LIČNA KARTA SELA LUKAVICA

Kao svoje osnovne razvojne potencijale meštani Lukavice vide uslove koji omogućavaju zaživljavanje organske poljoprivrede, razvoj seoskog turizma, kao i agro turizma (sa naglaskom na uzgoj autohtonih rasa stoke). Osim lepote okoline, ono što meštani smatraju dobrim uslovom za razvoj seoskog turizma jeste blizina autoputa Niš-Sofija, iskustvo koje meštani, zainteresovani za razvoj seoskog turizma, imaju u ugostiteljstvskoj delatnosti, kao i to da su osnovni infrastrukturni problemi sela rešeni( adekvatno rešen problem elektrifikacije, razdaljina od centra opštine je samo 2 km, put do sela je asfaltiran, problem vodosnabdevanja je rešen uvodjenjem vodovodne mreže). Nekoliko domaćinstava ima iskustvo u uzgoju autohtonih rasa stoke i organskoj proizvodnji, što, pored postojećih poljoprivrednih resursa, smatraju svojim važnim potencijalom za razvoj agro turizma. Stočni fond sela je mali (oko 25 grla goveda, oko 80 koza, oko 40 ovaca, oko 130 svinja i 4 konja), međutim, meštani sela koji su učestvovali u radu na plenumu smatraju da seoska domaćinstva poseduju resurse(dovoljno radne snage, obradivih i pašnjačkih površina), koji omogućavaju razvoj stočarstva. Šumski plodovi, pečurke i samoniklo bilje idenfifikovani su kao potencijal za ekonomski razvoj sela, a danas jesu dodatni izvor prihoda za domaćinstva. Dva domaćinstva u selu imaju iskustvo u proizvodnji glistenjaka i južnoameričkih činčila. Takva iskustva su na plenumu identifikovana kao važan resurs zbog spremnosti proizvodjača da svoje iskustvo i znanje prenesu svojim meštanima. Učesnici u radu na plenumu su spremnost proizvođača na udruživanje identifikovali kao važan potencijal za ekonomski razvoj svog sela.

(podaci dobijeni primenom PRA sredstva – PREDSTAVLJANJE

SITUACIJE U SELU)

1

POLJOPRIVREDNO – EKONOMSKI SISTEM

Primenom mape resursa, PRA sredstva, dobijen je jasan uvid u prirodne resurse i potencijale kojima selo sa ovakvim geografskim položajem raspolaže. Klimatski uslovi relativno povoljnog, blagog umereno kontinentalnog klimata sa umereno dugim i hladnim zimama i dugim i relativno sušnim letima, kao i godišnja količina padavina ( od 650 do 750 mm), omogućavali su poljoprivrednom stanovništvu Lukavice uspešnu ovčarsku proizvodnju kao i razvoj drugih vidova kombinovanih farmskih sistema.

Lukavica raspolaže usitnjenim zemljišnim posedima, a ukupna površina seoskog atara je 1242 ha. Značajan deo atara nalazi se pod šumskim površinama koje su kombinovane sa pašnjačko – livadskim i malim voćarskim parcelama. Ove površine smeštene su uglavnom u višim, jugozapadnim predelima Lukavičkog atara.

Navedeni podaci upućuju na visoke potencijale za razvoj stočarske proizvodnje, kao i korišćenje šumskih plodova i lekovitog bilja kojima okolna brda i šumsko šapnjački kompleksi obiluju.

Primenom vremenske linije, PRA sredstva, dobijen je uvid u ulogu, pre svega, ratarsko - stočarske proizvodnje u životnom sistemu farmera u poslednjih nekoliko decenija. Rezultati primene ovog sredstva potvrđuju tradicionalnost gotovo svih grana poljoprivrede, međutim, Lukavica je, prema rezultatima vremenske linije, pretrpela značajne promene i stagnaciju u poljoprivrednoj proizvodnji. Tokom poljoprivredne istorije selo beleži pad u uzgoju goveda, ovaca pa i koza. Ovo se od strane meštana sela tumači kao posledica otvaranja novih radnih mesta u susedno gradskom centru – Dimitrovgradu, kao i kasnijoj ekonomskoj krizi tokom devedestih godina i nesigurnosti na tržištu poljoprivrednih proizvoda koju je kriza proizvela. Međutim, u poslednjiih nekoliko godina pokrenuto je više inicijativa u smislu obezbeđenja alternativnih prihoda (uzgoj autohtonih rasa, “show farma”, farma za proizvodnju glistenjaka na bazi kalifornijskih glisti, uzgoj južnoameričkih činčila, začetak aktivnosti na planu seoskog turizma. . . ) Ovčarstvo, koje je nekada bilo stub lokalne ekonomije (vuna, tkanje, jagnjad, mlečni proizvodi – sir, kačkavalj, urda, maslo. . . ) je izgubilo na značaju i ostala je samo jedna farma sa oko 100-ak ovaca. Vremenska linija pokazuje da najkritičniji period u razvoju poljoprivrede od sredine 90-ih do danas. Ovo se tumači ekonomskom krizom u zemlji poslednjih petnaest godina i posledičnom nerentabilnošću poljoprivredne proizvodnje.

Isto tako i primena sezonskog kalendara, PRA sredstva, stočarsko - ratarsko – voćarsku proizvodnju stavlja kao prioritetnu granu poljoprivredne proizvodnje. Tipično poljoprivredno domaćinstvo Lukavice u sezonskom kalendaru navodi aktivnosti vezane za proizvodnju stočne hrane i uzgoj goveda, ovaca i koza, i održavanje voćnjaka kao svoje osnovne aktivnosti tokom cele godine.

Sve socijalne kategorije domaćinstava Lukavice, u manjem ili većem obimu, kao osnovnu poljoprivrednu delatnost navode govedarstvo i kozarstvo. Ovu tvrdnju najbolje ilustruju podaci dobijeni primenom kategorizacije prema životnom standardu, (PRA sredstvo). Međutim, večina domaćinstava poljoprivredu tretira kao povremeni i dopunski izvor prihoda, ne kao osnovnu delatnost. To je rezultat postepenog prerastanja Donje Lukavice u prigradsku zonu kao i depopulacije u Gornjoj Lukavici i poslednične promene demografsko/ekonomske strukture i odnosa dvaju delova ovog naselja.

Da stočarska proizvodnja nije osnova ekonomskog sistema farmera Lukavice dokazuju kako podaci dobijeni primenom kategorizacije prema izvorima prihoda ( PRA sredstvo), koji su važeći za selo u celini, tako i podaci dobijeni primenom metode anketiranja i primene polustrukturisanog intervjua u domaćinstvima. Prema tvrdnjama meštana gotovo 80% domaćinstava su poljoprivredno aktivna. Ima i staračkih i samačkih domaćinstva obavljaju poljoprivrednu delatnost, ali za zadovoljavanje sopstvenih potreba.

2

Izvori prihoda – zavisnost od poljoprivrede

Kategorizacija prema izvorima prihoda iz poljoprivredne proizvodnje pokazuje da su prihodi iz stočarske proizvodnje zastupljeni u malom broju domaćinastava, jer je, kao što primena ostalih PRA sredstava pokazuje, obim stočarske proizvodnje u ovom selu mali. Tako je prodaja teladi i junadi izvor prihoda za oko 8-10% domaćinstava u selu. Istim procentom je obuhvaćena i prodaja mleka kao izvor prihoda. Preradom mleka ( sir) sa tržišnim viškovima bavi se oko 5% domaćinstava, koji time stiče dopunski izvor prihoda, zbog malih proizvodnih kapaciteta i nezadovoljavajuće cene sira (najčešće koziji i ovčiji, dok se 80% proizvedene količine kravljeg mleka prodaje neprerađeno ). Prodaja jarića je kao izvor prihoda zastupljena u 10% domaćinstava, a prodaja prasića tek u 2% domaćinstava, zato što je svinjarska proizvodnja u domaćinstvima bez tržišnih viškova, zbog neorganizovanog tržišta i niskih otkupnih cena, koje ovu proizvodnju čine nerentabilnom. Ono što prodaju jarića izdvaja kao značajniji izvor prihoda u domaćinstvima koja se bave kozarstvom jeste rentabilnost proizvodnje sa malim ulaganjima i zadovoljavajućim potrebama tržišta. Prodaja jaja je izvor prihoda zastupljen u ekonomskom sistemu 5% domaćinstava sela.

Prodajom rakije prihode ostvaruje 5% domaćinstava, a prodajom meda 3% domaćinstava. Jedno se domaćinstvo ovog sela bavi proizvodnjom glistenjaka, tako da je to jedan od značajnijih izvora prihoda za ovo domaćinstvo.

BILJNA PROIZVODNJA

Biljna proizvodnja se bazira na korišćenjeu površina u dolini Lukavačke reke, kao i površina na prostoru Gornje Lukavice. Struktura poljoprivrednih kultura se može videti u dole navedenoj tabeli koja prikazuje upotrebnu namenu površina u ataru sela Lukavica, kao i promene koje su nastale tokom poslednjih decenija.

Struktura poljoprivrednih kultura u ataru sela Lukavica od 1956. do 1997

Poljoprivredne kulture (u ha) Proiz

vodna godin

a

Oranice

Voćnjaci

Vinogradi

Livade Pašnjaci šume neproduktivne ukupno

1956 357 28 5 57 260 460 75 1242

1987 320 28 3 61 279 463 97 1242

1997 188 1242

I danas, kao i ranije, biljna proizvodnja je predstavljala proizvodnu bazu za stočarsku

proizvdonju. Iz tabele je očita uslovljenost obradivih poljoprivrednih površina i stočnog fonda, čijim je smanjenje došlo do umanjenje obradivih površina.

U ratarskoj proizvodnji zastupljene su žitarice, narošito pšenica, ječam i ovas, kao i tritikale, a u nižim delovima, oko reke i kukuruz. Površine su usitnjene, od nekoliko ari do nekoliko dekara. U dolinskom delu površine pod kukuruzom i povrćem (tzv “gradine”) se često navodnjavaju (motori za navodnjavanje) koristeći vodu iz Lukavačke reke.

U delu sela, između škole i crkve “Sv. Trojica” nalazi se prostor seoskih bašti koje obrađuju ne samo meštani sela, već i gradsko stanovništvo koje i dalje održava svoje posede (sa tendencijom opadanja). Od povrtarskih kultura uspeva paradajz, paprika, kupus,

3

tikvice, krastavac, šargrepa, cvekla, celer, luk beli i crni, uglavnom za sopstvene potrebe sa malom količinom tržišnih viškova. Bašte se obrađuju na polu tradicionalan način, uz sporadičnu upotrebu zaštitinih hemijskih preparata (pesticida) i veštačkih mineralnih đubriva, ali i “pregorelog” stajnjaka i biološkoh metoda (uz povrtarske kulture se tradicionalno sadi i neven, bosiljak, čubar, nana, peršun. . . ). Navodnjavanje se vrši preko zajedničkog potoka koji se po dogovoru usmerava u svaku od bašti.

Površine pod voćnjacima se nepromenjene unazad 50 godina, međutim, zasadi su stari i ne održavaju se. U Gornjoj Lukavici ima veliki broj voćnjaka, sa starim autohtonim sortama voća (džanarika, šiljarka, aralika, kaluđerka, divlja kruška. . . ). Dominira šljiva, ali i kruška i jabuka. Voće se prerađuje u rakiju, koja na lokalnom tržištu dostiže cenu od 200 dinara. .

STOČARSKA PROIZVODNJA

U prošlosti je očarska, kozarska i govedarska proizvodnja igrala neznatno veću ulogu u ukupnom poljoprivrednom sistemu sela nego što je to slučaj danas.

Promene u stočnom fodnu sela Lukavica od 1951. - 2001.

Vrsta domaćih životinja godina

Konji Goveda Ovce Koze Svinje živina

1951 22 505 200 50 120 1200

2001 2 56 20 150 125

Tako, u prve dve decenije prošlog veka, od kada počinje identifikacija događaja na vremenskoj liniji, u selu je bilo domaćinstava koja su uzgajala i po 600 ovaca i 260 koza. Životinje su uzgajane na ekstenzivan način, uz maksimalno korišćenje okolnih pašnjačkih resursa (oko 300ha). Mali preživari (ovce i koze) su držani na tzv. pojatama kapaciteta od 80 do 200 grla, pri čemu je svaka mahala organizovala i svoju bačiju, a više njih i mandru. Meštani tvrde da je takvih pojata bilo desetak. Zato se smatra se da je selo između dva svetska rata posedovalo oko 2. 000 ovaca. Osnovni prihod sela sticao se proizvodnjom vune, jaganjaca i preradom mleka u kačkavalj i beli sir. Ovčiji proizvodi su prodavani trgovcima koji su kačkavalj karavanima transportovali u različite delove turske imperije, od Sofije do Istanbula. Goveda i konji su uzgajani kao radne životinje.

Danas je broj domaćih životinja u odnosu na 1951. umanjen za 80% (od 596 Uslovnih grla 1951. broj U. G. Je 2001. spao na 120).

Podaci dobijeni primenom vremenske linije takođe govore da su goveda, naročito do pedesetih godina, uglavnom služila za rad i kao zamena za mehanizaciju.

Danas se od ukupnog broja anketiranih i intervjuisanih domaćinstava 100% bavi stočarstvom, ali uglavnom kao dopunskim vidom zanimanja. .

Rasni sastav

Primenom metode polustrukturisanog intervjua i metode anketiranja došli smo do podatka da većina goveda u selu Lukavica pripada rasi:

domaćeg šarenog govečeta u tipu simentalca. Domaće šareno goveče u tipu simentalca je nastalo ukrštanjem buše ili sivih stepskih goveda sa bikovima simentalske rase. Pretapanje se vršilo do V generacije kod podolca. Kod buše je najpre vršeno melioracijsko ukrštanje sa pincgavcem i to do II ili III generacije, a zatim se žensko

4

potomstvo parilo sa simentalcima (do V i VI generacije). Ovo goveče varira u pogledu veličine i proizvodnje, a ide se na njeno dalje oplemenjivanje. Visina grebena kod ženskih životinja ( 95% od ukupnog broja, ostatak su telad), iznosi 125 – 135 cm, a telesna težina 500 – 650 kg. U anketiranim i intervjuisanim domaćinstvima ukupan broj goveda je oko 50, od čega su uglavnom muzne krave i nekoliko junica, junadi u tovu (preko 200 kg telesne težine) i teladi.

Ovce su u tipu lokalnog soja pirostke pramenke, sa primesama pirotske oplemenjene ovce i crnoglave plevenske ovce.

Koze su uglavnom zastupljene sa domaćom belom kozom, u tipu sanske, a u skorije vreme i alpino rasa.

U svinjarskoj proizvodnji najčešći je landras. Značajno je napomenuti i poljoprivredno gazdinstvo koje odgaja autohtone rase u

okviru projekta Prirodnjačkog društva “Natura Balkanika”, a uz podršku više izvora. Tzv. “Interaktivna farma” poseduje nekoliko kolekcija autohtonih rasa: domaćeg brdskog konja, magarca, mangulicu, bardoku, balkansku kozu i karakačanskog psa.

