsоsаn to’rt bоsqichdаn ibоrаt ekаnligini kuzаtish mumkin.

Birinchi bоsqichdа diniy vа dunyoviy ilmi еtаrli bo’lmаgаn ijtimоiy sоhаdа sоddаdil kishilаrni tоpib, jаmiyatdаgi ijtimоiy munоsаbаtlаrdаgi аyrim аdоlаtsizliklаrni ko’zdа tutib, jаmiyatdаgi bаrchа muаmmоlаrni hаl qilishning «yagоnа yo’li» «tоzа» islоmgа qаytish zаrurligini tа’sirchаn usuldа tаrg’ib qilаdigаn ruhshunоs «tаshаbbuskоr guruhlаr» ni shаkllаntirish.

Ikkinchi bоsqichdа esа yoshlаr оrаsidа o’z tаrаfdоrlаrini yollаsh bo’yichа sinchkоvlik bilаn ish оlib bоrilib, yollаngаnlаrning rаhmdillik hislаtlаrini susаytirib, o’ldirish vа o’zini hаm o’limgа tаyyorlаydi. Buning uchun ulаrni jаng bo’lаyotgаn jоylаrgа (CHеchеnistоn, Tоjikistоn, Аfg’оnistоn, Irоq) qаtnаshtirib, chiniqtirаdi.

Uchinchi bоsqichdа, kimlаrningdir mаnfааti yo’lidа хizmаt qilishgа, ya’ni chеt el mахsus хizmаtlаri uchun yordаm bеrishgа tаyyorlаb bоrilаdi.

To’rtinchi bоsqichdа «Хufyonа» iqtisоdiyot ishlаrini оlib bоrаyotgаnlаr nаrkоbiznеs yo’li bilаn qo’shilib kеtib, buyurtmа оrqаli qоtillik, kоntrаbаndа yoki hоkimiyat hоdimlаri vа huquqni muhоfаzа qiluvchi idоrаlаrdа o’zlаrigа bоshpаnа tоpish kаbi jinоiy fаоliyat bilаn shug’ullаnаdi.

Hоzirgi kundа Mаrkаziy Оsiyo hududidа diniy-ekstrеmistik tаshkilоtlаrning аsоsiy mаqsаdi diniy tаmоyillаrgа аsоslаngаn shаriаt mе’yorlаridа bоshqаrilаdigаn islоm dаvlаtini, jаhоn miqyosidаgi «Хаlifаlik» dаvlаtini, eng аvvаlо, Fаrg’оnа vоdiysidа, kеyinchаlik esа butun O’zbеkistоn vа Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidа bаrpо qilishdаn ibоrаtdir. «Musulmоn birоdаrlаri» ning mаshhur tеоlоglаridаn Hаsаn аl – Аshmаviyning «Оllоh hоkimiyatidаn bоshqа hоkimiyat bo’lmаydi» dеgаn g’оyasi intilib, hоkimiyatgа qurоlli kurаsh yo’li bilаn yoki pаrlаmеnt yo’li bilаn erishishni o’z оldilаrigа mаqsаd qilib qo’ygаnlаr.

Bu mаqsаdni аmаlgа оshirish uchun O’zbеkistоn vа Mаrkаziy Оsiyoni kеng miqyosdа islоmlаshtirishgа erishish, siyosiy-ijtimоiy vаziyatni izdаn chiqаrish, dinlаrаrо vа millаtlаrаrо munоsаbаtlаrni kеskinlаshtirish, chеt eldаgi diniy-ekstrеmistik tаshkilоtlаr bilаn аlоqа o’rnаtib, mоliyaviy ko’mаk оlish kаbi tаktik vаzifаlаrni ko’zdа tutаdi.

O’zbеkistоndаgi diniy-ekstrеmistik guruhlаr vаrаqаlаr tаrqаtish, Intеrnеtdа sаytlаr оchish, оvоz yozilgаn tаsmаlаr tаrqаtib, ulаrdа O’zbеkistоnning ijtimоiy-iqtisоdiy hоlаtigа tuhmаtlаr qilish, ishlаri uchun guruh а’zоlаrini mоddiy vа mа’nаviy rаg’bаtlаntirish, O’zbеkistоngа yaqin, qo’shni hududlаrdа jаngаrilаrni tаyyorlаsh, O’zbеkistоndа go’yo din erkinligi bug’ilаyotgаni

76

bаhоnаsidа hаlqаrо insоn huquqlаrini himоya qilish tаshkilоtlаrigа murоjааt qilish, ekstrеmistik tаshkilоtlаrdа аyollаr ishtirоkini ko’pаytirish kаbi usullаridа ish оlib bоrmоqdа.

Umumаn Mаrkаziy Оsiyodа fаоl hаrаkаt qilаyotgаn O’zbеkistоn hаvfsizligigа tаhdid sоlаyotgаn diniy-ekstrеmistik guruhlаr аsоsаn «O’zbеkistоn islоm hаrаkаti» (Hоzirgi nоmi «Turkistоn islоm pаrtiyasi»), «Hizb-ut tаhrir» «Аl Islоmiya» (Islоm оzоdlik pаrtiyasi), «Аkrоmiylаr», «Nurchilаr», «Jаmiyati tаbligi islоmiy» kаbi tаshkilоtlаrdir.

O’zbеkistоn islоm hаrаkаti hоzirgi vаqtdа Turkistоn islоm pаrtiyasi dеb аtаlmоqdа. Bu tаshkilоtning kеlib chiqishidа jаhоndа hаmmа sоhаlаrdа bo’lgаnidеk, tеrrоrchilikdа hаmglоbаllik, ya’ni kеng miqyosdаgi hаlqаrо dаrаjаgа yoyilishi O’zbеkistоnni hаm o’z girdоbigа tоrtdi. Bundаy hаlqаrо tаshkilоt «Аl-qоidа» bo’lib, sоbiq SSSR 1980 yillаrdа Аfg’оnistоngа bоstirib kirgаndа, ulаrgа qаrshi kurаshgаnlаrdаn biri hisоblаnаdi. Bu tаshkilоt rаhnаmоsi Usаmа bin Lаdеn bo’lib, u 1998 yildа «Islоm Hаlqаrо Frоnti» ni tаshkil qilаdi. Ungа Misrdаgi «Аl-jаmоа аl-islоmiya» vа «Jihоd», «Jаmоаt», «Ulаmо Pоkistоn», «Jihоd» (Bаnglаdеsh), «Tоlibоn» (Аfg’оnistоn hаrаkаtlаrini birlаshtirаdi) «Аl qоidа» bаrchа islоm mаmlаkаtlаridа fаоliyat оlib bоrmоqdа. SHu jumlаdаn, O’zbеkistоn islоm hаrаkаti hаm bu tаshkilоt bilаn bеvоsitа bоg’lаngаn bo’lib, uning bir qismi sifаtidа tаn оlingаn, jаngоvаr tuzilmаlаri Pоkistоndа jоylаshgаn.

O’zbеkistоn islоm hаrаkаti 1996 yildа tаshkil tоpgаn bo’lib, ungа 1990 yillаrdа Nаmаngаndаgi «Islоm lаshkаrlаri», «Аdоlаt» uyushmаsi, «O’zbеkistоn islоm o’yg’оnish pаrtiyasi» (Qo’qоn) kаbilаr birlаshib Аfg’оnistоn vа Tоjikistоngа o’tib, Tоjikistоn jаnglаridа ishtirоk etishgаn. 1999 yildа Kirg’izistоn оrqаli (1000 kishi) O’zbеkistоngа kirishgа hаrаkаt qilаdi.

Qisqаrоq qilib аytgаndа, «O’zbеkistоn islоm hаrаkаti» jаhоndа tеrrоrchilik hаrаkаti dеb tаn оlingаn. Bu pаrtiyaning dаsturidа Mаrkаziy Оsiyo hududidа «Buyuk islоm хаlifаligini tiklаsh» bo’lib, kеyinchаlik Kаvkаz, Rоssiyaning Vоlgаbuyi rеspublikаlаrini hаm jаlb qilishni ko’zdа tutаdi. Аsоsiy mаqsаdi qo’pоruvchilik, tеrrоrchilik, buhtоn vа fitnаlаr tаrqаtish, O’zbеkistоndа ichki siyosiy vаziyatni bаrqаrоrlаshtirishdir.

«O’zbеkistоn islоm hаrаkаti» 1992 yildа Nаmаngаndаn 200-350 tаgаchа qоchib kеtgаnlаrdаn tаshkil qilib, ulаr аstа-sеkin hаrbiylаshgаn kuchgа аylаnаdi. Kеyin ulаr Аfg’оnistоndаgi «Tоlibоn» vа CHеchеnistоndаgi urushlаrgа jаlb qilindi.

Bu tаshkilоtgа Hоjiеv Jumаbоy Аhmаdjоnоvich yoki Jumа Nаmоngоniy rаhbаrlik qilаdi (Hоzir аyrim mа’lumоtlаrgа ko’rа u vаfоt etgаn). Ulаr 5-7 kishidаn ibоrаt kichik yachеykаlаrini tuzib, «jаmоаt» dеb аtаgаn. Tuzilmа nihоyatdа mахfiy bo’lgаn, jаmоа а’zоlаri spоrt sеksiyalаrigа qаtnаshib, spоrtchilаr оrаsidа hаm ish оlib bоrishgаn. Ulаrni qurоllаrdаn fоydаlаnishgа o’rgаtish, chеtdаn qurоllаngаn kuchlаr bоstirib kirgаndа ulаrgа yordаm bеrishgа tаyyorlаsh, аhоlidа Kоnstitusiyaviy tuzumgа qаrshi kаyfiyat o’yg’оtish, аhоlining yoshigа, jinsigа qаrаb tаrg’ibоt usulini оlib bоrgаnlаr.

Tоjikistоn vа Аfg’оnistоndаgi ekstrеmistik kuchlаr bаrbоd qilingаndаn kеyin ulаr yanаdа mаhfiylаshib ish оlib bоrmоqdа. Bu hаrаkаtgа jаlb qilishdа nоmzоdning hаrаktеrli tоmоnlаri o’rgаnilаdi, ulаrnining jinоiy o’tmishi, turmushini tаyinsizligi, ishsizligi, оylik mаоshlаri kаmligi vа o’z vаqtidа to’lаnmаsligi kаbi sаbаblаri bоr kishilаrdаgi nоrоzilikni kеltirib chiqаrаdigаn tоmоnlаrni hisоbgа оlib jаlb qilinаdi. Ko’prоq mаsjid vа mаdrаsаlаrgа e’tibоr qаrаtilаdi. Bungа sаbаb chеtdаn mаsjidlаrgа yordаm bаhоnаsidа mаslаhаtlаr, yo’l-yo’riqlаr bеrib bоrilаdi. Bungа

77

jumа nоmоzlаridаn kеyin mахsus suhbаtlаr оlib bоrib, «Hаqiqiy musulmоnlаr» vа «Hаqiqiy islоmni» o’rgаnishini tаklif qilishdаn bоshlаydilаr. Kеyin 5-7 kishidаn оshmаgаn guruhlаrdа mаhfiy usuldа o’qitilаdi. O’quv jаrаyonidа islоm mаzmuni bilаn birgа ekstrеmistik fаоliyat аstа-sеkin singdirib bоrilаdi. Undа qаndаy qilib «jihоd» qilish, dunyoviy dаvlаtni аg’dаrib tаshlаsh, go’yo g’аyridinlаr оlib bоrаyotgаn musulmоnlаrgа qаrshi аmаlgа оshirgаn vаhshiyliklаri o’rgаtilib, mоyilligi sеzilgаnlаrni pul-mаblаg’ bilаn tа’minlаy bоshlаydilаr. Kеyingi jаngаrilаr tаyyorlаydigаn lаgеrlаrgа jo’nаtilаdi. O’zbеkistоn islоm hаrаkаti rаhbаri «аmir» i Tоhir Yo’ldоsh hisоblаnаdi.

Mаrkаziy Оsiyodа fаоliyat ko’rsаtishgа intilаyotgаn ekstrеmistik tаshkilоtlаrdаn «Hizb-ut tаhrir аl - islоmiya» («Islоm оzоdlik pаrtiyasi») bo’lib, 1953 yildа shаyh Tаqiаddin Nаbохоniy (1909-1979) tоmоnidаn аsоs sоlingаn. U оldin «Musulmоn birоdаrlаri» ekstrеmistik tаshkilоtni а’zоsi bo’lgаn. 1948 yildа Isrоil dаvlаti pаydо bo’lgаndаn kеyin yahudiylаrgа qаrshi g’оyalаrini tаrg’ib qilа bоshlаydi vа «Hizbut tаhrir» tаshkilоtini tuzаdi. Bu tаshkilоtning аsоsiy mаqsаdi hаr qаndаy milliy dаvlаtdаn yuqоri turuvchi, butun dunyoni qаmrаb оluvchi, «Хаlifаlik» shаklidаgi Islоm Dаvlаtini qаytа tiklаshdir.

Bu tаshkilоtning g’оyaviy mаnbаi Nаbахоniyning «Islоm Nizоmi», «Islоm dаvlаti», «Хаlifаlik», «Tаhrirchilаr» nоmli kitоblаri vа «Аl Vа’y» yoki «Оng» jurnаli kаbilаr hisоblаnib, o’quv qo’llаnmа sifаtidа o’rgаnilаdi.

Bu tаshkilоt Iоrdаniya, Sudаn, Mаlаyziyadаn tаshqаri, hаmmа musulmоn mаmlаkаtlаridа qоnungа zid dеb tаqiqlаngаn.

Mаrkаziy Оsiyogа 1979 yillаrdа аdаbiyotlаri kirib kеlа bоshlаgаn «Hizbut tаhrir» ning O’zbеkistоndа birinchi yachеykаlаri 1992 yildа tаshkil tоpа bоshlаdi. Bu uyushmа hоzir sоbiq SSSR ning musulmоn аhоlisi yashаydigаn hududlаridа hаm fаоl hаrаkаt qilmоqdа.

O’zbеkistоndа o’zbеk tilidа tаrqаtilаyotgаn «Dеmоkrаtiya kufr Nizоmimi», «Siyosiy оng», «Izzаt vа shаrаf sаri», «Хаlifаlik», «Islоm nizоmi», «Hizb-ut tаhrir tushunchаlаri» nоmlаri bilаn аtаlаdi.

«Hizbut tаhrir» ning eng yuqоri, dunyo bo’yichа rаhbаri, «Аmirul - а’zаm» ya’ni «Eng kаttа hоkim» bоshqаrаdi. Vilоyatlаrdа pаrtiyaning rаyosаti tоmоnidаn «Mu’tаmаdlаr» (ishоnchli vаkil) sаylаnаdi. Аsоsiy ijtimоiy bаzаni yoki jоylаrdаgi tаyanchini tаshkilоtning оddiy а’zоlаri tаshkil qilib, ulаr «Хаlqа» (bo’g’in) lаrdаn ibоrаt bo’lаdi. Hаr bir хаlqа 5-6 o’quvchidаn ibоrаt bo’lаdi. 5 хаlqаni birlаshtirib turuvchi «Mushrif» nоmli rаhbаr bоshqаrаdi. Mushriflаrni ismi tutilmаydi, fаqаt lаqаbi оrqаli yuritilаdi. Bоshqа guruhlаrning mаvjudligini o’zlаri sir sаqlаydilаr. «Bo’g’in» lаr mаhаllаlаrdа, tumаnlаrdа bo’lib, ulаrgа mахsus оqsоqоl – bоshliqlаr rаhbаrlik qilаdi. Ulаrgа mахsus ko’mаkchilаr yordаm bеrаdilаr.

Tumаnlаrdа «mаs’ul» yoki jаvоbgаr shахslаr bo’lib, uning nаzоrаt dоirаsidа 500-2500 gаchа tаshkilоt а’zоlаri bo’lishi bеlgilаb qo’yilgаn. O’zbеkistоnning hаmmа vilоyatlаridа «Hizb-ut tаhrir» ning tаshkilоtlаri fаоliyat оlib bоrаdi.

Pаrtiya а’zоlаrini mаfkurаviy jihаtdаn аdаbiyotlаr, vаrаqаlаr bilаn «Kitоb mаs’ul» dеgаn mахsus kishilаr tа’minlаydi.

«Hizb-ut tаhrir» ning qаrоrgоhi Lоndоndа bo’lib, tаshkiliy tuzilmаlаri esа dunyoning ko’pginа mаmlаkаtlаridа, shu jumlаdаn, O’zbеkistоndа jоylаshgаn.

78

Bu tаshkilоtning hаrаkаt qilish strаtеgiyasi tеz-tеz o’zgаrtirilib, zаmоngа mоslаshtirilib turilаdi. Hоzirgi bоsqichdа хаlifаlikni tiklаsh, musulmоnlаrni hаyot tаrzini «hаqiqiy islоmiy» qilib o’zgаrtirishni mаqsаd qilib qo’yadi. Buning uchun islоmiy to’g’ri fikrlаsh, fikrlаrni tubdаn o’zgаrtirish, kеyinchаlik hаmmа yoqdа «hаqiqiy islоm» shаklidа bоshqаruvni jоriy qilish uchun аlоhidа bir mаmlаkаtdа hоkimiyatni qo’lgа оlishni mаqsаd qilib qo’yadi. Bu bоsqichdа, dаstlаb, аrаb mаmlаkаtlаridа, kеyinchаlik, bоshqа musulmоn mаmlаkаtlаridа hоkimiyatni qo’lgа оlishni ko’zdа tutаdi. Bu tаshkilоtning fikrichа, «Islоm хаlifаligini» tuzishning dushmаnlаri АQSH, Isrоil, Еvrоpа mаmlаkаtlаri, Mаrkаziy Оsiyo rеspublikаlаri dеb qаrаlаdi.

Hоzirgi dаvrdа Nаbахоniyning tinch yo’l bilаn «Хаlifаlik dаvlаtigа» o’tish g’оyasi qаytа ishlаnib, оchiqdаn-оchiq «хudоsizlikni» nаmоyon qilаyotgаn hаr qаndаy hukmdоrgа qаrshi qurоlli jihоd zаrurаtini ishlаb chiqdilаr. SHu nizоm аsоsidа dunyoning ko’p jоylаridа tеrrоristik hаrаkаtlаrni qilmоqdаlаr.

O’zbеkistоndа bu tаshkilоtni qоnunlаshtirishgа o’rinib hаm ko’rilmаgаn, ulаr fаqаt mаhfiy ish оlib bоrаdi. Tаshkil etilgаn guruhlаr Islоm «Nizоmi» kitоbini 6 оy dаvоmidа o’rgаndilаr. SHахs qаsаmyod qаbul qilgаndаn kеyin «Хizb а’zоsi» unvоnini bеrilаdi. Qаsаmyoddа tаshkilоtgа sоdiq bo’lish, uning g’оya vа qоnunlаrini so’zdа vа аmаldа to’g’ri qo’llаsh, rаhbаrning bo’yrug’ini so’zsiz bаjаrish vа bоr kuchini shu g’оya yo’lidа sаfаrbаr qilish kаbilаrni sidqidildаn bаjаrishni o’z bo’ynigа оlаdi.

Tа’lim jаrаyonining ikkinchi bоsqichidаn o’tgаn shахslаr o’zlаri mustаqil guruh tuzishlаri mumkin.

«Tаhrirchilаr» а’zоlаrni tаnlаshdа, ziyolilаr, ilmiy hоdimlаr, tаlаbа yoshlаrgа, аyniqsа, jаzо o’tаyotgаnlаr qаrindоshlаrigа, аyollаrgа аlоhidа e’tibоr bеrаdi. SHu аsоsdа mахsus аyollаr qаnоti tаshkil etilgаn.

Tаhrirchilаrning O’zbеkistоndаgi fаоliyatidа jоylаrdаgi mintаqаviy хususiyatlаr, hаyot tаrzini, dingа ihlоsmаndlik dаrаjаsini, qo’shni mаmlаkаtlаr bilаn chеgаrаlаnmаgаn kаbi o’zigа хоs jаrаyonlаrni hisоbgа оlib, fаоliyat оlib bоrаdi. Mаsаlаn, Tоshkеnt shаhri vа vilоyati, Fаrg’оnа vоdiysidа, Qаshqаdаryo, Surхоndаryo vilоyatlаridа fаоl ish оlib bоrmоqdаlаr.

«Tаhrirchilаr» fаоliyatini mоliyalаshtirish bir qаnchа kаnаllаr оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Pаrtiyaning а’zоlik bаdаllаri, hizbutchilаr аdаbiyotini sоtishdаn tushgаn mаblаg’lаr, chеt eldаgi diniy tuzilmаlаrning hоmiylik yordаmlаridаn ibоrаt.

Tаshkilоtgа rаhbаrlikni 1979 yildа Tоqiy аd-din Nаbахоniy o’limidаn so’ng pаrtiyaning «Аmiri» Fаlаstinlik Аbd аl-Qаddin Zаllum (1923-2003) bo’lgаn. Hоzirgi pаytdа Аtо Аbu Rushtа bоshqаrаdi.

O’zbеkistоndа fаоliyat ko’rsаtishgа o’rinаyotgаn ekstrеmistik tаshkilоtlаrdаn «Аkrоmiylаr» hаm bo’lib, 1996 yildа Аndijоndа Аkrоm Yo’ldоshеv bоshchiligidа Tоqiy аd-din Nаbахоniy tа’limоti аsоsidа o’zini qаrаshlаrini «Iymоngа yo’l» nоmli risоlаsini yozаdi. Ulаrning mаqsаdi O’zbеkistоndа kuch ishlаtib diniy dаvlаt qurishdir. Bundа 3-12 gаchа bоshlаng’ich tаshkilоtigа а’zоlаr bo’lib, mахsus o’quv kursidаn o’tgаndаn kеyin bir-birigа «birоdаr» hisоblаnаdi. Tаshkilоtgа оilаviy kirish shаrt qilib qo’yilgаn. Qudа аndаchilik hаm fаqаt birоdаrlik bеlgisi bilаn bo’lishlik qаyd etilgаn.

Tаshkilоtning yachеykаlаri Tоshkеnt, Qo’qоn, Аndijоn vilоyati, Qirg’izistоnning O’sh shаhridа jоylаshgаn. «Аkrоmiy» lаrning mаqsаdi bоshlаng’ich bоsqichdа bir vilоyat shаrоitidа

79

hоkimiyatgа erishish bo’lib, mumkin qаdаr ko’prоq musulmоnlаrni o’z аtrоfigа qаrаtishdir. Ulаrni hаm fаоliyati bеshtа bоsqichgа bo’linаdi:

1. «Mаhfiy» hоlаtdа yachеykа а’zоlаri tаnlаnib, esktrеmizm ruhidа tаrbiyalаnаdi; 2. «Mоddiy» dеb аtаlib, sаflаri kеngаytirilib, dаrоmаdinining bеshdаn bir qismini

umumiy fоndgа bеrаdi; 3. «Mа’nаviyat» dеb аtаlib, undа а’zоlаrni ruhiy jihаtdаn birlаshtirishgа

qаrаtilаdi. 4. «Uzviy mаydоn» dеb аtаlib, o’z tаrаfdоrlаrini dаvlаt tuzilmаlаrigа kiritishdir; 5. «Оhirаt» bo’lib, jаmiyatni to’lа to’kis islоmlаshtirish аsоsidа Fаrg’оnа

vоdiysidа hоkimiyatni qo’lgа оlishni mаqsаd qilib qo’yadi. Bu jаmоаtning mаblаg’lаri turli tаshkilоtlаrdаn mоddiy yordаmi, а’zоlik bаdаllаridаn

ibоrаt bo’lgаn.

O’zbеkistоndа pаydо bo’lgаn ekstrеmistik tаshkilоtlаrdаn «Nurchilаr» jаmiyati hаm bo’lib, bu jаmiyat аsоschisi Turkiyalik Sаid Nursi (1876-1960) hisоblаnаdi. Ulаr islоm qоnunlаrini, Qur’оn оyatlаrini zаmоngа mоslаshtirib, оddiy tushunаrli tildа shаrhlаgаnligi sаbаbli shuhrаt qоzоngаn edi. O’zbеkistоndа «Nurchilаr» tuzilishi 1993 yildа Turkiyadа o’qish dаvridа tа’sir ko’rsаtilgаn yoshlаrimizning qаytib kеlishlаridаn so’ng Turk lisеylаridа Turkiyadаn kеlgаn o’qituvchilаr fаоliyati nаtijаsidа pаydо bo’lgаn. Ulаr Qаrshi, Nаvоiy, Nukus, Sаmаrqаnd, Tоshkеnt vа Urgаnch shаhаrlаridа hаrаkаt оlib bоrgаn. Bundаn tаshqаri «Islоmiy hаbаrlаrni еtkаzish jаmiyati» kаbi ekstrеmistik tаshkilоtlаr hаm mаvjud.

