GIDRAVLIKA » fanidan o’quv-uslubiy M A J M U Aatr.samdu.uz/mexmat/books/III blok fanlari/Gidravlika.pdf · Suyuqlik kinematikasi asoslari. 2.1.6. Suyuqlikning ilgarilanma harakati

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

MEXANIKA KAFEDRASI

« GIDRAVLIKA » fanidan o’quv-uslubiy

M A J M U A

«5440200 – Mexanika» ta’lim yo’nalishi talabalari uchun

SAMARQAND-2010

2

«TASDIQLAYMAN»

SamDU o’quv ishlari prorektori

_______________ A.Soleyev

«___»___________ 2010 y.

«GIDRAVLIKA» FAN DASTURI

(«5A440200 – Mexanika» ta’lim yo’nalishining talabalari uchun)

Ushbu fan dasturi fakultet Ilmiy Kengashining 2010 yil __ avgustdagi №1 majlis

bayonnomasi bilan tasdiqlangan.

Fakultet dekani: dots. H.Qurbonov

Ushbu fan dasturi fakultet o’quv-uslubiy kengashining 2010 yil ___ avgustdagi №1 majlis bayonnomasi bilan tasdiqlangan.

Fakultet o’quv-uslubiy kengashi raisi: dots. E.Sattorov

Ushbu fan dasturi kafedraning 2010 yil ___ avgustdagi №1 majlis bayonnomasi bilan tasdiqlangan.

Kafedra mudiri: prof. X.Xudoynazarov

Tuzuvchilar: Abdirashidov A., Sattorov F., Buranov X.

3

Abdirashidov A., Sattorov F., Buranov X. «Gidravlika» fanidan o’quv – uslubiy majmua («5440200 – Mexanika» ta’lim yo’nalishi bakalavr talabalari uchun). O’quv-uslubiy qo’llanma. – Samarqand: SamDU nashri, 2010. – 220 bet.

«Gidravlika» fanidan ushbu o’quv – uslubiy majmua Samarqand davlat universitetining

«Mexanika» kafedrasida tayyorlangan. Majmua «Gidravlika» fanini o’rganish jarayonida talabaning mustaqil ishlashini ta’minlovchi o’quv-uslubiy materiallarni o’z ichiga oladi hamda talaba olgan bilimining sifatini doimo nazorat qilishni ta’minlaydi. Ushbu o’quv - uslubiy majmua «Gidravlika» fani o’quv rejaga kiritilgan barcha ta’lim yo’nalishlari bakalavr talabalari uchun mo’ljallangan. Taqrizchilar:

fizika-matematika fanlari doktori, prof. J.Akilov texnika fanlari doktori, prof. X.Xudoynazarov

MUALLIFLARDAN Hurmatli talaba! Qo’lingizdagi ushbu o’quv-uslubiy majmua «Gidravlika» fanini o’rganish jarayonida sizning

mustaqil ishlashingizni tashkil etishga mo’ljallangan. Majmua ikki bo’limdan iborat: «Gidravlika fanining o’quv predmetiga kirish» va «Gidravlika

fanining reja-topshiriqlari va o’quv - uslubiy materiallari» Birinchi bo’lim o’quv kursi bo’yicha dastlabki tushuncha beruvchi materiallar: o’quv kursining

dolzarbligi, maqsad va vazifalari, fan bo’yicha zarur bo’lgan bilim darajasining Davlat ta’lim standartlari talablari, mavzu va mashg’ulot turlari bo’yicha o’quv soatlarining taqsimlanishi, ularning mazmuni va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxati, mustaqil ishlar mavzulari, hamda bilimni yakuniy nazorat savolaridan iborat.

Ikkinchi bo’limda har bir mashg’ulot uchun reja-topshiriq va o’quv materiallari berilgan. Topshiriqlarni o’z vaqtida bajarish o’quv predmeti bo’yicha yuqori darajada bilimga ega bo’lishni va doimo o’z-o’zini nazorat qilib borishni ta’minlaydi.

Har bir fan kabi «Gidravlika» fanini o’rganishda mantiqiy ketma-ketlikni ta’minlash talab etiladi. Shuning uchun mavzuni chuqur o’rgangandan so’ng yangi mavzuga o’tish mumkin bo’ladi.

SamDU «Mexanika» kafedrasi o’qituvchilari:

dots. A.Abdirashidov, dots. F.Sattorov, ass. X.Buranov

A.Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti, 2010.

4

MUNDARIJA

1. «GIDRAVLIKA» FANIIGA KIRISH.

1.1. Fanga kirish, uning dolzarbligi, maqsad va vazifalari, uni o’zlashtirishga qo’yiladigan talablar.

1.2. Fanning hajmi va mazmuni. 1.3. Fanni o’qitish jarayonini tashkil etish va o’tkazish bo’yicha tavsiyalar. 1.4. Taqvim mavzuiy reja. 1.5. Mustaqil o’rganish va referatlar tayyorlash uchun tavsiya etiladigan namunaviy

mavzular.

1.6. Glossariy. 1.7. Nazorat turlari bo’yicha namunaviy savollari. 1.8. Uch bosqichli test topshiriqlari namunalari. 1.9. Reyting baholash mezonlari. 1.10. Tavsiya etiladigan asosiy va qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati

2. «GIDRAVLIKA» FANI BO’YICHA REJA – TOPSHIRIQ VA O’QUV-USLUBIY MATERIALLAR MAJMUASI

2.1. Ma’ruza mashg’ulotlarining reja-topshiriqlari va o’quv-uslubiy materiallari 2.1.1. Kirish. Gidravlika fanining predmeti, tarixi va xalq xo’jaligidagi ahamiyati.

Suyuqlikning turlari va uning asosiy fizik xossalar.

2.1.2. Gidrostatik bosim. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi. . Paskal qonuni va uning amaliyotga tadbiqi.

2.1.3. Tekis, egri chiziqli va silindrik devorlarga gidrostatik bosim kuchi. 2.1.4. Suyuqlikda jismning suzish qonuni. 2.1.5. Suyuqlik kinematikasi asoslari. 2.1.6. Suyuqlikning ilgarilanma harakati. 2.1.7. D.Bernulli tenglamasidagi uchala hadlarining ma’nosi va uning amaliyotga

qo’llanilishi.

2.1.8. Qovushoq suyuqlik uchun Navye-Stoks va D.Bernulli tenglamalari. 2.1.9. Gidravlik ishqalanish. Laminar va turbulent harakat. 2.1.10. Gidravlik silliq va g’adir-budir quvurlar va ularda yo’qotilgan napor. Mahalliy

qarshilik.

2.1.11. Suv o’tkazgich quvurlarni gidravlik hisoblash. 2.1.12. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror tekis ilgarilanma harakati. 2.1.13. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror notekis ilgarilanma harakati. 2.1.14. Teshiklar tasnifi. Suyuqlikning teshik va naycha (nasadka)lardan oqib chiqishi. 2.1.15. Gidrodinamik jarayonlarda o’xshashlik. Gidravlik modellashtirish. 2.1.16. Gidravlik zarba. Gidravlik sakrash. 2.2. Amaliy mashg’ulotlarning reja-topshiriqlari va o’quv-uslubiy materiallari 2.2.1. Suyuqlik va gazlarning asosiy fizik xossalari. 2.2.2. Bosim o’lchagich asboblar va ularning tadbiqi. Suyuqlikning tekis yuzaga bosim

kuchini aniqlash.

2.2.3. Suvning tekis yuzali to’siqda yig’indi bosimini aniqlash. 2.2.4. Suyuqlikning har xil yuzalarga bosim kuchini aniqlash. 2.2.5. Jismning suyuqlikda suzish qonuni tadbiqi. 2.2.6. Aylanayotgan idishdagi suyuqlik sirti tenglamasini aniqlash. 2.2.7. Kinematik parametrlarni aniqlashga oid masalalar. 2.2.8. Uzviylik tenglamasi va uning tadbiqi. 2.2.9. D.Bernulli tenglamasi va uni qo’llash. 2.2.10. Qovushoq suyuqlik harakatining sodda masalalari. 2.2.11. Ideal suyuqlik harakatining sodda masalalari. 2.2.12. Qovushoq suyuqlik harakatining sodda masalalari 2.2.13. Kanallarni gidravlik hisoblashlar.

5

2.2.14. Oddiy qMurakkab qvur o’tkazgichlarning gidravlik hisobi. 2.2.15. Quvur o’tkazgichlarning gidravlik hisobi. 2.2.16. Trapeseidal kanallardagi suyuqlik oqimining tekis ilgarilanma harakatini gidravlik

hisoblashga oid masalalar.

2.2.17. Trapeseidal kanallardagi suyuqlik oqimining notekis ilgarilanma harakatini gidravlik hisoblashga oid masalalar.

2.2.18. Devordagi kichik teshikdan oqib chiqayotgan suyuqlik oqimining tezligini va suv sarfini hisoblash.

2.2.19. Devordagi kichik teshikka o’rnatilgan qisqa doiraviy quvurdan oqib chiqayotgan suyuqlik oqimining tezligini va suv sarfini hisoblash.

2.2.20. Gidravlik zarba va gidravlik sakrashga oid masalalar. 2.3. Laboratoriya mashg’ulotlarining reja-topshiriqlari va o’quv-uslubiy materiallari 2.3.1. Suyuqlik bosim kuchining tekis yuzalarga ta’sirini aniqlash 2.3.2. Muvozanatdagi suvning jismga ta’sir etuvchi kuchi. 2.3.3. Bernulli tenglamasi yordamida Pyezo-metrik va to’lik bosim chizig’i diagrammasini

chizish.

2.3.4. Ochiq o’zanlarda suvning tekis harakati, unda gidravlik hisoblashlar. 2.3.5. Suyuqlik harakati tartibini aniqlash 2.3.6. Quvurning uzunligi bo’yicha gidravlik ishqalanish koeffisentini aniqlash.

6

I - BO’LIM

«GIDRAVLIKA» FANIGA KIRISH

7

1.1. FANGA KIRISH, UNING DOLZARBLIGI, MAQSAD VA VAZIFALARI, UNI O’ZLASHTIRISHGA QO’YILADIGAN TALABLAR

1.1.1. Kirish (Fanning o’rni va ahamiyati, rivojlanish taraqqiyoti, nazariy va metodologik asosi va

o’rganiladigan muammolari bayon etiladi). Gidravlika – bu nazariy fan bo’lib, u har xil tabiiy va texnogen sharoitda suyuqlikning mexanik

harakati bilan bog’liq masalalarni o’rganadi. Tabiiyki, suyuqlik (va gaz) uzluksiz va ajralmas fizik jism deb qaralib, tutash muhit mexanikasining bir bo’limi sifatida ham qaraladi. Shu sababli ko’pincha gidravlikani suyuqliklar mexanikasi yoki gidromexanika deb ham atashadi.

Gidravlikaning tadqiqot predmeti – bu suyuqlik va gazlar muvozanati va harakatining asosiy qonunlari. Klassik mexanika kabi gidravlikani ikkita tarkibiy qismlarga ajratish mumkin: gidrostatika (suyuqlikning muvozanati qonunlarini o’rganuvchi bo’lim); gidrodinamika (suyuqlik harakati asosiy qonunlarini va harakatning kelib chiqish sabablarini o’rganuvchi bo’lim).

Shunday qilib, gidravlika – bu suyuqlik va gazlarning harakat va muvozanat holatlari, qonunlari va ularni turli amaliy va texnik masalalarga qo’llash usullari haqidagi fan.

Fanning maqsadi: mexanika yo’nalishi bo’yicha ta’lim olayotgan talabalarga gidravlika fanini amaliyotga tadbiq qilish, tajribaviy natijalar va nazariy ma’lumotlar asosida olingan qonunlar va formulalarni texnika va ishlab chiqarish obyektlarida, gidroinshootlarda ishlatishni o’rgatish.

Bu fanda o’rganilayotgan obyekt suyuqlik va gaz bo’lib, ular oson deformasiyalanuvchan materiallar hisoblanadi. Bu o’z navbatida massaning, impulsning, energiyaning saqlanish qonunlarini maxsus shakllarda yozishni va ularni yechishning maxsus usullarini o’rganishni talab qiladi. Demakki, masalaning matematik qo’yilishi korrekt bo’lishligi talab qilinadi.

Gidravlika fani har xil texnik sohalarda qo’llaniluvchi chuqur amaliy ahamiyatli masalalarga ega muhandislik fanining zamonaviy darajasini o’zida aks ettiruvchi fan bo’lib, bu fan mashinasozlik, gidrotexnik inshootlar, daryo, ko’l va o’zanlar, suvlar taqsimoti muammolarini, oqimlarning mexanik xossalarini tekshirish yo’llarini o’rgatadi va u gidrotexnik inshootlarning mustahkamligi va mashinasozlik sanoatida gidrodinamik muammolarni hal qilishga qo’llanladi. Shuning uchun bu fan mexanika ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavrlarni tayyorlashda katta ahamiyatga ega.

Fanning masalalari: gidrostatika va gidrodinamikaning nazariy asoslarini egallash, ideal va real suyuqliklarning

harakat qonuniyatlarini hamda ularning qattiq jismlar bilan o’zaro ta’sirlashish usullarini o’rganish;

qurilma elementlari, gidroinshoot, gidravlik asboblar va mexanizmlarning qo’llanilishini o’rganish;

murakkab quvur o’tkazgichlar, gidroinshoot elementlari, gidravlik asboblar va mexanizmlar hisobi, xususan: suyuqlikning ochiq o’zan va kanallardagi, suvo’tkazgich suvtashlagich quvurlardagi, tutash inshootlar va gruntlardagi harakati bo’yicha sodda muhandislik masalalarini yechish orqali olgan bilimlarni mustahkamlash.