Način uzgoja

Goveda se drže štalskim, tzv. pojedinačnim držanjem na vezu, uglavnom u jednorednim štalama (čakmare/kovanice/bondrukare ili od čvrste građe) tokom cele godine ili uz povremenu ispašu tokom prolećnog, letnjeg i ranog jesenjeg perioda, što pokazuju i rezultati primene sezonskog kalendara, kao i metode polustrukturisanog intervjua i metode anketiranja. Smeštaj je organizovan tako da su životinje glavom okrenute ka zidovima štale, dok se iza ležišta nalaze kanali za đubre i osoku. Da to u prošlosti nije bilo tako, da su goveda imala sličan sistem uzgoja kao i mali preživari, pokazuje primena vremenske linije. Jasle su smeštene uz zid. S obzirom da većina poljoprivredno aktivnih domaćinstava raspolaže sa 1 do 5 grla muznih krava, nivo aktivnosti farmera je veoma visok. Pod ovim aktivnostima podrazumevaju se sve aktivnosti koje ovakav polu intentzivan do intenzivni način uzgoja zahteva. Ishrana, napajanje, muža, čišćenje objekata, timarenje stoke kao i uzgoj teladi predstavljaju svakodnevne aktivnosti. Uzgoj goveda se odvija u starijim dotrajalim objektima, ali ima i očuvanih, kvalitetnijih objekata, površine 12 – 40 metara kvadratnih, prosečne starosti oko 15 - 20 godina, u kojima su u najvećoj meri zadovoljeni osnovni zoohigijenski uslovi. Osnovne nedostatke u većini objekata anketiranih i intervjuisanih domaćinstava predstavljaju nedovoljna količina svetlosti i ventilacije kao i nezadovoljavanje mikroklimatskih uslova. Ventilacija se odvija samo preko prozora i vrata. Temperatura vazduha u štali tokom letnjeg perida često prelazi 35ºC, što nije u skladu sa normativima. Tokom zimskog perioda, koncentracije NH3 su u porastu. Normativi za temperaturu u štali su::

- za mlečne krave i bikove od +7 do +18ºC, - za telad u uzgoju od +8 do +10ºC - za telad u tovu od +16 do +20º C Ovce i koze se takođe drže u starijim objektima, uglavnom bodnručarama, uz

svakodnevnu ispašu tokom prolećnog, letnjeg i jesenjeg perioda. Svinje se drže u objektima koji takođe ne zadovoljavaju osnovne zoohigijenske

normative, često bez ispusta i suvog prostora. Uglavnom se tovna prasad kupuju početkom kalendarske godine, težine 0d 15 do 20kg i onda tove do kraja godine.

Ishrana

Priprema hraniva predstavlja sezonski posao i proteže se od ranog proleća do kasne jeseni. Za ishranu se koristi seno sa prirodnih i veštačkih travnjaka (trave i leptirnjače), kao i koncentrovana hraniva (uglavnom kukuruz i stočne smeše). Rezultati primene PRA 5

sredstava, pokazuju dovoljnu proizvodnju svih vrsta stočne hrane, pre svega žitarica (izuzev kukuruza) i krmnog bilja (lucerke i deteline). Proizvodnja stočne hrane odvija se bez tržišnih viškova tako da se 100% proizvedene količine hrane utroši za prehranu sopstvenog stočnog fonda u 100% domaćinstava. Ni jedno gazinstvo ne proizvodi silažu, što je rezultat neupućenosti i nepoznavanja savremenih proizvodnih tehnika. U zimskom periodu se kao osnovno hranivo pojavljuje livadsko seno i sporadično seno lucerke, deteline ili travno – detelinskih smeša. Zastupljenost koncentrovanih, energetskih hraniva u većini anketiranih i intervjuisanih domaćinstava odgovara potrebama životinja.

Ishrana teladi se zasniva na ishrani mlekom u prva dva meseca, kada se telad odbijaju i već u starosti od tri do četiri meseca prodaju, ili se podvrgavaju daljem tovu. Telad se hrane prevashodno prirodnim sisanjem. Nakon perioda sisanja prelaze uglavnom na koncentrovano - kabastu hranu ukoliko su namenjena tovu, ili kabasto – koncentrovane obroke ako su namenjena za reprodukciju.

Proizvodnja mleka i mlečnih proizvoda

Budući da je govedarstvo najznačajnija grana stočarstva Lukavice, gotovo 50 % ukupne proizvodnje mleka i mlečnih proizvoda dolazi iz ove grane. Ovo dokazuje i primena kategorizacije prema izvorima prihoda (PRA sredstvo). Ovo PRA sredstvo prihode od prodaje mleka i mlečnih proizvoda ističe kao najznačajnije prihode u poljoprivrednom sistemu farmera. Prihode od prodaje mleka ostvaruje 8 – 10% domaćinstava. Prihode od prodaje mlečnih proizvoda ostvaruje 5 % domaćinstava sela.

Prosečna količina mleka proizvedena u toku jedne laktacije po 1 grlu domašeg šarenog govečeta u tipu simentalca je od 1 500l do 3. 000l, što zavisi od slučaja do slučaja. Uzrok ovim varijacijama su, uglavnom, period laktacije, koja je laktacija po redu i kvalitet ishrane. Prosečno količina mleka potrošena u domaćinstvu iznosi 20%, dok se 80 % proda po ceni od 15, 6 dinara i 4, 6 dinara premije po litri mleka. Mleko se prodaje trima mlekarama :«IMPAZ» i »DŽERZI«. i “STARA PLANINA”. Deo domaćinstava melko prerađuje u beli sir koji prodaje na lokalnoj pijaci ili mušterijama u gradu. Potrebno je od 7 -8 l mleka za proizvodnju 1 kg sira (hemijski sastav kravljeg mleka, sa količinom od oko 3, 6 – 4, 4% mlečne masti, oko 3, 3 – 3, 9% proteina i oko 11, 2 – 15, 2% ukupne suve materije). Cena po kg sira kreće se od 130 do 150 dinara u zavisnosti od ponude i potražnje. Sir se uglavnom prodaje na dimitrovgradskoj pijaci. Laktacija, prema podacima dobijenim primenom sezonskog kalendara, polustrukturisanog intervjua i anketiranjem, traje 9 meseci i više, a ekonomski muzni period oko 7 meseci. Mleko se uglavnom prerađuje u neadekvatnim uslovima. Prostorije u kojima se odvija proces prerade ne zadovoljavaju higijensko – sanitarne uslove. Higijensko – bakteriološka ispitivanja mleka, kada je govedarstvo u pitanju, sprovode se redovnom godišnjom kontrolom na mastitis, kalifornija mastitis testom, organizovanom u letnjem periodu (jun ili jul) od strane veterinarske službe.

VETERINARSKA ZAŠTITA

Veterinarskom zaštitom su meštani sela nezadovoljni, pre svega zbog visokih cena veterinarskih usluga. Najbliža veterinarska stanica nalazi se u Dimitrovgradu.

MEHANIZACIJA

Samo deo poljoprivrednih gazdinstava raspolaže osnovnom poljoprivrednom mehanizacijom. Selo danas raspolaže sa oko 13 traktora sa po dva osnovna priključka i 20 motokultivatora sa frezama, bez kombajna, presa za baliranje sena, berača kukuruza i drugih mašina. Ono što se ispostavlja kao problem prema tvrdnjama meštana, kada je mehanizacija u pitanju, jeste dotrajalost kompletne mehanizacije. Prosečna starost traktora i 6

njihovih priključnih mašina kreće se od 15 do 30 godina, pri čemu ima i primeraka koji su oko 50 godina. Deo mehanizacije koristi se u eksploataciji drvne mase (izvlačenje stabala iz šuma i transport drva za ogrev i građevinarstvo do korisnika/kupaca). Primetan je izvestan stepenb neracionalne upotrebe mehanizacije, zbog nedostatka sradnje u zajednici. Deo traktora koristi se za sitne posede male površine i ima nizak stepe iskorišćenja.

PROBLEMI U POLJOPRIVREDNOJ PROIZVODNJI SELA IDENTIFIKOVANI PRIMENOM PRA SREDSTAVA

Kao osnovni problemi u poljoprivrednoj proizvodnji sela identifikovani su mali stočni

fond, loš rasni sastav stoke, nedostatak mehanizacije, koja je i u postojećem obimu zastarela( domaćinstva sela poseduju 13 traktora, starosti i preko 35 godina, sa po dve osnovne priključne mašine i oko 20 motokultivatora), objekti za uzgoj stoke koji ne zadovoljavaju osnovne standarde i usitnjenost poljoprivrednog zemljišta(domaćinstva prosečno poseduju preko 1 ha obradivih površina, ali su one usitnjene na parcele manje od 30 a). Međutim, ove probleme su meštani identifikovali kao posledice važnijih problema, a to su nedostatak sredstava za ulaganje u povećanje obima poljoprivredne proizvodnje i/ili oživljavanje seoskog turizma, neorganizovan plasman poljoprivrednih proizvoda i neinformisanost o finansijskim mehanizmima za podršku održivom razvoju sela. Poljoprivredna služba nije, prema mišljenju meštana sela kao korisnika njenih usluga, funkcionalna, tako da se proizvođači ne mogu osloniti na tu službu radi dobijanja potrebnih saveta. Nedostatak edukativnih programa i neprimenjivanje savremenih metoda u poljoprivrednoj proizvodnji onemogućavaju uspostavljanje modela održive poljoprivrede. Navedeni problemi čine poljoprivrednu proizvodnju nerentabilnom, a ekonomski položaj domaćinstava je otežan time što su domaćinstva ostala i bez prihoda koje su ostvarivali u gradu, zatvaranjem njihovih radnih mesta.

Učesnici u radu grupe su samo jedan od navedenih problema u poljoprivrednoj proizvodnji kategorizovali kao onaj koji mogu rešiti mobilizacijom vlastitih potencijala, a to je izgradnja objekata za uzgoj stoke ili njihova adaptacija. Po njihovom mišljenju rešavanje ovog problema ne zahteva velika ulaganja, a problem je aktuelan zato što postojeći kapaciteti zadovoljavaju postojeći obim stočarske proizvodnje. Uz povećanje proizvodnje ovaj problem bi se mogao rešiti mobilizacijom vlastitih potencijala samih proizvođača (sredstva za gradnju ili adaptaciju i znanje o neophodnim zoohigijenskim uslovima koje objekti treba da zadovolje). Ovaj problem je kategorizovan kao onaj koji se može rešiti u kraćem vremenskom periodu.

Sve probleme identifikovane kao one u čijem rešavanju meštani mogu da učestvuju delimičnim unosom vlastitih resursa učesnici u radu su podelili u dve grupe. Tako su u prvu grupu smešteni problemi čije rešavanje jeste uslov za lakše rešavanje problema iz druge grupe. Otuda su problemi iz prve grupe svrstani u one koji zbog važnosti moraju biti rešeni u kraćem vremenskom periodu. Nedostatak sredstava za ulaganje u povećanje poljoprivredne proizvodnje je problem u čijem rešavanju meštani mogu da očestvuju kao korisnici dugoročnih kredita pod povoljnijim uslovima od sadašnjih ili ulaganjem, uz finansijsku pomoć sa strane, delimičnih sredstava za realizaciju projekata na svojim farmama. Međutim, meštani su neinformisani o finansijskim mehanizmima za podršku razvoju poljoprivrede, što identifikuju kao problem u čijem rešavanju mogu učestvovati uspostavljanjem mreže informacija koje bi kontinuirano dobijali od nadležnih institucija koje realizuju programe za ruralni razvoj. Neorganizovani plasman poljoprivrednih proizvoda i loše otkupne cene, poljoprivrednu proizvodnju čine nerentabilnom, tako da meštani svoje učešće u rešavanju ovog problema vide kroz različite tipove udruživanja, kroz edukativne programe iz oblasti marketinga poljoprivrednih proizvoda, standardizaciji proizvodnje, primene odgovarajućih savremenih metoda u poljoprivrednoj proizvodnji. Nezaposlenost je problem u čijem bi rešavanju meštani 7

mogli da učestvuju povećanjem poljoprivredne proizvodnje uz finansijsku pomoć sa strane, osposobljavanjem putem različitih edukativnih programa za otvaranje malih i srednjih preduzeća, seoski i agro turizam, brendiranje proizvoda. Za rešavanje ovog problema potrebna im je stručna i finansijska pomoć.

U drugu grupu problema iz kategorije onih u čijem rešavanju meštani mogu da učestvuju mobilizacijom vlastitih potencijala uz podršku sa strane jesu oni koji se odnose na povećanje obima stočarske i ratarske proizvodnje. Mali stočni fond je problem koji bi meštani mogli da reše sami ukoliko bi se za to stekli preduslovi rešavanjem problema iz predhodne grupe. Loš rasni sastav stoke je problem za čije rešavanje je proizvođačima ovog sela potrebna pomoć sa strane. Pomoć bi se sastojala u nabavci priplodnog materijala i pružanju savetodavnih usluga. Nedostatak priključne mehanizacije i zastarelost mehanizacije(prosečno preko 35 godina) su problemi u čijem rešavanju meštani mogu da učestvuju delimičnim unosom vlastitih sredstava, ukoliko se za investiranje osposobe rešavanjem problema iz prve grupe.

Ovi problemi su kategorizovani kao oni za čije rešavanje je potreban duži vremenski period

Problemi u poljoprivrednoj proizvodnji u čijem rešavanju meštani ne mogu da učestvuju jesu nedostatak mehanizacije, usitnjenost poljoprivrednog zemljišta i nefunkcionisanje poljoprivredne službe. Usitnjenost poljoprivrednog zemljišta je problem čije rešavanje zahteva duži vremenski period zbog sredstava potrebnih za komasaciju. Poljprivredni proizvođači smatraju da nemaju nikakav uticaj na rad poljoprivredne službe, ali da je to problem koji treba rešiti u kraćem vremenskom periodu zbog njegove važnosti. U nabavci mehanizacije(traktora) domaćinstva ne mogu da učestvuju vlastitim sredstvima.

SOCIO-KULTURNI SISTEM SELA LUKAVICA

Lukavica pripada brdskom tipu sela sa oko 130 domaćinstava, smešteno na prostoru između 450 i 700 m nadmorske visine. Selo se sastoji iz dva osnovna dela odn. Dve mahale: Gornja Lukavica i Donja Lukavica. Gornja Lukavica - uzvišeniji deo sela nalazi se na jugozapadnoj strani dok se nizinski deo nalazi na severoistočnoj strani. Istorijski podaci, kao i kazivanja meštana govore da je selo prvo osnovano u Gornjoj Lukavici kao i na delu seoskog atara koji se zove Sveta Gora. Najstariji zapisi o selu Lukavica pominju ga pod imenom “Pukovče” u spisku dželepeških domaćinstava za 1576 – 1577, sa dva “dželepeška” domaćinstva. Tada je selo pripadalo kazi (turska administrativna jednicia) Šehirćoj (današnji Pirot). Nekada je selo predstavljalo važnu saobraćajnicu u komunikaciji sa bugarskim gradovima Trn, Znepolje i Ćustendil. U Gornjoj Lukavici ima više mahala: Slatina, Kličkovci, Livađe, Minkovci, Mitarinci, Kulinci, Selo, Gađinci, Kolešanci, a Donja Lukavica je relativno novijeg datuma i svoje proširenje doživljava tek nakon drugog svetskog rata, tako da je danas ovaj deo sela praktično spojen sa gradskom zonom Dimitrovgrada (deli je železnička pruga Niš – Sofija). Donju Lukavicu čine objekti građeni prvenstveno tokom poslednjih nekoliko decenija, od švrste su građe i po svemu stvaraju utisak prigradskog naselja.