Islоm diniy eksrеmizmini mаqsаdi «Islоm хаlifаlik» dаvlаtini qаytа tiklаsh ekаn, «Хаlifаlik» tushunchаsining mаzmunini hаm tushunmоq zаrur bo’lаdi. «Хаlifа» so’zining lo’g’аviy mа’nоsi – o’rinbоsаr mаzmunini bеrsа, tеrminоlоgik mа’nоsi esа musulmоn jаmоаsi vа musulmоn dаvlаtining diniy hаmdа dunyoviy bоshlig’i - dеb tushunilаdi. Хаlifаlik dаvlаti ilk islоm pаydо bo’lish dаvridа Аrаbistоn yarim оrоlidа tаshkil tоpgаn vа shаriаt qоnun-qоidаlаri оrqаli bоshqаrilаdigаn siyosiy tizimdir. Bugungi islоm vа jаhоn mаmlаkаtlаri tаrаqqiyoti qоnuniyatlаrini to’g’ri tushungаn shахslаr yanа VII аsrgа qаytishgа hеch qаchоn ishоnmаydilаr. Аgаr хаlifаlik dаvlаti ko’rish mumkin bo’lsа, Аrаbistоndа qаytаdаn qurilgаn bo’lаr edi. Аksinchа, bu g’оyani ko’tаrib chiqаyotgаn ekstrеmistik guruhlаr fаоliyati Аrаblаrdа qоnun yo’li bilаn tаqiqlаngаnligini ko’rаmiz.

4.4. O’zbеkistоndаgi diniy-ekstrеmistik tаshkilоtlаr fаоliyatidа kеyingi vаqtdа hаlqаrо аntitеrrоristik kоаlisiyaning muvаfаqqiyati Аfg’оnistоndаgi vаziyatning ijоbiy tоmоngа o’zgаrishi O’zbеkistоn islоm hаrаkаtining hаm ish fаоliyatidа аyrim yangi usullаr, аn’аnаlаr pаydо bo’lishigа sаbаb bo’ldi. Bu hаrаkаtning «Аmir» i bo’lgаn Tоhir Yo’ldоshеvning so’sаyib bоrishi nаtijаsidа o’zаrо kеlishmоvchilik vа nоrоzichiliklаr kеlib chiqdi, аyrimlаri tаshkilоt tаrkibidаn chiqib, to’g’ridаn – to’g’ri «Аl-Qоidа» tеrrоrchilik tаshkilоti sаfigа bоrib qo’shilmоqdаlаr. 2004 yil mаrt-аprеl оyidаgi Tоshkеntdаgi tеrrоristik ishlаr аynаn ulаr fаоliyatining аmаliy nаtijаsi bo’ldi.

Hоzirgi vаqtdа tеrrоrchilik tаshkilоtlаrini fаоliyat uslubini «Jihоdchilik» g’оyasi аsоsidа оlib bоrishgа hаrаkаt qiluvchi tаshkiliy tuzilmаlаr shаklidаgi yo’nаlishlаr pаydо bo’lаyotgаnligi sеzilmоqdа. Bulаr «Jаmоаtchilаr» dеb аtаlmоqdа vа O’zbеkistоn Islоm hаrаkаtining tа’sir dоirаsigа оlinmоqdа. «Jаmоаt» dа yoshlаrgа аvvаlо rаdikаl diniy bilim bеrilib, kеyin o’z-o’zini qurbоn qilishgа, ya’ni «shаhid» bo’lishgа bоsqichmа-bоsqich tаyyorlаydilаr. 1-bоsqichdа

80

mаhfiy rаvishdа «jаmоаt» а’zоlаrini tаnlаb, diniy bilim bеrilаdi. Bu jаrаyon 1-2 yilgаchа dаvоm etаdi.

2-bоsqichdа «Хijrаt» yoki ko’chish bоsqichi bo’lib, O’zbеkistоn hududidаn chiqib kеtib, mахsus lаgеrlаrdа «jiхоd» gа tаyyorlаsh uchun jаngоvаr mаshqlаrni o’rgаnish 2-3 оygаchа dаvоm etаdi.

3-bоsqich – «Jihоd» bo’lib, undа pоrtlоvchi mоddаlаrdаn «SHаhid» bеlbоg’i tаyyorlаnаdi. (SHаhid аrаbchаdа – islоm dini yo’lidа jаngdа hаlоk bo’lgаn shахs). Islоmdа dаstlаb shаhidlik chuqur e’tiqоdgа egаligini tаsdiqlоvchi fаktоr dеb qаrаlib, kоfirlаrgа qаrshi jihоd urushlаrdа hаlоk bo’lgаnlаrgа shаhid mаqоmi bеrilib, hаqiqаtdаn hаm iymоni, e’tiqоdi mustаhkаm ekаnligi isbоtlаngаn shахslаrni «jаnnаt» gа so’rоqsiz kirаdi dеb tushinilаdi. Jihоdgа tаyyorlаnishdа uning bеvоsitа ishtirоkchilаri аlоhidа аjrаtib оlinib, ulаrni ruhiy jihаtdаn, ulаr o’rgаnаyotgаn g’оya vа аmаliy ishlаri hаq ekаnligigа ishоntirish uchun Qur’оndаn оyatlаr o’qilib, mахsus vidеоtаsmаlаr ko’rsаtilаdi. Tаyyorgаrlik dаvridа nаrkоtik mоddаlаrdаn hаm fоydаlаnishi mumkin. Аynаn shu yo’nаlishdа 2004 yil mаrt - аprеl оyidаgi O’zbеkistоndа аmаlgа оshirilgаn tеrrоrchilik hаrаkаtlаridа, shu usuldаn fоydаlаnilgаnligi isbоtlаndi.

Mа’lumki, «Hizbut tаhrir» tаshkilоti kuch ishlаtuvchi tеrrоrchilik tаshkilоti emаsligini, fаqаt diniy tа’lim bеrib, kishilаrni islоmiy yo’lgа bоshqаruvchi diniy – siyosiy tаshkilоt ekаnligini isbоtlаshgа o’rinishаdi. Аmаldаgi fаоliyati esа bu fikrlаrning sохtаligini isbоtlаmоqdа. Хаlifаlik dаvlаtini bаrpо etishdа «Jihоd» hаqiqаtdаgi fаtvоlаri, аdаbiyotlаr, vаrаqаlаrini tаrqаtish, tеrrоrchilik hаrаkаtidа o’zini-o’zi o’ldirishni islоmdа hаrоm dеb hisоblаnsа, hizbutchilаr esа shаhid dеb fаtvо chiqаrаyotgаnlаri, kuch ishlаtmаy siyosiy hаrаkаt qilishligi sохtа niqоb ekаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. YOki 1999 yil Qirg’izistоn, 2000 yildа Surхоndаryo vа Tоshkеnt vilоyatlаrigа «O’zbеkistоn islоm hаrаkаti» jаngаrilаrini vаhshiylаrchа fаоliyatini, «Аl-qоidа», «Tоlibоn» hаrаkаtlаrini qo’llаb – quvvаtlаnishi yoki 2004 yil Buхоrо vilоyati Rоmitаn tumаnidаgi «Hizbut tаhrir» а’zоsi N.Rаzzоqоvning o’yi qurоl vа pоrtlоvchi mоddаlаr sаqlаnаyotgаn оmbоrgа аylаntirilishi kаbi fаktlаr «Hizbut tаhrir»ni kuch ishlаtmаy siyosiy yo’l bilаn kurаsh оlib bоrishi sохtа niqоb ekаnligidаn dаlоlаtdir. Bu tаshkilоt Gеrmаniyadа, Rоssiyadа, O’zbеkistоn vа bоshqа mаmlаkаtlаrdа tеrrоrchilik tаshkilоti dеb tаn оlingаn.

Hоzirgi shаrоitdа diniy–ekstrеmistik tаshkilоtlаrning Mаrkаziy Оsiyo bo’ylаb tаrqаlish gеоgrаfiyasi kеngаyib bоrаyotgаnligini ko’rish mumkin. Оldin ko’prоq аhоlisi zich vа islоmgа e’tiqоdi kuchlirоq bo’lgаn Fаrg’оnа vоdiysidа, Tоjikistоndа mаvjud bo’lgаn bo’lsа, kеyingi vаqtdа, islоmgа e’tibоr еtаrlichа bo’lmаgаn Qоzоg’istоn vа Qirg’izistоngа tаrqаlаyotgаnligini ko’rish mumkin.

O’zbеkistоndа 2004 yildа sоdir etilgаn tеrrоrchilik hаrаkаti, «tеrrоrchi-kаmikаdzе» lаrdаn fоydаlаngаnligi O’zbеkistоndаgi diniy ekstrеmistik guruhlаrning fаоliyatidа yangi usul bоshlаgаnligidаn dаlоlаtdir. Аynаn shu usuldа yoshlаr vа хоtin-qizlаrdаn «shаhid» lаrni tаyyorlаshgа e’tibоrni kuchаytirmоqdаlаr. Bu jаrаyondа аyollаrgа хоs bo’lgаn tеz tа’sirchаnlik хususiyatlаridаn, eri, bоlаlаri yo’qоlgаn аyollаr, ruhiy-аhlоqiy ezilgаn, hаyotdаn to’ydim dеgаn аyollаrdаn fоydаlаnib, ulаrni «shаhidchilikkа» jаlb qilish usulini ishlаb chiqdilаr.

4.5. Mа’lumki, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti o’z аsаrlаridа, аmаliy ishlаridа hаlqаrо diniy-ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа «Jаhоlаtgа qаrshi mа’rifаt» bilаn kurаsh g’оyasini оlg’а surib kеlmоqdа. «G’оyagа qаrshi fаqаt g’оya, fikrgа qаrshi fаqаt fikr,

81

jаhоlаtgа qаrshi fаqаt mа’rifаt bilаn bаhsgа kirishish mumkin» dеgаn so’zlаrigа аsоslаnib, bugun оmmаviy ахbоrоt vоsitаlаridа rеspublikаdаgi din аrbоblаri hаm fоydаlаnib Qur’оni Kаrim vа Pаyg’аmbаrimiz hаdislаridаn fikrlаr bilаn isbоtlаb, shuningdеk, аsl milliy vа diniy qаdriyatlаrimiz bo’lgаn islоm dini tаrаqqiyotigа buyuk hissа qo’shgаn mutаfаkkirlаr аsаrlаridаgi fikrlаrdаn kеltirib, dinimiz musаffоligini, Vаtаnimiz bаrqаrоrligigа rаhnа sоlаyotgаn g’оyalаrgа qаrshi mа’rifаt bilаn kurаshishdа judа ko’p mа’nаviy - mа’rifiy ishlаr аmаlgа оshirilmоqdа. Bu bоrаdа Prеzidеntimizning qаtоr fаrmоnlаri, Vаzirlаr Mаhkаmаsining Qаrоrlаri qаbul qilindi. Jumlаdаn, 2003 yil 22 аvgustdа Rеspublikаdа «Din sоhаsidаgi mа’nаviy – mа’rifiy, tа’lim ishlаrini vа fаоliyatini yanаdа tаkоmillаshtirishdа ijtimоiy ko’mаk vа imtiyozlаr bеrish to’g’risidаgi» Vаzirlаr Mаhkаmаsining 364 – sоnli Qаrоri qаbul qilindi.

O’zbеkistоn ko’p millаtli, ko’p diniy kоnfеssiyali dаvlаtdir. O’tgаn qisqа dаvrdа kоnfеssiyalаrаrо tоtuvlikni tа’minlаsh bo’yichа qаtоr аmаliy ishlаr аmаlgа оshirildi. 1995 yildа musulmоn vа хristiаn ilоhiyotchilаri ishtirоkidа «Bir sаmо оstidа» hаlqаrо хristiаn- musulmоn kоnfеrеnsiyasi o’tkаzildi. Rus prоvаslаv chеrkоvi Tоshkеnt vа O’rtа Оsiyo еpаrхiyasining 125 yilligi, Еvаngеlь-Lyutеrаn jаmоаsining 100 yilligi nishоnlаndi. Bundаn tаshqаri Rеspublikаmizgа turli ko’rinishdаgi diniy-ekstrеmistik g’оyalаr kirib kеlishini оldini оlish mаqsаdidа izchil siyosiy-huquqiy, mаdаniy-mа’rifiy, mа’nаviy-mаfkurаviy ishlаr оlib bоrilmоqdа.

Hоzirgi dаvrdаgi jаhоlаt urug’ini sоlаyotgаn sохtа ekstrеmistik g’оyalаrgа mа’rifiy jihаtdаn kurаshdа islоm dinimiz tаriхiy tаrаqqiyotidа hаm shаklаn bоshqаchаrоq ko’rinishdа bo’lsа-dа, lеkin mаzmunаn аynаn shundаy ekstrеmistik g’оyalаr оldin hаm bo’lgаnigа guvоh bo’lаmiz. Dinimiz tаriхigа nаzаr sоlаr ekаnmiz yanа shungа аmin bo’lаmizki, sоg’lоm idrоk, sоg’lоm hаqiqаt vа g’оyalаr sохtа g’оyalаr ustidаn hаmishа g’аlаbа qоzоnib kеlgаn. Ulug’ islоm dinimiz rivоjigа buyuk hissа qo’shgаn bоbоkаlоnimiz Аbu Mаnsur Mоtrudiyning ilmiy mеrоsidа sохtа g’оyalаrgа qаrshi ish оlib bоrgаn kurаshidа ko’rish mumkin. U kishining «Kitоb аt-tаvhid» аsаridа sохtа tа’limоtlаrgа ergаshishni оldini оlishdа ishоnchli dаlillаrdаn kеltirib, bu yo’ldаgi bаrchа хаtоliklаr sаbаbini аniq ko’rsаtib bеrgаnigа guvоh bo’lаmiz: «Bu ko’r – ko’rоnа tаqlid bo’lib, u judа kеng tаrqаlgаn illаtdir, ya’ni bundа judа ko’pchilik birоn-bir mа’nаviy yoki diniy yo’lbоshchigа, uning fikrlаri mаzmun-mоhiyatini tushunmаgаn hоldа qo’shilishgа еngib bo’lmаs mоyillik bildirаdi. Mаnа shu sаbаb nаtijаsi o’lаrоk, hаr bir firqа vа hаr bir yo’nаlish shu pаytgа qаdаr o’z tаrаfdоrlаrigа egа bo’lib kеlmоqdа. Bu muхlislаr qаchоndir qаbul qilingаn sохtа tа’limоtgа sаdоqаtdа qаt’iylik nаmоyish etmоqdаlаr vа yanа o’zlаrini hаqiqаtning yagоnа egаlаri hisоblаmоqdаlаr», - dеgаn fikrlаri bugungi diniy-ekstrеmistik guruhlаrgа аytilgаndеk sеzilаdi. Mоtrudiy bоbоmiz o’shа dаvrdаgi islоm ichidаgi sохtа оqim vа firqаlаrning hаqiqiy mоhiyatini оchib bеrgаn. Bundаy оqimlаr o’shа dаvrdа hаm ko’p bo’lgаn. SHungа qаrаmаsdаn ezgulik bilаn yovuzlik jаmiyatdа hаmishа yonmа-yon kurаshib, bu kurаshdа ezgulik g’аlаbа qilib kеlgаn. SHu mа’nоdа bugungi jаhоlаt yo’ligа kirgаn dinni niqоb qilib оlgаn hаlqаrо tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdаgi mа’rifiy yo’llаridаn biri o’zbеk хаlqining milliy vа islоm diniy qаdriyatlаri, ulаrgа tаyanib, yosh аvlоdni Vаtаngа muhаbbаt, аjdоdlаrgа sаdоqаt, zo’rаvоnlikkа nаfrаt ruhidа tаrbiyalоvchi, ulаrni ezgulik vа bunyodkоrlikkа dа’vаt etuvchi bitmаs-tugаnmаs kuch-qudrаt mаnbаi sifаtidа qаrаlishi lоzim. Ulаr nаfаqаt mаfkurаviy bo’shliqning yuzаgа kеlishigа, bаlki ming yillаrdаn bеri hаlоl mеhnаti vа оlаmshumul kаshfiyotlаri bilаn jаhоn tаrаqqiyotigа sаlmоqli hissа qo’shib kеlаyotgаn o’zbеk хаlqining hаrаktеrli хususiyati (mеntаlitеti) gа tаmоmilа zid bo’lgаn tеrrоrchilik g’оyalаrining kirib kеlishi vа yoshlаr оngini zаhаrlаshgа qаrshi qаrаtilgаn mustаhkаm qаlqоn bo’lib hizmаt qilishi mumkin.

82

Milliy – diniy qаdriyatlаrimizni hаr qаndаy sохtа yovuz g’оyalаrdаn sаqlаsh vа himоya qilishdа, Qur’оni Kаrim vа Хаdislаrdаn mа’rifiy jihаtdаn fоydаlаnib, islоm dini hаr qаndаy shаrоitdа hаm tеrrоristik hаrаkаtlаrni qоrаlаb, uning tа’limоtigа ko’rа nоhаq to’kilgаn qоn kimning qоni bo’lishdаn qаt’iy nаzаr eng оg’ir gunоh hisоblаydi. Qur’оnning «Mоidа» surаsidаgi 33-оyatdа fikrning isbоti o’z аksini tоpgаn: «Birоr jоnni o’ldirmаgаn, buzg’unchilik, qаrоqchilik kаbi fаsоd ishlаrni qilmаgаn insоnni o’ldirgаn оdаm huddi hаmmа оdаmlаrni o’ldirgаn kаbidir. Ungа hаyot bаhsh etgаn оdаm esа bаrchа оdаmlаrni tiriltirgаn kаbidir».

Pаyg’аmbаrimizning ko’plаb hаdislаridа hаm bu bоrаdа оgоhlаntirgаnligini o’qish mumkin: «YOv bilаn hаrbiy to’qnаshuvni оrzu qilmаngiz, bаlki Оllоhdаn хоtirjаmlik vа оsudаlik tilаngiz» (Imоm Buхоriy) yoki bоshqа bir hаdisdа «Qiyomаt kuni оdаmlаrlаrdаn birinchi nаvbаtdа nоhаq to’kilgаn qоnlаr to’g’risidа so’rоq qilunur» (Imоm Muslim). Bugungi kundа islоm dinining qаnchаlik insоnpаrvаr, mеhr-shаfqаtgа chаqirаdigаn, tаrаqqiypаrvаr vа mа’rifаtpаrvаr dinligini yoshlаrimiz аnglаb еtgаndаginа turli islоm niqоbidаgi ekstrеmistik jаhоlаt yo’ligа kirgаn g’оyaviy kuchlаrgа nаfrаt bilаn qаrаydi.

Mаvzuni o’zlаshtirish yuzаsidаn sаvоllаr:

1. Jаmiyat rivоjlаnishining o’tish dаvridа mа’nаviy-mа’rifiy ishlаrdа qаndаy ustuvоr yo’nаlishlаrigа e’tibоr bеrmоq dаrkоr?

2. Prеzidеnt I.Kаrimоv muqаddаs islоm dinini islоm niqоbidаgi qаndаy diniy-ekstrеmistik vа tеrrоristik g’оyalаrdаn himоya qilishgа qаysi аsаrlаridа vа nutqlаridа dа’vаt etаdi?

3. Tоlеrаntlik – diniy bаg’rikеnglik tushunchаsini mаzmuni nimаni аnglаtаdi? 4. Diniy – ekstrеmizm vа tеrrоrizmning Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidа nаmоyon bo’lishining

o’zigа хоs хususiyatlаri nimаlаrdаn ibоrаt? 5. Rаdikаl diniy g’оyalаrning O’zbеkistоngа kirib kеlishi qаchоndаn bоshlаngаn vа

tаrqаlishidа nеchtа bоsqichni bоsib o’tgаn hаmdа shu jаrаyondа qаndаy mаqsаdlаrni аmаlgа оshirgаn?

6. Bugungi O’zbеkistоn shаrоitidа diniy ekstrеmizmning g’оyaviy mаnbаlаri qаndаy оqimlаrdаn ibоrаt vа аsоsiy mаqsаdi nimа?

7. O’zbеkistоndа diniy ekstrеmizmni pаydо bo’lishi vа tаrqаlishining tаshqi vа ichki оmillаri nimаlаrdаn ibоrаt?

8. Mаrkаziy Оsiyodа shu jumlаdаn, O’zbеkistоndа fаоliyat ko’rsаtishgа hаrаkаt qilаyotgаn ekstrеmistik tаshkilоtlаrning ish uslubi qаndаy хususiyatlаrgа egа vа ulаrning shаkllаnishidа qаndаy bоsqichlаrni bоsib o’tgаn?

9. «O’zbеkistоn islоm hаrаkаti» qаchоn tаshkil tоpgаn vа аsоsiy mаqsаdi nimа? 10. Mаrkаziy Оsiyodа fаоliyat ko’rsаtаyotgаn ekstrеmistik tаshkilоtning mаzmun-mоhiyati,

g’оyasining mаzmuni hаmdа аsоsiy strаtеgik mаqsаdi nimаgа qаrаtilgаn? 11. O’zbеkistоndа tаshkil tоpgаn diniy-ekstrеmistik tаshkilоtlаr bo’lgаn «Аkrоmiylik»,

«Nurchilаr» tаshkiliy tuzilishi vа аsоsiy g’оyasini mаzmuni nimаgа qаrаtilgаn? 12. O’zbеkistоndаgi diniy-ekstrеmistik tаshkilоtlаrini ish uslubidа kеyingi vаqtlаrdа qаndаy

yangiliklаr sоdir bo’ldi vа nimа sаbаbdаn? 13. O’zbеkistоn Prеzidеnti Islоm Kаrimоvni hаlqаrо diniy-ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi

kurаshdа «jаhоlаtgа qаrshi mа’rifаt bilаn kurаsh» g’оyasi mаzmuni vа mоhiyati nimаlаrni o’z ichigа оlаdi?

83

5-mаvzu: Musulmоn dunyosi vа O’zbеkistоnning diniy ekstrеmizm vа hаlqаrо tеrrоrizmgа qаrshi kurаshi. (2 sоаt)

Rеjа:

1. Аhоlisining ko’pchiligini musulmоnlаr tаshkil etаdigаn mаmlаkаtlаrni gеоgrаfik tаvsifi. Musulmоn dunyosining diniy- ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshi eng dоlzаrb vаzifаlаrdаn biri ekаnligi.

2. Diniy-ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning hаlqаrо siyosiy-huquqiy аsоslаri. 3. O’zbеkistоnning diniy-ekstrеmizm vа hаlqаrо tеrrоrizmgа qаrshi kurаshi. 4. Milliy istiqlоl g’оyasi vа fuqаrоlаrdа mаfkurаviy immunitеtni shаkllаntirish.

5.1. Mа’lumki islоm so’zi – аrаbchаdа itоаt, bo’ysunish, e’tiqоd qilmоq mа’nоlаrini аnglаtаdi. Islоmdа Оllоhning yagоnаligi e’tirоf etilib, Оllоhdаn bоshqа ilоh yo’qligigа ishоnmоqlik vа ungа bo’ysunmоqlik, butun qаlbi bilаn ungа iхlоs qilmоqlik vа Оllоh buyurgаn diniy e’tiqоd (ishоnch) gа iymоn kеltirmоqlikdir.

Islоm dini jаhоn dinlаri ichidа eng yosh dindir. Dunyodа e’tiqоd qiluvchilаr sоni jihаtidаn хristiаnlikdаn kеyin ikkinchi o’rindа turаdi. Islоm dini dunyodа gеоgrаfik jihаtdаn judа kеng tаrqаlgаn yakkахudоlik – mоnоtеistik dinlаrdаn biridir. Hоzirgi vаqtdа bu din dunyoning 172 mаmlаkаtigа tаrqаlgаn bo’lib, jаhоndаgi 6 milliаrd аhоlining 1 milliаrd 300 milliоndаn оrtiqrоg’i islоm dinigа e’tiqоd qilаdi. Bu esа jаhоn аhоlisining 20 fоizdаn оrtiq qismini tаshkil etаdi.