1.1.2. Fanning tarkibini o’zlashtirishga qo’yiladigan talablar. Fanni o’zlashtirgandan keyin talaba:

bakalavr quyidagi nazariy bilimlarga ega bo’lishi zarur va ulardan foydalana olishi: - suyuqlik va gazlarning asosiy xossalari haqida asosiy tushuncha va ta’riflar; - suyuqlikning muvozanati holatida va tekis yoki notekis harakati holatida asosiy qonunlar; - ko’ndalang kesimi har xil quvurlarda suyuqlikning taziyqli (naporli) va taziyqsiz (naporsiz)

harakati; - suyuqlikning tekis harakatida yo’qotilgan naporni aniqlash; - suv va gaz o’tkazish quvurlarining gidravlik hisobi; - suyuqlikning ochiq o’zanlardagi, kanallardagi, prizmatik o’zanlardagi barqaror va nobarqaror

harakati qonunlari; - suyuqlikning qattiq jism bilan o’zaro ta’siri;

8

- ochiq o’zan, kanallar va prizmatik novlarda suyuqlikning vaqtga bog’liqsiz va bog’liqli harakat qonunlari;

bakalavr quyidagi amaliy qo’nikmalarni egallashi zarur: - suyuqlik va gaz oqimlarining gidravlik hisob usullaridan foydalanib suv o’tkazgich quvurlar,

o’zanlar va kanallarning tuzilishi, ko’ndalang kesimi va gidravlik nishabligini e’tiborga olgan holda ularning asosiy gidravlik parametrlarini hisoblash;

- suyuqlikning qattiq jism bilan o’zaro ta’sirida ta’sir kuchlarini aniqlash; - suyuqlikning idish teshigi va tuynuklaridan oqib chiqishini, suyuqlik oqimida gidravlik zarba va

gidravlik sakrashni hisobga olgan holda nasoslar, idishlar, suv havzalarida gidravlik parametrlarni hisoblash;

- har xil yo’nalishdagi mutaxassislar bilan hamkorlikda amaliy va muhandislik masalalarini qo’yish va ularni yechish usullarini o’rganish.

bakalavr quyidagilar haqida tasavvurga ega bo’lishi zarur: - suyuqlik va gazlar haqidagi amaliy gidrodinamika, gidravlika fanlari, ularning gipotezalari va

uning gidrotexnika, meliorasiya masalalari bilan bog’liqligi haqida; - suyuqlik va gazlarning kanallar, quvurlar va o’zanlardagi har xil harakat turlari haqida; - suyuqlikning sokin, shiddatli va tekis oqimi hamda gidravlik sakrash haqida; - suyuqlik va gazlar harakati jarayonlarida o’xshashlik va o’lchamlar nazariyasi haqida; - gidromexanik hodisalarni modellashtirish asoslari haqida; - suyuqlik va gazlar oqimida ekologik masalalar haqida; - laboratoriya va tabiiy sharoitda o’tkaziladigan gidravlik eksperimental ishlar haqida. bakalavr quyidagilar yuzasidan malakalarni egallashi zarur: - gidromexanik hodisa va jarayonlarning matematik modellarini qo’llab shaxsiy kompyuterlarda

gidravlik hisob ishlari olib borish; - o’tkazgich quvurlar, ochiq o’zanlar va kanallarda ularning konfigurasiyasini hisobga olgan holda

gidravlik hisoblar olib borish; - o’tkazgich quvurlar yordamidagi harakatlar; - gidravlik sakrash; - suv tashlamalarda hisoblash; - idishlardan suyuqlikning oqib chiqishini hisoblay olish; - laboratoriya sharoitida sodda gidromexanik tajribalarni o’tkazish.

1.1.3. Fanning boshqa fanlar bilan bog’liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-kerligi (Fanning boshqa turdosh fanlar bilan o’zaro aloqadorligi va uzviyligi haqida ma’lumot beriladi).

Gidravlika fani nazariy mexanika, tutash muhitlar mexanikasi, matematik analiz, algebra, analitik va differensial geometriya, differensial tenglamalar, hisoblash usullari fanlari bilan bog’langan bo’lib, bu fanlar talabalarning gidravlika fanini chuqur o’zlashtirishlari uchun zarur fanlar hisoblanadi. Shuningdek, talabalar turli texnik obyektlar gidravlik hisoblarini ilg’or va zamonaviy hisob usullarida bajara olishlari, hisob ishlarini shaxsiy kompyuterlarda bajara olishlari uchun ular informatika fanini mukammal o’zlashtirib, yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini tadbiq qilgan holda, Maple, Mathlab va MathCad kabi matematik dasturlar va mavjud elektron darsliklar, veb-saytlardan unumli foydalanib, dastur tuzishlari hamda uni amalda bajara olishlari kerak.

Bunda asosan, talabalar ma’ruzalar matnlarini o’rganish, uni laboratoriya ishlari bilan birgalikda olib borish hamda amaliy mashg’ulotlarni shaxsiy kompyuterlarda bajarish ko’nikmalarni hosil qilish kerak.

Fanni o’rganishda mashg’ulotlarning ma’ruza, amaliyot, seminar va laboratoriya mashg’ulotlari, mustaqil ta’lim shakllaridan foydalaniladi va interfaol usullarning aqliy hujum, klaster, taqdimot, bumerang va boshqa texnologiyalari qo’llaniladi.

9

1.2. FANNING HAJMI VA MAZMUNI

1.2.1 «Gidravlika» fanining hajmi

№ Mashg’ulot turi Ajratilgan soat

Semestrlar 7-semestr 8-semestr

1. Nazariy mashg’ulot 32 18 14 2. Amaliy mashg’ulot 40 26 14 3. Laboratoriya mashg’uloti 18 10 8 8. Mustaqil ish 70 40 30 9. Konsultasiya 8 4 4 10. Nazoratlar (JN, ON, YaB) 54 27 27 JAMI: 222 125 97

1.2.2. «Gidravlika» fanining ta’lim standartlariga asoslangan mazmuni Nazariy mashg’ulotlar mazmuni

Suyuqlik va gazlar: ideal va yopishqoq suyuqliklar; ularining asosiy xususiyatlari; muvozanatda,

harakatdagi suyuqliklarda ta’sir etuvchi kuchlar; asosiy tenglamalar; chegaraviy shartlar; gidrostatika; muvozanat tenglamasi; pyezometrik chiziqlar; pyezometrik balandlik; gidrostatika tenglamasini geometrik interpretasiyasi.

Suyuqlikni potensial, uyurmali harakatlari; D.Bernulli va Lagranj-Koshi integrallari; mo’tadil va mo’tadil bo’lmagan oqimlar; oqim chizig’i, uning tenglamasi; oqim naychasi.

Gidravlikaning asosiy tushunchalari: oqimni ko’ndalang kesimi, o’rtacha tezlik, suyuqlik sathi, quvurlardagi tazyiqli va tazyiqsiz harakatlari; tazyiqni yo’qotilishi; suyuqliklarning laminar va turbulent tarzdagi harakati; quvurdagi harakatlar uchun ta’zyiqni yo’qotilishi; kinetik energiya va harakat miqdori koeffisentlari; oqimni nisbiy kinetik energiyasi; ularni aniqlash Reynolds va Frud sonlari.

Gidravlik parametrlar: namlangan perimetr, oqimni tirik kesimi, gidravlik radius oqim sarfi, o’rtacha tezlik, dinamik tezlik, pyezometrik (gidrostatik), tezlik va gidrodinamik tazyiqlar, gidravlik nishablik; yopishqoq suyuqlik uchun Bernulli tenglamasi; uzunlik bo’yicha, joriy va inersion gidrodinamik tazyiqlar; ta’zyiqni aniqlash formulali, Darsi-Veysbax, Shezi formulalari, dinamik tezlik; Darsi, Sherzi koeffisiyentlari.

Darsi koeffisiyentini eksperimental o’rganish; Nikuradze; Zigjda tajribalari; quvurdagi turli qarshilik soxalari; gidravlik silliq quvurlar: suyuqlikni quvurlardagi harakati quvurlarni ketma ket va parallel ulash; murakkab quvurlarni hisoblash.

Suyuqlikni idishdan oqib chiqishi: o’zgarmas va o’zgaruvchan ta’ziyqli oqib chiqish, tezlik va suyuqlik sarfi koeffisiyentlari, oqimni siqilishi koeffisiyenti; katta teshikdan oqib chiqish; idishdan suv bostirilmagan va suv bostirilgan oqib chiqishlar.

Oqim turlari: mo’tadil va mo’tadil bo’lmagan tekis va tekis bo’lmagan harakatlar; suyuqlikning silindrik o’zandagi Sen-Venan harakat tenglamasi; oqim kesimining nisbiy energiyasi; kritik chuqurlik, mo’tadil chuqurlik, kritik oqish; oqimni tekis, shiddatli va kritik holat tenglamasi; turli ko’ndalang kesimli prizmatik kanallardagi suyuqlik harakatini hisoblash.

Oqim erkin sirtini o’rganish: oqimni turli sohalari; ochiq prizmatik o’zanlardagi tekis bo’lmagan oqim tenglamasini yechish; turli ko’ndalang kesimli o’zandagi oqim erkin sirtini aniqlash; ochiq o’zanlarda vaqtga bog’liq bo’lgan oqim tenglamalari, to’lqin tarqalish tezligi; ochiq o’zanlarda gidravlik sakrash turlari; sakrash funksiyasi; energiyani so’ndirish va uning gidravlik sakrashga ta’siri.

10

Amaliy mashg’ulotlar mazmuni

Gidrostatika. Tomchili suyuqliklarning asosiy fizik xossalari. zichlik, solishtirma og’irlik, yopishqoqlik o’lchov birliklari. Suyuqliklarning asosiy fizik xossalariga doir masalalar yechish. Gidrostatik bosim o’lchovi birliklari. To’la tashqi va og’irlik bosimlari, ularning texnik xarakteristikalari. Nuqtadagi gidrostatik bosimni aniqlashga doir masalalar yechish. Bosim o’lchagich asboblar, asboblar ko’rsatgichi bo’yicha absolyut (to’la), manometrik va vakuummetrik bosimlarni aniqlash. To’la va oqirlik bosim epyuralarini qurish. Bir xil bosimga ega bo’lgan sirtlar. Gorizontal texnik yuzaga ta’sir eguvchi gidrostatik bosim kuchi. Ixtiyoriy yo’nalgan tekis yuzaga ta’sir etayotgan suyuqlikning bosim kuchi va uning qo’yilish kuqtasi. Bosim markazini aniqlashning analitik hisob usuli. To’g’ri burchakli to’rtburchak shaklidagi tekis yuzaga ta’sir etuvchi kuch va bosim markazini topishning grafoanalitik usuli. Egri chiziqli (silindrik) yuzalarga ta’sir etuvchi bosim kuchini va uning yo’nalishini aniqlash. Bosim epyurasini va tan bosim hajmini topish qoidalari. Arximed qonuni va jismlarning suzishi. Suv osti va ustki ustivor suzish.

Gidrodinamika asoslari. Bernulli tenglamasini qo’llash qoidalari. Uzviylik va Bernulli tenglamalarining ideal suyuqliklar barqaror oqimiga oid masalalarni yechishga qo’llanilishi.

Suyuqliklar barqaror harakatida yo’qotilgan bosim balandligi (napor) va bosimli quvurlar hisobi. Bosimli quvurlarda oqim tartibini aniqlash. Quvurlarda uzunlik bo’yicha yo’qotilgan bosim balandligini hisoblash. Gidravlik ishqalanish koeffisiyentini aniqlashga doir masalalar yechish. Mahalliy qarshiliklarda yo’qotilgan bosim balandligi (napor) Veysbax formulasi. Yo’qotilgan bosim balandliklarini qo’shish. O’zgarmas va o’zgaruvchan kesimli qisqa quvurlar uchun pyezometrik va bosim balandligi chiziqlarini chizish. Qisqa quvurlarda qarshilik va sarf koeffisiyentlari. Oddiy quvurlar hisobi. Ketma-ket va parallel ulangan quvurlar hisobi. Tarmoqlangan suv ta’minoti sistemasi quvurlari hisobi.

Yupqa, kichik teshiklardan va naycha (nasadka)lardan suyuqliklarning oqib chiqishi. Suyuqlikning yupqa, kichik teshikdan atmosferaga oqib chiqishi turlari va sarf koeffisiyentini hisoblash. Sath ostida kichik teshikdan oqib chiqishni hisoblash. Naychalar (nasadkalar) turlari bilan tanishish. Venturi naychasidan oqib chiqishning tezligi, sarfi va vakuumni hisoblash.

Gidravlik zarba va gidravlik sakrash. Zarbaning quvur (o’zan) bo’yicha tarqalishi. Gidravlik sakrash va uning turlari: shiddatli, sokin oqimalar, sakrash maydoni, sakrash, sakrash funksiyasi, kritik chuqurlik, sakrash funksiyasining minimal qiymatini aniqlash.