Kroz selo prolazi Lukavačka reka (Gabarska reka, ili Ježevica) u dužini od 3 km. Stanovnici starijih mahala su se bavili stočarstvom, pre svega ovčarstvom. Smatra se

da su mahale Gornje Lukavice i Svete Gore gajile oko 2. 000 ovaca. 8

Demografski prikaz Lukavica od 1837. - 2002.

godina Broj domaćinstava Broj stanovnika

1837 9 180

1930 122 698

1948 124 613

1953 136 604

1961 153 486

1971 233 755

1981 323 1068

1991 172 472

2001 149 429

2002 238 422

Vremenska linija (PRA sredstvo) nam pokazuje da je 20-ih godina u Lukavici živelo

oko 100 domaćinstava i tokom godina broj domaćinstava se povećava. Trend povećavanja broja domaćinstava traje do 1981. godine, kada u Lukavici živi najveći broj domaćinstava, 323 domaćinstva sa 1068 stanovnika. Od 1981. godine broj domaćinstava opada tako da je u Lukavici 1991. godine živelo 172 domaćinstva, 2002. godine 149 domaćinstava, a danas je taj broj smanjen na oko 130 domaćinstava. Meštani pamte da su migracije prema gradu radno sposobnog i fertilnog stanovništva počele 1970. godine, ali one nisu bitno ugrozile broj domaćinstava u selu. Naprotiv, 80-ih godina Lukavica broji najviše stanovnika. Zbog blizine grada ( Lukavica je 4 km udaljena od centra opštine Dimitrovgrad) većina stanovnika ovog sela bila je zaposlena u gradu, a blizina grada obezbeđivala je mogućnost ostanka na selu. Tek početak lošeg poslovanja privrede Dimitrovgrada i kasnije zatvaranje radnih mesta ( od 1991. godine) uticalo je na smanjivanje broja domaćinstava Lukavice. Radno sposobno stanovništvo odlazi iz sela u druge opštine u potrazi za poslom. Taj trend u Lukavici još uvek traje.

Skoro sva domaćinstva u Lukavici imaju više od dva radno sposobna člana. Primena svih relevantnih PRA sredstava (kategorizacija prema životnom standardu,

kategorizacija prema izvorima prihoda), polustrukturisanog intervjua i anketiranja, pokazuju da 85% domaćinstava Lukavice u sticanju prihoda zavise od poljoprivrede, ali da imaju i dodatne prihode od plata i penzija.

Meštani ovog sela razlikuju pet kategorija prema životnom standardu kojima su obuhvaćena sva domaćinstva Lukavice.

Meštani su prvo identifikovali dve osnovne kategorije, u okviru kojih su idenfifikovali dodatne razlike. Zbog blizine grada, osnovna podela domaćinstava je na poljoprivredno aktivna i poljoprivredno neaktivna domaćinstva. Unutar ovih kategorija, identifikovane su po dve dodatne kategorije. Kategorija koja se nalazi izvan ove podele je kategorija socijalno ugroženih domaćinstava. Kategorizacija prema životnom standardu pokazuje da u selu Lukavica ima 5 ražličitih kategorija domaćinstava.

Tako je prvom kategorijom poljoprivredno aktivnih domaćinstava obuhvaćeno je 15% domaćinstava. Karakteristike ovog domaćinstva u Lukavici su sledeće: jedan ili više 9

članova domaćinstva ostvaruje vanpoljoprivredni izvor prihoda (plata ili/i penzija). Ova domaćinstva su poljoprivredno aktivna i imaju dovoljno radno sposobnih članova. Od poljoprivrednih resursa domaćinstvo obuhvaćeno ovom kategorijom poseduje traktor, sa dve osnovne priključne mašine (80%domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom ) ili motokultivator(20% domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom), obrađuje prosečno 1-1, 5 ha zemlje, u proseku uzgaja 2-3 grla goveda, do 10 koza ili ovaca( 50% domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom uzgaja preko 10 ovaca ili koza), 2-3 svinje i živinu. Značajan poljoprivredni izvor prihoda je prodaja telića, jarića, prasića, prodaja mleka i/ili sira i prodaja jaja.

Drugom kategorijom poljoprivredno aktivnih domaćinstava obuhvaćeno je 70% domaćinstava. Karakteristike ovakvog domaćinstva u Lukavici su sledeće:jedan ili dva starija člana domaćinstva ostvaruju penzije i to je jedini stalni vanpoljoprivredni izvor prihoda, a istovremeno i najznačajniji izvor prihoda domaćinstva. Ova domaćinstva su poljoprivredno aktivna i imaju dovoljno radno sposobnih članova. Od poljoprivrednih resursa ovo domaćinstvo ima sledeće: 30% domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom je opskrbljeno motokultivatorima, obrađuje 1-1, 5 ha zemlje, uzgaja prosečno 5 ovaca, prosečno 5 koza, do 2 svinje i živinu. Oko 70% domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom prerađuje mleko, a tek polovima od njih ostvaruje prihode prodajom sira. Poljoprivredni izvori prihoda zastupljeni u ovoj kategorijisu od prodaje jarića, jaja i drva(20% domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom).

Prva kategorija poljoprivredno neaktivnih domaćinstava obuhvaćeno je 10% od ukupnog broja seoskih domaćinstava. Ovo domaćinstvo ima dovoljno radno sposobnih članova. Osnovni vanpoljoprivredni izvori prihoda su plate zaposlenih ili penzije jednog ili dva starija člana domaćinstva. Poseduje resurse (objekti, obradive površine) koji su neiskorišćeni. Zastupljena je samo baštenska proizvodnja, sa tržišnim viškovima u samo 40% domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom, i živinarska proizvodnja malog obima. . Osim plate ili penzije dodatni izvori prihoda je od prodaje jaja (50%domaćinstava).

Druga kategorija poljoprivredno neaktivnih domaćinstava obuhvata 4% od ukupnog broja domaćinstava Lukavice. Karakteristike ovog domaćinstva su sledeće:plata ili penzija jednog ili dva člana domaćinstva su jedini izvor prihoda. Ovo domaćinstvo ne koristi svoje poljoprivredne resurse, ali ima radno sposobne članove. Kategorijom socijalno ugroženih domaćinstava obuhvaćeno je 1% domaćinstava u Lukavici. Ovakvo domaćinstvo prima socijalnu pomoć i to je jedini izvor prihoda. Nema resurse.

Lukavica je udaljena od Dimitrovgrada o 4 km. Česti autobuski polasci omogućavaju meštanima ovog sela dobru povezanost sa gradom i mogućnost stanovanja u selu i pored poslovnog angažmana u Dimitrovgradu i Pirotu.

Vremenska linija, kao PRA sredstvo, nam pokazuje da su infrastrukturni problemi u Lukavici rešavani tokom niza godina. Elekrifikacija sela završena je 1961. godine. Radovi na izgradnji lokalnog vodovoda započeti su 1963. i završeni 1966. godine. Međutim, uvođenje vodovodne mreže u Lukavicu počelo je 1971. godine i obezbedilo vodosnabdevanje svim domaćinstvima Lukavice. Put koji selo povezuje sa centrom opštine asfaltiran je 1980. godine, a svi ostali putevi su i danas makadamski ili posuti. Selo ima uličnu rasvetu sa oko 100 sijaličnih mesta.

Iako selo Lukavica ima rešen problem vodosnabdevanja, vodovodne cevi su dotrajale, što zahteva rekonstrukciju čitavog sistema. Otuda povremeno meštani imaju problem sa bakteriološkom neispravnošću vode za piće. Od infrastrukturnih problema jedno od najvažnijih je neposojanje kanalizacione mreže, tako da je taj problem rešen septičkim jamama, koje često nisu postavljene na adekvatna mesta. Ovaj problem tako uzrokuje zagađenje lokalne reke, što su meštani identifikovali kao jedan od važnijih problema svog sela. Lokalni i seoski putevi su nasuti, ali postoji problem sa njihovim održavanjem zato što zbog konfiguracije terena dolazi do ispiranja nasutih površina. 10

60% domaćinstava ovog sela ima telefonski priključak i broj još od 1985. , a u toku je i proširenje centrale.

U selu postoji samo jedna prodavnica iz koje se meštani snabdevaju životnim namirnicama, međutim, blizina centra opštine meštanima ovog sela olakšava opskrbu namirnicama. U selu ne postoji ambulanta, pa su meštani sela prinuđeni da za svaku potrebnu zdravstvenu intervenciju otputuju u grad. U selu ne postoji veterinarska ambulanta ili punkt, što usluge veterinarske službe čini skupljim.

Od lokalnih administrativnih institucija u selu postoji mesna kancelarija. Saradnjom sa mesnom kancelarijom su meštani zadovoljni i ona funkcioniše kao mesna zajednica i matična služba, odnosno, kao koordinator između opštinskih i drugih institucija i meštana sela. U selu postoji Dom kulture, izgrađen 1950. godine. Zgrada Doma kulture se koristi u retkim prilikama. meštani sela nemaju organizovan kulturni sadržaj u njemu.

Vremenska linija nam pokazuje da je prva seljačka zadruga u Lukavici osnovana 1961. godine, rasformirana 1964. godine, kada je integracijom svih zadruga formiran PIK. U tom kratkom periodu poslovanja zadruga je vršila otkup i prodaju poljoprivrednih proizvoda i nabavku repromaterijala. Ogranizovani otkup poljoprivrednih proizvoda meštani ne pamte od 1995. godine. Danas u selu ne postoji zadruga, međutim, meštani pokazuju veliko interesovanje za udruživanje. Polustruktuirani intervju nam pokazuje danijedan od ispitanih poljoprivrednih proizvođača nema saradnju sa drugim farmerima, ali postoji interesovanje za uspostavljanje saradnje za zajednički marketing i zajedničke mušterije/grupe mušterija.

Škola, koja je u Lukavici otvorena još krajem 19. veka kao četvorogodišnja 1946. godine preseljena u prostorije u koje i danas koristi. Sa iseljavanjem fertilnog stanovništva i broj učenika se u školi smanjuje, tako da četvorogodišnju školu u Lukavici danas pohađa 22 učenika.

Nakon završetka četvorogodišnje škole dalje školovanje učenici nastavljaju u Dimitrovgradu, putujući svakodnevno. Blizina grada i postojanje škole u selu omogućava ostanak u selu mladih, radno sposobnih domaćinastava, koja bi u suprotnom slučaju bila primorana da se zbog školovanja dece presele u grad.

Rezultati analize situacije u selu primenim PRA sredstava i polustrukturisanog intervjua pokazuju da su domaćinstava ovog sela zainteresovana za organizovanje edukacije i modernizaciju svoje proizvodnje, budući da je njihov način učenja novih ideja vezanih za poljoprivredu sveden na međusobnu razmenu iskustva. Pokazuje se najviše interesovanja za organizovanje obuka o standardizaciji proizvodnje, osposobljavanju za razvoj seoskog turizma i uzgoj autohtonih rasa. Načini učenja koji bi im najviše odgovarali su predavanja stručnjaka u selu, posete stručnjaka gazdinstvu, organizovane posete uglednim imanjima, institutima i fakultetima, i organizovana obuka van sela.

11

Rezultati primene PLA/PRA sredstava

PREDSTAVLJANJE SITUACIJE U SELU LUKAVICA –PRA SREDSTVO-

VIZUALIZACIJA

PROBLEMI POTENCIJALI

-NEDOSTATAK KANALIZACIONE MREŽE -ZAGAĐENJE REKE -BAKTERIOLOŠKA NEISPRAVNOST VODE ZA PIĆE -MALI STOČNI FOND -LOŠ RASNI SASTAV STOKE -OBJEKTI ZA UZGOJ STOKE NEADEKVATNI -ZASTARELA POLJOPRIVREDNA MEHANIZACIJA -NEDOSTATAK PRIKLJUČNE MEHANIZACIJE -NEDOSTATAK MEHANIZACIJE -NEDOSTATAK SREDSTAVA ZA ULAGANJE U POVEĆANJE POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE -NERENTABILNOST POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE -NEZAPOLENOST -NEDOSTATAK EDUKATIVNIH PROGRAMA -NEPRIMENJIVANJE SAVREMENIH METODA U POLJOPRIVREDNOJ PROIZVODNJI -NEORGANIZOVAN PLASMAN POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA -USITNJENOST POLJOPRIVREDNOG ZEMLJIŠTA -NEFUNKCIONALNA POLJOPRIVREDNA SLUŽBA -DOTRAJALOST VODOVODNE MREŽE-LOŠI LOKALNI I SEOSKI PUTEVI(PROBLEM ODRŽAVANJA) -NEINFORMISANOST O FINANSIJSKIM MEHANIZMIMA ZA PODRŠKU RAZVOJU POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE

-DOBRI USLOVI ZA ZAŽIVLJAVANJE ORGANSKE POLJOPRIVREDE -RAZVOJ VOĆARSKE PROIZVODNJE(ŠLJIVA, JABUKA, KRUŠKA) -UZGOJ AUTOHTONIH RASA U KOMBINACIJI SA SEOSKIM TURIZMOM -SEOSKI TURIZAM -PLANTA\NO I SAMONIKLO LEKOVITO BILJE -ŠUMSKI PLODOVI I PEČURKE -RAZVOJ STOČARSTVA(GOVEDARSTVO, KOZARSTVO, OVČARSTVO) -DOVOLJNO RADNE SNAGE -DOBAR POLOŽAJ SELA, BLIZINA AUTOPUTA NIŠ-SOFIJA -SPREMNOST ZA UDRUŽIVANJE -ISKUSTVO U PROIZVODNJI GLISTENJAKA -ISKUSTVO U UZGOJU JUŽNOAMERIČKE ČINČILE

12

OBJAŠNJENJE VIZUALIZOVANIH REZULTATA PRIMENE PRA SREDSTVA-PREDSTAVLJANJE SITUACIJE U SELU LUKAVICA:

Sredstvo je primenjeno u plenumu, na kojem je učestvovalo 16 meštana sela, od

kojih 5 žena i 11 muškaraca. Predstavljanje situacije u selu se primenjuje kao prvo u nizu sredstava za situacionu analizu (PRA), zato što pruža mogućnost sticanja uvida u način na koji meštani vide svoju situaciju, koje probleme i potencijale smatraju važnim i daje opšti okvir za primenu ostalih PRA sredstava.