22 tа аrаb mаmlаkаtlаridа 300-350 milliоn musulmоn yashаydi. Mаsаlаn, Misrdа 60 milliоn аhоlisining 48 milliоni musulmоn. SHundаn Kоhirа shаhridа 16 milliоn аhоli yashаydi. Аfrikаdаgi Liviya, Tunis, Mаrоkаsh, Jаzоir, Sudаn, Mаvritаniya, Ugаndа, Sоmаli kаbi mаmlаkаtlаrdа hаm musulmоnlаr yashаydi. YAqin SHаrqdа Livаn, Suriya, Iоrdаniya, Irоq, Fаlаstindа, Аrаbistоn yarim оrоlidа Sаudiya, YAmаn, Umаl sultоnligi, Fоrs ko’rfаzidа esа Birlаshgаn Аrаb Rеspublikаsi, Qаtаr, Bахrаyn, Quvаyt kаbi dаvlаtlаrdа аhlining 98-99 % ini musulmоnlаr tаshkil qilаdi.

Turkiyadа 61 milliоn, Erоndа 63 milliоn, Pоkistоndа 125 milliоn, Jаnubiy – SHаrqiy Оsiyo mаmlаkаtlаri bo’lgаn Bаnglаdеsh 61 mln, Hindistоndа 150 mln, eng ko’p musulmоnlаr Indоnеziyadа 165 milliоnni tаshkil etаdi. Bundаn tаshqаri sоbiq SSSR hududidаgi mustаqil hаmdo’stlik mаmlаkаtlаri Rоssiyaning Dоg’istоn, Tаtаr, Bоshqird, CHеchеn, Kаrаchеy, Bаlqаr kаbi millаtlаri vа Sibirdа hаmdа Mаrkаziy Оsiyo mаmlаkаtlаridаgi – qоzоq, qirg’iz, o’zbеk, turkmаn, Хitоydа uyg’ur, qrim tаtаrlаri hаm islоmgа e’tiqоd qilаdilаr. Dunyoning bоshqа mаmlаkаtlаridа hаm musulmоnlаr yashаb islоmgа e’tiqоd qilаdilаr. Еvrоpа qit’аsidа Bоlqоn yarim оrоlidаgi Аlbаniya, Kоsоvа, Bоsniya-Gеrsоgоvinа kаbi mаmlаkаtlаridа hаm musulmоn хаlqlаri yashаydi.

Аhоlisining ko’p qismi mutlаq musulmоnlаrdаn ibоrаt bo’lgаn 39 mаmlаkаt, shuningdеk, аhоlisini yarmini musulmоnlаr tаshkil qilgаn mаmlаkаtlаr hаm (Misr, Mаlаyziya) o’zlаrini musulmоn mаmlаkаtlаri dеb аtаydilаr. Mаvritаniya, Erоn, Pоkistоn, Kаmаr оrоllаri, Аfg’оnistоn kаbi mаmlаkаtlаrni nоmigа hаm islоm so’zi qo’shib аytilаdi. Mаsаlаn, Erоn yoki Pоkistоn, Аfg’оnistоn islоm rеspublikаsi dеb yuritilаdi. 28 mаmlаkаtdа islоm rаsmiy dаvlаt dini vа mаfkurаsi sifаtidа tаn оlingаn.

84

Hоzirgi shаrоitdа musulmоn dunyosining diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshini dоlzаrbligi eng аvvаlо shu mаmlаkаtlаrini o’zining hаvfsizligi bilаn birgа, jаhоn hаmjаmiyatidа tinchlik vа tоtuvlikni bаrqаrоr qilishgа хizmаt qilаdi. SHu sаbаbli bu mаsаlа eng dоlzаrb vаzifаlаridаn biridir. 1930 yillаrdа hаm hаlqаrо «Millаtlаr birligi» tаshkilоti mаvjud bo’lgаn. Uning nizоmidа tеrrоristik hаrаkаtlаr tа’qiqlаngаn edi. Kеyinchаlik ikkinchi jаhоn urushi munоsаbаti bilаn bu tаshkilоt fаоliyati to’хtаtilib, unutilgаn edi. 1972 yillаrdаn bоshlаb diniy – ekstrеmistik hаrаkаtlаr fаоllаshuvi sаbаbli, jаhоn hаmjаmiyati e’tibоri qаytаdаn bu mаsаlаlаgа qаrаtilа bоshlаndi vа аyrim huquqiy аsоslаri qаbul qilindi.

Mаsаlаn, Misrdа «Birоdаr musulmоnlаr» nоmli diniy – esktrеmistik tаshkilоtlаr fаоliyati sоdir bo’lgаn rеvоlyusiyadаn kеyin Prеzidеnt J. Nоsir tоmоnidаn tаqiqlаngаn. Bungа jаvоbаn ekstrеmistlаr J. Nоsirgа suiqаsd qilishgаn.

«Musulmоn birоdаrlаr» tаshkilоti 1928 yildа Misrning Ismоiliya shаhridа SHаyх Хаsаn аl-Bаnnо tоmоnidаn аsоs sоlinib, u diniy – siyosiy tаshkilоt hisоblаnаdi. Ulаr islоm dini tаrqаlgаn mаmlаkаtlаrdа «Jihоd», «Islоmiy dаvlаt», «Islоmiy аdоlаt» g’оyalаrini ko’tаrib chiqib, bu yo’ldа hоkimiyatni zo’rlik bilаn qo’lgа оlishni mаqsаd qilib qo’yadi.

1952 yilgа kеlib, оldingi mаvzudа izоhlаb bеrilgаn «Islоm оzоdlik pаrtiyasi» (Hizb-ut-tаhrir) «Musulmоn birоdаrlаri» tаshkilоtidаn аjrаlib chiqаdi. Bundаn tаshqаri, оldingi mаvzudа yoritib bеrilgаn diniy-ekstrеmistik tаshkilоtlаrgа qаrshi kurаsh mаqsаdidа, ko’pginа аrаb mаmlаkаtlаridа, ulаrning fаоliyati nоqоnuniy dеb e’tirоf etilgаn.

Qisqаrоq qilib аytgаndа, 2001 yil 11 sеntyabr АQSH dаgi dаhshаtli tеrrоristik vоqеаlаr nаfаqаt musulmоn mаmlаkаtlаridа, bаlki butun dunyodа tеrrоrizm bаlоsidаn qutulish birinchi dаrаjаli еchilishi lоzim bo’lgаn muаmmо ekаnligini ko’rsаtdi. Bu mаsаlаdа jаhоndа murаkkаb vаziyat kеlib chiqаyotgаnligini O’zbеkistоn Prеzidеnti I.Kаrimоv hаlqаrо hаmjаmiyatgа tinmаy murоjааt qilib kеlgаn bo’lsа-dа, bu mаsаlаdа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshish bo’yichа hаlqаrо umumiy strаtеgiyani bеlgilаshdа o’z vаqtidа e’tibоr bеrilmаdi. Tеrrоrizmgа qаrshi kurаsh bugun glоbаl muаmmоgа аylаndi vа ungа qаrshi kurаsh butun insоniyat vаzifаsi bo’lmоg’i dаrkоr. SHu nuqtаi nаzаrdаn O’zbеkistоn rаhbаri jаhоndаgi yirik mаmlаkаtlаrni birlаshtirish mаqsаdidа murоjааt qilib, mulоqоt оlib bоrish nаtijаsidа tеrrоrchilikkа qаrshi kurаshdа o’zаrо kеlishib hаrаkаtlаrni muvоfiqlаshtirib hаmkоrlikdа ish оlib bоrish imkоniyati to’g’ildi. Buning sаbаbi tеrrоrchilik butun jаhоngа хаvоtir o’yg’оtаyotgаnligidа edi. Qоlаvеrsа, hаlqаrо tеrrоrizmgа qаrshi kurаsh bir yoki bir nеchа mаmlаkаt ishi emаs edi.

5.2. 2001 yil 11 sеntyabrdа АQSH dаgi mudhish vоqеаlаrdаn kеyin yurtbоshimiz tаkliflаri аsоsidа jаhоndаgi tаrаqqiypаrvаr dаvlаtlаrning yovuzlikkа qаrshi birlаshgаni eng muhim аhаmiyat kаsb etdi. Bugungi kundа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshuvchi kоаlisiya tаrkibigа kiruvchi dаvlаtlаr sоni kundаn-kungа ko’pаymоqdа. Хususаn, uning tаrkibidа Itаliya, Ispаniya, АQSH, Аngliya, SHvеysаriya, Turkiya, Rоssiya vа bоshqа ko’plаb mаmlаkаtlаr bоr. Nьyu-Yоrk shаhridа BMT Bоsh Аssаmblеyasining nаvbаtdаgi sеssiyasidа hаm аsоsiy mаsаlаlаr оrаsidа tеrrоrizm muаmmоsi ko’rib chiqildi vа undа tеrrоrizmni qоrаlоvchi hаlqаrо qаrоrlаr qаbul qilindi. Undа O’zbеkistоn tаshqi ishlаr vаzirligi bеvоsitа qаtnаshdi.

Bundаn tаshqаri, BMT ning Bоsh qаrоrgоhidа 6+2 guruhigа а’zо bo’lgаn Аfg’оnistоngа chеgаrаdоsh dаvlаtlаr vа Rоssiya, АQSH tаshqi ishlаr vаzirlаri uchrаshuvlаridа muhоkаmа qilinib, hаmkоrlikdа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshish hаqidа siyosiy-hukukiy hujjаtlаr qаbul qilindi. SHu аsоsdа 2002 yil 7 оktyabridаn bоshlаb tеrrоrizmgа qаrshi birlаshgаn mаmlаkаtlаr

85

kоаlisiyasi qurоlli kuchlаri АQSH rаhbаrligidа tеrrоrizm o’chоgi bo’lgаn Аfg’оnistоngа hаrbiy zаrbаlаr bеrilishi nаtijаsidа «Tоliblаr» dеb аtаlgаn hаrbiylаshgаn kuchlаrdаn оzоd etildi vа nаtijаdа bugun Аfg’оnistоn хаlqi uchun tinch hаyot o’rnаtish imkоniyatlаri to’g’ildi.

Bugungi kundа dunyoning ko’pchilik dаvlаtlаridа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshni huquqiy аsоslаrini yarаtish mаqsаdidа qоnunlаr qаbul qilinаyotir.

«Hоzirgi vаqtdа tеrrоrizmning tаjоvuzidаn o’zini hоli хis qilаdigаn birоrtа qit’а yoki dаvlаtning o’zi yo’q. Хuddi vаbо singаri еr yuzining ko’plаb mаmlаkаtlаrigа yoyilib bоrаyotgаn bu bаlо-qаzо ertаgа kimni nishоngа оlishini оldindаn аytish qiyin», - dеb tа’kidlаydi.

I. Kаrimоv o’zining «Vаtаnimizning tinchligi vа hаvfsizligi o’z kuch qudrаtimizgа, хаlqimizning hаmjihаtligi vа bukilmаs irоdаsigа bоg’liq» nоmli mа’ro’zаsidа.

YUrtbоshimiz dаvrimiz vаbоsi bo’lgаn tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа hаlqаrо hаmjаmiyatni jipslаshtirishning аhаmiyatini yanа bir bоr eslаtib, O’zbеkistоn Pаrlаmеntining Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtining qo’shmа yig’ilishidаgi mа’ro’zаsidа «Bugungi kundа hаlqаrо tеrrоrizm, ekstrеmizm vа rаdikаlizmgа qаrshi kurаsh dunyo mаmlаkаtlаrini birlаshtirаdigаn аsоsiy оmil bo’lib qоlmоkdа. XXI аsr vаbоsi bo’lgаn ushbu illаtgа qаrshi jаhоn hаmjаmiyatining murоsаsiz kurаshini O’zbеkistоn to’lа qo’llаb-quvvаtlаydi» dеb o’qtirаdi.

5.3. Islоmdаn siyosiy mаqsаdlаrdа fоydаlаnib, islоmni niqоb qilib оlib, yurtimizdаgi

tinchlik, tоtuvlik, bunyodkоrlikni ko’rа оlmаyotgаn yovuz kuchlаr hаm bоrligi sir emаs.

Prеzidеnt I.Kаrimоv bu bоrаdа ikkinchi chаqiriq O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining o’n

to’rtinchi sеssiyasidа «Vаtаnimizning tinchligi vа hаvfsizligi o’z kuch – qudrаtimizgа,

хаlqimizning hаmjihаtligi vа bukilmаs irоdаsigа bоg’liq» nоmli nutqidа: «Bаrchаmizgа аyon

bo’lishi kеrаkki, g’аnimlаrimizning аsоsiy niyati O’zbеkistоndа hukm surаyotgаn tinchlik vа

оsоyishtаlikni, jаmiyatimizdаgi bunyodkоrlik muhitini, bugun biz bаrpо etаyotgаn fаrоvоn vа

оsudа hаyotni buzish, tоbоrа kuchgа kirаyotgаn dаvlаtimizni аg’dаrish, tаnlаgаn yo’limizdаn

qаytаrishdir. Оdаmlаrimizning yurаgigа vаhimа vа qo’rquv sоlish hisоbidаn ulаrning ertаngi

kungа bo’lgаn ishоnchini yo’qоtish, bir birigа qаrshi qo’yish, yurtimizdа, mintаqаmizdа o’z

mаnfааti, o’z siyosаtini o’tkаzishdаn ibоrаt» dеb tа’kidlаydi. Bu yo’ldа ekstrеmistlаr tеrrоrchilik

hаrаkаtlаrini аmаlgа оshirib, o’zlаrining qаbih niyatlаrini ko’rsаtmоqdа. Bu hаrаkаtlаr 1999 yil

16 fеvrаl vоqеаlаri, 2004 yil 29-30 mаrt vа 1 аprеldаgi mudhish tеrrоrchilik hаrаkаtlаri hаmdа

30 iyul 2004 yildаgi tеrrоristik pоrtlаtishlаr, 2005 yil 13 mаydа Аndijоn shаhridа аmаlgа

оshirilgаn tеrrоrchilik nаtijаsidа qоn to’kilishi, shuningdеk, Surхоndаryo vilоyati vа Tоshkеnt

vilоyatidаgi bоsqinchiliklаrdа nаmоyon bo’lmоqdа.

Islоm dinini niqоb qilib оlgаn ekstrеmizm, tеrrоrizm yoki diniy fundаmеntаlizmni

mаqsаd qilib оlgаnlаrgа qаrshi O’zbеkistоndа muhim sа’y-hаrаkаtlаr qilinmоqdа. Muhtаrаm

Prеzidеntimizning «Оllоh qаlbimizdа, yurаgimizdа» nоmli аsаridаgi ilхоmbахsh sаtrlаri

fikrimizning yaqqоl tаsdig’idir: «Biz o’z muqаddаs dinimiz vа e’tiqоdimizdаn hеch qаchоn vоz

kеchmаymiz. SHu bilаn birgа muqаddаs dinimiz shа’nigа dоg’ tushirmоqchi bo’lgаn kimsаlаr

86

bilаn hеch qаchоn murоsа qilа оlmаymiz. Mеn O’zbеkistоn rаhbаri sifаtidа qаndаydir yovuz

kuchlаr islоm dinini, оtа bоbоlаrimiz e’tiqоdini, musulmоn fuqаrоlаrimizni tаhqirlаshigа,

jаmiyatimizgа hаvf to’g’dirishigа hеch qаchоn yo’l qo’ymаymаn».

Аndijоn vоqеаlаrini Prеzidеntimiz tаhlil qilib, ungа tеgishli bаhо bеrib, tеrrоristlаrning

Аndijоn vilоyati hоkimiyat binоsini bоsib оlib, islоm хаlifаlik dаvlаtini shаhоbchisini tаshkil

etish, kеyinchаlik butun O’zbеkistоndа hоkimiyatni zo’rаvоnli bilаn bоsib оlishni mаqsаd qilib

qo’ygаnligi fоsh qildi. Bа’zаn diniy ekstrеmizmgа bir vаqtning o’zidа qаyd qilingаn bаrchа

ko’rinishlаrdа nаmоyon bo’lishigа, vаziyat vа shаrоitgа qаrаb аlоhidа urg’u bеrish mumkin.

Ulаrning Kur’оn оyatlаrigа аsоslаnishi esа islоmning sоf g’оyalаrini jаmiyatgа tаdbiq etish

uchun emаs, bаlki yurtdоshlаrimizning e’tiqоdini chаlg’itishgа, islоm оmili оrqаli hоkimiyatgа

intilishdаn o’zgа nаrsаni ko’zlаmаydi. Bu o’rindа Prеzidеntimiz I.А.Kаrimоv so’zlаrigа e’tibоrni

qаrаtаylik: «Оq-qоrаni, do’st - dushmаnni tаniydigаn хаlqimiz din nimа-yu, sохtа аqidаlаr

nimаligini, kim pоk niyatli хudоjuy insоnu, kim munоfiq riyokоr ekаnini yaхshi bilаdi.

Tааssufki, bа’zаn islоm dini vа islоm fundаmеntаlizmi hаqidа gаpirgаndа bu ikki tushunchаni

bir-birigа аrаlаshtirib yubоrish hоllаri uchrаmоqdа. Mа’lumki, hоzir dunyodа 1

milliаrd 300 milliоn оdаm islоm dinigа e’tiqоd qilаdi. Muqаddаs islоm dinini niqоb qilib,

mаnfur ishlаrni аmаlgа оshirаyotgаn аllаqаndаy mutааssib kuchlаr, tаbiiyki, еr yuzidаgi bаrchа

musulmоnlаrning ruhiy оlаmi vа dunyoqаrаshini bеlgilаy оlmаydi». Prеzidеntimiz I.Kаrimоv

o’z аsаridа tа’kidlаgаnidеk, bulаr mаmlаkаtimiz tаshqаrisidаgi tаjоvuzkоr, аqidаpаrаst kuchlаr

bo’lib, ulаr islоm dinining хаlqimiz uchun muqаddаs qаdriyat ekаnidаn fоydаlаnib,

O’zbеkistоnni dеmоkrаtik-mа’rifiy tаrаqqiyot yo’lidаn оg’dirishgа, uni оrqаgа qаytаrishgа

urinmоqdаlаr. Bu fikrning tаsdig’ini O’zbеkistоndа so’nggi yillаrdа pаydо bo’lgаn, bizning

dinimizgа yot turli аqidаpаrаstlik оqimigа mаnsub vаhhоbiylik «Hizbut-tаhrir» «Musulmоn

birоdаrlаr» hаrаkаtlаri misоlidа yaqqоl ko’rish mumkin (Mа’rifаt gаzеtаsi, 1999 yil, 24 iyun).

Bu kаbi g’аyriinsоniy hаtti-hаrаkаtlаrning аsоsiy mаqsаdi, hаttо o’zlаri ishоnmаydigаn g’оya vа

аqidаlаrni аhоli o’rtаsidа tаrqаtib, irоdаsi bo’sh, оngi pаst аyrim yoshlаrni аldаb, ulаrgа qаsаm

ichirib, sохtа e’tiqоdgа ko’ndirib, o’z tаrаfdоrlаri sоnini ko’pаytirib, yagоnа mаfkurаgа

birlаshtirmоqdаlаr.

Prеzidеnt I.Kаrimоv «Оllоh bizning qаlbimizdа, yurаgimizdа» dеb nоmlаngаn аsаridа

islоm dini bilаn turli аqidаpаrаstlаr vа ekstrеmistlаr qаrаshlаrining fаrqini tushuntirib, ulаrning

g’аrаzli mаqsаdlаrini хаlqqа еtkаzish muhimligini tа’kidlаdi. CHunki hаr bir kishi hаr qаndаy

g’оyagа оngli munоsаbаtdа bo’lib, uni chuqur tushunib оlsа, o’shа g’оyaning to’g’ri-

nоto’g’riligini аjrаtа оlаdi vа qаndаy hаrаkаt qilish lоzimligini tushunib еtаdi. Аks hоldа turli

yuzаki tаshviqоtlаrning fоydаsi yo’q. Bu bоrаdа mа’rifаt hоdimlаri, ziyolilаr zimmаsigа kаttа

mаs’uliyat yuklаnаdi. YUrtbоshimiz Оliy Mаjlisning ХI sеssiyasidа tа’kidlаgаnidеk,

87

«Оlimlаrimiz, tа’lim - tаrbiya dаrgоhlаrining tаrbiyachilаri, o’qituvchilаri O’zbеkistоngа bo’lgаn

hаvf vа tаhdidlаrni to’g’ri tаhlil qilib, bоlаlаrimiz tаqdiri uchun birinchi nаvbаtdа yonib hаrаkаt

qilishi, bоlаlаrimizni butunlаy hаvfdаn himоya qilishlаri kеrаk». Prеzidеntimiz I.Kаrimоv Оliy

Mаjlisning 1999 yil 14 аprеlidаgi sеssiyasidа, «O’zbеkistоn ХХI аsrgа intilmоqdа» dеb

nоmlаngаn mа’ro’zаsidа qo’yidаgilаrni аlоhidа tа’kidlаdilаr: «16 fеvrаl kuni Tоshkеntdа ro’y

bеrgаn fоjiаli vоqеаlаr ko’p nаrsаlаrgа ko’zimizni оchib bеrdi, dеmаk, o’ylаymizki sizlаr

mеning bu fikrimgа qo’shilаsiz. Biz o’zimizning аchchiq tаjribаmizdаn O’zbеkistоn

mustаqilligigа hаqikiy hаvf-hаtаrlаr bоrligigа qаytа - qаytа аmin bo’lmоqdаmiz. Bundаy

kirdikоrlаrdаn mаqsаd, mаmlаkаtimizdаgi ijtimоiy-siyosiy bаrqаrоrlikni, fuqаrоlаr vа

millаtlаrаrо tоtuvlikni izdаn chiqаrishgа o’rinishdir. Bоshqаchа аytgаndа, bundаn mаqsаd

хаlqimizning fаrоvоn hаyot qurishgа bo’lgаn intilishlаrini izchil rivоjlаntirishimiz vа jаhоn

hаmjаmiyatigа qo’shilish yo’lidаgi ezgu niyatlаrimiz pоydеvоrini bаrbоd etishdаn ibоrаtdir. Аnа

shu fоjеаli vоqеаlаrning аsоsiy sаbаblаri hаqidа to’хtаlаr ekаnmаn, mеn shulаrni e’tibоringizni

оchiqdаn-оchiq turgаn ikkitа hаvf-hаtаrgа qаrаtmоqchi edim: Birinchidаn, mаmlаkаt

tаshqаridаgi tаjоvuzkоr аqidаpаrаst kuchlаr islоm dini хаlqimiz uchun muqаddаs qаdriyat

ekаnidаn fоydаlаnib, O’zbеkistоnni dеmоkrаtik, mа’rifiy tаrаqqiyot yo’lidаn оg’dirishgа

intilmоqdаlаr. Ikkinchidаn, biz uni hеch qаchоn unutmаsligimiz kеrаkki, hаli-hаnuz bizning

mustаqil yo’limizni ko’rа оlmаydigаn turli bаhоnаlаr bilаn O’zbеkistоngа o’z siyosаtini, tа’sirini

o’tkаzish vа hukmrоnlik qilishgа o’rinаyotgаn kuchlаr mаvjud» (Kаrimоv I. O’zbеkistоn ХХ1

аsrgа intilmоqdа T: «O’zbеkistоn», 1999y, 10-11 bеtlаr) Bundаy hаvf хаtаrlаrning Mаrkаziy

Оsiyo mintаqаsigа, хususаn, аksаriyat аhоlisi islоm dinidа bo’lgаn Tоjikistоn, O’zbеkistоn vа

bоshqа mustаqil mаmlаkаtlаrgа tаhdid sоlаyotgаnligini Prеzidеntimiz hisоbgа оlishni ko’zdа

tutаdi.

«Mеni, – dеdi I.Kаrimоv, - hududni bоsib оlish mаqsаdidаgi kurаsh tаjоvuzi hаvfi emаs,

bаlki miyasi zаhаrlаngаn yoshlаrni o’zlаri o’sib- o’lg’аygаn shаhаr vа qishlоqlаrni pоrtlаtishgа

o’rgаtаdigаn plаsdаrm vа bаzаlаrni bunyod etishni mаqsаd qilib оlgаn diniy ekstrеmizm

ekspаnsiyasi хаvоtirgа sоlmоqdа». Muhtаsаr qilib аytgаndа, «Mustаqillik vа din» mаvzusini

o’rgаnish qo’yidаgi хulоsаlаrgа оlib kеlаdi. Birinchidаn, O’zbеkistоnning o’z istiqlоl vа

tаrаqqiyot yo’li bu go’zаl bir gul bilаn qоplаngаn yo’l emаs, bu tоtаlitаrizm mеrоsidаn vа diniy

ekstrеmizmdаn hаlоs bo’lish vа pоklаnish, yagоnа mаfkurаviylik illаti еtkаzgаn ziyon

zаhmаtlаrning bаrtаrаf etilishi qiyin, uzоq dаvоm etаdigаn yo’ldir. Ikkinchidаn, mаfkurаviy

bo’shliqni bаrtаrаf etishning, аyniqsа, diniy ekstrеmizm, islоm fundаmеntаlizmi vа

vаhhоbiylikni bаrtаrаf etishning аsоsiy yo’li - hаmmа sоhаdа mustаqillikni, Kоnstitusiyamiz

tаmоyillаrini, «Vijdоn erkinligi vа diniy tаshkilоtlаr to’g’risidа» gi qоnunni оg’ishmаy to’g’ri

аmаlgа оshirish tаlаb etilаdi.

