diplomatiqueنیسانی 12013MONDE diplomatique

LE

كوردی

diplomatiqueMONDE diplomatique

LE

كوردی20 الپەڕە - نرخی 1000 دینارەwww.monde-diplomatique-kurde.com - info@monde-diplomatique-kurde.comنیسان)ئەپرێل(ی 2013 - ژمارە 34

MO

ND

E di

plom

atiq

ueLE

4

12رونۆ المبێر 14ئێریك كالینبێرگ 9

لە قوبرس بارودۆخەكە بە جۆرێكی لێهاتبوو كە هیچی لەگەڵ نەدەكرا. بەرزكردنەوەی باج دەبووە هۆی دڵساردكردنەوەی وەبەرهێنەران. خۆپاراس���تن لە بەرامبەر دەستبەسەرداگرتنی بازرگانیی واڵتانی مووچ���ە نزم بەپێچەوانەی رێككەوتنەكان���ی س���ەر بە ئاڵوگ���ۆڕی ئازاد بوو. ئەگەر س���ەپاندنی باج لەس���ەر مامەڵە داراییەكان زۆر كەمیش بێت، پێویس���تی بەوە بوو كە پێش پەسندكردنی زۆربەی دەوڵەتان رەزامەندی لەس���ەر ب���دەن. دابەزاندنی باجی سەر بەرهەمەكان پێویستی بە گلۆپی سەوزی

بروكسل هەبوو...رۆژی ش���ەممە، 16ی مارس���ی 2013 لەپڕ لە قوبرس هەموو ش���تێك گ���ۆڕا. دامەزراوە س���ەنگینەكانی وەك بانكی ناوەندیی ئەوروپا، س���ندوقی دراوی نێودەوڵەتی، یۆرۆگرووپ و حكومەت���ی خانم ئەنجێال مێ���ركل لە ئەڵمانیا كاربەدەس���تانی قوبرس���یان ناچارك���رد ب���ە هە ڵنان���ی هەنگاوێك كە ئەگ���ەر هوگۆ چاڤێز كاری وای كردب���ا، دەیانگوت ئەوە هەنگاوێكی دژ بە ئازادی و دیكتاتۆرانە و س���ەرەڕۆیانەیە، ئینجا بە س���ەدان س���ەروتاری پڕ لە تووڕەیی و بێزاریی���ان لە دژی دەنووس���ی. بڕیارەكەش بریتی بوو لە هەڵگرتنی بڕێك لە پاش���ەكەوتە بانكییەكانی خەڵك بەشێوەی ئۆتۆماتیك و بێ پرس و ئاگاداركردنەوەی خاوەنی حیسابەكان. رێژەی دەستبەسەرداگرتن كە پێشتر لەنێوان 6.75% و 9.90% داندرابوو، یەكس���ان بوو بە هەزار ئەوەندەی بڕی باجی تۆبین )باج لەسەر مامەڵە داراییەكان( كە 15 س���اڵە هەر باسی دەكەن و جێبەجێنەكراوە. بەم جۆرە دەركەوت ك���ە ئەوروپا ئەگەر لێیگەڕێن، دەتوانێ هەموو

شتێك بكات!دی���ارە هەن���گاوی ل���ەو چەش���نە كاتێك وەاڵمبەخش���ە كە بزانێ رووی ل���ە كێیە. لەم پەیوەندییەدا مەبەستی ئەم بڕیارە نە خاوەن پشكەكان بوو، نە خاوەن داراییەكان و نە بانكە

قەرزدارەكانیش، بەڵكو مەبەس���ت ئەو خەڵكە هەژارە بوو كە پارەی خۆیان بۆ پاشەكەوت لە بانك داناوە. لۆژیكی لیبرالیزمیش زۆرتر لەگەڵ ئەوە دەگونجێ كە دەستبەسەرداگرتنی دارایی خانەنشینێكی قوبرسی بە بیانووی ئەوەی لە رێگەی ئەو ەوە پێش بە كەسێكی رووسی سەر بە مافیا دەگیرێت كە لە بەهەشتێكی داراییدا )1( خۆی حەشارداوە، تا ئەوەی كە بانكدارێكی

ئەڵمان���ی یان خاوەن پاپۆڕێك���ی یۆنانی یان كۆمپانیایەكی فرەدەوڵەتی كە پش���كەكانی لە بەهەشتە داراییەكانی وەك ئێرلەندا و سویسرا و لوكس���ومبورگ خزان���دووە ناچار بكەی باج

بدەن. خان���م مێ���ركل و س���ندوقی نێودەوڵەتی و بانك���ی ناوەندیی ئەوروپا ب���ەردەوام دووپاتی دەكەن���ەوە كە ب���ۆ ئەوەی متمان���ەی خاوەن داراییەكان وەدەس���تبێتەوە، نابێ نە خەرجی گش���تیی دەوڵ���ەت زیادبك���رێ و ن���ە قەرزی ب���ەر بخرێت���ەوە دەوڵەت���ان س���ەروەرانەی وتووێژ. وەك ئەوان هۆشدارییان داوە، بازاڕە داراییەكان تەحەمولی هیچ جۆرە خلیسكان و لەڕێ الدانێك لەو ب���وارەدا ناكەن. بەاڵم ئایا بەڕاست هێشتا دەكرێ چ متمانەیەك بە دراوی هاوبەش و گەرەنتیی پاش���ەكەوتە بانكییەكان بكرێ ئەگە ر قەرار بێ هەموو موش���تەرییەكی بانكێكی ئەوروپی بەیانییەك لە خەوهەڵسێ و ببینێ كە بە ش���ەوێك الیەكی پاشەكەوتەكەی

تااڵنكراوە؟17 دەوڵەتە ئەندامەك���ەی یۆرۆگرووپ بەو بڕی���ارەی كە دایان، توانییان كارێك بكەن كە كەس فیكری بۆ نەدەچوو، بڕیاری لەم جۆرەش لە ئایندەدا دووپ���ات دەكەنەوە. لەمەوال هیچ هاوواڵتیەك���ی یەكێتی ئەوروپا نابێ خۆی لەو راس���تییە گێل بكات كە هەر دەم و س���اتێك رەنگە ببێت���ە ئامانجی سیاس���ەتێكی دارایی كە بەبیانووی رێكخس���تنەوەی حیسابەكان لە بەرهەمی كار و رەنجی خۆی بێبەش���ی بكات.

چ لە رۆم، چ لە ئەس���ینا و چ لە نیكۆس���یا، لەمەوال بڕیاردەران���ی كارتۆنی���ی واڵت���ەكان ناچارن خۆیان لەگەڵ ئەو ئاوازە بگونجێنن كە دامەزراوەكانی بروكسل و فرانكفۆرت و بەرلین دەیژەن���ن، تەنانەت ئەگەر ریس���كی ئەوەش بكەن ك���ە دوات���ر لەالیەن گەل���ی خۆیانەوە

رەتدەكرێنەوە )2(. گەالنی ئەوروپا پێویستە ئەم بەسەرهاتەی قوبرس بكەنە هەوێنی شتێكی فراوان، فراوانتر لە تووڕەییەكی ب���ێ ئاكام. ئەوان دەبێ بزانن كە ئەگەر بیان���ەوێ ئەوانیش دەتوانن هەموو ش���تێك بكەن. رۆژێ���ك دوات���ر، هەندێك لە وەزیرانی ئەوروپایی نەیانتوانی ترسی خۆیان لەوە بش���ارنەوە كە بەو بڕیارەیان 30 س���اڵ »پەروەردە«ی لیبراڵییان مایەپووچ كردەوە، ئەو لیبرالیزمەی كە بێدەسەاڵتیی دەوڵەتی وەك یەكێك لە تیۆرییەكانی حوكمڕانی قەباڵندبوو. ئەوان بەو بڕیارەیان پێش���وەخت شەرعیەتیان دا بە هەندێك بڕیاری سەرس���ەختانە. بڕیاری وا كە رەنگە رۆژێك ئەڵمانیاش رەتیبكاتەوە، چونكە هیچ دوور نییە ئەو نەهامەتییە یەخەی

ئەوانیش بگرێ.

پەراوێزەكان:)1( مەبەس���ت لە بەهەشتی دارایی ئەو واڵتانەیە كە خاوەن پارە و سەرمایەكان بۆ بانكەكانی واڵتی خۆیان رادەكێش���ن بێ ئەوەی هیچ باجێكی���ان لێوەرگرن –

وەرگێڕ

)2( بڕوانە »چارەنووسی پاشەكەوتچییەكانی ئایسلەندا لە ئەڵمانیا بڕیاری لەسەر درا« )ئینگلیزی(، رۆژنامەی فاینانشیەل تایمز، لەندەن، 18ی مارسی 2013. هیچ كام لە ئەندامانی پەرلەمانی قوبرس���ی رەزامەندییان

بەرامبەر بە پالنەكەی یۆرۆگرووپ دەرنەبڕیوە.

* بەڕێوەبەری گشتیی لومۆند دیپلۆماتیكی فەڕەنسی

*سێرژ حەلیمی

قوبرس و وانەیەكی قورس

هەڵوەشاندنەوەی دیكتاتۆریەت لە پرۆسەی پەروەردەی كوردستاندا عەبدولڕەحمان ئەحمەد وەهاب

مۆنا شۆلێ

هوگۆ چاڤێز دەیویست چەپ بهێنێتەوە سەر رێگا

دیاردەی تەنیاییبە تەنیا نەك گۆشەگیر

باوی فێمینە و فێمینیزمیش پەراوێز دەخرێت

گرژییەكان���ی نێوان كورد و عەرەب لە عێراق���دا مێژوویەكی كۆن���ی هەیە. ئەم گرژییانە لەو بەڵێنانەوە كە دوای جەنگی یەكەمی جیهان���ی و رووخانی دەوڵەتی عوس���مانییەوە بە ك���ورد دران و دواتر پشتگوێ خران، س���ەرچاوەیان گرتووە. دوای ئەوەی ئەمەریكا لە س���اڵی 2003

كورد داخوازییەكانی داگیركرد، عێراقی سەریانهەڵدایەوە توندی بە ئەمجارەیان و س���ەركردەكانی كوردی���ش هەوڵی���ان داوە كەڵك ل���ە الوازی حكومەتی بەغدا وەربگ���رن. بەاڵم رەوڕەوەی كێش���ەكان دەس���ەاڵتی خوالنەوەدایە. لە هێش���تا ناوەندی خەریكە خ���ۆی بنیاتدەنێتەوە،

سنوورە نادیارەكەی كوردستانی عێراق

*یوست ئاڕ هیلتەرمان

كوژرانی سێ خەباتگێڕی كورد لە پاریس لە كانوونی دووەم )جانیوەری(ی 2013، سەرلەنوێ سەرنجی دونیای بۆ داخوازییەكانی گەلی كورد

بۆ سەربەخۆیی راكێشایەوە كە بەسەر چوار واڵتدا دابەش بووە و ئەو سنوورانەی لە ئەنجامی هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیەوە پەیدا بوون، رەتدەكاتەوە. لە عێراقیش، پرسی كوردستان خەریكە بناغەكانی

دەوڵەتی عێراق هەڵدەتەكێنێت.

2

كاری هونەرمەندی كورد سەمەر درێعی

Milos Bicanski :فۆتۆ

2 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

2 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

بەاڵم بە زەحمەت���ی )1(، ئەمە لە كاتێكدا لە س���ایەی ئەو كۆنتراكتە تازانەی لەگەڵ كۆمپانیا بیانیی���ەكان ئیمزاكراون، بڕێكی زۆری نەوتی���ش دەنێرێت���ە بازاڕەكان���ی جیهان)2(. ئەو ساتە چارەنووسسازە نزیك بووەتەوە كە س���ەرانی كورد و حكومەتی فیدراڵیی عێراق دەبێ���ت بڕیارێك بدەن: یان ئەوەتا رێككەوتننامەیەك ئیمزا بكەن، یانی���ش ئەگەر نەیانتوان���ی، ئەوە دەبێت خۆیان بۆ جەنگێك���ی ناوخۆی خوێناوی

ئامادە بكەن.

لەوباوەڕەدان عێ���راق زۆری خەڵكێكی شیعە »ملمالنێی نەش���یاوەكەی چەمكە و س���وننە« پەردەیەك���ە بۆ داپۆش���ینی ئ���ەوەی ك���ە س���ەركردە عێراقیی���ەكان مەزهەبییەكان« »جیاوازییە ویستوویانە زیندوو بكەنەوە و بۆ مەرامی سیاس���ییان بەكاریانبێن���ن. ئەم قس���ەیە بۆ چەمكی عەرەب«ی���ش و ك���ورد »ملمالنێ���ی دەس���تدەدات. لە راس���تیدا، عێراقیەكان بە هەڵەدا نەچوون، چونكە ئەگەر س���ەیر بكەین لە گەڕەكەكانی ناو ش���اری بەغدا، خێزان و گرووپە نەژادی و مەزهەبییەكان تێكەڵ���ی یەكدی بوونە، ك���ورد و عەرەب ژن و ژنخ���وازی لەگەڵ یەكت���ر دەكەن و ناسنامەی عێراقێتی بە خاڵێكی كۆكەرەوە

و هاوبەش دەزانن.بەاڵم ئەم دیاردەیە زیاتر لە نێو ش���ارە گەورەكان���دا بەدیدەكرێ���ت، چونكە هەتا بەرەو بەرزاییەكانی باكوور و سنوورەكانی ئێران و توركیا و ش���اخەكانی كوردستان كاڵ عێراقیب���وون ناس���نامەی بڕۆی���ن، دەبێتەوە و لەجیاتی ئەوە ناسیۆنالیزمێكی كوردی بەهێز هەروەها ناس���یۆنالیزمێكی نەژادیی عەرەبی دەبینین كە لە جەوهەردا زۆر دژی یەكت���رن. ئەمەی دوایی خۆی لە ش���اردووەتەوە. عێراقیدا یەكێتی بەرگی خواس���تی كوردان لەگەڵ شەرعیەتی ئەو دەوڵەت���ە نایەتەوە كە دوای س���ەردەمی عوسمانی هاتووەتە كایەوە، چونكە كورد هەرگیز ئەم سیستەمە سیاسییە پۆست – عوسمانییەیان قبووڵ نەكردووە، بەڵكو لە جیاتی ئەمە چەمكێكی دیكەیان پێشنیاز كردووە كە چەمكی دەوڵەت – نەتەوەیە، واتە پێكەوەگرێدانی دەوڵەت و ناسنامەی

نەژادی.ج���ارێ ش���ەڕە سیاس���یەكە لەس���ەر نێ���وان »عێراقی دیاریكردنی س���نووری كوردی« و بەش���ەكەی دیكەی عێراقە كە زۆرینەی دانیشتووانەكەی عەرەبن. ئەوەی كورد باس���ی دەكەن، ئەو س���نوورەیە كە ت���ا زنجیرە چیای حەمری���ن دەچێت، ئەو زنجی���رە چیای���ەی كە دەكەوێت���ە نێوان رۆژهەاڵت���ی واڵت، باك���ووری و بەغ���دا وات���ە پش���تەوەی چەمی دیجل���ە. ئەگەر گەشتیارێك سەردانی ئەو ناوچەیە بكات، ئەوە تەنها چەند تەپۆڵكەیەكی س���ادەی لە ناوەڕاس���تی ئەو دەش���تاییە دەكەوێتە بەرچ���او كە تا بناری ش���اخە دوورەكانی زاگرۆس درێژ دەبن���ەوە. بە پێچەوانەوە، ب���ە الی عەرەب���ەوە س���نوورەكە تا ئەو شوێنانە دەچێت كە پێشتر كاربەدەستانی بەغدا دیاریانكردووە، واتە ئەو س���نوورە ئیدارییەی كە هەرسێ پارێزگای دهۆك و هەولێر و س���لێمانی لە بەشەكەی دیكەی

عێراق جیادەكاتەوە.

ئەم هێڵ���ە س���نوورییەی حەمرین هی ئەو س���ەردەمەیە كاتێك كورد لە كۆتایی شەستەكان ویس���تیان الوازیی دەسەاڵتی ناوەندی ئیس���تیغالل بكەن. لەو كاتەدا، حیزبی بەعس كە تازە دەسەاڵتی گرتبووە دەست، هێشتا الواز بوو و بە دوای دۆست و هاوپەیماندا دەگەڕا، بۆیە كورد سنووری حەمرینیان پێش���نیاز كرد. بەاڵم لەساڵی 1970 حكومەت���ی ناوەن���دی و راب���ەری بزاڤ���ی نەتەوەیی كورد مس���تەفا بارزانی

رێككەوتنێكی���ان ئیمزا كرد ك���ە بەڵێنی ئۆتۆنۆم���ی داب���وو بۆ ئ���ەو ناوچانەی بە زۆرینە كورد بوون. هەرچەندە بارزانی ئەو یاس���ایەی رەتكردەوە كە بۆ دامەزراندنی ناوچ���ەی ئۆتۆنۆمی���ی ك���ورد لەالی���ەن حكومەتی بەعسەوە دەركرابوو، بەاڵم ئەو سنوورەی یاس���اكە بۆ ناوچەی ئۆتۆنۆمی

دیاریكردبوو ش���ەرعیەتی وەرگرت و مافی كوردیش بۆ ئۆتۆنۆمی قبووڵ كرا )3(.

لەساڵی 1991 رێژیمی سەددام حوسێن ل���ە كوێ���ت دەركرا كە س���اڵی پێش���تر داگیری كردبوو. لە بەهاری هەمان ساڵدا خەڵك���ی ناوچە كوردییەكان راپەڕین و لە ئەنجامدا س���وپای عێراق ب���ە زەبری هێز س���ەركوتیكردن. بەاڵم لەبەر فشارەكانی ئەمەری���كا و هاوپەیمانەكانی، س���وپاكە ناچار بوو بۆ هێڵێكی بەرگری پاشەكش���ە بكات، كە پێی دەگوترا هێڵی س���ەوز و لە هەندێك شوێن هەر هەمان ئەو سنوورانەی

دەگرتەوە كە پێشتر رێكەوتننامەكەی ساڵی 1970 بۆ ناوچەی ئۆتۆنۆم دیاریكردبوون. ئەم »هێڵە س���ەوز«ە بە درێژایی سااڵنی نۆهەدەكان سنووری نێوان هەرێمی كوردی و ناوچەكانی دیكەی عێراق بوو، دوای ساڵی 2003ش، سەرباری س���نووربەزاندنەكانی كورد، لە هەردوو دەستووری كاتی ساڵی

2004 و دەس���تووری هەمیش���ەیی ساڵی 2005ی عێراقدا بوو بە سنووری شەرعیی كوردستان. بەاڵم ئەم دەستوورەی دوایی باس���ی لەوە دەك���رد كە ئ���ەو ناوچانەی دەكەونە ئەودیوی هێڵەكە – ناوچە كێشە لەس���ەرەكان- دەبووایە ب���ە ریفراندۆم لە كۆتایی ساڵی 2007 چارەنووسیان دیاری

كربایە.

نەكرا، ریفراندۆم���ە ئ���ەم لەبەرئەوەی س���ەركردە كوردەكان دەس���تیان كرد بە شكاندنی شەرعیەتی »هێڵە سەوز«ەكە.

ئیدیعای ئەوەیان دەكرد كە نازانن هێڵەكە كتوم���ت كەوتووەت���ە ك���وێ، هەرچەندە هەندێك نەخش���ەی س���ااڵنی نۆهەدەكان زۆر بە روونی سنوورەكەیان دیاریكردووە و ه���ەر خۆش���یان ل���ە راب���ردوودا ئ���ەو لەمەش، جگە بەكاردەهێنا. نەخشانەیان زۆر س���ەركەوتووانە توانییان قەناعەت بە هێزە ئەمەریكیەكان بێنن كە شارەزایی و ئەزموونێكی زۆر كەمیان لەبارەی مێژووی عێراق و هێڵی سنوورەكە هەبوو. لە جیاتی ئەمە هێڵێكی دیكە دروستبوو كە بە »هێڵی پەالپیتكەی تفەنگ« ناسراوە و دەكەوێتە نێوان سوپای عێراق و جەنگاوەرانی كورد كە پێشان بە پێشمەرگە ناسرابوون. ئەم س���نوورە تازەیە كە كەوتووەتە باشووری هێڵە كۆنەك���ە، چەندین بەش���ی گرنگی ناوچە كێشە لەس���ەرەكان دەگرێتە خۆی لەگەڵ بەشێكی پارێزگای كەركووكیش كە

ناكۆكیەكی زۆری لەسەرە )4(.

لەم ناوچە كێشە لەسەرانەدا یەدەگێكی زۆری گاز و پێت���رۆل هەن كە كورد چاوی تێبڕی���ون و دەیەوێ���ت دەوڵەت���ی خۆی دروس���تبكات. حكومەتی ناوەندیی عێراق هەرگیز وا بە ئاس���انی دەستبەرداری ئەم س���امانە سروش���تییانە نابێت و لە دژی جا بەهێزە كوردس���تانێكی دروستبوونی ئۆتۆنۆم بێت یان س���ەربەخۆ. س���ەرانی

كوردی���ش، ه���ەروەك چۆن ل���ە گوتارە سیاس���یەكانیاندا هەڵكەوت���ەی »هێڵ���ی س���ەوز«یان گۆڕیوە، درێغییان نەكردووە كەركووكیش نەوتییەكانی یەدەگە لەوەی بخەنە سەر ئەو خەماڵندنە گشتییانەی بۆ

سامانی نەوتی هەرێمەكەیانی دەكەن.ناسیۆنالیستەكان زۆر بە دەگمەن لەگەڵ یەكت���ر ئاش���ت دەبن���ەوە و رێكدەكەون، ب���ەاڵم س���ەرباری رق و كین���ە، تووڕەیی و دەمارگی���ری، ناكۆكی���ی س���نووری و ن���اوە ناوەش ش���ەڕ و پێك���دادان، مێژوو دەوڵەمەن���دە ب���ە س���ازش و رێككەوتنی مێژوویی درێژخایەن. بۆ نموونە سنووری نێوان واڵتی فارس و جیهانی عەرەبی كە لە سااڵنی هەشتاكان جەنگە وێرانكەرەكەی نێوان عێراق و ئێرانی لەس���ەر هەڵگیرسا، بۆ ماوەی چەندین سەدە بە بەراورد لەگەڵ س���نووری دیكەدا نەگۆڕ بووە، ئەگەرچی هیچ رێككەوتنێكی بنەبڕیشی لەسەر ئیمزا نەكراوە. بڕۆ قسە لەگەڵ كورد و عەرەب و توركمانی كەركووك بكە بۆت دەردەكەوێت كە ئەوان لەس���ەر چەندی���ن خاڵ كۆكن و دەتوانن پێك���ەوە كاروباری پارێزگاكەیان بەڕێوەببەن و دەس���ەاڵت لەنێوان خۆیاندا دابەش���بكەن. بە داخەوە، الیەنی دەرەكی دەتوانن هەوڵەكانی ئاشتبوونەوە تێكبدەن )ه���ەر واش���ی لێدەك���ەن(، چونك���ە بە الی كاربەدەس���تانی بەغ���دا و هەولێرەوە

سنوورە نادیارەكەی كوردستانی عێراق

1920)10ی ئاب/ ئۆگوس���ت(. پەیماننامەی س���ێڤەر كە ل���ە نێ���وان ئیمپراتۆرێت���ی عوس���مانی و هاوپەیمانە سەركەوتووەكانی جەنگی جیهانیی یەكەمدا ئیمزا كرا باس لە دروستكردنی كوردستانێكی ئۆتۆنۆم دەكات لە رۆژهەاڵتی

ئەناتۆلیا )توركیا( و ویالیەتی موسڵ )عێراق(.

1923 )24ی تەمموز/ جواڵی(. پەیماننامەی لۆزان كە رێبەری تورك مس���تەفا كەمال ئەتاتورك دانوس���تاندنی لەس���ەر كردبوو، دەبێتە هۆی دەستهەڵگرتن لە مافەكانی

كورد.

1925، 1930، 1937. چەن���د راپەڕینێكی كوردان لە توركیا بەرپا دەبن.

1946 )كانوونی دووەم/ جانیوەری(. بە پش���تیوانیی یەكێتیی سۆڤیەت، لە ئێران كۆماری كوردی لە مەهاباد دادەمەزرێ���ت. دوای س���اڵێك، هێزەكانی تاران كۆتایی

بەم ئەزموونەی ئۆتۆنۆمی دێنن.

1961 )ئەیل���ول(. شۆڕش���ێك لە باك���ووری عێراق

هەڵدەگیرسێت. حیزبی بەعس، كە هاتبووە دەسەاڵت، رازی دەبێت بە دروس���تكردنی ناوچەیەك���ی ئۆتۆنۆمی

كوردی لە ئادار )مارس(ی 1970.

1984 )ئاب/ ئۆگوست(. پارتی كرێكارانی كوردستان دەست بە خەباتی چەكداری و شەڕی گەریالیی دەكات

لە رۆژهەاڵتی توركیا.

1988 )ئ���ادار/ مارس(. س���ەددام حوس���ێن چەكی

كیمیای���ی ل���ە دژی ش���ارۆچكەی هەڵەبج���ەی كوردی بەكاردێنێ���ت )پێنج هەزار كەس دەبنە قوربانی( و 100

هەزار كورد بەرەو توركیا رادەكەن.

1991 )5ی ئ���ادار/ مارس(. لە باكووری عێراق، كورد دەس���ت بە راپەڕین دەكەن. دوو ملی���ۆن كورد ئاوارەی

ئێران و توركیا دەبن.

1992 )نیسان/ ئاپریل – ئایار/ مایس(. لە كوردستانی عێراق هەڵبژاردنێكی ئازاد ساز دەكرێت.

1999)كانوون���ی دووەم / جانیوەری(. س���ەرۆكی PKK عەب���دواڵ ئۆجاالن لە الیەن دەزگای هەواڵگری

توركیەوە دەستگیردەكرێت.

2005 )6ی نیس���ان/ ئاپریل(. س���ەركردەی كورد جەالل تاڵەبانی بە سەرۆكی عێراق هەڵدەبژێردرێت. ئەو دەس���توورەی كە ش���ەش مانگ پێشتر پەسەند كرابوو، ئۆتۆنۆمیەكی بێ پێشینە دەبەخشێتە كوردی

عێراق.

2010 )بەه���ار(. توركیا یەك ل���ە بەرفراوانترین PKK دژی ل���ە س���ەربازییەكانی ئۆپەراس���یۆنە دەس���تپێدەكات، كە هەرگیز ش���ااڵوی وەها گەورەی ل���ە دژی PKK نەك���ردووە. ئەم���ەش دوای چەندین پێكدادانی خوێناوی لە نێوان سوپای تورك و یاخیبووە

كوردەكان هات.

سەرچاوە: ئەنستیتوی كوردی لە پاریس، میهرداد ئیزەدی، زانكۆی هارڤارد، نیویۆرك.

نەخشەی دیالێكتە كوردییەكان: زمانە كوردیەكانكورمانجی :)كورمانجی باكوور()كورمانجی باشوور یان سۆرانی(

پەهلەوانی: )دملی یان زازایی( )گۆرانی كە لەكی و هەورامیش دەگرێتەوە(

ناوچە تێكەڵەكانئەو سنوورەی كە نێردەی كورد بۆ كۆنفرانسی ئاشتی لە پاریس لە ساڵی 1919 پێشنیازی كردبوو.ئەو سنوورەی كە پەیماننامەی سێڤەر لە ساڵی 1920 بۆ كوردستان پیشنیازی كردبوو.

ئەو س���نوورەی كە لە میانەی یەكەم كۆنفرانسی نەتەوە یەكگرتووەكان لە سان فرانسیسكۆ لە ساڵی 1945 بۆ كوردستان پێشنیاز كرا.

ئەزموونەكانی ئۆتۆنۆمی:كوردستانی عێراق

كۆماری كوردی لە مەهاباد )1947-1946( »كوردس���تانی س���وور« لە ئازەربایجان،

)1929 - 1923(

ئەو ناوچانەی كوردیان لێ دەژین

سەرچاوە: ئەنستیتوی كوردی لە پاریس، میهرداد ئیزەدی، زانكۆی هارڤارد، نیویۆرك، 1998.

سنوورەكانی كوردستان:

نەخشەی كوردستان

بەڵێن و شكستەكان:

هەتا بەرەو بەرزاییەكانی باكوور و سنوورەكانی ئێران و توركیا و شاخەكانی كوردستان بڕۆین،

ناسنامەی عێراقیبوون كاڵ دەبێتەوە و لەجیاتی ئەوە ناسیۆنالیزمێكی كوردی بەهێز دەبینین

diplomatiqueنیسانی 32013MONDE diplomatique

LE

كوردی

diplomatiqueنیسانی 32013MONDE diplomatique

LE

كوردی

بە تێپەڕینی كات، دەسەاڵتی ناوەندی لە

بەغدا رەنگە بتوانێت خۆی بەهێزبكاتەوە و هەوڵ

بدات، وەك لە رابردوودا وایكردووە، ئیرادەی خۆی بەسەر كورددا بسەپێنێت

)پایتەختی هەرێمی كوردستان(، كێشەكە بریتیی���ە ل���ە گەمەی���ەك كە تێی���دا یان دەیبەیتەوە یان دەدۆڕێیت، ئەو گەمەیەی كە كاربەدەستانی كەركووك تێیدا جگە لە بەردی ش���ەترەنج هیچی دیكە نین. ئەگەر مەسەلەی توركمانەكانیشی بخەیتە سەر، كە پش���تیوانێكی كەمێك رەزاقورس���یان

هەی���ە، واتە توركیا، ئ���ەوە گەمەكە زۆر ئاڵۆزتر دەبێت.

بەغدا و هەولێر هەردووكیان پڕۆژەیەكی ك���ە دروس���تكردووە نیش���تمانییان سەركەوتنەكەی دەوەستێتە سەر بااڵنسی هێز لە نێوان هەردووالدا. كورد هەوڵدەدەن جێ پێی خۆیان قایم بكەن و زیاتر بەرەو پێش���ەوە هەنگاو بنێن، بۆ ئەمەش كەڵك ل���ە هەر دەرفەتێ���ك وەردەگرن كە بۆیان هەڵدەكەوێت. كورد ناهەقیان نییە هەوڵی لەم چەشنە بدەن، چونكە بە دەیان ساڵ

چەوسێندراونەتەوە و بە دەست هەوڵەكانی بەغدا بۆ تەعریبی هەموو عێراق و راگواستن و قڕكردنی براكانیان لە سااڵنی هەشتاكان ب���ە تایبەتی ل���ە ناوچە ش���اخاویەكانی رۆژهەاڵت���ی كەرك���وك، نااڵندوویانە. ئەو راگوێزرابوون ئ���ۆردوگاكان بۆ كوردانەی و هەروەه���ا ئەوانەش���ی رایاناكردب���وو و

بووبوونە پەناب���ەر لە ئێران، گەڕاونەتەوە یان دەیانەوێ���ت بگەڕێنەوە زێدی خۆیان، هەر بۆیە داوای زەوییەكانیان دەكەنەوە و

خانووەكانیان دروستدەكەنەوە.بەاڵم ل���ە گەمەیەكدا ك���ە گەمەی یان هەموو یان هیچ )یان دۆڕان یان بردنەوە(ی���ە، وەاڵمدانەوەی »پاكت���اوی نەژادی« رەنگە »پاكت���اوی نەژادی«یەكی دیكەی پێچەوان���ە بێت كە عەرەبێك���ی زۆر هەن ئەم پڕۆسەیەی دوایی ناودەنێن كورداندن )تكری���د(. زۆر لەو عەرەبانەی كە رێژیمی بەعس هێنابوون���ی بۆ كەركووك و ناوچە

ناكۆكی لەسەرەكانی دیكە، ئێستا هانیان ئەس���ڵیی ش���وێنی »بگەڕێنەوە دەدەن خۆیان«. لە ه���ەر حاڵەتێكدا بێت، چ لە پاكتاوی ن���ەژادی كوردی یان لە پاكتاوی نەژادی عەرەبی، ئەوەمان لەیادچووەتەوە ئ���ەم هاوواڵتیانە، ك���ە هاوواڵتی دەرەجە دووش نین، بوونەتە قوربانیی دەستی هێزە بااڵكان، خاوەن كۆمەڵێ مافن كە دەستوور بۆی دابینكردوون و دەیانپارێزێت، دووان لەم مافانە: نیشتەجێبوون و دەنگدانن لە ه���ەر كوێیەكی عێراق بێت. جگە لەمەش، ئەو نەوە تازانەی لە كەركووك لەدایكبوونە »نیش���تەجێكراوە« ئ���ەم وەچ���ەی و عەرەبانەن، هیچ زێدێك���ی دیكەیان نییە

جگە لە كەركووك.ئەو كەركووكیان���ەی كە لە كۆنەوە لەو شارەدا ژیاون بیری ئەو رۆژگارانە دەكەن، هەر لە س���اڵی 1930یەوە ت���ا رووخانی ،1958 لەس���اڵی پاش���ایەتی رێژیم���ی كە ش���ارەكەیان نموون���ەی فرەڕەنگی و پێكەوەژیانی نەژادی بوو، بەاڵم پڕۆسەی تەعریب وەحشییانە كۆتایی بەم رۆژگارە هێنا. ئەگەرچی كورد دەڵێن كە رەفتاری ئەوان لەگەڵ عەرەب و كەمینەكانی دیكەی خاكە كێش���ە لەس���ەرەكان لەچاو بەعس توندوتی���ژ نییە، لەمەدا راس���ت دەكەن، بەاڵم ل���ە كۆتاییدا ئەنجامەكە هەر هەمان شتە، واتە بێبەشكردن لە مافی دەنگدان

1920)10ی ئاب/ ئۆگوس���ت(. پەیماننامەی س���ێڤەر كە ل���ە نێ���وان ئیمپراتۆرێت���ی عوس���مانی و هاوپەیمانە سەركەوتووەكانی جەنگی جیهانیی یەكەمدا ئیمزا كرا باس لە دروستكردنی كوردستانێكی ئۆتۆنۆم دەكات لە رۆژهەاڵتی

ئەناتۆلیا )توركیا( و ویالیەتی موسڵ )عێراق(.

1923 )24ی تەمموز/ جواڵی(. پەیماننامەی لۆزان كە رێبەری تورك مس���تەفا كەمال ئەتاتورك دانوس���تاندنی لەس���ەر كردبوو، دەبێتە هۆی دەستهەڵگرتن لە مافەكانی

كورد.

1925، 1930، 1937. چەن���د راپەڕینێكی كوردان لە توركیا بەرپا دەبن.

1946 )كانوونی دووەم/ جانیوەری(. بە پش���تیوانیی یەكێتیی سۆڤیەت، لە ئێران كۆماری كوردی لە مەهاباد دادەمەزرێ���ت. دوای س���اڵێك، هێزەكانی تاران كۆتایی

بەم ئەزموونەی ئۆتۆنۆمی دێنن.

1961 )ئەیل���ول(. شۆڕش���ێك لە باك���ووری عێراق

هەڵدەگیرسێت. حیزبی بەعس، كە هاتبووە دەسەاڵت، رازی دەبێت بە دروس���تكردنی ناوچەیەك���ی ئۆتۆنۆمی

كوردی لە ئادار )مارس(ی 1970.

1984 )ئاب/ ئۆگوست(. پارتی كرێكارانی كوردستان دەست بە خەباتی چەكداری و شەڕی گەریالیی دەكات

لە رۆژهەاڵتی توركیا.

1988 )ئ���ادار/ مارس(. س���ەددام حوس���ێن چەكی

كیمیای���ی ل���ە دژی ش���ارۆچكەی هەڵەبج���ەی كوردی بەكاردێنێ���ت )پێنج هەزار كەس دەبنە قوربانی( و 100

هەزار كورد بەرەو توركیا رادەكەن.

1991 )5ی ئ���ادار/ مارس(. لە باكووری عێراق، كورد دەس���ت بە راپەڕین دەكەن. دوو ملی���ۆن كورد ئاوارەی

ئێران و توركیا دەبن.

1992 )نیسان/ ئاپریل – ئایار/ مایس(. لە كوردستانی عێراق هەڵبژاردنێكی ئازاد ساز دەكرێت.

1999)كانوون���ی دووەم / جانیوەری(. س���ەرۆكی PKK عەب���دواڵ ئۆجاالن لە الیەن دەزگای هەواڵگری

توركیەوە دەستگیردەكرێت.

2005 )6ی نیس���ان/ ئاپریل(. س���ەركردەی كورد جەالل تاڵەبانی بە سەرۆكی عێراق هەڵدەبژێردرێت. ئەو دەس���توورەی كە ش���ەش مانگ پێشتر پەسەند كرابوو، ئۆتۆنۆمیەكی بێ پێشینە دەبەخشێتە كوردی

عێراق.

2010 )بەه���ار(. توركیا یەك ل���ە بەرفراوانترین PKK دژی ل���ە س���ەربازییەكانی ئۆپەراس���یۆنە دەس���تپێدەكات، كە هەرگیز ش���ااڵوی وەها گەورەی ل���ە دژی PKK نەك���ردووە. ئەم���ەش دوای چەندین پێكدادانی خوێناوی لە نێوان سوپای تورك و یاخیبووە

كوردەكان هات.

سەرچاوە و پەراوێزەكان:*ئەم وتارە لە دوا ژمارەی گۆڤاری مانیێر دوڤواغ، ژمارە 128، بەهاری 2013وەرگیراوە.

)1( بڕوانە نییر رۆزن، »لە عێراق، دەسەاڵتێكی ئۆتۆریتاری شیعی سەرهەڵدەدات«، لومۆند دیپلۆماتیك، ئادار )مارس(ی 2010.

)2( شارل هاكێ، »كۆمپانیا بیانیەكان لەسەر نەوتی عێراق پێشبڕكێیانە«، گۆڤاری لێكسپرێس، پاریس، 4ی حوزەیران )جون(ی 2012.

)3( بۆ زیاتر زانیاری لە بارەی مێژووی كورد، ئەم كتێبانە بخوێنەوە: دەیڤد مەكدۆوەڵ، مێژووی نوێی كورد، چاپخانەی ئ���ای ب���ی تۆریس، لەندەن – نیویۆرك، 1996. كریس كوچێرا، »بەرەنگاری كوردی یان خەوبینینێكی سەرش���ێتانە بە

سەربەخۆیی«، چاپخانەی بایار، پاریس، 1997.)4( ئ���ەم راپۆرت���ەی گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی بخوێن���ەوە، »كورد و عێراق: پش���ێوی و نائارامی بە درێژایی هێڵی

پەالپیتكەی تفەنگ«، برۆكسل، تەمموز )جوالی(ی 2009. BBC News، ،»٥( جیم میویر »نەتەوە یەكگرتووەكان كێشەی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكانی عێراق چارەسەر دەكات(

23ی نیسان )ئاپریل(ی 2009.

و تەنانەت راگواستنی خەڵكیش.لە س���اڵی 2007، ئەنجومەنی ئاسایش���ی پێكهێنا دەس���تەیەكی نەتەوەیەكگرتووەكان بەن���اوی كۆمیس���یۆنی یارمەت���ی نەت���ەوە یەكگرت���ووەكان ب���ۆ عێ���راق )یونام���ی( بە ئامانج���ی دۆزینەوەی رێگەچارە بۆ كێش���ەی »س���نوورە ناوخۆییە كێش���ە لەسەرەكان«. ئ���ەوە ب���وو یونام���ی، دوای بەدواداچوون و لێكۆڵینەوەی دۆخ���ەكان، راپۆرتێكی گرنگی ئامادەكرد )ئەگەرچ���ی باڵونەكرایەوە، بەاڵم درایە دەستی سەركردەكانی عێراق كە الیەنی كێش���ەكەن(، ئەم راپۆرتە چەندین سیناریۆ پێشنیاز دەكات بۆ دانوستاندن و گەیشتن بە

رێككەوتنێك )5(.

سەرچاوە: ئەنستیتوی كوردی لە پاریس، میهرداد ئیزەدی، زانكۆی هارڤارد، نیویۆرك.

نەخشەی دیالێكتە كوردییەكان: زمانە كوردیەكانكورمانجی :)كورمانجی باكوور()كورمانجی باشوور یان سۆرانی(

پەهلەوانی: )دملی یان زازایی( )گۆرانی كە لەكی و هەورامیش دەگرێتەوە(

ناوچە تێكەڵەكان

نەخشەی كوردستانچوار دەوڵەت، یەك گەل....

كورد كە خاوەن كولتوور و مێژوویەكی هاوبەشن و لەسەر خاكێك دەژین كە لە رووی جوگرافییەوە تا راددەیەك یەكانگیرە، وا بۆ نزیكەی سەدەیەك دەچێت داوای ئۆتۆنۆمی و مافی چارەی خۆنووسین دەكەن. لە مێژوودا، چەندین چارەسەر پێشنیاز كراون بۆ ئەوەی ئەم گەلە بێ

نیشتمانە ببێتە خاوەن دەوڵەتێكی سەربەخۆ.

دیارە ئ���ەوە ئەركی س���ەركردە تازەكانی عێراق���ە ك���ە ب���ە ج���ددی هەوڵب���دەن بۆ چارەس���ەركردنی كێش���ەی خاك���ە ناكۆكی لەسەرەكان، بۆ دۆزینەوەی هەندێ رێگەچارە بە لەبەرچاوگرتنی داخوازییەكان و مێژووش. ئەم كارە س���ەختە و كاتیش فشاری هێناوە. دوای ئەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە كانوونی یەكەم )دیسێمبەر(ی 2011 بە تەواوەتی لە عێراق كشانەوە، واشنتن وەك جاران سەنگی نەم���ا و ناتوانێت رۆڵ بگێڕێ���ت، رێكخراوی نەت���ەوە یەكگرتووەكانیش ل���ە توانایدا نییە

بۆشاییەكە پڕبكاتەوە.

ملمالنێ لەسەر دیاریكردنی سنووری نێوان كوردستان و بەشەكەی دیكەی عێراق بەردەوام دەبێت لە لەقاندنی بناغەكانی دەوڵەتی نوێی عێراق كە هەر خۆی ش���لۆق و ناس���كە. بە تێپەڕینی كات، دەسەاڵتی ناوەندی لە بەغدا رەنگە بتوانێت خ���ۆی بەهێزبكاتەوە و هەوڵ بدات، وەك لە رابردوودا وایكردووە، ئیرادەی خۆی بەس���ەر كورددا بسەپێنێت. حكومەتی بەغدا، دوور نییە بتوانێت شارە كوردییەكانی ناوچە تەخت و دەش���تاییەكان دااگیربكاتەوە و جەنگاوەران���ی كوردیش بەرەو ش���اخەكان راوبنێ���ت، ئینج���ا ئەوانیش بێ س���ێ و دوو دەس���تدەكەنەوە بە خەباتی چەكداری. بەاڵم كوردیش دوور نییە بتوانن ئەو دەستكەوتانەی دوای 2003 بە دەستیانهێناون بپارێزن، واتە ئۆتۆنۆمییەكی بەرفراوان لەسەر خاكی خۆیان و بە ش���ێوەیەكی دیفاكتۆش كۆنترۆڵی ئەو ناوچە ناكۆكی لەس���ەرانە بكەن كە زۆرینەی دانیش���تووانیان ك���وردن. بەم ش���ێوەیەش بەردەوام بن لە هیواخواس���تن بەوەی رۆژێك ل���ە رۆژان دەوڵەتێكی ك���وردی لە دۆخێكدا لە دایك ببێت كە گۆڕانێكی گەورە بەس���ەر ناوچەكەدا بێت و سنوورە نێودەوڵەتییەكان بگۆڕێن و چەندین ئاس���ۆی ت���ازە لە بەردەم

نەتەوە بێ دەوڵەتەكاندا دەربكەون.

*بەرپرسی كارگێڕیی چاالكییەكانی گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی لە برۆكسل. لە 2007 تا 2012 جێگری بەڕێوەبەری بەشی رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت و باك���ووری ئەفریق���ای هەمان

رێكخراو بووە.