Kao svoje osnovne razvojne potencijale meštani Lukavice vide uslove koji omogućavaju zaživljavanje organske poljoprivrede, razvoj seoskog turizma, kao i agro turizma (sa naglaskom na uzgoj autohtonih rasa stoke). Osim lepote okoline, ono što meštani smatraju dobrim uslovom za razvoj seoskog turizma jeste blizina autoputa Niš-Sofija, iskustvo koje meštani, zainteresovani za razvoj seoskog turizma, imaju u ugostiteljstvskoj delatnosti, kao i to da su osnovni infrastrukturni problemi sela rešeni( adekvatno rešen problem elektrifikacije, razdaljina od centra opštine je samo 2 km, put do sela je asfaltiran, problem vodosnabdevanja je rešen uvodjenjem vodovodne mreže). Nekoliko domaćinstava ima iskustvo u uzgoju autohtonih rasa stoke i organskoj proizvodnji, što, pored postojećih poljoprivrednih resursa, smatraju svojim važnim potencijalom za razvoj agro turizma. Stočni fond sela je mali (oko 25 grla goveda, oko 80 koza, oko 40 ovaca, oko 130 svinja i 4 konja), međutim, meštani sela koji su učestvovali u radu na plenumu smatraju da seoska domaćinstva poseduju resurse(dovoljno radne snage, obradivih i pašnjačkih površina), koji omogućavaju razvoj stočarstva. Šumski plodovi, pečurke i samoniklo bilje idenfifikovani su kao potencijal za ekonomski razvoj sela, a danas jesu dodatni izvor prihoda za domaćinstva. Dva domaćinstva u selu imaju iskustvo u proizvodnji glistenjaka i južnoameričkih činčila. Takva iskustva su na plenumu identifikovana kao važan resurs zbog spremnosti proizvodjača da svoje iskustvo i znanje prenesu svojim meštanima. Učesnici u radu na plenumu su spremnost proizvođača na udruživanje identifikovali kao važan potencijal za ekonomski razvoj svog sela.

Iako selo Lukavica ima rešen problem vodosnabdevanja, vodovodne cevi su dotrajale, što zahteva rekonstrukciju čitavog sistema. Otuda povremeno meštani imaju problem sa bakteriološkom neispravnošću vode za piće. Od infrastrukturnih problema jedno od najvažnijih je neposojanje kanalizacione mreže, tako da je taj problem rešen septičkim jamama, koje često nisu postavljene na adekvatna mesta. Ovaj problem tako uzrokuje zagađenje lokalne reke, što su meštani identifikovali kao jedan od važnijih problema svog sela. Lokalni i seoski putevi su nasuti, ali postoji problem sa njihovim održavanjem zato što zbog konfiguracije terena dolazi do ispiranja nasutih površina. Kao osnovni problemi u poljoprivrednoj proizvodnji sela identifikovani su mali stočni fond, loš rasni sastav stoke, nedostatak mehanizacije, koja je i u postojećem obimu zastarela( domaćinstva sela poseduju 13 traktora, starosti i preko 35 godina, sa po dve osnovne priključne mašine i oko 20 motokultivatora), objekti za uzgoj stoke koji ne zadovoljavaju osnovne standarde i usitnjenost poljoprivrednog zemljišta(domaćinstva prosečno poseduju preko 1 ha obradivih površina, ali su one usitnjene na parcele manje od 30 a). Međutim, ove probleme su meštani identifikovali kao posledice važnijih problema, a to su nedostatak sredstava za ulaganje u povećanje obima poljoprivredne proizvodnje i/ili oživljavanje seoskog turizma, neorganizovan plasman poljoprivrednih proizvoda i neinformisanost o finansijskim mehanizmima za podršku održivom razvoju sela. Poljoprivredna služba nije, prema mišljenju meštana sela kao korisnika njenih usluga, funkcionalna, tako da se proizvođači ne mogu osloniti na tu službu radi dobijanja potrebnih saveta. Nedostatak edukativnih programa i neprimenjivanje savremenih metoda u poljoprivrednoj proizvodnji onemogućavaju uspostavljanje modela održive poljoprivrede. Navedeni problemi čine poljoprivrednu proizvodnju nerentabilnom, a ekonomski položaj domaćinstava je otežan time što su domaćinstva ostala i bez prihoda koje su ostvarivali u gradu, zatvaranjem 13

njihovih radnih mesta. VREMENSKA LINIJA- PRA SREDSTVO- VIZUALIZACIJA- SELO LUKAVICA

1914 – oko 100 domačinstava, preko 2000 ovaca 1946 – škola premeštena u sadašnji prostor, počinje razvoj donjeg dela Lukavice 1950 – sagrađen Dom kulture, 596 uslovnih grla 1961 – uvedena struja, osnovana seljačka zadruga 1962 – Donja Lukavica se širi ka gradu 1963 – započet rad na vodovodu 1964 – formiran PIK i rasformirane zadruge 1966 – završen lokalni vodovod 1970 – početak nabavke mehanizacije, »Zeleni plan« 1971 – gradi se seoska vodovodna mreža, počinju migracije u grad 1980 – asfaltiran seoski put, 323 domaćinstva, 1068 stanovnika 1986 – početak veštačkog osemenjavanja 1989 – jedno domaćinstvo počinje uzgoj kalifornijske gliste 1991 – 172 domaćinstva, pada broj domaćinstava 2000 – početak organizovanog uzgoja autohtonih rasa – mangulica, 120 uslovnih grla 2002 – 149 domaćinstava 2004 – otvaranje Interaktivne farme, škola otvorena ponovo nakon renoviranja 2005 – oko 130 domaćinstava, 22 učenika, oko 13 traktora, oko 20 motokultivatora, oko 25 krava, oko 70 koza, oko 40 ovaca, 4 konja, oko 130 svinja.

14

OBJAŠNJENJE VIZUALIZOVANIH REZULTATA PRIMENE PRA SREDSTVA-VREMENSKA LINIJA- SELO LUKAVICA:

Sredstvo je primenjeno u grupi od 6 starijih meštana Lukavice, 2 žene i 4 muškarca. Vremenska linija, kao PRA sredstvo, omogućava nam sticanje uvida u prošlost sela;

identifikuje događaje važne za poljoprivredni razvoj sela i kritične tačke u tom razvoju. Sredstvo je primenjeno u grupi sastavljenoj od starijih meštana sela koji, budući savremeni sa događajima koje vremenska linija opisuje, jesu autentični svedoci. Ovo sredstvo obuhvata informacije koje nam osvetljavaju ekonomski, socio-kulturni i poljoprivredni sistem sela u svim promenama koje su se u tim sistemima dogodile u prošlosti ukazujući istovremeno i na uzroke sadašnjeg stanja i na uzroke koji su omogućili poljoprivredni razvoj, kojim su meštani bili zadovoljni u identifikovanim periodima u prošlosti. Vremenskom linijom primenjenom u radu u selu Lukavica obuhvaćen je vremenski period od 90 godina, dakle, period od početka 20-ih godina do danas.

20-ih godina u Lukavici je živelo oko 100 domaćinstava i tokom godina broj domaćinstava se povećava. trend povećavanja broja domaćinstava traje do 1981. godine, kada u Lukavici živi najveći broj domaćinstava, 323 domaćinstva sa 1068 stanovnika. Od 1981. godine broj domaćinstava opada tako da je u Lukavici 1991. godine živelo 172 domaćinstva, 2002. godine 149 domaćinstava, a danas je taj broj smanjen na oko 130 domaćinstava. Meštani pamte da su migracije prema gradu radno sposobnog i fertilnog stanovništva počele 1970. godine, ali one nisu bitno ugrozile broj domaćinstava u selu. Naprotiv, 80-ih godina Lukavica broji najviše stanovnika. Zbog blizine grada ( Lukavica je 4 km udaljena od centra opštine Dimitrovgrad) većina stanovnika ovog sela bila je zaposlena u gradu, a blizina grada obezbeđivala je mogućnost ostanka na selu. Tek početak lošeg poslovanja privrede Dimitrovgrada i kasnije zatvaranje radnih mesta ( od 1991. godine) uticalo je na smanjivanje broja domaćinstava Lukavice. Radno sposobno stanovništvo odlazi iz sela u druge opštine u potrazi za poslom. Taj trend u Lukavici još uvek traje.

Škola, koja je u Lukavici otvorena još krajem 19. veka kao četvorogodišnja 1946. godine premeštena je u sadašnji prostor. Zgrada škole je renovirana 2004. godine. Danas u ovoj školi četvorogodišnje obrazovanje dobija 22 učenika.

Infrastrukturni problemi su u Lukavici rešavani tokom niza godina. Elekrifikacija sela završena je 1961. godine. Radovi na izgradnji lokalnog vodovoda započeti su 1963. i završeni 1966. godine. Međutim, uvođenje vodovodne mreže u Lukavicu počelo je 1971. godine i obezbedilo vodosnabdevanje svim domaćinstvima Lukavice. Put koji selo povezuje sa centrom opštine asfaltiran je 1980. godine.

Selo Lukavica je tokom istorije doživelo značajne promene i stagnaciju u poljoprivrednoj proizvodnji. Tokom poljoprivredne istorije selo beleži pad u uzgoju goveda, ovaca i koza. Ovo meštani tumače kao posledicu otvaranja novih radnih mesta u centru opštine Dimitrovgrad i ekonomske krize tokom devedesetih godina. 20 – ih godina, kada počinje identifikacija događaja na vremenskoj liniji, u selu se uzgajalo preko 2000 ovaca ( bilo je domaćinstava koja su uzgajala i po 600 ovaca i preko 300 koza). Životinje su uzgajane na ekstenzivan način, uz maksimalno korišćenje okolnih pašnjačkih resursa ( oko 300 ha). Mali preživari ( ovce i koze) su držani na tzv. Pojatama, kapaciteta od 80 do 200 grla, a svaka mahala je organizovala svoju bačiju, a više njih i mandru. Meštani pamte da je takvih pojata do početka 40- ih godina bilo 10. Goveda i konji su uzgajani kao radne životinje i oni se sve do kraja 60-ih koriste za rad. Osnovni prihod sela sticao se proizvodnjom vune, jaganjaca i preradom mleka u kačkavalj i beli sir.

Danas je stočni fond Lukavice u odnosu na 50 – e godine značajno umanje. 1951. godine Lukavica broji 596 uslovnih grla, 2000. godine taj broj se smanjuje na 120, a danas se u selu uzgaja oko 25 krava, oko 70 koza, oko 40 ovaca, 4 konja i oko 130 svinja.

Međutim, u poslednjih nekoliko godina pokrenuto je više inicijativa kako bi 15

poljoprivredna gazdinstva stekla dodatne prihode ( uzgoj autohtonih rasa, »show farma«, farma za proizvodnju glistenjaka na bazi kalifornijskih glista, uzgoj južnoameričkih činčila, začetak aktivnosti na razvoju seoskog turizma. Ovčarstvo, koje je nekada bilo stub ekonomije ( vuna, tkanje, jagnjad, mlečni proizvodi- sir, kačkavalj, urda, maslo. . . )je izgubilo na značaju i ostala je samo jedna farma sa preko 100 ovaca.

Nabavka mehanizacije u selu počinje 1970. godine, preko tzv. » Zelenog plana«, ali nikada nije bila intenzivna. Danas domaćinstva Lukavice poseduju ukupno 13 traktora i oko 20 motokultivatora sa frezama.

Prva seljačku zadrugu je u Lukavici osnovana 1961. godine, rasformirana 1964. godine kada je integracijom svih zadruga formiran PIK. U tom kratkom periodu poslovanja zadruga je vršila otkup i prodaju poljoprivrednih proizvoda i nabavku repromaterijala. Ogranizovani otkup poljoprivrednih proizvoda meštani ne pamte od 1995. godine.

Vremenska linija pokazuje da najkritičniji period u razvoju poljoprivrede Lukavice traje od sredine 90-ih do danas. 16

MAPA RESURSA-LUKAVICA-PRA SREDSTVO-VIZUALIZACIJA

OBJAŠNJENJE VIZUALIZOVANIH REZULTATA PRIMENE PRA SREDSTVA-MAPA RESURSA:

Magistrala Niš - Sofija

Selo Gradinje

ŠUME

OBRADIVE POVRŠINE

INTERAKTIVNA FARMA, SA AUTOHTONIM RASAMA, FARMOM ZA PROIZVODNJU

GLISTENJAKA I KUĐOM SA SMEŠTAJNIM KAPACITETOMCENTAR SELA SA DOMOM

USEDNA SELA

KULTURE, MESNOM ZAJEDNICOM I ČETVORO GODIŠNJOM ŠKOLOM

RESTORAN “OAZA”

S

Republika Bugarska

Slivnica

Selo Prača

Selo Gra

Selo

pa

Gradsko područjeDim

Selo

itrovgrada

DONJA LUKAVICA

UKAVICA

ORA

GORNJA L

SVETA G

17

CRKVA “SVETE TROJICE” SA ČEŠMOM

AŠNJACI

OBJAŠNJENJE VIZUALIZOVANIH REZULTATA PRIMENE PRA SREDSTVA MAPA RESURSA U SELU LUKAVICA:

Sredstvo je primenjeno u grupi sastavljenoj od 7 mlađih meštana sela.

p ačin na koji ih meštan

storu između

P

Primenom mape resursa (PRA sredstvo), dobijen je uvid u prirodne potencijale zaostojanje i razvoj pojedinih grana poljoprivredne proizvodnje kojima selo raspolaže i

i sela vide. nMapa oslikava karakterističnu sliku sela brdskog tipa smeštenog na pro

450 i 700 m nadmorske visine. Selo se sastoji iz dva osnovna dela odn. Dve mahale: Gornja Lukavica i Donja Lukavica. Gornja Lukavica - uzvišeniji deo sela nalazi se na južnoj i jugoistočnoj strani dok se nizinski deo nalazi na sevenoj strani (ne računajući brdo iznad sela na granici sa atarom sel Grdaninje). Selo ima izrazito povoljan geografski položaj zbog činjenice da kroz zapadni deo seoskog atara prolazi magistrala Niš – Sofija.

Domaćinstva su uglavnom smeštena u centralnom delu administrativnih granica sela, duž doline Lukavačke reke, a sa sa severne i severoistočne strane seoski atar omeđuje brdo Mrtvina. Selo se na severnoj strani atara graniči sa atarom sela Gradinje, a na severo istočnoj strani sa Dimitrovgradom. Na zapadnoj strani su atari sela Željuša i Grapa na jugozapadnoj. Prača je na južnoj strani, a atar sela Slivnica na jugoistočnoj strani. Istočni, krajnji deo sela ujedno predstavlja i državnu granicu sa R. Bugarskom. U Donjoj Lukavici domaćinstva su gusto zbijena, smeštena uglavnom na parcelama manjih površina sa uskim pojasom okućnice koju čine manje površine građevinskog zemljišta, dok u Gornjoj Lukavici ima elemenata naselja mahalskog tipa. Samo centralni deo sela pokriven je asfaltiranom putnom infrastrukturom, koji predstavlja deo regionalnog / lokalnog puta od Dimitrovgrada ka Donjoj Nevlji, dok je ostali deo sela pokriven makadamskim putem. U centru sela smeštena je četvorogodišnja škola, Dom kulture sa mesnom kancelarijom kao i lokalna trgovina prehrambenim proizvodima. U Lukavici se nalazi crkva “Sv. Trojice”, podignutu na straijim temeljima 1877. godine, au neposrednoj blizini crkve je seosko groblje i češma građena 1927. godine. Crkva i ostali pomenuti objekti su smešteni na putu između Donje i Gornje Lukavice. Na prostoru gde se put račva i jedan deo ide prema zaseoku Sveta Gora, a drugi prema selu Slivnica, nalazi se prostor Interaktivne farme.