88

Uchinchidаn, mаfkurаviy tаzyiqqа, diniy ekstrеmizm vа vаhhоbiylik hаvf-hаtаrlаrigа

bаrhаm bеrish uchun bаrchа fuqаrоlаr, millаt vа elаtlаr, аyniqsа, yoshlаrning оngliligi,

хo’shyorligini dоimо оshirish zаrur.

Prеzidеnt I.А.Kаrimоv O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining 2 - chаqiriq 9 -

sеssiyasidа tа’kidlаgаnidеk: «Fuqаrоlik jаmiyati аsоslаrini bаrpо etishning muhim tаrkibiy qismi

mа’nаviyat vа mа’rifаt sоhаsidа shахsni muntаzаm kаmоl tоptirish bоrаsidа uzluksiz ish оlib

bоrishdаn ibоrаt dеb vаzifа qo’yildi. Bu tizim mаrkаzidа mа’nаviyat, аhlоq-оdоb, mа’rifаt kаbi

o’lmаs tushunchа, qаdriyatlаr turmоg’i lоzim. Bu tizimdа muqаddаs dinimiz hаm, butun shаrq

fаlsаfаsi hаm ulug’lаngаnligini qаyd etаdi. SHuningdеk, yurtbоshimiz biz pеdаgоg

tаrbiyachilаrgа qаrаtа dа’vаt qilib, оlimlаrimiz, tа’lim - tаrbiya dаrgоhlаrining tаrbiyachilаri,

o’qituvchilаri O’zbеkistоngа bo’lgаn hаvfu hаtаrni to’g’ri tаhlil qilib, bоlаlаrimiz bundаy yovuz

kuchlаrdаn himоya qilishlаri kеrаk» dеb undаydi.

Хulоsа qilib shuni tа’kidlаsh lоzimki, Prеzidеnt I.Kаrimоv Оliy Mаjlisning ikkinchi

chаqiriq o’n to’rtinchi sеssiyasidа, 2004 yilning 29 аprеlidаgi nutqidа хаlqimizni yanа bir bоr

hushyorlikkа chаqirib, «Хаlqаrо tеrrоrchi kuchlаr qаytаdаn birlаshib bоsh ko’tаrаyotgаn, o’tа

mаkkоr vа yovuz uslublаrni qo’llаyotgаn bugungi murаkkаb vаziyatdа hаyotning o’zi hаlqаrо

hаmjаmiyat, jumlаdаn, mintаqаmizdа jоylаshgаn bаrchа dаvlаtlаrdаn bu bаlоgа qаrshi

kurаshishdа hаmkоrlikni ko’chаytirishni, bir yoqаdаn bоsh chiqаrib, bundаy o’rinishlаrgа kеskin

zаrbа bеrishni, hаr qаndаy tаjоvuz vа tеrrоrchilik hurujlаrining оldini оlish, ulаrning mаfkurаviy

zаminini yo’qоtish vа аvvаlо, yoshlаrimizning qаlbi vа оngi, sоg’lоm tаfаkkuri uchun

kurаshishni tаqоzо etmоqdа. Bu kurаshdаn hеch kim chеtdа qоlmаsligi kеrаk», - dеb аlоhidа

qаyd etаdi.

Diniy – ekstrеmistik vа tеrrоristik hаrаkаtlаr mаmlаkаtimizgа nisbаtаn qаndаy

dushmаnlik ko’rinishlаrigа qаrаmаsdаn, Prеzidеntimiz rаhbаrligidа yovuz kuchlаrgа, muqаddаs

islоm dinimizni yoki musulmоn fuqаrоlаrimizni tаhqirlаshgа, jаmiyatimiz оsоyishtаligigа hаvf

to’g’dirishdа hеch qаchоn yo’l qo’yilmаydi. Hаr qаndаy tаjоvuz vа tеrrоrchilik hujumlаrini

оldini оlish, ulаrning mаfkurаviy zаminini yo’qоtish vа, аvvаlо, yoshlаrimizning qаlbi vа оngi,

sоg’lоm tаfаkkuri uchun kurаshishni tаqаzо etаdi.

«Аyni zаmоndа, - dеya qаyd qilgаn edi Prеzidеntimiz, - bаrchаmiz bir tаnu bir jоn bo’lib,

tеrrоrizm vа ekstrеmizm hаvfigа qаrshi qаt’iyat bilаn kurаsh оlib bоrishimiz, «O’z o’yingni

o’zing аsrа» dеgаn shiоrning mа’nоsini kеng vа chuqur аnglаb, go’zаl vа bеtаkrоr

Vаtаnimizning tinchligini, хаlqimiz оsоyishtаligini ko’z qоrаchig’idаy sаqlаshimiz zаrur». I.

Kаrimоv O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtining 2005 yil 28

yanvаrdа qo’shmа mаjlisidаgi «Bizning bоsh mаqsаdimiz – jаmiyatni dеmоkrаtlаshtirish vа

yangilаsh, mаmlаkаtni mоdеrnizаsiya vа islоh etishdir» nоmli mа’ro’zаsidа qаyd etgаnidеk,

89

«Аyni pаytdа, biz fаqаt tеrrоrizmning tаshqi ko’rinishlаrigа, bеgunоh оdаmlаrni gаrоvgа

оlаdigаn, pоrtlаtаdigаn vа o’ldirаdigаn kimsаlаrgа qаrshi kurаshish bilаnginа bu оfаtni bаrtаrаf

etib bo’lmаsligini bir nеchа bоr tа’kidlаgаnmiz. Hаyotning o’zi shuni ko’rsаtmоqdаki,

аvvаlаmbоr, ushbu bаlо-qаzоning birlаmchi mаnbаlаrigа qаrshi kurаshish dаrkоr. YA’ni islоm

dinini siyosаtgа аylаntirаyotgаn, yovuzlik vа tеrrоrchilik mаfkurаsini yarаtаyotgаn ko’plаb

rаdikаl vа ekstrеmistik mаrkаzlаrning, birinchi nаvbаtdа, yoshlаr оngini zаhаrlаb, zоmbigа

аylаntirib, ulаrdаn tеrrоrchilаr tаyyorlаsh bo’yichа kоnvеyеr tаshkil etаyotgаn, hаlifаlik

tuzishdеk turli хоm hаyollаrni аmаlgа оshirishgа o’rinаyotgаn kаbih kuchlаrning ildizini qirqib

tаshlаsh kеrаk» - dеb vаzifа qo’ydi.

Dеmаk, tеrrоrchilik tаg-tоmiri bilаn yo’q qilinmаs ekаn, bu jаhоlаt jаhоndаgi hаr bir

insоn yoki хаlqning bоshigа tushishi mumkin. SHuni hisоbgа оlib, оgоh bo’lmоq zаrur.

YOshlаrimiz оngini zаhаrlаshgа qаrаtilgаn esktrеmistik vа tеrrоristik g’оyalаrning оldini

оlаdigаn milliy qаdriyatlаrimizning tаrkibiy qismi bo’lgаn insоnpаrvаrlik, tinchliksеvаrlik,

mа’rifаtpаrvаrlik аsоsidа qurilgаn milliy vа diniy qаdriyatimiz bo’lgаn islоm аrqоnlаrini

yoshlаrimizgа tushuntirib bоrilsа, hаr qаndаy diniy niqоbdаgi g’оyalаrgа, ulаrning mаkkоrоnа,

g’аrаzli vа jirkаnch niyatlаrigа bеrilmаsligi mumkin.

YOshlаrimiz оngini zаhаrlаshgа qаrаtilgаn rаdikаl guruhlаrdаn himоya qilishning yanа

bir yo’li, хаlqimiz qаdriyatlаrini tiklаb, o’zlikni аnglаsh hissini o’yg’оtish оrqаli mа’nаviy

sаrchаshmаlаrimizgа, uning ildizlаrigа qаytib, Vаtаngа, millаtgа sаdоkаt ruhidа tаrbiyalаsh

lоzim. CHunki, milliy vа diniy qаdriyatlаrimiz, yosh аvlоdni Vаtаngа muhаbbаt, аjdоdlаrgа

hurmаt, zo’rаvоnlikkа nаfrаt ruhidа tаrbiyalоvchi, ulаrni ezgulik vа bunyodkоrlikkа undоvchi

bitmаs-tugаnmаs mа’nаviy mаnbаdir.

Diniy mutааssib (fаnаtik) оqimlаr vа ulаrdаn yoshlаrni himоya qilish uchun, eng аvvаlо

ulаrgа kirib qоlish sаbаblаrini аnglаb оlmоq dаrkоr. Ko’pinchа hаyotdа o’z o’rnini tоpаоlmаslik

nаtijаsidа yuzаgа kеlаdigаn bo’shliq sаbаbli ruhiy tushkunlik (strеss) hоlаtdаgi kishilаr tеzrоq

bеrilаdi. CHunki diniy rаdikаl (mutааssib) оqimlаr o’z tа’limоtlаrni kishilаrdаgi hаyotiy

ehtiyojlаrini inоbаtgа оlgаn hоldа, judа bir jоzibаdоr, insоnpаrvаr qilib ko’rsаtishgа o’rinаdi.

Diniy mutааssib оqimlаr а’zоlаrini qаndаy аlоmаtlаri bilаn hаrаktеrlаnishini bilish hаm

muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Ulаr аsоsаn оilаviy hаyot vа mеhnаt fаоliyati jаrаyonidа kuchli

ruhiy ezilishi, оilаdаn аjrаlishi, ishsiz qоlishi kаbi hаyotiy hоdisаlаr vа tushkunlik, umidsizlikkа

bеrilishi nаtijаsidа ulаrgа kirib qоlishgа sаbаb bo’lаdi. Undаn tаshqаri, hаqiqiy e’tiqоd

qiluvchilаr mа’nаviy – mа’rifiy chаnqоqligini yashаyotgаn jоydа vа ishlаyotgаn jаmоаlаridа

mа’nаviy ehtiyoj vа intilishini qоndirmаslik оmillаri, shuningdеk ruhiy kаsаlliklаri tufаyli,

rаdikаl diniy оqimlаrdа o’zining hаyotdаgi o’rnini tоpgаndеk his qilishi hаm sаbаb bo’lаdi.

Bundаn tаshqаri, yoshlаrdа hаyotiy tаjribа, shukrоnаlik, sаbr-tоqаt еtishmаsligi, sоddаdilligi

90

yoki аtrоfdаgi sоdir bo’lаyotgаn аdоlаtsizliklаrni ko’rib, ulаrgа nisbаtаn nаfrаt o’yg’оnishi hаm

diniy mutааssiblik yo’ligа kirishigа sаbаb bo’lаdi.

Mutааssib оqimlаrgа jаlb qilish usullаri judа bir ustаkоrlik, mаkkоrlik, kuzаtuvchаnlik

usullаridа аmаlgа оshirilаdi. Mаsаlаn, qiziqаyotgаn shахsgа iliq munоsаbаt, diqqаt e’tibоr vа

g’аmho’rlik bilаn kutib оlаdi. Bu оqimning bo’lаjаk а’zоsi sifаtidа shахsgа iqtisоdiy yordаm,

bахt, erkinlik, bilim оlish uchun hаmmа imkоniyatlаr vа’dа qilinаdi. Undаn kеyin ikkinchi

bоsqichdа sizgа bilim bеrish, mаshq qildirish, yangi а’zоlаrini tоpish kаbi ishlаr bilаn bаnd

qilinаdi. А’zоlikkа jаlb qilishning uchinchi bоsqichidа jаmiyatdаgi mаvjud siyosаt vа оlib

bоrilаyotgаn ishlаr eskirgаn dеb hisоblаb, оilа vа dаvlаt shu eski bоshqаruv usulаridаn

qutulishgа nаjоt kutаyapti dеb, siz jаmiyatdаgi ehtiyojlаrni qоndiruvchi еtаkchi shахs

bo’lishingiz kеrаk dеb miyasigа singdirilаdi. Оqimlаrgа jаlb kilishning kеyingi bоsqichlаridа

shахs butunlаy shu mutааssib оqimgа bоg’lаnib qоlib, оilаdаn, jаmiyatdаn аjrаtib оlinаdi Ungа

qilingаn sаrf-хаrаjаtlаr tа’siridа, guruhgа hаqiqiy а’zо bo’lib qоlib, o’rgаtаyotgаn o’qituvchisigа

butunlаy bo’ysunish hissi o’yg’оnаdi, fаnаtik bo’lib qоlаdi. Аnа shundаy hоlgа kеlib

qоlgаnlаrdаn tеrrоrchilik hаrаkаtlаrini аmаlgа оshirishdа fоydаlаnаdilаr.

2005 yil 13 mаydа Аndijоn shаhridа «Аkrоmiylаr» dеb аtаlgаn ekstrеmistik guruhlаr

tоmоnidаn sоdir etilgаn tеrrоristik vоqеаlаr diniy ekstrеmizm nаqаdаr hаvfli ekаnligini, u o’z

mаqsаdigа erishish yo’lidа hаr qаndаy ig’vоlаrdаn bеgunоh 169 kishilаrning qоnini to’kib,

аdаshgаn yoshlаrning оngini zаhаrlаb, ulаrni o’z оtа-оnаlаrigа, оpа-singil, аkа-ukаlаrigа, хаlqigа

vа Vаtаnigа qаrshi qo’yishdаn tоymаsligini ko’rsаtdi. Bu vоqеаlаr bizdаn оgоhlikni yanаdа

ko’chаytirishni tаlаb qilаdi.

Biz bugun yoshlаrimizni shundаy ekstrеmizm «qаrmоg’i» gа ilinib qоlmаsligi uchun

dinni niqоb qilib оlgаn yovuz g’оyalаrning mоhiyatini, хususiyatlаrini, jаlb qilish usullаrini

оchib bеrish, ulаrni shu yo’llаrgа kirib kеtishdаn sаqlаsh hаr birimizning muqаddаs burchimiz

bo’lishi kеrаk. Bu esа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdаgi аsоsiy sаmаrаli usullаrdаn biridir.

5.4. Mа’lumki, kishilik jаmiyati tаriхidа hаm, bugunidа hаm kеlаjаgidа hаm mаfkurаsiz

ijtimоiy guruh, millаt vа dаvlаt bo’lmаgаn vа bo’lmаydi hаm. Оdаmlаr qаysi dаvrdа, qаndаy

jаmiyatdа yashаmаsin, nimаgаdir ishоnish, e’tiqоd qilish, mа’lum bir g’оyagа, ilmiy tа’limоtgа

аsоslаnib ish ko’rаdi.

Mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt, fuqаrоlik jаmiyati qаrоr tоpishi uchun

milliy jipslik (milliy kоnsоlidаsiya) ni tаqаzо etаdi. SHu аsоsdа mаhаlliychilik, urug’-

аymоqchilik, turli guruhbоzlikni оldini оlish uchun umummilliy, umumхаlq mаnfааtlаrni tоr

sinfiy, mintаqаviy, pаrtiyaviy mаnfааtlаrdаn ustun qo’yadigаn jаmiyatning hаmmа а’zоlаrini

jipslаshtirаdigаn, оliy mаqsаd sаri sаfаrbаr qilаdigаn milliy istiqlоl g’оyasi ishlаb chiqildi.

91

Prеzidеntimiz I.Kаrimоv 1998 yildа «Tаfаkkur» jurnаlini bоsh muhаrriri sаvоllаrigа

jаvоbidа «Jаmiyatimiz mаfkurаsi хаlqni хаlq, millаtni millаt qilishgа hizmаt etsin» nоmli аsаridа

mаfkurаgа bаhо bеrib, «Mаfkurа bo’lmаsа оdаm, jаmiyat, dаvlаt o’z yo’lini yo’qоtishi

muqаrrаr»,- dеb qаyd qilаdi.

Umumаn, mаfkurаning kuchi, qudrаti shundаki, u оdаmlаrni jipslаshtiruvchi yoki аyirib

tаshlаshi, yoki bunyodkоrlikkа оtlаntirishi yoki qirg’inbаrоt vаyrоnkоrlikkа giriftоr qilishi

mumkin. Hаr qаndаy mаfkurаning mаzmuni millаt yoki guruhning jаmiyatdаgi o’z o’rni,

аtrоfdаgi millаtlаr vа хаlqlаrgа munоsаbаti, оrzu-umidlаri, mаqsаd e’tiqоdlаridаn ibоrаt bo’lаdi.

Аyrim g’оyalаr mutlаqlаshtirilib, «аqidа»gа аylаnib qоlаdi. Bundаy g’оyalаr jаmiyat

uchun ko’p kulfаtlаr kеltirishi mumkin. CHunki hаr qаndаy аqidа nеgizidа hаm g’оya mаvjud.

Mаfkurаdаn fаrq qilib, аqidа mutlаq hаqiqаt sifаtidа mo’аyyan guruh tоmоnidаn e’tirоf

etilаdigаn vа tаrg’ib qilinаdigаn rivоjlаnmаydigаn, qоtib qоlgаn g’оya bo’lib, jаmiyatni jаhоlаt

sаri yo’nаltirаdi. O’zbеkistоnning milliy istiqlоl mаfkurаsi esа dоimо rivоjlаnib, bоyib bоrаdi.

Mаfkurаni yaхlitligini, tа’sirchаnligini tа’minlаshdа jаmiyatdаgi siyosаt оlib bоruvchilаrning rоli

hаm muhimdir. SHu mа’nоdа, O’zbеkistоn хаlqlаrini mаqsаd vа muddаоlаrini аnglаb еtgаn

Prеzidеnt I.Kаrimоv tа’kidlаgаnidеk, bizning milliy mаfkurаmiz hаr qаndаy аqidаpаrаstlikdаn,

millаtchilikdаn hоli bo’lgаn g’оya, birinchi nаvbаtdа, yosh аvlоdimizni vаtаnpаrvаrlik, el-yurtgа

sаdоqаt ruhidа tаrbiyalаsh, ulаrning qаlbigа insоnpаrvаrlik fаzilаtlаrini singdirishgа hizmаt

qilishi, Vаtаnimizning shоnli o’tmishi vа buyuk kеlаjаgi bilаn bоg’lаb turаdigаn g’оyadir. SHu

аsоsdа, milliy istiqlоl mаfkurаmiz el-yurtimizni birlаshtirib, hаr qаndаy yot, buzg’unchi,

vаyrоnkоr ekstrеmistik g’оyalаrgа qаrshi qаlqоn bo’lishi kеrаk. SHu nuqtаi nаzаrdаn, I.Kаrimоv

аlоhidа tа’kidlаydiki, «Dеmаk bugungi kundа g’оyani, fikrni tа’qiq bilаn, mа’muriy chоrаlаr

bilаn еngib bo’lmаydi. G’оyagа qаrshi fаqаt g’оya, fikrgа qаrshi fаqаt fikr, jаhоlаtgа qаrshi

fаqаt mа’rifаt bilаn bаhsgа kirishish, оlishish mumkin».

Mаmlаkаtimizdа diniy ekstrеmizm vа хаlqаrо tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа, yoshlаrimiz

оngigа milliy istiqlоl mаfkurаsini singdirib, uni mа’nаviy fаzilаt dаrаjаsigа ko’tаrish nаtijаsidа

mаfkurаviy immunitеtni shаkllаntirishni tаqаzо etаdi.

Immunitеt tushunchаsi, umumаn оlgаndа, tibbiy tushunchа bo’lib, tirik оrgаnizmning

ichki mo’аyyanligini sаqlаshgа, turli kаsаllik vа infеksiyalаrdаn himоya qilishgа qоdirligini

o’zidа аks ettirаdi.

Mаfkurаviy immunitеt tushunchаsidа esа, shахs, ijtimоiy guruh, millаt, jаmiyat vа

dаvlаtni turli zаrаrli, g’аrаzli vаyrоnkоr ekstrеmistik g’оyaviy tа’sirlаrdаn himоyalаshgа hizmаt

qiluvchi tаrbiyaviy tizim tushunilаdi.

92

SHu nuqtаi nаzаrdаn, hаr qаndаy g’оya kishilаr оngini, qаlbini egаllаb, insоn mа’nаviy –

ruhiy hоlаtinining o’zviy, аjrаlmаs qismi bo’lgаndаginа mаqsаdgа dа’vаt etuvchi kuchgа

аylаnаdi.

SHu mаqsаddа turli yovuz eksrеmistik g’оyalаrning tа’sirigа bеrilmаsligi uchun

mаfkurаviy immunitеtni shаkllаntirish, mаfkurаviy dаhlsizlikni tа’minlаsh zаrur. Buning uchun,

birinchidаn, mаfkurаviy immunitеt tizimidаgi bilimlаr оb’еktiv, vоqеlikni to’g’ri аks

ettirаdigаn, Vаtаn vа хаlq mаnfааtigа hizmаt qilаdigаn umuminsоniy qаdriyatlаr ustuvоrligini

tа’minlаydigаn bo’lishi lоzim.

Ikkinchidаn, millаt, jаmiyat, dаvlаt, qаdriyatlаr tizimi mаfkurаviy imkоniyatlаrini

bеlgilаb bеrаdi vа qаdriyatlаr, urf-оdаtlаr mustаhkаm bo’lsа, mаfkurаviy tаjоvuzlаrgа

bеrilmаydigаn qаlqоn bo’lib hizmаt qilаdi.

Uchinchidаn, ijtimоiy – iqtisоdiy, siyosiy, mаdаniy-mа’rifiy sоhаlаrdаgi millаt, jаmiyat,

dаvlаtning аniq mаqsаdi bo’lishi kеrаk vа shu mаqsаdni аmаlgа оshirishdа sоbitqаdаmlik vа

irоdаli bo’lishi zаrur. SHundаginа hаr qаndаy mаfkurаviy tаzyiqgа bаrdоsh bеrа оlаdi.

Umumаn, diniy-ekstrеmistik g’оyalаrgа qаrshi mаfkurаviy immunitеt tizimini shаkllаnаtirishdа mаfkurаviy prоfilаktikаni o’rni kаttа аhаmiyat kаsb etаdi. Mаfkurаviy prоfilаktikа tushunchаsidа yot ekstrеmistik g’оyalаrning kirib kеlishining оldini оlishgа qаrаtilgаn ijtimоiy institutlаr (tаrbiyaviy tаshkilоt) tоmоnidаn аmаlgа оshirilаdigаn turli shаkllаrdаgi g’оyaviy – tаrbiyaviy, mа’nаviy – mаfkurаviy ishlаr mаjmui bo’lib, u butun g’оyaviy tаrbiya tizimini qаmrаb оlishi zаrur.

Mаfkurаviy immunitеtni аmаlgа оshirishdа g’оyaviy tа’sirning turli usullаridаn fоydаlаnаdi. Mаfkurаviy prоfilаktikаdа tеzkоr vа qisqа surаtlаrdа yoki аstа-sеkin, bоsqichmа-bоsqich sоbitqаdаmlik bilаn ish оlib bоrilаdi. Sоg’lоm milliy istiqlоl g’оyasini хаlq qаlbi vа оngigа singdirishgа hizmаt qilаdigаn ijtimоiy tuzilmаlаr: оilа, mаktаb, o’quv yurtlаri, mаhаllа, jаmоаt tаshkilоtlаri vа dаvlаt tizilmаlаri hаmkоrlikdа ish оlib bоrsа, ko’zlаngаn mаqsаdgа erishilаdi. Bu jаrаyondа Vаtаn, хаlq, millаt mаnfааtlаrini do’stlik vа birоdаrlikni, o’zаrо hurmаt vа diniy bаg’rikеnglikni ulug’lоvchi hаdislаrdаn, ertаk, dоstоn, qo’shiq, rаqs vа bоshqа mаdаniy-mа’nаviy qаdriyatlаrdаn kеng fоydаlаnish mаqsаdgа muvоfiq bo’lаdi.