وەرگێڕانی لە فەڕەنسیەوە: كانەبی محەممەد عەواڵ

ئەوە ئەركی سەركردە تازەكانی عێراقە كە بە جددی هەوڵبدەن بۆ چارەسەركردنی كێشەی خاكە

ناكۆكی لەسەرەكان، بۆ دۆزینەوەی هەندێ رێگەچارە بە لەبەرچاوگرتنی داخوازییەكان و مێژووش

4 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

تا ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا كە باسی چاكسازی و گۆڕانی ئیجابی دەكرێت، مەبەست كاركردنە لەسەر سیستەم كە بە ناو و شێوەی س���تراتیژی، وەك: دەردەكەوێت، جی���اواز بەڕێوەبردن، پێكهاتە، میكانیزم، دامەزراوە، یاس���ا و ...هتد. هەڵبەت ئەمانە پێكهاتەی زۆر گرنگ و هەس���تیارن و ئێسكەپەیكەر و ماسوولكە و الیەنە بەرجەستەكانی جەستەی پەروەردە بە گشتی پێكدێنن. چاكسازیكردن لەم بوارانەدا پێویس���تی ب���ە لێبڕان و وچان هەیە. بەاڵم بەس���تنەوەی چاكس���ازی تەنها بە دەس���تكاریكردنی سیستەم و یاساكانەوە بچووككردن���ەوەی پرۆس���ەی چاكس���ازی و كورتكردن���ەوەی تەمەنیەت���ی، وات���ە زیاتر پینەكردن و جوانكاریی رووكەش���ە و بازدانە بەسەر بەشێكی گرنگی پێكهاتەی پەروەردە ك���ە بریتیی���ە ل���ە رۆح و دەروون و هزری پەروەردە. هەر پرۆژەیەكی چاكس���ازی گەر مێژووی پێكهاتن و پێشكەوتنی سایكۆلۆژیی خەڵكی كوردس���تان بە هەن���د وەرنەگرێت، ئەوا گش���ت هەوڵەكانی ك���ورت دەهێنن. بە ئاوڕدانەوەی ورد لە مێژووی ناوچەكە، دەبینین كە سەرچاوەی كێشەكان نەبوونی سیستەم و میكانیزمی جێبەجێكردن نەبووە. لە عێراق و لە هەرێمی كوردستانیش���دا سیستەمەكان چەندین جار بە ش���ێوازی جیاواز گۆڕدراون، كەچی هەم���ان دەرئەنجامی���ان هەبووە. لە هەم���وو حاڵەتەكاندا خەڵ���ك خۆزگەیان بە سیس���تەمەكەی پێشوو خواس���تووە چونكە خەڵك دركیان بەوە كردووە كە لە هەرهەوڵێكی لێرەدا پێچەوانەیە. جووڵەمان چاكس���ازیدا مەبەس���تمە بڵێم كە هەرچەندە چاكسازی لە سیستەمی پەروەردە لە كوردستاندا گرنگە، گرنگتر لەمە چاكس���ازییە لە هزر و دەروون و دنیابینی ئەو خەڵكانەی سیس���تەمەكەیان ب���ۆ پێكهێنراوە و لەناو سیس���تەمەكەدا كار

دەكەن.مەبەستی س���ەرەكی لە هەر سیستەمێكی كاركردن )بۆ نموونە سیستەمی پەروەردە( رێكخستنی هەوڵەكانی مرۆڤە و ئاراستەكردنی ك���ۆی كۆشش���ەكانە ب���ەرەو مەبەس���تێكی دیاریكراو یان س���وودی گش���تی. سیستەم یەكەیەكی رووتە و بە گش���تی بێالیەنە، نرخ و بەهاكەی ل���ە خودی خۆی���دا نییە. ئەوە كاریگەریی سیس���تەمەكە لە خەرمانەكردنی كۆی هەوڵ���ەكان بە ش���ێوەیەكی ئیجابی و ویس���تراوە كە وا دەكات ئەو سیس���تەمە بە ئەو سەركەوتووییەش دابنرێت. سەركەوتوو ل���ەوەوە دێت ك���ە سیس���تەمەكە هاریكاری كەسانێك بكات لە خودی خۆیاندا كارامەن، هەوڵ دەدەن، زیندوون و لە رێی بەكارخستنی هێزی بەرجەس���تە و هێزی ئ���اوەز و رۆح و دەروونیانەوە مومارەسەی مرۆڤایەتی خۆیان دەك���ەن. بۆیە لەكات���ی پێكهێنان، هاوردن، لەخۆگرتن یان رێكخس���تن و چاككردنی هەر سیستەمێكدا، پێویستە ئەو مرۆڤانەی لە نێو سیس���تەمەكەدا كار دەكەن بە وردی دیراسە

بكرێن.ئ���ەو رژێم���ە جیاوازانەی لە س���ایەیاندا خەڵكی هەرێمی كوردستان ژیاون و دەژین، دوو تایبەتمەندییان هەیە: هەموویان لە رێی گۆڕانی لەناكاوی سیس���تەمدا دەس���ەاڵتیان لە دەس���تگرتووە و هەمووشیان بە شێوەی ئ���ەم زۆردارن. و ب���وون زۆردار جی���اواز رژێمان���ە، لەگەڵ بوونی نییەتی ئاش���كرا و نهێنی، بانگەش���ەی هێنانەئارای گۆڕانكاری و چاكس���ازیی دەسەاڵتیان كردووە و بەڵێنی ژیانی باش���تر و داهات���ووی رووناكیان داوە. گرنگە بزانین هۆیەكی سەرەكی رەهاییبوون و زۆرداریی ئەم رژێمانە شێوازی لەدەستگرتنی دەس���ەاڵتەكەیە، چونك���ە گۆڕان���كاری ل���ە سیس���تەمی حوكمڕانی بەه���ۆی گۆڕانكاریی سروش���تیی لە هزر و بیری خەڵكیدا نەبووە. مێژووی ئەم گۆڕانە رووكەش���ە بەم شێوەیە ئەوەن���دە دووب���ارە بووەتەوە ك���ە زۆربەی

خەڵك بەرامبەر زۆرینەی داواكاری چاكسازی و پێش���كەوتن و خۆش���گوزەرانی رەشبین و دوورودرێژی مێژوویەك���ی بوونی نائومێدن. رەشبینی دیدوبۆچوونی جیاواز دروست دەكات كە بەرەو نەستی خەڵكی دەپەڕنەوە، ئەمەش بە شێوەیەكی بەردەوام مێژووی رەشبینی ئاو دەدات و دەیژیێنێت. رژێمە دیكتاتۆرییەكان س���وود لەم رەش���بینییە بۆ هێش���تنەوەی روون تایبەتمەندیی وەردەگرن. دەسەاڵتیان و ئاش���كرای رژێمی دیكتاتۆری )كە ئەویش سیس���تەمە( ئەوەیە كە دەسەاڵتی خۆی لە رێی هێزی بەرجەس���تە و چەوس���اندنەوە و چاودێریی راستەوخۆ و پێشێلكردنی ئاشكرای مافەكانی خەڵكییەوە دەچەس���پێنێت. ئەمە ئ���ەو الیەن���ەی دیكتاتۆرییەتە ك���ە خەڵك كاردانەوەی���ان لە دژی دەبێت و رادەپەڕن و هەوڵ���ی البردنی دەدەن لە رێی بەكارهێنانی هێزی بەرجەس���تەوە، ئەویش لە ش���ێوەی سیس���تەمێكی دیكەدا كە بە »مافی بەرگری لەخۆكردن���ی چەكدارانە، مافی ئازادیخوازی، خودموختاری، سەربەخۆیی، نەتەوەپەرستی، دیمۆكراس���ی و...هت���د« ناودەنرێت. بەاڵم چەندین جار ئازادیخوازمان بینیوە كە بووەتە زاڵ���م، سیس���تەمی دیموكراس���یمان بینیوە گۆڕاوە بۆ شێوازی جیاوازی دیكتاتۆرییەت، بزووتنەوەی ئازادیخوازمان بینیوە كە خەڵكی دەچەوس���ێنێتەوە، راپەڕی���ن و شۆرش���یش ئایا منداڵەكان���ی خۆی���ان هەڵدەلووش���ن!

كێشەكە لە كوێدایە؟

گرنگ���ە بزانی���ن كە كۆمەڵگ���ەكان، وەك مرۆڤەكانی نێویان، تایبەتمەندیی دەروونییان هەیە كە وەك بەشی ژێرەوە و نادیاری چیای بەفرینی نێو ئۆقیانووسەكان )iceberg( وان گەر بە بەشە دیار و بەرجەستەكانی كۆمەڵگە بەراورد بكرێت. كۆمەڵگەكان بەشی دەروونی نائ���اگا )الوعی(ی���ان هەیە كە ل���ە هی هەر ئەندامێكی كۆمەڵگەكە قووڵتر و پێچەڵپێچترە. كۆمەاڵیەتیی���ە و سیاس���ی بزووتن���ەوە جیاوازەكان لە رێی پێكهاتەیەكی هێزەوە كە گشت شەبەقەكانی ژیان لە خۆ دەگرێت، لە پاكتاوكردنی جەس���تەیی خەڵكەوە بیگرە تا قس���ە و قس���ەڵۆك و باڵوبوونەوەی نوكتەی رۆژان���ە، تا ش���یكردنەوە و تەفس���یركردنی كتێ���ب و كارە ئەدەب���ی و هونەریی���ەكان، درێژە بە دەس���ەاڵتی خۆی���ان دەدەن. بەاڵم سروشتییە كە بەكارهێنانی هێزی بەرجەستە لەالیەن رژێمەكان كاردانەوەی بەرجەس���تەی لێدەكەوێت���ەوە، ئەمەش مان���ەوەی رژێمەكە دەخاتە مەترسییەوە. بۆیە لە رێی غەریزەی سروش���تیی خۆپاراستنەوە، ئەو سیستەمانە ئەو هێزەی كە مانەوەیان مس���ۆگەر دەكات ب���ەرەو ناوەوە بۆ بەش���ی دەروونی نائاگای كۆمەڵگە و ئاكار و رەفتار و دیدوبۆچوونیان ئاراس���تە دەك���ەن. بەهەندوەرگرتن���ی ئەم تایبەتمەندیی���ە دەروونیی���ەی كۆمەڵ���گا لە پرۆسەی چاكس���ازیدا گرنگە، چونكە رژێمی دیكتات���ۆری و زۆردار مان���ەوەی خۆی تەنها ل���ە رێی هێ���زی بەرجەس���تە و تۆقاندنەوە درێژە پێنادات، بەڵكو لە رێی هێزی مامەڵە ،)discursive practices( گوتارییەكانییەوەكە ئایدیۆلۆژیا و فەلس���ەفەی رژێمەكە بەنێو

وردودرش���تی ژیانی خەڵكیدا باڵودەكاتەوە، ئەم كارە دەكات. گوتار)discourse( تەنها ش���ێوازی قسەكردن و نووس���ین ناگرێتەوە، بەڵكو كۆی پێكهات���ە و چاالكییە ئاوەزی و ئایدیۆلۆژییەكان دەگرێتەوە كە بیركردنەوەی هەم���وو ئەندامەكانی كۆمەڵگە لە چوارچێوە دەگرن. ل���ە رێی مامەڵ���ە گوتارییەكانەوە، هێزی هەر سیس���تەمێك لە رێی خودی ئەو كەسانەوە كە سیستەمەكە بێهێز و پشتگوێی خس���توون، ناوخۆیی دەكرێت و دەچێتە ناو خ���ودی مرۆڤەكان���ەوە و دەبێتە بەش���ێكی دانەبڕاو لە پێكهاتە و بونیادی مرۆڤەكان، بە ش���ێوەیەك كە ئیدی سیستەمەكە پێویستی ب���ەوە نییە بە بەردەوام ل���ە دەرەوەڕا و بە زۆر بس���ەپێندرێت. ئەو مامەڵە گوتارییانەی ك���ە ئیدی بوونەت���ە فەرهەنگ���ی كۆمەاڵنی خەڵك، ل���ە ناویاندا ئەو خەڵكانەی كە ژیان و بەردەوام���ی بە سیس���تەمەكە دەدەن، لە رێی دروستكردنی كەش���وهەوایەكی لەبار و ناس���راو لە نێو سیستەمە تازەكەدا درێژە بە مانەوەی خۆیان دەدەن. كاتێك كە سیماكانی دیكتاتۆرییەت ناوخۆیی دەبن و لە نێو مامەڵە گوتارییەكانی هەر تاكێكی كۆمەڵگەدا خۆیان جێگی���ر دەكەن، ئەو مامەاڵنە كارێك دەكەن تا سیستەمە نوێیەكەش گەندەڵ بكەن، رێك وەك ئەو ڤایرۆس���انەی ك���ە هێرش دەكەنە سەر خانە س���اغەكان. بۆیە لەم بارەدا هەر سیس���تەمێكی نوێ جگە ل���ە رەنگدانەوەی سیستەمە كۆنەكە هیچی دیكە نابێت، چونكە

هەردوو سیستەمەكە لە الیەن هەمان كۆمەڵە خەڵكەوە كە یەكجۆر دنیابینی و بۆچوونیان

هەیە بەڕێوە دەبرێن.لەب���ەر ئ���ەوەی بابەتی باس���ەكە لێرەدا پ���ەروەردە و خوێندن���ە، بۆی���ە زۆر گرنگە ب���ە جیددی ئاوڕێك ل���ەو مامەڵە گوتارییانە بدەینەوە كە لە نێ���و كۆمەڵگەی ئەكادیمی كوردس���تاندا بە روونی دی���ارن. گەندەڵیی ئەكادیم���ی لە كوردس���تاندا، ل���ە دەرەوە و ناوەوەی سیستەمەكاندا، بووەتە كولتوورێكی تایبەت بە خۆی، ئەمەش كێشەیەكە رێگریی زۆری ل���ە ب���ەردەم هەوڵەكانی چاكس���ازیدا داناوە. یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ئەم گەندەڵییە بەرباڵویی مامەڵەی دیكتاتۆرییەتە لە گوتاری گشت ئاستە جیاوازەكانی دەزگا

پەروەردەییەكانی كوردستاندا.لە كوردس���تاندا مامەڵ���ەی دیكتاتۆرییانە لە هەر پۆلێ���ك، فەرمانگەیەك، دەزگایەك، پۆس���تێكی ئەكادیمی یان كارگێڕیدا هەیە. تیش���كی ش���یكردنەوەیەدا ل���ەم ئ���ەوەی دەخەمە س���ەر گوتاری ئەو خاڵە ناوەندی و س���ەرەكییانەی سیستەمی پەروەردە نین كە لە ئاستی س���ەرەوەی هەرەمی كارگێڕیدان، بەڵكو ئەو یەكە پەروەردەییانەن كە لە بنی هەرەمەكەدان و هێ���زی خۆڕاگری و مانەوە بە لووتكە دەدەن. هەڵب���ەت ئەم هێزە لەو دەگرێت س���ەرچاوە گوتارییانەوە مامەڵ���ە كە ل���ە كاتی پالندانان بۆ پێشكەش���كردنی سیس���تەمی نوێدا بەهەند وەرناگیرێن و بێ بیركردن���ەوەی ش���یكارییانە و رەخنەگرانە ب���ەكار دەهێنرێنەوە. هەر بۆیە سیس���تەمی ن���وێ جگە ل���ە رێكخس���تنەوەیەكی دیكەی

هەرەمەكە چیدی نابێت.بەشێك لەو دەردانەی فەرهەنگی ئەكادیمی و پەروەردەیی هەرێمی كوردستان پێیانەوە گیرۆدە بووە بوونی باوەڕی وەك » دەسەاڵتی رەهای مەعریفە و گواس���تنەوەی مەعریفە و مێش���كی مرۆڤ وەك خەزێنەی شتهەڵگرتن و مامۆس���تایەتی وەك ئەنجامدانی كۆمەڵێك چاالكی و...هتد«ین. ئەم مامەڵە گوتارییانە

دەرهاوێش���تەی ترس���ناكیان لە پرۆس���ەی پەروەردەدا دەبێت كە لەكاتی نەخش���اندنی سیستەمی نوێدا بەهەند وەرناگیرێن. لێرەدا هەوڵ دەدەم ئەو باوەڕە باوانەی كە بەشێكن ل���ە مامەڵ���ە گوتارییەكانی نێ���و فەرهەنگی هەرێمی كوردستان بە گشتی و، بە تایبەتی

لە كولتووری پەروەردەییدا شی بكەمەوە.هەرێم���ی ل���ە پ���ەروەردە فەلس���ەفەی كوردس���تاندا باوەڕی بە دەس���ەاڵتی رەها و پرس���یارلێنەكراوی مەعریف���ە و زانین هەیە. مەعریف���ە بە كۆمەڵە بیروباوەڕێكی یەكانگیر و جێگیر و نەگۆڕ دادەنرێت و دەس���ەاڵتێكی پیرۆزی بەسەر مرۆڤەكانەوە هەیە. زانست/ زانین/ مەعریفە شتێكی باش و پیرۆز و گرنگە و پێویستە هەر كەسێك كەم تا زۆر هەیبێت، كەس نییە لە دژی مەعریفە قسە بكات و بە گرنگی دانەنێت. لە هەمان كاتدا بە تایبەتی لە ناوەندە ئەكادیمییەكانی كوردستاندا ئەو باوەڕەش هەیە ك���ە هەندێك كەس خاوەنی ئەم مەعریفەیەن و الی كەس���انی دیكە نییە

یان كەمترە. ئ���ەم باوەڕەش زۆر بە فراوانی ل���ە كۆمەڵگ���ەدا باڵوبووەتەوە. نیش���انە و بەڵگەی خاوەندارێتی مەعریفە ئەو بڕوانامە و ناوونیشانانەن كە پاش خوێندنی هەندێ وانەی دیاریكراو ل���ە ماوەیەكی زەمەنی دیاریكراودا دەدرێن. دەبێت ئەوەش���مان لە یاد بێت كە ناوەندەكانی بەخشینی بڕوانامە لە كوردستاندا حكومی���ن )ئەهلییەكانیش ه���ەر بە پێوەرە

حكومیی���ەكان كاردەك���ەن و وێنەگرتنەوەی كتومتی ئەوانن( و بە ش���ێوەیەكی سروشتی سیاسەتەكانی حكومەت پەیڕەو دەكەن. ئەم حاڵەتە دەس���ەاڵت و هێ���زی قۆرخكردنێكی بێس���نوور دەداتە ئەو دەزگا ئەكادیمیانە و ئ���ەو حكومەتەش كە بەڕێوەیان دەبات. ئەو كارمەندانەی لەم دەزگایانەدا كار دەكەن، بە گەورەیان پش���كێكی مامۆستایان، تایبەتی ل���ەم خاوەندارێتییە ب���ەر دەكەوێت. لێرەوە كێشە س���ەر هەڵدەدات كاتێك مامۆستاكان دەسەاڵتی خۆیان وەك مرۆڤ بەسەر مرۆڤی دیكەدا كە فێرخوازانن، دەسەپێنن، ئەمەش لەڕێی تێكەڵكردنی دەسەاڵتی كەسیی خودی مامۆستاكان لەگەڵ ئەو دەسەاڵتەی مەعریفە هەیەتی، چونكە گوایە مامۆستا تاكە كەسە

لەناو پۆلدا خاوەنی زانین و مەعریفەیە.دەزگا ئەكادیمییەكانی هەرێمی كوردستان باوەڕیان وایە كە مەعریفە و زانین كۆمەڵێك ب���اوەڕی دیاریك���راو و نەگ���ۆڕ و كۆمەڵێك زانیاری و حەقیقەت���ی ناو كتێبەكانن. بازنە

4 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

هەڵوەشاندنەوەی دیكتاتۆریەت لە پ������رۆسەی پەروەردەی كوردستاندائەم نووسینە هەوڵێكە بۆ تیشكخستنە سەر چەند الیەنێكی دۆخ و سیاسەتی پەروەردە و خوێندن لە هەرێمی كوردستاندا، ئەویش بە شیكردنەوەی چەند مەودایەكی ئەو گوتارەی لە باس و مامەڵە پەروەردەییەكاندا بەكاردەهێنرێت . هەروەها باسێكی كورتی هۆیەكانی

چەقبەستن و دەرنەچوونە لەو نالەبارییە ی پەروەردەی كوردستان تێیدا خول دەخوات . گرنگی ئەم تێڕوانینەی لەم نووسینەدا باس دەكرێت لەوەدایە كە شتەكان لە گۆشەنیگای خوارەوەی ئەو پێكهاتە هەرەمییەوە كە پێیدەگوترێت سیستەمی پەروەردەی كوردستان

دەخوێندرێتەوە. بەو هیوایەی كە ئەو بیرۆكانەی لەم نووسینەدا خراونەتە روو یاریدەدەری هەمووان بن بۆ تێگەیشتن و هۆشیاریی زیاتر و دروستكردنی پردی پەیوەندی لە نێوان ئاستە جیاوازەكانی پێكهاتەی بەڕێوەبردنی پرۆسەی پەروەردە لە هەرێمی كوردستاندا.

*عەبدولڕەحمان ئەحمەد وەهاب

فێربوون و فێركردن نابنە گواستنەوەی مەعریفە، بەڵكو دەبنە ئاڵوگۆڕی ئەزموونكردنە جیاوازەكانی مەعریفە الی تاكەكان و گفتوگۆ و كێشمەكێشی دروستكردن و دەوڵەمەندكردن و سوود لێ بینینی مەعریفە. هەروەها لە ناوەندێكی وادا مرۆڤبوونی

كەسەكان بە زۆر و كەمی مەعریفەوە بەند نییە و لە ناو پۆلدا كەس لە كەسی دیكە بااڵدەستتر نییە

diplomatiqueنیسانی 52013MONDE diplomatique

LE

كوردیئاداری 2013

diplomatiqueنیسانی 52013MONDE diplomatique

LE

كوردی

و گرۆ و كۆمەڵگەی ئەكادیمی لە كوردستاندا بە ئەس���تەم باس���ی سیاس���ەتی مەعریفی و گفتوگۆ لەسەر شێواز و نهێنی و كەشوهەوای پێكهاتنی مەعریفە دەكەن )جێگای سەرنجە كە ئەم جۆرە باسوخواس���ە ك���ەم تا زۆر لە دەرەوەی دەزگا و ناوەن���دە ئەكادیمییەكاندا هەی���ە(. هەر بۆیە لە كوردس���تاندا كەس���ی زان���ا ئەوەی���ە كە ئ���ەو كۆمەڵ���ە زانیاری و حەقیقەتان���ەی الیە. ب���اوەڕی باو ئەوەیە كە زانی���ن زۆر بە س���ادەیی لە كەس���ێكی وەك مامۆس���تاوە ب���ۆ كەس���انی وەك فێرخوازان دەگوازرێتەوە )بەمەش دەگوترێت فێركردن(. فێرخوازانی���ش وەك وەرگری ئ���ەم كۆمەڵە زانیارییە تەماشا دەكرێن )بەمەش دەگوترێت فێربوون(. ئەمەش مانای ئەوەیە كە مێشكی

فێرخوازەكان بە خەزێنە و س���ندوقی بەتاڵ دادەنرێ���ت. بۆیە تا فێرخ���واز زۆرتر زانیاری وەربگرێت و هەڵیبگرێ���ت ئەوە فێرخوازێكی باشترە. بەم پێیە سروشتی فێرخواز دەبێتە وەرگرێكی بێ ئیرادە و خەزنكەرێكی كارامە. بەم شێوەیە بیركردنەوە لە ناو پۆلدا نە الی فێرخواز و نە الی مامۆس���تا جێگای نابێتەوە و ناپێویست و نەخوازراوە. هەروەك دەبینین ل���ە ناوەندەكانی خوێندن���ی ئێمەدا حەزێكی زۆرمان بۆ زان���راوەكان هەیە لە بری ئەوەی حەز لە بیركردنەوە و پرس���یار و رای خۆمان هەمیش���ە بكەین، زان���راوەكان دەرب���ارەی ناوەڕۆكی پەرتووك���ەكان دەجوینەوە لە بری ئەوەی گرنگی بە بۆچوون و ئەزموونی خۆمان لەم���ەڕ ناوەڕۆكی پەرتووك���ەكان بدەین. زۆر بە س���ادەیی، لە پۆلەكانی ئێمەدا مرۆڤەكان بۆ س���ندوقی هەڵگرتن بچووك دەكرێنەوە و

مرۆڤایەتییان دەخرێتە مەترسییەوە.بەم ش���ێوەیەش مامۆستایەتی و فێركردن دەبن���ە كاری گواس���تنەوەی زانی���اری ل���ە

مامۆس���تاوە بۆ فێرخواز. ئەو مامۆس���تایەی زۆرترین زانیاری بۆ فێرخوازەكانی بگوازێتەوە باش���ترینە. مامۆس���تا چاالكیی بەخش���ینی زانی���اری ئەنج���ام دەدات و ل���ە فێرخوازیش چاوەڕێ دەكات كە بە ش���ێوەیەكی س���لبی و بێ دوودڵ���ی و رەخنەگرت���ن وەریبگرێت. بۆی���ە دەبینین ك���ە زانس���تی وانەگوتنەوە )pedagogy( ل���ە كوردس���تاندا بە رەهایی مامۆس���تایەتی بە »ك���ردن- ئەنجامدان«ی ئ���ەو كۆمەڵە كارە دیاریك���راوە دادەنێت كە پێناسەی فێركردن دەكەن )وەك گواستنەوە و گەیاندن���ی زانی���اری و...هتد(. زانس���تی وانەگوتنەوە لە هەرێمی كوردس���تاندا بە هیچ شێوەیەك باس���ی دەرەنجامەكانی فێربوونی فێرخ���واز و فراوانبوون���ی م���ەودای خەیاڵ

و قووڵی���ی بیركردن���ەوەی رەخنەگران���ە و دەس���تڕەنگینی و پرسیاركردن و پتەوكردنی بنەما ئەخالقییەكان���ی و...هتد ناكات. هەر لەبەر ئەمەش���ە ك���ە لە پۆلدا مامۆس���تا بە رەهایی لە چەقی پرۆس���ەكەدایە. هەرچەندە بانگەش���ە بۆ گۆڕینی ئ���ەم جەختكردنە لە مامۆس���تاوە بۆ فێرخواز دەكرێت، بەاڵم ئەم بانگەش���ە و هەواڵن���ە هی���چ دەرەنجامێكیان نابێت گ���ەر پێداچوونەوە و گۆڕانكاری تەواو و ریشەیی لەگوتاری پەروەردەییمان نەكەین كە لە ش���ێوازی بیركردنەوە و تێگەیش���تن و

پێناسەكانماندا بە روونی دیارە.بەهۆی بوونی ئەو جۆرە مامەڵە گوتارییانەی سەرەوە پۆلەكان بوونەتە ناوچەی دیكتاتۆریی بچ���ووك و هەر بەو ش���ێوەیەش ب���ەردەوام دەبن. لە الیەن بەرزترین ئاس���تی دەسەاڵتی ئەكادیمی���ی هەرێمی كوردس���تانەوە دان بە بوونی كاربەدەس���تی دیكتات���ۆری بچووك لە كۆمەڵگ���ەی ئەكادیمی���دا نراوە )تەماش���ای پەیامی وەزارەتی خوێندن���ی بااڵی كابینەی

شەش���ی حكومەتی هەرێمی كوردس���تان بە ناوی »نەخشەڕێگا بەرەو كواڵیتی« بكە!(. هەڵبەت مەبەس���ت لە پەیامەكەدا سەركردە و كارگێ���ڕی زانكۆكان���ن، ب���ەاڵم كێش���ەكە زۆر ل���ەوە زیاتر رۆچووەتە ن���او بچووكترین یەك���ەی ئەكادیم���ی و ناو دی���د و بۆچوونی خەڵكەوە. ئەم دیكتاتۆرییەتە بچووكانە، كە بە هەموو جەس���تەی كۆمەڵگەی كوردستاندا سیس���تەمێك هەرج���ۆرە باڵوبوونەت���ەوە، دەخەنە مەترسییەوە با لە رووی تییۆرییەوە سیستەمەكە سەركەوتوو و پێشەنگیش بێت. بۆیە هەر هەوڵێكی چاكس���ازی لە سیستەمدا لە الیەن ئەو كەس���انەی لە سیس���تەمەكەدا كار دەكەن یان سیس���تەمەكەیان بۆ دانراوە بەرپ���ەرچ دەدرێتەوە یان فش���ەڵ دەكرێت. مەرج نییە گۆڕین یان چاككردنی سیس���تەم ببێتە هۆی گۆڕین یان چاككردنی هەڵوێستی خەڵك���ی بەرامب���ەر ئامانج���ەكان و رۆڵ و دیدوبۆچوونیان. ئەمەش چونكە فەلس���ەفەی پەروەردەی هەرێمی كوردستان فەلسەفەیەكی دەردەدار و ناكارامەی���ە. گ���ەر هەوڵەكان���ی چاكسازی كار لەسەر فەلسەفەی پەروەردەی كوردس���تان، كە لەڕێ���ی كۆمەڵێك مامەڵەی گوتاریی���ەوە فەراهەم دەكرێت و دێتە ئاراوە، نەكەن، ئەوا هەر ئەو كەس���انەی سیستەمە نوێیەكەیان بۆ دانراوە )مامۆستا و فێرخواز و كۆمەڵگە بە گش���تی( و بڕیارە لەس���ەریان جێبەجێ بكرێت، لە سیس���تەمەكە رادەپەڕن و بە شاز و نەناسراو و بێگانە و نەخوازراوی ل���ە قەڵەم دەدەن و كارێك���ی زۆر دەكەن بۆ گەڕانەوە بۆ بارودۆخی جارانیان. بەرەنگاریی زۆریش دەكەن لەوەی لە سیستەمە نوێیەكەدا بەشدار بن و ناڕەزایی لە دژی مەبەستەكانی دەردەب���ڕن و هەوڵ���ی زۆر بۆ پەكخس���تنی

دەدەن.بۆ هەڵوەشاندنەوەی مامەڵەی دیكتاتۆرییەت لە نێو پۆلەكان و لە كۆمەڵگەدا پێویس���تمان ب���ە بیركردنەوەیەكی جیاواز لە فەلس���ەفەی پەروەردەی خۆمان هەیە. ئەمەش پێویستی بە دروستكردنی كەشوهەوایەكی وا هەیە كە تێیدا ل���ە بۆچوون و دنیابین���ی خۆمان ورد ببینەوە، بە بوون���ی متمانە بە یەكدی هەوڵ بدەین لە سەرچاوە و ئەجێندا تییۆرییە دیار و نادیارەكانی مامەڵ���ە پەروەردەیییەكانمان بكۆڵینەوە. پێویستە ئەم پرۆسەیەش كۆمەڵە پێناس���ە و تێگەیش���تن و ئامانجێك���ی نوێ بهێنێتە ئاراوە كە لە رێی گوتاری پەروەردەیی

جیاوازەوە دەریانببڕین. بۆ نموونە:1. تا ئێستا كە لەبارەی مانای مامۆستایەتی و فێركردنەوە لەكەسانی دەوروبەرم پرسیبێت و ئەوەشی لە بەڵگەنامەی فەرمی و بۆچوون و ئاخاوتنی بەرپرس و كارمەندانی پەروەردەوە بە ئاش���كرا دیارە ئەوەیە كە، زۆرینەی زۆری پێناس���ەكان بریتیبوون لە: كردنی كۆمەڵێك كار و چاالكی داواكراو لە ناو پۆلەكاندا. ئەم جۆرە تێگەیش���تن و بیركردنەوە س���ەرپێییە لە پرۆس���ەی فێركردن ئینتیباعێكی درۆینە دەداتە هەر ش���تێك ك���ە مامۆس���تا لە ناو پۆلەكاندا دەیكات، تەنانەت گەر ئەو ش���تانە پەروەردەیی���ش نەب���ن و بەپێچەوانەوە بن. هەروەها ئەم جۆرە تێگەیش���تنە مامۆس���تا دەخات���ە چەقی پۆلەوە، بە مانای ئەوەی كە گرنگترین كەس لە پۆلدا مامۆستایە، چونكە پێناس���ە و تێگەیش���تنی لەو جۆرە ئەوەندە س���ەرقاڵی كارەكان���ی مامۆس���تایە ئەوەندە ب���ە ئەگەرەكان���ی مەبەس���ت و دەرەنجام و دەرهاویشتەی كارەكانی مامۆستاوە پەیوەست نابێت. گەر مامۆستا كارە داواكراوەكان ئەنجام بدات، ئیدی هیچ گرنگییەك بە دەرهاویش���تە و دەستكەوتەكانی كاری مامۆستاكە نادرێت. كاتێك مامۆستایەتی بە »كردن«ی كۆمەڵە كردارێ���ك دادەنرێت، ئی���دی پۆلی خوێندن دەبێت���ە ناوەندێك ك���ە تێیدا مامۆس���تا بۆ چەندین كاژێر قسە و كارەكانی خۆی نمایش دەكات و فێرخوازانیش تەنها بە جەس���تە لە

ناو پۆلدا دەبن.ب���ە پێچەوانەوە، ئەگەر پێناس���ەی رۆڵی مامۆس���تا بە »یارمەتیدانی كەسانی دیكە بۆ كردن���ی كار و چاالكی« بێ���ت، دەبینین كە گرنگییەكە لێرەدا بە »كەسانی دیكە« دەدرێت كە فێرخوازەكانن نەك خودی مامۆستا. لەگەڵ ئەم پێناس���ە و تێگەیش���تنەدا فێرخوازان بە

ش���ێوەیەكی سروشتی و راستەوخۆ دەخرێنە چەقی پرۆس���ەی فێركردن���ەوە، گرنگییەكە كۆمەڵێك كەس���ە نەك تاكە كەس���ێك. بەم شێوەیە تەنها لەكاتی دڵنیابوون لە روودانی فێربوون وەك دەرەنجامی پرۆسەكە دەزانین كە كاری مامۆس���تایەتی و فێركردن ئەنجام دراون. ئ���ەم ش���ێوە روانینە بۆ پرۆس���ەی فێرك���ردن دڵنیایی زۆر زیات���رە لەوەی الی ناوەند و بەرپرس���ە ئەكادیمییەكانمان هەیە چونك���ە لە رێ���ی دەرهاویش���تەی كارەكانی مامۆستاوە پرۆس���ەكە هەڵدەسەنگێنین نەك لە رێی خودی كارەكانەوە. لە كەشوهەوایەكدا كە دەستكەوت و دەرەنجام لە كەسانی تردا لە

هەموو شتێك كرنگتر بێت، تاكەكان ناتوانن كار و بۆچوون���ی خۆیان بەس���ەر كۆمەڵگەدا بس���ەپێنن و، بەم���ەش دیكتاتۆریی���ەت روو

نادات.2. تێگەیش���تنمان ل���ە سروش���تی زانین و مەعریف���ە كاریگ���ەری لەس���ەر ش���ێوازی مامەڵەم���ان لەگەڵی���دا هەیە. ب���ەالی كەمی دوو جۆر تێگەیش���تنی جیاواز لە سروش���تی مەعریف���ە ه���ەن و ه���ەر یەكەی���ان ج���ۆرە تێگەیش���تنی هەی���ە. دەرهاویش���تەیەكیان یەكەمیان، كە الی دەزگا و ناوەند و كەسانی ئەكادیم���ی و لە كۆمەڵگەی ئێم���ەدا باوە و وەك لە سەرەوە باس���كرا، بچووككردنەوەی بازنەی مەعریفەیە لە زانیاری نێو كتێبەكاندا ك���ە دەگوازرێت���ەوە و وەر دەگیرێت. یەكێك لە مانا و دەرهاویش���تەكانی ئەم تێگەیشتنە ئەوەیە كە بڕیاری پێش���ینە لەسەر سروشتی مێش���كی مرۆڤ دەدات، بەوەی كە مێش���ك وەك دەفرێك���ی خەزنكردن وایە. ئەم باوەڕە ك���ە فێركردن بە گواس���تنەوەی ئەو كۆمەڵە زان���راو و زانینەی كە بڕیارە مەعریفە بێت لە مێشكی مامۆستاوە بۆ مێش���كی فێرخوازان دادەنێت كۆمەڵێك كێشەی سروشتی- وجودی )ontological( و سیاس���ی دێنێتە ئاراوە. كێش���ە وجودیی���ەكان وەك بچووككردنەوەی كاری مێش���كی مرۆڤەكان ب���ۆ هەڵگرتنێكی نەرێنی و بێ ویس���ت و بێ ئیرادە، لە هەمان كاتدا پشتگوێخستنی چاالكییە ئەرێنییەكانی چارەسەركردن )پرۆسێسكردن(ە لە مێشكدا. بە بوونی باوەڕی باوی لەم جۆرە، مرۆڤەكان پێناسە و كەسێتی و سروشت و ئاكار و هزر و هەس���ت و نەس���ت و پێچەڵپێچی و قووڵی و لە هەمان كاتیش���دا مێژووی پێش���كەوتنی گش���ت ئەمانە لە دەست دەدەن، چونكە گەر كاری مێشك تەنها هەڵگرتن و سڕینەوە بێت، ئەو كاتە مرۆڤبوون���ی مرۆڤەكان بە زۆری و كەم���ی ئەو زان���راو و زانیارییانەوە بەندە كە بڕیارە لە مێش���كیاندا هەڵی���ان گرتبن. بەم پێی���ە هاوس���ەنگی مامۆس���تا و فێرخواز لە پۆلدا دەبێتە ئەوەی كە مرۆڤبوونی مامۆستا لەوپەڕی���دا بێت و مرۆڤبوون���ی فێرخوازیش لە نزمترین ئاس���تدا یان هەر ل���ە نەبووندا. لە دەرەنجامی ئەم هاوكێش���ەیەدا كێش���ەی سیاسی لە ناوەندێكی وادا، كە تاكە كەسێك هێز و بااڵدەس���تییەكی ناهاوسەنگی بەسەر كۆمەڵێكی دیكەدا سروشتی و بێسنوور بێت، نەك لەبەر گرنگی و سوودی كارەكانی بەڵكو لەبەر سروش���تی كەسەكە و ناوونیشانەكەی، دەگاتە ئەوپەڕی و چەوسانەوە و سڕینەوەی مرۆڤەكان بەبێ وچ���ان روو دەدات. ئەمە لە كاتێكدا كە زۆرینەی زۆری پێكهاتەی مەعریفە پەیوەندی ب���ە بارە سیاس���یی و مێژوویییە جیاوازەكان���ەوە هەی���ە؛ ب���ە گوزەركردن بە نێو مێ���ژووی پێش���كەوتنی مەعریف���ەدا لە

زۆر رووەوە دەبینی���ن ك���ە لەگ���ەڵ گۆڕانی سیاس���ەتەكاندا مەعریفەی جیاواز پێكهاتووە و گۆڕانی بەس���ەردا هاتووە. كە ئەمە بەهەند وەرناگیرێ���ت، ئی���دی ناوەندەكانی فێركردن دەبنە بنكەی باڵوكردنەوە و مەیدانی برەودان ب���ە ئەجێندا و كولتوور و گوت���اری تایبەتی

دەسەاڵتێكی تاكڕەوانە و چەوسێنەر.ب���ەاڵم بۆچوون���ی پێچەوان���ەی ئ���ەوەی س���ەرەوە ئەوەیە كە كاری مێش���كی مرۆڤ كاری بەڵك���و نیی���ە، هەڵگرت���ن تەنه���ا چارەس���ەركردن )processing(ی زانیارییە جۆراوجۆرەكانیش���ە كە لە رێی هەستەوەرە جیاوازەكانەوە كۆدەكرێنەوە بۆ دروستكردنی mental(عەقڵ���ی نموون���ەی چەندی���ن model(. چارەس���ەركردن لێ���رەدا مان���ای دەستكاریكردن، ئاڵوگۆڕكردن، دروستكردن، رێكخستن،هەڵگێرانەوە و زۆر چاالكی دیكەی هاوشێوە دەگەیەنێت. ئەم پرۆسەیە نەبڕاوە و لەبننەهاتووە و لە ڕێیەوە نموونەی عەقڵی دەبێتە قاڵب و هۆی چارەسەركردنی چەندین نموونەی عەقڵی دیكە. بۆیە بە ش���ێوەیەكی خوالو ئەم پرۆس���ەیە لە مێشكی مرۆڤەكاندا راوەس���تانی نییە. نموونە عەقڵییەكانی هەر مرۆڤێك مێژوو و پاشخان و پێكهاتەی تایبەتی و گش���تییان هەیە و ئاسایییە كە زۆرێك لەو نموونانە لە هی كەس���انی دیكە نەچن. بۆیە مانا و سروش���ت و فراوانیی مەعریفە ناكرێت لە مێشكی مرۆڤەكاندا بە نەگۆڕی بمێننەوە و هەروا بە ئاسانی و وەك خۆی لە كەسێكەوە بۆ كەس���انی دیكە بگوازرێت���ەوە. بە بوونی تێگەیش���تنی لەم جۆرە لە ی���ەك كاتدا كار لەس���ەر یەكس���انی و جیاوازیی مرۆڤەكان لە بەها و مانا و كێش���ە گش���تییەكاندا دەكرێت و، لە ناوەندێك���ی وادا مەعریفە چوارچێوەی نابێت و هیچ دەس���ەاڵتێك ناتوانێت قۆرخی بكات. فێربوون و فێركردن نابنە گواستنەوەی مەعریفە، بەڵكو دەبنە ئاڵوگۆڕی ئەزموونكردنە جیاوازەكانی مەعریفە الی تاكەكان و گفتوگۆ و كێشمەكێشی دروستكردن و دەوڵەمەندكردن و س���وود لێ بینینی مەعریف���ە. هەروەها لە ناوەندێكی وادا مرۆڤبوونی كەسەكان بە زۆر و كەمی مەعریفەوە بەند نییە و، لە ناو پۆلدا كەس لە كەس���ی دیكە بااڵدەستتر نییە. گەر كۆمەڵگە و دەس���ەاڵتی ئەكادیمی و مامۆستا و فێرخوازان ئ���ەم بۆچوونەیان هەبێت، ئەوا لە پۆلدا ئاراستەی فێربوون تاكالیەنە نابێت و ئەزموونكردن و دەوڵەمەندكردنی مەعریفە الی مامۆس���تا و فێرخوازانیش روودەدات و، هیچ دەرفەتێك بۆ چەوساندنەوە نامێنێتەوە.بە كورتی، ئەوەی لەم نووسینەدا هەوڵم داوە بیڵێم ئەوەیە كە، كاركردن لەس���ەر ناسین و پەرەپێدان و گەشەپێدانی سروشتی مرۆڤەكان زۆر گرنگترە و كاریگەری زیاترە لە كاركردن لەسەر چاكسازی لە سیستەمەكاندا. هەڵبەت بە هیچ ش���ێوەیەك باس���ی پشتگوێخستنی چاكسازی لە سیستەمدا ناكەم، بەاڵم گرنگە كە چاكس���ازی لە بیروبۆچوون���ی مرۆڤەكاندا ب���ە گوڕوتی���ن و هۆش���یارییەكی زۆرترەوە بكرێ���ت و هەموو جۆرە چاكس���ازییەكان لە یەك كاتدا و لە گش���ت س���ەرچاوە و كەسە جیاوازەكانەوە ئەنجام بدرێن. هەروەها گرنگە پێداچوون���ەوە ب���ە وردودرش���تی بۆچوون و مامەڵ���ە گوتارییەكانماندا بكەین، بە تایبەتی ئ���ەو مامەاڵنەی ك���ە كۆمەڵگە ب���ە باش و خوازراویان دادەنێت و هەست بە ترسناكییان جیاوازەكانیان دەرهاوێش���تە ل���ە ن���اكات، بكۆڵین���ەوە و كاری جیددی و بناغەیییان بە بێ ترس و بە متمانەوە لەس���ەر بكەین. بۆیە بۆ هەڵوەشاندنەوەی مامەڵەی دیكتاتۆرییەت، لە ناوەندەكانی پەروەردەی فەرمی و نافەرمی و ل���ە كۆمەڵگەدا، پێویس���تە بگەڕێینەوە بۆ ش���یكردنەوەی گوتاری پەروەردەیی و گشت ئ���ەو مامەڵ���ە و بۆچوونانەی لە پرۆس���ەی پەروەردەدا ئەنجام دەدرێن و چاكس���ازییان

تێدا بكەین.

*عەبدولڕەحمان ئەحمەد وەهاب، خوێندكاری دكتۆرای���ە لە سۆس���یۆلۆژیا و سیاس���ەتی پەروەردەیی لە زانك���ۆی تۆرۆنتۆ لە كەنەدا و خاوەنی بڕوانامەی ماس���تەرە لە ئەدەبیاتی ئەمریكی لە زانكۆی ماساچوس���ێتس- بۆستن

لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.