Laboratoriya mashg’ulotlari mazmuni

Gidrostatika. Bosim o’lchagiya asboblar yordamida ularning ko’rsatgichlarini aniqlash. Paskal

qonunini namoyish qilish (gidravlik press, domkrat va hokazo). Muvozanatdagi suvning jismga ta’sir etuvchi kuchi. O’z o’qi atrofida aylanayotgan suyuqlik solingan idishning nisbiy muvozanatini namoyish etish.

Gidrodinamika. Ochiq o’zanlarda suvning tekis harakati, unda gidravlik hisoblashlar. Bernulli tenglamasi yordamida pyezometrik va to’lik bosim chizig’i diagrammasini ko’rish, tajriba o’tkazish. Suyuqlik harakati tartibini aniqlash. Tajriba o’tkazish. Quvurning uzunligi bo’yicha gidravlik ishqalanish koyeffisentini aniqlash. Quvurdagi maxalliy qarshiliklar koyeffisentini aniqlash. Tajriba yo’li bilan Venturi sarf o’lchagichining doimiysini aniq-lash. Engler viskozimetri yordamida suyuqlikning qovushoqligini aniqlash.

Seminar mashg’ulotlari mazmuni

Gidrostatika. Bosim. Gidrostatik bosim. Suyuqlikning devorga bosimi. Paskal qonuni. Arximed

qonuni. Suyuqlikning muvozanati. Gidrodinamika. Eyler tenglamasi. Uzviylik tenglamasi. Suyuqlik sarfi tenglamasi. D.Bernulli

tenglamasi. Suyuqlik harakati rejimi. Suyuqlikning teshik va nasadkadan oqishi. Gidravlik qarshilik. Ishqalanishda naporning yo’qotilishi. Mahalliy qarshilik. Suyuqlikning laminar va turbulent oqimi. Quvurlar hisobi.

11

Hisob-grafik topshiriqlari mazmuni

Gidrostatika asosiy qonunlari va tenglamalarining tadbiqi. Asboblar ko’rsatgichi va hisoblashlar asosida suyuqliklar ichida olingan nuqtadagi gidrostatik bosimni topish. Tekis va egri chiziqli, silindrik yuzalarga gidrostatik bosim kuchini aniqlash.

Gidrodinamika asosiy qonunlari va tenglamalarining tadbiqi. Quvurlarda suyuqliklarning harakati qonunlari. Ishqalanish kuchlari ta’siri. Suyuqlikning harakati modellari.

Uchun, qisqa, sodda, murakkab quvurlarning gidravlik hisobi. Ideal va real suyuqliklar uchun quvurlarda bosim balandoigi (napor) va pyezometrik chiziqlarni chizish. Qisqa va uzun quvurlarning gidravlik hisobi. Soda va tarmoqlangan murakkab suv tashuvchi quvurlar hisobi.

Gidravlik qarshiliklar. Quvurlarda gidravlik qarshiliklarni hisoblash. Quvur uzunligi bo’yicha mahalliy qarshiliklarda yo’qotilgan energiyani hisoblash usullari.

Mustaqil ish mashg’ulotlari mazmuni

Umumiy tushunchalar. Suyuqlik va gazlarning asosiy xossalari. Suyuqlikning maxsus xossalari.

Suyuqlikning murakkab modellari. Qovushoq-plastik suyuqliklar va ularning xossalari. Gidrostatika va uning asosiy qonunlari. Gidrostatik bosim. Pyezometrik balandlik. Vakuum. Paskal

qonuni tadbiqiga oid masalalar. Arximed qonuni tadbiqiga oid masalalar. Gidrostatika qonunlariga asoslangan qurilma va gidroinshootlar.Jismning suyuqlikda suzish qonuni tadbiqi.

Gidrodinamika. Suyuqlik va gazlar kinematikasi asoslari. Suyuqlik va gazlar kinematikasi elementlari.Oqimning tekis, shiddatli va kritik xolatlari. Oqimning erkin sustini o’rganish. Bernulli tenglamasi tahlili. Bord formulalari tahlili.

Ideal va qovushoq suyuqlik gidrodinamikasi. Gidravlik qarshilik-lar. Suyuqlik oqimining barqaror harakati paytida ishqalanish ta’sirida yo’qotilgan napor. Ideal suyuqlik gidrodinamikasi tenglamalari. Potensial tazyik. Ideal gaz gidrodinamikasi tenglamalari. Qovushoq suyuqlik gidrodinamikasi tenglamalari. Qovushoq gaz gidrodinamikasi tenglamalari. Gidravlik qarshilik. Aylanuvchan suyuqlikning nisbiy muvozanati.

Naporli quvurlarda suyuqlikning barqaror harakati. Naporli quvurlar hisobi. Gidravlik nishablik. Gidravlika elementlarini ShEHMlar yordamida aniqlash.

Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror tekis ilgarilanma harakati. Ochiq o’zanlarda suvning tekis harakati. Suv sarfi. Shezi koeffisiyenti, suvning o’rtacha oqish tezligi.

Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror notekis ilgarilanma harakati. Ochiq o’zanlarda suvning notekis harakati. Suv sarfi. Suvning o’rtacha oqish tezligi. Erkin sirtni aniqlash.

Suyuqlikning teshik va naycha (nasadka) lardan oqishi. Suyuqlikning har xil o’lchamli teshiklardan oqishini o’rganish. Suyuqlikning har xil o’lchamli nasadkalardan oqishini o’rganish. Suyuqlikning teshik va nasadkalardan oqishi tadbiqi. Gidravlik parametrlarni o’rganish.

Gidrodinamik jarayonlarda o’xshashlik. Gidravlik modellashtirish. Gidrodinamik jarayonlarda o’xshashlikdan foydalanib gidravlika tenglamalarini o’lchamsiz holatga keltirish. Gidravlika masalalarini yechishni modellashtirish asoslari.

Gidrodinamik zarba. Gidrodinamik sakrash. Silindrik quvurda suyuqlik harakatini hisoblash. Gidravlik zarbaning quvur (o’zan) bo’yicha tarqalishi. Gidravlik zarba ta’sirida suyuqlik bosimini tebranishi. Gidravlik zarba tadbiqiga oid masalalar. Nisbiy energiya balansi tenglamasi. Gidravlik sakrash funksiyasi. Sakrash uzunligi. Gidravlik sakrash tadbiqiga oid masalalar.Tuproq qatlamida suvning harakati (filtrasiya) masalalari.

1.2.3. «Gidravlika» fani mashg’ulotlari mavzulari mazmuni

va ularga ajratilgan soat

Nazariy mashg’ulotlar mavzulari mazmuni va ularga ajratilgan soat

7-semestr (18 soat)

I. Umumiy tushunchalar. Suyuqlik va gazlarning asosiy xossalari (2 soat).

12

1-ma’ruza (2 soat): Kirish. Gidravlika fanining predmeti, tarixi va xalq xo’jaligidagi ahamiyati. Suyuqlikning turlari va uning asosiy fizik xossalar. Fanning predmeti, tarixi va xalq xo’jaligidagi ahamiyati. Suyuqlikning asosiy fizik parametrlari: bosim; zichlik; temperatura. Suyuqlikning turlari, real suyuqliklar. Ideal va qovushoq suyuqliklar. Nyuton qonuni. Asosiy fizik xossalar: siqiluvchanlik; sirt tarangligi; qovushoqlik; issiqlik sig’imi; issiqlik o’tkazuvchanlik. Suvning muhim xossalari. Suvning qaynashi. Kavitasiya. Nyuton qonuniga bo’ysunmaydigan suyuqliklar, reologiya haqida tushuncha.

II. Gidrostatika va uning asosiy qonunlari (6 coat).

2-ma’ruza (2 soat): Gidrostatik bosim. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi. Paskal qonuni va uning amaliyotga tadbiqi. Gidrostatik bosim va uning asosiy xossalari. Suyuqlikka ta’sir etuvchi kuchlar. Gidrostatika asoslari. Suyuqlikning muvozanat differensial tenglamasi (Eyler tenglamasi). Teng bosimli sirt. Gidro-statikaning asosiy tenglamasi va uning geometrik talqini. Og’irlik kuchi. Gidrostatik bosim va bosimning grafik tasviri. Bosim epyurasi. Pyezometrik balandlik. Absolyut va manometrik bosimlar. Vakuum. Nuqtadagi gidrostatik bosim, ortiqcha va vakuummetrik bosim. Teng bosimli sirt. Bosim o’lchagich asboblar. Gidrostatik paradoks. Paskal qonuni va uning amaliyotga tadbiqi.

3-ma’ruza (2 soat): Tekis, egri chiziqli va silindrik devorlarga gidrostatik bosim kuchi. Ixtiyoriy oriyentasiyalangan tekis sirtga gidrostatik bosim kuchi. Suyuqlikning tekis, egri chiziqli va silindrik devorlarga bosimi. Bosim markazi. Grafoanalitik usul.

4-ma’ruza (2 soat): Suyuqlikda jismning suzish qonuni. Suyuqlikda jismning suzishi. Arximed qonuni. Jismning cho’kish chuqurligi va uni siqib chiqargan suv hajmi. Suyuqlikda suzayotgan jismning og’irlik markazi, uning chayqalmaslik sharti. Metomarkaz. Suyuqlikda suzayotgan jismning muvozanat holati va nomustahkam muvozanat.

III. Gidrodinamika. Suyuqlik kinematikasi asoslari (6 soat). 5-ma’ruza (2 soat): Suyuqlik kinematikasi asoslari. Suyuqlik harakatini o’rganishning ikki usuli.

Suyuqlikning barqaror va nobarqaror harakatlari. Oqim modeli, oqim trayektoriyasi va oqim chizig’i, elementar oqim naychasi, Suyuqlikning to’liq oqimi. Suyuqlikning tekis o’zgaruvchan harakati. Oqimning gidravlik xarakteristikalari: jonli kesim; ho’llanish perimetri; gidravlik radius; jonli kesimning o’rtacha tezligi; mahalliy tezlik; tezliklar epyuralari; suyuqlik sarfi. Suyuqlik oqimining uzviylik tenglamasi. Uzviylik tenglamasining har xil shaklari.

6-ma’ruza (2 soat): Suyuqlikning ilgarilanma harakati. Suyuqlikning sekin o’zgaruvchan va keskin o’zgaruvchan tekis va notekis ilgarilanma harakati. Suyuqlikning naporli va naporsiz harakati, gidravlik sharracha. Gorizontal va nogorizontal joylashgan quvurda ideal suyuqlikning harakati uchun D.Bernulli tenglamasi.

7-ma’ruza (2 soat): D.Bernulli tenglamasidagi uchala hadlarining ma’nosi va uning amaliyotga qo’llanilishi. D.Bernulli tenglamasi hadlarining gidravlik, geometrik va energetik ma’nolari. O’zanda real suyuqlikning elementar oqim naychasi harakati va to’liq oqimi uchun D.Bernulli tenglamasi. D.Bernulli tenglamasining amaliyotga qo’llanilishi. Suyuqlik oqimi tezligi va sarfini o’lchash.

IV. Ideal va qovushoq suyuqlik gidrodinamikasi. Gidravlik qarshilik-lar. Suyuqlik oqimining barqaror harakati paytida ishqalanish ta’sirida yo’qotilgan napor (6 soat).

8-ma’ruza (2 soat): Qovushoq suyuqlik uchun Navye-Stoks va D.Bernulli tenglamalari. Ideal va qovushoq suyuqlik tushunchasi. Nyutonning umumlashgan gipotezasi. Harakatdagi qovushoq suyuqlikda kuchlanishlar. Harakat tenglamasi. Qovushoq suyuqlik uchun Navye-Stoks va D.Bernulli tenglamalari.

9-ma’ruza (2 soat): Gidravlik ishqalanish. Laminar va turbulent harakat. Gidravlik ishqalanish. Yo’qotilgan napor. Real suyuqlik oqimining ikki xil harakat tartibi: laminar va turbulent harakat. O.Reynolds soni. Suyuqlik oqimi barqaror tekis ilgarilanma harakatining asosiy tenglama-si. Laminar va turbulent harakatdagi oqimning ko’ndalang kesimi maydoni bo’yicha nuqtalardagi o’rtalashtirilgan tezliklarning taqsimlanishi.

13

8-semestr (14 soat)

10-ma’ruza (2 soat): Gidravlik silliq va g’adir-budir quvurlar va ularda yo’qotilgan napor. Mahalliy qarshilik. Suyuqlik oqimining laminar harakati va turbulent paytida o’zanning uzunligi bo’ylab yo’qotilgan napor. Gidravlik silliq va g’adir-budir quvurlar. Darsi koeffisiyenti. Gidravlik ishqalanish koeffisiyenti. Naporli va naporsiz harakat va ularda yo’qotilgan napor. Shezi formulasi. Mahalliy qarshilik. Quvurlarda suyuqlik oqimining naporli harakati. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining naporsiz harakati. O’zanning uzunligi bo’yicha bo’yicha yo’qotilgan napor. Shezi formulasi. Mahalliy qarshilik va uning ta’sirida yo’qotilgan napor. J.Sh.Borda formulasi.