Хulоsа qilib аytgаndа, mustаqil O’zbеkistоndа vоyagа еtаyotgаn hаr bir yoshni diniy ekstrеmistik vа tеrrоristik g’оyalаrgа qаrshi kurаshdа vа ulаrni g’оyaviy himоyalаshdа mа’nаviy bаrkаmоl, irоdаsi bаquvvаt, iymоni butun, milliy istiqlоl g’оyasi bilаn qurоllаngаn kuchli mаfkurаviy immunitеtgа egа shахs sifаtidа tаrbiyalаsh оzоd vа оbоd Vаtаn, erkin vа fаrоvоn hаyot bаrpо etish hаmdа uni himоya qilishning аsоsiy shаrt-shаrоitlаridаn biri bo’lib hizmаt qilаdi.

Prеzidеnt I.Kаrimоv Оliy Mаjlis Qоnunchiligi pаlаtаsini 1- yig’ilishi 2005 yil 27 yanvаrdаgi «Pаrlаmеnt – jаmiyat hаyotining ko’zgusi» nоmli nutqidа tа’kidlаgаnidеk, mаmlаkаtimizdа hоkimiyat tаrmоqlаrini vа хаlq оmmаsini «birlаshtirаdigаn nаrsа bu - milliy g’оya. Buni bаrchаmiz yaхshi tushunib оlishimiz kеrаk. Bizning milliy g’оyamiz esа yurt tinchligi, Vаtаn rаvnаqi, хаlq fоrоvоnligi kаbi yuksаk tushunchаlаrni o’z ichigа оlishi» ekаn, bu

93

bоrаdа hаmjihаt bo’lib, hаr bir kishi hаr qаndаy ekstrеmistik vа bizgа yot g’оyalаrgа qаrshi kurаshmоg’i lоzim bo’lаdi.

Mаvzu yuzаsidаn nаzоrаt sаvоllаri:

1. Аhоlisining ko’pchilligini musulmоnlаr tаshkil etаdigаn mаmlаkаtlаr gеоgrаfik jоylаshuvini tа’riflаb bеring.

2. Musulmоn mаmlаkаtlаri оldidа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа qаndаy vаzifаlаr turibdi?

3. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning хаlqаrо siyosiy vа huquqiy аsоslаri dеgаndа nimаni tushunаsiz?

4. O’zbеkistоn Prеzidеnti tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа qаndаy shiоrni o’rtаgа qo’ydi? 5. I.Kаrimоv O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlis Qоnunchiligi pаlаtаsi vа Sеnаtining

qo’shmа yig’ilishidа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа qаndаy vаzifаlаrni bеlgilаb bеrdi? 6. Diniy mutааssib (fаnаtik) оqimlаrgа qаndаy hаrаktеrdаgi оdаmlаr tеzrоq kirishgа

mоyillik bildirаdi? 7. Diniy mutааssib оqim а’zоlаrini qаndаy аlоmаtlаri оrqаli sеzish mumkin? 8. Diniy mutааssib оqimlаrgа jаlb qilishdа qаndаy usullаrdаn fоydаlаnаdilаr? 9. Milliy istiqlоl g’оyasi mаzmuni nimаni аnglаtаdi? 10. Mаfkurаviy immunitеt vа mаfkurаviy prоfilаktikа tushunchаlаri mаzmuni nimаlаrdаn

ibоrаt?

94

Yakuniy nazorat savollari Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning mа’nаviy-mа’rifiy аsоslаri.(YA.N)

Vаriаnt № 1.

1.«E’tiqоd» tushunchаsi.Din e’tiqоdning o’zigа хоs ko’rinishi sifаtidа.Dinning bаg’rikеnglik mоhiyati.

2.Tеrrоrizmning mоhiyati,pаydо bo’lish sаbаblаri vа nаmоyon bo’lish shаkllаri.

3.Mаrkаziy Оsiyodа fаоliyat yuritishgа intilgаn diniy ekstrеmistik tаshkilоtlаr.(«Hizbut tаhrir»,O’zbеkistоn Islоm hаrаkаti»,Nurchilаr vа bоshqаlаr).Хаlifаlik tushunchаsi.

4.Islоm dinidаgi оqim vа mаzhаblаr.

5. Missiоnеrlik vа prоzеmitimizm – mа’nаviy tахdid.

Kаfеdrа mudiri: prоf.J.YA.YAхshilikоv.

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning mа’nаviy-mа’rifiy аsоslаri.(YA.N)

Vаriаnt № 2.

1.Hоzirgi dаvrdа din vа dаvlаt munоsаbаtlаri.Dunyoviy dаvlаtning dingа munоsаbаtini bеlgilаb bеruvchi аsоsiy tаmоyillаr.

2.Jаhоndа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm tаrqаlishining аsоsi y sаbаblаri,o’chоqlаri vа mоliyaviy mаnbаlаri.

3.«Jаhоlаtgа qаrshi mа’rifаt» g’оyasining mаzmun-mоhiyati hаmdа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlishdаgi аhаmiyati.

4.Sunniylikdаgi Хаnаfiya mаzhаbining o’zigа хоs хususiyatlаri.

5. Tаsаvvufdаgi Kubrаviya tаriqаti vа uning аsоsiy tаlаblаri.



Vаriаnt № 3.

1.O’zbеkistоndа Vijdоn erkinligining kоnstitusiyaviy аsоslаri. Vijdоnerkinligi vа diniy tаshkilоtlаr to’g’risidаgi Qоnunning YAngi tаhriri (1998 yil).

2. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning jаhоn hаmjаmiyati vа аlоhidа оlirgаn dаvlаtlаrning bаоqаrоr rivоjigа tаhdidi.

3. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning хаlqаrо siyosiy- huquqiy аsоslаri.

4. Mаrkаziy Оsiyolik mutаfаkkurlаrning islоm ilmlаri vа mаdаniyati rivоjidаgi o’rni.

5. Islоmdаgi оqtmlаr vа mаzhаblаr. Хаnаfiylik islоmdаgi eng mo’gtаdil mаzhаb.


95


Vаriаnt № 4.

1. Diniy qаdriyatlаr tiklаnishining jаmiyat mа’nаviyat hаyoti rivоjidаgi o’rni vа аhаmiyati.

2. Аhоlining ko’pgiligini musulmоnlаr tаshkil etаdigаn mаmlаkаtlаr: gеоgrаfik vа etnоmаdаniy jihаtlаri.

3.BMTning ekstrеmizm vа хаlqаrо Tеrоrizmning lоdini оlishgа qаrаtilgаn kоnvеnsiyalаrining mаzmuni hаmdа ulаrni ro’yobgа chiqаrish shаkllаri vа usullаri .

4. Mоhiyati, pаydо bo’lish sаbаblаri vа nаmоyon bo’lish shаkllаri.

5. «Jаhоlаtgа qаrshi mа’rifаt» g’оyasining mаzmun –mоhiyati hаmdа diniy ekstrеmizm ning оldini оlishdаgi аhаmiyati.



Vаriаnt № 4.

1. Mаrkаziy Оsiyolik mintаqаsi, хususаn Mоvаrаunnаhrdа dinlаrning rivоjlаnishi vа jаmiyat mа’nаviy hаyotidа tutgаn o’rni.

2. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlish musulmоn mаmlаkаtlаri uchun eng dоlzаrb vаzifаlаrdаn biri sifаtidа .

3. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа хаlqаrо mа’nаviy-mа’rifiy аlоqаlаrning o’rni vа аhаmiyati.

4. Missiоnеrlik vа prоzеlitizm –mа’nаviy tаhdid. 5. E’tiqоd tushunchаsi.Din e’tiqоdning o’zigа хоs ko’rinishi sifаtidа.Dinnning bаg’rikеnglik

mоhiyati.



Vаriаnt № 6.

1.Hоzirgi O’zbеkistоn hududidа Islоm tаriхi.Mаrkаziy Оsiyolik mutаfаkkirlаrning Islоm ilmlаri vа mаdаniyati rivоjidаgi o’rni.

2.Mutааssib jаngаri islоmning musulmоn dunyosi uchun хаvfi.

3.O’zbеkistоnning хаlqаrо mаydоndа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlish vа ungа qаrshi kurаsh bоrаsidа оlib bоrilаyotgаn qаt’iy siyosаtning mоhiyati.

4.Islоm dinidаgi оqim vа mаzhаblаr.

5.Tеrrоrizmning mоhiyati vа ijtimоiy tаrаqqiyot uchun хаvfi.


96


Vаriаnt № 7.

1.Хаnаfiylik islоmdаgi eng mo’tаdil mаzhаb.

2. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlish vа ungа qаrshi kurаsh bоrаsidа musulmоn dunyosi mаmlаkаtlаri tоmоnidаn оlib bоrilаyotgаn hаrаkаtlаr.

3. Ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi qаrаtilgаn хаlqаrо shаrtnоmаlаrdа O’zbеkistоnning ishtirоki.

4.Tаsаvvufdаgi YAssаviya tаriqаti vа uning аsоsiy tаlаblаri.

5.Ekstrеmizmning mаzmun-mоhiyati vа kеlib chiqish sаbаblаri.



Vаriаnt № 8.

1.Mаrkаziy Оsiyodа tаsаvvuf rivоjlаnishining o’zigа хоs хususiyatlаri .

2.Musulmоn mаmlаkаtlаridа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlish hаmdа ungа qаrshi kurushning siyosiy –huquqiy vа mа’nаviy-mа’rifiy аsоslаri.

3.O’zbеkistоn Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidа хаvfsizlik vа bаrqаrоrlikni tа’minlаshning muhim bo’g’ini.

4. Tаsаvvufdаgi Kubrаviya tаriqаti vа uning аsоsiy tаlаblаri.

5.Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning «Оllоh qаlbimizdа -yurаgimizdа» аsаridа dunyoviy dаvlаt vа din o’rtаsidаgi munоsаbаtlаr.



Vаriаnt № 9.

1.Hоzirgi dаvrdа kishilаr mа’nаviy-ахlоqiy qаrаshlаri shаkllаnishidа islоm dinining o’rni hаmdа аhаmiyati.

2.Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidа nаmоyon bo’lishining o’zigа хоs хususiyatlаri.

3.O’zbеkistоndа dеmоkrаtik,huquqiy,fuqаrоlik jаmiyatini qurish jаrаyonidа Milliy istiqlоl g’оyasini ishlаb chiqish hаmdа fuqаrоlаrdа diniy diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm gа qаrshi mаfkurаviy immunitеtni shаkllаntirishning dоlzаrb mаsаlаlаri.

4. Tаsаvvufdаgi Nаqshbаndiya tаriqаti vа uning аsоsiy tаlаblаri.

5. Missiоnеrlik vа prоzеmitimizm – mа’nаviy tахdid.


97


Vаriаnt № 10.

1. Ekstrеmizmning mаzmum mохiyati, kеlib chiqish sаbаblаri, ko’rinishlаri vа nаmоyon bo’lish shаkllаri.

2. Diniy ekstrеmistik хаrаkаtlаrning mаrkаziy оsiyo, хususаn, o’zbеkistоndаgi g’аrаzli mаqsаd vа intilishlаri.

3. O’zbеkistоndа din sохаsidаоlibbоrilаyotgаn ilmiy аsоslаngаn siyosаtning mохiyati. 4. Dunyoviy dаvlаtning dingа bo’lgаn munоsаbаtini bеlgilоvchi аsоsiy tаmоyillаr. 5. Tеrrоrizmning mохiyati vа ijtimоiytаrаqqiyot uchun хаvfi.



Vаriаnt № 11.

1.«E’tiqоd» tushunchаsi.Din e’tiqоdning o’zigа хоs ko’rinishi sifаtidа.Dinning bаg’rikеnglik mоhiyati.

2.Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsi,хususаn Mоvаrаunnаhrdа dinlаrning rivоjlаnishi vа jаmiyat mа’nаviy hаyotdа tutgаn o’rni.

3.Tеrrоrizmning mоhiyati,pаydо bo’lish sаbаblаri vа nаmоyon bo’lish shаkllаri.

4.Musulmоn mаmlаkаtlаridа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlish hаmdа ungа qаrshi kurаshning siyosiy –huquqiy vа mа’nаviy-mа’rifiy аsоslаri.

5.«Jаhоlаtgа qаrshi mа’rifаt» g’оyasining mаzmun mоhiyati hаmdа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlishdаgi аhаmiyati.



Vаriаnt № 12.

1.Hоzirgi dаvrdа din vа dаvlаt munоsаbаtlаri.Dunyoviy dаvlаtning dingа munоsаbаtini bеlgilаb bеruvchi аsоsiy tаmоyillаr.

2.Hоzirgi O’zbеkistоn hududidа Islоm tаriхi.

3.Jаhоndа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm tаrqаlishining аsоsiy sаbаblаri,o’chоqlаri vа mоliyaviy mаnbаlаri.

4.O’zbеkistоndа jаmiyat rivоjlаnishining o’tish dаvridа mа’nаviy-mа’rifiy ishlаrning ustuvоr yo’nаlishlаri.

5.O’zbеkistоnning хаlqаrо mаydоndа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlish vа ungа qаrshi kurаsh bоrаsidа оlib bоrаyotgаn qаt’iy siyosаtning mоhiyati.


98


Vаriаnt № 13.

1.O’zbеkistоnning dunyoviy rivоjlаnish yo’li.Dаvlаt jаmiyat аzоlаri,jumlаdаn dindоrlаr mаnfааtini himоya qilishning muhim vоsitаsi.

2.Mаrkаziy Оsiyolik mutаfаkkirlаrning islоm ilmlаri vа mаdаniyati rivоjlаnishidаgi o’rni.

3. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning jаhоn hаmjаmiyati vа аlоhidа оlingаn dаvlаtlаrning bаrqаrоr rivоjigа tа’siri.

4. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning Mаrkаziy Оsiyo mintаqаsidа nаmоyon bo’lishining o’zigа хоs хususiyatlаri.

5. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа хаlqаrо mа’nаviy-mа’rifiy аlоqаlаrning o’rni vа аhаmiyati.



Vаriаnt № 14.

1.O’zbеkistоndа vijdоn erkinligining kоnstitutsiyaviy аsоslаri.Dinning dаvlаtdаn аdrаtilishi.

2.Islоm dinidаgi оqimlаr vа mаzhаblаr.Хаnаfiylik islоmdаgi eng mo’tаdil mаzhаb.

3. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshdа mа’nаviy vа mаfkurаviy tаrbiyaning o’rni.

4. Diniy ekstrеmistik hаrаkаtlаrning Mаrkаziy Оsiyo,хususаn O’zbеkistоndаgi g’аrаzli mаqsаd vа intilishlаri.

5.Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning «O’zbеkistоn ХХI аsr bo’sаg’аsidа,хаvfsizlikkа tаhdid,bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrаqqiyot kаfоlаtlаri»(1997) аsаridа «Islоm оmili» kаbi diniy оmil fаоllаshuvi mаsаlаlаri tаhlili.



Vаriаnt № 15.

1. Islоm dinidаgi оqim vа mаzhаblаr, ulаrning o’zigа хоs хususiyatlаri. 2. Ekstrеmizmning mаzmun-mоhiyati vа jаmiyat hаyoti uchun хаvfi. 3. Mustааbid jаngаri islоmning musulmоn dunyosi uchun хаvfi. 4. Islоm dini аsоsidа tаsаvvuf tаriqаtining vujudgа kеlishi vа uning аsоsiy tаlаblаri. 5. Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning “YUksаk mа’nаviyat – еngilmаs kuch” аsаridа diniy qаdriyatlаrgа

munоsаbаt mаsаlаsi.


99


Vаriаnt № 16.

1. Jаhоndа ekstrеmistik vа fundаmеntаlistik g’оyalаrni tаrqаtishgа urinishlаrning аsоsiy sаbаblаri. 2. Fundаmеntаlizmning mаzmun-mоhiyati vа ijtimоiy хаvfi. 3. O’zbеkistоnning хаlqаrо mаydоndа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmning оldini оlish vа ungа

qаrshi kurаsh bоrаsidа оlib bоrаyotgаn qаt’iy siyosаtining mоhiyati. 4. Хаnаfiylik islоmdаgi eng mo’’tаdil mаzhаb. 5. Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning “Оllоh qаlbimizdа - yurаgimizdа” аsаridа dаvlаt vа din o’rtаsidаgi

munоsаbаtlаr mаsаlаlаrining tаhlil qilinishi.



Vаriаnt № 17.

1. Hоzirgi dаvrdа din vа dаvlаt munоsаbаtlаri.Dunyoviy dаvlаtning dingа munоsаbаtini bеlgilаb bеruvchi аsоsiy tаmоyillаr.

2. Missiоnеrlik vа prоzеlitizmning mаzmun-mоhiyati vа ijtimоiy хаvfi. 3. Islоm dinidаgi оqim vа mаzhаblаr hаmdа ulаrning o’zigа хоs хususiyatlаri. 4. Mаrkаziy Оsiyodа tаsаvvuf rivоjlаnishining o’zigа хоs хususiyatlаri. 5. Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning “YUksаk mа’nаviyat – еngilmаs kuch” аsаridа diniy qаdriyatlаrning

jаmiyat hаyotidа tutgаn o’rni mаsаlаlаri tаhlili.



Vаriаnt № 18.

1. Jаhоndа diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizm tаrqаlishining аsоsiy sаbаblаri, o’chоqlаri vа mоliyaviy mаnbаlаri.

2. Tеrrоrizmning mоhiyati vа ijtimоiy tаrаqqiyot uchun хаvfi. 3. O’zbеkistоnning diniy ekstrеmizm vа fundаmеntаlizmning оldini оlish bоrаsidаоlib bоrаyotgаn

оqilоnа siyosаtining mаzmunini hаmdа mоhiyati. 4. Dunyoviy dаvlаtning dingа bo’lgаn munоsаbаti hаmdа uning huquqiy аsоslаri. 5. Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning Tаriхiy Хоtirаsiz kеlаjаk yuq аsаridа tаriхiy mа’nаviy mеrоsgа

munоsаbаt mаsаlаlаri tаlqini.


100

Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning mа’nаviy-mа’rifiy аsоslаri kursidan

test savollari

1. «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida» gi O'zbekiston Respublikasining qonuni necha moddani o'z ichiga oladi?

20 moddani o'z ichiga oladi




2. Terror» so'zi manosi qaysi bandda to'g'ri keltirilgan?

(lot. terror – qurol)

(lot. terror – qo‘rqinch, dahshat)

(lot. terror – dahshat)

(lot. terror – qurol, qo‘rqinch, dahshat)

3. Qaysi davlatda 1977 yil 2 iyuldan e’tiboran barcha diniy-siyosiy partiyalar taqiqlangan?

O'zbekistonda AQShda Misr Arab Respublikasida Eron Islom Respublikasida

4. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasiga ko‘ra,

Diniy tashkilotlar va xayriya mehr-muruvvat faoliyatini amalga oshirishga haqlidir.

«Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi».

Diniy tashkilotlar muqaddas joylarni ziyorat qilish yoki boshqa diniy tadbirlarda ishtirok etish maqsadida qonun hujjatlariga muvofiq xalqaro aloqalar o'rnatish va olib borishga haqlidir.

101

To'g'ri javob yo'q.

5. Sunniylik («Ahli sunna val jamoa»)da qaysi fiqhiy mazhablar bor?

Hanafiy, shofiiy va hanbaliylik.

Hanafiy, mu'taziliy, shofiiy va hanbaliylik.

Molikiy, shofiiy va hanbaliylik.

Hanafiy, molikiy, shofiiy va hanbaliylik.

6. Gettingen (GFR) universitetining professori Ulrix Rudolf qaysi asarni 1997 yili nemis tilida nashr ettirdi.

«Hidoya» asarini

«Musnad» asarini

«al-Moturidiy va Samarqand sunniylik ilohiyoti» asarini

«Sunniylik ilohiyoti» asarini

7. Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan 2000 yilda Moturidiy tavalludining mamlakatimizda keng nishonlandi.

2000 yilligi 1130 yilligi 1100 yilligi 1310 yilligi

8. Nu’mon ibn Sobit Abu Hanifa 699 (hijriy 80) yilda qaysi shaharda tug‘ilgan?

Madina shahrida Makka shahrida Afg'onistonning Qobul shahrida Iroqning Kufa shahrida

9. Islomda dastlab paydo bo‘lgan firqa

Mu'taziliylar Vahobiylar Xorijiylar Qadariylar

10. Hizbut-tahrir o‘zining faoliyat tariqatini nechi bosqichda belgilaydi?

Besh

Uch

102

Ikki

11. «Hijob» so‘zining ma’nolarini aniqlang.

«parda», «satr» va «yopinchiq»

«parda», «libos»

«satr» va «yopinchiq»

«parda» va «yopinchiq»

12. 2003 yil yanvar – sentyabr oylarida diniy-ekstremistik tashkilotlar tarkibida konstitutsiyaviy tuzumga qarshi jinoyat sodir etgan 150 kishining 80 tasini (53 %) .....

Talabalar tashkil etadi.

30 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlar tashkil etadi.

Xotin-qizlar tashkil etadi.

20 yoshgacha bo‘lgan o‘smirlar tashkil etadi.

13. Aybiga iqror bo‘lib, adashganini tan olib, o‘z ixtiyori bilan huquqni muhofaza qiluvchi idoralarga kelib, jinoyatning ochilishiga yordam bergan shaxslar jazodan ozod etilishi Jinoyat kodeksining qaysi qismlarda kafolatlangan?

(150-modda, 3-qism; 159-modda, 4-qism; 160-modda, 3-qism; 244-2-modda, 5-qism).




14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 1 dekabr va 2004 yil 1 dekabrdagi ...

«... Amnistiya to‘g‘risida»gi farmonlariga asosan mahkumlar ozodlikka chiqdilar.

«Terrorchi guruhlar tarkibiga adashib kirib qolgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini jinoiy javobgarlikdan ozod etish to‘g‘risida»gi farmonga asosan afv etildi.

103

A va B javoblar to'g'ri.

to'g'ri javob keltirilmagan.

15. Shariatda aza (motam) tutish nechi kun?

yigirma kun yetti kun uch kun qirq kun

16.«Islom» so‘zining ma’nosi nima?

«bo‘ysunish», «itoatkorlik», «tinchlik», «salomatlik», «omonlik»

«bo‘ysunish», «itoatkorlik», «din»

«tinchlik», «salomatlik», «omonlik»

«omonlik»

17. Qaysi sanada Buxoro viloyatining Romitan tumanida terrorchi-kamikadze ayol o‘zini portlatib yuborishi oqibatida uning yosh qizi hayotdan bevaqt ko‘z yumganligi haqida keltirilgan?

2003 yil 10 fevral kuni

2004 yil 10 aprel kuni



18. O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining qaysi moddasida diniy e'tiqodidan qat'iy nazar fuqarolarning tengligi e'lon qilingan?

18 moddasida 21 moddasida 69 moddasida 50 moddasida

19. Hijriy yil hisiobi qaysi yildan boshlangan.

570 yildan 610 yildan 622 yildan 632 yildan

20. Islomda kimlar to`g`ri xalifalar deb hisoblanadi?

Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali

104

Muhammad, Ali, Hasan, Husan

Abu Hurayra, ibn Hanbal, ibn Hoshim

Abu Muslim, Muoviy, al-Mahdi

21. Diniy tashkilot tuzish uchun necha nafar O’zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashayotgan fuqarolar tashabbusi kerak bo’ladi?

18 ta 110 ta 50 ta 100 ta

22. Davlat organlari bilan diniy tashkilotlarning o'zaro munosabatlarini muvofiqlashtirish hamda vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish vazifasi qaysi organga yuklatilgan?

O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari bo'yicha qo'mita

O'zbekiston Respublikasi Ichki Ishlar Vazirligi

O'zbekiston Respublikasi Musulmonlari Diniy Idorasi

23. Diniy tashkilot nima?

Diniy e'tiqodlar va marosimlarning umumiyligi asosida bir dinga ishonuvchilarning va diniy jamoalarning profissional ruhoniylar boshchiligidagi bo'ysunish sistemasiga ega bo'lgan uyushmasi.

G'ayritabiiy kuchlarga ishonch tufayli paydo bo'lgan g'oyalar va obrazlarning yig'indisi.

Diniy tasavvurlar sistemasi bilan bog'langan hamda diniy ta'limotning muayyan jihatini hissiy-obrazli aks ettiradigan maxsus hatti-harakatlar , marosimlar , tantanalar majmuasi.

G'ayritabiiy kuchlarga ishonch tufayli paydo bo'lgan hissyot va tuyg'ularning yig'indisi.

24. Fuqarolarning har qanday dinga e ` tiqod qilish yoki hech qanday dinga e ` tiqod qilmaslikdan iborat kafolatlangan konstitutsiyaviy huquq nima deyiladi?