هەڵوەشاندنەوەی دیكتاتۆریەت لە پ������رۆسەی پەروەردەی كوردستاندا

دەزگا ئەكادیمییەكانی هەرێمی

كوردستان باوەڕیان وایە كە مەعریفە و

زانین كۆمەڵێك باوەڕی دیاریكراو و نەگۆڕ و كۆمەڵێك زانیاری و

حەقیقەتن

6 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

،2007 )ئاپری���ل(ی نیس���ان 11ی ل���ە جێگری وەزیری دەرەوەی ئەمەریكای پێشوو نیكۆالس بێرنز، ئەم چەند دێڕەی نووس���یوە: »تا 10 س���اڵ پێش ئێس���تا، ئەوروپا چەقی سیاس���ەتی دەرەكی���ی ئەمەری���كا ب���وو، لە نیس���ان )ئاپریل(ی 1917ەوە، كاتێك وودرۆ ویلس���ن یەك ملیۆن س���ەربازی ناردە بەرەی رۆژئاوا، تا دەس���تتێوەردانی سەرۆك كلینتن لە كۆس���ۆڤۆ لە س���اڵی 1999. ل���ە ماوەی زۆربەی سااڵنی س���ەدەی بیستەمدا، بایەخی یەكەم و سەرەكیی ئێمە ئەوروپا بوو. )...( ئێستا رەوشەكە بە تەواوەتی گۆڕاوە. )...( رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت، بۆ سەرۆكی ئەمەریكا و وەزیری دەرەوەی و هەروەها بۆ ئەوانەی لە دوای ئەوانیشەوە دێن، چووەتە ئەو پێگەیەی كە ئەوروپا لە س���ەدەی بیستەمدا الی ئیدارە

جیاجیاكان هەیبوو )1(«.جۆرج دەبلیو بوش، س���ەرۆكی پێش���ووی ئەمەریكاش ئەوكات ئەمەی گوتبوو :«ئەوەی ئێس���تا ل���ە رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���تی گەورەدا روودەدات تەنه���ا ملمالنێیەك���ی س���ەربازی نییە. جەنگێكی ئایدیۆل���ۆژی یەكالكەرەوەی ئەم س���ەردەمەی ئێمەیە. جەنگێك لە نێوان ئەوانەی باوەڕیان بە ئازادی و نەرمڕۆیی هەیە و ئەوانەی توندڕۆن و خەڵكی بێتاوان دەكوژن و نیازی خۆیان راگەیان���دووە كە دەیانەوێت

شێوازی ژیانی ئێمە تێكبدەن )2(«.دوای س���اڵێك، باراك ئۆبام���ا لە میانەی پێشكەشكردنی دۆكترینە ستراتیژییە تازەكەی ئەمەریكا لە 5ی كانوونی دووەم )جانیوەری(ی 2012، ئەم بۆچوونەی سەرەوەی رەتكردەوە و رایگەیان���د كە ئێس���تا، وەك جێ بایەخی یەكەمی واڵتەكەی، نەك رۆژهەاڵتی ناوەڕاست، بەڵكو ئاسیا ش���وێنی ئەوروپای گرتووەتەوە )3(. بەاڵم ئایا بەڕاس���ت ئەم قس���انە هێمان بۆ ئەوەی ئەمەریكا دەس���تبەرداری هەرێمێك دەبێت كە بە هۆی شۆڕش���ە عەرەبییەكانەوە و بەه���ۆی قەیرانی بەرنامەی ئەتۆمیی ئێران،

بووەتە ناوچەیەكی ناسەقامگیر؟ )س���ێپتێمبەر(ی ئەیل���ول 11ی دوای 2001، »رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���تی گەورە« كە ناوچەیەكی س���نوور نادیارە و لە پاكستانەوە درێژ دەبێتەوە ت���ا مەغریب و واڵتانی قۆچی ئەفریقی���ش دەگرێت���ەوە، بووەت���ە مەیدانی س���ەرەكیی زلهێزی ئەمەریكا و مەیدانی ئەو جەنگە یەكالییكەرەوە بێوێنەیەی كە كۆشكی سپی ناوی ناوە ملمالنێی جیهانی. ئەم هەرێمە لەبەر س���امانە نەوتیەكەی، لەبەر هەڵكەوتە لەبەر بوونی ئیس���رائیل، س���تراتیژییەكەی، هەردەم یەكێك بووە لەو ناوچانەی كە ویالیەتە یەكگرت���ووەكان بایەخێك���ی زۆری پێداوە بە تایبەت���ی لە دوای 1956 و پووكانەوەی وردە وردەی هەردوو زلهێزی فەڕەنسی و بەریتانی لە ناوچەكە. هەر وەك فیلیپ درۆز ڤەنسەن، لە شیكردنەوەیەكی جوانیدا بۆ »ساتەوەختی ئەمەریكی« لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا، دەڵێت كە ئەم هەرێمە وەك »حەوش���ەی پش���تەوە ئەمەریكا، یەكگرتووەكانی ویالیەت���ە )4(«ی

شوێنی ئەمەریكای التینی گرتووەتەوە. جگە لەم���ەش، ئەم هەرێمە خەس���ڵەتێكی دیكەی هەیە كە ل���ە نیمچە كیش���وەری ئەمەریكادا بەدی ناكرێت، ئەویش ئەوەیە كە مەیدانێكی

گرنگی جەنگە لە دژی تێرۆریزمی جیهانی.وادیارە دیمەنەكە سەراوژێر كراوە. ئەمەش گومانی تێدا نییە كە ئامانجی ستراتیژدانەرانی پێنتاگۆن و كۆنەپارێزە تازەكانی ئیدارەی بوش بووە، بەاڵم دەكرێت ئەو گومانەش بكەین كە ئەنجام���ەكان بە گوێرەی خەونەكانیان بوونە، واتە سەرلەنوێ داڕش���تنەوەی هەرێمەكە بۆ ئەوەی دەس���ەاڵتێكی هەمیشەیی خۆیانی لێ دامەزرێنن بە هەمان ش���ێوەی فەڕەنسییەكان و بەریتانییەكان ك���ە دوای یەكەمین جەنگی

جیهانی لە ناوچەكە كردیان.لە راس���تیدا، لە ماوەی هەش���ت س���اڵی بوش���دا، دەبلیو س���ەرۆكایەتییەكەی جۆرج رۆژهەاڵت���ی ناوەڕاس���تی گ���ەورە ب���وو ب���ە

»ناوچەی���ەك بۆ چەندین جەنگ���ی دژوار«، چەندین ش���ەڕ و ملمالنێی خوێن���اوی كە لە یەك كاتدا بەرپا بووبوون، هێزە س���ەربازییە راستەوخۆیان بەشدارییەكی رۆژئاواییەكانیش تێ���دا دەكرد ك���ە لە دوای جەنگ���ی دووەمی جیهانیی���ەوە ئەمە یەكەمین ج���ار بووە بەم ش���ێوەیە ل���ە جەنگێك���ی وەه���اوە بگلێن. ئەفغانس���تان تووشی پاش���اگەردانی دێت و هێزە ئەمەریكییەكانیش و هەروەها هێزەكانی نات���ۆش كەوتوونەتە ناو زۆنگاوی ئەم جەنگ و فەوزایە كە رزگاریان نابێت لێی تا س���اڵی 2014 ك���ە گوای���ە لەو س���اڵەدا ئ���ەو واڵتە بەجێدێڵ���ن. هەرچەن���دە س���وپای ئەمەریكا لە عێراق كش���اوەتەوە، بەاڵم ئ���ەو واڵتە تا ئێس���تاش بە دەس���ت توندوتیژی مەزهەبی و نەژادیی���ەوە دەناڵێنێت كە س���ەتان هەزار قوربانیی لێكەوتووەتەوە و چەندین برینیشی لە جەستەی ئەو واڵتەدا دروستكردووە كە بە

ئاسانی ساڕێژ نابن.ه���ەر دوای جەنگ���ی ئیس���رائیل لە دژی لوبن���ان لە هاوینی 2006دا، لوبنان دووچاری جەنگێك���ی ناوخۆیی بێدەنگ ه���ات لەنێوان دوو هێ���ز: الیەنەكانی 14ی ئادار )مارس( بە رابەرایەتی س���ەعد حەریری و هاوپەیمانییەك كە لە حیزبوڵاڵ و تەوژمی نیش���تمانیی ئازاد بە س���ەركردایەتی ژەنەراڵ میش���ێل عەون. لە فەڵەس���تینیش، پڕۆس���ەی بەكۆلۆنیكردن و كارە س���ەركوتكارییەكان بەش���دارن نەك تەنه���ا ل���ە خێراكردن���ی پارچەپارچەكردنی خاكی فەڵەس���تین، بەڵكو لە هەڵوەشانەوەی كۆمەڵگ���ە و لێكترازانی بزاڤی نیش���تمانیش. ئینجا ئۆپەراس���یۆنی سەربازیی ئیسرائیلی بە ن���اوی » گوللەی لەقاڵبدراو« كە لە 2008 - 2009 ل���ە دژی كەرتی غەززە كردی، گرژی و

ناكۆكییەكانی خراپتر كرد.دوای ئەوەی ئەتیوپی���ا لە كانوونی یەكەم دەس���تێوەردانێكی 2006 )دیس���ێمبەر(ی س���ەربازی ل���ە س���ۆماڵ كرد و واش���نتنیش ناونیش���انێكی لێكرد، س���ۆماڵ پش���تگیری گوماناوی وەرگرت و بە »بەرەی نوێی جەنگ

ل���ە دژی تێرۆریزم« ناس���را. لێرەدا دەكرێت باس لە »كەوانەیەك���ی قەیران«ی زۆر درێژ بكەین كە لە پاكس���تانەوە دەڕوات تا هەرێمی ساحل لە ئەفریقا كە دارفور و هەروەها دوای موعەممەر كۆلۆنێ���ل رێژیمەكەی رووخان���ی

قەزافی، لیبیاش دەگرێتەوە.ئ���ەم جەنگ و قەیرانانە ك���ە هەر یەكەیان مێژوویەك���ی تایبەت���ی خ���ۆی و دینامیك���ی ناوخۆی���ی خ���ۆی و ه���ۆكاری لۆكالیی خۆی هەیە، بەش���ێكن لەو دی���دە ئەمەریكییەی كە ئیدارەی ب���وش هەڵیگرتبوو. لە س���ەردەمی جەنگی س���ارددا، ویالیەت���ە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا )هەروەها یەكێتی سۆڤیەتیش( ئەم قەیرانانەیان بە پێكدادان���ی نێوان رۆژهەاڵت و رۆژئ���اوا دادەنا. بەپێی ئ���ەم لۆژیكە بێت، نیكاراگوای س���ااڵنی حەفتاكان و هەشتاكان مەیدانێك نەبوو بۆ خەباتی بەرەی س���اندینی ل���ە دژی رێژیمێكی دیكتاتۆری وەحش���ی لە

پێن���او بونیادنانی كۆمەڵگەیەك كە دادوەریی زیاتری تێدا بێت، بەڵكو واڵتێك بوو كە زۆر رێی تێدەچ���وو بەالی ئیمپراتۆرێتیی خراپەدا دایبش���كاندایە )5(، وات���ە ب���ە الی یەكێتی س���ۆڤیەتدا، ئەمە لێكدانەوەیەكی سیاس���ی بوو ك���ە گەلی نیكاراگوای���ی نرخەكەی دا و دووچاری ش���ەڕ و ماڵوێرانیەكی 10 س���اڵە ب���ووەوە. بە الی واش���نتنەوە، هیچ گرفتێك نییە بە ناوی گرفتی فەڵەس���تینی، دەوڵەتی سۆماڵی تووش���ی هیچ قەیرانێك نەبووە، لە لوبنانی���ش هی���چ گرژیەك���ی مەزهەبی نییە، بەڵكو ئەوەی هەیە ملمالنێیەكی جیهانییە لە نێوان چاكە و خراپەدا. بە دیوەكەی دیكەدا، ئەم گوتارە ئەمەریكییە، بووەتە خۆراكێك بۆ رێكخراوی قاعیدە و بەم بیانووەوە جەنگێكی درێژخایەن���ی ل���ە دژی » خاچپەرس���تان و

جولەكە« راگەیاندووە.بەش���ێكی ئەم دووفاقیە س���ادەیە دواجار بووەت���ە پێش���بینیكردنێك ك���ە خۆی خۆی دەهێنێتە دی و لەالیەن ئاكتەرە لۆكالیەكانەوە وەك ئام���راز بۆ پتەوكردن���ی پایە و هێزیان بەكارهێن���دراوە. باش���ترین نموونە بۆ ئەمە سۆماڵە )6(: حكومەتی فێدێراڵی راگواستە كە لە سەركردە گەندەڵ و نەشارەزاكانی جەنگ پێكهاتووە، ئەو بیرۆكەیەی بە كۆشكی سپی »فرۆشت« كە گوایە سۆماڵ بووەتە مەیدانی نێودەوڵەتی«. چاالكییەكانی »تێرۆریزم���ی بۆیە واش���نتن هانی ئەدی���س ئەبابای دا تا یەكێت���ی دادگا ئیس���المیەكان لەناوببات كە شەش مانگ پێشتر دەستی بەسەر مەقادیشۆدا گرتبوو )7(. دینامیكە ناوخۆییەكانی ئەم شەڕ و قەیرانانە پش���تگوێخراون و لە جیاتی ئەمە ش���یكردنەوەی فراوان و جیهانییان بۆكراوە. داگیركردن���ی واڵتێك���ی موس���ڵمان لەالیەن ئەتیوپیایەكی مەسیحیەوە سوودی زیاتری بە گرووپە ئیسالمییە توندڕەوەكان گەیاند و الی

خەڵك خۆشەویستی كردن )8(.

نموونەیەكی دیك���ە لوبنانە، ئەو دەوڵەتە الواز و ش���لۆقەی ك���ە لەس���ەر بنچین���ەی پالنڕێژییەكی حەكیمان���ە دامەزراوە. هەردوو حكومەت���ی ئەمەریك���ی و فەڕەنس���ی، ب���ە پش���تگیریكردنێكی ئاش���كرای بەرەی���ەك و نیوەی واڵت لە دژی نیوەكەی دیكە، هەوڵی رێگەچارەیەكی نیشتمانی بۆ كێشەكانی ئەم

پشێوی و ناسەقامگیری.. قەدەری رۆژه����ەاڵتی ناوەڕاستلەدوای 11ی ئەیلول )سێپتێمبەر(ی 2001ەوە، واڵتانی رۆژئاوایی چەندین جار لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا هێزیان

بەكارهێناوە و ئۆپەراسیۆنیان كردووە. سوپاكانی دەوڵەتانی بیانی لەجیاتی ئەوەی ئاگری جەنگەكان دابمركێننەوە، خۆشتریان كردووە. ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بە الوازی لەو جەنگانە هاتەدەر، گرووپە چەكدارەكانیش بوونەتە ئاكتەری

سەرەكی و بەهێزی گەمە سیاسییەكە. شۆڕشەكانی جیهانی عەرەبی لە چوارچێوەی ئەم پشێوی و نائارامیەدا هەڵگیرسان.

ساڵی 2007، رێگاكانی یاخیبوون

ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا ناوەڕاستی دوای ئەوەی »رۆژهەاڵتی گەورە«ی كردە گەورەترین مەیدانی تێرۆری���زم«، دژی ل���ە »جەن���گ جەنگاوەران���ی زۆری ژمارەیەك���ی ناوچەك���ە، راكێش���ایە فرەن���ەژادی رێگایەكیشی و سنوورەكانی سڕیەوە دروستكرد بۆ هاتوچۆكردنی یاخیبووان

و چەك.

بەرەكانی »جەنگ لە دژی تێرۆریزم«

رێگای »ئەنتەرناسیۆنال یاخی«

هاتوچۆكردنی جەنگاوەران و چەك

زۆنەكانی ئەی و بی كۆلۆنییە ئیسرائیلیەكان

ئەو شریتە ئەمنیانەن كە هێزەكانی ئیسرائیل لە دەوری شارە گەورە فەلەستینییەكاندا دروستیكردوون.

خاڵەكانی پشكنین كە ئیسرائیل لە دەوری ئورشەلیم دایناون.

دیواری ئاسایشی ئیسرائیلی كە یان دروستكراوە یانیش ئێستا لە دروستكردندایە.

ڕۆژەی دروستكردنی دیواری ئیسرائیلی

لە مانداتی بەریتانییەوە بۆ داگیركردنی ئیسرائیلی

فەڵەستین كە هەر دوای جەنگی یەكەمی جیهانی كەوتە ژێر مانداتی بەریتانیاوە، بوو بە بابەتی پڕۆسەی داگیركاری كە بە دروستكردنی ئیسرائیل لەساڵی 1948 گەیشتە لووتكە. لە كاتێكدا كە ئەم داگیركارییە هێشتا بەردەوامە و گەیشتووەتە

كەناری رۆژئاواش، دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی فەلەستینی پێناچێت جارێ مومكین بێت.

1993 – 2000، پنت پنت وەك پێستی پڵنگی لیۆپارد

2002، سەرلەنوێ داگیركردنەوە

فەڵەستین دوای رێككەوتنەكانی قاهیرە )1994( و تابا )1995(

)زۆنی ئەی(: ئەو خاكانەی تەنها لە ژێر كۆنترۆڵی دەسەاڵتی فەڵەستینیدان

)زۆنی بی(: ئەو خاكانەی لە ژێر كۆنترۆڵی هەردووالدان. سوپای ئیسرائیلی لەوێ بەرپرسە لە كاروباری ئاسایش.

)زۆنی سی(: ئەو خاكانەی تەنها لە ژێر كۆنترۆڵی ئیسرائیلیدان

جۆالن كە لەساڵی 1967ەوە ئیسرائیل داگیری كردووە و لە ساڵی 1981 خستوویەتیە سەر خاكی خۆی.

بنبەستی سیاسی لە فەڵەستین، هەڵوەشانەوەی دەوڵەتان، دەستتێوەردانە سەربازییە یەك لە دوای یەكەكانی ئەمەریكا ئەو

مانایە دەگەیەنن كە نائومێدییەكی خۆكوژ

لەئارادایە، هەروەها بەهانە دەدەنە دەست توندڕەوەكان

تا موزایەدە بكەن

6 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

diplomatiqueنیسانی 72013MONDE diplomatique

LE

كوردی

واڵتەیان زۆر س���ەخت ك���ردووە. بەم جۆرە، لوبن���ان بووەت���ە مەیدانی ملمالنێ���ی نێوان رۆژئاوا و هاوپەیمانەكانی لە الیەكەوە و ئێران و س���ووریا لەالیەكەی دیكەوە، كە دوور نییە

وەك »سەركەوتنی خراپە« بێتە بەرچاو.راس���تە جەنگەكان ژمارەیان زۆرە، بەاڵم ه���ەزار و ی���ەك رایەڵیان لە نێوان���دا هەیە. س���نوورەكان هەت���ا دێ زیاتر ل���ە كۆنترۆل دەردەچن، ئەمەش رێ بۆ هاتوچۆی چەك و جەنگاوەران و تەكنیكەكانیان ئاسان دەكات. جگە لەمەش، سەتان هەزار پەنابەر لەبەر شەڕ و پێكدادان هەاڵتوونە و ئاوارەی سنوورەكان بوون. بەم جۆرە، لە ئەفغانس���تان لە دوای 2005ەوە، چەندین شێوازی جۆراوجۆری شەڕ و توندوتیژی پەیدا بوون كە پێشتر لە عێراق بەرباڵو بوون وەكو پەالماری خۆكوژی )ئەم ج���ۆرەی خەبات لە س���ەردەمی داگیركاریی س���ۆڤیەت لە ئەفغانس���تان لەئارادا نەبوو(، لەگ���ەڵ بەكارهێنان���ی بۆم���ب و تەقەمەنیی دەستكرد لە دژی كاروانەكانی گواستنەوەی

سەربازان.لە دۆخێكی ئاوادا، دەوڵەتانی ناوچەكە كە پێشتر بە هۆی دەیان س���اڵی دیكتاتۆری و گەندەڵییەوە الواز بووبوون، ناتوانن رۆلێكی كاریگەر بگێڕن. لە هەندێك شوێن، دەتوانین بڵێین ئاسەواریش���یان نەماوە، بۆ نموونە لە ئەفغانس���تان. لە عێراقیش، ناس���ەقامگیری و هەڵوەش���انەوە كۆمەاڵیەتییەكەی ئێس���تا تەنها ئەنجامی جەن���گ نین، بەڵكو نزیكەی 13 س���اڵی ئابڵوقەی ئاب���ووری )1990 – 2003(یش كۆمەڵگ���ە و دەوڵەتی عێراقیان لە ریشەوە هەڵتەكاند. لەم ماوەیەدا بوو كە كاریگەریی سەلەفیە سوننییەكان دەستیكرد بە زیادبوون و پەلهاویش���تن لەو واڵتەدا، بە تایبەت���ی لە كەناری ئ���ەو رێگایانەی بەرەو ئوردن دەچ���ن، ئەو رێگایان���ەی نەك تەنها خۆراك و داوودەرمانی���ان پێدا رەتدەبوون، بەڵك���و چەك و بی���ری توندڕەویش )9(. لە لوبنانیش ه���ەوڵ و تەقەالكانی بونیادنانی دەس���ەاڵتێكی ناوەندیی بەهێز شكستیان

خواردووە. هەرچی فەڵەستینیشە، دەسەاڵتی نیش���تمانی ب���ۆ مان���ەوەی خۆی پش���ت بە یارمەتییە س���ەربازی و ئابوورییە بیانییەكان دەبەس���تێت، هەروەها لە سایەی پشتیوانیی حكومەتی ئیس���رائیلیش تا ئێستا ماوەتەوە. چەندین هەرێمیش هەن، وەكو كوردس���تانی عێراق و غ���ەززە ئۆتۆنۆمییان وەرگرتووە و ئەمەش جۆش و خرۆش دەداتە جوداخوازان لە ش���وێنی دیكە، وەكو ك���وردی توركیا و

بەلوچەكانی ئێران و پاكستان.گرووپ���ە چەكدارەكانی���ش قەت پێش���تر

ئەوەندە بەهێ���ز نەبوون و رۆڵ���ی گرنگیان نەگێڕاوە لەوەی كۆتایی سااڵنی دوو هەزارەكان گێڕاویانە، ئەمەش دانوستانەكان زۆر ئاڵۆزتر دەكات. بۆ نموونە لە ئەفغانس���تان و عێراق و س���ۆماڵ، ئەو گرووپانەن ت���ەرازووی هێز دەگۆڕن و قەیران دروستدەكەن. لە لوبنان، حیزبوڵ���اڵ قس���ەی دەڕوات و ل���ە غەززەش

حەماس هەموو شتێكە. ئەم رێكخراو و گرووپانە س���ەلماندوویانە كە دەتوانن مەترسی دروستبكەن و هەڕەشە بكەن. لە عێراق و ئەفغانس���تان، توانیویانە شكس���ت بە گەورەترین س���وپای رۆژئاوایی بێنن. ل���ە لوبنانیش، حیزبوڵ���اڵ نەك تەنها توان���ی بۆ م���اوەی 33 رۆژ خ���ۆی راگرێت بەرامبەر بە پەالمارەكانی ئیسرائیل لە ساڵی 2006، بەڵكو رێساكانی یارییەكەشی گۆڕی:

بۆ یەكەم جار ل���ە دوای 1948 و 1949وە، بەش���ێكی زۆری دانیش���تووانی ئیس���رائیلی ناچار بوون م���اڵ و حاڵی خۆیان بەجێبێڵن

و رابكەن.

تەنانەت حەماس���یش، كە تەنها لە غەززە خۆی جێگیر كردووە، لە توانایدایە بە مووشەك پەالماری ش���ارێكی ئیسرائیلی وەك سدێرۆت ب���دات )10(. بەكارهێنانی چەكی دەس���تكرد و س���ەرەتایی ب���ەاڵم كاریگەر ك���ە دەكرێت بە ئاس���انی بیانگۆڕی )وەك���و تەقەمەنیی

دەس���تكرد، مووشەكی قەس���ام، چەكی دژە تانك و هتد.( توانیویانە س���نوورێك بۆ توانا ئیس���رائیلییەكان و ئەمەریكی س���ەربازییە ش���یكەرەوەی ش���ییف، زیی���ڤ دابنێ���ن. س���ەربازی كە بۆ رۆژنام���ەی هائارێتز كاری دەكرد و ئێس���تا لە ژیاندا نەماوە، لە ساڵی 2007 بۆچوونێك���ی ریالیس���تی دەرب���ڕی و گوتی :«ئەگەرچی دەی���ان جار رامانگەیاند ك���ە حەماس كەوتووەتە ژێر فش���ار و داوای ئاگربەست دەكات، بەاڵم لە جەنگی سدێرۆت، دەكرێت بڵێین كە ئیسرائیل دۆڕاندی. )...( لە سدێرۆت ئیسرائیل شتێكی بە سەردا هات كە ل���ە دوای جەنگی س���ەربەخۆییەوە قەت شتی وای بە خۆیەوە نەدیبوو: دوژمن توانی تەواوی شارێك بێدەنگ بكات و ژیانی ئاسایی

بوەستێنێ« )11(.فەڵەس���تین، ل���ە سیاس���ی بنبەس���تی

هەڵوەش���انەوەی دەوڵەتان، دەستتێوەردانە سەربازییە یەك لە دوای یەكەكانی ئەمەریكا ئ���ەو مانای���ە دەگەیەنن ك���ە نائومێدییەكی خۆك���وژ ل���ە ئارادای���ە، هەروەه���ا بەهانە دەدەنە دەس���ت توندڕەوەكان ت���ا موزایەدە بكەن. ئەو گرووپە ئیس���المییانەی كە ئااڵی قاعیدەیان هەڵكردووە، جا لە عێراق بن یان لە ئەفغانس���تان، لە كامپە فەڵەستینیەكانی لوبنان بن یان لە واڵتانی مەغریبی عەرەبی، لە مالی بن یان لە سۆماڵ، ئەوەیان دەرخستووە كە ئایدیۆلۆژیای توندڕەوی فش���اری هێناوە لە كاتێكدا س���نوورە هەرێمیی���ەكان درزیان

تێكەوتووە.ئەو ناس���یۆنالیزمەی كە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە باڵی بەسەر ناوچەكەدا كێشابوو، ئێستا بە هۆی سەرهەڵدانی ناسنامە ن���ەژادی و ئاینییەكان���ەوە الوازبووە و باوی نەماوە. واش���نتنیش هانی سەرهەڵدانی ئەم ناس���نامەخوازییەی داوە، جا لە بێئاگاییەوە بێت یانیش حیسابی وردی بۆ كردبێت. یەك لە بەناوبانگترین كەسایەتییە سەربازییەكانی ئەمەری���كا، ژەن���ەڕاڵ دەیڤ���د پێترای���وس، س���ەركردایەتی فیرقەی 101ی دەكرد، ئەو هێزە سەربازییەی بە ئاسماندا دەگوازرایەوە و لە ساڵی 2003 موسڵی گرت. یەك لە بڕیارە س���ەرەتاییەكانی بریتی بوو لە دروستكردنی ئەنجومەنێكی ش���ارەوانی كە بە سیستەمی كۆتا هەڵدەبژێردرا، ئەوە بوو هەر كۆمونیتە و سندوقی دەنگدانی جودای بۆ دانرا، وەكو كورد، عەرەب، توركمان، مەس���یحی و هتد. وشەی »عێراقییەكان« لە قاموسی سیاسی

ئەو شارەدا سڕایەوە.گۆڕینی ناوچەكە بۆ مۆزایكی »كەمینەكان« سیاس���ەتێكی ئەمەریكی بوو. ئەم سیاسەتە خەڵك���ی ناچار ك���رد ناس���نامە و ئینتیمای خۆیان ب���ۆ كەمینەیەك، ب���ۆ كۆمونیتەیەك دیاری بكەن، لەس���ەر حیس���ابی ئینتیمای نیش���تمانی )یان ه���ەر ئینتیمایەكی دیكە(. هەروەها ئ���ەم سیاس���ەتە یەكێتیی خاك و

نەتەوەی دەوڵەتانی خستە مەترسییەوە

پشێوی و ناسەقامگیری.. قەدەری رۆژه����ەاڵتی ناوەڕاستئاالن گرێش

بەرەكانی »جەنگ لە دژی تێرۆریزم«

رێگای »ئەنتەرناسیۆنال یاخی«

هاتوچۆكردنی جەنگاوەران و چەك

لە مانداتی بەریتانییەوە بۆ داگیركردنی ئیسرائیلی

فەڵەستین كە هەر دوای جەنگی یەكەمی جیهانی كەوتە ژێر مانداتی بەریتانیاوە، بوو بە بابەتی پڕۆسەی داگیركاری كە بە دروستكردنی ئیسرائیل لەساڵی 1948 گەیشتە لووتكە. لە كاتێكدا كە ئەم داگیركارییە هێشتا بەردەوامە و گەیشتووەتە

كەناری رۆژئاواش، دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی فەلەستینی پێناچێت جارێ مومكین بێت.

،1920فەلەستین كەمێك پێش دەستپێكردنی مانداتی بەریتانی

،1949 – 1947پالنی دابەشكردن كە لە 29ی تشرینی دووەم )نۆڤێمبەر(ی 1947 پێشنیاز كرا و یەكەم داگیركردن

،1967 – 1948خاپووركردنی گوندی عەرەبان

،1993 – 1967فراوانبوونی ئیسرائیل

1993 – 2000، پنت پنت وەك پێستی پڵنگی لیۆپارد

مانداتی بەریتانی دوای 1923شار و گوندە فەڵەستینییەكانشار و كۆلۆنییە یەهودیەكان

شارە تێكەڵەكان

هێڵە سپیەكان بریتین لە سنووری ئاگربەستەكانی شوبات )فێبریوەری( – تەمموز )جواڵی(ی 1949

دەوڵەتی جوولەكە دەوڵەتی عەرەبی لەالیەن ئیسرائیلەوە لە نێوان 1948 و 1949 داگیركراوە

دەسەاڵتی تایبەتی نێودەوڵەتی كوشتارە گەورەكان

ئەو گوندە عەرەبیانەی لە نێوان 1948 و 1967 الیەن هێزە ئیسرائیلیەكان یان تێكدراون یانیش دانیشتووانە

رەسەنەكانیان دەركراون و جوولەكەیان تێدا نیشتەجێ كردوونسنوورەكانی 4ی حوزەیران )جون(ی 1967

هێڵە سپیەكان بریتین لە سنووری قەزا و ناحیە فەڵەستینییەكان لە پێش جەنگی 1947 – 1949

ئەو زەویانەی ئیسرائیل لە 1967 بەدواوە داگیری كردوونهەرێمی سینا كە ئیسرائیل لە 1967 داگیری كرد و لە

ساڵی 1982 بە تەواوەتی درایەوە بە میسرناوچەی جۆالن كە ئیسرائیل لە 1967 داگیری كرد و لە

ساڵی 1981 خستیە سەر خاكی خۆی.»زۆنی ئاسایش«ی باشووری لوبنان كە ئیسرائیل لە ساڵی 1978 داگیری كرد و لە ئایار )مایس(ی 2000 بە جێیهێشت.

فەڵەستین دوای رێككەوتنەكانی قاهیرە )1994( و تابا )1995(

)زۆنی ئەی(: ئەو خاكانەی تەنها لە ژێر كۆنترۆڵی دەسەاڵتی فەڵەستینیدان

)زۆنی بی(: ئەو خاكانەی لە ژێر كۆنترۆڵی هەردووالدان. سوپای ئیسرائیلی لەوێ بەرپرسە لە كاروباری ئاسایش.

)زۆنی سی(: ئەو خاكانەی تەنها لە ژێر كۆنترۆڵی ئیسرائیلیدان

جۆالن كە لەساڵی 1967ەوە ئیسرائیل داگیری كردووە و لە ساڵی 1981 خستوویەتیە سەر خاكی خۆی.

بەریتانیا و فەڕەنسا كە دوو دەوڵەتی سەركەوتووی جەنگی یەكەمی جیهانی بوون، گاڵتەیان بە خەون و

ئاواتی گەالن )لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست( دەهات و بە كەیفی خۆیان سنووری سیاسییان دادەڕشت و چەندین

قەوارەی دەستكردیان دروستكرد و ئیرادەی خۆیان بەسەر ئەو گەالنەشدا سەپاند كە ملكەچیان نەدەبوون

ئاداری 2013

diplomatiqueنیسانی 72013MONDE diplomatique

LE

كوردی

8 8نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

سەرچاوە و پەراوێزەكان:

)1( نیكۆالس بێرنز، »تۆبز و گێزەر«، بۆستن ریڤیو، ئایار )مایس( – حوزەیران )جون(ی 2007.)2( گوتار بەبۆنەی رەوشی فیدێرالی )ستەیت ئۆف یونییەن(، 11ی كانوونی دووەم )جانیوەری(، 2007.

)3( بڕوانە، مایكڵ تی كلەیر، »كاتێك پێنتاگۆن بەرەو زەریای پاسیفیك بەڕێدەكەوێت«، لومۆند دیپلۆماتیك، ئادار )مارس(، 2012.)4( فیلیپ درۆز ڤەنسەن، سەرلێتێكچوون بە هۆی هێزەوە »ساتەوەختی ئەمەریكی« لە رۆژهەاڵتی ناویندا، باڵوخانەی الدێكوڤێرت، پاریس، 2007.

)5( لە 8ی ئادار )مارس(ی 1983، لە گوتارێكیدا لە ئۆرالندۆ )فلۆریدا(، رۆناڵد رێگان دەستەواژەی »ئیمپراتۆریی خراپە«ی بەكارهێنا. ئەو كە بۆ كۆمەڵەی نیشتمانی دۆستانی ئینجیل قسەی دەكرد، ئاگاداریان دەكاتەوە نەوەك هەڵخەڵەتێن و »خۆیان بێالیەن راگرن و رووداوەكانی مێژوو و ئارەزووە شەڕانگێزیەكانی ئیمپراتۆرێتیەكی خراپە پشتگوێ

بخەن و بڵێن پێشبڕكێی خۆپڕچەككردن جگە لە لێكحاڵینەبوون هیچی دیكە نییە«.)6( ئەمە بخوێنەوە، ژێرار پرونیێ، »هەوڵە ترسناكەكانی واشنتن لە سۆماڵ«، لومۆند دیپلۆماتیك، ئەیلول )سێپتێمبەر(ی 2006.)7( ئەم وتارە بخوێنەوە، فیلیپ لێماری، » كاتێك واشنتن لە سۆماڵ یاری بە ئاگر دەكات«، تشرینی دووەم )نۆڤێمبەر(ی 2007.

)8( بڕوانە رۆالن مارشال، »سۆماڵ: بەرەیەكی دیكەی جەنگ لە دژی تێرۆریزم؟«، دیراساتەكانی سەنتەری دیراسات و توێژینەوەی نێودەوڵەتی )سێری(، ژمارە 135، پاریس، حوزەیران )جون(ی 2007.

)9( بڕوانە وەلی ناسڕ، زیندووبوونەوەی شیعە. چۆن ملمالنێكانی ناو ئیسالم كار لە ئایندە دەكەن، باڵوخانەی نۆرتۆن، نیویۆرك، 2006.)10( لە 7ی تشرینی یەكەم )ئۆكتۆبەر(ی 2007، مووشەكێكی جۆری كاتیوشا لە غەززەوە بۆ ئیسرائیل هاویژرا. ئەم مووشەكە لەوەی قەسام دوورمەوداتر و نیشانەڕاستتر بوو.

)11( »شكانی ئیسرائیل لە سدێرۆت«، هائارێتز، تەلئەبیب، 8ی حوزەیران )جون(ی 2007.)12( بڕوانە وتارەكەی جۆرج قورم، »بەبالكانكردنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست«، كانوونی دووەم )جانیوەری(ی 1983.

و دەرگای ب���ۆ چەندی���ن كێش���ە و ملمالنێی دیكە كردەوە كە كۆتاییان نایەت. دواتر ئەم هانی دەس���تتێوەردانی دەرەكیش سیاسەتە دەدات، جا هەرێمی بن یان نێودەوڵەتی، هەر یەك���ە و ئاكتەرە لۆكالیەكان بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی خۆی بەكاردێنێت. هەر لە س���ااڵنی هەش���تاكانەوە، ئیسرائیلیش رۆلێكی گەورەی

لە داڕشتنی ئەم ستراتیژیەدا گێڕاوە )12(.كە وابێت پەرێزی ئیدارەی بوش لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاس���ت زۆر پیس���ە. بە رەچاوكردنی ئەم شكستانە، سەرۆك باراك ئۆباما هەر لە یەكەم خولی سەرۆكایەتیەكەیدا هەوڵیداوە هەڵەكانی ئەوەی پێش خۆی وردە وردە راس���تبكاتەوە. یەكەم هەنگاوی ئەوە بوو كە رەزامەندی لەسەر كێشانەوەی هێزە س���ەربازییەكانی واڵتەكەی لە عێراق دەربڕی. ئەم ناوچەیە س���ەرچاوەی شكستە س���ەربازییەكان بووە و هەر ئەمیشە سەرچاوەی قەیرانە داراییەكەی ساڵی 2007. ئۆباما بڕیاری دا سنوورێك بۆ زیانەكان دابنێت و خێ���را دەس���تبكات بە كێش���انەوەی هێزە سەربازییەكانی واڵتەكەی لە ناوچەكە. بەاڵم رواڵەت لە ناوەڕۆك نەرمتر دێتە بەرچاو، بۆیە سیاس���ەتی واڵتەكەی گۆڕانێك���ی ئەوتۆی بە خۆیەوە نەبینیوە: ئۆباما بێ مەرج پشتیوانی لە سیاسەتەكانی ئیسرائیل دەكات، هەروەها پش���تیوانی لە رێژیمە مەلەكییەكانی كەنداو و لە رێژیمە دیكتاتۆرییەكان دەكات، زۆر توندە لەگەڵ ئێران. هەروەها درێژە بە »جەنگی دژە تێرۆریزم« دەدات، بەاڵم بە ش���ێوازی دیكە، بۆ نموونە، بە رێ���گای بەكارهێنانی فڕۆكەی درۆن بۆ لێدانی نیش���انە تێرۆریستییەكان لە

پاكستان و یەمەن.شۆڕش���ە عەرەبییەكانی���ش ل���ەم دۆخ���ە نائارامەدا س���ەریانهەڵدا. الوازیی دەوڵەتان و سنوورەكان دەركەوتووە چەند و چۆنە، كە بە هۆی چەندین س���اڵی شەڕ و دەستتێوەردانی رۆژئاوای���ی و هەروەه���ا بەه���ۆی شكس���تی الوازییەكە واڵتەكانەوە سیاسییەكانی نوخبە گەورەتر بووە. گومانی تێدا نییە كە هەرێمی س���ووریا - عێ���راق – ئ���وردن ل���ە هەمووی زیات���ر دووچاری پش���ێوی و قەیران هاتووە. ئەگەر لەم دوو واڵت���ەی دواییدا، ناڕەزایەتیە »سنووردارەكان« بەردەوامیش بووبن، ئەوە لە سووریا راپەڕین، كە زۆر دڕندانە سەركوت كراوە، دەریخس���تووە دەوڵ���ەت و كۆمەڵگە چەندە الواز و هەڵتەكیون، دۆخێك كە بەهۆی دەستتێوەردانەكانی سعودیە و قەتەرەوە زۆر خراپتر بووە، ئەمەش گرژیی نێوان ش���یعە و س���وننە توندتر دەكات. خواستی كوردستانی س���ووریا بۆ ئۆتۆنۆم���ی بەس���تراوەتەوە بە الوازی و دابەش���بوونی عێراق كە لە س���اڵی 1991ەوە دەس���تیپێكردووە. قەیرانی سووریا سەرلەنوێ سەقامگیریی عێراقی تێكداوەتەوە و س���وننەكانی عێ���راق كەوتوونەت���ە خۆ بۆ بەهاناوەچوون���ی »براكانیان« لە س���ووریا، كەچ���ی حكومەت���ی عێراق یاری ب���ە كارتی مەزهەبی دەكات. هەن���دێ گرووپی توندڕەو ك���ە خۆیان بە قاعی���دە دادەنێن لەم هەرێمە هەڵتەكی���وەدا بە ش���ێوەیەكی هەمیش���ەیی خۆی���ان جێگیر ك���ردووە و چاالكی دەنوێنن. ئوردن كە دووچاری چەندین فش���اری توندی ناوخۆی���ی بووە و وەژێر ش���ااڵوی پەنابەرانی

س���ووری كەوتووە، ئێستا وا پرسیار لە خۆی دەكات كە ئاخۆ ئایندەی بە كوێ دەگات.

ل���ە س���اڵی 1916، فەڕەنس���ا و بەریتانیا رۆژهەاڵت���ی ناوەڕاس���تیان دابەش���كرد ك���ە ئەوكات هێشتا لە ژێر كۆنترۆلی ئیمپراتۆرێتی دەوڵەت���ە دوو ئ���ەم ب���وو. عوس���مانیدا س���ەركەوتووەی جەنگ���ی یەكەم���ی جیهانی گاڵتەی���ان بە خ���ەون و ئاواتی گەالن دەهات و ب���ە كەیفی خۆیان س���نووری سیاس���ییان دادەڕش���ت و چەندین قەوارەی دەستكردیان دروس���تكرد و ئیرادەی خۆیان بەس���ەر ئەو گەالنەشدا س���ەپاند كە ملكەچیان نەدەبوون و یاخ���ی بووبوون. ئا لەم نەخش���ەڕێژییەی كۆلۆنیالیزمەوە بوو ئ���ەم دەوڵەتانەی ئەمڕۆ دەیانبینین لە دایكبوونە و تا كۆتایی جەنگی س���ارد و ئیمپریالیزم���ی تازە ك���ە هێماكەی جەنگی عێراقی سااڵنی 1990 – 1991 بوو، بەردەوام ب���وون. لە س���اڵی 2013 دا، ئەم دەوڵەتانە و سنوورەكانیش���یان كەوتوونەتە بەر مەترس���ییەوە. ئایا شۆڕشەكانی جیهانی عەرەبی دەتوانن ئەم مەترس���ی و هەڕەشانە نەهێڵن و دەوڵەتگەلێك دروستبكەن كە جێی هەموو گرووپ و كەمینەیەكیان تێدا ببێتەوە

و ئارام و سەقامگیر بن؟

تێبینی: ئەم وتارە لە دوا ژمارەی گۆڤاری مانیێر دوڤواغ وەرگیراوە، ژمارە 128، بەهاری

.2013

وەرگێڕانی: كانەبی محەممەد عەواڵ

زەوتكردنی نایاسایی: هەرێمی جۆالن كە نزیكەی 50 س���اڵە لەالیەن ئیس���رائیلەوە داگیركراوە و هەزاران جێنشینگەی لێ دروستكراوە، بە یەكێك لە سەرچاوە گەورەكانی كێش���ەی نێوان س���ووریا و ئیسرائیل دادەنرێت. ئەم هەرێمە هێڵێكی پێش���ەوەی جەنگی پێشووشە كە بەردەوام مەترسی هەیە

ئاگری شەڕ هەڵبگیرسێنێتەوە، ئەمە لە كاتێكدا سووریا دووچاری ناسەقامگیری هاتووە. (

پشێوی و ناسەقامگیری.. قەدەری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست

ئەو خاكەیە كە ئیسرائیل لە حوزەیران )جون(ی 1967 داگیری كرد و لە ساڵی 1981 خستیە سەر خاكی خۆی.

ئەو زۆنەیە كە لە ئایار )مایس(ی 1974 لە هێزی سەربازی داماڵراوە و خراوەتە ژێر كۆنترۆڵی نەتەوە یەكگرتووەكان )یوندۆف(.

جێنشینگە )كۆلۆنی(یە ئیسرائیلیەكانگوندە سوورییەكان

سنووری ساڵی 1923

زۆنی داماڵڕاو لە سەرباز لە تەمموز )جواڵی(ی 1949

هێڵی 4ی تەمموز )جواڵی(ی 1967هێڵی كشانەوەی هێزە ئیسرائیلیەكان لە لوبنان بەپێی

پێشنیازەكانی نێردراوی تایبەتی نەتەوە یەكگرتووەكان تێری رۆد الرسن لە ئەنجومەنی ئاسایش )ئایار/ مایسی 2000(

كێڵگەكانی شەبعا )لە چوارچێوەی رێككەوتنی نێوان ئیسرائیل و سووریا، ئەم كێڵگانە لە سااڵنی پەنجاكان بەخاكی سووریا حیسابكران، بەاڵم لوبنان كە سووریا پشتگیری

دەكرد داوای ئەم ناوچەیەی دەكردەوە(.

پرسیار لەهەر كەسێك بكە، پێیبڵێ كە ئاخۆ ناوی سەرۆكی ئوزبەكستان، پادشای سعودیە، یان س����ەرۆك وەزیری دانیمارك دەزانێ، ئەو س����ێ واڵتەی كە لە رووی رووب����ەری خاك و دانیشتوان یان داهاتەوە لەگەڵ ڤێنزوێال بەراورد دەكرێن؟ لەوانەیە نەزانن. لێی بپرس����ە ئەدی هوگۆ چاڤێز دەناسیت؟ زۆر رێی تێدەچێت كە بزانێ����ت كێیە. بێگومان، پێش ئەوەی هەواڵی مردنەكەی ل����ە میدیاكانی جیهان دەنگبداتەوە و 55 س����ەرۆك دەوڵەت و سەرۆك حكومەتی جیهانیش ئامادەی رێوڕەسمی پرسەكەی ببن، ئەو كەس����ەی پرس����یارەكەی لێكراوە، دەزانێ

چاڤێز كێیە. كەس نەیدەزانی كە رۆژێك لە رۆژان چاڤێز ئاوا بەناوبانگ دەبێت. كاتێك لە گەرمەی یەكەم هەڵمەت����ی هەڵبژاردندا بوو بۆ س����ەرۆكایەتی واڵتەكەی لە ساڵی 1998، راڤەكارێكی سیاسی ڤێنزوێلی گوتی: »ناگاتە هەڵبژاردنی ئایندە، لەی����اد دەكرێت«)1(. ئ����ەوكات، ژنە كاندیدای س����ایێز، ئیرێنە س����ەرۆكایەتی، كۆنەپارێزی بە ش����ێوازی خۆی باس����ی لەوە كرد كە چۆن دەس����تەبژێرە سیاسییەكانی واڵتەكەی مامەڵە لەگەڵ خواستەكانی میللەتدا دەكەن. لەماوەی كەمتر لە 20 ساڵ، كاراكاس بەرزترین ئاستی پووكانەوەی ئابووری لەسەر ئاستی هەرێمەكەدا تۆم����ار كرد، بە جۆرێك رێژەی بێكاری لە 17 %ەوە ب����ەرز ب����ووەوە بۆ نزیك����ەی 50 %. ل����ە بارودۆخێكی ئاوها كارەس����اتئامێزدا، ئەو بەرنامەی هەڵبژاردنەی خاتوو سایێز پێشنیازی كردب����وو – كە بریتی بوو ل����ە بەردەوامبوون لەسەر هەمان سیاسەتەكانی پێشوو – زۆر بە زەحمەت دەیتوانی دەنگدەران راكێشێت. ئەوە بوو خاتوو سایێز كە كۆنە شاجوانی جیهانییە، ناچار بوو بە هانای خۆیەوە بچێت و بڕیاری دا هەموو توانایەكی خۆی بۆ ش����ەڕی هەڵبژاردن بخاتە گ����ەڕ. بەاڵم تازە كار ل����ەكار ترازابوو، هەوڵەكانی شكستیان هێنا و لە ئاكامدا چاڤێز بردیەوە و بە س����ەرۆكی ڤێنزوێال هەڵبژێردرا. زۆر كەس پێیان سەیر بوو، سەریان سووڕما،

بەاڵم ئەمە راستی بوو، چاڤێز سەركەوت.لەو س����ەردەمەدا، واتە كۆتایی نۆهەدەكان، رەنگی سیاس����ی ئەمەریكای التین تابلۆ سادە ئییڤ فەڕەنسی نیگاركێشی یەكڕەنگییەكانی كالین����ی بەبیردەهێناین����ەوە. لە مەكس����یك، كارل����ۆس س����الیناس )1988 - 1994( چەند س����اڵێك پێش����تر پت����ر ل����ە 110 كۆمپانیای گش����تی تەسفیە كردبوو. لە بەرازیل، فێرناندۆ هێنریك كاردۆسۆ )1994 - 2002( دڵسۆزانە و وریایان����ە ب����ەڕەی س����ووری بۆ س����ەرمایە بیانیی����ەكان راخس����ت. ئەرجەنتینی كارلۆس مونعی����م )-1989 1999( گوێ لە دەس����تی س����ندوقی دراوی نێودەوڵەت����ی ب����وو، خەمی یەكەمی ئەوەبوو خواست و ئارەزووەكانی ئەم دامەزراوە دارایی����ە جیهانییە جێبەجێ بكات. هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە ڤێنزوێال بە حاڵ دەس����تیپێكردبوو كاتێك رێوڕەس����می كردن����ەوەی دووەم كۆبوون����ەوەی لووتك����ەی واڵتان����ی ئەمەریكی ل����ە س����انتیاگۆی چیلی دەستیپێكرد كە دەبووایە لە رۆژانی 18 و 19 ی نیس����ان )ئاپریل(ی 1998 بەڕێوەچووبایە. س����ەرۆك دەوڵ����ەت و س����ەرۆك حكومەتانی ئەمەری����كای التی����ن ك����ە لە تەك س����ەرۆكی ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكای ئەوكات، بیل كلینتنەوە وەستابوون، لە دەموچاویانەوە دیار بوو كە زۆر دڵیان خۆشە بەوەی بڕیاریان داوە تا پێ����ش س����اڵی 2005 بازاڕێكی ئازاد ب����ۆ سەرتاس����ەری كیش����وەرەكانی ئەمەریكا دروستبكەن كە لە ئاالسكاوە درێژ ببێتەوە تا

دوورگەكانی خاكی ئاگر)تیێرا دێل فوێگۆ( تا بە )ناوچەی ئاڵوگۆڕی ئازاد( بناسرێت.