V. Naporli quvurlarda suyuqlikning barqaror harakati (2 soat). 11-ma’ruza (2 soat): Suv o’tkazgich quvurlarni gidravlik hisoblash. Quvur o’tkazgichlarning gidravlik

hisobi. Quvur o’tkazgichlar tasnifi. Naporli quvurlarda suyuqlik harakati paytida yo’qotilgan naporni hisoblash formulalari. Yo’qotilgan naporlarni qo’shib chiqish. To’liq ishqalanish koeffisiyenti. Qisqa va uzun quvur o’tkazgichlar. Sodda quvur o’tkazgichlar. O’zgarmas va o’zgaruvchan ko’ndalang kesimli qisqa quvur o’tkazgichning gidravlik hisobi. Qisqa quvur o’tkazgichlarda qarshilik va sarf koeffisiyenti. Oddiy uzun quvurlarni gidravlik hisoblash. Quvurlarning ketma-ket va parallel ulanishi. Yo’nalishi bo’yicha sarfi o’zgaruvchan quvur o’tkazgichlar hisobi. Murakkab quvur o’tkazgichlar hisobi. Oxiri berk va xalkasimon quvur o’tkazgichlar tarmog’i hisobi.

VI. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror tekis ilgarilanma harakati (2 soat). 12-ma’ruza (2 soat): Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror tekis ilgarilanma harakati. Asosiy

tushunchalar. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror tekis ilgarilanma harakatini hisoblash formulalari. Hisob gidravlik elementlari. Ochiq o’zanning eng qulay ko’ndalang kesim shakli. Trapesiya shaklidagi eng qulay ko’ndalang kesim. Ochiq o’zanlarda tekis ilgarilanma harakatidagi suyuqlik oqimining eng katta va eng kichik ruxsat etilgan o’rtacha tezligi. Trapeseidal kanallardagi suyuqlik oqimining tekis ilgarilanma harakatini gidravlik hisoblashda asosiy masalalar. To’rt turdagi masala. Ochiq o’zanlarda suyuqlikning barqaror tekis ilgarilanma harakatining gidravlik elementlarini hisoblash. Oqimning normal chuqurligi va o’rtacha tezligi. Ochiq o’zanlarda oqimning tekis ilgarilanma harakatini ShEHM yordamida hisoblash.

VII. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror notekis ilgarilanma harakati (4 soat). 13-ma’ruza (2 soat): Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror notekis ilgarilanma harakati.

Hisobning gidravlik elementlari. Prizmatik va noprizmatik tabiiy va sun’iy ochiq o’zanlarda suyuqlikning barqaror notekis ilgarilanma harakati. Suyuqlik oqimining barqaror notekis ilgarilanma harakatining asosiy differensial tenglamasi. Prizmatik o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror notekis ilgarilanma harakati. Oqim ko’ndalang kesimining solishtirma energiyasi. Kritik chuqurlik. Normal chuqurlik. Kritik nishablik. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining sokin, jo’shqin va kritik holatlari. O’zan tubining nishabligi. O’zanning gidravlik ko’rsatgichlari. Suyuqlik oqimining barqaror notekis ilgarilanma harakatining differensial tenglamasini integrallashning B.A.Baxmetev va V.I.Charnomskiy usullari.

VIII. Suyuqlikning teshik va naycha (nasadka) lardan oqishi (2 soat). 14-ma’ruza (2 soat): Teshiklar tasnifi. Suyuqlikning teshik va naycha (nasadka)lardan oqib chiqishi.

Suyuqlikning yupqa devordagi kichik teshikdan oqib chiqishi: o’rtacha tezlik; sarf; suyuqlik sharrachasi trayektoriyasi. Suyuqlikning tashqi silindrik naycha orqali atmosferaga va suyuqlikka oqib chiqishi, ularning asosiy xususiyatlari. Boshqa turdagi naychalar (nasadkalar).

IX. Gidrodinamik jarayonlarda o’xshashlik. Gidravlik modellashtirish (2 soat). 15-ma’ruza (2 soat): Gidrodinamik jarayonlarda o’xshashlik. Gidravlik modellashtirish. Fizik

o’xshashlikning asosiy tushunchalari. Gidravlikada o’lchamlar. Suyuqlik va gazlar oqimining geometrik, kinematik va dinamik o’xshashligi. O’xshashlik kriteriyalari va o’xshashlik soni, ularning ahamiyati va fizik ma’nosi. Harakat tenglamasining o’lchamsiz shakli. Pi-teorema. Gidravlik jarayonlarni modellash usullari. Modellashtirish uchun o’xshashlik kriteriyasidan foydalanish.

14

X. Gidrodinamik zarba. Gidrodinamik sakrash (2 soat). 16-ma’ruza (2 soat): Gidravlik zarba. Gidravlik sakrash. Quvur va ochiq o’zanlarda gidravlika zarba

xodisasi, uni hisoblash. Zarbaning quvur (o’zan) bo’yicha tarqalishi. Quvurlarda yopilmalarning bir tekis ochilishi. Jukovskiy formulasi. Gidravlik sakrashning asosiy tenglamalari. Oqimning sakrashdan keyingi holati. Sakrash funsiyalari. Sakrash uzunligi. Sakrashda energiyaning yo’qolishi. Gidravlik sakrashning tarqalish tezligi. Yopilmaning sekin ochilishi.

Amaliy mashg’ulotlar mavzulari mazmuni va ularga ajratilgan soat

7-semestr (26 soat) I. Umumiy tushunchalar. Suyuqlik va gazlarning asosiy xossalari (2 soat). 1-amaliy mashg’ulot (2 soat): Suyuqlik va gazlarning asosiy fizik xossalari. Suyuqlik va gazlarning

asosiy fizik xossalari. Asosiy fizik parametrlar: zichlik; bosim; temperatura. Asosiy fizik xossalar: siqiluvchanlik; sirt taranglik; qovushoqlik; issiqlik sig’imi; issiqlik o’tkazuvchanlik.

II. Gidrostatika va uning asosiy qonunlari (12 coat). 2-amaliy mashg’ulot (2 soat): Tutash idishlar qonuni va Paskal qonuning tadbiqi. Tutash idishlar

qonuni va Paskal qonuni va ularning tadbiqiga oid masalalar.

3-amaliy mashg’ulot (2 soat): Bosim o’lchagich asboblar va ularning tadbiqi. Suyuqlikning tekis yuzaga bosim kuchini aniqlash. Bosim o’lchagich asboblar va ularning tadbiqiga oid masalalar. Suyuqlikning tekis yuzaga bosim kuchini aniqlash.

4-amaliy mashg’ulot (2 soat): Suvning tekis yuzali to’siqda yig’indi bosimini aniqlash. Bosim kuchini, uning markazini aniqlash.

5-amaliy mashg’ulot (2 soat): Suyuqlikning har xil yuzalarga bosim kuchini aniqlash. Suyuqlik bosim kuchining egri (notekis) yuzalarga ta’sirini aniqlash.

6-amaliy mashg’ulot (2 soat): Jismning suyuqlikda suzish qonuni tadbiqi. Jismning suyuqlikda suzishi, uning chayqalmaslik sharti va muvozanat holati.

7-amaliy mashg’ulot (2 soat): Aylanayotgan idishdagi suyuqlik sirti tenglamasini aniqlash. Suyuqlikning sokin harakat. Aylanma harakatda muvozanat sharti. Amaliy masalalar yechish.

III. Gidrodinamika. Suyuqlik kinematikasi asoslari (6 soat). 8-amaliy mashg’ulot (2 soat): Kinematik parametrlarni aniqlashga oid masalalar. Oqim chizig’i.

Trayektoriya. Tezlik.

9-amaliy mashg’ulot (2 soat): Uzviylik tenglamasi va uning tadbiqi. Uzviylik tenglamasi. Sarf tenglamasi.

10-amaliy mashg’ulot (2 soat): D.Bernulli tenglamasi va uni qo’llash. D.Bernulli tenglamasi. Suv sarfini va pyezometrik chiziqni aniqlash.

IV. Ideal va qovushoq suyuqlik gidrodinamikasi. Gidravlik qarshilik-lar. Suyuqlik oqimining barqaror harakati paytida ishqalanish ta’sirida yo’qotilgan napor (6 soat).

11-amaliy mashg’ulot (2 soat): Ideal suyuqlik harakatining sodda masalalari. Eyler tenglamasi, uning analitik yechimlariga misollar.

12-amaliy mashg’ulot (2 soat): Qovushoq suyuqlik harakatining sodda masalalari. Navye-Stoks tenglamasi, uning analitik yechimlariga misollar.

13-amaliy mashg’ulot (2 soat): Kanallarni gidravlik hisoblashlar. Turli gidravlik parametrlarni aniqlash (jonli kesim maydoni, namlangan perimetr, gidravlik radius, suv sathining kengligi, suv sarfi. Gidravlik qarshilik. Shezi koeffisenti, suvning o’rtacha oqish tezligi).

15

8-semestr (14 soat)

V. Naporli quvurlarda suyuqlikning barqaror harakati (4 soat). 14-amaliy mashg’ulot (2 soat): Oddiy qMurakkab qvur o’tkazgichlarning gidravlik hisobi. Oddiy

quvurlarni gidravlik hisoblash. Naporli quvurlarda suvning harakatini hisoblash masalalari. ShEHMlarning qo’llanilishi.

15-amaliy mashg’ulot (2 soat): Quvur o’tkazgichlarning gidravlik hisobi. Murakkab quvurlarni gidravlik hisoblash. Naporli quvurlarda suvning harakatini hisoblash masalalari. ShEHMlarning qo’llanilishi.

VI-VII. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror tekis va notekis ilgarilanma harakati (4 soat).

16-amaliy mashg’ulot (2 soat): Trapeseidal kanallardagi suyuqlik oqimining tekis ilgarilanma harakatini gidravlik hisoblashga oid masalalar. Oqimning normal chuqurligi va o’rtacha tezligini hisoblashga oid masalalar. Suyuqlik oqimining barqaror tekis ilgarilanma harakatining normal chuqurligini «qo’l usuli» yordamida hisoblash. Ochiq o’zanlarda oqimning tekis ilgarilanma harakatini ShEHM yordamida hisoblash.

17-amaliy mashg’ulot (2 soat): Trapeseidal kanallardagi suyuqlik oqimining notekis ilgarilanma harakatini gidravlik hisoblashga oid masalalar. Oqimning normal chuqurligi va o’rtacha tezligini hisoblashga oid masalalar. Suyuqlik oqimining barqaror notekis ilgarilanma harakatining normal chuqurligini «qo’l usuli» yordamida hisoblash. Ochiq o’zanlarda oqimning notekis ilgarilanma harakatini ShEHM yordamida hisoblash.

VIII. Suyuqlikning teshik va naycha (nasadka) lardan oqishi (4 soat). 18-amaliy mashg’ulot (2 soat): Devordagi kichik teshikdan oqib chiqayotgan suyuqlik oqimining

tezligini va suv sarfini hisoblash. Devordagi teshik quvur tashqi tomonidan suv bilan ko’milmagan va ko’milgan holga oid masalalar. Yupqa devordagi kichik teshikdan oqib chiqayotgan suyuqlik oqimining tezligini va suv sarfini aniqlashga oid masalalar.

19-amaliy mashg’ulot (2 soat): Devordagi kichik teshikka o’rnatilgan qisqa doiraviy quvurdan oqib chiqayotgan suyuqlik oqimining tezligini va suv sarfini hisoblash. Devordagi teshikka o’rnatilgan qisqa quvur tashqi tomonidan suv bilan ko’milmagan va ko’milgan holga oid masalalar. Yupqa devordagi kichikka o’rnatilgan qisqa quvur (nasadka)lardan oqib chiqayotgan suyuqlik oqimining tezligini va suv sarfini aniqlashga oid masalalar.

IX-X. Gidrodinamik jarayonlarda o’xshashlik. Gidravlik modellashtirish Gidrodinamik zarba. Gidrodinamik sakrash (2 soat).

20-amaliy mashg’ulot (2 soat): Gidravlik zarba va gidravlik sakrashga oid masalalar. Zarbaning quvur (o’zan) bo’yicha tarqalishi. Gidravlik sakrash va uning turlari: shiddatli, sokin oqimalar, sakrash maydoni, sakrash, sakrash funksiyasi, kritik chuqurlik, sakrash funksiyasining minimal qiymatini aniqlash.

Laboratoriya mashg’uloti mavzulari mazmun va ularga ajratilgan soat

7-semestr (10 soat)

1-laboratoriya mashg’uloti (4 soat): Suyuqlik bosim kuchining tekis yuzalarga ta’sirini aniqlash. Suyuqlik gidrostatik bosim kuchining ixtiyoriy shakldagi tekis devor yuzasiga ta’sirini, bosim kuchini, uning markazini aniqlash. Masalaning qo’yilishi. Asosiy hisob formulalari. Xisob natijalari va ularning taxlili. Hisobotni tayyorlash va uni ximoya qilish.

2-laboratoriya mashg’uloti (2 soat): Muvozanatdagi suvning jismga ta’sir etuvchi kuchi. Jismning suyuqlikda suzishi, uning chayqalmaslik sharti va muvozanat holati. Masalaning qo’yilishi. Asosiy hisob formulalari. Xisob natijalari va ularning taxlili. Hisobotni tayyorlash va uni ximoya qilish.

16

3-laboratoriya mashg’uloti (4 soat): Bernulli tenglamasi yordamida Pyezo-metrik va to’lik bosim chizig’i diagrammasini chizish. Bernulli tenglamasi yordamida Pyezometrik va to’lik bosim chizig’i diagrammasini chizish. Masalaning qo’yilishi. Asosiy hisob formulalari. Xisob natijalari va ularning taxlili. Hisobotni tayyorlash va uni ximoya qilish.