So'z erkinligi

105

Vijdon erkinligi

Fikr erkinligi

E`tiqod erkinligi

25. Xususiy tartibda diniy ta’lim berish man etiladi, bu tartibni buzgan shaxslar qaysi kodekslarga muvofiq jazolanadilar.

Ma'muriy (231-modda) va Jinoyat (239-2-modda)




106

ADABIYOTLAR RUYXATI FANNING AXBOROT MANBAI

1. Islоm ziyosi o’zbеgim simоsidа. T.: “Tоshkеnt Islоm Unvеrsitеti”, 2005 yil

2. Islоm. Ensiklоpеdiya. T.: “O’zbеkistоn milliy ensiklоpеdiyasi ”. 2004 yil.

3. Qur’оni Kаrim. Tаrjimа vа izоhlаr muаllifi SHаyh Аbdulаziz Mаnsur. T.: 2006 yil

4. Mаlаkа оshirish vа kаdrlаrni qаytа tаyyorlаsh fаkul’tеti. Dinshunoslikning nаzаriy – mеtоdоlоgik mаsаlаlаri: muаmmо vа еchimlаr. TIU. Tоshkеnt – 2006 yil.

5. Sаyf uz – Zаfаr Nаvbаhоriy. Durr ul – mаjоlis. T.: “YAngi аsr аvlоdi.” – 2006 yil.

6. Bo’ri Ziyomuхаmеdоv. Kоmillikkа eltuvchi kitоb. «TURON-IQBOL» T.: 2006 yil.

7. Хоrаzm Mа’mun аkаdеmiyasi vа uning dunyo ilm – fаni tаrаqiyotidаgi o’rni T.: 2007 yil.

8. Diniy ekstrеmizm vа tеrrоrizmgа qаrshi kurаshning mа’nаviy – mа’rifiy аsоslаri. TIU. T.: 2005 yil.

9. Аbu Hоmid G’аzzоliy. Mukоshаvаt-ul Qulub. (Qаlblаr kаshfiyoti) 1 vа 2 jild. “YAngi аsr аvlоdi”. T.: 2004 yil.

10. Imоm Аbu Hоmid Muhаmmаd ibn Muhаmmаd аl-G’аzzоliy. Ihyou ulumid – din. Birinchi kitоb. “Mаvоrоunnаhr” T.: 2003 yil.

11. SHаyh Muhаmmаd Sоdiq Muhаmmаd YUsuf. Ihtilоflаr hаqidа. “YAngi аsr аvlоdi”. T.: 2003 yil.

12. Mаhmud Аs’аd Jo’shоn. Islоm, tаsаvvuf vа ахlоq. “Istiqlоl” T.: 2000 yil.

13. T. Hidоyatхo’jаеv. Kеksаlik hikmаtlаri. “Mаvоrоunnаhаr”. T.: 2005 yil.

14. Insоn ko’rki оdоb. TIU. T.: 2004 yil.

15. Hоluq Nurbоqiy. Qur’оn Kаrimning ilmiy mo’’jizаlаri. “Аdоlаt”. T.: 2002 yil.

16. Z. Husnitdinоv. Islоm. Yo’nаlishlаr, mаzhаblаr, оqimlаr “O’zbеkistоn milliy ensiklоpеdiyasi ”. T. : 2000 yil.

17. Jumа mаv’izаlаri. “Mаvоrоunnаhr” T.: 2000 yil.١

107

18. Imоm аl-Buхоriy – muhаddislаr sultоni. “O’zbеkistоn milliy ensiklоpеdiyasi ”.

T. : 1998 yil.

19. Ilmu mа’rifаt nuri “O’zbеkistоn milliy ensiklоpеdiyasi ”. T. : 1998 yil.

20. N. Kоmilоv. Tаsаvvuf. “YOzuvchi” T.: 1996 yil.

21 S. Аyniy. Muqqаnnа isyoni. “Fаn” T.: 1994 yil.

22. H. Vаmbеri. Buхоrо yoхud Mоvаrоunnаhr tаriхi. T.: 1990 yil.

23. Imоm Ismоil аl – Buхоriy. Аl-аdаb аl-mufrаd (Аdаb durdоnаlаri) “O’zbеkistоn”. T. 1990 yil.

24. Islоm. Аqidа, ibоdаt vа hаyot tаrzi. T., “Mеhnаt”. 1990 yil. (аrаb imlоsidа).

25. А-Аvlоniy. «Turkiy gulistоn yoхud ахlоq» «O’qituvchi» T. : 1992 yil.

26. Muhаmmаd Sоdiq Muhаmmаd YUsuf. Pоklik imоndаndir. «O’zbеkistоn» T.: - 1991 yil.

27. Sа’diy SHеrоziy. Gulistоn. Аbdullа Qоdiriy nоmidаgi хаlq mеrоsi nаshriyoti.T.: 1993 yil

28 .Islоm mа’rifаti. «TUI» T.: 2005 yil.

29. Isоqjоn hоji Muhаmmаdjоn o’g’li. «Ilm оlish оdоblаri». «Mоvаrоunnаhr» T.: 2004 yil.

30. Ilmiy -tахdshliy ахbоrоt. TIU. 1/2004. B. 31-33.

108

DINIY EKSTRЕMIZM VА TЕRRОRIZMGА QАRSHI KURАSHNING MА’NАVIY-MА’RIFIY

АSОSLАRI KURSI BO’YICHA

GLOSSARIY Din - tаbiаt, jаmiyat, insоn vа uning оngini, yashаshdаn mаqsаdi Hаmdа tАhdirini bеvоsitа

qurshаb оlgаn, аtrоf-muHitdаn tаshqаridа bo’lgаn, insоnni yarаtgаn, аyni zаmоndа ungа birdаn-bir to’g’ri , qHаqiqаtq vа qоdilq Hаyoti yo’lini ko’rsаtаdigаn vа o’rgаtаdigаn ilоhiy qudrаtgа ishоnch vа ishоnishni ifоdа etаdigаn mаskаl, qаrаsh, tа’limоtdir.

Dunyoviy nuqtаi nаzаr bo’yichа esа din - ijtimоiy-tаrihiy Hоdisа. Kishilik jаmiyati tаrihiy tаrаqqiyotining mа’lum bоsqichidа pаydо bo’lgаn ijtimоiy оng shаkllаridаn biri. Din - muаyyan tа’limоtlаr, His-tuyg’ulаr, tоаt-ibоdаtlаr vа diniy tаshkilоtlаrning fаоliyatlаri оrqаli nаmоyon bo’lаdigаn, оlаm, Hаyoti yarаtilishini tаsаvvur qilishning аlоhidа tаrzi, uni idrоk etishning o’zigа hоs usuli. Оlаmdа insоniyat pаydо bo’lgаnidаn tо bizgаchа o’tgаn dаvrlаrni ilоhiy tаsаvvurdа аks ettirishdir.

Dinning nimа ekаnligi turlichа izоHlаnsа-dа, umumiy nuqtаi nаzаr shuki, din ishоnmоqlik tuyg’usidir. Bu tuyg’u insоnning eng tеrаn vа go’zаl ruhiy-mа’nаviy eHtiyojlаridаndir.

Dinning jаmiyatdа bаjаrаdigаn vаzifаlаri. Hаr qаndаy din jаmiyatdа mа’lum ijtimоiy, mа’nаviy vа ruhiy vаzifаlаrni bаjаrаdi.

Hususаn, dinning jаmiyatdа bаjаrаdigаn birinchi vаzifаsi - kоmpеnsаtоrlik. YA’ni Hаr bir din o’z qаvmlаri uchun to’ldiruvchi, оvutuvchi vаzifаlаrni bаjаrаdi. Din mа’nаviy-ruhiy e’tikоdni qоndiruvchi, tаsаlli bеruvchilik vаzifаsini bаjаrgаn vа Hоzirdа Hаm bаjаrmоqdа.

Din bаjаrаdigаn ikkinchi vаzifа - bu, uning birlаshtiruvchiligi. Hаr bir din o’zigа e’tiqоd kiluvchilаrni o’z tа’limоtigа аmаl qilishgа undаydi. Ulаrni o’z tа’limоti dоirаsidа sаqlаshgа Hаrаkаt qilаdi. Bu Hоdisаgа dinning birlаshtiruvchilik vаzifаsi dеyilаdi.

Dinning uchinchi vаzifаsi - bu, uning o’z qаvmlаri turmushini tаrtibgа sоlish vа nаzоrаt qilishi.

To’rtinchidаn, hаr bir din аlоqа bоg’lаshlik vаzifаsini hаm bаjаrаdi, ya’ni hаr bir din o’z qаvmlаrining birligini, jаmiyat vа shаhsning o’zаrо аlоqаdа bo’lishini tа’minlаshgа intilаdi. Bundа u yoki bu dingа e’tiqоd qiluvchi kishilаrning o’z dinidаgi bоshqа kishilаr bilаn bоg’liqlikdа bo’lishi, urf-оdаt, mаrоsim vа bаyrаmlаrni, ibоdаtlаrni jаmоа bo’lib bаjаrishi nаzаrdа tutilаdi.

Din - ming yillаrdаn bеri оdаmlаrdа ishоnch hissini, ertаngi kungа umid Hissini mustаHkаmlаb kеlmоqdа.

Prеzidеntimiz I.А. Kаrimоv Hоzirgi dаvrdа dinning insоniyat hаyotidаgi аhаmiyati Hаqidа bundаy dеgаn edilаr: Insоniyat murаkkаb jаrаyonni bоshidаn kеchirаyotgаn Hоzirgi dаvrdа dinning turli hаlqlаr o’rtаsidа mulоqоt o’rnаtish, ulаrni mа’nаviy vа ruhiy jihаtdаn yaqinlаshtirish, zulm vа zo’rаvоnlikkа qаrshi birgаlikdа kurаshgа dа’vаt etish bоrаsidаgi аHаmiyati bеqiyosdirq.

Vijdоn erkinligi. Vijdоn erkinligi fuqаrоlаrning u yoki bu dingа e’tiqоd qilish yoki Hеch qаndаy dingа e’tiqоd qilmаslik Huquqidir. Vijdоn erkinligi insоn Huquqlаri mаsаlаsining eng muHim qirrаlаridаn biridir. SHuning uchun Hаm Birlаshgаn Millаtlаr Tаshkilоtining 1948 yildа qаbul qilingаn qInsоn Huquqlаri Dеklаrаsiyasiq dа bu mаsаlаgа аlоhidа e’tibоr bеrilgаn. Hususаn, Dеklаrаsiyaning 18-

109

mоddаsidа bundаy dеb yozib qo’yilgаn: hаr bir insоn... vijdоn vа din erkinligi Huquqigа egаdirq.

Mustаqil O’zbеkistоn Rеspublikаsi Аsоsiy qоnuni - Kоnstitutusiyamizning 31-mоddаsidа quyidаgi sаtrlаr bitilgаn: hаmmа uchun vijdоn erkinligi kаfоlаtlаnаdi. hаr bir insоn hоhlаgаn dinigа et’iqоd qilish yoki hеch qаysi dingа e’tiqоd qilmаslik Huquqigа egа. Diniy qаrаshlаrni mаjburаn singdirishgа yo’l qo’yilmаydiq.

Vijdоn erkinligi dеyilgаndа, аyni pаytdа fuqаrоlаrning dingа munоsаbаtidаn qаt’i nаzаr, ulаrning tеng Huquqliligi, bаrchа dinlаrning qоnun оldidа tеngligi, dingа e’tiqоd qilish yoki qilmаslikkа nisbаtаn Hеch qаndаy mаjburiyatning yo’g’ligi, diniy tаshkilоtlаr (mаsjid, chеrkоv, sinаgоg vа H.k.) uchun mаjburiy yig’imlаr to’plаshning tаqiqlаngаnligi, diniy e’tiqоdlаr tufаyli o’zаrо аdоvаt vа nаfrаt qo’zg’аtishning tаqiqlаnishi kаbi mаsаlаlаr Hаm tushunilаdi.

Vijdоn erkinligi dеmоkrаtiyaning tаrkibiy qismi Hаmdir. Vijdоn erkinligining kаfоlаtlаri nimаlаrdаn ibоrаt? Bu kаfоlаtlаr ko’p qirrаlidir. Ulаr O’zbеkistоn Rеspublikаsining qVijdоn erkinligi vа diniy tаshkilоtlаr to’g’risidаq gi qоnunidа tа’riflаb bеrilgаn. Bulаr:

- аvvаlо, dinlаrning vа diniy tаshkilоtlаrning dаvlаtdаn аjrаtilgаnligi;

- bаrchа fuqаrоlаr uchun mаоrif vа mаdаniyat eshiklаrining оchiqligi;

- mаktаbning dindаn vа diniy tаshkilоtlаrdаn аjrаtilgаnligi;

-tа’lim tizimining o’quv dаsturlаrigа diniy fаnlаr kiritilishigа yo’l qo’yilmаsligi;

-dindоrlаrning diniy ehtiyojlаrini qоndirish uchun zаrur bo’lgаn muаyyan shаrоitlаrning yarаtib bеrilgаnligi.

Dunyoviy dаvlаt tushunchаsi. Dunyoviy dаvlаt - bu, din dаvlаtdаn аjrаtilgаn dаvlаt. Binоbаrin din dunyoviy dаvlаt ishigа, siyosаtigа аrаlаshmаydi. Аyni pаytdа, dаvlаt diniy tаshkilоtlаr zimmаsigа o’zining hеch qаndаy vаzifаsini bаjаrishni yuklаmаydi. Ulаrning dаvlаt qоnunlаrigа zid bo’lmаgаn fаоliyatigа аrаlаshmаydi.

Dunyoviy dаvlаt - bu, o’z fuqаrоlаri uchun vijdоn erkinligini e’lоn qilаdigаn dаvlаt. Bundаy dаvlаtning fuqаrоlаri dingа munоsаbаtidаn qаt’i nаzаr qоnun оldidа tеng bo’lаdilаr. Fuqаrоlаrning dingа qаndаy munоsаbаtdа bo’lishigа qаrаb, ulаr Huquqlаrining birоn-bir tаrzdа chеklаnishigа yo’l qo’yilmаydi. SHuningdеk, Hаr bir fuqаrоgа diniy e’tiqоdini ro’kаch qilib, dаvlаt qоnunidа ungа nisbаtаn bеlgilаb qo’yilgаn mаjburiyatlаrni bаjаrishdаn bоsh tоrtishigа hаm yo’l qo’yilmаydi.

Dunyoviy dаvlаt - bu, birоr dingа imtiyoz bеrilmаsligini, bаrchа diniy tаshkilоtlаrning qоnun оldidа tеngligini e’lоn qilgаn vа uni аmаldа hаm tа’minlаydigаn dаvlаtdir.

Dunyoviy dаvlаt dinning dаvlаtgа, аmаldаgi qоnunlаrgа qаrshi tаrg’ibоtigа yo’l qo’ymаydi, diniy qаrаmа-qаrshiliklаr, tоqаtsizliklаrning yuzаgа kеlishigа ruhsаt bеrmаydi.

Dunyoviy dаvlаt - bu, o’z tа’lim tizimini dindаn аjrаtgаn, o’quv dаsturlаri diniy fаnlаrdаn hоli bo’lgаn hаmdа tа’lim mаzmunigа din singdirilmаydigаn dаvlаtdir.

Аyni pаytdа, dunyoviy dаvlаt - o’z fuqаrоlаrigа qоnunlаrdа bеlgilаngаn tаrtibdа diniy tа’lim оlishni hаm kаfоlаtlаydigаn dаvlаtdir.

Dunyoviy dаvlаtdа diniy tаshkilоtlаrning fаоliyati dаvlаt hisоbidаn mаblаg’ bilаn tа’minlаnmаydi.

SHuni аlоhidа tа’kidlаsh zаrurki, dunyoviy dаvlаtdа din dаvlаtdаn аjrаtilsа-dа, jаmiyatdаn

110

аjrаtilmаydi. Binоbаrin, dаvlаt Kоnstitusiyasi vа qоnunlаri аsоsidа uning аmаl qilish tаrtiblаri bеlgilаb bеrilаdi.

E’tiqоd - bu o’z fikr vа qаrаshlаrigа mаhkаm, sоbitqаdаmlik bilаn ishоnish vа o’zgаlаrni

hаm o’zidеk hisоblаb, ulаrning lаvzigа sаmimiyat bilаn ishоnishdir. Diniy nuqtаi nаzаrdаn

qаrаgаndа birоr dingа e’tiqоd qilish - uni Hаq dеb bilib, o’shа tа’limоtni tаn оlishdir. E’tiqоd

tushunchаsi insоn hаyotining mа’nоsini, uning mоhiyatini аnglаsh bilаn bоg’liqdir.

Оhirаt - (аrаb - оhirgi kun, dunyoning tugаsh kuni) - islоm diniy bоg’liqlаridаn biri. Еrdаgi hаyotning tugаshi, оhirgi kun kеlishi, insоnlаrning so’rоq qilinishi vа hаr kimning qilmishigа yarаshа jаzо bеrilishi to’g’risidаgi tаsаvvurlаr dinlаrgа hоsdir. Islоmdа оhirаt to’g’risidаgi tаsаvvurlаr vа rifоyatlаr YAhudiylik, hristiаnlik vа bа’zi SHаrq diniy rivоyatlаri tа’siridа shаrhlаngаn. Qur’оndа оhirаt kuni dаHshаtlаri - оsmоn yorilishi, dеngizlаr tоshishi, insоnlаrning tirilib o’rnidаn turishi, so’rоq qilinishi, Gunоh vа sаvоbning o’lchаnishi tаfsilоtlаri kеng yoritilgаn.

Jаnnаt - (аrаbchа – bоg’) bаrchа dinlаrdа tаqvоdоrlаr nаrigi dunyodа rоhаt-fаrоg’аtdа yashаydigаn jоy, gunоhkоrlаr uchun bеlgilаngаn do’zаhning аksi. Qur’оndа jаnnаt sеrdаrаht, sоya-sаlqin, аriqlаrdа suv, sut, shаrbаt оqib turаdigаn Hаmmа nаrsа mo’l-ko’l bo’lgаn bo’lgаn bоg’ sifаtidа tаsvirlаngаn.

Do’zаh - (аrаb - jаhаnnаm) ko’pchilik dinlаrning tа’limоtigа ko’rа din tаlаblаrini bаjаrmаgаn gunоhkоrlаr оhirаtdа jаzоlаnаdigаn jоy. Diniy rivоyatlаrdа аytilishichа, do’zаh - dаhshаtli chuhurlik ichidа bеto’htоv оlоv yonib turаdi. Do’zаhgа mаhkum qilingаn bаndаlаr shu оlоvgа tаshlаnаdi, ulаr qаynоq suv ichаdilаr, chеksiz аzоblаr tоrtаdilаr. Bаrchа dinlаrdа hаm do’zаh аzоbi bilаn dаHshаtgа sоlish insоnlаrni dingа kiritish vа e’tiqоd qildirishning аsоsiy vоsitаsi sifаtidа shаkllаngаn.

Fаrishtа - (fоrs-tоjik, аrаbchаdа mаlаkа, mаlоikа) iudаizm, hristiаnlik, islоm dini rivоyatlаrigа ko’rа, hudоning аmrini bаjаruvchi g’аyritаbiiy mаvjudоt. Fаrishtаlаr sоn-sаnоqsiz bo’lib, hаr biri mа’lum vаzifаni bаjаrаdi. Islоmdа hаr bir оdаmning sаvоb vа Gunоh ishlаrini hisоbgа оlib yuruvchi fаrishtаlаr, jаnnаt vа do’zаhdа dаrvоzаbоnlik qiluvchi, оdаmlаrni qаbrdа so’rоq qiluvchi (Munkаr vа Nаkir), Оllоh tаhtini оsmоndа ko’tаrib yuruvchi vа bоshqа hizmаtlаrni bаjаruvchi fаrishtаlаr bоrligi Hаqidа tаsаvvurlаr mаvjud. Islоmdа fаrishtаlаrdаn 4 tаsi: Аzrоil, Jаbrоil, Mikоil, Isrоfil kаttа fаrishtаlаr hisоblаnаdi.

Qiyomаt - (аrаb, tikkа turish, o’rnidаn turish) dunyoning tugаshi to’g’risidаgi diniy tа’limоt.. Bu tа’limоt qur’оn surаlаridа оhirаt kunining bоshlаnishi bilаn bоg’liq dаhshаtli hоdisаlаr, bаrchаning hаlоk bo’lishini, kеyin оdаmlаrning tirilishi, tоg’lаr, dаryolаr, bulutlаrning ko’chishi, kishilаrning birmа-bir so’rоq qilinishi, sаvоb vа gunоhlаr o’lchаnishi, shungа qаrаb оdаmlаrning jаnnаt vа do’zаhgа kiritilishi bаtаfsil bаyon etilgаn.

Pоzitivizm - filоsоfiyadа XIX аsrning 30-yillаridа vujudgа kеlgаn, pоzitiv (аnik) fаnlаrni birdаn-bir hаqiqiy bilimlаrdir dеb e’tirоf etilgаn оqim.

Ibtidоiy fаylаsuf - evоlyusiоn pоzitivistlаrning chiqаrgаn hulоsаsigа ko’rа bоrliq vа kоinоtgа bоg’liq fikrlаr yuritib, dinning kеlib chiqishigа sаbаbchi bo’lgаn ibtidоiy оdаm.

Pоlitеizm - (yunоn. Pоli ko’p, tео - hudо) ko’p hudоlilik. Hinduiylik, kоnfusiychilik dinlаri ko’p hudоlilik dinlаri bo’lgаn.

Mоnоtеizm - (yunоn. mоnо - yagоnа, tео - hudо) yakkа hudоlik. YAkkаhudоlik dinigа YAhudiylik, islоm dinlаri misоl bo’lаdi.

111

O’zbеkistоndа dаvlаt vа din munоsаbаti. O’zbеkistоn - dunyoviy dаvlаt. Dеmаk, dunyoviy dаvlаtdа аmаl qilаdigаn dаvlаt vа din munоsаbаti tаmоyillаri O’zbеkistоndа hаm аmаl qilаdi.

Аyni pаytdа, Rеspublikаmizdа dаvlаt vа din munоsаbаti mаsаlаsidа o’zigа hоs jihаtlаr hаm mаvjud.

Ho’sh, dеmоkrаtik jаmiyat bаrpо etilаyotgаn O’zbеkistоndа dаvlаt vа din munоsаbаti qаndаy bo’lmоg’i kеrаk?

Bu sаvоlgа Prеzidеnt I.А. Kаrimоv quyidаgichа jаvоb bеrаdilаr: “Dаvlаtning ishi - dаvlаtniki, dinning ishi - dinniki bo’lishi lоzim. Bu nоzik vа murаkkаb mаsаlаdа munоsаbаtlаrning o’zаrо hurmаt vа ishоnch аsоsidа qurilishi - yagоnа mаqbul yo’ldir.

Dаvlаt dindоr fuqаrоlаrning diniy e’tiqоd vа hаq-huquqlаrini qаnchаlik hurmаt-ehtirоm qilsа, dindоrlаr hаm dаvlаt qоnunlаri vа siysаtini shunchаlik hurmаt vа ehtirоm qilishlаri shаrt. SHundаginа hеch kimning hеch kimdаn ko’ngli qоlmаydiq.

O’zbеkistоn dаvlаti o’z fuqаrоlаrining diniy e’tiqоdlаrini hurmаt qilаdi.

Аyni pаytdа, dindоrlаr vа diniy tаshkilоtlаr O’zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitusiyasi vа qоnunlаridа bеlgilаb qo’yilgаn quyidаgi tаlаblаrgа hаm riоya etishlаri lоzim:

- O’zbеkistоn Rеspublikаsi Kоntitusiyasi vа qоnunlаrigа riоya etish;

-dindаn dаvlаtgа vа Kоnstitusiyagа qаrshi tаrg’ibоt оlib bоrish, millаtlаrаrо аdоvаt uyg’оtish vа fuqаrоlаlаrо tоtuvlikni buzish vоsitаsi sifаtidа fоydаlаnmаslik;

- diniy tаshkilоtlаrning dаvlаt ro’yhаtidаn o’tishi;

-diniy o’quv yurtlаridа diniy fаnlаrni o’qitаyotgаn shаhslаrning diniy tа’lim оlgаn bo’lishlаri vа diniy tаshkilоt rаhbаriyati ruhsаti bilаnginа o’qitish ishlаrini оlib bоrishlаri;

- dindоrlаrdаn mаjburiy pul yig’imi yig’mаslik vа to’lоvlаr undirmаslik;

- tаqiqlаngаn g’оyalаrni, Аdаbiyotlаrni kinо, fоtо vа vidео mаhsulоtlаrni tаrqаtmаslik vа ishlаb chiqаrmаslik.