Severni i južni deo sela je pokriven šumskim površinama izdanačkog tipa (bukva, hrast, grab. . . ) između kojih se nalazi značajan broj površina pod prirodnim pašnjacima i livadama. U nižem delu atara, oko sela i reke su smeštene i manje površine pod voćem, uglavnom šljive, ako i bašte. Šumske površine protežu se i krajnjim istokom sela, ka granici sa Bugarskom.

Oranične površine (oko 150 do 200 ha), najvećim delom (oko 80%), smeštene su duž Lukavačke reke, počev od magistrale Niš – Sofija, pa do državne granice na istoku atara sela. na zapadnoj i južnoj strani administrativnih granica.

Mapa resursa, kao PRA sredstvo i pokazatelj razvojnih potencijala sela, nameće zaključak o potencijalima Lukavice za obnavljanje starih kombinovanih farsmkih sistema, ali i iskorišćavanje resursa u pogledu šumskih plodova, lekovitog bilja i sl. Mapa resursa identifikuje potencijale za voćarsku proizvodnju ali i prirodne potencijale za intenzivniji uzgoj malih preživara. 18

Sezonski kalendar Januar

Februar Mart April Maj Jun Jul Avgust

Septem.

Oktober

Novem.

. padavine temperat

Decem.

S U

Š A

govedarstvo

2

Zatvore(muža, telje

ni sistem nje, ishrana

drža nja čišćenje

prerada)

i s p a š a Zatvoreni sistem drža nja

ovčarstvo

zatvoreni sistem jagnje

od 15.

držanja nje do 15.

prehrana jagnjadi

i

s striža

p

a š

a

Zatvore ni sistem drža nja

svinjarstvo zatvoreni sistem

drzanja

klanje

kozarstvo

zatvoreni sistem držanja jarenje

prehrana jarića

i s p a š a zatvoreni sistem držanja

kukuruz

j a l o v i u g a r priprema zemlje

Setva od 10.

Herbicidi 1. ko panje

2. ko panje

berba i

đubrenje

pšenica

prolećna prihrana herb

icidi

vršidba od 10.

Priprema zemlje i setva

Prirodne livade

kosidba

šljive

prskanje Prihrana 2 prskanja

u cvetu

(na početk

u i kraju)

berba

3

ALIZACIJA PRIMENE PRA SREDSTVA-SEZONSKI KALENDA U I

VIZU R U SEL LUKAV CA

Janua February Mart April Juni uli Avgust Sept. Okt. Nov. Dec. Maj JPrihodi

Rashodi

januar februar

art april maj jun jul avgust septemb.

ktob novemb.

decemb.

m o

ar dinamika aktivnosti

Sredstvo je primenjeno u grupi sastavljenoj od 5 meštana sela (5 muškaraca) upoznatih sa najširim opsegom poljoprivrednih aktivnosti tokom čitave godine.

OBJAŠNJENJE VIZUALIZOVANIH REZULTATA PRIMENE PRA SREDSTVA –SEZONSKI KALENDAR U SELU LUKAVICA:

Sezonski kalendar kao PRA sredstvo omogućava vizualizovani uvid u četiri osnovna

parametra održivog farm m se dobijaju informacije o klimatskim uslovima područja u kome je sredstvo primenjeno, najznačajnijim granama poljoprivrede za dato po je, ekonomskom statusu doma tva sa svim navedenim delatnostima kao i dinamici aktivnosti u poljoprivredno aktivnim domaćinstvima. Sva č rametra su vizualizovana u jednogodišnjem periodu, za svaki mesec posebno.

Primena sredstva ne podrazumeva dobijanje preciznih informacija koje bi u kalendar bile unešene od strane samog PLA pomagača, već se izvođenje sredstva prepušta samoj grupi far a.

Tako i cilj prim sredstva nije acija, već i uk mera u proces predstavljanja e situacije.

KLIMATSKI USLOVI – Značajniji pad temperature započinje krajem oktobra i u kratkom nskom periodu se spušta is C, da bi se tokom decembra, januara i februara zadržala na najnižim vrednostima i do -24° C sa prosekom od - 10° C. Već po o arta temperatura počinje da raste i taj kurs zadržava i u aprilu i maju. Prosečna tem a u toku ova tri meseca iznosi 1 20° C. Maksimalne temperature očekuju se krajem juna, tokom jula i tokom celog avgusta, sa prosečnim vrednostima i preko 30° C. Od po a m tura je u konstantnom opadanju, da bi se toko tobra zadržala na određenom nivou, a sredinom ili krajem oktobra i kratkotrajno skočila (Miholjsko leto). Te ra e oscilacije prate i oscilacij čini padavina. Najz ajnije količine pa n arta i traju sve do kraja maja meseca i ponavljaju se u jesenjem periodu ( od septembra do novembra). Za razliku od kišnog perioda, sušni period traje prose no 2 meseca, od kraja juna meseca do kraja avgusta. Od kraja novembra do sre m a, količina padavina ostaje na ujednačenom nivou.

POLJOPRIVREDNE GRANE FARMERA LUKAVICE – U toku primene sezonskog kalendara, poljoprivrednici Lukavice su kao najznačajnije grane poljoprivrede za svoje se dvojili stočarstku i ratarsku proizvodnju.

U okviru stočarske proizvodnje zastupljen je uzgoj velikih preživara, uzgoj koza i ovaca i uzgoj svinja.

Sezonski kalendar daje sliku kombin o istema uzgoja goveda, pre svega muznih krava. U periodu od poč oktobra do početka maja meseca zastupljen je zatvoreni, štalski sis eri navode sve aktivnosti koje podrazumeva ovakav na z goveda ( hranjenje, napajanje uža, čišćenje objekata, uzml i . Od početka maja meseca počinje otvoreni, pašnjački sistem uzgoja. Nivo aktivnosti u govedarstvu je, prema iskazima mera, različit u toku godine. U toku perioda pr e tnje ispaše, nivo aktivnosti je v samo za jednog člana porodice koji brine o govedim a pašnjacima, dok za ostale č aćinstva ada. jesenjeg i zim g ioda nivo aktivnosti je veći za sve članove domaćinstva koji učestvuju u govedarskoj proizvodnji.

Nivo aktivnosti je isti i u ovčarskoj i oj proizvod Ispaš i koza traje od početka maja do početka oktobra, ili u nekom domaćinstvima do prvih snežnih padavina. , dok se u toku ostalih meseci ovce drže zatvorenim sistemom uzgoja, kada su osnovne aktivnosti hranjenje, napajanje, čišćenje, m , uzgoj jagnjadi i jaradi i prerada mleka. Vecina farm koze koristi za mužu. Partus koza i ovaca započinje v okom januara i proteže se tok log februara. Prip oza i ovaca

erstva. Ovim sredstvo

druč ćinsetiri pa

m ok

nač

goj teladi, prerada

U toku

a ovaca

ust k

mer

ljučivanje far

četkper

četk

mpedavi

dine

tem držanja. Kao aktivnosti, farmčin ueka

olećn

sko

ene samo prikupljanje potrebnih inform

sopstven

vreme pod 0°

m mtura

sept

0 -

embra, te pera

turna oč

e u koliekuju se od sredine m

čart

lo iz

ovan g setka

gojatd. )

, m

fareći lanove dom

i lea n per

op

u kozarsk nji.

užaera Lukavice (oko 90%), ovce i

eć t om ce

4

z u očekuje se u toku a cifičnu aktivnost u včarskoj proizvodnji, farmeri navode strižu koja se obavlja u junu mesecu.

rta, kukuruz se seje od 1. do 15.

nim kopanjem u julu mesecu. Berba se obavlja već od sredine septembra meseca, nakon č

emljišta za kulturu, koja se dvija početkom oktobra, setva obavlja od sredine oktobra do sredine novembra

meseca

EKONOMSKI STATUS DOMAĆINSTVA SA SVIM NAVEDENIM DELA

ktobar. Ovakve tvrdnje opravdavju se nabavk

afte) i intenzivnijim oboljenjima životinja koja se javljaju u toku prelask

šetka kopanja kukuruza, krajem juna meseca, do sredine avgusta kada p

apočinje uglavnom oko 20. septembra. Povećanje nivoa aktivnosti u ovčarstvu i kozarstvprila meseca zbog prehrane jaradi i jagnjadi. Kao spe

o Uzgoj svinja se odvija u zatvorenom sistemu sa svim delatnostima koje takav način

držanja podrazumeva – hranjenje, čišćenje, uzgoj prasića. . . Tokom novembra obavlja se klanje tovljenika i prerada mesa, uglavnom za sopstvene potrebe domaćinstva (oko 90%).

Kao najznačajnije ratarske kulture, primenom ovog sredstva, ispostavljaju se kukuruz i pšenica.

Nakon obrade i pripreme zemljišta, koja se odvija tokom ma aprila. Nakon nicanja kulture obavlja se borba protiv korovskih biljaka prvo

hemijskim putem primenom herbicida (u maju) a zatim i mehaničkim putem kopanjem u junu i ponovlje

ega se zemljište priprema za sledeću kulturu i đubri. Za razliku od kukuruza kod pšenice se nakon pripreme z

oPrema tvrdnjama farmera uzgoj pšenice zahteva znatno manje aktivnosti u poređenju

sa uzgojem kukuruza. Najznačajnije aktivnosti su, pored pripreme zemljišta i setve, prolećna prihrana koja se odvija od početka marta do sredine aprila i primena herbicida koja se nastavlja na prolećnu prihranu i traje sve do početka maja. Nakon ovih aktivnosti uzgoj pšenice ne iziskuje veću angažovanost farmera sve do vršidbe koja se odvija od 1. avgusta i traje oko 30 dana.

Prirodne livade daju mogućnost jedne kosidbe u godini, koja traje u periodu od polovine jula do početka avgusta meseca.

Šljiva je najzastupljenija kultura u voćarskoj proizvodnji. Najveći nivo aktivnosti u proizvodnji šljiva traje u periodu od početka marta do kraja aprila, kada se obavlja prskanje biljaka( 2 puta, na početku i na kraja cvetanja) i prihrana i u toku berbe, koja traje od sredine avgusta do sredine septembra.

TNOSTIMA – Sezonski kalendar pokazuje da su rashodi na farmi znatno učestaliji u odnosu na prihode u toku jedne godine. Kao najkritičniji period, sa najvećim nivoom rashoda na farmi navode se mart i april i avgust, septembar i o

om repromaterijala (semenski materijal, veštačko đubrivo, zaštitna sredstva i povećana potrošnja n

a sa jedne na drugu vrstu ishrane. Najveće prihode farmeri Lukavice očekuju tokom maja meseca od prodaje jagnjića i jarića. Niži prihodi očekuju se tokom cele godine od prodaje mleka i mlečnih proizvoda i telića.

DINAMIKA AKTIVNOSTI – Najaktivniji period za poljoprivrednike Lukavice počinje već početkom marta meseca i traje sve do kraja maja, da bi dinamika aktivnosti u junu mesecu počela da opada sve do sredine septembra kada počinje da raste i u pojačanom intenzitetu traje sve do kraja novembra meseca. Najkritičniji meseci, sa najvećom dinamikom aktivnosti, su mart, april, maj i avgust, septembar i oktobar. Slabiji intenzitet aktivnosti se očekuje u periodu od zavr

očinje vršidba. Period sa nešto manje aktivnosti je jedino zimski period, kada se aktivnosti na farmi svode isključivo na aktivnosti koje podrazumeva zatvoreni sistem uzgoja stoke i vođenje domaćinstva.

5

KATEGORIZACIJA PREMA IZVORIMA PRIHODA-LUKAVICA PRA SREDSTVO-VIZUALIZACIJA

POLJOPRIVREDNI IZVORI PRIHODA

VANPOLJOPRIVREDNI IZVORI PRIHODA

PENZIJE IZ RADNOG ODNOSA 50%

PLATE ZAPOSLENIH 10-15%

PRODAJA MLEKA 8-10%

PRODAJA TELADI I JUNADI8-10%

PRODAJA JARIĆA 10%

PRODAJA JAJA 10%

PRODAJA SIRA 5%

PRODAJA RAKIJE 5%

PRODAJA DRVA 5%

PRODAJA PEČURAKA 5%

PRODAJA MEDA 3%

PRODAJA PRASIĆA 2%

PRODAJA GLISTENJAKA 1 DOMAĆINSTVO

MALA PREDUZEĆA 2%

6

7

OBJAŠNJE TVA – KATEGORIZACIJ ELO LUKAVICA

Sredstvo je primenjeno u grupi od osam eštana sela, 2 žene i 6 muškaraca. Primena ovog sredstva im č om ekonomskom sistemu vo razdvaja ihode iz poljopr rednih delatnosti i pokušava da izvore prihoda raspor a unutar svake

aćinstava, izražen procentualno, koji ostvaruje navedeni izvor prihoda. Vanpoljopr a u Lukavici imaju ve m

u pojedina Učesnici u radu gru iji čestvuju u

u u 50% domaćinstava i po sigurnosti su značajniji izvor od plata aposlenih ko 15% domaćinstava. Iako tek 2% domaćinstava stvaruje pri a preduzetništva. . . ), a su česnici u radu identifikovali kao značajan zbog količine sred mski

tih domaćinstava. 5% domaćinstava ostvaruje sezonske prihode od sejih resursa ili ot gih domaćinstava. Prodaja pečuraka donosi dodatne

prihode za oko 5% domKategorizacija prem zvorima prihoda iz poljoprivredn

prihodi iz stočarske ljeni u malom broju domaćinastava, jer je, kao što primena ostalih PRA sredstava pokazuje, obim stočarske proizvodnje u ovom selu mali. Tako je prodaja teladi i junadi izvor prihoda za oko 8-10% domaćinstava u selu. Istim procentom je obuhvaćena i prodaja mleka kao izvor prihoda. Preradom mleka ( sir) sa tržišnim viškovima bavi se oko 5% doma e stiče dopunski izvor prihoda, zbog malih proizvodnih kapaciteta i dovoljavajuće cene sira(najčešćproizvedene količine kravljeg mleka prodaje neprerađeno ). Prodaja je kao izvor prihoda zastupljena u 10% domaćinstava, a prodaja prasića tek u 2% domaćinstava, zato što je svinjarska proizvodnja u dom a bez tržišnih viškova, zbog neorganizovanog tržišta i niskih otkupnih , koje ovu proizvodnju čine nerentabilnom. Ono što prodaju jarića izdvaja kao značajniji izvor prihoda u domaćinstvima koja se bave kozarstvom jeste rentabilnost proizvodnje sa malim ulaganjima i zadovoljavajući rodaja jaja je izvor prihoda zastuplje skom sistemu 5% domaćinstava

Prodajom rakije ode ostvaruje 5% domaćinstava, a prodajom meda 3% domaćinstava. Jedno se domaćinstvo ovog sela bavi proizvodnjom glistenjaka, tako da je to jedan od značajnijih izvora prihoda za ovo domaćinstvo.