لەو كاتەدا، 13 واڵت لە 15 واڵتە ئەندامەكەی یەكێت����ی ئەوروپی لەالی����ەن »چەپ«ەكانەوە حوكم دەكران. بەاڵم بەناو چەپەكانی ئەوروپا راستڕۆیانە رەفتاریان دەكرد. لیۆنێل ژۆسپەنی

حیزبی سۆسیالیستی فەڕەنسی بووە پاڵەوانی تایبەتاندنی كۆمپانیاكان. گێرهارد شرۆیدەری سۆس����یال – دیموكرات����ی ئەڵمان����ی هەندێ »ریفۆرم«ی كرد و بەوهۆیەوە وەك پاڵەوانی راستڕۆ لەسەر ئاستی ئەوروپادا ناسرا. تۆنی بلێ����ری پارتی كرێكارانی بەریتانی رێكالمی بۆ »رێبازی سێیەم«ی خۆی دەكرد بە جۆرێك، بە قس����ەی ئەو رێكخراوەی س����ەرۆك وەزیری پێش����ووی ئیس����پانی خۆس����ێ ماریا ئاسنار دایمەزراندبوو، گەیشت بە ئاستی »جێگرەوەی

شەرعی« خاتوو مارگرێت تاتچەر )2(. بەاڵم لە ئەمەریكای التیندا شۆڕش خەریك بوو بەرپا دەبوو، چونكە لەوێ بیرە زیرەكەكانی قوتابخانەی چیكاگۆ دەمێك بوو كەوتبوونە كار و ئیشیان لەسەر دەكرا. سەرەتا لە ڤێنزوێال، كاتێك لە س����اڵی 1989 پالنی رێكخستنەوەی هەیكەلی )س����ترەكچرەل ئەجەس����تمێنت( كە س����ندوقی دراوی نێودەوڵەتی ئامادەی كردبوو بووە هۆی بەرپابوونی پشێوی و خۆپیشاندان،

هوگۆ چاڤێز دەیویست چەپ بهێنێتەوە سەر رێگا

*رونۆ المبێر

چاڤێز بەوە ناسرا بوو كە سەركۆنەی ئەوانەی

دەكرد رەخنەیان ئاراستە دەكرد و پێیدەگوتن روویان لە سەرۆكە كە قسە دەكەن

نەك لە كەسێكی ئاسایی

8 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

diplomatiqueنیسانی 92013MONDE diplomatique

LE

كوردیdiplomatiqueئاداری 92013

MONDE diplomatiqueLE

كوردی

ئەو رووداوەی كە ئێستا بەناوبانگە و پێیدەڵێن كاراكازۆ. شااڵوەكانی سەركوتكردن پتر لە سێ هەزار كوژراویان لێكەوتەوە. سێ ساڵ دواتر، هەر لە ڤێنزوێ����ال، دوو هەوڵی كودێتای یەك لە دوای یەك دران بۆ رووخاندنی دەس����ەاڵت.

یەكێكیان چاڤێز فەرماندەیی كردبوو.لە ئێكوادۆر و بۆلیڤیا و هەرێمی چیاپاسی مەكس����یك چەندین راپەڕین����ی میللی خەڵكە رەس����ەنەكانی واڵت بەرپ����ا ب����وون و بوون����ە س����ەرەتایەك ب����ۆ قۆناغێكی ت����ازە، قۆناغی بزاڤ����ی كۆمەاڵیەت����ی میللی ك����ە بیرۆكەیەك ورووژاندبووی، بیرۆكەی ئ����ەوەی كە مەحاڵە دیموكراس����ی لە بەرگە لیبڕاڵەكەی دابماڵرێت. تاكە چارەسەر ئەمە بوو :«گۆڕینی جیهان بێ گرتنە دەستی دەس����ەاڵت«، ئەمە ناونیشانی كتێبێكی بیرمەند جۆن هۆڵۆوەیە كە لە ساڵی 2002دا باڵوی كردبووەوە)3(. قەیدی ناكات، با مەیدان لە بەردەم راستەكانیشدا چۆڵ ببێت. س����ەرەتا، چاڤێ����ز لەگ����ەڵ هەن����دێ لەم بۆچوونانەدا بوو »دەمانزانی كە س����تراتیژی گرتنەبەری رێگای هەڵبژاردن رەنگە كارەساتی لێبكەوێتەوە، دەمانزانی ك����ە رەنگە بكەوینە تەڵەی دەس����ەاڵتەوە« )4(. لەو كەسانەی لە دەوروبەری بوون، هەندێكیان هێش����تا لەگەڵ ئ����ەو بیرۆكەیەدا ب����وون كە دەبێ����ت بە هێز دەسەاڵت بگرنە دەست. یەكەم شت كە وایكرد بۆچوونیان بگۆڕێت ئەوە بوو كاتێك تیمەكەی چاڤێز بینییان كە تووڕەیی و پەس����تی چینە ناوەڕاستەكانی كۆمەڵگە بەرامبەر بە دەسەاڵت نەك تەنها رەنگە چاڤێز بگەیەنێتە سەرۆكایەتی كۆمار، بەڵكو دەرفەتیشی بۆ بڕەخسێنێت تا دەس����توورێكی تازە بۆ واڵت دابنێت، ئەویش بە رێ����گای شكس����تپێهێنانی »فرتوفێڵەكانی

دەسەاڵت«. 20 ساڵ پێش����تر، س����الڤادۆر ئەلێندێ لە چیلی، وازی لە بیرۆك����ەی خەباتی چەكداری

هێنابوو. ب����ەاڵم بیرمەندی چیلی خاتوو مارتا هارنێكەر دەڵێت: »دیموكراس����ی مەس����یحی هێشتا س����ەنگێكی زۆری ماوە نەك تەنها الی چینەكانی ناوەڕاس����ت و سەرەوە، بەڵكو الی كرێ����كاران و جووتیارانیش. ئەمە یەكێكە لەو هۆیان����ەی ك����ە بۆچی یەكێت����ی میللی – ئەو هاوپەیمانێتیەی پشتگیری لە ئەلێندێ دەكرد – قەت پێش����نیازی ئ����ەوەی نەك����رد بەرەو هەنگاو دەستوور نووسینەوەی ئەنجومەنێكی هەڵێنێت، بەڵكو تەنها رازی بوو بەوەی پشت بەو یاس����ایانە ببەس����تێت كە هێش����تا كاریان پێدەكرا و لە هەمان كاتیشدا لە نێو یاساكاندا

بە دوای درز و كەلێندا بگەڕێت« )5(. لە ڤێنزوێالش، كۆنە كۆلۆنێلی سوپا هوگۆ چاڤێ����ز دەیتوانی پش����ت بە بەش����ێكی زۆری هێزە س����ەربازییەكانی واڵتەكەی ببەس����تێت، چونكە هەموو ئەفسەرەكان سەر بە چینەكانی س����ەرەوەی كۆمەڵگ����ە نەب����وون، ئەمەش لە ناوچەك����ەدا دیاردەیەكی نائاس����ایی بوو. ئەو »ش����ۆڕش«ەی كە لەكات����ی هەڵبژاردنی بە س����ەرۆكی واڵت رایگەیاند زیاتر بەرهەمی ئەم بارودۆخ����ە نائاس����اییە بوو ن����ەك بەروبوومی پ����رۆژە سیاس����ییەكەی كە ئ����ەوكات لەچاو پڕۆژەی خەڵكی دیكە، كرچوكاڵ بوو، چونكە لە پڕۆژەكەی����دا رەخنەی ل����ە »كاپیتالیزمی وەحش����ی« گرتبوو. لەم رەخنەیەش����یدا، بە قس����ەی چاڤێز خۆی، پش����تی ب����ە »رێبازی

سێیەم«ی تۆنی بلێر بەستبوو.

لە نانخواردن لەگەڵ بەڕێوەبەرانی بانكەكانەوە تا ملمالنێی چینەكان

یەك����ەم حكومەتی چاڤێز خات����وو ماریتزا ئیزاگیرێی لە پۆستی وەزیری دارایی هێشتەوە – ب����ۆ ماوەیەك����ی ك����ەم – كە پێش����تریش هەمان پۆس����تی هەب����وو ل����ە حكومەتەكەی

رافائێل كالدێ����رای نیۆلیبراڵ. هەرچی بەرنامە س����ەرەتاییەكەی ئەو حكومەتەش بوو، هەمان پالن و رێبازە كۆنەكانی سااڵنی شەستەكان و حەفتاكان����ی گرتەوەبەر و هیچ گۆڕانكارییەكی ئەوت����ۆی نەك����رد، بە تایبەتی ل����ە بوارەكانی خوێن����دن و خزمەتگوزاریی تەندروس����تی بە

خۆڕایی.ب����ەاڵم، ب����ە قس����ەی مامۆس����تای زانك����ۆ س����تیڤ ئێڵن����ەر، كاربەدەس����تە حكومیی����ە ریفۆرمی هەندێ پێشوو پێشكەوتنخوازەكانی ل����ەم جۆرەی����ان ئاب����ووری و كۆمەاڵیەت����ی دەستپێكردبوو »لە هەمان كاتدا نەیاندەویست ش����تێك بكەن میللەت هەس����ت بكات بەوەی بووەت����ە ئەكتەرێكی سیاس����ی – ئەمە رەنگە ببووای����ە هۆی رادیكاڵبوون����ی خەڵك و چینە سەردەس����ەتەكانی نیگ����ەران بكردای����ە )6(.«

چاڤێز ستراتیژیەكی پێچەوانە دەگرێتە بەر.بەپێی دەستووری تازەی واڵت كە لە ساڵی 1999 پەسەند كرابوو، بەرنامە كۆمەاڵیەتییەكان چیتر لەالیەن وەزارەتەكانەوە تاكالیەنانە بۆ گەل داناندرێن، بەڵكو دەبێت میللەتیش چاالكانە لە دانان و خستنەگەڕیاندا بەشداربێت. بێگومان، زیاتر ئەم پڕۆژەیە بوو دەس����تەبژێری سیاسی واڵتی تووڕە كرد نەك ئایدیۆلۆژیاكەی سەرۆك چاڤێز. ئەم دەس����تەبژێرە زوو دركی بەوە كرد كە ه����ەر هەنگاوێك بۆ بەسیاس����یكردنەوەی ئایدیالی دیموكرات����ی دەبێتە هۆی الوازكردنی دەوڵەت دامودەزگاكانی بەسەر كۆنترۆڵەكەی

و پاوانكردنی داهاتەكانی نەوت.ئینج����ا زنجی����رەی رووداوە ی����ەك لەدوای یەكەكان بۆ هەموو الیەك ئاش����كرایە: كودێتا، پەكخستنی كەرتی نەوت لەالیەن كادیرە بااڵكان و تەكنیككارەكانی ئەم كەرتەوە، بۆیكۆتكردنی هەڵبژاردن و هتد. هەڵوێستی ئۆپۆزیسیۆنیش جگە لەوەی پێش����انی دا كە بورژوازی چەندە كەللەڕەق����ە و ئامادە نییە بچووكترین تەنازول

ب����كات، ئەنجام����ی پێچەوان����ەی لێكەوتەوە و زیات����ر بووە هۆی توندبوون و جددیبوونی ئەو پڕۆسەیەی چاڤێز دەستیپێكردبوو. هەر وەك گرێگۆری ویلپێرت دەڵێت :«هەموو جارێ كە ئۆپۆزیس����یۆن هەوڵێكی دەدا ب����ۆ رووخاندنی چاڤێز – بێگومان شكستی دەهێنا – كەچی ئەنجامەك����ەی ئەوە ب����وو چاڤێ����ز زیاتر فێر دەبوو كە چۆن شكس����تیان پێبێنێت و فێڵیان لێبكات. هەروەها زیاتر ئاس����انكاری بۆ دەكرد

تا سیاسەتی بوێرانەتر بخاتەگەڕ« )7(. ب����ە بۆچوون����ی میدی����اكان، ئەم پڕۆس����ە سیاسییە وای لە چاڤێز كرد رێبازێكی سیاسی رادی����كال بگرێتە ب����ەر و ببێتە سەرمەش����قی ئ����ەو ش����ەپۆلەی ك����ە چەندین كەس����ایەتی پێشكەوتنخوازی لە سااڵنی 2000ەوە هێنایە سەر دەسەاڵت )8(. بەاڵم، هەر وەك سەرۆكی كۆنەپارێزی پێش����ووی ئوروگوای خولیۆ ماریا س����انگینێتی بۆی دەچێت، ئ����ەم گێژەلووكە سیاس����ییەی ناوچەكە ك����ە زیاتر »پەمەییە« نەك »س����وور«، لە جیاتی ئەوەی ش����ۆڕش بێت بریتی بووە لە »گەڕانەوە بەرەو سەنتەر، گەڕانەوەیەك كە سەخت و پێكناكۆك و ملكەچ دێتە بەرچ����او« )9(. كەواتە ئەو چەمكگەلەی ك����ە هێزێك����ی تێكدەرانەی����ان هەی����ە، وەكو »بەنیشتمانیكردن«، »سەروەرێتی«، ئەنتی- ئیمپریالیزم« كە چاڤێ����ز زیندووی كردنەوە، دەیسەلمێنن كە هەم چاڤێز خەونێكی گەورەی هەب����ووە و هەمیش چەپ وردە وردە لە رێبازە

ئایدیۆلۆژیەكەی الیدابوو.دیارە ئەم وەرچەرخانەی چاڤێزی بۆلیڤاری سەرنجڕاكێشە، چونكە ئەو لەكاتی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی ساڵی 1998 ەوە زوو زوو دیداری دەكرد لەگ����ەڵ بەڕێوەبەرانی بانكەكانی وەك س����یتیبانك، جەی پی مۆرگان چەیز، مۆرگان ستانلی بۆ ئەوەی دڵنیایان بكاتەوە و نەترسن. 10 ساڵ دواتر لە گوتارێكیدا لە 30ی تشرینی

دووەم )نۆڤێمبەر(ی 2008 گوتی: »خەباتی ئێمە رەنگدانەوەی ملمالنێی چینەكانە«.

س����ەرۆك چاڤێز دوای ئ����ەوەی هەڵبژاردنی بردەوە، بۆ بەیانییەكەی چووە ناو ستۆدیۆكانی ئەو كەناڵە تەلەڤزیۆنییەی كە دەوڵەمەندترین كەس����ایەتی واڵت خاوەنیەتی، واتە گوستاڤۆ سیس����نیرۆس، ل����ە چاوپێكەوتنەكانیدا هانی وەبەرهێنەرانی دەدا: ئەوە بوو بازاڕی بورسەی كاراكاس ب����ە م����اوەی دوو رۆژ بە رێژەی 40 % زیادی كرد. ب����ەاڵم لە حوزەیران )جون(ی 2011، رۆژنام����ەی وۆڵ س����تریت جۆرنەڵ ئاشكرای كرد كە ئێستا نەخۆشیەكەی چاڤێز

وایكردووە بازاڕەكان چاالك و گەرموگوڕ بن.لەساڵی 2001، »هێڵە گشتییەكانی پالنی گەش����ەپێدانی ئاب����ووری و كۆمەاڵیەتی واڵت ب����ۆ 2001 – 2007 » پێش����بینی دەكرد كە » چینێكی خاوەنكارانی تازە دروس����تببێت« ب����ۆ متمانەئامێ����ز »كەش����وهەوایەكی و وەبەرهێنەران����ی بیانی لە واڵت« بێتە كایەوە. بەاڵم چوار س����اڵ دواتر، ئەم پالنە باوی نەما و ك����ۆن بوو، چونك����ە چاڤێ����ز رایگەیاند كە واڵتەك����ەی خەریكە بە دوای »سۆس����یالیزمی

سەدەی بیست و یەكەم«دا دەگەڕێت.

بەاڵم زۆربەی س���ەركردە سیاس���ییەكانی واڵتان ئاراس���تەیەكی پێچەوانەیان گرتووەتە بەر. بێگومان هەر ئەم ئاراس���تە سیاسییەی چاڤێز بوو س���ەرنجی دونیای ب���ۆ ڤێنزوێال راكێشا. لەوكاتەی لە فەڕەنسا، لیۆنێل ژۆسپەن دەیگوت »دەوڵەت هەموو ش���تێك نییە«، ڤێنزوێال دەس���تیكردبوو بە زیندووكردنەوەی دەوڵەت و كردنی بە چەقی هەموو شتەكان: هەوڵ���ی دا كۆنترۆل���ی زۆرب���ەی پڕۆژەكانی بكات س���امانە سروشتیەكان بەرهەمهێنانی )ئەم بوارە لە ئەمەری���كای التیندا چەندین ركابەری دروستكرد(، دەستی بەسەر بانكی ناوەن���دی و سیاس���ەتی دراودا گرتەوە. لە كاتێكدا كوبا دەستیكردبوو بە دروستكردنی گۆڕەپانی یاری گۆلف بۆ گەشتیارانی بیانی، ڤێنزوێال دەس���تی بەس���ەر ئەم گۆڕەپانانەدا گرت بۆ ئەوەی خانوویان لەسەر دروستبكات

بۆ هەژار و بێمااڵن.لەس���اڵی 2003وە رێژەی ه���ەژاری %50 كەمی كرد و حاڵەتی زۆر هەژاریش )ئەوانەی هیچیان نییە( بە رێژەی 70 % كەمی كرد، كەمبوونەوەی نایەكس���انی )ئێستا ڤێنزوێال ل���ە چاو واڵتانی هەرێمەكە زۆرترین ئاس���تی یەكسانی هەیە(، پەیدابوونی دیپلۆماسییەكی بەهێ���ز كە بەش���داربوو لە شكس���تپێهێنانی )ناوچەی ئاڵوگۆڕی ئازاد( و دروس���تكردنی رێكخ���راو و دام���ەزراوەی هەرێمی لەس���ەر بنچینەی پرینس���یپی هاوپش���تی بۆ نموونە )هاوپەیمانێتی بۆلیڤاری بۆ گەالنی ئەمەریكا( یان لەسەر بنچینەی سەربەخۆیی و سەر بە ویالیەت���ە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا نەبوون، بۆ نموونە )یەكێتیی دەوڵەتانی ئەمەریكای باشوور( و )كۆمەڵەی دەوڵەتانی ئەمەریكای التی���ن و كاریب���ی(. ل���ە پش���تگیریكردنی ئەرژەنتین���ەوە بۆ دان���ەوەی قەرزەكانی بۆ یارمەتیدانی كەرتی تەندروس���تی لە بۆلیڤیا، وا ل���ە كاراكاس دەكەن بەم نزیكانە »ببێتە جێگرەوەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی وەك س���ەرچاوەی س���ەرەكی دابینكردنی پارە لە ناوچەكەدا« )بەپێ���ی رۆژنامەی ئێل نوێڤۆ هێرالد، 1ی ئ���ادار/ مارس���ی 2007(. ئایا دەبێت هاوڕا بی���ن لەگەڵ ئەو ئەنجامگیریەی رۆژنامەی )لێزێك���ۆ( كردوویەتی )7ی ئادار/ مارسی 2013( كە گوایە چاڤێز داهاتی پێترۆلی

هوگۆ چاڤێز دەیویست چەپ بهێنێتەوە سەر رێگا

س���ەرۆكی ڤێنزوێال كە لە پێنجی ئاداری رابردوو كۆچی دوایی كرد، مەش���خەڵی بزاڤێكی داگیرس���اند كە گۆڕانێكی گەورەی بەسەر تەواوی ئەمەریكای التیندا هێنا. چاڤێز پرسی هەژارانی كردە چەقی سیاسەتەكانی، بەمەش چەپەكانی بازاڕی رووبەڕووی پێكناكۆكیەكانی كردەوە.

)AFP :فۆتۆ(

ئاداری 2013

diplomatiqueنیسانی 92013MONDE diplomatique

LE

كوردی

10 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

10 10نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

واڵتەكەی »بە فی���ڕۆداوە«، ئەو داهاتەی كە ڤێنزوێال نەیزانی بۆ خۆی سوودی لێ ببینێت، ب���ەاڵم چاالكانە لە نێو رێكخ���راوی ئۆپێكدا بە كاری هێن���ا بۆئەوەی خ���ۆی پێبكاتە زلهێز و

نرخی پێترۆل بەرز بكاتەوە؟

»كە قسە دەكەن رووتان لە سەرۆكە نەك لە كەسێكی ئاسایی«

بەاڵم كاراكاس بە هۆی گرفتە زۆرەكانیەوە، س���ەرنجی دەرەوە و ناوخۆش���ی بە الی خۆیدا راكێشاوە. پێش هەموو شتێك، مەحاڵە پشت بە دەزگای دەوڵەتێك ببەس���تی كە پاشماوەی »رێژیمی پێشوو« بێت، ناكرێت فەرمانبەرانی حكومی بگ���ۆڕی و كادیرانی ب���ە ژمارە زۆری دڵس���ۆزی س���ەر بە رێژیمی تازەی���ان بخەیتە شوێن. هەر وەك كۆمەڵناسی بەریتانی، رالف میلیباند لە س���ااڵنی حەفتاكان نووس���یویەتی :«ئەو حكومەتانەی دەستدەكەن بە گۆڕانێكی شۆڕشگێڕی، ناتوانن بە تەمای ئەوە بن كەڵك لە بێالیەنییە ناودارەكەی دەستەبژێرە ئیدارییەكان وەربگرن، ئەم���ەش دەچێتە عەقڵەوە. لەمەش

خراپت���ر ناتوانن پش���ت بە پش���تیوانییەكی دڵس���ۆز و بەجۆش ببەستن كە جێبەجێكردنی

سیاسەتەكەیان پێویستی پێیەتی« )10(.

گرفتێكی دیكە: ئەو ستراتیژیەی لە ئەنجامی ئەم كۆس���پەوە دەگیرێتە ب���ەر و ئامانجەكەی بونیادنان���ی دەوڵەتی نوێیە ك���ە تەریب بێت لەگەڵ دەوڵەتی یەكەم و مەبەستیش لێی دواتر رووخاندنی بێ���ت. راوێژكارێكی چاڤێز بە ناوی مایكڵ لیبۆویت���ز دەڵێت: »دوو دەوڵەت هەن: یەكەمیان ئەوەیە كە كرێ���كاران دەیخەنە ژێر دەستی خۆیانەوە )واتە دەوڵەتی كۆن(، ئینجا هەر لەم دەوڵەتەوە دەس���تدەكەن بە هەڵێنانی هەن���دێ هەن���گاوی توند لە دژی س���ەرمایە، ئینج���ا دەوڵەتێكی تازە لەدایكدەبێت كە خانە سەرەتاییەكانی بریتین لە كرێكاران و شووراكان )11(. گومانی تێدا نییە، خاڵی دەس���تپێكردن

ه���ەر دەوڵەتە كۆنەكەیە لەگ���ەڵ چوون بەرەو سۆسیالیزمێك كە وەك سیستەمێكی ئۆرگانیكی سەیر دەكرێت و بریتییە لە پڕۆسەی گواستنەوە

بەرەو سیس���تەمی نوێ. ئەم���ەش مانای ئەوە دەگەیەنێ كە دەبێ هەردووكیان پێكەوە بژین و بە درێژایی پڕۆسەكە كار لەیەكتر بكەن« )12(. راستە ئەو پالنانەی داڕێژراون رێگە خۆشدەكەن بۆ هاتنەكایەی ئ���ەو »ئیش و ئەركانەی« كە ناسراون و وەك دەزانین دەبێت سەركەوتووش بن، بەاڵم دەبنە هۆی كۆپیكردنەوەی بیرۆكراسی پێشوو و باڵوبوونەوەی گەندەڵی و هاتنەكایەی دەس���تەبژێرێكی ت���ازە، ئەو دەس���تەبژێرەی پێیدەگوترێت بورژوازی بۆلیڤاری كە نزیكە لە چاڤێز و رەنگە بە قەد دەس���تەبژێرە كۆنەكە

هەلپەرست و بەرژەوەندچی بێت.گرفتێكی دیكەی سیاس���ی ئۆتۆریتاربوونی سەرۆكە. چاڤێز بەوە ناسرا بوو كە سەركۆنەی ئەوان���ەی دەكرد رەخنەیان ئاراس���تە دەكرد و پێیدەگوتن روویان لە سەرۆكە كە قسە دەكەن نەك لە كەسێكی ئاسایی. ئەم رەفتارەی چاڤێز رێی بۆ كەساندنی دەسەاڵت خۆشدەكرد، ئەمەش پێچەوانەی ئایدیالی »بەشداریكردن«ە كە خۆی زوو زوو باس���ی دەكرد. ئەگەر مردنی سەرۆكی ڤێنزوێال مانای ئەوە بێت كە ئەم گرفتە كۆتایی هاتووە )یان گۆڕانی بەس���ەردا هاتووە(، ئەدی باشە بۆ نەبوونی ئاسایش و ئارامی چی بڵێین )13(، بۆ بەستنی هاوپەیمانێتیە گوماناوییەكانی

لەگەڵ بێالرووس���یا و ئێران و لیبیا و سووریا و هتد چی بڵێین، هاوپەیمانییەك كە جۆرێكە ل���ە پارادۆكس، چونكە گوایە بۆ نەهێش���تنی ناعەدالەت���ی لە نێوان واڵت���ان خەبات دەكەی و لە هەمان كاتیش���دا دەبیتە هاوپەیمانی ئەو رێژیمانەی كە لەس���ەر خاكی خۆیان درێژە بە

ناعەدالەتی دەدەن؟بەاڵم رەنگە ئەو گرفتانەی كە س���ەرەكین، ئەوان���ە بن كە سروش���تێكی ئابوورییان هەیە. ب���ە پلەی یەكەم ئەو گرفتەی كە پەیوەس���تە بە هەوڵدان بۆ هەمەڕەنگكردنی سیس���تەمێكی ئابووری كە لەس���ەر پێترۆل وەستاوە، ئەمەش لە سایەی داهاتەكانی نەوت. ئەمە دیاردەیەكە كە چاودێرێكی ڤێنزوێلی دەیشوبهێنێت بەوەی هەوڵ بدەی بۆ »گۆڕینی تایەی ئۆتۆمبێلەكەت لە كاتی لێخوڕیندا« )چیكاگۆ تریبیون، 15 ی

تەمموز/ جواڵی 2005(.

لە ساڵی 1973، وەزیری دەرەوەی ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، هێنری كیسینجەر، بەم دێڕە پاساو بۆ كودێتاكەی دژ بە ئەلێندێ دەهێنێتەوە: »كاتێك وا پێویست بكات لە نێوان ئابووری و دیموكراسیدا یەكێكیان هەڵبژێرین، ئەركی ئێمە ئەوەیە ئاب���ووری رزگار بكەین«. هەوڵەكانی چاڤێز و ئەمال و ئەوالكردنی هەندێ ج���ار وایان لێكردووە بڕیارێكی پێچەوانە بدات.

ئایا دەبێت سەركۆنەی بكەین؟

*رۆژنامەنووس و هاوكاری لومۆند دیپلۆماتیك. ئەندامی كۆمەڵەی )ئاكسیۆن كریتیك میدیا( كە كۆمەڵەیەكە لە الیەن هەندێ لە مامۆستایانی زانكۆی خاوەن بیری چەپەوە دامەزراوە و رەخنە

لە میدیاكان دەگرێت.

وەرگێڕانی: كانەبی محەممەد عەواڵ

لەس���ەر یەكێك ل���ە ج���اددە جەنجاڵەكانی ئەم ش���ارە بیس���ت ملیۆنییەدا، الئیق حوسێن ماتۆڕەك���ەی خ���ۆی لێدەخ���وڕی و برادەرێكی خۆیش���ی هەڵگرتبوو كاتێك لەن���اكاو یەكێك كە بۆس���ەی بۆ دانابوون���ەوە تەقەی لێكردن و گوللەیەك بەر الی راس���تەی س���ەری كەوت و هەردوو چاوی لەگەڵ گوللەكە دەرهاتن. رووداوی

لەم جۆرە لە كەراچی زۆر روودەدەن. الئیق بۆی گێڕاین���ەوە و گوتی :«وامدەزانی بە بەردێكی تیژ لەسەریان داوم«. برادەرەكەی زوو زانی تەقەیان لێكردوون. الئیق ئەوەش���ی گوت :«برادەرەكەم داوای لێكردم ش���ایەتمان بێنم، ئینجا زانیم ك���ە بە دەمانچەی بێ دەنگ لێیانداوم«. الئیق حوس���ێن كە ئێستا هەردوو چاوی لە دەستداوە، ئەندامی مەڵبەندی ئەهلی س���وننەت و جەماعەتە كە رێكخراوێكی سوننی توندڕەوە. هاوڕێكەشی، موفتی سعود رەحمان، یەكێك بوو لەو 2400 كەسەی خەڵكی كەراچی كە لەساڵی 2012دا یان لەسەر جاددە كوژراون،

یان رفێندراون و تا مردن ئەشكەنجە دراون. لەش���اری كەراچی كە پایتەخت���ی ئابووریی پاكس���تانە، ئەوەی میدیاكان و پۆلیس ناویان ناوە »نیش���انەگرتنەوە بۆ كوش���تن« بووەتە دێوەزمەی���ەك ب���ۆ دانیش���تووانی ش���ارەكە. خەڵكەك���ەی بوونەتە قوربانیی نەبوونی ئارامی و ئاس���ایش و كەمتەرخەمیی دەزگای پۆلیس. خاتوو تەنویر فاتیمە كە دایكێكی رەشپۆش���ە، دەگێڕێتەوە و دەڵێت :«سەیری هەواڵەكانمان دەكرد لە تەلەڤیزیۆن تا بزانین كێ ئەمجارەیان بووەتە قوربانیی كوش���تنی نیش���انەبۆگیراو و بە خەمباری���ەوە بیرمان لەو دای���ك و باوكانە دەكردەوە كە كەس���ە خۆشەویس���تەكانیان لە دەس���تداون، هەر ئەوەندەم���ان زانی یەكێك لە دەرگای داو پێیگوتین كە كوڕەكەمان یەكێكە لە قوربانییەكان. بە نیازبووین چەند مانگێكی دیكە

ژنی بۆ بێنین«.

خاتوو زوهرە یوسف، سەرۆكی كۆمیسیۆنی مافەكانی مرۆڤ لە پاكس���تان، دەڵێت :«ئەم شەپۆلەی ئێستای كوشتن بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ زیادبوونی توندوتیژیی���ە ئاینییەكان، بەاڵم ه���ۆكاری دیكەی سیاس���ی و كاری چەتەیی و دزیش ه���ەن و دیاردەكە گەورەت���ر دەكەن«. سەرباری ترسناكیی دیاردەكە، حكومەت خۆی لێ گێل ك���ردووە و نكوڵی لێدەكات. ئەگەر بە ئامارە رەسمییەكانی حكومەت باوەڕ بكەین، ئەوە دیاردەی كوشتنی نیشانە بۆگیراو تەنها دڵۆپێكە لە ئۆقیانووسی تاوانە ئاساییەكان كە لە واڵتدا روودەدەن. بەڕێز ش���ەرجیل میم���ون، وەزیری راگەیاندنی هەرێمی س���یند، لە كۆنفرانس���ێكی رۆژنامەوانیدا لە تش���رینی دووەم )نۆڤێمبەر(ی 2012 دا گوت���ی :«ل���ە پتر ل���ە دوو هەزار رووداوی كوش���تن تەنها 370یان وەك كوشتنی

نیشانەبۆگیراو بە پۆلیس راگەیەندراون«.لەم شارەدا، پاڵنەری تاوانكەران هەرچیەك بێت، هەموو هاوواڵتیەك دوور لەهەر ئینتیمایەكی مەزهەبی، نەژادی یان سیاسی، لە گیانی خۆی و كەسانی نزیكی خۆی كە لە ماڵ دەچنە دەرێ دڵنیا نییە. هوما حەبیبی، تەمەن 45 ساڵ كە فەرمانب���ەری كۆمپانیایەكی ئەهلیە، ئومێدێكی زۆری بە دوو كوڕەك���ەی هەیە كە خوێندكاری زانكۆن و پێیوایە ئایندەیەكی گەشیان دەبێت، » ب���ەاڵم هەم���وو جارێك كە لە م���اڵ دەڕۆنە دەرەوە دڵم دەوەس���تێت. لەم ش���ارەدا كە لە ماڵ چوویت���ە دەرەوە بە تەمای خۆت مەبە بە

س���ەالمەتی بگەڕێیتەوە«. شتێك هەیە ئەگەر بیكەی ئەوە دڵنیابە دەتكوژن، ئەویش ئەوەیە كاتێك دزێك دەیەوێت تەلەفۆنە دەستیەكەت لێ بفڕێنێ و تۆش بەرینادەی، ئەویش بێ س���ێ و دوو گولەیەكت پێوە دەنێت و خۆی ون دەكات.زۆر كەس ه���ەن پێیانوایە كە بەرزبوونەوەی راددەی نائارامی جۆرێكە لە دەربڕینی ناڕەزایەتی، س���ەرەتایەكە ب���ۆ شۆڕش���ێكی كۆمەاڵیەتی. ئابووریناس شەهید حەسەن سدیقی، سەرۆكی ئەنستیتوی توێژینەوە لە بواری بانك و دارایی ئیسالمی، لەگەڵ ئەم بۆچوونەدا نییە و دەڵێت: »ب���ە خراپترین قەیرانی ئابووری و سیاس���یدا تێدەپەڕی���ن كە وێن���ەی نەبووە ل���ە مێژووی پاكس���تاندا، بەاڵم هیچ ترووسكاییەكی شۆڕش

لەم بێسەروبەری و نائارامییەدا نابینم«.ئەم فەوزای���ە ژیانی ئابووری خراپتر كردووە و بووەتە ه���ۆی داخس���تنی ژمارەیەكی زۆری كۆمپانیاكان، ئەمەش وای كردووە بە س���ەتان هەزار كرێ���كار و ماڵ و منداڵەكانیان لە بژێوی ژیانی���ان بێبەش ببن. ب���ەردەوام گیروگرفت و گرژی هەن. »نزیكەی شەش مانگ لە ساڵێكدا خۆپیشاندان و كۆبوونەوە لەسەر بانگەوازی فاڵن و فیس���ار حیزبی سیاس���ی ئەنجام دەدرێن كە داوای مانگرتن دەكەن«، ئەمە قسەی ئەمجەد عەلیە، كە كرێكارێكی 65 س���اڵەیە و بەیانی تا ئێوارە حەماڵی دەكات و بارێكی زۆر بۆ بازاڕی جودی���ا دەگوازێتەوە ك���ە گەورەترین بازاڕە لە پاكستان. بەم كارە سەختەی رۆژانە تەنها 200 تا 300 روپیە )ك���ە دەكاتە تەنها یۆرۆیەك و نیو تا یۆرۆیەك و 300 س���ەنت(ی پێ دەبڕێت بۆ بەخێوكردنی خانەوادەیەكی حەوت كەسی. ئەم پیرەپیاوە دەبێت مەمنون بێت چونكە، بە قسەی سدیقی، 40%ی خەڵكی پاكستان داهاتی رۆژانەیان لە 100 روپیەش كەمترە )كە دەكاتە تەنها 76 سەنتی یۆرۆ(. بەاڵم بە قسەی سدیقی، ئەگەر خێزانێكی چوار كەسی وەك دایك و باوك و دوو منداڵ لە تاك���ە ژوورێكدا بژین، ئەوە بە الی كەمیەوە مانگانە پێویس���تیان بە 12 هەزار

روپی���ە )7.2 یۆرۆ( دەبێت بۆ ئەوەی تێربخۆن و ئاس���ایی بژین. سدیقی دەڵێت :«لەم واڵتەدا چینی ناوەڕاست وجودی نییە، خەڵك یان زۆر ه���ەژارن یانیش ژمارەیەكی زۆر كەمیان یەكجار دەوڵەمەندن. بە قسەی ئابووریناسانی سەربەخۆ، %2ی هەرە دەوڵەمەندەكانی پاكستان جڵەوی

ئابووریی واڵتیان بە دەستە.

جگە لەمەش، گیروگرفتەكانی كەرتی كارەبا كارێكی زۆر خراپ دەكەنە س���ەر ئابووریی واڵت

و ژیانی خەڵك. بڕان���ی رۆژانەی كارەبا كار لە مەكینەكانی رستن و چنینی كارگە پاكستانییەكان دەكات، ئەمەش زۆر زیانبەخش���ە بۆ قوماش و بەڕە و مافوور. ئەم كارگانە سەرچاوەی بژێوی ژمارەیەك���ی یەكج���ار زۆری خەڵكن و هەروەها سەرچاوەیەكی باش���ی هاتنی دراوی بیانین بۆ واڵت. ئ���ەم گرفتەی كارەبا زیانی نزیكەی یەك ملی���ار دۆالری ل���ە كارگ���ەكان داوە. هەر بۆیە كۆمپانیاكان ناچاربوون بەشێك لە كارگەكانیان ببەنە بەنگالدی���ش و مالیزیا. ئەمەش بێگومان خەڵكێك���ی زۆر بێ ئی���ش دەكات و بارودۆخی كۆمەاڵیەتییان خراپتر دەكات. س���ەرباری ئەم كێش���انە، بازرگانان و خاوەن كۆمپانیاكان بە دەست باندە مافیایی و چەتەكانەوە دەناڵێنن كە داوای س���ەرانە و بەخشیشیان لێدەكەن، ئەگەر نەیاندەنێ، دوور نییە بیانكوژن و تەرمەكانیان لە ناو فەردەیەك فڕێدەنە لێواری رێگاكان. ئەگەرچی ئەم بازرگانانە زۆر داوایان لە حكومەت كردووە شتێكیان بۆ بكات و بیانپارێزێت، بەاڵم سوودی نەبووە. لەم بارەیەوە، عەتیق میر، س���ەرۆكی كۆمەڵ���ەی بازرگانانی كەراچ���ی دەڵێت :«لە ترسی كوشتن، ژمارەیەكی زۆری هاوپیشەكانمان و كۆمپانیاكان ناچار بوونە مانگانە پارە بدەنە تاقمی چەكدار بۆ ئەوەی بیانپارێزن. حكومەت هیچی پێناكرێت. شارەكە خەریكە بە تەواوەتی دەكەوێتە دەستی باندە مافیاییەكانەوە كە ئێستا

چەندین گەڕەكیان لە دەستە«.ئەم زیادبوونەی تاوان كێشەیەكی گەورەیە بۆ حكومەت، حكومەتێك كە هەرگیز وەك ئێستا بێ توانا و بێ دەس���ەاڵت و بێ ئیرادە نەبووە. خاتوو زوهرە یوس���ف دەڵێ���ت :«تاوانەكانی كوشتنی س���اڵی 2012 جیاوازن لە تاوانەكانی ساڵی پێشتر«. كوش���تن و توندوتیژییەكانی س���اڵی 2011 زیاتر مۆركی نەژادییان پێوە بوو و لە چەند گەڕەكێكی شاریش بوون، بۆ نموونە گەڕەك���ی كاتهی پاهاری كە بووبووە ش���انۆی پێكدادان���ی خوێناوی نێوان پەش���توونەكان و موهاجیرە ئوردوزمانەكان، بەاڵم توندوتیژییەكانی ئەمساڵ هەموو گەڕەكێكی شاریان گرتووەتەوە و لە هەموو نێوەندە كۆمەاڵیەتیەكاندا روودەدەن. ئەگەرچی شارەكە الی گەشتیارانی بیانی بە شارێكی كراوە و لیبراڵ ناسراوە، بەاڵم گرووپە

لەشاری كەراچی كە پایتەختی ئابووریی پاكستانە،

ئەوەی میدیاكان و پۆلیس ناویان ناوە »نیشانەگرتنەوە

بۆ كوشتن« بووەتە دێوەزمەیەك بۆ دانیشتووانی شارەكە. خەڵكەكەی بوونەتە

قوربانیی نەبوونی ئارامی و ئاسایش و كەمتەرخەمیی

دەزگای پۆلیس

پاكستان.. مەترسییەكانی ژیان لەشاری كەراچی

*ئەشرەف كاهن

كەس نەیدەزانی كە رۆژێك لە رۆژان چاڤێز ئاوا بەناوبانگ دەبێت.

كاتێك لە گەرمەی یەكەم هەڵمەتی هەڵبژاردندا بوو بۆ سەرۆكایەتی واڵتەكەی لەساڵی 1998، راڤەكارێكی

سیاسی ڤێنزوێلی گوتی: »ناگاتە هەڵبژاردنی ئایندە،

لەیاد دەكرێت«

سەرچاوە و پەڕاوێزەكان:

)1( ئەم وتەیە، بارت جۆونز، وەریگرتووە لەو كتێبەی نووسیویەتی، »چیرۆكی هوگۆ چاڤێز، لە خانووێكی قوڕەوە بۆ شۆڕشێكی بەردەوام«، چاپخانەی ستییفۆرس، هانۆڤەر )نیو هەمشایەر(، 2007.

)2( ت���ۆم بورنس مارانی���ۆن، »تاتچەر: یەكدەنگی و بارودۆخەكان«، دەزگای ش���یكردنەوە و دیراس���اتی كۆمەاڵیەتی، مەدرید، 12ی ئایار/ مایسی 2009.

)3( جۆون هۆلۆوەی، »گۆڕینی جیهان بێئەوەی دەسەاڵت بگریە دەست: واتای ئەمڕۆی شۆڕش:، چاپخانەی سیلێپس لوكس، پاریس – مۆنرێیال، 2007.

)4( بارت جۆونز وەریگرتووە، هەمان سەرچاوەی پێشوو.)5( مارتا هارنێكەر، »ئەمەریكای التین« تاقیگەیەك بۆ سۆسیالیزمی سەدەی بیست و یەكەم«، چاپخانەی

یوتۆپیا، پاریس، 2010.)6( س���تیڤ ئێڵنەر، »س���ەرلەنوێ بیركردنەوە لە سیاس���ەتی ڤێنزوێلی«، چاپخانەی لێن ریینەر، بولدەر

)كۆلۆرادۆ(، 2008.)7( گرێگۆری ویلپێرت، »گۆڕینی ڤێنزوێال لە رێگای گرتنەدەستی دەسەاڵت«، چاپخانەی ڤێرسۆ، لەندەن،

.2007)8( ئەم وتارە بخوێنەوە، ویلیەم ئای رۆبینس���ۆن، »رێگاكانی سۆس���یالیزم لە ئەمەریكای التین«، لومۆند

دیپلۆماتیك، تشرینی دووەم )نۆڤێمبەر(ی 2011.)9( ئەم وتەیە فڕانك گۆدیشۆ وەریگرتووە و لە كتێبەكەیدا باڵویكردووەتەوە بە ناونیشانی »بوركانەكەی

ئەمەریكای التین«، چاپخانەی تێكستوێل، پاریس، 2008.)10( رالف میلیباند، »دەوڵەت و كۆمەڵگەی كاپیتالیستی«، زانكۆی بروكسل، 2012 )چاپی یەكەمی لە

ساڵی 1979 باڵوبووەتەوە.()11( ئەم وتارەی رونۆ المبێر بخوێنەوە، »بەشداریكردنی میللەت جێ بە >دەوڵەتە كۆنەكە<ی ڤێنزوێال

لەق دەكات«، لومۆند دیپلۆماتیك، ئەیلول )سێپتێمبەر(ی 2006.)12( مایكڵ لیبۆویتز، »ئەلتەرناتیڤی سۆسیالیستی«، گۆڤاری مۆنسلی ریڤیو، نیویۆرك، 2010.