8-semestr (8 soat)

4-laboratoriya mashg’uloti (4 soat): Ochiq o’zanlarda suvning tekis harakati, unda gidravlik hisoblashlar. Oqimning normal chuqurligi va o’rtacha tezligini hisoblash. Masalaning qo’yilishi. Asosiy hisob formulalari. Xisob natijalari va ularning taxlili. Hisobotni tayyorlash va uni ximoya qilish.

5-laboratoriya mashg’uloti (2 soat): Suyuqlik harakati tartibini aniqlash. Suyuqlik harakati tartibini aniqlash. Masalaning qo’yilishi. Asosiy hisob formulalari. Xisob natijalari va ularning taxlili. Hisobotni tayyorlash va uni ximoya qilish.

6-laboratoriya mashg’uloti (2 soat): Quvurning uzunligi bo’yicha gidravlik ishqalanish koeffisentini aniqlash. Quvurning uzunligi bo’yicha gidravlik ishqalanish koeffisentini aniqlash. Masalaning qo’yilishi. Asosiy hisob formulalari. Xisob natijalari va ularning taxlili. Hisobotni tayyorlash va uni ximoya qilish.

Mustaqil ta’lim mashg’ulotlari mavzulari va ularga ajratilgan soat

7-semestr (40 soat)

I. Umumiy tushunchalar. Suyuqlik va gazlarning asosiy xossalari (6 soat). 1-Mustaqil ish (2 soat): Suyuqlikning maxsus xossalari. 2-Mustaqil ish (2 soat): Suyuqlikning murakkab modellari. 3-Mustaqil ish (2 soat): Qovushoq-plastik suyuqliklar va ularning xossalari. II. Gidrostatika va uning asosiy qonunlari (10 coat). 4-Mustaqil ish (2 soat): Gidrostatik bosim. Pyezometrik balandlik. Vakuum. 5-Mustaqil ish (2 soat): Paskal qonuni tadbiqiga oid masalalar. 6-Mustaqil ish (2 soat ): Arximed qonuni tadbiqiga oid masalalar. 7-Mustaqil ish (2 soat): Gidrostatika qonunlariga asoslangan qurilma va gidroinshootlar. 8-Mustaqil ish (2 soat): Jismning suyuqlikda suzish qonuni tadbiqi.

III. Gidrodinamika. Suyuqlik va gazlar kinematikasi asoslari (10 soat). 9-Mustaqil ish (2 soat): Suyuqlik va gazlar kinematikasi elementlari. 10-Mustaqil ish (2 soat): Oqimning tekis, shiddatli va kritik xolatlari. 11-Mustaqil ish (2 soat): Oqimning erkin sustini o’rganish. 12-Mustaqil ish (2 soat): Bernulli tenglamasi tahlili. 13-Mustaqil ish (2 soat): Bord formulalari tahlili.

IV. Ideal va qovushoq suyuqlik gidrodinamikasi. Gidravlik qarshiliklar. Suyuqlik oqimining barqaror harakati paytida ishqalanish ta’sirida yo’qotilgan napor (14 soat).

14-Mustaqil ish (2 soat): Ideal suyuqlik gidrodinamikasi tenglamalari. 15-Mustaqil ish (2 soat): Potensial tazyik. 16-Mustaqil ish (2 soat): Ideal gaz gidrodinamikasi tenglamalari. 17-Mustaqil ish (2 soat): Qovushoq suyuqlik gidrodinamikasi tenglamalari. 18-Mustaqil ish (2 soat): Qovushoq gaz gidrodinamikasi tenglamalari. 19-Mustaqil ish (2 soat): Gidravlik qarshilik. 20-Mustaqil ish (2 soat): Aylanuvchan suyuqlikning nisbiy muvozanati.

8-semestr (30 soat) V. Naporli quvurlarda suyuqlikning barqaror harakati (4 soat).

17

21-Mustaqil ish (2 soat): Naporli quvurlar hisobi. Gidravlik nishablik. 22-Mustaqil ish (2 soat): Gidravlika elementlarini ShEHMlar yordamida aniqlash. VI. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror tekis ilgarilanma harakati (4 soat). 23-Mustaqil ish (2 soat): Ochiq o’zanlarda suvning tekis harakati. 24-Mustaqil ish (2 soat): Suv sarfi. Shezi koeffisiyenti, suvning o’rtacha oqish tezligi.

VII. Ochiq o’zanlarda suyuqlik oqimining barqaror notekis ilgarilanma harakati (4 soat). 25-Mustaqil ish (2 soat): Ochiq o’zanlarda suvning notekis harakati. 26-Mustaqil ish (2 soat): Suv sarfi. Suvning o’rtacha oqish tezligi. Erkin sirtni aniqlash. VIII. Suyuqlikning teshik va naycha (nasadka) lardan oqishi (6 soat). 27-Mustaqil ish (2 soat): Suyuqlikning har xil o’lchamli teshiklardan oqishini o’rganish. 28-Mustaqil ish (2 soat): Suyuqlikning har xil o’lchamli nasadkalardan oqishini o’rganish. 29-Mustaqil ish (2 soat): Suyuqlikning teshik va nasadkalardan oqishi tadbiqi. Gidravlik parametrlarni

o’rganish.

IX. Gidrodinamik jarayonlarda o’xshashlik. Gidravlik modellashtirish (4 soat). 30-Mustaqil ish (2 soat): Gidrodinamik jarayonlarda o’xshashlikdan foydalanib gidravlika tenglamalarini

o’lchamsiz holatga keltirish. 31-Mustaqil ish (2 soat): Gidravlika masalalarini yechishni modellashtirish asoslari.

X. Gidrodinamik zarba. Gidrodinamik sakrash (8 soat). 32-Mustaqil ish (8 soat): Silindrik quvurda suyuqlik harakatini hisoblash. 33-Mustaqil ish (2 soat): Gidravlik zarbaning quvur (o’zan) bo’yicha tarqalishi. Gidravlik zarba ta’sirida

suyuqlik bosimini tebranishi. Gidravlik zarba tadbiqiga oid masalalar. Nisbiy energiya balansi tenglamasi.

34-Mustaqil ish (2 soat): Gidravlik sakrash funksiyasi. Sakrash uzunligi. Gidravlik sakrash tadbiqiga oid masalalar.

35-Mustaqil ish (2 soat): Tuproq qatlamida suvning harakati (filtratsiya) masalalari.

Kurs ishi, loyiha va hisob-grafik ishilari tarkibi, ularga qo’yiladigan talablar va ajratilgan soat (Kurs ishi, loyiha va hisob-grafik ishlari mavzulari, maqsadi va vazifalari, mazmuniga, hajmiga va ramiylashtirishga qo’yiladigan talablar keltiriladi)

O’quv rejaga ko’ra mazkur fan bo’yicha kurs ishi, loyiha va hisob-grafik ishilari belgilanmagan.

1.3. FANNI O’QITISH JARAYONINI TASHKIL ETISH VA O’TKAZISH BO’YICHA TAVSIYALAR (Fanni o’qitish shakli, vositalari, texnologiyasi va metodlari).

1.3.1. Nazariy mashg’ulotlarga tayyorgarlik. Bu jarayonga tayyorgarlik ko’rishda faqatgina ma’ruza materiallari bilan cheklanib qolmasdan,

balki bir necha uslubiy qo’llanma va darsliklardan foydalanish lozim. Bu bir tomondan dars hajmining kamligi sababli ma’ruza darslarida yetkazishning imkoni bo’lmagan mavzularni to’ldirishga, ikkinchi tomondan esa chuqur bilim olish va masalalarni yechish ko’nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Bu o’z navbatida talabaning mustaqil bilim olishini, adabiyotlar bilan ishlash ko’nikmalarini shakllantiradi.

1.3.2. Amaliy mashg’ulotlarni o’qitish jarayonini tashkil etish va uni o’tkazishga tayyorgarlik bo’yicha tavsiyalar.

18

Talabaning nazariy ma’lumotlarni va umumiy fanni o’zlashtirish darajasi uning amaliy masalalarni, seminar mashg’uloti materiallarini bajarishi, masalalarni mustaqil yecha olishi, uy vazifalarini bajara olishi darajasi va samaradorligi bilan aniqlanadi. Shuning uchun talaba fanning har xil bo’limlaridagi tipik masalalarni mustaqil yechish ko’nikmalarini egallashi lozim. Bu jarayonda talaba o’rganilayotgan fanning ma’nosiga chuqurroq yetib borgan holda aniq amaliy masalalarni yechishda umumiy nazariy qonuniyatlarni qo’llay oladi. Buning uchun talaba amaliyot darslarida qiyinlik darajasi oshib boruvchi kamida 5-6 ta masala yechishi zarur. Darsdan tashqari mustaqil ish va uy vazifasi sifatida talabaga o’rtacha qiyinlikdagi va uslubiy manbalardan foydalangan holda yechish mumkin bo’lgan masalalarni berish maqsadga muvofiq. Bunda o’tilgan nazariy ma’lumotlar va masalalar yechishning maxsus uslublaridan foydalanilishiga e’tibor berish kerak. Shunday qilib, talabani shu fanga kiruvchi har xil bo’limlarga oid masalalarni nazariy ma’lumotlarga tayanib yechishga o’rgatiladi. Bu jarayonda quyidagi uslubiy xarakterga ega qoidalarni e’tiborga olish maqsadga muvofiq:

masalaning qo’yilishini qisqacha yozish, bunda berilgan ma’lumotlarning hammasini SI birliklar sitemasiga o’tkazish, lozim bo’lganda ba’zi spravochnik o’zgarmaslarini kiritish;

masalani yechish jarayonida qo’llaniladigan barcha zaruriy qonuniyatlarni o’zida aks ettiruvchi noma’lum miqdorlarni izlashning mantiqiy yo’llarini topgan holda masalani tahlil qilish;

masala shartining grafik tasvirini (eskizini) chiza bilish; masalani yechishning ketma-ketligini izohlashlar bilan bajara olish; o’lchamlarni tekshira olish, berilgan ma’lumotlardan to’la foydalana olish, yechimning

ishonchliligini baholay olish; masalaning yechimini yetarlicha aniqlik bilan hisoblay bilish; olingan sonli natijalarning mantiqiy maqsadini baholay bilish va ulardan zaruriy mexanik

xulosalar chiqara bilish. Talabaning amaliyot darslaridagi topshiriqlarni, uy vazifalarini va mustaqil ish topshiriqlarini

bajarishini nazorat qilish va baholashning quyidagi uslubiga e’tiborni qaratish maqsadga muvofiq: uy vazifalarini tekshirish; nazorat topshiriqlarini bajarishini tekshirish; dars davomida o’zlashtirishini nazorat qilish; mustaqil ish topshiriqlari himoyasi. Amaliyot mashg’uloti topshirig’ini bajarishdan kutiladi-gan natijalar: mavzu yuzasidan bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash; amaliy masalalarni yechishda nazariy tushunchalardan foydalana bilish; masalani yechishning to’g’ri usulini tanlay bilish; masalani mustaqil yechish ko’nikmasini hosil qilish; masalaning yechimini mustaqil tahlil qila bilish.

1.3.3. Amaliyot mashg’uloti topshirig’ini bajarishdan kutiladigan natijalar: mavzu yuzasidan bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash; amaliy masalalarni yechishda

nazariy tushunchalardan foydalana bilish; masalani yechishning to’g’ri usulini tanlay bilish; masalani mustaqil yechish ko’nikmasini hosil qilish; masalaning yechimini mustaqil tahlil qila bilish.

1.3.4. Laboratoriya mashg’uloti topshirig’ini bajarishdan kutiladigan natijalar: mavzu yuzasidan bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash; laboratoriya mashg’uloti

topshirig’ini bajarishda nazariy tushunchalardan foydalana bilish; topshiriqni bajarishning to’g’ri usuli va ketma-ketligini tanlay bilish; topshiriqni mustaqil bajarish va uni amaliyotga qo’llay bilish ko’nikmasini hosil qilish; topshiriqning yechimini mustaqil tahlil qila bilish.

1.3.5. Seminar mashg’uloti va mustaqil ish topshirig’ini bajarishdan kutiladigan natijalar: mavzuga oid qo’shimcha materiallarni axborot manbalari (kutubxona, internet tarmog’i, vaqtli

matbuot va hokazo) dan topish, konspektlashtirish va ularni o’rganish; mavzu yuzasidan matn bilan ishlash, bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash; fikrlar ketma-ketligini tanlay bilish; o’z ustida malakaviy ishlashni o’rganib borish; nutqni rivojlantirish va eslab qolish qobiliyatini kuchaytirish; o’z

19

fikri va guruh fikrini tahlil qilib, bir yechimga kelib, yakuniy xulosani bayon qilish; mavzuni hayotiy voqyealar bilan bog’lash; mustaqil tahlil va xulosalar chiqara bilish; pedagogik mahoratni shakllantirib borish.

1.3.6. Mustaqil ish turlari:

takrorlash va mashq qilish: takrorlash; tahlil qilish; qayta ishlash; mustahkamlash; chuqurlashtirish; eslab qolish; ko’nikma hosil qilish; malakani shakllantirish;

yangi bilimlarni mustaqil o’zlashtirish: yangi mavzular; axborot manbaini izlab topish va konspektlashtirish; mustaqil fikrlar tuzish;

ijodiy xarakterdagi ishlar: muammoli vaziyatlarni aniqlash; test va topshiriq tuzish; slaydlar tayyorlash; mustaqil qaror qabul qilish; yangi usullar yaratishga intilish.