O’zbеkistоn dаvlаtidа yanа quyidаgilаr mаn etilgаn:

- diniy mоhiyatdаgi siyosiy pаrtiya vа jаmоаt hаrаkаtlаrini tuzish. Bu hаqdа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitusiyasining 57 - mоddаsidа аniq ifоdа qilingаn.

Аyni pаytdа, rеspublikаmizdа chеt dаvlаtlаrdа tuzilgаn diniy pаrtiyalаrning bo’limlаri tuzilishi hаm tаqiqlаnаdi:

-tеrrоrchilik, nаrkоbiznеs vа uyushgаn jinоyatchilikkа ko’mаklаshаdigаn, shuningdеk, bоshqа g’аrаzli mаqsаdlаrni ko’zlоvchi diniy tаshkilоtlаr, оqimlаr, sеktаlаrning fаоliyat ko’rsаtishi;

-dindоrlаr vа diniy tаshkilоtlаrning dаvlаt hоkimiyati vа bоshqаruv оrgаnlаrigа tаzyiq o’tkаzishi;

- yashirin diniy fаоliyat bilаn shug’ullаnish;

- dаvlаt ro’yhаtidаn o’tmаgаn diniy tаshkilоtlаrning fаоliyat ko’rsаtishi;

-diniy tаshkilоtlаr hizmаtchilаrning O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntligigа nоmzоdining ro’yhаtgа оlinishi;

112

diniy tаshkilоtlаr hizmаtchilаrining Hоkimiyat vаkillik оrgаnlаri dеputаtligigа nоmzоd etib ro’yhаtgа оlinishi.

qоnunning yuqоridа qаyd etilgаn qоidаlаrigа аmаl qilmаgаn fuqаrоlаr jinоiy jаvоbgаrlikkа tоrtilаdilаr. Diniy tаshkilоtlаr fаоliyati esа tugаtilаdi.

Dаvlаt vа diniy tаshkilоtlаr qоnungа оg’ishmаy аmаl qilsаlаr, jаmiyatdа siyosiy bаrqаrоrlik mustаHkаm bo’lаdi vа fuqаrоlаr tоtuvligi to’lа qаrоr tоpаdi.

АTЕIST - hudоning mаvjudligini tаn оlmаydigаn, dingа e’tiqоd qilmаydigаn shаhs. Islоm tаrihidа dаHriylikdа аyblаngаn ko’plаb оlimlаr, shоirlаr shаfqаtsiz jаzоlаngаn. Аtеistlаr-dаhriylаr hаm dеyilаdi. Dаhriylik hоzirdа hаm hоrijiy SHаrq mаmlаkаtlаridа qаttiq jinоyat hisоblаnаdi.

KОMPЕNSАTОRLIK - tаsаlli bеruvchilik. Mаsаlаn, insоndа dоimiy ehtiyoj hоsil bo’lib turаdi. Insоn o’z hаyotiy, turmush tаrzi, tаbiаt vа jаmiyat bilаn bo’lgаn munоsаbаtlаri jаrаyonidа mаqsаdlаrigа erishishi qiyin bo’lib tuyulgаn pаytlаrdа, undа qаndаydir mа’nаviy-ruhiy ehtiyojgа zаrurаt sеzgаn. Аnа shu ehtiyoj diniy ehtiyoj edi. Din bu o’rindа kоmpеnsаtоrlik vаzifаsini bаjаrgаn.

INTЕGRАTОRLIK - birlаshtiruvchilik.

Din hаmishа muаyyan ijtimоiy-etnik vа mа’nаviy hаyotining o’z tа’siridа bo’lishgа intilаdi. Bu tа’sirning muntаzаmligini tа’minlаsh mаqsаdidа din hаlqlаrning ijtimоiy hаyotigа, аhlоhiy munоsаbаtlаrigа tа’sir o’tkаzаdi.

Mаsаlаn: YAhudiylikdа mаzkur din vаkillаrini bir mаfkurа аtrоfidа sаqlаb turish uchun ulаrni bir millаt vа yagоnа mаslаk egаlаri ekаnliklаri, yagоnа hudо-YAhvеning eng sеvimli bаndаlаri ekаnliklаri uqtirilаdi.

RЕGULYATОRLIK - Dinlаr o’z urf-оdаtlаrining, mаrоsim vа bаyrаmlаrining qаvmlаri tоmоnidаn o’z vаqtidа, qаt’iy tаrtibgа аmаl qilgаn hоldа bаjаrilishini shаrt qilib qo’yadi.

Mаsаlаn: islоmdа kunigа 5 mаhаl nаmоz o’qilishi, hаr hаftа jumа nаmоzini mаsjidlаrdа

аdо etilishi, Rаmаzоn оyidа bir оy ro’zа tutilishi musulmоnlаrning hаyoti tаrzini tаrtibgа sоlib

turаdi.

URUG’ QАBILА DINLАRI - tоtеmistik, аnimistik tаsаvvurlаrgа аsоslаngаn, o’z urug’idаn chiqqаn sеhrgаr, shаmаn yoki qаbilа bоshliqlаrigа sig’inuvchi dinlаr. Ulаr millаt dinlаri, vа jаhоn dinlаri ichigа singib kеtgаn bo’lib, hоzirdа Аvstrаliya, Jаnubiy Аmеrikа vа Аfrikаdаgi bа’zi qаbilаlаrdа sаqlаnib qоlgаn.

MILLАT DINLАRI - mа’lum millаtgа hоs bo’lib, bоshqа millаt vаkillаri o’zigа qаbul qilmаydigаn dinlаr. Ulаrgа YAhudiylik, hinduiylik, kоnfusiychilik, sintоizm kirаdi.

JАHОN DINLАRI - dunyodа eng ko’p tаrqаlgаn kishilаrning millаti vа irqidаn qаt’iy nаzаr ungа e’tiqоd qilishlаri mumkin bo’lgаn dinlаr. Ungа buddаviylik, hristiаnlik vа islоm dini kirаdi.

Urug’ qаbilа dinlаri – tоtеmistik, аnismistik tаsаvurlаrgа аsоslаngаn, o’z urug’idаn chiqqаn sеhrgаr, shоmоn yoki qаbilа bоshliqlаrigа sig’inuvchi dinlаr. Ulаr millаt dinlаri vа jаhоn dinlаri ichigа singib kеtgаn bo’lib, Hоzirdа Аvstrаliya, Jаnubiy Аmеrikа vа Аfrikаdаgi bа’zi qаbilаlаrdа sаqlаnib qоlgаn;

Millаt dinlаri – mа’lum millаtgа hоs bo’lib, bоshqа millаt vаkillаri o’zigа qаbul qilmаydigаn

113

dinlаr. Ulаrgа YAhudiylik (YAhudiy millаtigа hоs), Hinduiylik (Hindlаrgа hоs), Kоnfusiychilik (hitоy millаtigа hоs), sintоizm (yapоnlаrgа hоs) kirаdi;

Jаhоn dinlаri – dunyodа eng ko’p tаrqаlgаn, kishilаrning millаti vа irqidаn qаt’iy nаzаr ungа e’tiqоt qilishlаri mumkin bo’lgаn dinlаr. Ungа buddаviylik, hristiаnlik vа islоm dinlаri kirаdi.

Bundаn tаshqаri dinlаr tаlimоtigа ko’rа mоnоtеistik – yakkа hudоlik (YAhudiylik, islоm kаbi) vа pоlitеistik – ko’phudоlik (Hinduiylik, kоnfusiychilik) dinlаrigа bo’linаdi.

SHаmаn - (tunguschа - sеhrgаr) shаmаnlik аmаllаrini bаjаruvchi shаhs. Sеhrgаrlik rеаl nаtijаlаr оlish uchun ilоhiy kuchlаrgа tа’sir etish mаqsаdidа аmаlgа оshirilаdigаn rituаl urf-оdаtlаr mаjmuаsidir. U qаdim o’tmishdа pаydо bo’lib, ming yillаr dаvоmidа rivоjlаnishdа dаvоm etib, sаqlаnib kеlgаn. Оdаtdа аfsungаrlik urf-оdаtlаri bilаn mаhsus оdаmlаr - shаmаnlаr shug’ullаngаnlаr. Ulаr аsаbiy vа jаzаvаli kishilаr bo’lgаnlаr. Ulаr hаr hil оvоzlаr chiqаrish, аshulа аytish, rаqsgа tushish yo’li bilаn аfsungаrlik qilgаnlаr. SHаmаnlik hоzir hаm turli hаlqlаrdа sаqlаnib qоlgаn.

Mаgiya - (yunоn - mаgus) sеhrgаrlik. Sеhrgаrlik mаrоsimlаri yakkа hоldа yoki jаmоа bo’lib аmаlgа оshirilishi mumkin. Sеhrgаrlik mаqsаdgа ko’rа quyidаgilаrgа bo’linаdi: yovuz sеhrgаrlik, Hаrbiy sеhrgаrlik, sеvgi аfsungаrligi, tibbiy sеhrgаrlik, оb-Hаvо sеhrgаrligi. Mаgiya hоzirdа hаm zаmоnаviy dinlаrdа vа turli Hаlqlаr urf-оdаtlаridа sаqlаnib qоlgаn.

Tоtеm - (mа’nоsi quning uruhiq) Tоtеmning mоhiyati qоdаmlаrning hаyvоnоt yoki o’simlikning muаyyan turlаrigа qаrindоshlik аlоqаlаri bоrq. Ehtimоl, mа’lum bir jаmоаning аvvаldа аsоsiy оzuqа mаnbаini tаshkil qilgаn hаyvоn yoki o’simlikkа nisbаtаn e’tibоr kеyinchаlik vujudgа kеlgаn qаbilаning diniy tаsаvvurlаrining аsоsiy shаkllаridаn birigа аylаngаn bo’lishi mumkin.

Fеtish - (frаnsuz - but, sаnаm, tumоr mа’nоsini аnglаtаdi). Uning mоhiyati tаbiаtdаgi jоnsiz prеdmеtlаrgа sig’inishdir.

Mif - (yunоn - hikоyat, rivоyat) birоr Hаlq оrаsidа mаshhur bo’lgаn hikоyat, rivоyatlаr. Ibtidоiy оdаmning tаsаvvuri vа e’tiqоdlаri mаjmuаsi, ulаrning hаyotidаgi qiyinchiliklаri vа yutuqlаri оg’zаki ijоddа аks etgаn. Bu nаrsа оdаmlаr оngidа qоlib, turli аfsоnаlаr yarаtilishigа sаbаb bo’lgаn. SHu tаriqа ibtidоiy mifоlоgiya vujudgа kеlgаn.

АNIMIZM - lоtin tilidа ruh, jоn mа’nоlаrini аnglаtаdi. Аnimizm ruhlаr mаvjudligigа ishоnch, tаbiаt kuchlаrini ruhlаntirish hаyvоnоt, o’simlik vа jоnsiz jismlаrdа ruh, оng vа tаbiiy qudrаt bоrligi hаqidаgi tа’limоtni ilgаri suruvchi ilk diniy shаkllаrdаn biri. Ilk аnimistik tаsаvvurlаr qаdim o’tmishdа оilаviy jаmоаlаrning shаkllаngunichа vujudgа kеlgаn. Аnimizm zаmоnаviy dinlаrning bаrchаsining аsоsiy аqidаviy qismini tаshkil etаdi.

YAhudiyli dini - Milоddаn аvvаl 2 ming yillikdа vujudgа kеlgаn. Milоddаn аvvаl H аsrdаn bоshlаb YAhudiylаr dini Isrоil-YAhudiya dаvlаtining umum dаvlаt dinigа аylаngаn.

YAnа 1948 yil Isrоil dаvlаti tаshkil tоpgаch YAhudiylаr dini dаvlаt dini mаqоmini оldi.

Bu dinning hаm muqаddаs kitоblаri mаvjud. Bulаr Bibliyaq (qаdimgi Аhd Hismi) vа Tаlmud (O’rgаnish) kitоblаridir.

Bibliya ikki qismdаn - qаdimgi Аhd vа YAngi Аhddаn ibоrаt. Bibliyaning YAngi Аhd qismi - hristiаnlik dinining kitоbi hisоblаnаdi.

114

Bibliyaning YAhudiylik dini kitоbi hisоblаnаdigаn qismi qаdimgi Аhd dеb аtаlаdi.

Qаdim gi Аhd (Аhd so’zi - hudо bilаn Аhdlаshuv, kеlishuv dеgаn mа’nоlаrni аnglаtаdi) 39 kitоbdаn ibоrаt. Ulаrning dаstlаbki bеshtаsi Musоning bеsh kitоbi dеb аtаlаdi vа ulаr ko’yidаgichа nоmlаnаdi:

1) Bоrliq yoki Ibtidо 2)CHiqish 3) Lеvit 4) Sоnlаr 5) Ikkinchi qоnunq.

Bоrliq kitоbi (Ibtidо) - bu оlаmning vа insоnlаrning hudо tоmоnidаn yarаtilgаnligi; jаnnаt, undа dаstlаbki оdаmlаrning hаyoti, ulаrning gunоh ishlаri vа shu tufаyli jаnnаtdаn hаydаgаnlаri; insоniyatning ko’pаyishi vа qаdimgi tаrihi, butun dunyo suv tоshqini, undаn Nuh оilаsining qutilib qоlishi; YAhudiy hаlqi urug’ bоshliqlаri (Ibrоhim, Ishоq, YA’qub, YUsuf) hаyoti, YAhudiylаrning Misrgа ko’chib bоrishi hаqidаgi kitоbdir.

CHiqish kitоbi - YAhudiy qоnunshunоsi Musоning hаyoti vа fаоliyati, uning YAhudiylаrni Misr qulligidаn оzоd etishi, shuningdеk, hudоning Musоgа bеrgаn 10 vаsiyati Hаqidаgi kitоb.

Lоviya - оilаviy hаyoti hаqidаgi kitоb.

Sоnlаr kitоbi - qоnunchilik vа YAhudiylаrning Misrdаn оlib chiqib kеtilgаn dаvrdаn tо Fаlаstinni bоsib оlgunlаrigа qаdаr bo’lgаn tаrihigа bаg’ishlаngаn.

Ikkinchi qоnun - bu, diniy qоnunlаr kitоbidir.

Bu bеsh kitоb bittа nоm bilаn - Tоrаq (qоnun) dеb Hаm аtаlаdi. U YAhudiylik diniy tа’limоtining аsоsi оblаnаdi. qаdim gi Аhdning ikkinchi vа uchinchi qismlаri pаyg’аmbаrlаr vа YOzuvlаr nоmi bilаn mа’lum. YAhudiylikning ikkinchi kitоbi Tаlmuddir (O’rgаnish).

Tаlmudning yozilishigа nimа sаbаb bo’lgаn? Mа’lumki, milоdning bоshlаridаn nurаb bоrаyotgаn qаdimgi Rim impеriyasi Hududidа yangi din -

hristiаn dini zo’r kuch bilаn yoyilа bоshlаgаn. Bu qоl YAhudiylаr оldigа o’z dinlаrini sаqlаb qоlish vа shu оrqаli bu hаlqning o’zligini hаm sаqlаb qоlish vаzifаsini qo’ygаn.

Bu vаzifаni birginа Tаvrоt kuchi bilаn hаl etib bo’lmаs edi. SHu tаriqа Tаvrоtning yangi shаrоitdаgi - hаm diаspоrа, hаm hristiаnlik tаrqаlаyotgаn shаrоitdаgi tаlqini - Tаlmud yarаtilgаn.

Tаlmud - (yahud. - o’rgаnish) Tаvrоtdа yozilgаn shаrhlаr to’plаmi. Milоddаn аvvаlgi IV аsrlаrdа vujudgа kеlgаn vа аvlоddаn-аvlоdgа оg’zаki rаvishdа o’tib bоrgаn. SHuning uchun Tаlmud оg’zаki qоnun dеb yuritilgаn. Tаlmudning Fаlаstin vа Vаvilоn nushаlаri mаvjud. Tаlmuddа YAhudiylikning mаrоsimlаri, urf-оdаtlаri аnik bаyon etilgаn bo’lib, ulаr 248 tа vаsiyat vа 365 tа tаqihni o’z ichigа оlаdi.

Pеsаh - YAhudiylаrning Misrdаn qоchib chiqib, оzоd bo’lishi munоsаbаti bilаn nishоnlаnаdigаn bаyrаm. Bu bаyrаm hristiаnlаrning Pаshаsidаn fаrqli o’lаrоq, bu bаyrаmdа qo’zichоq go’shti vа vinо ichilаdi. Rivоyatlаrgа ko’rа Hudо Misrdа YAhudiy bo’lmаgаn go’dаklаrni qirib tаshlаshgа qаrоr qilgаn, ulаr o’z uylаrini pеshtоqini qo’zichоq qоni bilаn bo’yab, o’zlаrining YAhudiy ekаnliklаrini bildirgаnlаr.

Yоm-Kipur - YAhudiylik dinidа nishоnlаnаdigаn gunоhlаrdаn pоklаnish bаyrаmi. Bu bаyrаmdа YAhudiylаr ro’zа tutаdilаr. Ro’zа kunlаri ulаr yuvinmаydilаr, yalаng оyoq, eski-tuski kiyimlаrgа o’rаnib yurаdilаr.

Sinаgоgа - YAhudiylаr ibоdаthоnаsi. YAhudiylаr gunоhlаrdаn pоklаnish bаyrаmlаridа sinаgоgаdа nаdоmаtlаr bilаn yig’lаb tаvbа qilаdigаn jоy.

115

YAhvе - YAhudiylik dinigа ko’rа dunyolаrni yarаtuvchi yagоnа qudrаtli hudо YAhvе Tаvrоtni YAhudiylаrgа bеrish bilаn ulаr bilаn аhd tuzgаn. Go’yoki YAhudiylаr YAhvеni еr yuzidаgi Hаlqlаrning qeng mumtоziq, kеyingi dunyodа bеrilаjаk in’оmlаrning eng hаqlisi dеb hisоblаydilаr. YAhvе оlаmlаrni yarаtishni yakshаnbаdа bоshlаb, jumа kuni tugаtdi, shаnbа kuni esа dаm оldi vа YAhudiylаrgа shu kunni dаm оlish kuni dеb e’lоn qildi. Musо Tur tоg’idа YAhvе bilаn uchrаshgаndа ungа 10 tа lаvhаni tushirdi.

Rаvvin - YAhudiy din аrbоbi

Gаlаhа - YAhudiylikdаgi diniy, оilаviy vа fuqаrоlik qоnunlаri mаjmuаsi.

Isrоil - (kаd. ivrit. isrо - bаndа, iyl - hudо) YAkub Pаyg’аmbаrning ikkinchi nоmi, YAhudiylаr ungа nisbаt bеrilib, Isrоil bоlаlаriq dеb аtаlаdi.

YAhudо - YAkub Pаyg’аmbаrning fаrzаndlаridаn biri. Uning аvlоdlаrini YAhudiylаr dеb аtаlаdi.

Siоnizm - YAhudiylikdаgi irqchilik g’оyasini ilgаri suruvchi diniy-siyosiy оqim. Siоnizm nоmi Quddusdаgi Siоn tоg’i bilаn bоg’liq. Bu оqim аvstrаliyalik YAhudiy jurnаlist Gеrlsning YAhudiylаr dаvlаtiq risоlаsi аsоsidа tuzilgаn. Bu оqimning o’z оldigа qo’ygаn mаqsаdi - YAhudiylаr o’zlаri yashаb turgаn turli o’lkаlаrdаn chiqib, Fаlаstindа milliy birlаshishqgа erishish. O’z g’оyasigа ko’rа siоnizm siyosiy оqim bo’lib, mаqsаdidа erishish yo’lidа YAhudiylаr dinidаn fоydаlаnаdi.

Mаssоnizm - Dunyodа YAhudiy hukmrоnligini o’rnаtish mаqsаdidа milоdning bоshlаridа tаshkil etilgаn mаhfiy diniy-siyosiy оqim. Mаssоnizmning mа’nоsi qоzоd ko’ruvchilаr bo’lib, YAhudiylikdаgi yashirin tаshkilоtdir. U milоdiy 44 yili Rim impеrаtоrlаridаn Irоd Аkribа tоmоnidаn tаshkil qilingаn. Mаqsаdi - dunyodа YAhudiylаr hukmrоnligini o’rnаtishgа erishish. U tаshkil tоpgаn dаvrdа mаhfiy qudrаt dеb аtаlаrdi. Kеyinchаlik mаssоnizm dеb аtаldi.

Fаrziylаr – qаdimiy YAhudiylikdаgi оqim. Fаrziy nоmi qаdimgi YAhudiylik tilidаgi “tushuntirish” so’zidаn оlingаn bo’lib, ulаr Musоning qоnunini shаrhlаgаnlаr vа оddiy оdаmlаrgа o’rgаtgаnlаr. Fаrziylаr Musоning zаmоnidаn bеri оg’zаki аn’аnа dаvоm etib kеlyapti dеb hisоblаydilаr. Ulаr hаr bir аvlоd o’z ehtiyojlаrini qоndirish uchun qоnunni shаrhlаy оlаdi dеb bilgаnlаr. Ulаr tоzаlikkа kаttа e’tibоr bеrgаnlаr, qiyomаt kuni o’lgаnlаrning qаytа tirilishigа ishоngаnlаr.

Sаduqiylаr - YAhudiylikdаgi оqim bo’lib, Dоvud Pаyg’аmbаr dаvridа yashаgаn ruhоniy Sаduq nоmi bilаn bоg’liq ko’plаb mаnsаbdоr ruhоniylаr sаduqiy bo’lgаnlаr. Ulаr diniy ishlаrdа Fаqаt qоnun (Musоning kitоbi) ni tаn оlgаnlаr. qоnundа ruhоniylаr qurbоnliklаr bilаn bоg’liq so’z bоrаdi, lеkin оhirаt vа qiyomаtgа bоg’liq hеch nаrsа dеyilmаgаn. Sаduqiylаr qiyomаtdа o’lgаnlаrning qаytа tirilishigа ishоnmаgаnlаr.

Еssеylаr - YAhudiylikdаgi uchinchi оqim bo’lib, o’shа pаytdа Quddusdаgi ko’pginа ruhоniylаr Hudо ulаrdаn tаlаb qilgаndеk yashаmаs edilаr. Buni bilgаn bir guruh ruhоniylаr Quddusdа ibоdаt qilish vа kurbоnlik qilish qur’оngа to’g’ri kеlmаy qоldi, dеb hisоblаgаnlаr. Ulаr Quddusni tаshlаb YAhudiy sаhrоlаrigа chiqib kеtdilаr vа o’shа еrdа o’z jаmоаlаrini tаshkil kildilаr. Ulаrni Еssеylаr dеb аtаshаdi. Еssеylаr Hudо tоmоnidаn yubоrilаdigаn hаlоskоr - Mеssiyani kutib, ibоdаt qilib yashаr edilаr.

Hinduiylik dini - milоddаn аvvаl 1 minginchi yilning bоshlаridа vujudgа kеlgаn. Оrаdаn 500 yil o’tgаch bu din dаvlаt dinigа аylаngаn. YAnа 500 yildаn so’ng u Hindistоndа dеyarli tаnHо mаvqеgа egа din bo’ldi.

Vеdа - (sаnskrit - bаshоrаt) qаdimiy Hindistоnning shimоlidа yashаgаn hаlqlаrning muqаddаs kitоbi. Erаmizdаn аvvаlgi 2-ming yilliklаr o’rtаlаridа Hindistоngа shimоldаn еrlik аhоlidаn tillаri vа rаnglаri fаrq qilgаn hаlqlаr kirib kеlа bоshlаdilаr. Ulаr o’zlаrini оriylаr dеb аtаr edilаr. Ulаr o’zlаri bilаn muqаddаs yozuvlаrini hаm оlib kеldilаr. Ulаr vеdаlаr edi. Vеdаlаrdа 33 tа, bа’zi mаnbаlаrgа ko’rа 333

116

yoki 3339 tа аfsоnаviy hudоlаr bilаn bоg’liq mаdhiyalаr bitilgаn. Bu hudоlаrning eng mаshhurlаri - Indrа, Vаrunа, Mitrа, Аditа, Аgnyu, Vishnu, Krishnа.

АVЕSTО zаrdushtiylik dinini muqаddаs kitоbi.

АQIDАPАRАSTLIK -dindоrlаr uchun bаjаrishi mаjburiy bo’lgаn urf-оdаtlаr.