Primena PR acija prema izvorima prihoda primenjena u radu sa grupom meštana sela Lu a pokazuje da su u skoro svim domaćinsvima istovremeno prisutni i poljoprivredni i vanpoljoprivredni izvori prihoda. Upravo to što konačni procentualni iznos učešća poljoprivrednih izvora prihoda u ekonomskom sistemu domaćinstava aćinstva bave mešovitom proizvodnjom i st kozvanim “svaštarenjem”, oslanjajući svoj ekonomski sistem u značajnom stepenu na vanpoljprivredne izvore prihoda.

NJE VIZUALIZOVANIH REZULTATA PRIMENE PRA SREDSA PREMA IZVORIMA PRIHODA- S

ma za cilj vizualizovano predstavljanje u

sela. Sredstešća poljoprivrede u ukupn

ivrednih i vanpoljoprivpredi na osnovu jednog kriterijum

grupe, broj domivredni izvori prihodčnog ćinstva.

liki značaj u ekonomskope su kao najznačajnsistem doma

vanpoljoprivredni izvor prihoda identifikovali penzije iz radnog odnosa koje uekonoskom sistemz je ostvaruju članovi oko 10-

hode iz m rede (privatno ale priv ovaj izvor prihodstava ko u ekonou je unosi

če i prodaje drva, sistemiz svo kupom drva od dru

a va u Lukavici. ćinstaa i e proizvodnje pokazuje da su

proizvodnje zastup

ćinstava, koji timneza e koziji i ovčiji, dok se 80%

jarića

aćinstvim cena

m potrebama tržišta. Pn u ekonom sela.

prih

A sredstva –kategorizkavic

jeste veći od 100 pokazuje da se sva domiču izvore prihoda ta

8

KATE R IC ZU A GORIZACIJA P EMA ŽIVOTNOM STANDARDU-LUKAV

A-PRA SREDSTVO-VI ALIZACIJ

POLJOPO AKTIDOMAĆ(2. kateg-penzija, izvor pri-svi članosposobni -motokult-do 1-1, 5obradivipovršina(usitnjene-prosečn-prosečn-do 2 svin-živina

vori prodaje srihodi va (20rihodi ja

7

RIVREDNVNA INSTVA orija) najvažniji

hoda vi radno

ivator(30%) ha

h parcele ) o 5 koza o 5 ovaca je

ihoda od toke od prodaje %) od prodaje

%

-izprp

drpa

0

-

-j

POLJOPRIVREDNONEAKTIVNA

DOMAĆINSTVA (1. kategorija)

-penzija ili plata kajedini izvor prihod

-radno sposobni članovi -živina

-samo baštenska proizvodnja

-prodaja voća i povrća(40%)

-prodaja jaja (50%

10%

o a

)

POLJA

DO(1.

-plate inajvažprihod-svi člasposob-1-1, 5 površinusitnje-traktoprikljumotok- oko 2--do 10 (50% ugrla ov-2-3 svi-živina -izvori od mleka ili s-izvor od -izvori priprodaje st

1

OPRIVREDNO KTIVNA

MAĆINSTVA kategorija) li penzije, niji izvor a novi radno ni ha obradivih a(parcele

ne) r sa do 2 čka (80%) ili

ultivator 3 grla goveda

koza ili ovaca zgaja preko 10 aca ili koza) nje

prodaje ira

prodaje jaja hoda od oke 5%

SOCIJAUGROŽ

DOMAĆI -socijalna -nema res-nedostatasnage

1 %

LNEN

NST

poursek r

O A VA

moć

adne

POLJOPRIVREDNO NEAKTIVNA DOMAĆINSTVA (2. kategorija)

-penzija ili plata kao jedini izvor

prihoda -radno sposobni

članovi -resursi postoje,

ali su neiskorišćeni

4%

OBJAŠNJEN ALIZOVANIH REZULTATA PRIMENE PRA SREDSTVA-K EMA ŽIVOTNOM STANDARDU U SELU LUKAVICA:

Sredstvo je primenjeno u grupi sastavljenoj od 5 meštana sela, dve žene i tri muškarca.

Kategorizacija prema životnom standardu, kao PRA sredstvo, omogućava nam sticanje uvida u način s p razlike prema standardu domaćinstava, koliko različitih kategorija standarda u selu im aćinstava, izraženo procentualno, je obuhvaćeno svako

o identifikovali dve osnovne kategorije, u okviru kojih ik bog blizine grada, osnovna podela domaćinstava je na poljoprivredno aktivna i poljoprivredno neaktivna domaćinstva. Unutar ovih kategorija, identifikovane su po dve dodatne kategorije. Kkategorija socijalno ugroženih domaćinstava. Kategorizacija prema životnom standardu pokazuje da u selu Lukavica ima 5 ražličitih kategorija domaćinstava.

k kategorijom polj vredno aktivnih domaćinstava obuhvaćeno je 15% teri aćinstva u Lukavici su sledeće: jedan ili više članov redni izvor prihoda (plata ili/i penzija). Ova doma aju dovoljno radno sposobnih članova. Od poljop eno ovom kategorij duje traktor, sa dve osnov ine tava obuhvaćenih ovom kategorijom ) ili

tok ćinstava obuhva ih ovom kategorijom), obrađuje prosečno 1-1, 5 ha ze , u pr uzgaja 2-3 grla goveda, do 10 koza ili ovaca( 50% domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom uzgaja preko 10 ovaca ili koza), 2-3 svinje i živinu. Značajan poljoprivredni izvor prihoda je prodaja telića, jarića, prasića, prodaja mleka i/ili sira i prodaja jaja.

Drugom kategorijom poljoprivredno ivni o instava obuhvaćeno je 70% domaćin i ov og d ć u L v u deće:jedan ili dva starija člana do pe e a ivredni izvor oda, a istovrem o a redno aktivna ad rivrednih resursa ovo domaćin orijom je opskrbljeno motok za, do 2 svinje i živinu. Oko 70% domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom prerađuje mleko, a tek polovi d njih ostvaruje prihode prodajom sira. Poljoprivredni izvori prihoda zastupljeni u ovoj kategorijisu od prodaje jarića, jaja i drva(20% domaćinstava obuhvaćenih ovom katego

jo ed mać eno je 10% od ukupnog broja seoskih dom adno sposobnih članov nzije jednog ili dva starija a ji su neiskorišćeni. Zastup a a 40% domaćinstava obuhvaćenih ovom kategorijom, i živinarska proizvodnja malog obima. . Osim plate ili penzije dodatni izvori prihoda je od prodaje jaja (50%domaćinstava).

Druga kategorija poljoprivredno neaktivnih domaćinstava obuhvata 4% od ukupnog broja domaćinstava Lukavice. Karakteristike ovog domaćinstva su sledeće:plata ili penzija jednog ili dva člana domaćinstva su jedini izvor prihoda. Ovo domaćinstvo ne koristi svoje poljoprivredne resurse, ali ima radno sposobne članove.

Kategorijom socijalno ugroženih domaćinstava obuhvaćeno je 1% domaćinstava u

JEIZA

VC

IZUIJA PRATEGOR

na koji

m od navMeštan

su idenfi

m

edi, fik

eštani

enih katučesnici ovali do

ela

egoriju radudatne

ravea i koliko doma. grupe, surazl e. Z

prv

ategorija koja se nalazi izvan ove podele je

Ta o jedomaćina domaćinstva rivrednine prikultivatomlje

prvom va. Kstva poljo

esursačne 0% dooseku

opridomprivi imvaććinsćen

staćinsu h rljur(2

arakostvaprivre dom

mašma

stike oe vano aktinstvo(80%

vog poljoivna obuhdoma

rujdnać om pose

mo

akttvainćič

buga

stava. Kamaćinstveno i nai imaju

stvo imaultivatorim

raa jzn d sla,

kterostvaačajnovol

edećeobrađ

stikerujuiji izv

jno r: 30%uje 1

akvnzr nodo

-1, 5

omaije i to jprihoda do sposobnmaćinstava ha zemlje,

ins jedmaih o uz

h dukalni va. Ovaa. Onih o

osečn

i stnstvlanhvja

ovaćepr

maćici snpolj domd povomo 5 o

sleopraćinstva su poljoljop

kategvaca, prosečno 5 ko

prihpriv

ma o

rijom). Prva k

a. Osnovčlan doljen je s

ate

nim

gorija

vanpoljaćinstvamo bašt

pol

opriv. Posenska

privraćinstavredni izeduje re proizvo

no neaa. Ovovori prihsurse (odnja, sa

kt dodbje tr

ivnih doomaćinsa su plakti, obržišnim

instaima posle povvima

vadonihršin u

obuhvoljn ili pee) ko

samo

tvote zadviš

aiveko

vaćo r

9

10

Lu a res

kavici. Ovakvo domaćinstvo prima socijalnu pomoć i to je jedini izvor prihoda. Nemurse.

ranije -OBJEKTI ZA UZGOJ STOKE

NEADEKVATNI

Ranije -1. GRUPA:

-NEDOSTATAK SREDSTAVA ZA ULAGANJE U POVEĆANJE POLJOPRIVREDNE

PROIZVODNJE -NEORGANIZOVAN PLASMAN

POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA -NERENTABILNOST POLJOPRIVREDNE

PROIZVODNJE -NEZAPOSLENOST

-NEINFORMISANOST O FINANSIJSKIM

MEHANIZMIMA ZA PODRŠKU RAZVOJU POLJOPRIVREDNE PROIZVODNJE

-NEDOSTATAK EDUKATIVNIH

PROGRAMA

-NEPRIMENJIVANJE SAVREMENIH METODA U POLJOPRIVREDNOJ

PROIZVODNJI

Ranije

-ZAGAĐENJE REKE -NEDOSTATAK MEHANIZ JE -NEFUNKCIONALNA POLJOPRIVREDNA SLUŽBA

-BAKTERIOLOŠKA NEISPR OST VODE

MI SAMI MI SAMI UZ POMOĆ SA STRANE SAMO UZ POMO TRANE Ć SA S

ACI

AVN

11

12

-MALI STOČNI FOND

-LOŠ RAS AV STOKE

Kasnije

-US G ZEMLJIŠTA

-DOTRAJMREŽE

PUTEVI(PROBLEM ODRŽAVANJA IONE

-BAKTERIOLOŠKA NEISPRAVNOST

STVARANJE OPCIJA ZA POBOLJŠANJE NIRANJA U SELU LUKAVICA- VIZUA

kasnije Kasnije 2. GRUPA

NI SAST

--ZASTARELA POLJOPRIVREDNA MEHANIZACIJA

-NEDOSTATAK PRIKLJUČNE

MEHANIZACIJE

ITNJENOST POLJOPRIVREDNO

ALOST VODOVODNE

-LOŠI LOKALNI I SEOSKI

-NEDOSTATAK KANALIZACMREŽE

VODE

-LUKAVICA– SREDSTVO PLA

LIZACIJA

OBJ

Ouškara

laniranjreds

mateg

A E U ZOVANIH REZULTATA PRIMENE SREDSTVA A VARANJE O JA U SELU LUKAVICA:

v e o u većoj grupi sastavljenoj od 12 meštana (4 žene i 8

m c p sa drugim grupama. Stvaranje opcija, kao sredstvo p a im e rezultate prim prvog sredstva situacione analize-p tavlj . Nakon primsituacione analize, ovo sredstvo se, u fazi planiranja PLA metode, vraća na probleme koje su eštani identifikovali primenom PRA s tva –predstavljanje situacije u selu i k orizu p r u potrebnom za njihovo rešavanje i prema njihovim mogućnos a av tih problema estvuju. Otuda su sve identifikovane probleme meštani, učesnici u radu grupe, podelili na one koje mogu da reše sami, za čije rešavanje im je osim mobilizacije vlastitih re a potrebna i pomoć sa strane i one u čijem rešavanju ne mogu da učestvuju. Probl su razlikovani i na one koji mogu biti rešeni u skorije vreme i one za čije rešavanje je potrebno više vremena ili su uslovljeni rešav em k ugih blema sa navedene liste.

č u radu grupe samo jedan identifikovani problem kate o a mogu rešiti m zacijom vlastitih potencijala, a to je

r a je a stoke ili njihova adaptacija. Po njihovom mišljenju a e g m ahteva velika ja, a problem je aktuelan zato što st i c d aju postojeći o očarske proizvodnje. Uz povećanje i n v le e mogao rešiti mobilizacijom vlastitih potencijala samih

proi a sr z ju ili adaptaciju i znanje o neophodnim zoohigijenskim uslo koje objekti treba da zadovolje). Ovaj problem je kategorizovan kao onaj koji se m re u em vremenskom periodu.

MI SAMI UZ POMOĆ SA STRAN probleme identifikovane kao one u čijem rešavanju čestvuju de čnim unosom vlastitih resursa učesnici u radu su podelili u dve grupe. Tako su u prvu grupu smešteni problemi čije rešavanje jeste uslov za lakše rešavanje problema iz druge grupe. Otuda su problemi iz prve grupe svrstani u one koji zbog važnosti moraju biti rešeni u kraćem vremenskom periodu. Nedostatak sredstava za ulaganje u po nje poljoprivredne proizvodnje je problem u čijem rešavanju meštani mogu da tvuju kao korisnici dugoročnih kredita pod povoljnijim uslovima od sadašnjih ili u jem, uz finansijsku pomoć sa strane, delimičnih sredstava za realizaciju projekata na svojim farmama. Međutim, meštani su neinformisani o finansijskim mehanizmim zvoju poljoprivrede, što identifikuju kao problem u čijem rešavanju mogu učestvovati uspostavljanjem mreže informacija koje bi kontinuirano dobijali od n nih institucija koje realizuju programe za ruralni razvoj. Neorganizovani plasman poljoprivrednih proizvoda i loše otkupne cene, poljoprivrednu proizvodnju čine nere tako da meštani svoje učešće u rešavanju ovog problema vide kroz različ ipove udruživanja, kroz edukativne programe iz oblasti marketinga poljoprivred izaciji proizvodnje, primene odgovarajućih savremenih metoda u poljoprivrednoj proizvodnji. Nezaposlenost je problem u čijem bi rešavanju meštani mogli da učestvuju povećanjem poljoprivredne proizvodnje uz finansijsku pomoć sa strane, osposobljavanjem putem različitih edukativnih programa za otvaranje malih i srednjih preduzeća, seoski i agro turizam, brendiranje proizvoda. Za rešavanje ovog problema potrebna im je stručna i

ŠNJPL

o sra) i , pranje

je ih tima d

NJE VNIRA

dstvo rovereenjuj

situaci

remu

IZNJA

je primno ue sje u

a vreš

ALI-ST

enjen radu

na selu

emenanju

PCI

eneene drugih PRA sredstava i dovršetka

reds

uč

sursemi

su obili

ulaganbim st

E: Svelimi

većaočeslagan

a za podršku ra

adlež

ntabilnom, ite tnih proizvoda, standard

anjM

gorizadnjvanjojećzvodzvođvimaože

neI SAvali obovokapaje oča (

šiti

ih drMI: Ukao onkata z probleiteti zaaj probedstva

krać

meštani mogu da u

proesnici j koji uzgoja ne z

ovoljavm bi sa gradn

izgrešpopro

13

finU d i mogu da

čestvuju mobilizacijom vlastitih potencijala uz podršku sa strane jesu oni koji se odnose na pove

ovan nedostatkom kanalizacione mreže

anovnici sela na vreme bili obavešteni o neupotr

ansijska pomoć.

rugu grupu problema iz kategorije onih u čijem rešavanju meštanu

ćanje obima stočarske i ratarske proizvodnje. Mali stočni fond je problem koji bi meštani mogli da reše sami ukoliko bi se za to stekli preduslovi rešavanjem problema iz predhodne grupe. Loš rasni sastav stoke je problem za čije rešavanje je proizvođačima ovog sela potrebna pomoć sa strane. Pomoć bi se sastojala u nabavci priplodnog materijala i pružanju savetodavnih usluga. Nedostatak priključne mehanizacije i zastarelost mehanizacije(prosečno preko 35 godina) su problemi u čijem rešavanju meštani mogu da učestvuju delimičnim unosom vlastitih sredstava, ukoliko se za investiranje osposobe rešavanjem problema iz prve grupe.