1.3.7. Mustaqil ta’limni tashkil qilishda foydalanadigan vositalar:

nazariy mashg’ulotlarda foydalanadigan vositalar (darslik; o’quv qo’llanma; masala va mashq to’plami; diapozitivlar; lug’atlar; masalalar to’plami; magnit yozuv; video yozuv; o’rgatuvchi dasturlar; multimedia va hokazo);

amaliy mashg’ulotlarda foydalaniladigan vositalar (yo’riqnomalar to’plami; tabiiy o’qitish vositalari; xarakatlanuvchi modellar; o’quv plakatlari; yo’riqnoma; texnologik xaritalar; trasparantlar; modellar; elektron kitoblar; maketlar; testlar va hokazo).

1.3.8. Referat yozish bo’yicha qisqacha ko’rsatmalar:

Referat tayyorlashda hal etilishi nazarda tutiladigan vazifalar: o’quv predmetning dolzarb nazariy masalalari bo’yicha bilimlarni chuqurlashtirish, talaba tomonidan mavzuga oid olingan nazariy bilimlarni ijodiy qo’llash ko’nikmalarini hosil qilish; tanlangan kasbiy sohada mavjud mahalliy va xorijiy tajribalarni mavjud sharoitlarda ularni amaliy jihatdan qo’llash imkoniyatlari va muammolarni o’zlashtirish; tanlangan mavzu bo’yicha har xil manbalarni (monografiyalar, davriy nashrlardagi ilmiy maqolalar va shu kabilar) o’rganish qobiliyatini takomillashtirish va ularning natijalari asosida tanqidiy yondashgan tarzda mustaqil holda materialni ifoda etish, ishonchli xulosa va takliflar qilish; yozma ko’rinishdagi ishlarni to’g’ri rasmiylashtirish ko’nikmalarini rivojlantirish.

Referat ustida ishlash tartibi: mavzuni tanlash; mavzu bo’yicha asosiy manbalarni o’rganish; zaruriy materiallarni konspektlashtirish; tadqiqot rejasini tuzish; yig’ilgan materiallarni tartibga solish va yozish; foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini rasmiylashtirish; referatni rasmiylashtirish.

Referatni rasmiylashtirish tartibi: A4 shakldagi qog’ozga 12-shrift, 1,5 interval, qog’ozning bir tomonida chapdan – 2,5 sm, o’ngdan – 1,5 sm, yuqori va pastdan – 2 sm xoshiya qoldiriladi; matn sahifalariga tartib raqami beriladi, 1-titul varag’i, 2-reja, 3-betdan boshlab sahifalanadi; referat hajmi 20-25 betdan oshmasligi lozim.

Referat matnini rasmiylashtirish tartibi: titul varag’i; ish rejasi; kirish; asosiy qism (kamida 3 ta banddan iborat bo’lishi lozim); xulosa; foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati; ilova (jadval, diagramma, grafik, rasm, sxema va hokazo).

1.3.9. Ta’lim umumiy shakllari: jamoaviy (frontal), guruh bo’lib (zveno), yakka tartibda (individual).

1.3.10. Ta’lim usullari: an’anaviy usullar (og’zaki, amaliy, ko’rgazmali, kitob bilan ishlash, video va audio usullar); aniq maqsadli usullar (bilimlarni egallash; malaka va ko’nikmalarni shakllantirish; bilimlarni

qo’llash; ijodiy faoliyat; mustahkamlash; bilim, malaka va ko’nikmalarni tekshirish); idrok etish-bilish faoliyati xarakteriga ko’ra usullar (tushuntirish – illyustrativ (axborot –

reseptiv); reproduktiv; muammonli bayon qilish; qisman ijodiy (evristik); tadqiqiy); didaktik maqsadli yo’naltirilgan usullar (ilk bor bilimlarni o’zlashtirish; egallangan bilimlarni

mustahkamlash va takomillashtirish).

20

1.3.11. Yangi pedagogik va innovasion texnologiyalar uslublari: «Ma’ruza», «Tanishuv», «Tushunchalar tahlili», «Zinama-zina», «Charxpalak», «Bumerang», «Rezyume», «Muammo», «Labirint», «Blis-so’rov», «Fikr, sabab, misol, umumlashtirish (FSMU)», «Skarabey», «Yelpig’ich», «Muloqot», «Yozma bahs», «Kuzatish, bahslashish, ishontirish (KBI)», «Munosabat», «Tashviqot guruhi», «Amaliyotda jamoaviy ijodiy ishlar», «Ssenariy (sahna)», «Ishontirish maktabi», «Kelishuv va ziddiyat», «Uchlik - samarali, axloqiy, nazokatli (SAN)», «Tushuntiruvchi, talqin qiluvchi (germenevtik)», «Aniq vaziyat, hodisa (keys-stadi)», «Haqiqiy vaziyatlarni o’yin qilib ko’rish (simulyasiya)», «Taq-dimot», «Olmos», «Jadvallar», «Kungaboqar», «3x4», «6x6x6», «Muzyorar», «Yumaloqlangan qor», «Fidbek», «Breynrayting», «Breynstorming», «Fikrlar hujumi», «Aqliy hujum», «Kichik guruhlarda ishlash», «Insert», «Tarmoqlar (klaster)», «Bahs-munozara», «Davra suhbati», «Davra stoli», «Kim ko’p, kim tezroq», «Kim chaqqon, kim topqir», «Kuchsiz halqa», «Loyiha», «To’rt pog’onali», «So’qrot suhbati», «Tanqid qilishni o’rganing», «Iyerarxiya», «Boshqaruv», «Murabbiy va jamoa» va hokazo.

1.3.12. Ta’lim vositalari:

matnli vositalar (o’quv dastur; darslik; o’quv qo’llanma; elektron darsliklar va qo’llanmalar; uslubiy qo’llanma va ko’rsatmalar; tarqatma materiallar; imtihon va nazorat variantlari; testlar va hokazo);

tasvirli vositalar (fotosuratlar; eskiz; chizma; sxema; ramziy tasvir; reja jadvallar; simvollar; diagrammalar; grafiklar; slaydlar va hokazo);

audio-video vositalar (videofilmlar; kompakt disklar; audio va video kassetalar; tasvir va matnni yozish va saqlash; doskalar (oq doska, flipchart doska, pinbord doska); videomagnitafon; kamera; kompyuter va hokazo);

modelli vositalar (asbob-uskunalar; stanoklar; yarim tayyor va tayyor mahsulotlar). 1.3.13. Didaktik tamoyillar tizimi: ilmiylik, qulaylik, izchillik, uzviylik, nazariyaning amaliyot

bilan bog’liqligi, onglilik, faollik va mustaqillik, ko’rgazmalilik, mustahkamlik, guruh qilib o’qitish hamda unda individual yondashishni qo’shib olib borish, o’qitishning tarbiyalovchi, rivojlantiruvchi va takomillashtiruvchi xarakteri, o’qitishning kasbiy yo’naltirilganligi.

1.3.14. Ta’limda o’quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etish shakllari: dars, fan, texnika to’garaklari, o’quvchilar ilmiy uyushmalari, sayohatlar.

1.3.15. Tarbiya usullari: ishontirish; ijobiy namuna; mashq qilish; talablar; xulqi ustidan nazorat; faoliyatning boshqa ko’rinishlariga o’tish.

1.3.16. Dars turlari:

an’anaviy (yoki standart, uning tuzilishi: so’rash, tushuntirish, mustahkamlash, uyga vazifa berish),

zamonaviy (uning tuzilishi: didaktik (asosiy), mantiqiy - psixologik, motivlangan va uslubiy); noan’anaviy (yoki nostandart), uning turlari: o muammoli; o texnologik; o virtual; o musobaqa va o’yin (tanlov, turnir, estafeta, duel, KVN, tadbirli, rolli (rassom, loyihachi,

bezatuvchi, muharrir, rejisser va hokazo), krossvord, viktorina); o ijtimoiy amaliyotga ma’lum bo’lmagan ish shakllari, janrlari va uslublariga asoslangan (tadqiq

etish, ixtirochilik, birlamchi manbalar tahlili, intervyu, reportaj, taqriz); o muloqotning og’zaki shaklini eslatuvchi (matbuot anjumani, auksion, benefis, miting, vaqti

chegaralangan munozara, panorama, teleko’prik, bildirgi, muloqot, «jonli gazeta», og’zaki jurnal);

o o’quv materialini noan’anaviy tashkil etishga asoslangan (donolik, ochiq tan olish, «dublyor harakat boshlaydi»);

o hayoliylashgan (ertak, sovg’a, XXI asr darslari);

21

o muassasa va tashkilotlar faoliyatiga o’xshash asoslangan (sud, tergov, tribunal, patent byurosi, ilmiy yoki muharrirlik kengashi va h.k.).

1.3.17. Dars ko’rinishlari: ma’ruza, seminar va amaliy mashg’ulotlar, laboratoriya mashg’ulotlari, o’quv anjumanlari, o’quv-seminar, suhbat, kinodars, kompyuter mashg’ulotlari, mashqlar, maslahatlar, ekskursiya, ekspedisiya, o’quv ishlab chiqarish va pedagogik amaliyoti, kurs, loyiha va bitiruv malakaviy ishlari, talabalarning mustaqil tahsili va hokazo.

1.3.18. Darsning asosiy tarkibiy elementlari: tashkiliy qism; uyga berilgan yozma vazifalarni tekshirish; talabalar bilimini og’zaki tekshirish (yoki so’rash); yangi materiallarni tushuntirish; yangi materiallarni mustah-kamlash; uyga vazifa berish; darsni uyushqoqlik bilan yakunlash.

1.3.19. Dars tahlilining asosiy tarkibiy qismlari: o’qituvchining darsga tayyorgarlik darajasi, darsning maqsad va vazifalari, tashkiliy ishlar, didaktik, uslubiy, metodologik, psixologik, pedagogik, o’quvchilar bilan hamkorlikda ishlash va yakuniy tahlillar.

1.3.20. Darsga kirgan o’qituvchining qo’lida bo’lishi lozim: guruh jurnali, fan o’quv dasturi, kalendar-mavzu rejasi, dars texnologik xaritasi, o’quv-uslubiy materiallar.

1.3.21. O’qituvchining darsga kirishdan oldin o’ziga qo’yadigan savoli: nega, nimani va qanday o’qitaman?

1.3.22. Abu Ali Ibn Sinoning o’qituvchiga qo’ygan talablari: talaba (o’quvchi)lar bilan muomalada bosiq va jiddiy bo’ling; berilayotgan bilimni talaba (o’quvchi)lar qanday o’zlashtirib olayotganligiga alohida e’tibor

bering; ta’limda turli uslub va shakllardan foydalaning; talaba (o’quvchi)ning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini biling; talaba (o’quvchi)larni fanga qiziqtira biling; talaba (o’quvchi)larga uzatilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bering; bilimlarni talaba (o’quvchi)larga tushunarli hamda ularning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda

bering; har bir so’zning talaba (o’quvchi)lar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishing. 1.3.23. Didaktik vositalar

jixozlar va uskunalar, moslamalar: videoproyektor; elektoron doska; kodoskop; video-audio uskunalar: videokamera; kompyuter va multimediali vosita: kompyuter, videoglazok; sab-bufer.

1.4. TAQVIM MAVZUIY REJA

(Taqvim mavzuiy reja o’quv materialini to’g’ri taqsimlashda mazkur fan boshqa fanlar va amaliyotlar bilan bog’lashda, darsga kerakli o’quv materiallari va vositalarini tayyorlashda yordam beradi, o’qitish jarayonini loyixalashtirish va samaradorlikni oshirish imkonini beradi).

№

Mav

zu

Ajra

tilga

n so

at

Ta’li

m sh

akli

Dar

s tur

i

Fanl

arar

o va

fa

n ic

hida

gi b

og’li

qlik

Ta’li

m m

etod

lari

Ta’li

m v

osita

lari

Foyd

alan

ilgan

ad

abiy

otla

r ro’

yxat

i

SAN

A

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 7-semestr (54 soat)

Ma’ruzalar (M) mavzusi bo’yicha (18 soat)

22

1. 1-M 2 Frontal Standart Mex.tarixi, TMM, fizika, naz.mex.

An’anaviy Matnli, tasvirli

1, 3, 6-10

2. 2-M 2 Frontal Standart TMM, fizika, naz.mex.