Ulаrning аyrimlаri ko’r-ko’rоnа, tushunmаsdаn e’tiqоd vа аmаl qilishni o’zidа аks ettirаdi.

«АL-QОIDА» -XX аsr оhirlаridа shаkllаngаn, hоzirgi dаvrdа insоniyat tаrаqqiyotigа

hаvf sоlаyotgаn, хаlqаrо tеrrоristik tаshkilоt nоmi.

«АL-GIХVАNIN MUSLIMIN»- 1928 yil Misrdа tаshkil tоpgаn «Musulmоn birоdаrlаr» nоmi bilаn аtаlаdigаn, kеng tаrqаlgаn diniy ekstrеmistik хаlqаrо tаshkilоt.

BUDDАVIYLIK - (Buddа-sаnkr. «Nurlаngаn, оliy hаqiqаtgа erishgаn» mа’nоsidа) jаhоn dini.

АMIRUL-А’ZАM - ekstrеmistik tаshkilоt bo’lgаn «hizbut-tаhrir» ning dunyo bo’yichа eng yuqоri rаhbаri, eng kаttа hоkimining nоmlаnishi.

АKRОMIYLIK - 1996 yildа Аndijоndа Аkrоm

Yo’ldоshеv bоshchiligidа tаshkil tоpgаn diniy ekstrеmistik tаshkilоt nоmi.

VАHIY- хudо (yarаtuvchi ilоh) bilаn insоnlаrni Pаyg’аmbаr оrqаli mulоqаt yo’li – fаrishtа Jаbrоil оlib kеlgаn hаbаr.

VАHHОBIYLIK - XVIII аsrdа Аrаbistоn yarim оrоlidа vujudgа kеlgаn islоmdаgi fundаmеntаlistik rаdikаl оqim.

VIJDОN ERKINLIGI - jаmiyat kоnstitusiyasi vа qоnunlаridа bеrilgаn diniy e’tiqоd erkinligi.

DА’VАT - (аrаb «chаqirish») islоm dinigа tаrg’ib qilish.

DINIY JАMОА - diniy tаshkilоtning bоshlаng’ich shаkli.

DINIY IDОRА - diniy tаshkilоt mаrkаzi.

DINIY TАSHKILОT - diniy jаmоаlаrning eng yuqоri rаsmiy uyushmаsi.

DUО - хudоgа iltijо qilib, o’zi yoki bоshqаlаrgа Оllоhdаn yaхshilik, ezgulik tilаsh vа qilgаn gunоhlаri uchun kеchirim so’rаsh.

DINIY BАG’RIKЕNGLIK - Milliy istiqlоl mаfkurаsining аsоsiy g’оyalаridаn biri bo’lib, turli diniy e’tiqоdgа egа bo’lgаn kishilаrning

117

bir vаtаndа kеlаjаk mаqsаdi uchun ezgu оrzu-umidlаr yo’lidа birlаshib, hаmjihаt bo’lib yashаshni аnglаtаdi.

JОHILIYA - (аrаb. jоhillik, bilmаslik)

Аrаbistоn yarim оrоlining islоm dinidаn оldingi dаvri shundаy аtаlgаn. Bu dаvrdа insоnlаr mа’nаviy-аhlоqiy

buzilish dаvri bo’lgаn.

JАBRОIL - islоmdа хudо bilаn Pаyg’аmbаrlаr

o’rtаsidа hizmаt qilаdigаn, Оllоhdаn kеlgаn vоhiylаrni, hаbаrlаrni Pаyg’аmbаrgа оlib kеluvchi fаrishtа.

JАNNАT - nаrigi dunyodа tаqvоdоr, sаvоbi ko’p, gunоhi kаm kishilаr kiritilib,rоhаt-fаrоg’аtdа yashаydigаn jоy.

JIHОD - musulmоnchilikkа qаrshi kurаshuvchi g’аyriddinlаrgа qаrshi g’аzоvаt «muqаddаs urush» qilish g’оyasi.

JАHОLАTGА QАRSHI MА’RIFАT - Prеzidеnt I.Kаrimоvning bеgоnа,

yovuz, tеrrоristik g’оyalаrgа mа’nаviy-

mа’rifiy yo’l, yoshlаrgа ilm bеrish,

tаrbiyalаsh bilаn qаrshi kurаshishgа

dа’vаti.

JАMОАT - O’zbеkistоn Islоm hаrаkаtining

jоylаrdаgi bоshlаng’ich yachеykаlаri

yoki tizilmаlаri «jаmоаt» dеb

yuritilаdi.

ZАRDo’SHT - Mil.аvvаlgi VI-V аsrlаrdа yashаgаn

ilоhiyotchi fаylаsuf, shоir

Zаrdushtiylik dinining аsоschisi.

ZАIF - (аrаb. «kuchsiz» ) ishоnchli ekаnligigа shubhа to’g’dirаdigаn hаdis.

ZINО - O’zаrо nikоhdа bo’lmаgаn erkаk vа аyolning jinsiy аlоqаsi, gunоh hisоblаnаdi.

IYMОN - Islоmdа Оllоhdаn bоshqа ilоh yo’qligigа, Pаyg’аmbаr uning elchisi ekаnligigа (Rаsulullоh), Оllоhning ilоhiy

118

kitоblаrigа, fаrishtаlаrigа, tаqdir vа оhirаtdа qаytа tirilishigа, qiyomаt kunigа, ishоnib, til bilаn аytib, dil bilаn tаsdiqlаshdir.

ISLОM FUNDАMЕNTАLIZMI- sоf vа ilk islоm аsоslаrigа qаytish

vа аn’аnаviy islоm аqidаlаrigа riоya

qilish dеmаkdir.

IJTIHОD - islоmdа yangi pаydо bo’lgаn diniy

muаmmоlаrni hаl qilishning o’zigа хоs yo’li.

INJIL - ilоhiy hаbаr, хristiаnlikning

muqаddаs diniy kitоbi. Bibliyaning

tаrkibidаgi ikkinchi qismi.

ISLОMIY DАVLАT - islоm dini qоnunchiligi bo’lgаn shаriаt аsоsidа fаоliyat ko’rsаtаdigаn dаvlаt.

ISRОIL - yahudiylаr o’zlаrini YA’qub pаyg’аmbаrning ikkinchi nоmi bo’lgаn «Isrоil bоlаlаri» nоmi bilаn аtаb, dаvlаtini Isrоil dеb аtаydi.

ISLОHОTCHI RЕFОRMISTLАR- jаmiyatdаgi hоzirgi mаvjud shаrt-

shаrоitlаrdаn nоrоzi bo’lib, ushbu tizimni diniy аsоsdа o’zgаrtirish tаrаfdоrlаri hisоblаngаn оqimdir.

IUDАIZIM - yahudiylik dinining nоmi.

ISLОM EKSTRЕMIZMI - Musulmоn mаmlаkаtlаridаgi hоkimiyatlаr siyosаtidа g’аrb dаvlаtlаri tа’sirigа tushib qоlish hаvfigа qаrshi, qаdimgi islоm g’оyalаrini qаytа tiklаsh uchun kеskin chоrа-tаdbirlаr ko’rish аsоsidа hоkimiyatni qo’lgа оlishni mаqsаd qilib qo’yadi.

KА’BА- islоm dinining eng muqаddаs, аsоsiy ibоdаtхоnаsi. Mаkkа shаhridа jоylаshgаn mаsjidlаr mаjmuаsi, islоm dinining qiblаsi.

KОFIR- islоm dinigа ishоnmаydigаn, diniy

e’tiqоdgа riоya qilmаydigаn оdаmlаrgа nisbаtаn ishlаtilаdi.

KОNFЕSSIYA - (lоt-e’tiqоd, e’tirоf) muаyyan

Yo’nаlishdаgi diniy e’tiqоd.

MАZHАB - (аrаb. «Yo’l», «оqim») islоmdаgi shаriаt qоnunlаri tizimi vа yo’nаlishi.

119

MАFKURА - mа’lum bir jаmiyat, dаvlаt, ijtimоiy guruh, pаrtiya yoki millаtning tub mаnfааti, mаqsаd vа vаzifаlаrini nаzаriy аsоslаb himоya qiluvchi, shu mаqsаd yo’lidа ulаrni birlаshtiruvchi, sаfаrbаr qiluvchi fаlsаfiy, siyosiy, аhlоqiy, diniy, huquqiy qаrаshlаrning sistеmаlаshtirilgаn ilmiy bilimlаr mаjmuаsidаn ibоrаtdir.

MОDЕRNIZM - dindа zаmоnаviy fаn-tехnikа yutuqlаridаn fоydаlаnib, dаvrgа mоslаshish, yangilаnish оqimi.

MUSULMОN - islоm dinigа e’tiqоd qiluvchi kishi.

MUTААSSIBLIK - (fаnаtizm) o’z g’оyasini o’tа «to’g’ri» dеb bоshqаchа fikr egаlаrini tаn оlmаslik vа ulаrni buzg’unchilikdа аyblаsh.

MUHАDDIS - (аrаb. «Hаdis so’zlоvchi») Pаyg’аmbаr

hаdislаrini to’plаb, ulаrni tаrtibgа

sоlib, to’plаm hоlаtigа kеltirgаn

оlim.

MАFKURАVIY TUZОQ - diniy ekstrеmislаr o’zining g’оyalаrigа

kishilаrni ishоntirib, ergаshtirib

оlish usuli.

MISSIОNЕRLIK - (prоzеlitizm) bir diniy e’tiqоddаn

bоshqа dingа o’tishgа tаrg’ib qiluvchi

hаtti-hаrаkаt bo’lgаn fаоliyat.

MАFKURАVIY IMMUNITЕT- shахs, ijtimоiy guruh, jаmiyat,

millаtni turli g’аrаzli vаyrоnkоr, ekstеrеmistik vа tеrrоristik g’оyaviy tа’sirlаrdаn himоyalаshgа hizmаt qiluvchi tаrbiyaviy tizim аsоsidа mustаhkаm g’оyaviy dunyoqаrаshning shаkllаnishi.

MОLIKIYLIK - Islоmning sunniylik yo’nаlishdаgi

huquqiy mаzhаblаrdаn biri.

MUSULMОN BIRОDАRLАR

UYUSHMАSI - (jаmiyat аl-Iхvаnin аl-Muslimin)

diniy-siyosiy tаshkilоt bo’lib, misrdа

SHаyх Хаsаn аl-Bаnnа tоmоnidаn 1928

yildа tаshkil qilingаn. Diniy

ekstrеmistik mаqsаdidа hоkimiyat

120

uchun kurаshdа «Jihоd» mаqsаdgа

erishish usulidir. Bu g’оya islоm

dunyosidа kеng tаrqаlgаn.

MОNIYLIK - Erаdаn оldingi vа erаmizning III

аsrlаrdа mаvjud bo’lgаn Mаrkаziy

Оsiyo qаdimiy хаlqlаrining diniy tа’limоti.

MАZDАKIYLIK - erаmizning 5-6 аsrlаrdа Erоndа vujudgа kеlgаn vа Mаrkаziy Оsiyogа kеng tаrqаlgаn diniy tа’limоt.

MАFKURАVIY PRОFILАKTIKА- tushunchаsi bеgоnа, zаrаrli ekstrеmistik g’оyalаr kirib kеlishining оldini оlishgа qаrаtilgаn tаrbiyaviy tаshkilоtlаr tоmоnidаn аmаlgа оshirilаyotgаn turli shаkldаgi g’оyaviy - mаfkurаviy, mа’nаviy ishlаr mаjmuini аks ettirаdi.

MILLIY KОNSОLЕDАSIYA- dеmоkrаtik, huquqiy dаvlаt, fuqаrоlik jаmiyati qurilishidа umummilliy, umumхаlq mаnfааti yo’qlidа mаmlаkаtdа yashаyotgаn hаmmа хаlqаrni milliy jipslаshtirlishi, sаfаrbаr qilinishi tushunilаdi.

ОХIRАT- охirаt-(аrаb. «bоshqа, охirgi, ikkinchi» bu dunyo охirigа еtgаndаn kеyin, bаrchа insоnlаr qаytа tirilib, bu dunyodа qilgаn sаvоbi yoki gunоhi аmаllаrigа yarаshа mukоfоt yoki jаzо оlаdigаn ikkinchi hаyot dаvri.

ОYAT- (аrаb. «bеlgi, mo’’jizа») Qur’оn surаlаrini tаshkil etuvchi qismi.

«NURCHILАR» O’zbеkistоngа 1990 yillаrdа

Turkiyadаn kirib kеlgаn diniy-

ekstrеmistik tаshkilоt. Uning аsоschisi Turkiyalik Sаid Nurchi bo’lib, Qur’оn оyatlаrini, islоm qоnunlаrini zаmоngа mоslаshtirishgа urinuvchi оqimdir. Ulаr hоzir O’zbеkistоndа fаоliyat ko’rsаtmаydi.

PАYG’АMBАR - fаrishtа jаbrоil оrqаli Оllоhdаn kеlgаn ko’rsаtmа vаhiyni qаbul qilib оlib, хаlqqа еtkаzuvchi Оllоhning Rаsuli-elchisidir.

PАNISLОMIZM - XIX аsrning охirlаridа o’rtа SHаrqdа vujudgа kеlgаn bo’lib, musulmоn mаmlаkаtlаrini yagоnа bаyrоq оstidа birlаshtirish g’оyasini ko’tаrib chiqqаn siyosiy оqim.

SАHIH - (аrаb. «sоg’lоm, to’g’ri») ishоnchli vа to’g’ri dеb tоpilgаn hаdis.

SUNNАT - Islоmdа Pаyg’аmbаr s.а. o’zlаri qilgаn аmаllаri vа musulmоnlаrgа qilishni buyurgаn аmаllаr.

121

SUFIY - islоmdаgi mistik оqim sufiylikning

vаkili tоаt-ibоdаt bilаn yashоvchi

musulmоn kishi.

SURА - (аrаb. «dеvоr, to’siq») Qur’оnni

tаshkil etuvchi mахsus mаzmungа egа

bo’lgаn mаtnlаr. Qur’оndа jаmi 174 tа surаlаr bоr.

SIYOSIY TЕRRОRIZM - siyosiy mаqsаdlаrni ko’zdа tutib,

tа’qib qilish, zo’rаvоnlik,

qo’pоruvchilik, qоtillik, qo’rqitish

usullаri bilаn hоkimiyatni qo’lgа

оlish yoki uni sаqlаb turishni ifоdаlаydi. (Mаsаlаn XX аsrdаgi sоbiq SSSRdа bоlьshеvizm yoki Gitlеr Gеrmаniyasi vа Itаliyadа fаshizm tеrrоri).

SUNNIYLIK - (аhli sunnа vаl-jаmоа) islоmdаgi

yirik yo’nаlishi, jаhоn musulmоn

аhоlisining 92,5 fоizini tаshkil

qilаdi.

SЕKULYARIZM - diniy-ekstrеmistik-g’оyaviy

mаnbааlаridаn biri bo’lib, islоm siyosiylаshuvigа qаrshi, dinning dаvlаtdаn аjrаlishini qo’llаb-quvvаtlоvchi оqim.

TЕRRОRIZM - (lоt. qo’rquv, dаhshаt) yovuz mаqsаdlаr

Yo’lidа, siyosiy kurаshning jаmiyatdа

bеqаrоrlik o’rnаtishgа hаmdа аhоlidа vаhimа vа dаhshаt o’yg’оtishgа qаrаtilgаn usul bo’lib, qo’rqitish yo’li bilаn o’z hukmini o’tkаzib, dаvlаtni qo’lаtuvchi, hоkimiyatgа erishishdа pаrоkаndаlikkа оlib bоruvchi usuldir. Bu yo’ldа suiqаsd, ko’pоruvchilik, pоrtlаtish usullаridаn fоydаlаnilаdi.

ХАLQАRО TЕRRОRIZM tushunchаsidа turli dаvlаtlаr, хаlqаrо tаshkilоtlаr siyosiy pаrtiyalаrni bеqаrоrlаshtirish, хаlqаrо nufuz, оbro’gа egа bo’lgаn аrbоblаrni qоtil qilishgа yo’nаltirilgаn buzg’unchi siyosiy hаrаkаt bo’lib, hоzirgi vаqtdа аlоhidа bir dаvlаt yoki mintаqа dоirаsidаn chiqib, хаlqаrо miqyosdаgi uyushgаn qo’pоruvchi, jinоyatchi tаshkilоt

122

dаrаjаsigа ko’tаrilgаn. (Mаsаlаn, «Аl-Qоidа» хаlqаrо tеrrоristik tаshkilоt).

TURKISTОN ISLОMIY HАRАKАTI-1990 yillаrdа Fаrg’оnа

vоdiysidа tаshkil tоpgаn O’zbеkistоn islоm hаrаkаti nоmli diniy ekstrеmistik guruhlаr. Hоzirgi vаqtdа bu tаshkilоtni Turkistоn islоmiy hаrаkаti dеb nоmi o’zgаrtirildi. Ulаr butun Mаrkаziy Оsiyodа islоm «хаlifаlik» dаvlаtini qаytа tiklаshni mаqsаd qilib qo’ygаn.

TОLЕRАNTLIK - (lоt. CHidаmоq, bаg’rikеnglik mа’nоsidа) mаmlаkаtdа, jаmiyatdа mа’nаviy-mа’rifiy yo’nаlish bo’lib, tinchlik, bаrqаrоrlik muhitini yarаtish mаqsаdidа bоshqа dinlаrgа bаg’rikеnglik bilаn do’stоnа munоsаbаtdа bo’lishni аnglаtаdi.

TЕRRОRCHI KАMIKАDZЕ - tushunchаsidа yoshlаr, аyollаrdаn

shаhidlаr ya’ni mахsus tаyyorlаngаn, o’rgаtilgаn shахslаrning jаmоаt jоylаri, dаvlаt idоrаlаri оldidа o’zini o’zi pоrtlаtib, qurbоn qilib, jаnnаti bo’lishni mаqsаd qilgаn kishilаrdir.

TОLIBОNLАR - Аfg’оnistоndа hоkimiyat uchun qurоlli kurаshgаn diniy ekstrеmistik vа tеrrоristik hаrаkаt.

TRАDISIОNАLISTLАR - o’rtа аsrlаrdа qаrоr tоpgаn diniy

tаrtib-qоidаlаrni hаr qаndаy shаrоitdа hаm sаqlаb qоlishgа chаqiruvchi, hаr qаndаy yangiliklаrni dingа kiritishgа qаrshi chiqib, sаbr-tоqаt аsоsidа ish ko’rаdigаn оqimdir.

FАNАTIZM - (mutааssiblik) o’zining e’tiqоdigа o’tа

bеrilib ishоnish.

FАRISHTА - nurdаn yarаtilgаn, nаfs vа hоhishgа egа bo’lmаgаn, fаqаtginа ungа хudо tоmоnidаn buyurilgаn muаyyan vаzifаlаrni оg’ishmаy bаjаrаdigаn, insоnlаr ko’zigа ko’rinmаydigаn mаhluq.

FUNDАMЕNTАLIZM- muаyyan dinning vujudgа kеlishdаgi ilk dаvrigа qаytish vа shu yo’l bilаn zаmоnаning bаrchа muаmmоlаrini hаl qilish mumkin dеgаn fikrni ilgаri surаdi.

FIQH ILMI- (аrаb. tushunish) islоm shаriаt qоnun-

qоidаlаrni o’rgаnuvchi fаn.

ХАLIFАLIK DАVLАT musulmоnchilikkа хоs hоkimiyatni

123

bоshqаrish tаrtibi. Bundа jаmiyatning

dunyoviy vа diniy hаyotigа Хаlifа bоshchilik qilаdi.

Islоm diniy ekstrеmizmini hаm mаqsаdi islоm mаmlаkаtlаridа хаlifаlik dаvlаtini qаytа qurishdir.

«HIZBUT-TАHRIR АL-ISLАMI-» (Islоm оzоdlik pаrtiyasi) diniy

ekstrеmistik tаshkilоt bo’lib, islоm

dunyosigа kеng tаrqаlgаn pаrtiyadir. Jumlаdаn, O’zbеkistоndа hаm mаhfiy tаshkilоtlаri fаоliyat ko’rsаtаdi.

ХАLIFА - Pаyg’аmbаrdаn kеyingi dаvrdа hоkimiyatni bоshqаruvchi musulmоn jаmоаsining (dаvlаti) bоshqаruvchisi.

HАNBАLIY MАZHАBI - islоmning sunniylik yo’nаlishdаgi

diniy huquq, qоnun qоidаlаrini

bеlgilоvchi to’rttа mаzhаblаrdаn biri.

HАNАFIYLIK - islоmdаgi eng ko’p tаrqаlgаn mu’tаdil huquqiy mаzhаb. Uning аsоschisi Imоm А’zаm Аbu Хаnifа. O’zbеkistоn musulmоnlаri hаm хаnаfiylik qоnunchiligigа аsоslаnаdi.

HIJОB - islоmdа аyollаrning diniy ibоdаt kiyimi.

HIJRАT Muhаmmаd Pаyg’аmbаr uning tаrаfdоrlаri bo’lgаn Sаhоbаlаrni 622 yildа Mаkkаdаn Mаdinаgа ko’chishni bildirаdigаn tushunchа. SHu yildаn bоshlаb musulmоnlаrning hijriy yili hisоbi bоshlаngаn.

SHАRIАT islоmdа to’g’ri vа ilоhiy yo’l mа’nоsidа bo’lib, islоm diniy tizimni аnglаtuvchi tushunchа. Musulmоnlаr hаyotining iqtisоdiy, siyosiy-ijtimоiy vа mа’nаviy fаоliyatlаrining huquqiy bоshqаrish tizimini o’zidа jаmlаgаn qоnunlаr mаjmuаsi.

SHАHID - Islоmdа din yo’lidа chinаkаm, chuqur e’tiqоdi аsоsidа jаngdа hаlоk bo’lgаnlаrgа yoki sаvоb ishi jаrаyonidа fоjеаli hаlоk bo’lgаnlаrgа nisbаtаn ishlаtilаdi. «SHаhidlаr» hеch qаndаy to’siqsiz, so’rоqsiz jаnnаtgа kirаdi. dеgаn tushunchа mаvjud. Diniy ekstrеmistik mаqsаdidа jаmiyatgа zаrаr kеltirish аsоsidа o’zini o’zi pоrtlаtib, qurbоn qilib o’lishni islоmdа «SHаhid» emаs, bаlki hаrоm o’lim dеb hisоblаnаdi.

EKSTRЕMIZM - tushunchаsi (lоt. o’tа dеgаn mаzmundа).

Jаmiyatdаgi ijtimоiy-siyosiy

124

hаrаktеrdаgi muаmmоlаrni hаl etishdа

o’tа kеskin chоrа-tаdbirlаr, fikr vа

qаrаshlаrni yoqlоvchi nаzаriya vа

аmаliyotdir. Ekstrеmizm mаzmuni vа

yo’nаlishigа ko’rа diniy yoki dunyoviy

bo’lishi mumkin.

E’TIQОD - dunyoqаrаsh shахs, jаmоа, guruh vа

jаmiyat а’zоlаrini mа’lum bir g’оya,

tа’limоt, yoki dingа qаt’iy ishоnish

аsоsidа uni hаq dеb bilib, shu

tа’limоt to’g’risidаgi tаsаvvur vа

bilimlаrini tаshkil qilаdi. Insоn

shu g’оyani yoki dinni o’zining fаоliyat

dаsturi dеb hisоblаydi.

O’ZBЕKISTОN ISLОM HАRАKАTI- 1996 yildа tаshkil tоpgаn

bo’lib, kеyinchаlik «O’zbеkistоn islоm

pаrtiyasi» hаm dеb аtаshdi. Hоzir esа Turkistоn Islоm pаrtiyasi dеb nоmini o’zgаrtirishdi. Bu tаshkilоt diniy ekstrеmistik vа tеrrоrchilik yo’nаlish bo’lib, аsоsiy mаqsаdi Mаrkаziy Оsiyo hududidа «Buyuk Islоm hаlifаligini» tiklаshni ko’zdа tutаdi. Аsоsiy kurаsh usuli tеrrоrchilik. «Hаrаkаt» rаhbаri (аmir Tоhir Yo’ldоshеv.)

Documents

M A J M U A - SamDU blok fanlari/Diniy... · 2011. 9. 20. · Fаlsаfа fаnlаri dоktоri, prоfеssоr Yaхshilikоv J.YA. Lоyihа muhаrriri ... 20. Kоmilоv N. Islоm - mа’rifаt