Ovi problemi su kategorizovani kao oni za čije rešavanje je potreban duži vremenski period

SAMO UZ POMOĆ SA STRANE:Prema važnosti za poboljšanje uslova života bi, po mišljenju meštana, u što kraćem vremenskom periodu trebalo rešiti problem sa zagađenjem Lukavičke reke. Ovaj problem je uzrok

(rešenje putem septičkih jama, otpadne vode se slivaju u reku). Nedostatak kanalizacione mreže je problem u čijem rešavanju meštani ne mogu da učestvuju vlastitim sredstvima, osim jačanjem svesti o važnosti zaštite životne sredine ( u slučaju dodatnog zagađivanja reke bacanjem otpada i premeštanjem septičkih jama). Bakteriloška neispravnost vode je uzrokovana dotrajalošću vodovodnih cevi. Zamena vodovodnih cevi je zbog obima investicija koje zahteva svrstana u problem za čije je rešavanje potreban duži vremenski period, ali bi se, prema mišljenju meštana bakteriološka ispravnost vode, koja se povremeno pojavljuje kao problem, mogla u nadležnim institucijama proveravati, kako bi st

ebljivosti vode za piće. Meštani smatraju da u rešavanju ovog problema ne mogu da učestvuju. Problemi u poljoprivrednoj proizvodnji u čijem rešavanju meštani ne mogu da učestvuju jesu nedostatak mehanizacije, usitnjenost poljoprivrednog zemljišta i nefunkcionisanje poljoprivredne službe. Usitnjenost poljoprivrednog zemljišta je problem čije rešavanje zahteva duži vremenski period zbog sredstava potrebnih za komasaciju. Poljprivredni proizvođači smatraju da nemaju nikakav uticaj na rad poljoprivredne službe, ali da je to problem koji treba rešiti u kraćem vremenskom periodu zbog njegove važnosti. U nabavci mehanizacije(traktora) domaćinstva ne mogu da učestvuju vlastitim sredstvima. Meštani imaju problem sa održavanjem lokalnih i seoskih putevima. Oni su nasuti, ali se nasute površine zbog konfiguracije terena stalno ispiraju. U trajnijem rešavanju ovog problema meštani ne mogu da učestvuju unosom vlastitih sredstava.

14

Rezultati anketiranja meštana sela u opštini Dimitrovgrad

2. d stalnog zaposlenja bave poljoprivrednom proizvodnjom. Njihovi

Ispitivanjem upitnicima obuhvaćen je uzorak od 10 meštana sela u opštini Dimitrovgrad. Od meštana sela obuhvaćenih ispitivanjem 8 su pripadnici muškog i 2 pripadnice ženskog pola. 60% ispitanih pojedinaca je starosti od 25 – 35 godina, 30% je starosti od 46 – 55 godina i 10% starosti od 36 – 45 godina.

1. Tipa mesto u kome žive - 9 domaćinstava obuhvaćenih ispitivanjem živi u naselju zbijenog tipa - 1 domaćinstvo obuhvaćeno ispitivanjem živi u naselju raštrkanog tipa.

Od ispitanih pojedinaca njih 40% je stalno zaposleno, ali bez redovnih prihoda. Oni se poreposlodavci su UTP „ Balkan” ( 2 ispitanika, kuvar i konobar), Republički hidrometeorološki zavod ( 1 ispitanik- meteorološki tehničar) i JP Komunalac( 1 ispitanik, rukovalac građevinskim mašinama). 50% je nezaposleno( 4 ispitanika se bave stočarskom proizvodnjom, a 1 priprema objekte za pokretanje seoskog turizma), a 10% je samozaposleno ( 1 ispitanik, frizer).

3. Stepen i vrsta obrazovanja:

-40% ispitanih meštana sela završilo je samo osnovnu školu -50% ispitanih meštana sela završilo je srednju školu -10% ispitanih meštana sela završilo je stručnu školu

4. Koliko dugo žive u ovoj oblasti: - celi život u ovoj oblasti živi 50% ispitanika - od 34 do 4 godine ukontinuitetu u ovoj oblasti živi 50% ispitanika. Razlozi za doseljenje u ovu oblast ( 3 ispitanika doseljena iz drugih sela u Dimitrovgradu, a 2 ispitanika iz drugih opština) su kod različitih ispitanika različiti:

1. Nostalgija; 2. Gubitak radnog mesta, proširenje porodice, ostavljanje stana i kuće u gradu

mlađoj generaciji; 3. Ljubav prema životu na selu i želja za bavljenjem stočarstvom, pčelarstvom i etno

turizmom; 4. Zbog životne sredine. 5. Udaja.

15

POLJOPRIVREDNA GAZDINSTVA 1. Površina kojoj gazdinstvo ispitanih pojedinaca raspolaže:

-50% - 10 ha

0%

vi posedi ispitanih meštana sela su u opštini Dimitrovgrad u selu Lukavica ( 60%

ispitanika), dok 40% ispitanika pose ki

Odo

2. Da lipogođe- 70% i- 30% i 3. Stoč . J ćinstva se bave uzgojem činčila, broj grla po om

2. S grla u pol a obuhvaćenih ispitivanjem izno

autohtone rase svinja,

- 1 dom- 1 domB) M ldom- 2 dom- 1 dom

maćinstvo se bavi uzgojem landrasa. Broj grla – 1. . Ovce – 3 domaćinstva se bave uzgojem ovaca. Ukupan broj grla u poljoprivrednim

gazdinstvima poljoprivrednih proizvođača obuhvaćenih ispitivanjem iznosi 292 grla. Rasni sastav: A)Lokalni soj pramenke. Broj grla po damaćinstvima: - 1 domaćinstvo- 105 grla - 1 domaćinstvo – 100 grla - 1 domaćinstvo 60 grla

zemlje

-1 - 5 ha zemlje

-20% - 2 ha zemlje

-20% - manje od 1 ha zemlje

S

duje zemlju u selima: Kamenica, Visoč

rovci, Petačinci i Vrapča.

je Vaša porodica posedovala zemlju u susednim državama i do kada? Da li ste ni promenom granica u prošlosti? spitanika nije promenom granica ostalo bez svojih poseda spitanika je promenom svojih granica ostalo bez poseda.

ni fond :

1d

užnoamerička činčila – 2 domaaćinstvu 60, ukupan broj grla 120. vinje – 8 domaćinstava se bavi uzgojem svinja. Ukupan broj

joprivrednim gazdinstvima poljoprivrednih proizvođačsi 69 priplodnih grla i 40 prasića.

Rasni sastav: A)Mangulica, autohtona rasa: 4 domaćinstva se bave uzgojemmangulica, ukupan broj priplodnih grla 60, ukupan broj prasića 60. Broj grla po domaćinstvima: - 1 domaćinstvo – 40 priplodnih grla i 60 prasića - 1 dom 0 svinja aćinstvo – 1

aćinstvo - 8 svinja aćinstvo – 2 svinje ezi:3 domaćinstva se e bave uzgojem meleza. Ukupan broj grla je 8. Broj grla po

aćinstvima : aćinstva – po 2 svinje aćinstvo – 2 svinje.

C) 3

Landras:1 do

16

B) Bardoka : 1 domać ovaca. Ukupan broj rla – 27.

j grla u poljoprivrednim vrednih proizvođača obuhvaćenih ispitivanjem iznosi 26.

za, autohtona rasa : 3 domaćinstva se bave uzgojem ove e koza. .

ćinstva se bave uzgojem domaće bele koze.

roj grla po domaćinstvima: 2 domaćinstva – 5 grla.

dnih proizvođača obuhvaćenih ispitivanjem

roj grla po domaćinstvima: – 6 grla

2 domaćinstva – 5 grla

ednih proizvođača obuhvaćenih ispitivanjem

sa : 1 domaćinstvo uzgaja autohtonu rasu Ukupan broj iznosi 126.

tvima:

zgajaju konje. Ukupan broj grla u poljoprivrednim ih proizvođača obuhvaćenih ispitivanjem iznosi 4.

ćinstvima:

ski magarac).

aćinstva se bave uzgojem autohtone rase svinja, lodnih grla 60, ukupan broj prasića 60. Broj grla po

- 1 domaćinstvo – 40 priplodnih grla i 60 prasića

instvo se bavi uzgojem ove autohtone rase g4. Koze – 5 domaćinstava se bavi uzgojem koza. Ukupan brogazdinstvima poljopriRasni sastav:

A) Balkanska koautohtone ras

Ukupan broj grla :16Broj grla po domaćinstvima: - 1 domaćinstvo – 10 grla - 1 domaćinstvo 5 grla - 1 domaćinstvo – 1 grlo B) Domaća bela koza : 2 domaUkupan broj grla: 10 B- 5. Goveda – 3 domaćinstva se bave uzgojem goveda. Ukupan broj grla u poljoprivrednim gazdinstvima poljoprivreiznosi 16 grla goveda. Rasni sastav: domaće šareno goveče u tipu simentalca. B- 1 domaćinstvo - 6. Živina – 4 domaćinstva se bave živinarstvom. Ukupan broj živine u poljoprivrednim gazdinstvima poljoprivriznosi 214. Rasni sastav:

A) Svrljiška kokoška, autohtona raživine.

B) Domaći melezi : 3 domaćinstva se bave uzgojem meleza. Ukupan broj - 88. Broj po domaćins- 1 domaćinstvo – 20 - 2 domaćinstva – 34 7. Konji - 2 domaćinstva ugazdinstvima poljoprivrednRasni sastav : bosanski brdski konj, autohtona rasa. Broj grla po doma- 1 domaćinstvo – 3 grla - 1 domaćinstvo – 1 grlo. 8. Magarac – 1 domaćinstvo uzgaja autohtonu rasu magarca ( balkanUkupan broj grla – 1.

4. Autohtone rase :

1. Svinje: Mangulica: 4 dommangulica, ukupan broj pripdomaćinstvima:

17

- 1 domaćinstvo – 10 svinja - 1 domaćinstvo - 8 svinja

upan

3. K autohto

kupan

. Ukupan broj grla– 4. a:

vo uzgaja autohtonu rasu magarca ( balkanski magarac).

selo mleko, jogurt, rakiju, sok, džemove?

- 1 domaćinstvo – 2 svinje 2. Ovce: Bardoka : 1 domaćinstvo se bavi uzgojem ove autohtone rase ovaca. Ukbroj grla – 27.

oze: Balkanska koza, autohtona rasa : 3 domaćinstva se bave uzgojem ovene rase koza.

Ukupan broj grla :16. Broj grla po domaćinstvima: - 1 domaćinstvo – 10 grla - 1 domaćinstvo 5 grla - 1 domaćinstvo – 1 grlo 4. Živina: Svrljiška kokoška : 1 domaćinstvo uzgaja autohtonu rasu živine. Ubroj iznosi 126. 5. Konji: bosanski brdski konjBroj grla po domaćinstvim- 1 domaćinstvo – 3 grla - 1 domaćinstvo – 1 grlo. 6. Magarci: 1 domaćinstUkupan broj grla – 1.

6. Da li proizvodite sir, ki

Proizvod Sir Kiselo mleko

Rakija Sok Džem NE

Broj domaćinstava

6 5 8 8 8 2

7. Prodaja proizvoda: - 3 domaćinstva prodaju sir, na pijaci u Dimitrovgradu i prijateljima - 1 domaćinstvo prodaje kiselo mleko, poznanicima i prijateljima.

svoje potrebe i enmaju tržišne viškove.

n porodice je zaposlen na farmi 1 domaćinstvo – 2 člana porodice su zaposlena na farmi 2 domaćinstva - 3 člana porodice su zaposlena na farmi

- 2 dom porodice su zaposlena na farmi - 2 domaćinstva – 5 članova porodice je zaposleno na farmi

ih

- 7 domaćinstava proizvode za 8. Zaposlenost članova porodice na farmi: - 3 domaćinstva – 1 čla- -

aćinstva – 4 člana

9. Vanpoljoprivredni prihodi gazdinstava poljoprivrednih proizvođača obuhvaćenispitivanjem: -50% domaćinstava ima prihode od plata

18

- 20% domaćinstava ima prihode od penzija hode od prodaje drva anpoljoprivredne prihode

ekog da Vam pomaže u radu na farmi ( povremeno, stalno)?

talno i 50% povremeno angažovanje pomoći na farmi.

ćena pomoć na farmi)?

lednjih deset godina počeli sa nekim drugim poslom?

E – 3 domaćinstva.

2 domaćinstva – uzgoj južnoameričke činčile - 1 domaćinstvo – lumbrikultura - 2 tva gojem mangulica. - 2 domaćinstva – seoski turiza

gazdinstvo ima sredstava da investira u neke alternativne/nove poslove? Da li imate dovoljno resursa, veština i znanja, interesa, ideja, materijalnih

sursa/novca, objekata pogodnih/dostupnih za druge poslove koje ste skoro počeli ili i ste počeli u budućnosti?

edujem znanje i ideje, ali nedostaju novčana sredstva.

aćenih

oć- 90% odgovora ora

ćeni ispitivanjem očavaju na farmama_

ni problemi – 80%

-10% domaćinstava ima pri -20% domaćinstava nema v 10. Da li zapošljavate n DA – 20%. Od čega 50% sNE – 80% 11. Da li sarađujete sa komšijama tako što se uzajamno pomažete u poljoprivrednimposlovima (neplaDA – 80% NE – 20% 12. Da li ste tokom pos

NDA – 7 domaćinstava. Od čega: -

domaćins – uzm.

13. Da li Vaše

reb 100% dogovora – Pos

14. Vrsta podrške koja je potreba poljoprivrdnim proizvođačima obuhvispitivanjem: -a) finansijska pom-b) povećanje stočnog fonda – 20% odogv-c) nabavka mehanizacije – 20% odogovora -d) stručno osposobljavanje – 10% odogovora 15. Problemi sa kojima se poljoprivredni proizvođači obuhvasu- nedostatak sredstava za ulaganje u povećanje poljoprivredne proizvodnje – 100% - infrastruktur- nestabilnost tržišta – 80%

19

- nabavka priplodnog materijala – 10% - nemogućnost pripreme dovoljne količine hrane zbog nedostatka mehanizacije – 10%

6. 100% ispitanika ima naslednike imanja.