An’anaviy Matnli, tasvirli

1, 3, 6-10

3. 3-M 2 Frontal Standart Naz.mex., TMM An’anaviy Matnli, tasvirli

1, 3, 6-10


1, 3, 6-10


1, 3, 6-10


1, 3, 6-10


1, 3, 6-10


1, 3, 6-10


1, 2, 6-10

Amaliyot mashg’ulotlari (AM) mavzusi bo’yicha (26 soat) 1. 1-AM 2 Zveno Didak-

tik Fizika, naz. mex.,

TMM, Aniq

maqsadli Matnli, tasvirli

4,5,11

2. 2-AM 2 Zveno Didaktik Fizika, naz. mex., TMM,

Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11

Laboratoriya mashg’ulotlari (LI) mavzusi bo’yicha (10 soat) 1. 1-LI 4 Indivi-

dual Didaktik Fizika, naz. mex.,

TMM, Aniq


4,5,11

2. 2-LI 2 Indivi-dual

Didaktik Fizika, naz. mex., TMM,

Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11



Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11

№

Mav

zu

Ajra

tilga

n so

at

Ta’li

m sh

akli

Dar

s tur

i

Fanl

arar

o va

fa

n ic

hida

gi b

og’li

qlik

Ta’li

m m

etod

lari

Ta’li

m v

osita

lari

Foyd

alan

ilgan

ad

abiy

otla

r ro’

yxat

i

SAN

A

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

23

8-semestr (36 soat)

Ma’ruzalar (M) mavzusi bo’yicha (14 soat) 1. 10-M 2 Frontal Standart Naz.mex., TMM An’anaviy Matnli,

tasvirli 6-10


6-10


6-10


6-10


6-10


6-10


6-10

Amaliyot mashg’ulotlari (AM) mavzusi bo’yicha (14 soat) 1. 10-AM 2 Zveno Didaktik Fizika, naz. mex.,

TMM, Aniq


4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11


Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11

Laboratoriya mashg’ulotlari (LI) mavzusi bo’yicha (8 soat) 1. 4-LI 4 Indivi-

dual Didaktik Fizika, naz. mex.,

TMM, Aniq


4,5,11



Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11



Aniq maqsadli

Matnli, tasvirli

4,5,11

1.5. MUSTAQIL O’RGANISH VA REFERATLAR TAYYORLASH UCHUN TAVSIYA ETILADIGAN NAMUNAVIY MAVZULAR

1. Gidravlika tarixi. 2. Gidrostatik bosim. 3. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi. 4. Bosim o’lchagich asboblar va bosimni

o’lchash usullari. 5. Paskal qonuni va uning amaliy ahamiyati. 6. Sirt tarangligi. 7. Suyuqlikning nisbiy sokinligi va uning

tadbiqi. 8. Aylanayotgan suyuqlik sirti shaklini tadqiq

qilish. 9. Arximed qonuni va uning amaliy ahamiyati. 10. Kemalarning muvozanati.

11. Gidrostatik g'ayritabiiylik (paradoks) 12. Qattiq tekis va egri chiziqli sirtlarga bosim

kuchini aniqlash. 13. Insonning suv ustida yurishi. 14. Eyler tenglamasi. 15. Uzviylik tenglamasi. 16. Suyuqlik sarfi tenglamasi. 17. D.Bernulli tenglamasi. Pyezometrik chiziq. 18. Suyuqlik harakati rejimini o’rganish

tajribalari. Reynolds tajribasi. 19. Quvurda gidravlik ishqalanish koeffisiyentini

aniqlash. 20. Mahalliy qarshilik koeffisiyentlarini aniqlash.

2

21. Siqilmaydigan suyuqlikning o‘zgarmas naporli teshik va nasadkalardan oqishi.

22. Siqilmaydigan suyuqlikning o‘zgaruvchan naporli teshik va nasadkalardan oqishi.

23. Gazning soplodan oqishi. 24. Gidravlik zarba va uning amaliy ahamiyati. 25. Gidravlik napor yo’qotilishi. Gidravlik

qiyalik. 26. Potensial oqimlarni modellashtirish. 27. Kanaldagi suyuqlik oqimi tezliklari

maydonini o’rganish. 28. Oddiy quvurlar hisobi. 29. Murakkab quvurlar hisobi. 30. Gidravlik jarayonlarda o’xshashlik

tushunchasi va o’xshashlik kriteriyalari. 31. Gidrodinamik mashinalar. 32. Sunami. 33. Hayvonlar gidrodinamikasi.

34. Kavitatsiya. 35. “Tomchi toshni yoradi”. 36. Gidrodinamik zarba. 37. Qattiq sharning suyuqlikka tushishi. 38. Suv ostida portlash. 39. Suyuqlikda pufakchalar. 40. Suyuqlikning qaynashi. 41. Magnus effekti. 42. Nonyuton suyuqliklar. 43. Suyuqliklar reologiyasi. 44. Dalamber g'ayritabiiyligi (paradoks). 45. Girdodinamik qarshilik. 46. Qovushoqlik. 47. Tuproqning filtratsiya koeffisiyentini

aniqlash. 48. Filtratsiya nazariyasi elementlari. 49. Sizot suvlar. 50. Zovurlar va kanallar.

1.6. GLOSSARIY (lug’at, sharhlar, izohlar, terminologiya …) АБСОЛЮТНОЕ ДАВЛЕНИЕ – mutloq bosim; atmosfera bosimi va chеgirma bosim yig’indisiga teng: Pabs= Рatm.+Рort. АРХИМЕДОВА СИЛА – Arximed kuchi; jismni suyuqlik yoki gaz ichidan itarib chiqarishga intiluvchi kuch pasdan yuqoriga vertikal yo’nalgan bo’lib, suvga botirilgan jismga suyuqlik bosimining teng ta’sir etuvchi kuchi shu hajmdagi siqib chiqarilgan suyuqlik og’irligiga teng: Р=γV, bu yerda V – suvga botirilgan jismning hajmi yoki shi jism siqib chiqargan suyuqlik hajmi; γ – suyuqlikning solishitrma og’irligi. АТМОСФЕРНОЕ ДАВЛЕНИЕ – atmosfera bosimi; atmosfera havosining 00C dagi haroratda dengiz sathidagi o’rtacha bosimi. БЕЗНАПОРНОЕ ДВИЖЕНИЕ – taziyqsiz (damsiz) harakat; erkin yuzaga ega bo’lgan suyuqlik harakati. ВАКУУМ – vakuum; berk idishdagi havoning yoki gazning atmosfera bosimiga nisbatan siyraklashgan holati: Рv=Рatm.–Рt , bu yerda Pat – atmosfera havo bosimi; Pt – to’la bosim. ВАКУУМЕТРИЧЕСКОЕ ДАВЛЕНИЕ – vakuumetrik bo-sim; atmosfera bosimi bilan fazoning qaralayotgan nuqtasidagi bosim orasidagi farq (agar bu ayirma musbat bo’lsa). ВАТЕРЛИНИЯ – vaterchiziq; suzayotgan jismning suyuqlik erkin sirti bilan kesishgan chizig’i. ВЕС ЖИДКОСТИ – suyuqlik og’irligi G = γ V, bu yerda γ - hajmiy siqilish koeffisiyenti; V – suyuqlikning dastlabki hajmi. ВОДОИЗМЕЩЕНИЕ – suv sig’imi; jism siqib chiqargan suyuqlik hajmi yoki suzib yurgan jismning suvga botgan qismi hajmi. ВЯЗКАЯ ЖИДКОСТЬ – qovushoq suyuqlik; harakati jara-yonida suyuqlik zarrachalarining deformatsiyalanishidan bog’liq ham normal va ham urinma kuchlanishlari paydo bo’ladigan suyuqlik. ВЯЗКОСТЬ – qovushoqlik (ichki gidravlik ishqalanish kuchi); suyuqlikning uning zarrachalari nisbiy harakatiga qarshilik ko’rsatish xossasi, boshqacha aytganda, suyuqlik bir bo’lagining boshqa bir bo’lagi harakatiga qarshilik ko’rsatuvchanlik xossasi. Suyuqlikning qovushoqligi harorat (u oshganda suyuqlikning qovushoqligi kamayadi, gazniki esa oshadi va aksincha) va bosimdan bog’liq bo’lib, u uchta miqdor bilan baholanadi: dinamik koeffisiyent (, Ns/m2), kinematik koeffisiyent (, m2/s), Engler gradusi (E). Qovushoqlik ikki turga ajraladi: hajmiy va tangensial qovushoqliklar. Hajmiy qovushoqlik deb suyuqlikning o’zida cho’zuvchi zo’riqishlarini paydo qilish xususiyatiga aytiladi. Masalan, suvning bunday qovushoqligi unda tovush va asosan ultratovush to’lqinlar tarqalganda namoyon bo’ladi.

2

Tangensial qovushoqlik suyuqlikning siljish zo’riqishlariga qarshilik ko’rsatish xususiyatini xarakterlaydi. ГИДРАВЛИКА– gidravlika mustaqil fan bo’lib, suyuqlik mexanikasi fanining bir qismi. ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ ГРАДИЕНТ (ГИДРАВЛИЧСКИЙ УКЛОН) – gidravlik gradiend yoki gidravlik nishablik; to’liq bosimning oqim yo’nalishi bo’yicha uzunlik birligida kamayishi yoki teskari ishora bilan bosimdan oqim yo’nalishi bo’yicha olingan hosila. ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ ДИАМЕТР – gidravlik diametr; ko’ndalang kesim to’rtlangan yuzasining ho’llangan perimetrga nisbati. Izoh: 1) Suyuqlik bilan to’ldirilgan doiraviy kesimli quvurning gidravlik diametri shu quvurning diametriga teng. 2) Qiymat jihatdan gidravlik radius-ning to’rt baravariga teng bo’lgan shartli kattalik: Dg=4R. ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ КОЭФФИЦИЕНТ СОПРОТИВЛЕНИЯ – qarshilikning gidravlik koeffisiyenti; quvur yoki kanalning qaralayotgan uchastkasidagi suyuqlik to’la solishtirma energiyasi kamayishining solishtirma kinetik energiyaga nisbati: ξ=(e1–e2)/eк1, bunda indeks 1 qaralayotgan uchastkaning kirishdagi miqdoriga oid, indeks 2 esa undan chiqishdagi. ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ ПРЫЖОК – gidravlik sakrash; oqim chuqurligi keskin o’zgarganda vujudga keladigan holat. ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ РАДИУС (R, L) – gidravlik radius; kesim va uning o’lchovlarining oqimi tezligiga ta’sirini ifodalovchi parametr bo’lib, oqim ko’ndalang kesimi yuzuning oqim ho’llangan kesim perimetriga nisbatiga teng: R=ω/. U quvur yoki o’zan ko’ndalang kesimining shaklini va o’zanning devorlari hamda tubining g’adir-budirliklarini (ω, – notekisliklarning mikro va makro shakllarini xarakterlovchi parametrlar) qiyosan ifodalaydi. ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ УДАР – gidravliк zarba; naporli quvurda oqayotgan suyuqlik oqimining qo’qqisdan tormoz-lanishi natijasida bosimning keskin o’zgarishi. Bu jarayon suyuqlik va quvur devorining elastik deformatsiyasidan bog’liq juda tezkor oqim bo’lib, bosimning ketma ket keskin oshishi va kamayishi bilan xarakterlanadi. Gidravlik zarba jo’mrakni yoki oqim bilan boshqariluvchan boshqa biror uskunani keskin ochish yoki yopish paytida paydo bo’ladi. ГИДРАВЛИЧЕСКОЕ СОПРОТИВЛЕНИЕ – gidravlik qarshilik; suyuqlik qatlamlarining o’zaro ishqalalanishidan hosil bo’ladigan qarshilik. ГИДРОДИНАМИКА или ДИНАМИКА ЖИДКОСТИ – gidrodinamika yoki suyuqlik dinamikasi; 1) Tashqi kuchlar tasirida suyuqning harakat qonunlarini o’rganuvchi bo’lim. 2) Bu suyuqlik va gazlar mexanikasi fanining suyuqlik harakati va uning qattiq jismlar bilan o’zaro ta’sirini ularning nisbiy harakatida o’rganuvchi bo’limi. ГИДРОДИНАМИЧЕСКОЕ ДАВЛЕНИЕ – ПОЛНОЕ ДАВЛЕНИЕ – gidrodinamik bosim – to’la bosim; 1) Gidrostatik va gidrodinamik bosimlar yig’indisiga teng bosim: pп = p+pд. 2) O’zgar-mas kattalik bo’lib, harakat-dagi suyuqlik to’latgan fazo qismida o’zaro perpendikulyar bo’lgan uchta tekislikda ta’sir qilayotgan normal kuchlanishlarning o’rtacha arifmetik qiymatiga teng. ГИДРОМЕХАНИКА или МЕХАНИКА ЖИДКОСТИ – gidromexanika yoki suyuqlik mexa-nikasi; mexanikaning suyuqlik muvozanati va harakati qonunlarini hamda uning suyuqlikka to’la yoki qisman botirilgan qattiq jism bilan o’zaro mexanik ta’siri qonuniyatlarini o’rganuvchi bo’limi. ГИДРОСТАТИКА – gidrostatika; bu suyuqlik va gazlar mexanikasi fanining tanlangan koordinata boshiga nisbatan suyuqlik muvozanati va suyuqlikka to’la yoki qisman botirilgan qattiq jism muvozanatini o’rganuvchi bo’limi. ГИДРОСТАТИЧЕКАЯ ПОДЪЕМНАЯ СИЛА или СИЛА АРХИМЕДА – gidrostatik ko’taruvchi kuch yoki Arximed kuchi; suyuqlik yoki gazning jismga bergan kuchi bo’lib, yuqoriga vertikal yo’nalgan va u jismni siqib chiqarishga intiladi. ГИДРОСТАТИЧЕСКОЕ ДАВЛЕНИЕ – gidrostatik bosim; gidrostatik kuchning u ta’sir qilayotgan yuzaga nisbating shu yuza nolga intilgandagi limiti gidrostatik bosim deyiladi yoki tanlangan sanoq sistemasiga nisbatan muvozanat (tinch) holatda turgan suyuqlikdagi bosim. ГЛАВНЫЕ НАПРЯЖЕНИЯ – bosh kuchlanishlar; qaralayotgan nuqtada kuclanishning bosh o’qlariga perpendikulyar yuzalardagi normal kuchlanishlar. ГЛАВНЫЕ ОСИ ДЕФОРМАЦИИ – deformatsiyalarning bosh o’qlari; berilgan nuqta orqali o’tuvchi va suyuqlik zarrachalarining deformatsiyasi natijasida o’zaro perpendikulyar bo’lib qola-digan uchta chiziqli elementlari bilan mos keluvchi uchta o’zaro perpendikulyar to’g’ri chiziqlar.