)13( ئ���ەم وتارەی مۆریس لوموان بخوێن���ەوە، »ئایا كاراكاس گڕ دەگرێت؟«، لومۆند دیپلۆماتیك، ئاب )ئۆگوست(ی 2010.

هوگۆ چاڤێز دەیویست چەپ بهێنێتەوە سەر رێگا

diplomatiqueنیسانی 112013MONDE diplomatique

LE

كوردیئاداری 2013

diplomatiqueنیسانی 112013MONDE diplomatique

LE

كوردیdiplomatiqueنیسانی 112013

MONDE diplomatiqueLE

كوردی

ئاینیی���ە توندڕەوەكان رۆڵێك���ی گەورەیان هەیە لە تێكدان���ی ئارامی. بەاڵم گ���رووپ و رێكخراوە تائیفیی���ەكان تەنها لە كەراچ���ی نین، بەڵكو لە سەرتاس���ەری واڵتدا هەن و مێژوویەكی درێژیان هەیە. هەر نەژادچێتی بوو لە ساڵی 1971 بووە هۆی دابەش���بوونی واڵت و هەرێم���ی رۆژهەاڵت كە دانیش���تووانەكەی بەنگالی بوون سەربەخۆیی خۆی راگەیاند و بووە بەنگالدیش. سەركردەكانی پاكس���تان دیارە وانەیان لە مێژوو وەرنەگرتووە بۆیە هێشتوویانە جیاوازییە نەژادییەكان وا ریشە

دابكوتن و گەورە ببن.موهاجیرەكان كە بە ئەسڵ خەڵكی هیندستانن و لەس���اڵی 1947 دوای ئەوەی خەباتەكەیان بۆ سەربەخۆیی سەركەوتوو بوو رایانكرد، ژمارەیەكی زۆری���ان وەك كەس���انی خوێن���دەوار و لێهاتوو خزمەتی پاكس���تانیان كردووە و بەش���دارییەكی باشیان كردووە لە گەشەكردنی واڵتدا. لە سایەی سیاس���ەتی كۆتا كە حكومەت بۆی دانابوون، بە ماوەی چەندین س���اڵ توانیان دەس���تیان بگاتە دامودەزگاكانی حكومەت و پیشەی مامۆستایەتی. بەاڵم ئەم هەموو ئیمتیازاتانەیان تووشی ناكۆكی و ملمالنێ���ی خوێن���اوی كردن لەگ���ەڵ خەڵكە رەسەنەكەی ناوچەكە بە تایبەتی سیندییەكان و پەشتوونەكان كە لە ژێر ئااڵی حیزبی نیشتمانیی

عەوامی یەكیانگرتووە و كۆبوونەتەوە.لەس���اڵی 1972، بەه���ۆی ناكۆكی���ی نێوان موهاجی���رەكان و س���یندییەكان لەس���ەر زمان پێكدادان���ەكان دوو ئەوەندە زیادیان كرد، چونكە س���یندییەكان رازی نەدەبوون زمانی ئوردو )كە زمان���ی موهاجیرەكان���ە( ببێتە زمانی رەس���می هەرێم���ی س���یند. دامەزراندن���ی بزاڤ���ی میللی پەناب���ەران وەك حیزبێكی سیاس���ی لە كەراچی لە ناوەڕاستی هەش���تاكاندا، كە بۆ كۆكردنەوە و یەكێتیی موهاجیرەكان بوو، بووە هۆی نانەوەی زنجیرەیەكی دیكەی كوش���ت و كوش���تار، بەاڵم ئەمجارەیان دەستی باندە قاچاخچیەكانی دەرمانی هۆش���بەری تێدا بوو، كە پەشتوونی بوون. ئەم توندوتیژیانە ناكۆكییەكانی نێوان هەردوو كۆمونیتە

سەرەكیەكەی كەراچییان قووڵتر كردەوە. چەن���د س���اڵێك دوات���ر گرژیی���ەكان ن���ەك خاونەبوون���ەوە بەڵكو زیاتریش بوون، ئەویش بە هۆی پێكدادانی نێوان سیندییەكان و موهاجیرەكان

لەس���اڵی 1988 تا ساڵی 1990، دواتر لە ساڵی 1992 تا ساڵی 1995. جگە لەمەش بەكارهێنانی هێز لە الیەن س���وپا و پۆلیسەوە لە دژی بزاڤی میللیی پەنابەران بارودۆخەكەی ئاڵۆزتر كرد. بەاڵم سەرباری سەركوتكردن، ئەم حیزبە لە دەرەوەی چوارچێوە نەژادیەك���ەی توانی خەڵكی دیكەش ب���ۆ خۆی راكێش���ێت، ئەوە بوو ل���ە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكانی س���اڵی 2008 توانی 69.2%ی

دەنگ لە كەراچی بەدەستبهێنێت. بۆ ماوەی چەندین ساڵ ئەم شارە بەندەریەی پاكس���تان بووە مەیدانی پێكدادانی نێوان دەیان گرووپ و تاقمی چەت���ە و تاوانكەر. ئەم باندانە دەس���تیان هەبوو لە تاوانی وەكو بەبارمتەگرتن بۆ پارە، بازرگانیكردن بە دەرمانە هۆشبەرەكان، فرۆش���تنی چەك و هەروەه���ا بازرگانیكردن بە مرۆڤ. لەمەشدا، جیاوازییە نەژادی و سیاسییەكان ئاگری توندوتیژییەكانیان خۆشتر دەكرد. گەڕەكی لیاری كە زۆربەی دانیشتووانەكەی بە رەچەڵەك

بەلوچن، پڕە لە باندی مافیایی و شەڕیانە لەسەر ناوچەی نفوز. زۆرجاریش ناكۆكیەكان دەبنە هۆی پێكدادانی نێ���وان گرووپە نەژادییەكان. لەالیەكی دیكەوە، تاوانە رێكخراوەكان زۆربەی كات لەالیەن حیزبە سیاسییەكانەوە ئیستیغالل دەكرێن و كەم تا زۆریش پەیوەندییان بە بزاڤە تێرۆریستیەكانەوە هەیە، ئەمەش وا دەكات ئەم تاوانانە كاریگەرییان بەسەر كۆمەڵگا و ژیانی ئابوورییەوە زیاتر بێت. باندە تاوانكەر و مافیاییەكانی لیاری دەسەاڵتێكی بەرفراوان و گەورەیان هەیە بە جۆرێك لە توانایاندایە بازاڕی جودیا تەنانەت تەواوی سەنتەری شاریش پەك بخەن، لە حاڵەتێكدا ئەگەر كاسبكاران رازی

نەبن پارەیان بدەنێ لە بەرامبەر پاراستنیان.

دوای ئەوەی لە كۆتایی ساڵی 2007 شەپۆلێكی ت���ازەی پەنابەرانی پەش���تونی هاتە ش���ارەكە، بارودۆخەكە زۆر خراپتر بوو. ئەمەش دوای ئەوەی س���وپای پاكستانی ئۆپەراس���یۆنی سەربازی دژ بە تاڵیبانی لە هەرێمە خێڵنش���ینەكانی سوات و وەزیرستان)1( دەستپێكرد و نزیكەی یەك ملیۆن كەس ئاوارە بوون و روویان لە شاری كەراچی كرد، بە تایبەتی ئەو گەڕەكانەی كەنار كە كەوتوونەتە رۆژه���ەاڵت و رۆژئاوای ش���ارەكە. حكومەتیش، ب���ەو نیازەی جەن���گاوەرە ئیس���المییەكان نەرم و دەس���تەمۆ بكات، وازی لێهێنان و چیتر راوی نەدەنان، بەڵكو خزمەتگوزاری تەندروستیش���ی پێش���كەش دەكردن و رێگاشی پێدان كۆمەك و زەكات بۆ خۆیان كۆبكەنەوە. بەاڵم سەرباری ئەم سیاسەتەی حكومەتی پاكستان، تاڵیبان و فەقێ تون���دڕەوەكان كەوتنە ملمالن���ێ و بەگژداچوونی حیزبە عەلمانییەكانی ش���ارەكە، بە پلەی یەكەم بزاڤی نیش���تمانیی پەنابەران و هەروەها حیزبی نەتەوەی���ی عەوام. ئەمەی دوای���ی، ئەگەرچی لە پەشتونەكان پێكدێت، بەاڵم لەالیەن تاڵیبانەوە بە حیزبێكی خائی���ن دادەندرێت لەبەر ئەوەی خۆی بە عەلمانی دادەنێت و هەروەها بەشداریش���ە لە حكومەتەكەی ئیسالمئاباددا. بەپێی سەرچاوەیەكی پۆلیس، هێرش و پەالماری ئیسالمیەكان حیزبی نەتەوەیی عەوامی���ان زۆر الواز كردووە، تەنانەت لەو شوێنانەش كە بە بنكەی بەهێزی ئەو حیزبە

دادەنرێن.پۆلیسێك بەناوی چودهری محەممەد ئەسلەم كە بەش���داری لە چەندین ئۆپەراس���یۆنی دژ بە تاڵیباندا كردووە، نموونەیەكمان بۆ باس دەكات لەسەر چۆنیەتی كاری رێكخراوەیی ئیسالمیەكان. لە كۆتایی ساڵی رابردوو، دوو كەس كە خۆیان بە مەال دانابوو، حەوت هەرزەكار لە كەراچی تەنزیم دەك���ەن و بەڵێنیان پێ���دەدەن بیانبەنە یەكێك ل���ە قوتابخانە ئاینییەكانی جەماعەتی تەبلیغ كە كۆمەڵەیەكی ئاینییە و جێی رێزی خەڵكە، چونكە بەوە ناس���راوە كە لەگەڵ كاری توندوتیژیدا نییە و تەنها بایەخ بە دەعوە و پەروەردەی ئیس���المی دەدات. پێیان دەڵێن كە بۆ خوێندن دەبێت بچنە ش���اری الهوور كە ش���ارێكی ئارامە و دەكەوێتە رۆژهەاڵتی واڵت، دایك و باوكیشیان لەبەرئەوەی باوەڕی���ان پێدەكەن، رازی دەب���ن منداڵەكانیان

لەگەڵیان بڕۆن. دوو پیاوەكە گەنجەكان دەبەنە شاری میرانشا، پایتەخت���ی ئیداری���ی باكووری وەزیرس���تان كە هەرێمێكی خێڵنشینە و هاوسنووری ئەفغانستانە. لە جیات���ی خوێندنی قورئان، دەیانبەنە كامپێك بۆ مەشقكردن لەسەر هێرشی خۆكوژی. كامپەكە لە الیەن گەورە بەرپرس���ێكی تاڵیبانەوە بە ناوی وەلی محەممەد مەحسوود بەڕێوەدەبرا. ئەوە بوو درۆنێكی ئەمەریكی بۆردومانی كامپەكەی كرد و حەڤدە كەس كوژران. هەندێك لە كوژراوەكان لەو جۆرە هەرزەكارە هەڵخەڵەتێندراوانە بوون. ئەوانەی دەرباز بووبوون دەستگیركران و باسی بەسەرهاتی خۆیان كرد كە چۆن تەف���رەدراون، لە ئەنجامدا ئەو كەسانەی ئەم جۆرە فرت و فێاڵنەیان كردبوو دەس���تگیركران. دوو مەالیەكە كاتێك لە بەردەم قازی دان بە تاوانەكانیاندا دەنێن، دەڵێن :«نەك تەنه���ا پەالماری پۆلیس و س���ەرباز و پارێزەر و قازی دەدەین، بەڵكو هەموویان دەكوژین، چونكە

هەموویان پیاوی ئەمەریكان«. ئەم قس���انە درۆ نەبوون، چونكە لە س���اڵی 2012 تەنها لە ش���اری كەراچی 150 پۆلیس و قازی كوژران. بۆ زۆربەی پالنەكانی كوش���تنیش گوم���ان لە تاڵیبان دەكرێت. تاڵیبان بە زمانێكی تەمومژاوی لە مەس���ەلەكە دەدوێن، بە قس���ەی وتەبێژەكەیان، ئیحس���انوڵاڵ ئیحسان »رەحم بە خائینان و تاغیەكانی كەراچی ناكەین«. وەسای جەلیل، نوێنەری بزاڤی میللیی پەنابەران، دەڵێت :«دەمێك���ە حكومەتمان ل���ە زیادبوونی تاڵیبان ئ���اگادار كردووەتەوە، بەاڵم گوێم���ان پێنادات. ئاشكرایە جەنگ لە باكوورەوە هاتووەتە خوارێ«. لە راستیدا، ناكۆكییە نەژادی- سیاسییەكانی ئەم حیزبە لەگەڵ پەش���توونەكان وا دەكەن گومانی لێبكرێ���ت ك���ە بیەوێت ئاگری ش���ەڕەكە خۆش

بكات.تاڵیبانیش السایی باندە مافیاییەكان دەكەنەوە و وەك���و ئەوان پەنا بۆ كاری بارمتەگیری دەبەن

و هەروەها بە نارنجۆك هێرش دەكەنە س���ەر ئەو دووكانانەی خاوەنەكانیان ئامادە نین داواكانیان جێبەجێ بكەن. جگە لەمە، پشتیوانی لەو گرووپە ئیسالمییە سوننییە توندڕەوانە دەكەن كە هێرش دەكەنە س���ەر كەمینەی شیعە لە پاكستان و بە ئەزموونەكانیان هاوكارییان دەكەن. لە هەندێ لە لێناگەڕێن گەڕەكە پەشتووننشینەكانی كەراچی سەرتاش���خانەكان ریش���ی پیاوان بتاش���ن، داوا ل���ە ژنانیش دەكەن لە ماڵ نەیەن���ە دەرەوە. بە قسەی چاودێران چوار تا پێنج هەزار جەنگاوەری تاڵیب���ان رژاونەتە ناو ش���اری كەراچی و خۆیان تێدا جێگیركردووە، ب���ەاڵم لەوبارەیەوە پۆلیس هیچ زانیاریی���ەك یان ئامارێك ئاش���كرا ناكات. لەبەرئەوەی بەندەری كەراچی تاكە دەروازەیە بۆ ناتۆ تا دەستی بە ئەفغانستان بكات، ئەم ژمارە زۆرەی تاڵیبان لەو شارەدا سەرئێشە نەك تەنها بۆ خەڵك���ی كەراچی، بەڵكو بۆ ئەمەریكیەكان و

هاوپەیمانەكانیشیان دروستدەكات.بە قسەی ئەسلەم، 14 لەو پەالمارە بۆمبیانەی لەس���اڵی 2011 لە كەراچی روویانداوە دەس���تی تاڵیبانیان تێ���دا بووە. هەر ئ���ەو فەرماندەیەی پۆلیس، لە كانوونی دووەم )جانیوەری(ی 2013 لە گەڕەكی مەنگۆپیر دەس���تی بەسەر 100 كیلۆ تەقەمەنیدا گرت. مامۆستای زانستی سیاسەت، تەوس���یف ئەحمەد خان، دەڵێت :«كاتی ئەوە هات���ووە وەزعەكە كۆنترۆل بكرێت، ئەگەرنا دوور نییە شارەكە ببێتە گۆمی خوێن، بە جۆرێك كە هەرگیز ش���تی وا بەخۆی���ەوە نەبینێت. ئەمەش زیانێكی گەورە دەبێت بۆ كەراچیەك كە ئێمە وەك شارێكی عەلمانی و پێشكەوتنخواز ناسیومانە«. بەاڵم هەر ئەو كەراچیەی ئەم مامۆس���تایە ئێستا بووەتە قوربانیی توندوتیژی سیاس���ی كە حیزبە سیاس���ییەكان بە ملمالنێیان لەس���ەر دەسەاڵت بەرپایان كردووە و كێشەی تاڵیبانیشی هاتووەتە س���ەرێ. خاتوو زوهرە یوس���فیش لەوبارەیەوە دەڵێ���ت :«ناكۆكییە سیاس���ییەكان زۆر ئاڵۆزن زۆر دژوارن. زۆر ئابوورییەكانی���ش كێش���ە و الیەن هەن ئامادەن ش���ارەكە لە خوێن و ئاگردا بگەوزێنن جا باندە مافیاییەكان بن، تاڵیبان بن، بڕیاربەدەس���تانی سیاس���ی بن یاخود رێكخراوە

توندڕەوە هەڵوەشاوەكان«.فاتح محەممەد بورفات، تاوانناس و س���ەرۆكی بەش���ی سۆسیۆلۆژیا لە زانكۆی كەراچی، دەڵێت :«رێژەی ئەو دۆس���یە تاوانكاریانەی لە دادگادا حوكمیان بۆ دەردەچێ���ت لە 5 % تێناپەڕێت، كەچی نۆ لەس���ەر دەی ئەو كەسانەی ئێستا لە زینداندان هێشتا هەر چاوەڕێی دادگاییكردنن«. ش���ەرەفەددین میمۆنیش الی خۆیەوە ناڕەزایەتی دەردەبڕێت و دەڵێت :«بێتوانایی دەزگای پۆلیس دەگەڕێتەوە ب���ۆ ئەوەی ك���ە ژمارەیەكی كەمی پۆلی���س ه���ەن و دەزگای هەواڵگریش هەتا دێت

متمانەی كەمتر پێ دەكرێت«. ئایا هەقە بترس���ین لەوەی سیس���تەم بەرەو رووخ���ان دەڕوات؟ لەوبارەی���ەوە بورفات دەڵێت :«بە داخەوە دەبێت دانی پێدا بنێین كە دەوڵەتی پاكستانی شكستی هێناوە. حیزبە سیاسییەكان پێش ئ���ەوەی بەڵێن بە میللەت ب���دەن، دەبێت ج���ارێ دان ب���ەم واقیع���ە ناخۆش���ەدا بنێن«. ئابووریناس سدقی كە زۆر گەشبینتر نییە، ئەوە دەخات���ەوە یادمان كە »بودج���ەی پەروەردە لە پاكس���تان لەوەی ئەتیوپیا كەمترە«. هەروەها بودجەی تەندروستیشی »كەمترین بودجەیە لە جیهاندا«. پێش ئەوەی بپرسین » دەكرێت هیوا بۆ كام ش���ۆڕش یان بۆ كام گۆڕانكاری بەاڵم بە ئاراستەیەكی باشدا بخوازین، دەبێت بپرسین لە

سەر چ بنەمایەك؟«

*رۆژنامەوانێكە لە كەراچی دەژیت.

وەرگێڕان: كانەبی محەممەد عەواڵ

شتێك هەیە ئەگەر بیكەی ئەوە دڵنیابە دەتكوژن، ئەویش ئەوەیە كاتێك دزێك دەیەوێت

تەلەفۆنە دەستیەكەت لێ بفڕێنێ و تۆش بەرینادەی

پاكستان.. مەترسییەكانی ژیان لەشاری كەراچی

پەراوێزەكان:

)1( بڕوانە ژان لیوك راسین، »لە پاكستان، سەرۆك لە ژێر كاریگەریدایە«، لومۆند دیپلۆماتیك، تشرینی دووەم )نۆڤێمبەر(ی 2008، هەروەها سەیرێكی ئەم وتارەش بكە، محەممەد ئیدریس ئەحمەد، »پاكستان

خۆی نەیار بۆ خۆی دروست دەكات«، لومۆند دیپلۆماتیك، كانوونی یەكەم )دیسێمبەر(ی 2009.

)AFP :فۆتۆ(

12 12نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

*ئێریك كالینبێرگ

50 ساڵ لەمەوبەر لە واڵتانی »پێشكەوتوو«دا ژمارەی ئەو كەسانەی بەتەنیا دەژیان زۆر كەم بوو، بەاڵم ئەمڕۆ ئەم ژمارەیە لەپڕ یەكجار زۆر زیادی كردووە. هێندێك كەس لەو باوەڕەدان كە ئەمە نیش���انەی پەرەس���ەندنی دوورەپەرێزیی كۆمەاڵیەتی و تەنانەت جۆرێك لە نارسیس���یزمە )خاس���یەتێكی مرۆڤە كە لە ئەنانییەت و خۆپەرستیدا بەرجەستە دەبێت(. بەاڵم كاتێك لەو هۆكارانە ورد دەبینەوە كە س���ەرچاوەی ئەم گۆڕانكارییەن لە ش���ێوازی ژیانی مرۆڤ، ئەوە بۆمان دەردەكەوێ كە دیمەنەكە لەوە

ئاڵۆزترە، هەم تاكگەرایی و هە م بەرباڵویی پەیوەندییەكانی تاك دەوریان لەو دیاردەیەدا هەیە.

ب���ە ریوایەت���ی كتێب���ی پیرۆز خ���ودا بۆ دروس���تكردنی دونی���ا ه���ەر رۆژەی ش���تێك دەخولقێنێ: ئاس���مانەكان و زەوی، رووناكی، رووەك و گیانلەبەران���ی هەمەج���ۆر و... هتد. كاتێكیش لە هەر كام ل���ەو كارانە دەبێتەوە، خ���ودا ب���ە رەزامەندییەوە چاو ل���ە ئەنجامی كارەكەی دەكات و دەڵێت :«ئەوە باش���ە«. خودا ئەو خۆشحاڵییەی نامێنێ كاتێك ئادەم دروس���ت دەكات و دەبینێ مرۆڤ كەموكوڕیی هەی���ە. هەربۆیە بە خۆی دەڵ���ێ :« هیچ بە باشی نازانم مرۆڤ تەنیا بێ«. بۆیە حەوا-ش دروست دەكات بۆ ئەوەی ببێتە هاودەمی ئادەم

و لە تەنیایی بیهێنێتە دەر.لەگەڵ گەشەس���ەندنی هزر و پێشكەوتنی مرۆڤ، ئ���ەوە تەنی���ا ئاین���ەكان نەبوون كە تەنیاییان بە ش���تێكی خ���راپ زانیوە، بەڵكو فەلسەفە و ئەدەبیاتیش ئامۆژگارییان كردووە كە پێویس���تە خەبات ل���ەدژی تەنیایی بكرێ. ش���اعیری یۆنانی تێئۆكری���ت دەڵێ: »مرۆڤ هەمیشە پێویس���تی بە مرۆڤە«. مارك ئۆرێل ئیمپرات���ۆری رۆم ك���ە الیەنگری ستۆیس���یزم بوو مرۆڤ���ەكان بە »ئاژەڵ���ی كۆمەاڵیەتی« دەش���وبهێنێ. داهێنانی شتێك بەناوی خێزان بە باشترین ش���ێوە پێویستی مرۆڤ بە ژیانی بەكۆمەڵ نیشان دەدات. لە هەموو سەردەمەكاندا و ل���ە هەموو كۆمەڵگەكان���دا كۆڵەكەی ژیانی كۆمەاڵیەت���ی و ئابووری بریتی بووە لە خێزان نەك تاكەكەس. تەنانەت الیەنگرانی بیرۆكەی گەشەسەندنی وەچەی مرۆڤ پێیانوایە كە لە كۆمەڵگە سەرەتاییەكاندا ئەوە لە سایەی ژیانی بەكۆمەڵەوە ب���ووە كە مرۆڤەكان توانیویانە چ بۆ دابینكردنی ئەمنییە ت و ئاسایشیان و چ بۆ پەیداكردنی خۆراك و بەرهەمهێنانەوەی خۆیان

و زاوزێ مانەوەی خۆیان دەستەبەر بكەن.لە ماوەی 50 س���اڵی راب���ردوودا، رەگەزی مرۆڤ ناچار ب���ووە ئەزموونێكی كۆمەاڵیەتیی پێش���تر نەدیتراو تاقیبكات���ەوە. بۆ یەكەمجار لە مێ���ژووی مرۆڤایەتی���دا ژمارەیەكی یەكجار زۆر لە تاكەكانی س���ەر بە تەمەنی جۆراو جۆر و بارودۆخ���ی جیاواز بڕیاری���ان داوە بە تەنیا بژین. هەتا ماوەیەك���ی كەم لەمەوبەر زۆربەی ئەمەریكاییەكان ل���ە تەمەنێكی گەنجدا ژیانی هاوسەرییان پێكدەهێنا و تا كۆتایی ژیانیشیان لەگەڵ خێزان پێكەوە دەژیان. ئەگەر یەكێك لە هاوسەرەكان مردبا، ئەوەی دیكە خێرا مێردی دەكردەوە یان ژن���ی دێنایەوە. كەچی ئەمڕۆ، ئەمەریكاییەكان هەم درەنگتر ژیانی هاوسەری پێ���ك دێن���ن و ه���ەم ماوەیەك���ی كە متریش پێكەوە دەمێننەوە. بەپێی داتاكانی سەنتەری توێژینەوەی پیو لە ئەمەریكا، تێكڕای تەمەنی هاوسەرگیریی یەكەم »گەیشتووەتە بەرزترین ئاست كە تا ئێس���تا تۆمار كرابێ، چونكە لە ماوەی تەنیا نیو سەدەدا ئەو تەمەنە پێنج ساڵ زیادی ك���ردووە)1(«. ماوەكانی ژیانی تەنیایی جا لە ئەنجامی لێكجیابوونەوەی هاوسەرەكان و مردنی یەكێك لە هاوسەرەكاندا بێ یان بەهۆی خۆبواردن لە هاوس���ەرگیری، ئەمڕۆ ساڵەهای

س���اڵ و بگرە چەندین دەیە دەكێش���ن. خولە یەك لەدوای یەكەكانی ژیان ئەمڕۆ بە چەشنێك رێكخراون كە خێزان لەو نێوەدا رۆڵێكی كاتی و

مەرجدار دەبینێ.

»نەخۆش« و »بێ ئەخالق«، و »دەمارگیر«

سەرەڕای بەرباڵویی ئەم دیاردە نوێیە، پرسی ژی���ان بەتەنیایی بابەتێكە كە كەمترین باس و توێژینەوەی لەس���ەردەكرێ و لە س���ەردەمی ئەمڕۆدا كەمترین تێگەیش���تنمان بۆی هەیە. چ تاك���ە تەنیاكان بۆخۆیان و چ كەس���وكار و دەوروبەریان ئەم حاڵەت���ە وەك ئەزموونێكی تایبەتی ئەو تاكانە تەماش���ادەكەن، لەكاتێكدا ئەم دیاردەی���ە هەتا دێ زۆرتر باڵودەبێتەوە و ئەنجامەكانی لەسەر ژیانی كۆمەاڵیەتی شیاوی ئەوەن كە زۆر زیاتر لە ئێستا سەرنجیان بدرێتێ و لە بەرچاو بگیرێن. لەو كەمە دەرفەتانەی كە بۆ دیالۆگی گشتی لەسەر ئەو دیاردەیە رێكخراون، چاو دێران و ئەوانەی راوبۆچوونی لەسەردەدەن ئەو دیاردەیە تەنیا لە روانگەی دەروونناسی و توانای ژیان لەنێو كۆمەڵگە و وەك نیشانەیەكی نارسیسیزم و خۆتەریككردنەوە و وازهێنان لە »ژیانی پێكەوەیی« تەماشادەكەن. بەاڵم ئەم گۆڕانكارییە سەرس���امكەرەی مۆدی ژیان نەك ه���ەر فڕی بەس���ەر ئەو كڵێش���انەوە نییە كە میدیاكان دەربارەی گۆشەگیری باسی دەكەن و دەیخەنە گەڕ، بەڵكو تایبەتە بە ئەزموون و مۆدێكی ژیانی زۆر سەرنجڕاكێش، بە پێچەوانەی

بیری باو، تاكە تەنیاكانیش ئەوەندە گۆشەگیر و التەریك نین كە باسدەكرێ.

باڵوبوونەوەی شێوازی ژیانی تاك و تەرایانە هیچی ل���ە ئەزموون���ی ئاڵوگۆڕێكی بنەڕەتیی كۆمەڵگە لەس���ەر ئاس���تی ه���ەرە بەرباڵودا كەمتر نییە. ئەم ش���ێوازە ژیانە دەبێتە هۆی ئاقار بەخشینەوەی س���ەرلەنوێ بە داڕشتنی

ژیانی شارنش���ینی )لەبواری چوارچێوەكانی هت���د( و و.. نیش���تەجێبوون و هاوتوچ���ۆ گەشەسەندنی ئابووریی خزمەتكردنی تاكەكان )مانەوە لە ماڵ، سەرپەرشتیی منداڵ، گەیاندنی خواردنی ئامادە و... هتد(. ئەم شێوازە نوێیەی ژیان كاریگەریی لەسەر شێوەی گەورەبوون و پیربوون و تەنانەت مردنی مرۆڤەكانیش هەیە و ش���وێنەواری خۆی لەس���ەر هەموو گرووپە

كۆمەاڵیەتیەكان و خێزانەكان بەجێدێڵێ.ب���اوە ك���ە بڵێن پەرە س���ەندنی دی���اردەی »س���ینگڵتن« )وات���ە س���ەڵتی، زگوورتی و بەتەنیا ژیان( دیاردەیەكی تایبەت بە ئەمریكایە و دەركەوتی ئەو شتەیە كە رەخنەگری ئەدەبی هارۆڵد بلووم بە »ئاینی هەر كەس بۆخۆی« ناوی دەب���ات. بەاڵم هێ���زی جووڵێنەری ئەم گۆڕانكارییە سنوورەكانی ئەمەریكا دەبڕێت و دیاردەكە بەرەو كولتووری دیكە پەلدەهاوێژێت. بەڵگەش���مان ئەوەیە كە ئ���ەو دیاردەیە لەنێو ئەو نەتەوانەی وا ناس���راون كەمتر تاكگەرایی قبوڵ دەكەن، زۆرتر بەرچاودەكەوێ. هەروەها ژمارەی كەسانی سەڵت و زگوورتی لە ئەمەریكا كەمترە لەچاو واڵتانی دیكە. بەپێی ئامارەكان ئ���ەو واڵتانەی ئەو ش���ێوەژیانەیان زۆرتر تێدا بەدیدەكرێ بریتین لە سوێد، نەرویج، فینالند و دانمارك. لەو واڵتانەدا س���ەڵت و زگوورتیەكان 40 تا 45% ی ماڵەكان پێكدێنن. لە ژاپۆن كە خێزان ش���تێكی پیرۆزە و ژیانی كۆمەاڵیەتیش پێگەیەكی مێژوویی لە فەرهەنگی ئەو واڵتەدا هەی���ە، ئەم رێژەیە ئەمڕۆ نزیكەی 30% یە. لە ئەڵمانیا و فەڕەنسا و بەریتانیا و ئوسترالیا و كەنەداش رێژەكە لە ئەمەریكا زیاترە. دیاردەكە تەنیا لە واڵتە زلهێزە پیشەسازییەكانی پێشووشدا كورت نابێتەوە، بەڵكو لە چین و هیندستان و بەرازیل رێژەی تەنی���اكان بەخێراییەكی زۆرتر زیاد دەكات. بەپێ���ی راپۆرتێكی یۆرۆمۆنیتۆر ئینتەرناش���نال كە دامەزراوێكی ش���رۆڤەكاری بازاڕەكان���ە و بنك���ەی لە لەندەن���ە، ژمارەی سینگلتنەكان لە تەواوی واڵتانی جیهاندا رووی لەزیادبوونە. ئەو ژمارەیە كە لە ساڵی 1996دا نزیكەی 153 ملیۆن كەس بوو، لە ساڵی 2002 دا گەیشتووەتە 202 ملیۆن، واتە بە 10 ساڵ

بە رێژەی 33% بەرزبووەتەوە )2(.ئای���ا ه���ۆكاری ئ���ەم گۆڕان���ە بنەڕەتییە سەرس���وڕهێنەرەی ش���ێوازی ژی���ان چییە؟ ئاشكرایە كە بۆ بەشێك لە خەڵك ئەمە ئەنجامی گەشەسەندنی ئابووری و ئەمنییە تی ماددییە. بە واتایەكی دیكە، ئەگ���ەر لە رابردووی دوور س���ینگڵتنەكان هەرگیز ژمارەیان ئەوەندە زۆر نەبووە، هۆیەكەی ئەوەیە كە ئەمڕۆ دەرەتانی بەتەنیا ژیانیان هەیە. بەاڵم فاكتەری ئابووری هەموو ش���تەكە نییە. بەپێی لێكۆڵینەوەیەكی ساڵی 1957، زیاتر لە نیوەی خەڵكی ئەمەریكا رای نێگەتیڤیان لەسەر سینگڵتنەكان هەبووە: ئەو كەس���انەی ك���ە ژیانی هاوس���ەرگیرییان پێكنەهێنابوو بە »نەخۆش« و »بێئەخالق« یان »دەمارگیر« لەقەڵەمدەدران و تەنیا %30 ی بەشدارانی راپرس���یەكە هیچ بۆچوونێكیان

لەوبارەیە وە نەبووە. نەوەیەك دواتر لە س���اڵی 1976، هاوكێش���ەكە تەواو پێچەوانە بووەوە: تەنیا 30% ئەو ش���ێوە ژیانەی���ان مەحكووم دەك���رد، نیوەیان هی���چ بۆچوونێكیان نەبوو، تەنی���ا یەك ئەمریكایی لەك���ۆی حەوت كەس ئەو ش���ێوە ژیانەی پێ ب���اش بووە )3(. ئەمڕۆ لەكاتێكدا كەسانی رەبەن ژمارەیان لە كەسانی خێزاندار زیاترە، هەر راپرس���یكردن لەس���ەر بابەتێكی لەم چەش���نە بۆ ه���ەر دامەزراوێكی راپرس���ی بیرۆكەیەكی س���ەیر و بەسەرچوو ە. ئەگەرچی ئێس���تاش هە ڵسەنگاندنی نەرێنی و خراپ تەماش���اكردنی ئەو كەس���انەی حەز بە ژیانی هاوس���ەرێتی ناكەن لەناونەچووە، بەاڵم پارامێترە فەرهەنگییەكانی مامەڵە لەگەڵ ئەم

دیاردەیە بەشێوەیەكی بنەڕەتی گۆڕاون.ئەمڕۆ ئەم راس���تییە تەواو لە ئایدیۆلۆژیای بااڵدەستدا جێی خۆی كردۆتەوە، راستییەك كە دەڵێ كلیلی گەیشتن بە سەركەوتن و بەختەوەری لەوەدا نییە پەیوەندی لەگەڵ كەس���انی دیكە گرێبدەی، بەڵكو لەوەدای���ە خۆت لەوانی دی جیابكەیەوە، رێچكەی خۆت بگریەبەر و دەرفەت و شانسەكان بگری و لەكیس خۆتیان نەدەی. عەقڵی سەردەم ئازادی و دەرفەتی هەڵبژاردنی لەنێو چەندین بژاردا و گەشەكردنی تاكەكەسی بە خەسڵەتی باش و بەرز دەنرخێنێ. ئەندروو چێرلین لەوب���ارەوە تەنانەت دەڵێ: »تاكەكان پێش ئەوەی قەرزاری هاوسەر یان منداڵەكانیان

بن، قەرزاری خودی خۆیانن« )4(.هەت���ا ماوەیەك���ی كەمی���ش لەمەوبەر هەر كەسێك ویستبای جیابێتەوە دەبووایە داواكەی بۆ تەاڵق پاس���او بدات. ئەمڕۆ رەوتێكی تەواو پێچەوانە بەدیدەكرێ. ئەگەر كەسێك تەواو لە ژیانی هاوسەرێتیی خۆی رازی نەبێ، دەبێ ئەوە پاساو بدات كە بۆچی هەرچی زووترە كۆتایی بە ژیانی هاوس���ەرگیریە كەی ناهێنێ، چونكە ئەوەی ئەمڕۆ قورسایی هەیە پاراستنی خێزان نییە بە هەر نرخێك بێت، بەڵكو »پێویس���تی و دڵخۆش���یی خودە«. ئەم ئاڵوگۆڕە هەروەها لە هۆگرییەكی هەتا دێ كەمتر بە شوێنەكانی ژی���ان و مانەوەدا خۆی دەنوێنێ. لە ئەمەریكا خەڵك ئەوەن���دە زوو زوو جێگۆڕكە دەكەن و ماڵ دەگوازنەوە كە كۆمەڵناس���ەكان لەجیاتی چەمكی »دراوسێیەتی« پێیان باشترە باسی »كۆمەڵگەی دەروەستی س���نووردار« بكەن. س���ەبارەت بە پەیوەندیی كاری���ش بە هەمان ش���ێوەیە، چونكە لە سەردەمی ئەمڕۆدا كار و پۆست و مووچە و ئایندە بەردەوام ناجێگیرییان پێ���وە دیارە و تاكەكان ناچ���ارن بۆ مانەوەی خۆی���ان تەنیا بیر لە خۆیان بكەنەوە و هیچی دیكە. بە باوەڕی كۆمەڵناس���ە ئەڵمانییەكانی وەك ئولریش بێك و ئێلیزابێت بێك گێرنشایم، »وردە وردە ت���اك دەبێت���ە یەكەی بنەڕەتیی

بەرهە مهێنانەوەی كۆمەاڵیەتی )6(«.ئەگ���ەر بااڵدەس���تبوونی چەمك���ی تاك لە سەدەی نۆزدەدا سەری هەڵدابێ، ئەوە تەنیا لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا ئەو چەمكە بەش���ێوەی قووڵ كۆمەڵگە پیشەسازییەكانی

هەڵش���ێالیەوە و ئەم���ەش لە س���ایەی چوار گۆڕانكاریی كۆمەاڵیەتی گەورەوە بوو: بەڕەسمی ناسینی مافی ژنان، پەرەسەندنی ئامرازەكانی پەیوەندی، شارس���ازی و چوونەسەری تەمەن و ئومێ���دی ژیان. پێك���ەوە كۆبوونەوەی ئەم چوار فاكتەرە بەس���تێنێكی هانابەخش���ی بۆ پەرەسەندنی تاكگەرایی و ژیانی بەتەنیا سەرەتا لە رۆژئاوا و دواتر لە تەواوی جیهاندا پێكهێنا.

هەرچی بمەوێ،هەروەخت پێمخۆش بێ

پێش هەموو ش���تێك با هەڵوەستە لەسەر رزگاربوونی ژنان بكەین. ئەو دەس���تكەوتانەی لەپ���اش س���اڵەكانی 1950 وە لەو ب���وارەدا وەدەس���تهاتن لەگەڵ ئەوەی ك���ە نیوەچڵ و لەرزۆك بوون لەچاو ئەو س���ەردەم شۆڕشێك بوو: ئیدی ژنان توانییان دەستیان بە پەروەردە رابگات و جیهانی كار دابگرن و كۆنترۆڵی ژیانی خانەوادەگی و سێكسی خۆیان بگرنە دەست. زۆربەی واڵتانی پێش���كەوتوو لە نیو سەدەی رابردوودا هەمان ئاڵوگۆڕیان بەخۆیانەوە دیوە بە چەش���نێك كە رێژەی بەش���داری نێوان ژن و پیاو لە ب���واری خوێندنی بااڵ و لە مەیدانی كاردا هەرگیز هێندە یەكسان نەبووە، ئەگەرچی

ئێستاش هێندێك هەاڵواردن هەر ماون.هاوكات وەدەس���تهێنانی ماف���ی لەباربردنی من���داڵ و كۆنترۆڵی زاوزێ لەالی���ەن ژنانەوە چوارچێوەی نەریتیی پەیوەندییە كانی دامەزراو لەس���ەر دوو جێندەری ژن و پیاوی لەبەر یەك هەڵوەش���اندووە، هەر لەمەوە كاتی پێكهێنانی ژیانی هاوس���ەرێتی زۆر درەنگت���رە و رێژەی جیابوونەوە و تەاڵق بەخێرایی زیادی كردووە. لە ئەمەریكا ئەگەری ئەوەی كە هاوسەرگیرییەك بە جیابوونەوە كۆتایی بێ دوو هێندەی 50 ساڵ پێش ئێس���تا بەهێزە. بۆ ژنێك بەجێهێشتنی هاوس���ەرەكەی یان بڕیاری ژیانی بەتەنیا بەو

دیاردەی تەنیاییبە تەنیا نەك گۆشەگیر

)Tim Dragonhide :فۆتۆ(

لەماوەی 50 ساڵی رابردوودا رەگەزی مرۆڤ ناچار بووە ئەزموونێكی

كۆمەاڵیەتی پێشتر نەدیتراو تاقیبكاتەوە. بۆ

یەكەمجار لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ژمارەیەكی

یەكجار زۆر لە تاكەكانی سەر بە تەمەنی جۆراو جۆر و بارودۆخی جیاواز بڕیاریان

داوە بە تەنیا بژین

diplomatiqueنیسانی 132013MONDE diplomatique

LE

كوردیdiplomatiqueنیسانی 132013

MONDE diplomatiqueLE

كوردی

مانایە نییە كە ئەو ژنە هەتا س���ەر پەیوەندی لەگ���ەڵ هی���چ پیاوێك نابێ. ه���ەروەك مایكل رۆزنفیڵ���د، كۆمەڵناس لە زانكۆی س���تانفۆرد روونیدەكاتەوە، زۆر لە ژنانی تەمەن 30 ساڵەی چینە مامناوەندەكان ئارەزووی سەرخۆش���ی و قۆناغی دووەمی »ه���ەرزەكاری« دەكە ن. ئەم حەزی خۆش���گوزەراندنە كاكڵی ئەو شتەیە كە رۆزنفیڵد پێیدەڵێ »س���ەردەمی سەربەخۆیی تاكەكان«. زگوورتی و تەنیاژیان دەبێتە هۆی ئەوەی كات و ش���وێنی پێویستمان هەبێت بۆ

چێژ وەرگرتن لە هاودەمی كەسانی دیكە )7(.بااڵدەس���تی جێگە و پێگ���ەی تاك هەروەها پشتبەس���تن بە ئامرازەكانی پەیوەندی دەبێتە هۆی ئەوەی تامی لەزەتەكانی ژیانی كۆمەاڵیەتی بكەی بەبێ ئەوەی پێویست بكات لە ماڵ بچیتە دەرەوە. ساڵی 1940 تەنیا سێ یەكی خێزانە ئەمەریكییەكان تەلەفۆنیان هەبوو. پاش شەڕی دووەمی جیهانی رێژەی ئەو خێزانانە دەگەیشتە 63% و ئەمڕۆ ئەم رێژەیە گەیش���تووەتە %95. تەلەڤیزیۆن زۆر خێراتریش باڵوبووەوە. روبێرت پوتنام-ی سیاسەتناس ئەوەمان وەبیردەخاتەوە كە لەنێوان ساڵەكانی 1948 و 1958 ژمارەی ئەو خێزانە ئەمریكیانەی بوونە خاوەنی تەلەڤیزیۆن ل���ە 1% ەوە بوو ب���ە 90%. لە دەهەی كۆتایی سەدەی بیستەمدا ئەمجارە ئەوە ئینتەرنێت بوو كە بارودۆخەكەی لە بنڕا گۆڕی، چونكە هاوكات هەم جەوهەری تەلەفۆنی لەبواری پەیوەندیگرتندا تێدا بوو، هەم سس���تی و پاسیڤیی بەكاربەری تەلەڤیزیۆنیش. ئەوانەی دەچنە سەر ئینتەرنێت ن���ەك تەنیا دەتوانن ه���ەر كات و لە هەركوێ كە بۆخۆیان پێیان خۆش بێ پەیوەندی لەگەڵ هەر كەس���ێكدا دابمەزرێن���ن، بەڵكو لە رێگای دروستكردنی بلۆگ و باڵوكردنەوەی وێنەكانیان لەسەر یوتیوب یان دەربڕینی رای خۆیان لەسەر ت���ۆڕە كۆمەاڵیەتییەكان روو ل���ە جەماوەرێكی جیهانی دەكەن كە هیچ س���نوورێكی بۆ نییە. لە سایەی ئینتەرنێتەوە هەموو تاكێك دەتوانێ

هاوكات هەم تەنیا بێ و هەم لەگەڵ كەس���انی دیكە ل���ە پەیوەندی���دا بێت و بەب���ێ ئەوەی حزووری جەستەیی هەبێ، بەلێشاو پەیوەندی

دروستبكات.زۆربەی س���ینگڵتنەكان رێگای دیكەیان بۆ پەیوەندی دامەزراندن لەگەڵ كەس���انی دیكەدا لەبەردەس���تە، ئەویش بریتییە لە چوونەدەر لە ماڵەوە و چێژوەرگرتن لەو ژیانە كۆمەاڵیەتیەی شار پێشكەشیان دەكات. بەمجۆرە شارسازی و شارنش���ینی س���ێهەمین هێ���زی بزوێنەری بەتاكگەراییكردن���ی جیهانە. ش���ارە گەورەكان

هەموو ئەو كەس���ە جۆراوجۆرانە بۆ الی خۆیان رادەكێش���ن كە حەز لە ش���ێوەژیانی ئاسایی و چوارچێ���وە نەریتیی���ەكان ناك���ەن، چونكە ل���ەوێ دەتوانن هەر چۆنێ���ك و هەر چەندێك بیانەوێ هاموشۆی ئەو كەسانە بكەن كە وەك خۆیانن. بەهۆی ئەوەی كە ش���ار پۆلێنبەندی و گ���رووپ گرووپكردنی تاكەكان بەپێی بەها و