7. Da li sami tražite rešenje pre nego što potražite savet?

E – 10% odogovora

za rešavanje problema na farmi tražili savete sa strane? A – 80% odogovora

je tražena pomoć za rešavanje problema na farmi ? O – 60% odgovora

rijatelji i saradnici – 40% odogovora

9. Gde bi tražili savet ?

kod stručnih lica, ali ne zna kojih – 10% odgovora ora

t o poslovanju u poljoprivredi?

A – 70% odgovora E – 30% odgovora

EZ ODGOVORA – 20%

ena sa Vama da bi razumeli Vaš problem ?

70%

1 1DA – 90% odogovora N 17. Da li steDNE – 20% odogovora 18. Od koga-lokalna NV-p 1- lokalna NVO – 70% odgovora - -ne zna – 20% odogov 20. Da li je jasno gde treba zatražiti save DN 21. Da li ste zbunjeni sa mnogobrojnim agencijama koje danas deluju u oblasti kreditiranja, poslodavstva i sl. ? NE – 40% odgovora DA – 40% odgovora B

22. Da li savetnici provode dovoljno vrem

DA NE

30%

23. Da li su savetnici pružili moguće rešenje koje bi bilo odgovarajuće za Vašu situaciju?

20

DA – 70%. Od čega :60% rešenja vezana za zoohigijenske uslove I način uzgoja

rizma. E- 30% odgovora.

4. Da li prihvatate njihov savet?

0%.

i prerada kao mogućnost za napredak a farmerima i drugim institucijama

odgovor:Teško

. odgovor:Uzgoj autohtonih rasa, povećanje proizvodnje za organsku proizvodnju autohtonih rasa i povećanje

ke proizvodnje

. Da li razmišljate o uvođenju promena u ratarstvu/ stočarstvu /plasmanu proizvoda a Vašoj farmi?

ovećanje uzgoja autohtonih rasa – 30% oizvodnje – 40% – 20%

ovećanje stočarske proizvodnje – 10%

Vlade, lokalnih vlasti, projekata, nekog drugog ? ( Donacije od lokalne NVO „ Natura Balkanika” i od rede.

koliko sarađujete, koje vrste usluga Vam nude i kako ih Vi koristite? NE – 90% DA 29. Da li vidite neku mogućnost za međugraničnu saradnju ili trgovinu? DA – 100% odgovora.

0. Molimo Vas da nabrojite tri stvari koje najviše volite u svom selu, opštini,

autohtonih rasa, kao I ogransku proizvodnju, a 40% rešenja vezana za razvoj seoskog tuN 2DA ( kada je primenljiv) – 60% odgovora NE- 30% odgovora BEZ ODGOVORA – 1 25. Kako vidite budućnost? 1. odogovor: Stočarstvo2. odgovor:U saradnji s3.4. odgovor:Teško 5. odgovor:Uopšte je ne vidim 6. odgovor:Razvoj seoskog turizma 78. odgovor:Sertifikovanjeproizvodnje 9. odgovor:Razvoj organske proizvodnje 10. odgovor:Razvoj organs 26nDA – 100% odgovora. Sledeće promene: -p-uvođenje organske pr-prodaja krzna činčile- p 27. Da li ste primali donacije od DA – 80% odgovora. Ministarstva poljoprivNE – 20%odgovora.

28. Da li postoji neko udruženje farmera u Vašem kraju? Da li sarađujete sa njima ?U

– 10%

3regionu. Nešto zbog čega ste ponosni ?

21

1 Prirodni resursi i lepote 100% 2 Ekološki čista sredina 90% 3 Spomenici kulture 30% 4 Ljudi 10% 5 Bezbednost 10% 6 Ekonomska perspektiva 10%

31. Molimo Vas na nabrojite tri stvari koje ne volite u svom selu, opštini, regionu.

me, za Vas lično i Nešto čega se stidite i smatrate da je smetnja za razvoj Vaše farživot u Vašem selu, opštini, regionu.

1 Ljudi i njihov način razmišljanja 20% 20%2 Odnos stanovništva prema očuvanju životne

sredine 3 Ekonomsko stanje 20% 4 5.

Nema odgovora Loša zdravstvena zaštita

10% 10%

6. Loša infrastruktura 100% 10%7.

8. Otežana nabavka namirnica Mali broj ljudi u selima

10%

32. Da bi Vaše selo postalo dobro mesto za život i poslovanje, koliko su važni sledeći

e važno

3 donekle važno

4 važno 5 veoma važno

faktori :

1 nevažno 2 manj

javne službe 30%

70% komunikacije 20% 80% stanovanje 10% 90% berza rada 40% 60%

poslovi 20% 10% 70% biznis 10% 30% 60%

kultura i 10%sport

20% 60% 10%

kvalitet 10%života

10% 80%

okolina 10% 50% 40% životna sredina

10% 20% 30% 40%

međugranična 10%saradnja

90%

ostalo

22

33. Da li zvojem ovih faktora koje se napre ili kao važn

34. Ukoliko je odgovor NE, precizirajte čime niste zadovoljni. Zašto niste

ste zadovoljni dosadašnjim ra d označe?

zadovoljni? Ponuđeni odgovori:

1. Nismo zadovoljni nijednim od navedenog - 10% odgovora. 2. M l lo ima predispozicije za raog o je mnogo bolje da se htelo, jer se zvoj (bliz ina granice, asfaltiran put)-20% odgovora.

di se ni na jednom od navedenih faktora- 10%3. N a odgovora. e r 4. N a govora. em odgovora - 10% od 5. Opština i država nisu uspele da speče propadanje sela – 20% odgovora. 6. N voljna povezanost sa grdaom, nema -ema zdravstvene zaštite, nedo posla 30% g od ovora.

35.

poljoprivrede- 60% odgovora.

a)Ukoliko biste bili u situaciji da nekog posavetujete da se doseli u Vaš kraj i tamo započne posao ili investira u Vaše selo, koje biste mu razloge naveli? 1. Uslovi za razvoj organske

čuva red odg2. O na životna s ina- 100% ovora. ra. 3. Međugranična saradnja dgovo- 90% o

4. Mogućnost za razvoj turizma- 40% odgovora. korišće i poljoprivred i resursi- 70% odgovora5. Neis n n .

6. Jeftina zemlja – 10% odgovora.

b)Ukoliko bist bili u prilici a uvedete dve promene da biste započeli razvoj

eg sela, ko bi to promene bile? trola i san ije za naru je očuvanja životne sredine- 70% odgovora.

e dVaš

1. Konjekc ša anv

cija lokal og stanovn – 70% od a2. Eduk n ištva govor mena mentaliteta- 30% odgovora3. Pro

a odgovora - 30% odgovora4. Nem masacija i uredjenje sela – 50% odgovora 5. Ko vanje zad ge i pokre reradjivac h kapacite % odgo6. Osni ru tanje p ki ta – 70 vora

DA NE 10% 0 9 %

23

36. Možete li da se setite nekih aktivnosti ili programa koji su se sprovodili u Vašemselu ili opšti

ni, a da su pozitivno uticali na razvoj ovog kraja? Navedite ih.

0% odgovora1. NE - 4 ti lokalnih NVO – a - 60% odgovora2. Projek

3. Očuvanje genetskih resursa- 10% odgovora

37. ljučen u ekono Vašeg sela, opštine i Vašeg regiona?

1. NVO”Natura Balkanika” - 60% odgovora

Koja je, prema Vašem mišljenju, najvažnija agencija ili pojedinac koji je ukmski razvoj

govora2. Ljudi imaju ideje, ali nedostaju novčana sredstva - 10% od 3. Nema odgovora - 30% odgovora

38. D ina ?

60%

a li ste bili uključeni u neki od razvojnih programa tokom poslednjih 5 god

DA NE 40%

39. O kakvom je razvojnom programu/aktivnostima reč? Navedtite imena projekata? “Centar za održivi razvoj sela”, projekat NVO “ Natura Balkanika”- 60% odgovora. 40. Misl še opštine, regiona ili Vašeg sela?

80%

ite li da možete imati važnu ulogu u razvoju Va

DA NE 20%

Zašto D

A ?

1. Iskustvo i znanje - 20% odgovora 2. Zbog očuvanja autohtonih rasa - 60% odgovora 3. Demonstracija organske proizvodnje 40% odgovora

Da li

1. Nema poziva za učešće- 10% odgovora;

postoji neka prepreka za Vaše učešće?

2. Politička nepodobnost - 10% odgovora; 3. Ne zna odgovor - 40% odgovora 4. Nedostatak sredstvava 30% odgovora

41. Da li ste zadovoljni sa rezultatima Vašeg učešća u takvim razvojnim

aktivnostima? Drugim rečima, da li su Vaši napori urodili plodom?

24

DA – 50% NE – 10% BEZ ODGOVORA – 30%

42. ku šansu da napreduju? DANE – 20%

1. NE - 70% odgovora

Mislite li da svi u Vašem kraju imaju podjedna – 80%

43. Da li postoji neka grupa koja je zapostavljena?

2. DA - bolesni i stari ljudi - 10% odgovora 3. DA - svi su zapostavljeni - 10% odgovora 4. Oni koji žive u udaljenim selima - 10% odgovora

44. Dopunski izvori prihoda poljoprivrednog gazdinstva 1. Prodaja sa farme: 40% ispitanih meštana sela već ima razvijenu prodaju sa farme, 20% is ana namerava da započne prodaju sa farme, dok bi 10% to volelo

učini, ali nema osnovne resurse.

oljoprivredne proizvode sa farme svojim kupcia, a 10% namerava da to učini.

. Usluge smeštaja sa doručkom : 40% ispitanih meštana namerava da osposobi svoja

. Organizovanje proslava na farmi : 10% ispitanih meštana namerava da u turističke usluge uključi i ovu, a 20% bi volelo da to učini, ali je sprečeno nedostatkom resursa.

pitanih meštda 2. Isporuka poljoprivrednih proizvoda:30% ispitanih meštana isporučuju p 3seoska domaćinstva za pružanje turističkih usluga. 4

25

Biznis Sadašnje stanje Nameravam da učinim Voleo bih da mogu

Prodaja sa farme 40% 20% 10% Isporuka polj. 30% 10%

proušterijama u

izvoda m gradu

(raznošenje) Usluge smeštaja sa 40%

doručkom

Organizovanje 10% pr

20% oslava na farmi

Kampovanje Ribolov Ribnjak

Konji Golf

Seoske radionice 20% “izaberite sami” Farma ima svoj

proizvod sa markom 20% 60%

Lov

5. Seoske radionice: 20% ispitanih meštana bi volelo da na svojim imanjima može da organizuje seoske radionice, ali im za to nedostaju resursi. 6. Farm

20% Prerada hrane 10%

Domaća radinost 10% 20% Ostalo

a ima svoj proizvod:20% ispitanih meštana namerava da brendira svoj proizvod, dok bi 60% volelo to da učini, ali su sprečeno nedostatkom resursa. 7. Lov: 20% ispitanih meštana bi volelo da može da organizuje lovni turizam na svojim imanjima, ali im za to nedostaju resursi. 8. Prerada hrane:10% ispitanih meštana namerava da se bavi preradom i plasmanom hrane. 9. Domaća radinost: 10% ispitanih meštana namerava da započne razvoj domaće radinosti na svojim imanjima, dok bi 20% to volelo, ali nema resurse. 45. Poljoprivredni objekti Godina izgradnje: - 10% ispitanih poljoprivrednih proizvođača poseduje objekte starosti od 1940 – 1970 godine. - 20% ispitanih poljoprivrednih proizvođača poseduje objekte starosti od 1970 – 1990 godine.

26

- 50% ispitanih poljoprivrednih proizvođača poseduje objekte građene nakon 1990 godine.- 20% ispitanih poljoprivrednih proizvođača je bez objekata. Broj - 10% 2 obje- 90% d 1 obje SLOSDOSporedna/ a potreba objekata: Samo jedno od ispitanih domać stava ko oljoprivredne objekte i za s tenje i preradu poljoprivrednih proizvoda. Ostala ispitana domaćinstva nemaju alternativnu upotrebu 46. Problemi u razvoju biznisa i proširenju (povećanju raznovrsnosti) delatnosti na poljo stvu

a) građevisnkih dozvola – 20% odgovora. b) tala – 10 % odgo

varajućih objekata - 40% odgovora. d) Nedostatak sijske p moći – 100% odgovora. e) P nalaženj “pravih a (radnika) za rad - 10% odgovora. f) ih savet i inform 50% odgovora. g) nosti i obuka - 60% odgovora. h) Loše predznanje o tržišnim mogu a i okolnostima - 70% odgovora.

e

d) Nedostatak stručnosti i obuke - 50% odgovora.

u dinamiku isprouke i količine

rivrednih proizvođača nema saradnju sa drugim oji interesovanje za uspostavljanje saradnje za :

objekata: domaćinstava sa

omaćinstava sa tanje objekata: OŠE – 30%

kta. ktom.

REDNJE – 60% BRO – 10%

lternativna uin risti p kladiš

objekata.

privrednom gazdin Poteškoće zbog

Nedostatak kapic) Nedostatak odgo

0 vora.

finan ooteškoće u pro u ” osob

Nedostatak prav Nedostatak struč

a acija -

ćnostim 47. Faktori koji ograničavaju razvoj postojeće delatnosti farm

a) Nedostatk novca – 100% odgovora. b) Nivo razvoja lokalnog biznisa - 20% odgovora. c) Nedostatak finansijske - 100% odgovora.

e) Ne može da proizvede dovoljne količine proizvoda i obezbedi redovnu

isporuku proizvoda, odnosno odgovarajućkakve traži kupac, pa mu se ne isplati da sa farmerom radi - 40% odgovora.

48. Saradnja između farmera Nijedan od ispitanih poljopfarmerima, ali post- zajednički marketing – 50% - zajedničke mušterije/grupe mušterija – 50%

27

Kategorija Već urađeno Zainteresovan/a Nezainteresovan/a Zajednič ing 50% ki marketZajednič ka prerada Zajednič 50% ke mušterije/grupe mušterija

vane promene namei. ne zemljišta u sledećih 5 godina 49. Očeki

Namena zemljišta

Zaštitni p mena – 100% odgovora ojasevi Nema proŠume 20% - povećanje, 80% - bez promena Industrijsko zemljište 20%- smanjivanje, 80% - bez promena Obradive površine 10% - smanjivanje, 40%- povećanje, 50% - bez promena Hortikult 100% odgovora ura Nema promena- Travnjac ćanje, 60% - bez promena i 40%-poveŠume za proizvodnju drvne mase 20% - povećanje, 80% - bez promena Drugo 5 om fondu

0. Očekivane promene u stočn

Vrsta životinja i proizvodni tip Povećaće se za (%) Smanjiće se (%) Krave mlekulje 40% odgovora-5%, Junad 40%odgovora-5% Ovce 30%odgovora-10%

10%odgovora-5%

Živina % ---- 20% odgovra- 10Tovne svinje ------ Ekstenzivno svinjarstvo 40% odgovora- 100%

51. đubriva i dr. hemijskih sup- 10uki jpoljopr

Očekivane promene u upotrebi veštačkog minelranogstanci u sledećih 5 godina 0% ispitanih domaćinstava je ukazalo na neznatnu upotrebu I trend potpunog

dan a upotrebe veštačkih đubriva i pesticida zbog promocije organske ivrede.

28