3

ГЛАВНЫЕ ОСИ НАПРЯЖЕНИЙ – kuchlanishlarning bosh o’qlari; fazoning berilgan nuqtasi orqali o’tuvchi, urinma kuchlanishlari nolga teng bo’lgan o’zaro perpendikulyar uchta tekisliklar normallari bo’yicha yo’nalgan uchta to’g’ri chiziq. ГЛАВНЫЕ СКОРОСТИ ОТНОСИТЕЛЬНОГО УДЛИНЕНИЯ – nisbiy cho’zilishning bosh tezliklari; deformatsiyalar bosh o’qlari bo’ylab joylashgan suyuqlik chiziqli zarrachalarining nisbiy cho’zilishi tezliklari. ДАВЛЕНИЕ В ТОЧКЕ ЖИДКОСТИ – ДАВЛЕНИЕ – МГНОВЕННОЕ ДАВЛЕНИЕ – suyuqlik nuqtasidagi bosim – bosim – oniy bosim; suyuqlikning berilgan nuqta-sidagi o’zaro perpendikulyar uchta yuzalarga qo’yilgan normal kuchlanishlar o’rta arifmetik qiymatlarining qarama-qarshi ishora bilan olingan qiymati, ya’ni р=–(σ1+σ2+σ3)/3. Izoh: siqiluvchan suyuqlikda р=–(σ1+σ2+ σ3)/3+µ′div v

, bunda µ′ – hajmiy qovushoqlik koeffisiyenti – odatiy hollarda hisobga olmaslik darajasidagi miqdor. ДАВЛЕНИЕ ИЗБЫТОЧНОЕ или МАНОМЕТРИЧЕСКОЕ – chegirma yoki manometrik bosim; fazoning qaralayotgan nuqtasidagi mutloq bosim bilan atmosfera bosimi ayirmasiga teng bosim (agar bu ayirma musbat bo’lsa): Рort=Рabs–Рatm . ДВИЖЕНИЕ БЕЗНАПОРНОЕ – taziyqsiz (damsiz) harakat (oqim); o’zandagi suyuqliknng erkin sirtga (sathga) ega bo’lgan holatdagi harakati (oqimi). ДВИЖЕНИЕ АДИАБАТИЧЕСКОЕ – adiabatic harakat; suyuqlik harakatida issiqlik qabul qilmaydi va tashqariga issiqlik uzatmaydi, ya’ni issiqlik almashinish hodisasi yuz bermaydi. ДВИЖЕНИЕ ВИХРЕВОЕ – uyurmali harakat; zarrachalari tezlik uyuqma vektoriga ega bo’lgan suyuqlik harakati. ДВИЖЕНИЕ ЛАМИРНАРНОЕ или ЛАМИНАРНЫЙ РЕЖИМ ДВИЖЕНИЯ – laminar harakat yoki laminar taribli harakat. ДВИЖЕНИЕ НАПОРНОЕ – suyuqlikning taziyqli (damli) harakati; bu holda harakatlanayotgan suyuqlik erkin sirtga ega bo’lmaydi. ДВИЖЕНИЕ НЕРАВНОМЕРНОЕ – notekis harakat; oqimning turlicha kesimida tezlik miqdori turlicha bo’lgan harakat. ДВИЖЕНИЕ НЕУСТАНОВИВШЕЕСЯ – beqaror (nobarqaror) harakat; harakatlanayotgan suyuqlik zarrachalarining tezligi miqdori va uning yo’nalishi vaqt bo’yicha o’zgarib turadigan hol. ДВИЖЕНИЕ РАВНОМЕРНОЕ или ПАРАЛЛЕЛЬНО СТРУЙНОЕ – tekis yoki oqimlari parallel harakat; bu shunday harakatki, unda harakat kesimi tezlik epyurasining shakli va o’lchamlari berilgan vaqtda oqim bo’yicha o’zgarmaydi. ДВИЖЕНИЕ ТУРБУЛЕНТНОЕ или ТУРБУЛЕНТНЫЙ РЕЖИМ ДВИЖЕНИЯ – turbilent harakat yoki turbulent tartibli harakat. ДИВЕРГЕНЦИЯ – divergensiya; tarqalish (berilgan nuqtadagi vektor maydon oqimining o’zgarishini tavsiflovchi kattalik). ДИНАМИЧЕСКАЯ СКОРОСТЬ – dinamik tezlik; laminar chegaraviy qatlamda qattiq devordagi urinma kuchlanishning suyuqlik zichligiga nisbatidan olingan kvadrat ildizga teng bo’lgan tezlikni xarakterlaydi: /* wv . ДИНАМИЧЕСКИЙ КОЭФФИЦИЕНТ ВЯЗКОСТИ или КОЭФФИЦИЕНТ ВЯЗКОСТИ – yopishqoqlik (qovu-shoqlik) dinamik koeffisiyenti yoki yopishqoqlik (qovushoq-lik) koeffisiyenti; ichki ishqalanishdan hosil bo’ladigan urinma kuchlanishning tezlik gradientiga nisbatan koeffisi-yenti yoki

Nyutonning dndv

– ishqalanish qonuni (yoki Nyuton suyuqligi urinma kuchlanishlarining

deformatsiya tezliklari tenzori orqali ijij 2 ) ifodasiga kiruvchi proporsionallik koeffisiyenti, bunda τ – harakatlanayotgan suyuqlikning tutash qatlamlari sirtida yotuvchi elementar yuzachadagi urinma

kuchlanish; dndv - tezlikdan suyuqlik-ning qaralayotgan qatlamiga normal bo’yicha olingan hosila. Bu

koeffisiyent temperaturadan kuchli darajada bog’liq, bosimdan esa deyarli bog’liq emas. ДИНАМИЧЕСКОЕ ДАВЛЕНИЕ – dinamik bosim; suyuqlik zarrachalarining faqatgina kinetik energiyasidan paydo bo’luvchi bosim, suyuqlik zarrachasining ilgarilanma harakati kinetik energiyasining hajmiy zichligi: pд=ρv2/2 .

4

ДИФФУЗИЯ – diffuziya; issiqlik harakati natijasida idishdagi ikki aralashuvchan suyuqliklar molekulalarining ajralish sirti orqali asta sekin biridan ikkinchisiga o’tishi hodisasi (natijada suyuq-liklar o’zaro aralashishadi). Bu hodisa boshqa agregan holatidagi moddalarda ham sodir bo’ladi. ДИФФУЗОР – diffuzor; ko’ndalang kesimi oqim bo’yicha kengayib boruvchi quvur. ДЛИНА СМОЧЕННОГО ПЕРИМЕТРА – ho’llangan perimetr uzunligi; oqim kesimida suyuqlik bilan qattiq devorning o’zaro tutahsgan joyi uzunligi. ЕДИНИЧНЫЙ РАСХОД – birlik sarf; o’zan kengligi birligidagi sarf: q=Q/b , bu yerda b – o’zan kengligi. ЖИВОЕ СЕЧЕНИЕ – jonli kesim (oqimning ko’mdalang kesimi); bu quvur yoki kanalning ko’ndalang kesimi, bu yerda kesim sirti oqim chiziqlariga doimo normal yo’nalishda bo’ladi. ЖИДКОСТЬ – suyuqlik; moddaning agregat holatlaridan biri bo’lib, xoxlagancha kichik kuch ta’sirida o’z shaklini o’zgartirish xususiyatiga ega uzluksiz muhit (fizik jism), ya’ni oquvchanlik xossasiga ega va o’z shakliga ega bo’lmagan ixtiyoriy muhit. Izoh: gaz «siqiluvchan suyuqlik» (havo, kislorod, azot, propan va hokazo) deb atalgan holda suyuqlikni gazdan ajratish maqsadida «tomchili suyuqlik» (suv, neft, kerosin, yog’ va hokazo) atamasi ishlatiladi. Tomchili suyuqliklar (sodda qilib, suyuqliklar) va gazsimon suyuqliklar (gazlar) bir biridan siqiluvchanlik (hajmini o’zgartiruvchanlik) xususiyati bilan ajralib turadi. ЖИДКОСТЬ ИДЕАЛЬНАЯ – ideal suyuqlik; yopishqoqligi (ichki ishqalanishi) yo’q va harorat o’zgarganda hajmi sira o’zgarmaydi deb faraz qilingan (ideallashtirilgan) suyuqlik. ЖИДКОСТЬ КАПЕЛЬНАЯ – tomchilanuvchi suyuqlik; uning qattiq jismdan farqi – oquvchanligi, gazlardan farqi –harorat o’zgarganda hajmining o’zgarmasligidir. ЖИДКОСТЬ ОДНОРОДНАЯ – bir jinsli suyuqlik; berilgan vaqtda ma’lum hajmda fizikaviy va mexanikaviy xossalari o’zgarmas suyuqlik. ЗАКОН ИЗМЕНЕНИЯ КОЛИЧЕСТВА ДВИЖЕНИЯ – harakat miqdori o’garishi qonuni; individual hajm harakat miqdorining o’zgarish tezligi unga ta’sir etayotgan tashqi kuchlar yig’indisiga teng. ЗАКОН АРХИМЕДА – Arximed qonuni; siqib chiqaruvchi kuch (Arximed kuchi) hajmi suyuqlikka botirilgan jism bo‘lagi hajmiga mos keluvchi suyuqlik og‘irligiga teng. ЗАКОН ИЗМЕНЕНИЯ МОМЕНТА КОЛИЧЕСТВА ДВИЖЕНИЯ – harakat miqdori momenti o’garishi qonuni; individual hajm harakat miqdori momentining o’zgarish tezligi unga ta’sir etayotgan tashqi kuchlar momentlarining yig’indisiga teng. ЗАКОН ПАСКАЛЯ – Paskal qonuni; yopiq idishdagi suyuqlikka qo‘yilgan tashqi bosim shu suyuqlikning barcha ichki nuqtalariga o‘zgarishsiz uzatiladi. ЗАКОН СОХРАНЕНИЯ МАССЫ – massaning saqlanish qonuni; individual hajmning massasi ozgarmaydi, ya’ni massaning vaqt bo’yicha o’zgarishi nolga teng. ЗАКОН СОХРАНЕНИЯ ЭНЕРГИИ (первый закон термодинамики) – energiyaning saqlanish qonuni; individual hajm to’la energiyasining o’zgarish tezligi vaqt birligi ichida unga tashqaridan kelayotgan energiya oqimiga (tashqi kuchlar, issiqlik va boshqalar ishi shaklida) teng. ЗАКОН СОХРАНЕНИЯ ЭНТРОПИИ (второй закон термодинамики) – entropiyaning saqlanish qonuni; individual hajm entropiyasining o’zgarish tezligi vaqt birligi ichida unga tashqaridan kelayotgan entropiya oqimi va hajm ichida ishlab chiqilgan entropiya yig’indisiga teng (faqat qaytarilmaydigan jarayonlar uchun). ИДЕАЛЬНАЯ ЖИДКОСТЬ – ideal suyuqlik; harakati davomida faqat normal kuchlanish paydo bo’ladigan suyuqlik, boshqacha aytganda, qovushoqligi e’tiborga olinmagan (ichki urinma kuchlanishlari nolga teng) real suyuqlik modeli. КАВИТАЦИЯ – kavitatsiya; oqimning gidrodinamik bosim kritik qiymatigacha pasaygan joylarida oqishning tutashligi buzilib, ajralib chiqqan eritmalar ichida suyuqlik bug’i yoki gaz bo’lgan pufakchalar bilan to’ldirilgan sohalar paydo bo’ladigan va ularning bosim ortganda yorilishi hodisasi. Izoh: 1. Kavitatsiyaning boshlang’ich holatini bosim pasayganda suyuqlikning qaynash hodisasi deyish mumkin. 2. Bosimning keyingi pasayishlarida mayda pufakchalar birlashadi va katta bo’shliqlar – suyuqlikdan ajralib chiqqan gazlar va suyuqlik pufakchalari bilan to’ldirilgan kavernalar hosil bo’ladi. КАПЕЛЬНАЯ ЖИДКОСТЬ – tomchili suyuqlik; qaralayotgan jarayon shartlarida siqiluvchanligini e’tiborga olmaslik mumkin bo’lgan suyuqlik.

5

КАПИЛЛЯРНОСТЬ – kapillyarlik; juda tor idishlar ichidagi suyuqliklarda sodir bo’ladigan sirt hodisalari (yoki sirt tarangligi bilan bog’liq bo’lib, xususan to

Documents

GIDRAVLIKA » fanidan o’quv-uslubiy M A J M U Aatr.samdu.uz/mexmat/books/III blok fanlari/Gidravlika.pdf · Suyuqlik kinematikasi asoslari. 2.1.6. Suyuqlikning ilgarilanma harakati