زەوق و سەلیقە و ش���ێوازی ژیانی هاوبەشیان ئاس���ان دەكاتەوە، بۆیە كۆمەڵێك بنەكولتوور بەرهەمدێنێ ك���ە زۆرب���ەی كات جێی خۆیان دەكەنەوە و پێش دەكەون و دەبنە بەشێك لە كولتووری زاڵ. هۆوارد چووداكۆف-ی مێژووناس دەریخستووە كە لە ش���یپانەی نێوان سەدەی 20 و س���ەدەی 21دا شارگەلی وەك شیكاگۆ و نیویۆرك بەهۆی شێوازە تازەكانی ژیانی بژاردە س���پی پێس���ت و نێرینە و زگوورتیەكانیان كە یانەی مەش���روباتی خۆیان و ماڵی تایبەتی و هەڵسوكەوتی جنسی ئازادانە و دژەباویان هەیە،

تەواو گۆڕانیان بەسەردا هاتووە. بەدرێژایی س���ااڵن ئەم بنەكولت���وورە ناو و ناوبانگێك���ی بۆخ���ۆی دروس���تكردووە، كۆدە فەرهەنگییەكانی ژیانی ش���اری خستووەتە ژێر كاریگ���ەری خۆیەوە و ئ���ەوەی تا دوێنێ تەنیا مۆرك���ی كەس���ایەتی كەمینەیەك ب���وو وردە وردە خەریكە ببێتە نۆرم و بە هایەكی گش���تی و پەس���ندكراوی هەم���ووان. جیاوازییەك���ەش لەوەدای���ە كە ئەم���ڕۆ ئیدی كەس���ە زگوورتی و رەبەن���ە خواپێداو و دەستڕۆیش���تووەكە بۆ ئ���ەوەی لەڕووی كۆمەاڵیەتیەوە تێكەڵی خەڵك بێ و گەش���ە بكات، چی���دی ناچار نییە لەنێو ب���اڕی پڕ دووكەڵی جگەرە و یانە داخراوەكانی شەوانەدا خۆی ببەستێتەوە. ژمارەیەكی یەكجار زۆر خزمەتگوزاری و شوێنی تێكەڵبوون لەگەڵ خەڵك وەك هۆڵەكانی لەش���جوانی و باڕەكان و كۆمەڵەكانی نیش���تەجێبوون و چێشتلێنە ر و فرۆش���گا تایبەتیی���ەكان ه���ەوڵ دەدەن كە پێداویستی و بەرژەوەندیی تایبەتی ئەوان وەدی بێنن. وەك ئێت���ان وۆتەرس لە كتێبی »هۆزە شارنشینەكان«دا باسی دەكات، ئەو كەسانەی بەتەنیا دەژین بۆ بەتەنیا ژیان دەتوانن یارمەتی

یەكتر بدەن )8(.چوارەمی���ن گۆڕانكاری كە ژیانی س���ەڵتی هێندەی دیكە كردە مۆد، بریتییە لە شاكارێكی بەكۆمەڵ، هەرچەندە كەمتر بەم جۆرە دەبینرێ،

لەبەرئەوەی لە س���ەردەمی ئەم���ڕۆدا هەتا دێ خەڵ���ك زیاتر دەژین، ئەزموون���ی پیربوون لە تەنیاییدا ت���ا دێ زیاتر دەبێت���ە دیاردەیەكی گش���تی. لە س���اڵی 1900 لە ئەمەریكا تەنیا 10%ی كەس���انی بەتە مەن بەتەنی���ا دەژیان، رێژەیەك كە سەدەیەك دواتر گەیشتووەتە %62

.)9(

پیربوون بە تەنیاییپی���ری و تەنیایی ش���تێكی ئاس���ان نییە. گیروگرفتە ئاس���اییەكانی كەس���انی بەتەمەن

مووچ���ەی دارای���ی بەڕێوەبردن���ی وەك خانەنش���ینی، پێڕاگەیش���تن بە نەخۆش���ی، قبووڵكردنی كەمبوونەوەی توانا جەس���تەیی و فكرییەكانی���ان، دیتن���ی مەرگ���ی ی���ەك لەدوای یەكی كەس���انی ئازیز، كاتێك كەسە زۆر یەكج���ار بەتەنی���ا دەژی بەتەمەنەك���ە س���ەخت و تاڵترن. دیارە ئەوە ب���ەو مانایە نییە كە شتەكە ئەوەندەش رەش بێت. بەپێی توێژینەوەیەك ك���ە لە بەریتانیا ئەنجامدراوە، دەركەوتووە كەسانی تەنیای بەتەمەن لەچاو ئەو كەس���ە بەتەمەنانەی لەگەڵ هاوسەریان دەژین، ژیانێكی خۆشتریان هەیە و پەیوەندی باشتریش���یان لەگەڵ ئەو كەسانەدا هەیە كە پێیان رادەگەن و دڵیان دەدەنەوە )پەرستیار و پزیش���ك و بەهیارەكانی ناوماڵیان(. چەند دەیەیەكە كە كەسانی بەتەمەن بەگشتی زیاتر حەز دەكەن لە ماڵی خۆیاندا بەتەنیایی بژین و نەچن���ە الی كەس���وكار و هاوڕێیانیان یان لە شوێنی خانەنش���یناندا بژین )10(. لێرەشدا دیاردەكە تایبەت نییە بە ئەمەریكا. لە ژاپۆن را بگ���رە تا ئەڵمانیا بەتەنی���ا پیربوون بووە بە ن���ۆرم و عادەتێكی ب���او و تەنانەت لەنێو ئەو گرووپانەدا كە بەشێوەی نەریتی هۆگر و

الیەنگری مۆدێلی ژیانی خێزانین )11(.ئەو كەسانەی ژیانی بەتەنیایی هەڵدەبژێرن زۆربەی كات بە مەبەستێكی دیاریكراوەوە ئەو كارە دەك���ەن كە بریتیە لەوەی س���ەرئەنجام پەیڕەوی لەو بەه���ا بەنرخانەی وەك ئازادیی تاكەكەس���ی و كۆنترۆڵی خود و گەشەكردنی كەس���ایەتیی خ���ود بك���ەن ك���ە ه���ەر ل���ە هەرزەكارییەوە تا مردن سەرمەش���قی ژیانن. ژیانی بەتەنیا ئ���ەو دەرفەتە بە هەموو كەس دەدات كە چی پێخ���ۆش بوو و هەركات پێی خ���ۆش بوو، بەو جۆرە ك���ە بۆخۆی دەیەوێ بیكات. ئەم بارە تایبەتییە دەبێتە هۆی ئەوەی كە كەس���ەكە ناچار نەبێت م���ل بداتە كاری تاقەتبڕی فیداكردنی حەز و پێویس���تییەكانی خۆی بۆ حەز و پێویستییەكانی شەریكی ژیان. هەروەها دەرەتانی ئەوە بە كەس���ەكە دەدات كە تەنیا لە فیكری خۆیدا بێت. لە سەردەمی میدیا دیجیتاڵەكان و تۆڕە كۆمەاڵیەتییەكاندا ك���ە هەموو جێیەكی���ان داگرت���ووە، بەتەنیا ژیان قازانجێكی گەورەی دیكەش���ی هەیە، كە بریتییە لە پاش���ەكەوتكردنی كات و ش���وێن بۆ خۆس���اڕێژكردن و پێڕاگەیشتن بە خود لە

تەنیایی و ئارامیدا.بە تەنیا ژیان و ئازار چەش���تن بەدەس���ت تەنیایی���ەوە دوو دۆخی ت���ەواو جیاوازن. زۆر ل���ە توێژینەوەكان دەریدەخ���ەن كە دەرمانی ئ���ازاری تەنیایی ل���ە كوالیت���ی پەیوەندی و تێكەاڵوییەكان���ی مرۆڤدایە ن���ەك لە زۆری و بۆری���ی ئەو پەیوەن���دی و تێكەاڵوییانەدا. بە واتایەكی دیكە، گرنگ نییە كەسەكان بە تەنیا دەژین یان نا، گرنگ ئەوەیە كە ئەوان هەست

نەكەن بەتەنیا جێیانهێشتوون.

*كۆمەڵن���اس ل���ە زانكۆی نیوی���ۆرك. تازە كتێبێك���ی بەناوی »س���ۆلۆ: پەرەس���ەندنی تەنیای���ی« ژیان���ی سەرس���وڕهێنەری باڵوكردووەت���ەوە، چاپ���ی پێنگوی���ن پرێس،

نیویۆرك، 2012.

وەرگێڕانی: ئاسۆ عەبدوڵاڵ

بە تەنیا ژیان و ئازار چەشتن بەدەست تەنیاییەوە دوو دۆخی

تەواو جیاوازن. زۆر لە توێژینەوەكان دەریدەخەن

كە دەرمانی ئازاری تەنیایی لە كوالیتی پەیوەندی و

تێكەاڵوییەكانی مرۆڤدایە نەك لە زۆری و بۆریی ئەو پەیوەندی و تێكەاڵوییانەدا

سەرچاوە و پەراوێزەكان:

)1( »داكش���انی ژیانی هاوس���ەرگیری و س���ەرهەڵدانی خێزانە نوێیەكان«، پیو ریسێرچ سەنتەر، واشنتن دی سی، نۆڤێمبەری 2012.

)2( یۆرۆمۆنیتۆر ئینتەرناش���نال، »بەتەنیا ژیان: كاریگەریی وردوخاش���بوونی بنەماڵە و پەرەسەندنی ژیانی تەنیا یی لەسەر بواری نیشتەجێبوون«، جوالی 2008.

)3( بڕوانە وتاری فرانك فورس���تێنبێرگ ژونیۆر و ش���یال كێنێدی و بۆنی ماكلۆید و روبین رەمبۆ و ریچارد سێتەرس���ن ژونیۆر، »گەو رەبوون زەحمەتە«، گۆڤاری كۆنتێكستس، ژمارە

3، بێركلی، 2004.)4( ئەن���دروو چێرلین، »چاوخش���اندنێك بەس���ەر دۆخی هاوس���ەرگیری و خانەوادە لە

ئەمەریكای ئەمڕۆدا«، چاپی كنۆف، نیویۆرك، 2009.)5( ئەم دەستەواژەیە یەكەمجار لەالیەن مۆریس جانۆڤیتز داهێنراوە.

)6( ئولریش بێك و ئێلیزابێت بێك-گێرنشەیم، »تاكگەرایی: تاكگەرایی دەزگایی و ئاكامە سیاسی و كۆمەاڵیەتیەكانی«، چاپی سەیج، لەندەن، 2002.

)7( مایكڵ رۆزنفیلد، »س���ەردەمی سەربەخۆیی تاك: ژیانی هاوبەشی نێوان هاونەژادەكان و هاوڕەگەزەكان و گۆڕانكاری لە خانەوادەی ئەمەریكاییدا«، باڵوكراوەكانی زانكۆی هارڤارد،

كەمبریج، 2007.)8( ئێتان وۆتەرس، »هۆزەكانی ش���ار: نەوەیەك كە هاوڕێیەتی و خانەوادە و دەروەستی

پێناسە دەكاتەوە«، چاپی بلوومسبێری، نیویۆرك، 2003.)9( كلۆد فیش���ەر و مایكل هاوت، »س���ەدەیەك جیاوازی: چلۆن ئەمەریكا لە 100 ساڵی

رابردوودا گۆڕانی بەسەردا هات«، فۆنداسیۆنی رەسێل سەیج، نیویۆرك، 2006.)10( دۆرا كۆستا، »گۆڕانكارییەكانی خانەنشینی: مێژوویەكی ئابووریی ئەمریكا، 1880-

1990«، چاپی زانكۆی شیكاگۆ، 1998.)11( رۆبێرت ئێلیكس���ن، »نەزمی فەرمیی ماڵ و خانەوادە«، چاپی زانكۆی پرینس���تن،

.2008

)Tim Dragonhide :فۆتۆ(

14 14نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

نووس���ەری مەغریبی فاتیمە مێرنیسی لە كتێبی »ح���ەرەم و رۆژئ���اوا« )چاپخانەی ئەلبەن میش���ێل، ٢٠٠١( دەنووس���ێت » وا پێدەچێت موسڵمانان لە داپۆشینی ژنەكانیاندا و رۆژئاواییەكانیش لە رووتكردنەوەیاندا هەست بە دەس���ەاڵتی پیاوانەیان بك���ەن«. كاتێك میدیای فەڕەنسا بە شەوقەوە تەماشای ئەو ژنانە دەكات كە بە فێمین )١( ناس���راون، یان كاتێ���ك گرنگی بە عەلیا ئەلمەهدی دەدرێت، ئەو خوێندكارە میس���ریەی لە ٢٠١١ لەس���ەر بلۆگەكەی خۆی رووتكردەوە )٢(، هەس���ت بە جۆرە پاڵپشتیەكی نوێ دەكەی بۆ رەوایەتی و دروستیی ئەم كردارانە. لە ٥ی ئادار )مارت( لە كەناڵی فران���س2 دا ریپۆرتاژێكمان بینی لەب���ارەی گرووپێك كە بە رەگەز ئۆكرانین و نزیكەی س���اڵێكە لە فەڕەنسا نیشتەجێن)٣(، یەكێك���ی دیك���ەش كە بەن���اوی ><عەلیا، شۆڕش���ی رووت<< ناونراب���وو لە ٨ی ئادار )مارت( لە كەناڵی س���ێنا پۆبلیك لە رۆژی

جیهانیی ژناندا پەخشكرا.بەداخەوە بۆ هەزاران لەو ژنانەی بێ زەوقانە خۆی���ان رووت ناكەنەوە و ب���ە جلوبەرگەوە خەبات بۆ مافەكانی���ان دەكەن، یان خۆیان كەمتر بەپێ���ی پێودانگە زاڵەكانی گەنجێتی، قەدوبااڵڕێكی، جوان���ی و توندوتۆڵی نمایش دەكەن. پەیامنێری فرانس ئەنتێر لە میس���ر ڤانیسا دێكورۆ لە ٦ی شوبات )فێبریوەری( لەسەر تویتەر بەم شێوەیە تووڕەبوونی خۆی ئەو فێمینیزم دەردەبڕێ���ت: ><نوێن���ەری ژنانەن كە لە ج���ادە و كۆاڵنەكانی قاهیرەدا فێمینەكان ن���ەك ك���رد، خۆپیش���اندانیان )ئەوان���ەی كە بەخۆڕووتكردن���ەوە ناڕەزایی فێمینسیتەكان لەس���ەر كەچی دەردەبڕن(! كەمترین ریپۆرتاژی تەلەڤیزیۆنی دەبینم<<. رێكخراوەكانی ژنان لە فەڕەنسا و ><لەحاڵی حازردا زیاتر لەسەر ئەو شتانەی بزووتنەوەی ژن���ە ئۆكرانی���ەكان دەیك���ەن راوبۆچوونیان وەردەگیرێت نەك لەسەر كار و كردەوەكانی

خۆیان«)٤(.

»ئەگەر مەمكەكانت دەربخەیتەوە، بە كامیراوە دێمەوە«

جا ژنان، دەتانەوێت گوێتان لێ بگیرێت؟ یەك چارەس���ەر هەیە: خۆتان رووتبكەنەوە! ل���ە تش���رینی یەكەم )ئۆكتۆب���ەر( ی ٢٠١٢ لە ئەڵمانیا، كۆمەڵ���ێ پەناهەندە لە بەردەم دەرگای براندب���ورگ، لە س���ەنتەری بەرلین، كۆبوون���ەوە بۆ پەردەهەڵماڵین لەس���ەر ئەو بارودۆخەی تێی���دا دەژیان، وەلێ نەیانتوانی سەرنجی میدیاكان بە الی خۆیاندا رابكێشن. ژنێك���ی گەنجی زۆر تووڕە كە لەگەڵ ئەماندا خۆپیش���اندانی دەك���رد، رووی دەم���ی ل���ە رۆژنامەنووسێكی رۆژنامەی بیلد كرد و گوتی:

><دەتەوێ���ت خ���ۆم رووت بكەمەوە؟<< >< رۆژنامەنووس���ەكە رازی دەبێت و گفتی هاتنەوەی بە كامیرەكەیەوە پێدەدات. هەندێ رۆژنامەنووسی دیكە بە رووداوەكە دەزانن و ئەوانی���ش دێن، ئیتر بە كۆم���ەڵ بە دەوری ژنە گەنجەكانەوە كۆدەبنەوە كە بۆ پاڵپشتی پەناهەندەكان هاتب���وون. هەڵبەتە، ژنەكان خۆی���ان رووت نەكردەوە، بەاڵم س���وودیان لە هەلەكە بینی بۆ پەردەهەڵماڵین لەس���ەر

غەریزەخوازیی میدیاكان«)٥(.فێمین���ەكان زیاتر پراگماتی���ك بوون. لە سەروبەندی كارە بەراییەكانیاندا لە ئۆكرانیا لەس���اڵی ٢٠٠٨، لەس���ەر پش���تی رووتیان دروشمەكانیان دەنووسی، بەاڵم وێنەگرەكان تەنه���ا بایەخی���ان ب���ە س���نگ و مەمكیان دەدا. بۆیە دواتر دروش���مەكانیان جێگۆڕكێ پێك���رد)٦(... ئ���ەم ش���ێوازە ل���ە كاركردن پێناچێ���ت هی���چ گرفتێكی رۆح���ی بۆ ئیننا شێڤشینكۆ دروستبكات، ئەو كچە ئۆكرانیەی ك���ە بیرۆكەی فێمینی هێنایە فەڕەنس���ا. لە كانوونی یەكەمی )دێس���ێمبەر( لە ماڵپەڕی Rue89 دەیگ���وت: »دەزانی���ن میدی���اكان

پێویس���تیان ب���ە چیی���ە. بە س���ێكس، بە سكاندال، بە پەالماردان: پێویستە ئەمانەیان بۆ بڕەخس���ێنین. دەركەوتن لە رۆژنامەكان، وات���ە تۆ هەیت ><)٧(. ج���ا تۆ بڵێی ئەمە

راست بێت؟ل���ە راس���تیدا، چاالكوان���ی فێمینیس���ت كلێمەنتین ئۆتەین راست دەكات كە دەیگوت: ><نوان���دن بەش���ێكە ل���ە كولتوورمان. لە داخوازیكەری ك���ە ئوكلێ���ر-ەوە، ئوبێرتین ماف���ی دەنگدانی ژنان بوو لەس���اڵی ١٩١٠، لە س���ەروبەندی هەڵبژاردنی ش���ارەوانیەكان س���ندوقی دەنگەكانی سەرەوخوار دەكردەوە بۆ ئەوەی رۆژنامەكانی كۆماری سێی ئەوكات وێنەكانیان لە الپەڕەی یەكەمیان باڵوبكەنەوە، تا هەڵسوڕاوەكانی بزووتنەوەی رزگاریخوازی ژن���ان )MLF( ك���ە لە س���ااڵنی حەفتاكاندا نەرمە گۆشتیان دەهاویشتە ناو كۆبوونەوەی ئەوان���ەی دژی لە باربردن بوون، بەهەرحاڵ، ئێمەش دەزانین دەست بوەشێنین)٨(!<< ئەم

شێوازە لە كاركردن لە الیەن كۆمەڵەی )ئاكت ئەپ( ەوە لە خەباتك���ردن بۆ قەاڵچۆكردنی ئایدز گیراوەتەبەر. بەاڵم س���ەرباری ئەمانە، دەبێت لە پش���ت هەر ><كردەیەك<<ەوە بنەمایەكی سیاسی بەتین و باش بیرلێكراوە هەبێت ت���ا مانایان پێببەخش���ێت. بەاڵم لە الی فێمین���ەكان، هەر هیچ نەڵێین دەبێ دان ب���ەوەدا بێنین ك���ە گوتارەكەیان زۆر الوازە،

ئەگەر نەڵێین كە بە تەواوی كارەساتە.

»لە دژی ئەو پیرەژنانەی خەریكی خوێندنەوەی كتێبن«

بچووككردن���ەوەی ژن���ان بۆ جەس���تە و توانس���تی ئینكاركردنی سێكس���والێتییان، رۆش���نبیرییان، نابەرچ���اوی ئەوان���ەش كە ناتوانن ببنە جێی س���ەرنجی پیاوان، بەردی بناغەی سیس���تەمی باوكس���االری پێكدێنن. ج���ا بزووتنەوەی���ەك كە بەناو بانگەش���ەی فێمینیستی خۆی بكات، ژنە ئەندامەكانیشی تەنها 20 كەس���ێك بن لە فەڕەنسا، بتوانێت ئەمانە فەرامۆش بكات جێی واقوڕمانە. لەم روانگەیەوە ئیننا شێڤش���ینكۆ بەم ش���ێوەیە بۆ رۆژنامەی گاردی���ان دەدوێت: ><لە ژێر هەیمەن���ەی نێردا دەژی���ن و خۆڕووتكردنەوە باش���ترین ئام���رازە بۆ ورووژاندن���ی پیاوان، بۆ راكێش���انی س���ەرنجیان )٩(<<. ئەمە فێمینیزمێك���ە كە ل���ە ب���ەردەم هەژموونی نێ���ردا ملكەچ دەكات: جا پێویس���تی دەكرد س���ەرلەنوێ دابهێنرێتەوە؟ شێڤشینكۆ نەك هەر تەنها ئەم شێوازەی ال پەسەندە، بەڵكو لە درێژەی قس���ەكانیدا بۆ رۆژنامەی گاردیان دانی پێدادەنێت: ><فێمینیزمی كالس���یك وەك پیرەژنێك���ی نەخ���ۆش وای���ە كە چیتر لەس���ەر پێیەكانی ناڕوات. ئ���ەم فێمینیزمە ل���ە دونیای كۆنفران���س و كتێبەكاندا پەنگی خواردووەتەوە<<. ئەم خانمە حەقیەتی بە رووی پیرەژنەكان���دا بقیژێنێت، ئەمان چیدی جێگ���ەی لەززەت نین بۆ تەماش���ای پیاوان. هەرچی كتێبیشە بۆ ئەم پڕە لە ئەلف و بێ

كە مێشكی سەر دەبەن، بەح! ب���ۆ ئ���ەم مەبەس���تە، كل���ۆد گیی���ۆن، نووسەری كتێبێكی نایاب لەسەر بەكارهێنانە جیاوازەكان���ی جەس���تە لە سیاس���ەتدا)١٠(، دەنووس���ێت: »لەوانەیە نیەتباش���ێك لەنێو چاودێران بڵێت ئەم رس���تەیە )رس���تەكەی ئیننا( تەنها رەنگدانەوەی گومان و دڵڕەقیی گەنجایەتی���ە. بەاڵم پێویس���تە ب���ە داخەوە ئاماژە بە گەمژەیی ئەو بكەین! لە راس���تیدا و لەوانەی���ە ئیننا ل���ە دووتوێ���ی كتێبێكدا بیتوانیای���ە ئ���ەوە بخوێنێتەوە ك���ە وێنەی جەس���تەی فێمینیس���تەكان، وەك ژنە پیرە دابڕاوەكان لە دونیا كڵێشەیەكی كۆنی دژە-فێمینیستیە. ئێستاش جێگەی داخە كە كچە هەڵس���وڕاوێك دەبینین الف���ی نوێكردنەوەی

فێمینی���زم لێ���دەدات كەچ���ی ئ���ەم جۆرە كاران���ە پەیڕەو دەكات���ەوە«)١١(. لەوكاتەوە ئەو ژن���ە فەڕەنس���ییانەی نوێنەرایەتی ئەم ><گرووپە<< دەك���ەن ناچاربوون كتێبێك ك���ە كۆمەڵێك دیمانەی ل���ە خۆگرتووە لەم بارەیەوە بە چاپ بگەیەنن)١٢(. یەكێك لەمان بەم شێوەیە لە رۆژنامەی لیبێراسیۆن لە ٧ی ئادار )مارت(ی ٢٠١٣ ئاخ هەڵدەكێش���ێت و دەڵێت: ><لە فەڕەنسا پێویستە كۆمەڵێك نووس���ین باڵوبكەیت���ەوە بۆ ئ���ەوەی دانت پێدابنێن، بۆ ئەوەی شەرعیەت پەیدا بكەیت

ئەمە چەند زەحمەتە، زەحمەت!«.بۆ ماڵپەڕی Rue89 ئیننا شێڤشینكۆ بەم شێوەیە گوتاری ئەو كچە الوە فەرەنسییانەی دەیانەوێ���ت خۆیان بگەیەنن���ە بزووتنەوەی فێمی���ن ك���ورت دەكاتەوە: ><ئ���ەم كچانە پێمدەڵێ���ن: ئەو بزووتنەوە فێمینیس���تانەی پێش���تر ل���ە فەڕەنس���ا هەبوون، ب���ۆ ژنە گەنجەكانی ئەمڕۆ دەس���ت نادەن، بەڵكو بۆ ژنە رۆشنبیرەكانە كە لە پیاو دەچن، ئەوانەی دەكەن، خۆی���ان سێكس���والیتەی ئینكاری چونك���ە بۆ ئێمە ژن دەبێت ژنانە بێت«. بۆ ئەم مەبەستە، پێویس���تە دان بەوەدا بنێین ك���ە فێمین بە ش���ێوەیەكی حاش���اهەڵنەگر لەم بارەیەوە پێش���كەوتنێكی تۆماركردووە. چونكە بۆ یەكێكی وەك س���یمۆن دوبۆڤواری پێش���ڕەویان، پێویس���ت بوو چاوەڕێی یادی 100 س���اڵەی لەدایكبوونی بكەین لە ٢٠٠٨ تا بە رووتی بیبینین. 100 س���اڵ ماوەیەكی درێ���ژە! بە هەر ح���اڵ، ئارامیی هەمووان بە لەززەتەوە پاداشتی درایەوە، ئەوەتا گۆڤاری لونوڤێڵ ئۆبسێرڤاتۆر لە ٣ی كانوونی دووەم )جانیوەری( ٢٠٠٨ لەس���ەر بەرگی یەكەمی وێنەیەك باڵودەكاتەوە كە نووس���ەری كتێبی سێكسی دووەم-ە لە پشتەوە لە حەمامەكەیدا بە رووت���ی دەیبینین)١٣(. فێمینەكانیش كچی باش���ن، كارئاس���انی ب���ۆ خەڵكانێكی دیكە دەكەن )><فێمین<< لە التینیدا بە مانای ><ران<< دێت، بەاڵم بە قسەی ئەمان بێت فێمینەك���ەی ئەمان هی���چ پەیوەندی بەوەوە نییە، ئەم زاراوەیان تەنها بۆ ئەوە هەڵبژاردووە ><چونك���ە وەزن و قافی���ەدارە<<(. بەم پێی���ە بێت، با ش���ەرم نەكەی���ن، بۆ ئەوەی ببینە فێمینیست دەبێت خاوەن جەستەیەكی س���ەرنجڕاكێش بین، سێكسی بین و ژیانێكی سێكسیانەشمان هەبێت. جا خەمەكەی ئێمە لەوەدای���ە هەموو ئەوان���ەی دەیانەوێت ببنە خاوەن ئەو قوونە بچكۆلەیەی سارتەر باسی دەكات بۆیان ئاس���ان و لواو نابێت. لونوڤێل ئۆبس���ێرڤاتۆر بەمە چی مەبەست بوو؟ ئایا رۆش���نبیرە گەورەكانیش جەستە و غەریزە و ژیانی سێكس���ییان نییە؟ ئای���ا ئەمانیش هەروەك وتارێ���ك نین كە مافی باڵوكردنەوە و بازرگان���ی پێوەكردنم���ان پێیانەوە بەبێ

رەزامەندی نووسەرەكەی نییە؟

فێمینیزمی پۆپیولەر

فێمین���ەكان جەوماوەرێك���ی زۆری���ان لە رووداوەكەی سیڤیتاس بە الی خۆیاندا راكێشا كاتێك لە تش���رینی دووەم���ی ٢٠١٢ لەالیەن كاتۆلیك���ە توندڕەوەكانەوە لە س���ەروبەندی خۆپیشاندان لە دژی ><مافی هاوسەرگیری ب���ۆ هەمووان<< پەالم���اردران. لەو كاتەوە بەرە بەرە بوونە جێی رەتكردنەوە، بۆ نموونە لەالیەن كۆمەڵەی فێمینیس���تی لێ تومولتوز یان ژنە ئەكت���ەر و دەرهێنەر ئۆڤیدی-یەوە. فێمین���ەكان رەخنەیان لەوەدا لێدەگیرێت كە بەم كارەیان تەكانێك���ی دیكە بەو روانگەیە دەدەن كە پیشەس���ازییە ریكالمكەرەكان بۆ جەس���تەی ژن هەیانە. ب���ەاڵم زۆرێك لەمان بەرگرییان لە خۆی���ان كرد بە باڵوكردنەوەی كۆمەڵێ وێنەی هەندێك لە ئەندامەكانیان كە خۆیان لەم جۆرە رێس���ایانە بەدوور دەگرن. لە راس���تیدا، كێش���ەكە لەوەدایە كە ئەمانە هەرگیز لەسەر بەرگی گۆڤاری ئینرۆكەپتیبل نابینی���ن، ئەمانێك ك���ە مەمكەكانیان وەك توورەكە ش���ۆڕبووەتەوە، هەرگیز لەگەڵ ئەو ناگونجێت پۆپیول���ەرە<<دا ><فیمینیزمە كە ئ���ەم گۆڤ���ارە گرنگ���ی پێ���دەدات، نە لەگەڵ ئۆپسێس���یۆن، كە پاشكۆی لونوڤێل ئۆبسێرڤاتۆرە بۆ مۆد و كااڵ جوانكارییەكان، هەرچەن���د لە مانگی ئەیلول )س���ێپتێمبەر(ی راب���ردوو فێمینەكان لێ���وەی دەركەوتن. بە هیچ ش���ێوەیەك نابێت پاكانەی ئەوەیان بۆ بكەین ك���ە ئەمەی دەیكەن هەڵەی ئەوان نییە: گەر ئ���ەوان دەیانویس���ت تارادەیەك شیاوی پەسەندكردن بوونایە، دەبوو لە كاتی وێنەگرتنیان بۆ ماڵپەڕی ئینرۆكەپتیبل هەموو ئەندام���ە ئامادەبووەكانیان لەس���ەر وێنەكە بس���ەپاندایە. لەم روانگەیەوە، كلۆد گییۆن دەڵێت: ><كاریگ���ەری وێنەی ئەم گرووپە )كە لەسەر ماڵپەڕی ئینرۆكوپتیبل دانراوە( لەس���ەر ئەو ژنانەی كەمتر گەنجن، یان ئەو ژنە گەنجانەی كە كەمتر قەدەری ویراس���ەت جوانی پێبەخش���یون، چ���ی دەبێت؟ ئەمە هەمان ئەو شوێنەوارەی دەبێت كە تیرۆریزمە ریكالمكەر و ماچیستەكان بەرهەمیان هێناوە، ئەو ش���تەی فێمینیس���تەكان بێ وەستان لە هەوڵ���ی رووهەڵماڵینیدان. ئ���ەم وێنەیە زۆر لە هەڵەیەكی ئاس���ایی كوش���ندەترە، ئەمە

پارەدۆكسێكی سیاسی ئاشكرایە<<.ئەم ئەندامەكانی بەردەوام���ی ئین���كاری بزووتنەوەیە بەس نین بۆ رەوینەوەی گومان ل���ەو سیاس���ەتەی كە پەی���ڕەوی دەكەن لە باڵوكردن���ەوەی وێنەی پڕج���ۆش. لە كتێبی فێمین، یەكێك لە دامەزرێنەرە ئۆكرانیەكانی دەڵێ���ت: ><ئەندامە بزووتنەوەی���ە ئ���ەم كچەكانمان دەبێت وەرزش���وان بن بۆ ئەوەی بتوانن بەرگەی تاقیكردنەوە قورسەكان بگرن،

بچووككردنەوەی ژنان بۆ جەستە و سێكسوالیتییان،

ئینكاركردنی توانستی رۆشنبیرییان و نابەرچاوی ئەوانەش كە ناتوانن ببنە

جێی سەرنجی پیاوان بەردی بناغەی سیستەمی

باوكساالری پێكدێنن

باوی فێمینە و فێمینیزمیش پەراوێز دەخرێت

مۆنا شۆلێ

diplomatiqueنیسانی 152013MONDE diplomatique

LE

كوردیdiplomatiqueنیسانی 152013

MONDE diplomatiqueLE

كوردی

هەروەها جوان بن بۆ ئەوەی جەس���تەیان بە زیرەكانە بەكاربێن���ن. بە كورتی، فێمینەكان بەرجەستەی وێنەی ژنێكی نوێ )واتە جوان و چاالك و تەواو ئازاد دەكەن<<. بۆ ئەمان ب���وون بە فێمینیس���ت لە خواردنی ماس���تی بیفیدوس )بۆ رێكیی لەش( باشترە. هەرچەند یەكێك لە هاوڕێ فەڕەنسیەكانیان دەڵێت ئەم

قسەیە ><خراپ وەرگێڕدراوە«)١٤(.بەهەرحاڵ، ئێستا مسۆگەر نییە كە میدیا و جەم���اوەرە س���ادەكە جی���اوازی لە نێوان فێمینەكان و سیسیۆلینا بۆ نموونە بكەن، ئەو ژنە ئەكتەرەی تاجە گوڵینەی لەس���ەر پرچە زەردەك���ەی دادەنا، یان لەگ���ەڵ كچە نیمچە رووتەكانی الپەڕە س���ێی رۆژنامەی بەریتانی زە سەن. لەم گۆش���ەنیگایەوە، كلۆد گییۆن دەڵێت: »ژنێ���ك پێیگوتم بە الیەنی كەمەوە لەوەت���ەی بە رووتی خەب���ات دەكەن، زیاتر گوێیان لێدەگیرێت! بە هیچ شێوەیەك وانییە و گوێی���ان لێناگیرێت، بەڵك���و تەنها چاویان تێدەبڕن و بەس. كاتێك سەرنووس���ەرەكان بێ���زار دەبن لەوەی ئیتر ه���ەر مەمك بخەنە سەر رۆژنامەكانیان، ئەوكاتە هەر سەیریشیان ناكەین<<. ژنە رۆژنامەنووسەكانی ماڵپەڕی Rue98 تەواو واقیان وڕماوە لە سەركەوتنی بەدەستهێنانی جەماوەرێكی وا زۆر و زەوەند لە الیەن ئەم تەڤگەرەوە. بۆ ئەم مەبەس���تە دەڵێن: ><یەكەم وتار كە لەسەر فێمینەكان ئامادەم���ان كرد بە وێنەوە بوو. تەنها وێنەی ی���ەك ژنی فێمینمان دەبین���ی كە لە بەردەم ماڵ���ی دۆمینیك س���ترۆس-كان ب���ە مەمكی رووتەوە وەستابوو. وتارێكی سێ پەرەگرافیش لەگ���ەڵ وێنەكە دانرابوو. بەاڵم ٦٩٥٠٠ میوان سەردانی وتارەكەیان كرد. ئەمەش بە راستی زۆرە<<. ئ���ەم ><سێكس���ترێمیزم )ی���ان توندڕەوی سێكسی(یەی كە ئەمان بانگەشەی بۆ دەك���ەن ناڕوونیەك���ی وای تێدایە كە بە وتەی ئەمان بێت هەموو شتەكانیان جێگەی دەنگدان���ەوەن، بەاڵم لە پێ���ش هەموویانەوە سێكس، ئەو شتەی مەكینەی میدیاكان بەالی

خۆیدا پەلكێش دەكات.

ئایا میدیاكان هەموویان بوونەتە فێمینیست؟

ئای���ا ل���ە رێ���گای ئ���ەم بزووتنەوەیەوە كۆدەنگیی���ەك لەس���ەر كێش���ەی فێمینیزم دروس���ت بوو بە شێوەیەك كە ببێتە سەردێڕ و ناونیش���انی الپەڕەی یەكەمی رۆژنامەكان و ش���ەرەفی بەرنامەی بە لێشاوی تەلەڤیزیۆنی بۆ تەرخان بكرێت؟ پێویستە مرۆڤ ساویلكە بێ���ت بۆ ئەوەی ب���ڕوا بە ش���تێكی وابكات. ئەم بایەخەی ئێس���تا بە فێمی���ن دەدەرێت رێك رەنگدان���ەوەی ئەو دژایەتییە بێمانایەیە ك���ە لە بەرامب���ەر فێمینیزم���دا دەكرێت. بۆ

نموون���ە ل���ە ٧ی ئادار )م���ارت(، رۆژنامەی لیبێراس���یۆن دوو الپەڕەی���ان ب���ۆ تەرخان دەكات. هەڵبەتە ئەمە تینیوێتی رۆژنامەكەی نەش���كاند، چونكە هەر لە رۆژی دوایی و بە بۆن���ەی رۆژی جیهانیی ژنانەوە یەك ژمارەی ئەنتۆل���ۆژی ب���ۆ تەرخانكردن���ەوە. ل���ە ژێر ناونیشانی ><س���ێكس بۆ هەموومان!<<، بەناونیشانی س���ەردێڕەكەی رۆژنامە هەمان ><یاوەری سێكسكردن<< بۆ كەمئەندامان تەرخانكرد. ئ���ەو وێنەیەی لەگەڵ بابەتەكەدا دابەزێنراوە پیاوێك���ی كەمئەندام لە جێگادا نیش���اندەدا لەگ���ەڵ ><یاوەرێ���ك<< )قژ زەرد، دەم بەپێكەنین، نموونەی نەرمونیانی و لەخۆب���ووردە، بە كورتی خەس���ڵەتی ژنی ژنەكەدا لەبەرامب���ەر ب���ەاڵم راس���تەقینە(، ش���تەكان وانین: بە كورتی ئ���ەوەی كاتێك دەیڵێن ><س���ێكس بۆ هەموومان<< واتە ><س���ێكس بۆ پیاوان<< نەك ><سێكس

بۆ ژنان<<. ئ���ەم خەباتە لیبێراس���یۆن بۆ رۆژنامەی بەشێكە لە بەرگری و پشتیوانی شێلگیرانەی ئ���ەو ب���ۆ كاری ><لەشفرۆش���ی<<. ل���ە كانوون���ی دووەم )جانی���وەری(دا، هەم���ان رۆژنام���ە وێن���ەی پیاوێ���ك كە ل���ە چەندین رووەوە كەمئەندام���ە، باڵودەكات���ەوە كە بۆ مافی دابینكردنی ><یاوەری سێكس<< بۆ كەمئەندامان دەجەنگێت. بەاڵم، پاتریك ژان لەس���ەر بلۆگەكەی ئاماژەی بەوە دەدا)١٥( كە ئەم پیاوە لە ماوەی ژیانیدا دوو هاوس���ەری هەب���ووە، تەنان���ەت خاوەن منداڵیش���ە، كە دیارە ئەمەش بیانووەكانی ئەو بەوەی كەسی كەمئەن���دام ناتوانێت ژیانێكی سێكس���ی بۆ خۆی دابین ب���كات الواز دەكات. بەهەرحاڵ، بۆ كۆتاییهێنان ب���ەم چیرۆكە، ئەو ژنەی لە الپ���ەڕەی كۆتایی رۆژنامەكە دەردەكەوێت بە پێی لیبێراسیۆن بێت شاجوانی فەڕەنسایە.

هەم���ان گومانمان بەرامب���ەر بە رۆژنامەی ش���ارلی ئێبدۆ لەال دروس���ت دەبێ���ت، ئەو رۆژنامەیەی قەاڵی قۆش���مەی نێرس���االرییە. ئەوەتا هەفتە لە دوای هەفتە كاریكاتێرێكمان نیش���اندەدات ك���ە گوایە عەیبترین ش���ت لە دونیادا سێكس���ی كۆمە، ئەم كارەش بۆ ئەم رۆژنامەی���ە كە لە ژم���ارە ٦ی ئادار )مارت(ی ٢٠١٣ باڵوبووەتەوە، یەكسانە بە بوون بە ><فێمی���ن<<)١٦(، یان هاوكاریكردن لەگەڵ فێمینەكان. لەسەر بەرگەكەش، كاریكاتێرێكی بەڕێز لووز دەبینین كۆمەڵێ خەڵك نیشاندەدات كە تاكێك گونیان هەڵگرتووە. بەمەش رەخنە لە فێمینیس���تەكان دەگرێت و بە هیس���تیری و ><گ���ون خۆر<< ل���ە قەڵەمیان دەدات، بێگومان ئەم كاریكاتێرە فڕی بە ئیستێتیكای ریكالم���ەوە نیی���ە، ب���ەاڵم كورتكراوەیەكی تەواوی كاردانەوەی بزووتنەوەی فێمینەكانە. شێڤش���ینكۆ لە چوارچێوەی ئەو دیمانەیەی لەگەڵ ئەم رۆژنامە ساتیرەدا دەیكات، دەڵێت

ئەو كۆمەڵگایەكی دەوێت كە ><تێیدا ژنان لە پی���اوان زیاتر دەس���ەاڵتیان هەبێت<<،

نەیخۆی تاڵە.ئەم بەناو فێمینیس���تە حەماس���ێكی زۆر بە گوماناوی دروس���ت دەكات. لە فەڕەنس���ا ئ���ەو هەڵ���اڵ میدیاییەم���ان بیردێنێتەوە كە بە دەوروپش���تی كۆمەڵەی ><نە س���ۆزانی و نە ملك���ەچ<<دا كرا. ئ���ەم بزووتنەوەیە دا، كۆمەڵەی���ە ب���ەم زۆری گرنگییەك���ی هۆیەكەش���ی ئەوەب���وو كە زۆرینەی���ان ژنە عەرەب���ن و ئەم���ەش رێگ���ەی پەالماردان���ی ئیس���الم و ><گەنج���ە عەرەب<<ەكانی بۆ میدیاكان خۆش���دەكرد)١٧(. دوو هەڵسوڕاوی ئەم كۆمەڵەیە، بەڕێ���زان لوبنە مێلیان )كە یاری���دەدەری پەرلەمانت���اری سۆسیالیس���ت مالی���ك بوتی���ح-ە( لەگەڵ س���افیە لەبدی، یەكەمینی ئەو كەس���انەبوون هەردووكی���ان ك���ە پەیوەندیی���ان بە فێمینەكان���ەوە كرد و دواتر لێیان دووركەوتنەوە. لقی فەڕەنس���ی كۆمەڵەی فێمینەكان ل���ە گەڕەكی گوت دۆر بارەگایان داناوە، كە گەڕەكێكی پاریس���یە و موس���ڵمانێكی زۆری تێكەڵبوو بە كۆمەڵگای فەرەنسی لێدەژی. كرانەوەی بارەگاكەیان بە الفیتەیەك كە شین-سپی-س���وور بوو جاڕدا، ئەمەش هەڵبەتە ئەوانەی دەهێنایەوە یاد كە چاالكوانەكانی بەرەی ناسیۆنالی راستڕەو لە

٢٠١٠ لە هەمان شوێندا رێكیانخستبوو.

»عەقڵیەتی عەرەب« لە ئۆكرانیا

گ���ەر دژایەتیكردنی پیاوان���ی توندڕەوی كەنیس���ە بەش���ێكە لە ئامانج���ی كۆمەڵەی فێمین بەو بیانووەی كەنیس���ە قورساییەكی ئۆرتۆدۆكس���یانەی لەس���ەر كۆماری ئۆكرانیا هەیە، ئەوا وتەبێژەكانی كۆمەڵەكە هەندێجار ئ���ەم چوارچێوەی���ە دەڕەتێن���ن، بەتایبەتی كاتێك باس دێتە س���ەر ئیس���الم. یەكێك لە هوتسۆل، ئاننا بزووتنەوەكە، دامەزرێنەرانی بەم ش���ێوەیە ئاوی نەژادپەرس���تی دەدات و خەم بۆ ئەوە دەخوات كە كۆمەڵگای ئۆكرانی ><نەیتوانیوە عەقڵیەتی عەرەب لە بەرامبەر ژنان ریشەكێش بكات<<)١٨(. لە مانگی ئادار )مارت(ی٢٠١٢ دا، بەناونیش���انی )رووتبوون لە جیات���ی حیجاب( فێمینە فەڕەنس���یەكان چاالكییەكی دژە-حیجابیان سازكرد لە بەردەم بورجی ئێڤڵ. بەشداربووەكان هاواریان دەكرد ><رووتی واتە ئ���ازادی<<، یان دەیانگوت ><فەڕەنس���ا، خۆت رووتكەرەوە!<<. بەم كارەیان ئەم���ان درێژە بەو گریمانەیە دەدەن كە لە كولت���ووری خۆرئاوادا رەگی داكوتاوە. ئ���ەو گریمانەی���ەی كە رزگارب���وون تەنها لە نواندنێكی تەواودا بەرجەس���تە دەبێت، بەاڵم ئەمان ئ���ەو زەبروزەنگە فەرامۆش دەكەن كە ئ���ەم كردەی نواندنە هەندێجار لەناخی خۆیدا

هەڵیگرتووە)١٩(.

س���ەركۆنەی فێمینیس���ت ژمارەی���ەك فێمینەكانی���ان ك���رد ب���ەوەی ل���ە جیات���ی رووتێت���ی، بەه���ای ل���ە جەختكردن���ەوە باشتروابوو بەرگرییان لە ئازادیی جلپۆشینی ژنان بەو ش���ێوەیەی ئارەزوویان���ە بكردایە. بەاڵم، فێمینەكان دڵنیان لەوەی دەس���تیان بە حەقیقەت گەیشتووە. لەم گۆشەنیگایەوە، شێڤشینكۆ بەم شێوەیە بۆ هەواڵەكانی ڤەنت مینوت دەدوێ���ت : ><گوتارمان بە گوێرەی ئەو 10 واڵتەی بزووتنەوەكەمان تێیاندا چاالكە ناگونجێنی���ن. پەیامەكەمان گەردوونییە.<< ئەم���ە تێكەڵییەكە لە هەژاری رۆش���نبیری و لووتب���ەرزی و گوایە ئ���ەوان رەنگڕێژی ئاكار و هەڵس���وكەوتی گونجاوی ژن���ان لە دونیادا

دەكەن. ئەمە تا ئێس���تا پێشوازی لێكراوە. توێژەر س���ارا سالم بەم ش���ێوەیە گلەیی لە پەیوەن���دی خوێندكارە گەنجە میس���رییەكە )عەلیا ئەلمەهدی( لەگەڵ فێمینەكاندا دەكات: ><گەر هەڵوێستی خۆڕووتكردنەوەی لەسەر بلۆگەك���ەی وەك ئامرازێك بۆ تەحەدداكردنی كۆمەڵگای باوكساالری تەماشاكرا، گرفتئامێزە چونك���ە ئەم خانمە لەگەڵ گرووپێكدا مامەڵە دەكات كە دەش���ێت وەك كۆلۆنیال پێناسە بكرێت)٢٠(<<. ب���ەاڵم، بۆچی لۆمەی خۆیان بكەن كاتێك تەنها دەرخستنی مەمكەكانیان بەس بێت بۆ راكێشانی زۆرترین جەماوەر؟

وەرگێڕانی: هەردی مێد

پەراوێزەكان:

١. فێمی���ن گرووپێكی ناڕەزای���ی ژنانی ئۆكرانییە لەس���اڵی ٢٠٠٨ دامەزراوە. ئەم رێكخراوە بەوە ناس���راوە كە بەخۆڕووتكردنەوە )بەش���ی س���ەرەوەی لەش( ناڕەزایی بەرامبەر بە گەش���تیارانی س���ێكس و ئاژانسە

نێودەوڵەتییەكانی هاوسەرگیری و دامەزراوە ئاینییەكان دەردەبڕێت )لومۆند دیپلۆماتیكی كوردی(.٢. لە ژێر رۆشنایی تێبینییەكانی مێرنیسی، هەڵوێستی عەلیا ئەلمەهدی لە چوارچێوەی میسردا رچەشكێنێكی حاش���اهەڵنەگرە. بێگومان بەهۆیەوە دووچاری چەندین هەڕەش���ە بووەوە كە شایانی چاوپۆشی نین. بەاڵم، گرفتەكە لەوەدایە كە كارەكەی ئەو تا بڵێی تاكڕەوانەیە، هاوكات بێتوانایە لە تەكاندان و گۆڕینی عەقڵیەتی واڵتەك���ەی. لەوانەیە هەر بەرهەم-كوژە بێت: ئەوەتا ل���ە خۆرئاوا ئەم كچە گەنجە خێرا لەالیەن كۆمەڵێ خەڵكی گومانلێكراوەوە پشتگیری لێكرا كە وتار و بیركردنەوەیان نە بێمەبەستە و نە بەرامبەر بە كۆمەڵگای

میسریش رەحمی هەیە.٣. »مەمكەكانمان، چەكەكانمان«، لە نووسینی كارۆلین فورێست و نادیا ئەلفانی.

٤. ><فێمین، شەڕی ><سێكسی-توندڕەو<<، رۆژنامەی لیبێراسیۆن، ٧ی ئادار )مارت(ی ٢٠١٣.٥. ><گەر تۆ مەمكەكانت دەربخەیت، بە كامیرەكەمەوە دێمەوە<<، ماڵپەڕی سینزس، تشرینی یەكەم

)ئۆكتۆبەر(ی ٢٠١٢.٦. ><ئۆكرانیا: فێمینیزمی مەمك رووت بە دونیادا پەلدەهاوێت<<، AFP، ٧ی ئادار )مارت(ی ٢٠١٢.

٧. ><مەمكە رووتەكان: فێمین، دیاردەیەكی میدیایی یان فیمێنیستییانە؟<<. Rue89، ٢٣ی كانوونی یەكەم )دێسێمبەر(ی ٢٠١٢.

٨. ><فێمینیزم لە دووڕیانی توندڕەویی سێكسیدا<<، M- لومەگەزین دومۆند، ٩ی ئادار )مارت(ی ٢٠١٣.٩. ><فێمینە جەنگاوەرە مەمك رووتەكان گۆڕەپانی مەش���ق بۆ فێمینیزمی جیهان دادەمەزرێنن<<، زە

گاردیان، ٢٢ی ئەیلول )سێپتەمبەر(ی ٢٠١٢..٢٠٠٨ ،H&O ١٠. كلۆد گییۆن، »لە ستایشی جەستەی رەخنەئامێزدا«، پاریس، چاپخانەی

١١. ><چ بەكارهێنانێك���ی سیاس���ییانەی رووتێتی؟<<، كلۆد گییۆن، ٧ی ش���وبات )فێبریوەری(ی ٢٠١٣، هەروەه���ا لە ١٣ی ئادار )مارت( دەنووس���ێت ><بە دەنگی زەنگەكە رزگاری���ان دەبێت؟ فێمین، دوایی و

كۆتایی<<، ١٢ی ئادار )مارت(.١٢. »فێمین، دیمانە لەگەڵ گالیا ئاكێرمان«، پاریس، چاپخانەی كالمان-لێڤی، ٢٠١٣.

١٣. بڕوانە: سیلڤی تیسۆ، ><كچۆڵەیەكی نینۆك بۆیاخكراو«، لومۆند دیپلۆماتیك، شوبات )فێبریوەری(ی ٢٠٠٨.

١٤. ><فێمین: پەیامەكەمان گەردوونییە<<، ڤەنت مینوت، ٥ی مارتی ٢٠١٣.١٥. ><لەشفرۆش���ی: رزگاربوون سەرقاپ دادەنێتەوە<<، لە بلۆگی پاتریك ژەن وەرگیراوە، ٧ی كانوونی

دووەم )جانیوەری(ی ٢٠١٣.١٦. بڕوانە: ماییا مازۆرێت، ><سەرنجێك سەبارەت بە كاریكاتێرە سووكایەتیكەرەكەی شارلی ئێبدۆ<<،

سێكساكتو، ٢٠ی ئەیلول )سێپتێمبەر(ی ٢٠١٢.١٧. ناسیرا گێنیف-سولەیمان و ئێریك مارسێ، »فێمینیستەكان و گەنجی عەرەب«، التور دێگ، چاپخانەی

ئۆب، ٢٠٠٤.١٨. ><فێمین، جەنگاوەرە مەمك رووتە ئۆكرانیەكان<<، TheAtlantic.com، ٢٨ی تشرینی دووەم

)نۆڤێمبەر(ی ٢٠١٢.١٩. ><فێمین یان بتگەرایی پەچەفڕێدان<<، سینزس، تشرینی یەكەم )ئۆكتۆبەری ٢٠١٢، هەروەها بڕوانە: ئاالن گرێش، ><تەنوورە و س���ترینگی بەزۆر<<، نوڤێل ئۆریەنت، بلۆگی لومۆند دیپلۆماتیك، ٢٠ی ئادار

)مارت(ی ٢٠١١.٢٠. س���ارا س���الم، ><فێمینیزمی نیو-كۆڵۆنیالی فێمین: كاتێك رووتێتی دەبێتە یونیفۆرم<<، ئەلئیخبار

ئینگلیش، ٢٦ی كانوونی یەكەم )دێسەمبەر(ی ٢٠١٢.

عیدرێ

ەر سەم

رد كو

دیمەن

نەرهو

ی كار

16 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

دوورگەكانی كێرگلێن: دیدێك لە زیهنەوە رۆژانی بەختەوەری لەسەر كۆدوورگەی دێزۆالسیۆن

دەبێ سەفەركردن بۆ ئەنتاركتیك و مانەوە لەوێ بە سەفەرێكی ئایدیال دابنرێت... بەاڵم حەقیقەت ش���تێكە و رۆمانس���یەت شتێكی دیكەیە: لەو شوێنە سەخت و دووردەنگانە، تا چاوبڕدەكات دیمەنی شەنگ دیارە، لە هەمان كاتیشدا یاس���ا و رێسا و فەرمانی دەسەاڵتی شاعیرانیش سەروەرە. مێترۆپۆل فەڕەنسای

كاتیان بۆ خەونبینین زۆر كەمە.

ش���اعیری بەناوبانگی رۆمانسی ئینگلیزی میس���تەر وۆردس���ۆرپ ل���ە ش���ەوی دووی تەمموز )جوالی( س���اڵی ١٨٧٥، بە خۆی و س���تراتمۆرەوە كە ناوی پاپۆڕەكەی بوو، بە ناچاری لەسەر گاشەبەردەكانی كەناری دونیا بەندەر دەگرێت. ئیتر وۆردسۆرپ دەمێك لەوێ دەژێت و ب���ە تفەنگەكەی ئەلباترۆس، باڵندە بە ناوبانگەكەی زەریا، راودەكات و گۆش���تی ئەو باڵندەیە دەبێتە توێشووی سەفەرەكەی. لەو س���ەردەمە بە دواوە گۆڕانكارییەكی زۆر لە رەوتی ژیانی ئەوانە روویداوە كە لەس���ەر ئ���ەو دوورگان���ە دەژی���ن و دەكەونە س���ەر خاكی باش���ووری ئەنتاركتیكی فەڕەنسی. بە نیسبەت گەش���تیارە ئینگلیزەكە »گەیشتنی نامەی���ەك لە رێگای پۆس���تەوە، یەكێك بوو لە هیوا ه���ەرە دەگمەنەكانی« )١(، بەاڵم بە نیس���بەت رێبواران و گەشتیارانی هاوچەرخ، بۆ دروس���تكردنی پەیوەندی لەگەڵ جیهانی دەرەوە تەنها ئینتەرنێتێك بەس���ە، سەرباری دووریی سێ هەزار كیلۆمەتر لە ئاوەدانییەوە، ل���ە توانای هەموو كەس���ێكدا هەیە ئاگاداری هەواڵی دونیا بێت. راستە، هێڵەكان سستن، بەاڵم كاری پێ مەیس���ەر دەب���ێ. هەروەها، تەنها بۆ ماوەی نیوس���ەعاتیش بەبێ كەم و زیاد، سێ ژەم خواردنیش لە ئانوساتی خۆیدا فەراه���ەم دەكرێت. هەر لە س���اڵی ١٩٥٠وە

فەڕەنس���ییەكان بنكەیەكی هەمیش���ەییان لە بەناوی دامەزراندووە كێرگلێ���ن دوورگەكانی بنكەیە ئ���ەم فەڕەنس���ییەكان(. )بەندەری شوێنی نیش���تەجێبوونی هەمیش���ەیی نییە، بەاڵم زانا و س���ەربازان و لۆژیستیككاران بۆ م���اوەی س���اڵێك، بگرە س���اڵ و نیوێك، لە

بنكەی ناوبراو دەمێننەوە.بە نیس���بەت یەكێكیشەوە كە ئەو سندوقە زەبەالحانەی گواس���تنەوە ی���ان ئەو خانووە دەس���تكردانەی لەالیەن كارگ���ەی فییۆدەوە دروستدەكرێن و بە سەرانسەری »پایتەختدا« باڵوبوونەتەوە لە بەرچاو نەگرێت، ئەوە دیمەنی وێنا چڕبووەوەی شارس���تانێتیەكی خۆماڵی دەكرێت. دوای دوو هەفتەی سەفەر بە رێگای ئاوی، مەبەست لە بڕینی ئۆقیانووسی هیندییە، ئیت���ر دەبێ هەموو ئارەزوویەك بەالوە بخرێت

بۆ ئ���ەوەی تێكەڵی دانیش���تووانە كەمەكەی دوورگەك���ە ببی���ت، دیارە زۆر ب���ە دەگمەن چاوت بە دانیش���تووانی رەس���ەنی ناوچەكە دەكەوێت. رێبوارەكە لە دوورگەی رەیونیۆنی فەڕەنسییەوە بەس���ەر پشتی پاپۆڕێكەوە بە ناوی ماریۆن دوفرێن بەڕێدەكەوێت و لەوێوە بە سواری هەلیكۆپتەری سەمەرە بەرەو دوورگەكە دەفڕێ. كات تووشی مەیین دێت و بە تەواوی نغ���رۆ دەبێت، ل���ەو ئاقارانە ئیدی ش���ینایی ئاسمانی ئیستیوایی بەرەو قاوەییەك دەگۆڕێت كە خەسڵەتی رەنگی قوتبی باشوورە. بەخێر بگەنە واڵتی دژایەتی و ترازانە زەمەنییەكان، دوورگەی ناوبراو كەوتووەتە نێوان هێڵەكانی چلەمینی نەعرەتە و پەنجاهەمینی لوورەوە. ئێرە دوورگەیەكی راس���تەقینەیە و كۆدوورگە )ئەرخەبی���ل( ە گڕكانیی���ەكان نزیكەی 300 دوورگە و دوورگۆكە لەخۆدەگرێت. دابڕانێكی س���ەرتاپاگیر: رێبوارەك���ە هەرگیزا و هەرگیز لەگەڵ كیش���وەردا لە كۆنتاكت و پەیوەندیدا

نەبووە.كرێكاران���ی دوورگ���ەی رەیونی���ۆن كە بۆ كاروباری دروس���تكردن و دابینكردنی ژێرخان گرێبەس���تیان لەگ���ەڵ ئەنج���ام درابوو، هەر لەسەرپشتی پاپۆڕەكەوە سەیری ئەو دیمەنە دڵتەزێنانەیان دەكرد و لێیان رادەمان. ئەوان خێرا بڕی���اری ئەوە دەدەن ك���ە بە زووترین كات بگەڕێن���ەوە بۆ س���ەر دوورگە دڵڕفێن و ش���یرینەكەی خۆیان، تەواو ب���ە پێچەوانەی ئەوەی كە لە گرێبەس���تەكەدا دەستنیش���ان كراب���وو. ئ���ەم دەس���ت لەكاركێش���انەوە و سەرپێچیكردنە هەند دووپاتبووەوە كە ئیدی بەڕێوبەرانی قوتبی ئەنتاركتیكی فەڕەنس���ی گرێبەس���تەكە گوێڕایەڵی ئەوانەی بڕیاریاندا نەبن و لە پاپۆڕەكە نەیەنەخوارێ، ئەوە وەكو ئەو گەش���تیارانەی هەر بۆ خۆش���ی دەچنە لێوەردەگیرێ. س���ەفەرەكەیان كرێی ئەوێ، دەبێ ئام���اژە بۆ ئەوەش بكرێت كە دەبووایە ئەم گەشتیارانە چەندین ساڵ چاوەڕێ بكەن تا ناوەكانیان دەخرێنە لیستەوە، هەندێ جاریش دەبووایە بۆ ئەو مەبەس���تە ماوەی پێنج ساڵ چاوەڕێ بكەن. گەش���تكردن بۆ ئەو دوورگانە ج���ۆرە ئیمتیازێك���ە و بوار ب���ۆ خاوەنەكەی دەڕەخس���ێنێ پێ بنێتە س���ەر خاكی قوتبی باشوور و ئەو سێ دوورگانەش بەسەربكاتەوە كە وێس���تگەی وەس���تانی پاپۆڕەكەن، وەكو دوورگەی كرۆزێ و كێرگلێن و ئەمس���تەردام. ئەم س���ەفەرە ب���ە »خوالن���ەوە« ناودەبرێ و چ���وار هەفتە دەخایەنێ���ت و نزیكەی 16 هەزار یۆرۆش���ی تێدەچێ. لە كاتی ئێستادا،

خەڵكێكی زۆر روو لەم شوێنە دەكەن. س���ەرۆكی دوورگ���ەی كێرگلێ���ن كە ناوی دیس���كەر-ە، بەڕێ���ز دیارە، بەاڵم خۆش���ی دوورەپەرێز نیشان دەدات. ئەو بە شێوەزاری تەئافی���ن )٢(، لەنێو ئەو خان���ووە نوێیانەی و پەرش���وباڵوبوونەتەوە لەمالوئ���ەوال ك���ە لەدەنگەدەنگی زیقنی مەكینەی پاپۆڕەكاندا، بەخێرهاتن���ی وێنەگ���رەكان دەكات »ت���ۆی هونەرمەند، پێش هەموو ش���تێك دەبێ خۆت لە هەڵەشەیی بپارێزیت!« هیشتا بە تەواوی پێیان نەخستبووە س���ەر دوورگەكە، ئا بەم شێوەیە بانگی كەس���ێكی دەكرد كە هاتبوو لەنێو تەنهایی و ئەو فەزا بێس���نوورە داڵدەی خۆی بدات. هەر پێش ئەوەی بە تەواوی پێی خستبێتە سەر ئەو خاكەی كە بە تامەزرۆوە چاوەڕێ���ی بینینی دەكرد، ل���ە ناكاو چەندین بەربەستی لەبەردەم قوت دەبێتەوە كە پێشتر

بە خەونیش بیری لێنەكردبوونەوە.لەب���ەر نەبوون���ی دەس���ەاڵتێكی مەدەنی

و گۆڕین���ی ئ���ەم دوورگە س���ەرمابردەاڵنە و گرمۆڵەبووە بە بایەكی هەمیش���ەیی، مرۆڤە بااڵدەس���تەكان بە شێوەیەكی توند و سەخت حوكمڕانی ئ���ەو ناوچەیە دەكەن. لە نێو ئەو ف���ەزا فراوانەدا، بەڕێوەبەرانی بااڵدەس���ت و خاوەن توانا، زیندانێكیان لە ژێر ئەو ئاسمانە شین و بێس���نوورەدا دروستكردووە. لەالیەن بەڕێز دیس���كەر-ەوە كە خاوەن دەسەاڵتێكی بێپایانە، سەرجەم ئەو فەرمانانە دەسەپێنرێن كە لە ئۆفیس���ەكانی پایتەختی فەڕەنس���اوە دادەڕێژرێ���ن و دەردەچ���ن و دەنێردرێن، ئەو واڵتەی ك���ە 13 ه���ەزار كیلۆمەت���ر لەوێوە دوورە. چەقەچ���ەق و ه���ەرای ناوبژیوانان���ی خۆماڵی كەش���وهەوای حەوش���ەی پش���ووی قوتابخانەكانم���ان دەهێنێت���ەوە ی���اد، بەاڵم گێچەڵ و گاڵەگاڵ هەندە پەرەی س���ەندبوو، تا ئ���ەو راددەیەی كە دەبووای���ە ئیتر چەكە گڕدارەكانیان لە ش���وێنێكی قایم بشارنەوە.

س���ەرباری ئەو هەموو شەڕەقسانەش، دەبێ راپۆرتەكان بە ش���ێوازێكی گونجاو بنووسرێن و رەوان���ەی بنی دونیا بكرێن، مەبەس���ت لە بەڕێوەبەرایەتییەكان���ی فەڕەنس���ان، چونكە هەر ئەوان بە تەنها خاوەن بڕیارن بۆ ئەوەی جێگۆڕكێ بە كەس���ێك بكەن و بینێرنە سەر پۆس���تێكی دیكە. بەاڵم ب���ۆ یەكێك كە بەو نیازەوە چووبێتە ئەو ناوچەیە، بۆئەوەی »لەو خاڵە نزیكبێتەوە كە ئیدی زەمەن تێیدا نامێنێ و ئیتر رۆدەچێتە نێو دونیایەكی ئەفسووناوی و نێو تەنهاییەكەوە كە هەس���تكردن بە كات وجودی نامێن���ێ )٣(«، بەاڵم ب���ە پێچەوانە دەكەوێتەوە، ئەو كەس���ە هەست دەكات كە هاتووەتە شوێنێك بە شێوەیەك لە شێوەكان جۆرە ئیكۆسیس���تەمێكە و لە ژێر چەكمەی

گەشتیاراندا هەالهەال بووە و دەناڵێنێ.لەنێ���و س���اڵۆنە فراوانەكەش ك���ە وێنەی بڵحی���ان تێدا هەڵواس���یوە و ب���ە رووەك و

گوڵی نایلۆنیش رازێندراوەتەوە و نەخش���ەی مێزەكەش شارەزایانە نەخشێنراوە، بۆ ئەوەی نۆرەكان تێكنەچن، پێشبینی و رەچاوی ئەوە ك���راوە كە كێ پێش كێ دێتە ژوورەوە. جگە ل���ە خەڵكی رەیونیۆن، ئەوان لە ئانوس���اتی خۆیان دێن. كاژێر 12 پێنج دەقیقە كەم دێنە ژوورەوە، ی���ان كاژێر حەوت���ی ئێوارە و هەر دوای ش���یوخواردن بە هەڵپە بۆی دەردەچن، ئەمە لە كاتێكدا ئەوانی دی هێشتا دەستیان نەكردووە. شیرینەمەنییەكانیان خواردنی بە دەس���تە دەس���تە مێزی خواردن جێدەهێڵن، رێب���واری ب���ە پەلەش ك���ە گوێی ل���ێ نییە ئاهەنگێكی لە دەس���ت بچێ���ت، یان تێكەڵی یاریكەرانی پۆكەر بێت یان لەس���ەر كیسەی خاش���اكی لە نایل���ۆن دروس���تكراو گەمەی خلیس���كان لە نێو قوڕەچڵپاوەكە و لەس���ەر پێس���تەكان بكات )٤(، ئەو رێب���وارە بژارەی دەرچوون هەڵدەبژێ���رێ. دەبێ ئاماژەش بۆ

*كالڤدیژ سلوبان

لەبەر نەبوونی دەسەاڵتێكی مەدەنی

و گۆڕینی ئەم دوورگە سەرمابردەاڵنە و

گرمۆڵەبووە بە بایەكی هەمیشەیی، مرۆڤە

بااڵدەستەكان بە شێوەیەكی توند و سەخت

حوكمڕانی ئەو ناوچەیە دەكەن

16 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

diplomatiqueنیسانی 172013MONDE diplomatique

LE

كوردی

ئ���ەوە بكرێت كە هی���چ دەرچوونێك بە تاقی تەنها لە بنكەكە مۆڵەتی پێنادرێت. بەالیەنی كەمەوە دەبێ س���ێ كەس پێك���ەوە دەرچن. گریمانی ئەوە دەكرێت كە »ئەگەر یەكەمیان بریندار ب���وو، ئ���ەوە دووەمی���ان دەتوانێت یارمەتی بدات و سێیەمیشیان دەتوانێت داوای فریاگوزاری بكات«. ئەم رێنماییانە ئاراستەی ئەو كەس���انە دەكرێن كە لە سەرلەبەیانییەوە بەبێ وەرگرتنی مۆڵەتی پێشوەخت، بنكەكە

جێدەهڵن بۆ پیاسەكردن.لەكاتی ئەو دەرچوونە چوارچێوەڕێژكراوەدا، »پیاس���ەكەران« خەریكی ژماردنی ش���ێری دەریاكانن و ئەڵقە دەخەنە پێی كۆرمۆرانەكان )گیان���دارە زەبەالح���ە ئەفس���انەییەكان( و ئامێ���ری »جی پی ئێس« لەس���ەر پش���تی فیلی دەریاكان گیردەكەن، دەس���ت بەس���ەر ئەو پشیالنەدا دەگرن كە رۆژگار كردوونی بە كێوی و سترێسی كەلەرمی دوورگەی كێرگلێن

دەپێوێن...رێبوارەكان بەش���ێوەیەكی سەخت و دژوار رێ���گا ب���ەرەو كۆلێ���ت و ش���وێنی داڵدەدان دەكەن���ەوە. چونك���ە بایەك���ی هەن���د تی���ژ هەڵیكردووە كە هەموو ك���ون و كەلەبەرێكی گرتووەتەوە و هەموو ش���تێكی لە پێش خۆی راماڵیوە. لەو ئاقارە قوتبییەدا، پێش ئەوەی چڕنووكە نەوس���نەكانی ئینس���انی بگاتێ، با هەم���وو كارێكی خۆی ئەنجام���داوە. ماوە نا ماوەیەكیش، ئاوی س���ۆالڤێك دەبینرێت كە

بەرەوخوار جۆگەلە دەبەستێت.نەبوونی ئاس���ەوارێكی لوك���س بیرمان بۆ ئاووهەوایەك���ی ئەفس���انەیی و س���ەرەتایی رادەكێش���ێت، بەاڵم تەنەكە ش���ینەكان )كە لە پالس���تیك و ب���ە ش���ێوەیەكی مەحكەم دروستكراون( پڕ لە خۆراكن و بە چاودێرییەكی لە راددەبەدەریش لەالی���ەن دوو رێكخراوەوە بەڕێوەدەچن كە بچووكترین شت لەالی خۆیان

تۆمار دەكەن. مەبەستیش لە رێكخراوی خاكی قوتبی باشووری فەڕەنسی و پەیمانگای قوتبی فەڕەنسی پۆل-ئێمیل-ڤیكتۆرە. كەواتە ئەگەر ئەندامێك���ی پەیمانگا ل���ە كۆلێتی رێكخراوی قوتبی فەڕەنسی بمێنێتەوە و لەوێ شەو بباتە سەر، سەرەڕای زۆروزەبەندی ئازووقەش، بۆی نییە دەس���ت بۆ خۆراكەكان بەرێت. دەبێ لە كۆڵەپش���تی خۆی، خۆراك و تێشووی خۆی

بپێچێتەوە.هەردەمێكی���ش ب���ە تەم���ای ئ���ەوە بین ب���ەرەوڕووی ئەو با و بۆران���ە هەنگاو بنێین ك���ە ئاس���ۆییانە خۆیان بە لەش و س���ەر و رووخس���ارماندا دەكێش���ن، ئ���ەوە لە هەموو ئانوساتێكدا ترس���ی ئەوە هەیە تا ئەژنۆمان بچەقین، یان گەیش���تبێتینە ئەو ناوچە رووت و بەردەاڵن���ەی ل���ەو گژوگیای���ە تایبەتییانە )ئازۆرێل( بترازێت كە بە تۆپەڵ لە پێش���مان قووت دەبنەوە، هیچ شتێكی دیكە نابینرێت.

دەبێ خۆش���مانی لێ بپارێزین، چونكە وەك ئەوە وایە بە نێو كێڵگەی مینی شەخس���یدا هەنگاو بنێین. لە هەم���ان كاتدا، چاومان بە رووەك���ی دەگم���ەن و پارێزراویش دەكەوێت. هەمووشمان كۆڵەپش���تمان پێیە كە دووجار

لەبارستایی ئاسایی خۆی قورسترە.لە نێو ئ���ەم هەنگاوە قورس���انەدا، وێڕای سەرجەم ئەو سەختییانەی كە بەر جەستەمان دەكەون، گوێمان ل���ە دەمەقاڵەی نێوان دوو گرووپ دەبێت. دوو دەس���تەی بەرهەڵستكار، نات«ن، »رێ���ز الیەنگرانی دەس���تەیەكیان ك���ە خەبات ب���ۆ ئەوە دەك���ەن، بەپێی توانا پاركە سروش���تییەكە بگەڕێننەوە س���ەردەمە سەرەتاییەكانی خۆی و لە هەوڵی قەاڵچۆكردنی چەندین نەخۆش���یدان كە لەنێو زیندەوەرانی ئ���ەو ناوچەی���ە باڵوبووەتەوە. دەس���تەكەی دیكەشیان خەبات دەكەن لە پێناو پاراستنی ئەو گیانەوەرانەی لە شوێنی دیكەوە هێنراون و هەروەه���ا لە پێناو چارەس���ەكردنی خمێرە سەوزەكان دەجەنگن و بانگەشە بۆ ئاژەڵداری خۆماڵی دەكەن كە جاران دانیش���تووانی ئەو ناوچەیەی لەس���ەر ژیاوە. ئەم ئاژەڵدارییەش بەپێی قۆناغەكانی ساڵ پەیڕەوی كراوە، 40 رۆژ لە وەرزی زس���تانی قوتبی كە مانگەكانی تەمووز )جوالی( و ئاب )ئۆگوست( دەگرێتەوە

تا دەگاتە 100 رۆژ لە وەزری هاویندا.واپێدەچ���ێ ه���ەر دواب���ەدوای دۆزینەوەی ئەم كۆدوورگەی���ە )ئەرخەبیل( لەالیەن ئیڤ ژۆزێ���ڤ دو كێرگلێن-ەوە، لە س���اڵی ١٧٧٢، دیمەن و كۆنتراس���تەكانی ئ���ەم كۆدوورگانە بەمجۆرە بووبێت. ئەگ���ەر بێت و بە داوێكی نهێنی سەرجەم ئەو ئەستێرانەی لە ئاسمانی كێرگلێندا هەن پێكەوە ببەس���تینەوە، ئەوە نەخشە تێكئااڵوەكانی رۆژنامە شەخسییەكەی ئەمیرالمان بۆ روون دەبێتەوە كە لە سەفەری دووەمی���دا ئەنجامی داب���وو. هێڵی زیگزاك و تێكشكاو، هێڵی بەرەو پێشەوەچوون و هێڵی كشانەوە كە دەكرێ تەرجەمەی باری دەروونی ئەم گەڕۆكەمان بۆ بك���ەن لە نێوان دوودڵی و كش���انەوەی یەكجاری. س���ەرەڕای ئەوەی كێرگلی���ن، دۆزەرەوەی ئ���ەو كۆدووورگانەیە و ن���اوی ئەویش���یان هەڵگرت���ووە، ب���ەاڵم شتێكی س���ەرنجڕاكێش و سەرسووڕهێنەرە، چونك���ە خودی كێرگلێن بە هیچ ش���ێوەیەك

نەگەیشتبووە سەر ئەو دوورگانە.دوای خەی���اڵ و مەزەندەیەكی دەریاوانی، كێرگلێن دەگاتە ئەو ئاس���تەی كە چۆنیەتی پێكهاتنی ئەو كیشوەرە قوتبییە لێكبداتەوە« جێی گومان نییە كە كانێكی هەمەجۆری لێیە، بە تایبەتی مس و ئاسن و قورقوشم. لە ناوچە ساردەكانیش���دا ئەڵماس و ئاقیق و زەفیر و زومرودیش هەن... تەنانەت، رەنگە ئینسانی نوێشی لێبێت )٥(« ئەم هێاڵنەی سەرەوە ئەو قس���انەن كە كێرگلێن بە قەناعەتێكی زۆرەوە ئاراستەی لویسی پانزەهەمی كردبوو، پاشای ئەو سەردەمەی فەڕەنسا و هەر خودی پاشاش خەرج و مەسرەفی سەفەری دووەمی گرتبووە

ئەس���تۆ. دوای چ���وار س���اڵ، جێمس كۆكی ئینگلی���زی كە پیاوێكی پراگماتیك و عەمەلی دەبێ، تەنها هەر چاوی ب���ە كۆدوورگەیەكی

وێران دەكەوێت، دوورگەكانی دێزۆالسیۆن.لەنێ���و ئ���ەم دوورگان���ە، ئوس���ترالیەكان دوورگەی هێرد بە موڵكی خۆیان دەزانن. هێرد دوورگەیەكی بچووكتر و كەمێكیش دەكەوێتە باشوورەوە. ئوسترالیەكان لێكۆڵینەوەیەكیان سەبارەت بە چۆنیەتی ژیانی ئینسان لەو شوێنە التەریك و بندەستانە ئەنجامداوە. دوای ئەوەی نەگەیش���توونەتە هیچ ئەنجامێكی دڵخۆشكەر كە شایانی باس بووبێت، باروبارگەی خۆیان پێچاوەتەوە و بە یەكجارەكی بنكەكەش���یان لەسەر دوورگەكە داخستووە. ئیتر لەو قۆناغە بە س���ەرەوە، تەنه���ا هەر زان���اكان، ئەویش

ب���ە ش���ێوەیەكی كاتی و پچڕ پچ���ڕ دەتوانن ئەو لەس���ەر زانس���تییەكانیان تاقیكردنەوە

دوورگەیە ئەنجام بدەن.گەش���تیاریش، ب���ە خ���ۆی و پێی���ە ب���ە ئازارەكانیەوە، لەنێو خانووە دروستكراوەكاندا بەرەوڕووی بایەكی یەكجار سەرشێت دەبێتەوە كە دەی���ەوێ خانوو لە بناغ���ەوە هەڵكەنێ. تەنها جۆرە نەوڕەسێك نەبێت كە گۆئێالندی پێدەگوترێت، بەرەوڕووی ئەو بایە دەفڕێت و بۆ چەند ساتێكیش لە چوارچێوەی پەنجەرەكە وچانێ���ك دەدا و دواج���ار بەرزدەبێت���ەوە و تێكەڵی ه���ەورەكان دەبێ���ت. دەبێ لەوەش تێبگەین بۆ ئەوەی تووشی ئینسانی نوێ بین، دەبێ بۆ ماوەیەكی دوور و درێژتر لە ژوورەوە بمێنینەوە، چونكە تاقە ش���وێنێكە كە تێیدا هەست بە تەنهایی دەكرێ. جا لەو فەزایە كە سنوورەكان لە بێكۆتایی دەخشێن، خۆمان بە

خوێندنەوەی بالنشۆ-وە خەریك دەكەین.

* خ���اوەن خەاڵتی یەكەمین نیش���تەجێیە بۆ ئافراندن كە بەڕێوەبەرایەتی كاروباری رۆشنبیری ئۆقیانووس���ی هین���دی و بەڕێوەبەرایەتی بااڵی خاك���ی قوتب���ی ئەنتاركتیكی فەڕەنس���ی، بە ئەوێن���دەرێ« ش���ۆپی »وۆرك ناونیش���انی رێكیخس���تووە و كالڤدیژ سلوبان-ی وێنەگر بۆ ماوەی س���ێ مانگ لەسەر دوورگەكانی كێرگلێن نیشتەجێ دەبێ، بۆ شەست و دووەمین گەشتی

زانستی.

وەرگێڕانی: ئەحمەدی مەال

ئەمڕۆ هەموو شتێكی پەیوەندیدار بە

رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە چوارچێوەی دابەشكردنی

فرە سادەكەرەوەی "شیعە و سوننە"دا دەخوێندرێتەوە

دوورگەكانی كێرگلێن: دیدێك لە زیهنەوە رۆژانی بەختەوەری لەسەر كۆدوورگەی دێزۆالسیۆن

پەراوێزەكان:

)١( گراسی دولێپین، »بەسەرهاتی سەرسوڕهێنەر و نەزانراو لە دەریای قوتبی باشوور، كێرگلێن، كرۆزێ، ئەمستەردام و سان-پۆل«. دەزگای ئوێست-فرانس، رێن، ٢٠٠٢.

)٢( زاراوەی تایفین، جۆرە كریۆلێكی باش���ووری ئەنتاركتیكە. بۆ زیاتر شارەزابوون لەم زاراوەیە، بڕوانە » دوورگەكانی كێرگلێن: جیهانێكی سەیروسەمەرە، بەبێ دانیشتووان«. دەزگای هارمەتان، پاریس، ٢٠٠٣.

)٣( مۆریس بالنشۆ، »فەزای ئەدەبی«، دەزگای گالیمار، پاریس، ١٩٥٥.)٤( لیتە گەرماوی نێو قوڕوچڵپاو یان فیلی زەریا بە نەوازش���ەوە خۆگەوزاندن. بۆ پێناس���ەی دیكە بڕوانە

ئەلێكسەندەر ماروا.)٥( گراسی دولێپین، » ئەمیرال دو كێرگلێن و ئەفسانەكانی سەردەمەكەی«، دەزگای هارمەتان، ١٩٩٨.

ئاداری 2013

diplomatiqueنیسانی 172013MONDE diplomatique

LE

كوردی

18 1818نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

نوێی فیلمێك���ی كەرك���ەدەن وەرزی بەهم���ەن قوبادییە، قوب���ادی لەم كارە نوێیەیدا شتێكی دیكە دەڵێ تا رادەیەكی زۆر جی���اواز لەوەی كە ل���ە فیلمەكانی پێش���وویدا گوتوویەتی و ش���تێكی زۆر جیاوازتری���ش پیش���ان دەدا لەوەی كە بین���ەری ئێم���ە ل���ەو چەن���د ئەزموونە كوردیدا، فیلمسازیی كەمەی سینەماییە ب���ە بینینی راهات���ووە. بە ب���ڕوای من قوب���ادی لەم فیلمە نوێیەیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەسڵ و كرۆكی سینەما، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ماتریاڵە خاو و رەس���ەنانەی كە پێكهاتەی س���ینەما دروستدەكەن. پەنا دەباتە بەر وێنە لە گۆشەی جودا جودا و ناباوەوە، بوێرانە و بە متمانەوە، كامێرا لەس���ەر وێنە لە بزاوترین دۆخی وەستان

و جێگیربوونیدا، رادەگرێت. وێنە ل���ەم كارە نوێی���ەی قوبادیدا، ل���ەوە دەردەچێت ك���ە فۆرمێكی جێگیر بێ و ببینرێ و تێپەڕێ و پاش���ان وێنەی دیكەی ب���ە دوادا بێت، یاخ���ود وێنەی دیكە و فۆرمی دیكە تەواو بكات، بەڵكو پنتێك���ە بۆ هەڵگۆزین���ی وێنەی نوێ و یەكەیەكە سەربەخۆ كە ریتمی گێڕانەوە و توخمەكانی چیرۆكی لەسەر هەڵدەچنرێ و دەبێتە درێژكراوە و بەشێكی سەرەكی لێ���ی. وێنە ل���ە وەرزی كەركەدەن – دا فۆرمێكە زیاتر دەبیسترێ وەك لەوەی بە تەنها ببینرێ، پردی پەیوەندی وەرگریش لەگ���ەڵ ئ���ەو فۆرمان���ەدا، بێدەنگییەكە ك���ە مەگەر تەنها لەڕێی ش���یعر و دێڕی بێدەنگی موس���یقاییەوە بناس���رێتەوە و ل���ەزەت لە بیس���تنی ببرێ. لە س���ەروو هەموو ئەوەشەوە، وێنە گوزارشت ناكات، بەڵكو گوزارش���تی لێدەك���رێ، بێگومان لەڕێی وش���ەوە نا بەڵك���و بە بێدەنگی و لەو فەزایەدا كە بێدەنگی دایدەمەزرێنێ. قوبادی لە وەرزی كەركەدەندا ئیشێكی ورد و گرنگ���ی لەس���ەر دووانەی دەرەوە / ناوەوە )دەرەوەی ش���وێن و ناوەوەی شوێن، روخس���اری پاڵەوان و ناوەوەی، ناو زیندان و دەرەوەی، ناوەوەی شۆڕش و دەرەوەی، ناوەوەی نیشتمان و دەرەوە و م���اڵ و دەرەوەی ( ك���ردووە كە یەك ئەویت���ر ت���ەواو دەكات و تا س���نووری

چوونەوە س���ەر یەكدی، پێك���دا دەچن و رەنگ و خەس���ڵەتی یەكتری دەگرن. هێن���دە بە ش���ێوەیەكی ش���ەفاف و بە چاوێكی شاعیرانە و ریتمێكی هاوئاهەنگ ئیش لەس���ەر ئەو دوالیزم���ە كراوە، كە بین���ەری س���ینەما، ئەزموونەكانی كەڵە دەرهێنەرانی وەك ئەندری تاركۆڤس���كی و ئینگم���ار بێرگمان – ی لە یادەوەریدا

دەژێتەوە. بۆ نموونە ئەو وێنەیەی كە زیندانوان لە دەرەوەی زیندانەكەدا لەژێر پروشەی بەفردا راوەس���تاوە و لەناو زیندانەكەشدا شاعیری زیندانی، توورەكەی لەسەردا و ژنەكەیدا، رێگەی سێكس���كردنی لەگەڵ پێدراوە، لەو وێنانەیە كە درێژ دەبێتەوە بۆ دەرەوەی خ���ۆی و یەكێكی دیكە لە س���اتەوەختە جوانەكان���ی فیل���م تۆمار دەكات، وێنەیەك كە س���نووری لەحزەی بینینی رووت دەب���ڕێ و جوانییەك چێ دەبێ دانسقە كە تەنها بەو شێوەیە و لەو جوانیی هەستیارەدا مامەڵەكردنە جۆرە ل���ە توانایدایە گوزارش���ت ل���ە تراژیدیا

بكات. ب���ەم مانایە، ل���ە وەرزی كەركەدەندا بینەر خۆی لەژێ���ر هەژموونی بێدەنگیی درێ���ژ درێژی پڕ لە گوتن و پرس���یار و بێدەنگیدا دەبینێتەوە، بەر لە هەر شتێك هەست دەكات كە ئەوەی دەیبینێ، تەنها چ���او بۆ بینین���ی بە هانای���ەوە نایەت، بەڵكو پێویستە كۆمەك لە شتی دیكەی وەك خەیاڵ و بیس���تن و رامان بخوازێ، پرۆس���ەی بینین لە وەرزی كەركەدەندا، بە ش���یعر دەستپێدەكات و بە بێدەنگیدا دەڕوا و دواجاریش دەڕژێتەوە ناو خودی

شیعر. ئ���ەوەی بەر لە هەر ش���تێك وەرزی كەركەدەن لە فیلمەكانی دیكەی بەهمەن هەنگاونانیەتی جیادەكات���ەوە، قوبادی رووە و جیهانیب���وون. گەر تا س���ااڵنێك لەوەوب���ەر، قوب���ادی زۆر ل���ە كارەكانی پێش���ووی لە مەرزەكاندا قەتیس كردبێ و بۆ تەنیایی و مەرگەس���اتەكانی كورد الوابێتەوە، ئەوا ل���ە ئەزموونەكانی ئەم دوایی���ەی و ب���ە تایبەتیش ل���ە وەرزی دونیابین���ی ل���ە ەوە، – كەرك���ەدەن

دیكەوە و بە ئاراس���تەی دیكەدا هەنگاو دەنێت. ك���ورد گوتەنی بەهمەن قوبادی لەم فیلمەوە بڕی���ار دەدات بە كەم قایل

نەبێت. وەرزی كەرك���ەدەن لە چی���رۆك یان لەڕاستیدا لە ژیاننامەی شاعیر و نووسەری كورد سدیق كەمانگەر- ی خەڵكی بانەی رۆژهەاڵت���ی كوردس���تانەوە هەڵگۆزراوە كە بە تۆمەتی نووس���ینی شیعری دژ بە رژێمی ئیسالمی، 27 ساڵ لە زینداندا و لە هەلومەرجێكی بێ ئەندازە نامرۆڤانەدا دەبات���ە س���ەر، ژنەكەش���ی )مین���ای درەخش���انی( كە خەڵكی تاران و شیعە مەزهەبە، بە هەمان تۆمەت بە 10 ساڵ زیندانی حوك���م دەدرێت، وێڕای ئەوەش چارەنووسی شاعیرەكە لە خانەوادەكەی دەش���اردرێتەوە و پێیاندەگوترێ مردووە و بۆ ماوەی 27 س���اڵ باوكی لەس���ەر گۆڕێكی س���اختە دەیالوێنێتەوە و بۆی دەگری. هاوتەریب ب���ەو هێڵە، چیرۆكی عەشقی ئەو شاعیرە و مینای درەخشانی هەیە، كە لەڕاس���تیدا ئەمە ئەو بیانووە راس���تەقینەیەیە، لە وەرزی كەركەدەندا دەبێتە س���ەرچاوەی هەموو تراژیدیاكان و چارەنووس���ی ه���ەردوو پاڵ���ەوان لە بناخ���ەوەڕا هەڵدەتەكێن���ێ و ئێس���تا و ئایندەیان دەكاتە خەونێكی ترسناكی پڕ

لە مۆتەكە.كەرك���ەدەن وەرزی كاس���تینی كاستینێكی س���ەنگین و ژمارەی گرینگن ل���ە كاری س���ینەمایی واڵتەكانی���ان و جیهان���دا. هەر لە خاتوو مۆنیكا بیلۆچی ئیتاڵیاییەوە بۆ بەهرۆزی وسوقی ئێرانی و یەڵم���از ئەردۆغ���ان و مولجیم بلگینی ت���ورك ت���ا دەگات���ە كەیه���ان كەلهووڕ ناس���راوی و بەتوان���ا وێنەگرێك���ی و ك���وردی وەك تورەجی ئەس���اڵنی. ئەم كاس���تینە بەو قورساییەش���ەوە، لە مانا گردبوون���ەوەی س���یمبوڵیكییەكەیدا، تواناگەلێك���ە ل���ە فیلمێك���ی جواندا بۆ لەس���ەركردنەوەی گەلێك و هێمایەكیشە بۆ هاوچارەنووس���یی ئینسان و خەونی

هاوبەشی بە ئازادییەوە.

رەواقدالوەر قەرەداغی *

*شاعیر و نووسەر

بە بۆچوونی بەڕێوەبەری تێیاتری شاوبوهنەی بەرلین و دەرهێنەری ش���انۆیی پڕبەرهەم، تۆماس ئۆیستەرمایەر، ئەگەر شانۆگەری بودجەی حكومی بۆ دابین نەكرێ���ت و لە ناو كۆمەڵگە رەگی خۆی دانەكوتێت، هەر نەبێت باش���ترە. ل���ەم وتارەدا، نووس���ەر ش���یكردنەوەیەك بۆ مەرجە »ماددی و روحیەكان«ی بووژانەوەی هونەری شانۆ دەكات، چونكە لە ئەوروپا، شانۆگەری نەك تەنها بە دەست سیاسەتی كەممەسرەفی )تقشف(ی حكومەتانەوە دەناڵێنێت، بەڵكو بە دەست ئارەزووی تەسلیمبوون

بە ئایدیۆلۆژیای زاڵیشەوە دەناڵێنێ.

لەو واڵتە ئەوروپیانەی كە خۆیان بە دیموكرات دادەنێ���ن، بەرژەوەندیی گش���تی حكومەت ناچار دەكات ب���اج وەربگرێ���ت و لە رێ���گای دامودەزگا جیاجیاكانیش���یەوە پارەكە س���ەرلەنوێ دابەش بكاتەوە، چونكە ئەم كارە بە راس���ت و پێویست دەزانرێت. بمبوورن لە نووس���ینی ئەم پێشەكیە الوازە، ب���ەاڵم پێ���م باش بوو بە بی���ری خوێنەر بێنمەوە كە ئاخۆ بیرۆكەی كاری گشتی تا چەند چووەتە ن���او جەرگەی خودی كۆمەڵگەكانمان كە یارمەتی تاكەكان و گرووپە كۆمەاڵیەتییەكان بدات تا كامەران بن؟ س���ەركەوتوو ب���ن؟ فێرببن؟ تا بیروبۆچوونی دیكە قبوڵ بكەن، تا كەسانی دیكە

و كۆمەڵگەكانی دیكە قبوڵ بكەن؟س���ەركەوتنی نیۆلیبرالی���زم ك���ە لە س���ااڵنی حەفتاكان لە چیكاگۆ دەستیپێكرد و بە رووخانی »سۆس���یالیزمی راس���تەقینە« خێراتر بوو، دوو ئاكامی لێكەوتەوە: هەڵگرتنی بەربەس���ت لەسەر بازاڕە داراییەكان و ئازادبوونیان، تایبەتاندنی ئەو خزمەتگ���وزاری و دامودەزگایانەی كە تا ئەوكات سەر بە كەرتی گشتی بوون. ئەم گۆڕانی پارادیگمە هاوكات بووە لەگەڵ لەدەستدانی شەرعییەتی شانۆ. بەشێكی زۆری چەپ لە ئەوروپای رۆژئاوا كە هەر خۆیان پێش���تر بە گومان بوون لە دامودەزگاكان، ئەوە ئەگ���ەر نەڵێین دژی دەوڵەت بوون، هیچیان بۆ نەمایەوە تەنها بەرگریكردن نەبێت لە دەوڵەت بەرامبەر بە هێرش���ی الیەنگ���رە تازەكانی بازاڕ،

ئەگەرچی ئەمەشیان لە ناچاری بوو.لە راستیدا، من خۆم خەون بە كۆمەڵگەیەكەوە دەبینم كە رزگاری بووبێت لە دەس���ت موڵكایەتی تایب���ەت، هەروەه���ا س���امان و دەرامەتەكانیش بە ش���ێوەیەكی یەكس���ان هی هەم���وو تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەیە بن. بەاڵم ئەفس���وس هێشتا زۆر زۆرم���ان م���اوە بگەینە ئ���ەم یۆتۆپیایە. لەمەش خراپتر، ئایدیۆلۆژیای بازاڕ پەڵەی تۆتالیتاریزم لە نێوچەوانی هەر بیرێك و هەر هەوڵێك دەدات كە بە ئاراستەی ئەم خەونە كاربكات. تەنانەت پرینسیپی بەشینەوەیەكی بەشەكی )جزئی( سامانەكان، ئەو پرینسیپەی كە بورژوازیی داگیركەر لە سەدەكانی نۆزدەهەم و بیس���تەمدا دایهێناب���وو، ئەمڕۆكە لە

مەترسیدایە. هەرچ���ی ئەوانەی ئەمڕۆ لەبەر مەترس���ییەكی گ���ەورەدان كەمێ���ك دوای دامەزراندن���ی رای���خ )ئیمپڕاتۆریەت(ی ئەڵمانی لە س���ااڵنی 1870 - 1871، لەو س���ەردەمەی كە پێیدەڵێن سەردەمی »دامەزرێنەران«، داهێنراون. واتە ئەوانەی كە زۆر كەم بەدامەزراوەیی كرابوون و بەرپرسیارێتییەكەیان دراب���ووە هێ���زی گش���تی واتە حكوم���ەت-، ئەو شتانەش ئەمانەن: هۆیە گشتییەكانی گواستنەوە، قوتابخان���ەكان، زانك���ۆكان، پەرتووكخان���ەكان، پاركەكان، هت���د. ئەوكات، ب���ورژوازی دەوڵەتی ئەمەی بە دەربڕینی هێزە م���اددی و روحیەكەی خۆی دادەنا. كەچی ئەمڕۆ، تەنها وەك كۆسپێك لە بەردەم گەش���انەوەی خۆیدا س���ەیری دەكات. ئ���ەو دام���ودەزگا كولتووریانەی كە ب���ە پارەی حكوم���ی بەڕێوەدەبرێن و جاران جێی ش���انازی دەستەبژێرەكانی كۆمەڵگە بوون، ئەمڕۆ بەشێكی

زۆریان شەرعیەتیان لە دەستداوە. ل���ە ئەڵمانیا، لەس���اڵی 1992ەوە 18 ش���انۆ یان داخ���راون یانیش تێكەڵكراون. بە پێچەوانەی فەڕەنسا، لە ئەڵمانیا تەنها حكومەتە هەرێمییەكان و ش���ارەوانییەكان كۆمەك���ی دارای���ی دەدەن���ە دامودەزگا و چاالكییە كولتوورییەكان. لە بەرلین، ئەگەرچی الفی ئەوە لێدەدرێ كە گوایە بەهەشتی هونەرمەندانی الوە، بودج���ەی كولتوور لە 2%ی خەرجییە گشتیەكان تێناپەڕێت. ئەگەر دایبنێین كە بەشی شانۆ بە ئۆپێراشەوە تەنها 1.1%ی ئەو

بودجەیە بێت )0.7% بۆ یەك تاكە ش���انۆ(، ئەوە ئەو قسە و باسانەی كە ئێستا لەسەر كەمكردنەوەی زیاتری ئەو بودجەیە دەكرێن نابەجێن و غەدرێكە لە ش���انۆ دەكرێت. رەوشی شانۆ لە هامبورگ كە دووەم گەورە ش���اری واڵتە، لەوەی بەرلین باشتر نیی���ە، چونكە بودجەی كولتوور 2.1% و بەش���ی

شانۆ و ئۆپێراش 0.9%یە.

لە پێناو خوێندنەوەیەكی دیكەی كۆمەڵگەدا

بورژوازی دەستی لەو بیرۆكە بناغەییە هەڵگرت كە وێنەیەك���ی بۆ خودی خۆی دروس���تكردبوو، وێنەیەك لەس���ەر ش���تێكی دیكە دامەزرابوو نەك لەس���ەر چاوچنۆكی و پارەپەرستی. هەرچی ئەو گومانكردن���ە قووڵەی چینە هەژارەكانیش���ە، كە ناهەقیش���یان نەبوو لەو گومانەیان، بەرامبەر بەو »پەرستگا بورژوازییانە« )واتە شانۆكان(، ئێستا لەگەڵ س���ەردەمدا دێتەوە. س���اڵ و نیوێك پێش ئێستا كاتێك لە ئەمس���تەردام بووم، شۆفێرێكی تاكس���ی كە زانی لە بواری شانۆدا كار دەكەم، بە گاڵتەوە پێیگوتم »ئێستا كاتی ئەوەیە پارەكانمان بدەن���ەوە!«. ل���ەم كاتەدا، حكومەت���ە تازەكەی هۆڵەندا تازە دەس���تیكردبوو بە ش���ااڵوێكی بێ

پێشینەی پاكتاوی كولتووری. ئەم كەش���وهەوایە بە ئەوروپادا باڵوبووەتەوە. هەڵوەش���اندنەوەی كولت���وور، كە لێ���رە و لەوێ و ب���ە پل���ەی جیا جیا ل���ە تەواوی كیش���وەری ئەوروپ���ادا هەس���تی پێدەكرێت، ل���ە ئیتاڵیا و بەتایبەتی ل���ە هەنگاریا زۆر زی���ادی كردووە. لە هەنگاریا، دژایەتیكردنی رۆشنبیری لەالیەن چینی فەرمانڕەواوە هەروەها ئەو دروشم و لێدوانانەی كە بە ئاشكرا دژی جولەكە و كەسانی هۆمۆسێكسوالن وایان كرد بەڕێوەبەری شانۆی نیشتمانیی بوداپێست البدرێت و كەسێكی چڵكاوخۆری سەر بە حیزبی فیدێس لە جێی دابنرێت، كە حزبێكی راستڕەوی

نەتەوەپەرستە.جگە لەم���ە، دیاردەیەكی دیك���ەش پەیدابووە ك���ە وا بۆ 10 س���اڵێك دەچێت زیانێكی زۆری بە ش���انۆ گەیاندووە. بە بیانووی ئەوەی گوایە هانی دەزگا سەربەخۆكان دەدەن و پشتگیرییان دەكەن، هات���وون هونەرمەندانی ش���انۆیان تێكبەرداوە و

ناكۆكی و دووبەرەكییان خستووەتە نێوانیانەوە. ئەوانەی پشتگیری لە ش���انۆی ئازاد یان شانۆی ناڕەس���می دەكەن سبەی تا ئێوارێ هاتوهاواریانە گوای���ە ئەوان باش���تر ئەو پاران���ە بەكاردێنن كە دامودەزگا گشتییەكانی دەوڵەت هەڵیاندەلووشن. ئا بەم ش���ێوەیە خۆیان تەس���لیمی ئەپۆلۆژیای رۆحی س���ەردەم دەكەن، ئەگەرچی گومانی تێدا نییە پێش���یان خۆش نییە وابكەن، واتە: هونەری زیاترتان پێش���كەش دەكەین بەرامبەر بە پارەی كەمتر. المان س���ەیر نەبێت ئەگەر ئەم گوتارەی براكوژی الی ئەنجومەنە شارەوانییەكان و بەرپرسە كولتوورییەكان دەنگێكی باشی دابێتەوە، چونكە »ش���انۆی ئازاد« دوو س���وود دەبەخشێت: ناوە سەرنجڕاكێشەكەی بیرمان بۆ گەنجێتی، یاخیبوون

هونەری شانۆ و تەحەددای نوێ

»پاییزان مانگ بێ ئەندازە جوانە. ئەو كەسەی پێیوابێ كە مانگ هەمیشە ئاوها دیارە، ئەوا نازانێ جیاوازی چییە و ئەوەش شتێكە

مایەی داخ و ئەفسووسە«.ئەندرێ تاركۆڤسكی

ناوی فیلم: وەرزی كەركەدەندەرهێنانی: بەهمەن قوبادی

نواندنی: مۆنیكا بیلۆچی، بەهرۆز وس���وقی، بیران سات،

یەڵماز ئەردۆغان و بیلچیم بلگینمۆسیقا: كەیهان كەلهووڕ

وێنەگرتن: تورەج ئەساڵنی

ئیدی چیت لە خاك دەوێئەی گوایە لە كۆڵت نەبوونەوە؟

گۆڕیان هەڵكەندیت، ناووناسنامەتیان شوێنبزر كردگوتیان: مردوویت!

مردوویت ... یان زیندووكەس نازانێدەم بدروو

دیوارەكان لەسەر شانت هەڵبگرە و بڕۆ!

لە فیلمی وەرزی كەركەدەن – ەوە

*نووسین: تۆماس ئۆیستەرمایەر

لە بەرلین، ئەگەرچی الفی ئەوە لێدەدرێ كە گوایە

بەهەشتی هونەرمەندانی الوە، بودجەی كولتوور

لە 2%ی خەرجییە گشتییەكان تێناپەڕێت.

رەوشی شانۆ لە هامبورگ كە دووەم گەورە شاری

واڵتە لەوەی بەرلین باشتر نییە، چونكە بودجەی

كولتوور 2.1%ەو بەشی شانۆ و ئۆپێراش 0.9%یە

diplomatiqueنیسانی 192013MONDE diplomatique

LE

كوردی

ئاداری 2013 1919diplomatiqueMONDE diplomatique

LE

كوردی

بەڕێوەبەر Serge Halimi

جێگری بەڕێوەبەرAlain Gresh

بەڕێوەبەری كارگێڕیBruno Lombard

سەرنووسەرMartine Bulard

جێگری سەرنووسەرPierre Rimbert

دەستەی نووسەرانLaurent Bonnelli, Mona Chollet, Alain

Gresh, Renaud Lamert, Evelyne Pieiller,Philippe Rivierre, Philippe Rekacewicz

)cartographie), Anne-Cecile Robert

بەڕێوەبەری هونەریAlice Brazilay, Maria Ierardi

دیكۆمانتسیۆنOlivier Pironet

سكرتاریەتAnne Callait-Chavanel, Sophie Durand-NGO, Joseline Fleury, Monique Salomé

Tel: 00 33 )0( 153 94 96 01Fax: 00 33 )0( 153 94 96 26

ئەدرێس1- 3, rue Stephen- Pichon,

F- 75013,Paris

diplomatiqueMONDE

diplomatiqueLE

كوردی

diplomatiqueMONDE

diplomatiqueLE

فەرەنسا

كوردستان

لەالیەن كۆمپانیای رووداو باڵودەكرێتەوە

خاوەنی ئیمتیازئاكۆ محەممەد

سەرنووسەر نەزەند بەگیخانی

بەڕێوەبری نووسین سەالم سەعدی

بەڕێوەبەری هونەریحوسێن هیممەتی

ستافی وەرگێڕەكاندکتۆر ئاسۆ عەبدوڵاڵ حەسەن زاده، دکتۆر ئەحمەدی مەال، کانەبی محەممەد عەواڵ،

هەردی مێد، د. شوان جافر

دیزاین بەختیار مستەفا هونەر مەرجان

Tel: 00964 )0(750 488 5696info@monde- dediplomatique- kurde.comwww.monde- dediplomatique- kurde.com

ئەدرێسكۆمپانیای رووداو، شەقامی جەوهەر باپیر،

هەولێر – هەرێمی كوردستان – عێراق

هونەری شانۆ و تەحەددای نوێ

و رۆمانتیزم دەبات و لەگەڵ پارەشدا گرفتی نییە. هەروەها دەتوانێت بە پارەیەكی كەمیش ئیش���ی خۆی هەڵسووڕێنێت. لە راستیدا، كاربەدەستانی حكومی و بڕیاربەدەستانی سیاسی زۆر بە ئاسانی دەتوانن كۆمەك���ە داراییەكانیان ببڕن یان روو لە

هونەرمەندانی دیكە بكەن و كۆمەكیان بدەنێ.ئەم دۆخە شلۆقەی كۆمەكی دارایی وا دەكات هەر پڕۆژەیەكی شانۆگەری ئەگەر سەركەوتنێكی خێرای مس���ۆگەری نەبێت، جێبەج���ێ ناكرێت، ئەگەرنا دوور نییە ش���انۆكاران دووچاری قەیرانی دارایی ببنەوە و بكەونە سەر رینگ. بەاڵم لە هەمان كاتدا، ئەم دۆخە ئابوورییە ناهێڵێت كۆمپانیاكان و دەرهێنەرانی شانۆیی گەشەی ژیانی هونەرییان دوورم���ەودا بێت. بۆ ئ���ەوەی بەرگەی ئەم دۆخە بگرن، هونەرمەندانی بەناو »ئازاد« زۆرجار ناچار دەبن وردە ئیش���ی دیكە بكەن، ئەمەش بە خراپ لەسەر هونەرە ش���انۆییەكان دەكەوێت. هەرچی وردە ئیش���ەكانی دیكەی س���ەر شانۆشن، وەكو مەیك هونەرمەندانی ش���ێوەكار، دیكۆردانەران، ئەپ، وێنەكێش و هتد، ئەمانە لەبەر مەترس���یی

لەناوچووندان.هونەرمەندان ئەركێكی قورسیان لە ئەستۆیە، ئەویش ئەوەیە كە س���اڵ لە دوای ساڵ و نەوە لە دوای نەوە دەبێت واتایەكی تازە ببەخشنە شانۆ. شانسی دەستكەوتنی شوێنێك كە كۆمەكی بكرێت ناوەستێتە سەر ژمارەی داهێنەران و شانۆكاران. بۆ نموونە، زۆربەی ش���انۆكاران كەوتوونەتە نێو ئ���اوی كولتوورێ���ك، كولت���ووری دژایەتیكردنی دام���ودەزگاكان و ب���ە گومان���ەوە س���ەیری ئەم ش���انۆ گەورە و گران و س���ەنگینانە دەكەن كە ب���ۆ ماوەیەكی درێژ ب���ورژوا لەخۆباییەكان تێیدا خۆی���ان بادەدا و فیزیان لێ���دەدا. بەاڵم هەر ئەم شانۆیانەش���ن كە دەرفەتی كارمان پێدەبەخشن، ئامرازگەلێكی بەرهەمهێنانمان دەدەنێ كە بەراورد ناكرێن، بۆ ئەوەی گوێم���ان لە خوێندنەوەیەكی

دیكەی كۆمەڵگە بێت. گومان���ی تێدا نییە، ئێمە هێش���تا موهەریجی مۆدێرنین بۆ نوخبەیەك كە قبوڵی دەكات گاڵتەی پێبكەی���ن بۆ ئ���ەوەی ببێتە خ���اوەن ئیمتیازی لێبووردەیی و بێتە بەرچاوان و بش���توانێت خۆی بەخۆی پێبكەنێت. بەاڵم دەس���تبەرداربوون لەم ش���وێنانە، لەم ئامرازانە، وەك ئەوە وایە خۆمان باڵی خۆمان بكەین و ئیشی ئەو كەسانەش ئاسان بكەی���ن كە خەون ب���ەوەوە دەبینن نانمان ببڕن. لە دوای 2008، لە ئەمەری���كا ژمارەیەكی زۆری كۆمپانیاكان خۆیان لە كاری كۆمەك بەخش���ین كێشایەوە كە هەر ئەم كارە بوو لەناو كولتووری ئەمەریكیدا هەم بارانی دەباراند و هەمیش ئاسمانی س���اماڵی دروس���تدەكرد. هونەرمەندان زیانێكی

زۆریان پێكەوت و ئەوان باجەكەیان دا.جگە لە تێكچوونی بارودۆخی ماددی، ئێس���تا هونەرمەن���دان لە دوو قەیران���دا دەژین: قەیرانی رواڵ���ەت و قەیرانی ناواخن. ئەم چەند س���اڵەی دوایی، ئیبداعی ش���انۆیی بە مەبەست خۆی بە هەندێ تیۆرییەوە بەس���تووەتەوە كە بۆ هونەری پۆس���ت درامایی و » رۆڵگێڕان« زۆر رۆش���ن و سوودبەخش نەبوونە. سەیرە، ئەو شێوە تازانەی كە لە سااڵنی حەفتاكان و هەشتاكان پەیدابوونە هێش���تاش كاریگەرییان بەسەر پرینسیپ و رێسا بنچینەییە ئیستاتیكیەكانی بەشێكی زۆری شانۆ گشتییەكان و فێس���تیڤاڵەكاندا ماوە، هەرچەندە لەم رووەوە الساییكەرەوەكان هێشتا زۆریان ماوە مۆدێلەكانیان یەكس���ان بكەن. پێكهاتەكانی ئەم شانۆ بێتامە كە خۆی بە پێشەنگ دادەنێت، بەاڵم خۆی شانۆیەكی بێتام و كرچ و كاڵە كەچی خۆی

بە مۆدێل دادەنێت بۆ شانۆی مۆدێرن. س���تایلی ئەم شانۆیە دەوەس���تێتە سەر ئەو بیرۆكەیەی كە دەڵێت گوایە كاری شانۆنووس���ی چیتر لەم سەردەمەدا باوی نەماوە، سەردەمێك، گوایە مرۆڤ تەنها وەك كەسێك كە خاوەنی كار و كردەوەكان���ی خۆیەتی دەتوانێت پەیامی خۆی بگەیەنێ���ت. كە گوایە بە ق���ەد ژمارەی بینەرانی ئامادەب���وو راس���تیی زاتی هەن. ك���ە گوایە ئەو رووداوانەی لەس���ەر ش���انۆ نواندنیان بۆ دەكرێت هیچ راستییەكی ئەوتۆ دەرنابڕن كە الی هەمووان پەس���ەند بێت. كە گوایە ئەزموونە پچڕپچڕەكەی ئێم���ە لەگەڵ جیهان���دا تەنها لەناو ش���انۆیەكدا پێش���كەش بكرێت، خۆی پارچ���ە پارچە بووە و تێیدا ژانرە ئەدەبیەكان لەس���ەر یەكتر دانراون: جەستە، س���ەما، وێنە، ڤیدیۆ، مۆسیقا، قسە... ئ���ەم چوونەناویەك���ەی هەس���تەكان ب���ە بینەر دەڵێت كە تا هەتایە ناتوانێت س���ەر لەم جیهانە بێسەروبەرە دەربكات و تێیبگات، كەواتە ماقوڵ نیی���ە بچێت لەم جیهانە بە دوای هۆكارەكان یان

تاوانباراندا بگەڕێت. بە هەمان شێوەی هاوتا سۆسیالیستییەكەی، ئەم »ریالیزمە كاپیتالیس���تیەش« كە ماكیاژی ئایدیۆلۆژی���ا س���ەركەوتووەكەی دەكات و جوانی دەكات، لەو راس���تتر و بەهێزت���ر نەبێت كەمتر نییە. ل���ە جیهانێكدا كە بیروب���اوەڕی نیۆلیبراڵ بە س���ەریدا زاڵە، هیچ شتێك بە قەد ئەم قسانە چێژ ب���ە س���وودمەندانی ناگەیەنێت: كەس هیچ بەرپرس���یارێتییەكی نییە، ئەم جیهانە ئەوەندە ئاڵ���ۆزە ك���ە هەر هەوڵێ���ك بۆ تێگەیش���تن لە

میكانیزمەكانی جگە لە وەهم هیچی دیكە نییە.زۆر ئاساییە كە ئەگەر گشت نوێنەرانی شانۆی پۆست درامایی لەگەڵ ئەم بۆچوونەدا نەبن. كاری هەندێ كەس���ایەتیی شانۆی دۆكیومێنتاری وەكو

كۆمەڵ���ەی ئەڵمانی ریمین���ی پرۆتۆكۆل )1(، یان شانۆنووسی سویسری میلۆ راو )2( كە زۆرجاران خۆی لە قەرەی رۆژنامەگەری دەدات، پێدەچێت كەڵك���ی زیات���ری هەبێت و زیاتر عەقڵ رۆش���ن بكاتەوە لە چاو زۆربەی ئەو شانۆگەرییانەی كە بە شێوەیەكی ئاسایی مۆنتاژ دەكرێن. سەركەوتنی ئەم ش���انۆیە لەوەدایە بە شێوازی تایبەتی خۆی تیشك دەخاتە سەر قەیرانی شانۆی كالسیكی. بە تەركیزكردنە سەر بەرهەمە كالسیكییەكان، شانۆی كالس���یكی خۆی لە واقیع دابڕیوە. ئیستاتیكای كالسیكی كە زۆر لە خەمی ئەوەدا نییە تەنانەت كەمترین زانیاریش لەس���ەر ژیانی رۆژانەیان بداتە جەماوەر، وا بۆ 30 ساڵێك دەچێت خۆی خەریك

كردووە بە رابردووەوە و بە چاوێكی پیرۆز سەیری دەكات.

لەناو ئەم بازنە داخراوە یان ئەم بازنە پێچاوپێچە س���ەر بەرەوژێ���رەدا، ئ���ەو پەیماننامەی���ەی كە شانۆگەری بە كێشە سیاسی و كۆمەاڵیەتییەكانی سەردەمی خۆی دەبەس���تێتەوە چاری نییە هەر دەبێت هەڵبوەش���ێتەوە. تەنانەت كار لە شانۆش دەكات، چونكە ش���انۆگەران هەست و نەستیان لە ش���انۆگەرە كۆنەكانەوە وەردەگ���رن نەك لە خودی جەس���تەی خۆیان. لە ئاكام���ی ئەمەدا، خەڵك���ی ئەزمووندار لە ژیان���ی رۆژانەی خۆیان لە چاو ش���انۆگەرە كالس���یكییەكان پتر خۆیان پێشان دەدەن بەوەی شتیان پێیە بۆ گێڕانەوەی بەس���ەرهاتەكانی ئەم جیهانە، كە دەبووایە ئەمە

ئیشی شانۆگەران بێت نەك خەڵكی ئاسایی. ئەمەیە جەوه���ەری قەیرانەكە. بۆ ئەوەی لەم قەیران���ە دەربازی بێت، ش���انۆ دەبێت بیرێك لە پەروەردەكردن و راهێنانی ئەكتەرانی خۆی بكاتەوە جا بە هەر شێوەیەك بێت. بێرتۆلت برێخت كە لە بێرلینەر ئانسامبڵ دەرهێنەری شانۆیی بوو، داوای لە ئەكتەرەكانی دەكرد رووبەڕووی واقیع ببنەوە، بڕۆن ئامادەی دانیشتنەكانی دادگا بن، بچنە ناو كارگەكان بۆ ئەوەی لە رەفتاری خەڵكی تێبگەن، هۆیەكانی بزانن. منیش هەمان شت دەكەم لەگەڵ ئەكتەرەكانی خۆم، داوایان لێدەكەم لە ژیاننامەی خۆیان، لەو ش���تانەی كە رۆژانە بە چاوی خۆیان

دەیانبینن، سوود وەربگرن.ت���رس ل���ە خۆدابەزاندن���ی كۆمەاڵیەت���ی چ كاریگەرییەك���ی بەس���ەر ئەكتەران���ەوە دەبێت؟ ئامانجی سەركەوتن چۆن كار لە هەست و نەست و ئارەزوو و س���ۆزمان دەكات؟ ت���ا چ راددەیەك ژیانی تایبەتیمان دەچێتە ژێر باری پێگوتنەكان )امالئ���ات(ی رۆڵگێڕان؟ چەند كاری ش���انۆیی بە هۆی هەلومەرج���ی كۆمەاڵیەتیی ئەكتەرێكی كەمدەرامەتەوە شكس���ت دێنێت؟ بۆچی چەندین وشەی زۆر جوان و ناسكمان هەن بۆ شیكردنەوەی و خۆشەویس���تی و هاوس���ەری پەیوەندیی���ە سێكس���ییەكانمان، كەچی وش���ەمان لێبڕاوە بۆ باسكردن لە داتەپینی سیاسیمان »سیستەمێكی گەندەڵ«؟ بۆچ���ی چێژ دەبینین لەوەی باس لە بارە دەروونییە ناهەموارەكەمان بكەین؟ باش���ە بۆچی ب���ە هەمان دڵەوە مامەڵە لەگەڵ كێش���ە كۆمەاڵیەتیی���ەكان ناكەی���ن كە وا 20 س���اڵێكە ژمارەی���ان هەتا دێت زیاتر دەبێ���ت، لە كاتێكدا كارێكی زۆریان لە جەستە و رۆحی ئێمە كردووە: س���ەعاتی زۆری كار، بەژمارەبوونی ژیانی رۆژانە، ناچاری بەردەوام بەردەس���ت بیت و پەیوەندیت پێ���وە بكەن، نامەی پەیوەند بە ئیش تا درەنگی شەویش هەر بۆت دێت، دەبێت ژیانی خۆم بۆ ئەو كۆمپانیایە تەرخان بكەم كە ئیشی داومەتێ، وەك

بڵێی هاوسەرگیریم لەگەڵ كۆمپانیاكە كردبێت.ئەم واقیعەی باسمكرد تا سەر ئێسقان چووەتە ناخ���ی هەموو كەس���ێكەوە. ئ���ەدی چی دەڵێی سەبارەت بە زیادبوونی وتار و هەواڵ لە میدیاكان لەسەر نەخۆشییەكانی پەیوەست بە كار، سترێس، خەمۆكی، سیندرۆمی ش���ەكەتبوونی پیشەیی؟ فیكری ئابووری چووەتە نێو دەمارەكانی خوێنی كۆمەڵگەی مۆدێرن و جەستە و رۆحی تێكداوین

و شێواندوویەتی.

پەناگەیەك بۆ هێزە نوێگەرەكان

ئەم خاڵەیە كە دەبێت ش���انۆ باس���ی بكات. ئەمەیە كە ئێمە دەمانتوانی بیهێنینە سەر شانۆ و نواندنی بۆ بكەین و لێهاتووانە خەیاڵی خۆمان بە ئاوی ئەو كانییە ئاوبدایە كە خەڵكی دەوروبەرمان ئاو دەدات. بە بۆچوونی من باش���ترین شانۆ ئەو ش���انۆیەیە كە پەیمانێكی نهێنی بە خۆی داوە تا

باسی هەموو ئەم پرس و بابەتانە بكات. شانۆیەك كە لەالیەن حكومەتەوە پارەی بۆ دابین دەكرێت، ناچێتە ژێر باری لۆژیكی پێشبڕكێ، بەاڵم لەگەڵ ئەمەشدا، بیرۆكە و كەڵكەڵەكانی قازانج تا دێ���ت زیاتر كاریگەری پەیدا دەكەن. كۆمەڵگەش رەنگە متمانەی بە خۆی پەیدا بكردایەتەوە ئەگەر هەندێ موهەریجی بوێری هەبووایە و ئاوێنەیان بۆ راگرتایە، وایان لێبكردایە پرسیار لە خۆی بكات و

بە ئاشكرا گاڵتەی پێبكەن. شانۆ دەكرێت ئەمە بێت: پەناگەیەك بۆ هێزە نوێگەرەكان، كاتێك ئەو دەزگایانەی بۆ گێڕانەوەی چیرۆك���ی دونی���ا تەرخانكراون دەبن���ە نێچیری خواس���تی قازانج كە لەگەڵ نەبوون���ی ئازادییان دێتەوە، بەڵگەش بۆ ئەمە، س���ەیری تەلەڤزیۆن بكە ب���ۆت دەردەكەوێت. میدیاكان كە هەتا دێت زیاتر سەربەخۆیی خۆیان لە دەستدەدەن، جۆرێك ل���ە نائومێدییان دروس���تكردووە، ئەمە وەاڵمێكە لە وەاڵم���ەكان بۆ ئ���ەو پرس���یارەی كە بۆچی ئ���ەو هەموو خەڵكە بە تایبەت���ی گەنجان روو لە شاوبوهنە دەكەن، چونكە بە شوێنێكی دادەنێن كە تا ئێستاش ئازادیی رۆڵ بینین و بیركردنەوەی تێدا ماوە. شوێنێكە دەتوانین جەستەی شێواوی مرۆڤی تێدا ببینین، ئەو جەستانەی لە بەر نەرمی

خواروخێچ بوونە.جگ���ە لەم���ەش، لە ش���انۆ ش���تێك چوو و بەسەرچوو، ناكرێت چەندین جار دروستیبكەیتەوە یان مۆنتاژەكەی بگۆڕی وەك ئەوەی لە س���ینەما دەكرێت. ش���انۆ لێرە و ئێستایە كە ئەكتەر رۆڵی خ���ۆی دەگێڕێ���ت و بینەریش، كە پس���پۆڕە لە سەیركردن، بڕیار دەدات كە ئاخۆ شانۆگەریەكەی بە دڵە یان نا. لەم جیهانە دیجیتاڵەی ئێستاماندا كە شاشەیەكی دوو رەهەندی واقیع دەگوازێتەوە،

نیسانی 2013

سەرچاوە و پەراوێزەكان:

)1( ئ���ەم ن���اوە واتای ئەوەیە كە كارە ش���انۆییە ئەزموونییەكانی چەندین هونەرمەند شانۆ و واقیع

تێكەڵ بە یەكتر دەكەن.وتارنووس���ێكی و ش���انۆیی دەرهێنەرێك���ی )2(سویسریە ئیش لەسەر ئەو كارە شانۆییانە دەكات كە ب���اس لە توندوتی���ژی دەك���ەن وەكو جەنگی رواندا، دادگاییكردنی چاوشێسكۆ و خێزانەكەی لە

رۆمانیا...

ئەدی چی دەڵێی سەبارەت بە زیادبوونی

وتار و هەواڵ لە میدیاكان لەسەر نەخۆشییەكانی

پەیوەست بە كار، سترێس، خەمۆكی،

سیندرۆمی شەكەتبوونی پیشەیی؟ فیكری ئابووری چووەتە نێو دەمارەكانی

خوێنی كۆمەڵگەی مۆدێرن و جەستە

و رۆحی تێكداوین و شێواندوویەتی

ئیش و ئەركی ش���انۆ تەنها لەم ساتە دەگمەنەدا دەردەك���ەوێ: كارێكی خەیاڵ���ی باس لە جیهانی

واقیع دەكات.

*دەرهێنەری ش���انۆیی و بەڕێوەبەری ش���انۆی شاوبوهنە لە بەرلین

وەرگێڕانی لە فەڕەنسیەوە: كانەبی محەممەد عەواڵ

)tipperarynorth.ie :فۆتۆ(

20 نیسانی 2013 - لومۆند دیپلۆماتیك

diplomatiqueMONDE diplomatique

LE

كوردی

ئەحمەدی مەال *

یەكێك لە تەقلیدەكانی نووسین بە زمانی كوردی لە شێوە دەرەكییەكانیدا بانگەشە بۆ عەقاڵنیەت دەكات و دەیەوێت بە زیهنیەتێكی سارد و ئەكادیمیس���تیانە خۆی گەاڵڵە بكات و بێوچ���ان داوەتیش���مان دەكات پرس���یار بورووژێنی���ن و گومانچاندن بكەینە ئامرازێك بۆ تێگەیشتن. بەاڵم بە وردبوونە و دیققەتدان لە خودی ئەو نووسینانە، ئەوەمان لەال روون دەبێتەوە كە ئەم نووس���ینانە بە نەبرەیەكی گەاڵڵەك���ردووە، فیكرەكانی���ان رۆمانس���ی هەڵبەتە مێژووی ئەم نەبرەیەش پاش���ماوەی كەلەپوورێك���ی پێش���ینەیە و پێویس���تی بە توێژینەوەیەك���ی زۆر هەیە، بەاڵم بەش���ێكی زۆری دەگەڕێتەوە بۆ سەرجەم ئەو هەست و شعوورانەی لە دەوری بێبەریبوون و حیرمان و داپڵۆس���ینی دەروونی و ویژدانی پەنگیان خواردووەتەوە كە بەرهەمی مێژووی خۆمانە. هەروەها پاشماوەی رەوانبێژییەكی مینبەریشە ك���ە هەر ل���ەوەوە كەرەس���تە زارەكییەكانی هەڵهێنج���اوە: ل���ە جیات���ی پەنا ب���ردن بۆ ئەنجەت و نموون���ە و لۆژیك، كەلێنەكان بە كەرەسە ئینفیعالییەكان پڕ دەكاتەوە، وەكو ختووكەدانی و ورووژان���دن دووپاتكردنەوە، س���ۆز و باوش���ێنكردنی دوروونێكی ماندوو و

هتد ....ئەم گوتارانە نابنە فاكتەری دروستكردنی هۆشیاری، بەڵكو زۆر بە پێچەوانەوە هەندەی دیك���ە خوێنەرێك دروس���تدەكەن ئاڵوودەی ئەم كەش���وهەوایە بكرێت كە هەندەی دیكە ببووژێنرێتەوە. تێیدا بێبەریبوون هەس���تی وەك���و تراوێلكەیەكی لێ���دێ، تینوو بۆ الی

خۆی راكێشێت. یەكێك لە خەس���ڵەتەكانی ئەم نووسینە خ���ۆی بە گرێ���ی »هەڵوێس���تخوازی«یەوە هەڵدەواس���ێ. لێرەدا دەبێ »هەڵوێس���ت« ل���ە »هەڵوێس���تخوازی« ج���ودا بكرێتەوە، یەكەمیان بە رامان و راڤەكردن و لێكۆڵینەوە دێتە دی و لە خزمەتی زۆرینەش���دا كۆتایی دێت، كەچی چەمكی دووەمیان تەنها فاكتەر پاڵپێوەنەری بێت، چوونە سەر سەكۆیە، خۆ نمایش���كردنە و رۆڵی ئیستیهالكی دەبینێت. نابێت ئەوەش���مان لەبیر بچێت كۆكردنەوەی بینەر لە دەوری س���پێكتال زۆر ئاس���انترە ل���ەوەی رچەیەكیان پێ نیش���ان بدرێت بۆ

ئەوەی خۆیان رێگای خۆیان بكەنەوە.دەش���ێ ناوی »رۆمانس���یەتی نوێ« لەو دەقانە بنرێت. دەقێكی جمكانەیە و ناتوانێت لە یۆڵداش���ە كۆمەاڵیەتیەكەی جودا بێتەوە. ئەو پەت���ە وەهمییە ب���واری ناداتێ جیهان تەی بكات و لە ف���ەزای نوێ بگەڕێت. واتە نووسینێكە لە نێوان دوو جەمسەر دەڕوێ و لەو نێوەندە ئیش دەكات. بۆیە بەبێ ویست ترۆتیس���كیانە دەیەوێ لەنێو »شۆڕش���ێكی ئەزەلی« بژێ���ت. واتە لە نێو شۆڕش���ێكی خەیاڵی، ئەگەر نەگوترێت لە نێو خڵتەكانی

شۆڕشدا توێشووی خۆی پەیدا دەكات.ئەم دی���دە و بۆچوونە بە ش���ێوەیەك لە شێوەكان ترنجێندراوەتە نێو دەقی ئەدەبی، دەقی ش���یعری بەش���ی ش���ێری ل���ەم بوارە بەركەوتووە. هەندەی لە خەیاڵی رەتكردنەوە دەژێ، هەن���دە نەیتوانییە كەرەس���ەكانی بە شێوەیەك بئافرێنی كە رەتكردنەوە ئاوێتەی زمان بكات و ئاسۆكانی گوزارشتی پێ بەرین بكرێ���ت. هەندەی دەق خۆی بە داواكارییەوە هەڵدەواس���ێ، هەن���دە خ���ۆی ب���ە زمانەوە هەڵنەواس���یوە. بۆی���ە زمانێك دێت���ە ئاراوە كەفوكوڵ و جۆش���وخرۆش دەبن���ە داینەمۆ و بزوێن���ەری. هەر بۆیە بانگەش���ەكردن بۆ

بەرپاكردنی شۆڕش���ێكی كۆمەاڵیەتی، تەنها عەجولییەكی رۆمانسی لێ دەمێنێتەوە، نەك بەرهەمی رامانێك و رۆچوون و پش���كنینێكی

ورد.خودی ئەو نووسینە چەند رەگەزێك دەگرێتە خۆی، دەكرێ بەمجۆرە ئاماژەیان بۆ بكرێت: چەمكی »مەرگ« وەك دەرچە و دەروازەیەك بۆ خەالس���بوون خۆیمان پێ دەناس���ێنێت، بێگوم���ان لێ���رە دەبێت باس ل���ە مەرگێكی

مەجازی بكرێت، چونك���ە لە هەموو مێژووی ئەدەبیات���ی كوردیدا، نووس���ەری خۆكوژمان نەبووە! ئەم بانگەشەكردنە بۆ لەناوچوون و مەرگ، ئەنجامی ئەو شكس���تە زیهنییەیە كە ناتوانێت دەس���تكاری هەلومەرجەكانی ژیان ب���كات. هەموو پرۆژەیەك���ی واقیعی خۆی لە خ���ۆی دا چۆك دادەدات. ختووكەدانی مەرگ لە پێناو ژیان نییە، بەڵكو ئەنجامی شكستە. ئەم���ە بەو مانایەش نابێ���ت لێكبدرێتەوە كە

چەمك���ی مەرگ ل���ە رامانە فەلس���ەفییەكان زەوت بكەین و بوارێ���ك نەمێنێتەوە بۆ ئەم دیاردەیەی كە ل���ە زەمانی ئەنكیدۆوە مرۆڤ

پێوەی ئاڵوودە بووە، بخەینەالوە.ترنجاندن���ی م���ەرگ و هەڵهاتنێكی زیهنی ل���ە ژیان بە تەنها تاقە ئەنجەتێك مەیس���ەر نابێت و پاساوی فیكرەی »ژیان بێ مانایە« خۆی خۆی پووچ دەكاتەوە. رەگوڕیشەی ئەم بۆچوونە بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ ئەدەبیاتی

كالسیكی و بەشێكی بۆچوونە رووكەشەكانی سۆفیگەرییە كە بە چاوێكی زۆر بێ بایەخەوە س���ەیری ژیانی كردووە و هەموو هەوڵێكی لە گەیش���تن بە یار و گەیش���تن بە حەقیقەتی بااڵ تەس���كردووەتەوە، رەنگە بەشێكیش���ی بگەڕێت���ەوە بۆ ئەدەبیاتی »ئەبس���ورد« كە لە ف���ەزاو ئاووهەوای رۆژئ���اوادا ئەم رێبازە سەرهەڵدەدات و خاوەن رەگوڕیشەی مێژوویی و كەلت���ووری تایبەت���ی خۆیەت���ی، بەاڵم بە پچڕپچڕی و بەبێ سیاقە گشتییەكەی دەگاتە

الی ئێمە.رۆش���نبیریی وا دەكات، دراوان���ە ئ���ەم و پەنه���ان ش���ێوەیەكی ب���ە رۆمانس���ی، زۆرجاریش لێزانانە، ب���ە بێ ئەوە جاڕی بۆ لێبدرێت، لە هەوڵی ئەوەدایە بكەوێتە پێش كاروان. ئارەزوومەن���دە ئااڵیەك���ی وەهم���ی بگرێتە دەس���تەوە و جەماوەری خوێنەریش بداتە دوای خۆی. بەرەو كوێ، رەنگە خۆشی

نەزانێ!لە ژێ���ر پ���ەردەی خ���ۆ ب���ە قوربانیزان ئەم خۆخس���تنە پێش���ەوەیە تەرح دەكات. قوربانیی���ەك ك���ە تەنها لە س���ەر رووپەلی كاغ���ەزدا وجوودی هەی���ە، ئەگینا بە واقیع، چ كۆمەاڵیەت���ی بووبێت، چ لە ئاس���تەكانی دیكەی ژیان وجوودی نییە. وەكو هەڵبژاردنی هاوتەریبی نووسەر لەگەڵ چەمكی قوربانیداندا بە ش���ێوەیەكی ئۆتۆماتیك���ی بێتەدی، وەك بڵێی بە پێچەوانەوە، كردەی نووس���ین هیچ پاساو و هیچ واتەیەكی دیكە هەڵنەگرێت. ئەم چەمكە، واتە چەمكی قوربانی، لە رۆژهەاڵتی دێرینی ئێمەدا، رەگوڕیشەی زۆر كۆنە، بۆیە بە ئاسانی تێكەڵ بە چەمكە گەردوونییەكان دەبێت. ئەوەی بوار دەدات ئەم جۆرەنووسینە لەس���ەر پێ راگرێت، چەمكی گەردوونییە، بە واتایەكی دی، نووس���ەر بانگەشە بۆ كەش و ئاووهەوایەكی گەردوونی دەكات، هەوڵێك بۆ دامركاندنەوەی دەروونی خوێنەری ، چەمكی گەردوونی خاكێكی زۆر ب���ە پیتوبەرەكەتە، هەم���وو چەمكێك جوغزی نیش���تیمان تەی ب���كات و موخاتەب���ەی هەموو ئینس���انییەت بكات، بە رزگاربوون ل���ە ئافەتی خۆماڵێتی لێكدەدرێتەوە. بەاڵم هەر ئەم گشتگیرییەشە زۆرج���ار خۆی لە نێو بەتاڵی���دا دەبینێتەوە. بەرەو گش���تگیر، زمانێك���ی بەكارهێنان���ی عەدەمییەتێ���ك داوەتم���ان دەكات و پش���ت لە س���ەرجەم ئەو وردەكاری و تەفاس���یالنە دەكات كە خ���ودی ژیان پێكدەهێنن. واقیعی ئێمە، س���ەرباری ئەوەی گرێدراوی واقیعێكی گەردوونییە، بە تایبەتی لە دوای شەپۆلەكانی جیهانگیرییەوە، ب���ەاڵم بۆ ماوەیەكی یەكجار زۆری دیك���ە، تایبەتمەندیی���ە زمانەوان���ی و كۆمەاڵیەتی و ژێرخانی دەروونی و كارەكتەر

هتد، زۆر تایبەت و جودان.ئەم زمانە گش���تگیرە، دیسانەوە هەندەی دیك���ە ئەو نەبرە رۆمانس���ییە تیژتر دەكات، هەندەی دیكە رۆدەچێتە نێو عەقڵ و دەروونی

ئینسانی الی ئێمە.نەبوونی ئاڵووێرێكی بابەتییانە، لە غیابی عەقڵێكی گەورە كە بتوانێت بە نێو ژانرەكاندا گوزەر بكات، بەبێ ئەوەی تووش���ی ساتمەی گەورە بێت، وایكردووە، بەرهەمی ئەدەبی، بە تایبەتی رەگەزی شیعری لە دەور چەمكگەلێك خول بخۆن���ەوە كە تا س���ەربەرز بكەیتەوە،

هەندە سنوورەكانت لێ تەسك دەبنەوە.

رۆشنبیر و رۆمانسیەت

* مامۆستای زمان و ئەدەبیاتی فەرەنسی، لە زانكۆی كاستییا المانچا - ئیسپانیا

Virna Mulino كاری هونەرمەند