ksiazka_cala dobre praktyki śląskie

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie

1


EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCEDowiadczenia dolnolskieOpracowanie

Instytut Rzeby Spoecznej Fundacja im. Josepha Beuysa

Wrocaw 2010

1


Autorzy publikacji: Ewa Miszczuk, Monika Miszczuk-Wereszczyska Autor artykuu: Piotr Marek Radzimiski Wsppraca merytoryczna: Magdalena Adamowicz Projekt okadki, opracowanie graczne: Jarosaw Augustyniak Zdjcia z realizacji projektu: Atanas Atanassov (archiwum fundacji IRS) Korekta: Agnieszka Kos ISBN 978-83-60732-45-8Wrocawskie Wydawnictwo Naukowe ATLA 2 54-058 Wrocaw, ul. Samotna 8a tel./fax: 0-71/354-30-54, 353-29-26 e-mail: [email protected] www.atla2.com.pl

2


Zarzd Instytutu Rzeby Spoecznej pragnie zoy podzikowania: 3 Kierownictwu oraz Pracownikom dolnolskich instytucji, praktykom oraz ekspertom Ekonomii Spoecznej za otwarto i wszelk udzielon pomoc w realizacji projektu, 3 Naszym Partnerom za nieocenione wsparcie merytoryczne oraz instytucjonalne, 3 Ministerstwu Pracy i Polityki Spoecznej za udzielone wsparcie nansowe oraz moliwo realizacji projektu. 3

SPIS TRECI

Spis treciWSTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Problematyka diagnozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Pojcie ekonomii spoecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Badana zbiorowo. Prba badawcza: praktycy i eksperci ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Metoda badawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Analiza rde wtrnych (desk research). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Wywiady pogbione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 I. SPDZIELNIA SOCJALNA MIT I RZECZYWISTO Piotr Marek Radzimiski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Literatura: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 II. MAPA DOLNOLSKIEJ EKONOMII SPOECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.1. Dolnolska ES na tle Polski: analiza rde wtrnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2.1.1. Dziaalno w organizacjach pozarzdowych i wolontariat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2.1.2. Poziom przedsibiorczoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2.1.3. Spdzielczo i spdzielnie socjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 2.1.4. Inne podmioty ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 2.2. Podmioty ekonomii spoecznej na Dolnym lsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2.3. Sieci parterstw dolnolskiej ES: badania wasne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 III. LOKALNA DEFINICJA EKONOMII SPOECZNEJ W WIADOMOCI BADANYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3.1. ES w oczach ekspertw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 3.2. ES w oczach praktykw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 IV. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH PRAKTYKW EKONOMII SPOECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 4.1. Obszary dziaania podmiotw-ekspertw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 4.2. Obszary dziaania podmiotw-praktykw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 4.3. Kondycja ekonomiczna praktykw ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 4.4. Plany inwestycyjne praktykw ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 V. ANALIZA SWOT LOKALNEJ EKONOMII SPOECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 5.1. Warunki sprzyjajce rozwojowi ES na Dolnym lsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 5.1.1. Mocne strony ES. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 5.1.2. Szanse ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 5.2. Bariery rozwoju ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 5.2.1. Sabe strony ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 5.2.2. Zagroenia ES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 VI. MAPA POMOCY DOLNOLSKIEJ EKONOMII SPOECZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 6.1. Dotychczasowe formy wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 6.2. Oczekiwane i zalecane formy wsparcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104 VII. DOBRE PRAKTYKI EKONOMII SPOECZNEJ: POLSKA I DOLNY LSK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 7.1. Dobre praktyki w Polsce: analiza rde wtrnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 7.1.1. Zakad Introligatorsko-Drukarski Stowarzyszenia Teatr Grodzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 7.1.2. arska Spdzielnia Socjalna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 7.1.3. Pensjonat U Pana Cogito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 7.1.4. Lokalne Centrum Integracji Spoecznej Pitkowo przy Stowarzyszeniu ETAP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 7.1.5. Stowarzyszenie Bank Drugiej Rki (BDR). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 7.1.6. Spdzielnia Socjalna Szansa i Wsparcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 7.1.7. Spdzielnia Usugowo-Handlowo-Produkcyjna w Byczynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 7.1.8. Stowarzyszenie Dla Ludzi i rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120 7.1.9. Wsplnoty prowadzone przez Stowarzyszenie Pomocy Wzajemnej By Razem. . . . . . . . . . . . . . . . . . .121

4

SPIS TRECI7.1.10. Spdzielnia Socjalna WwwPromotion. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 7.2. Dobre praktyki na Dolnym lsku: badania wasne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 7.2.1. Spdzielnia Socjalna Austeria Krokus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 7.2.2. Wielobranowa Spdzielnia Socjalna Arkadia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 7.2.3. Spdzielnia Socjalna Mona Lisa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 7.2.4. Spdzielnia RAZ-DWA-TRZY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 7.2.5. Zakad Aktywizacji Zawodowej Rosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130 7.2.6. Centrum Integracji Spoecznej Wrocaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 7.2.7. Towarzystwo Ubezpiecze Wzajemnych CUPRUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132 Wnioski i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 Inne materiay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 Spis wykresw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140 Dolnolskie praktyki Ekonomii Spoecznej. Galeria zdj z realizacji projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141

5


WSTPW niniejszej publikacji zawarto wyniki socjologicznej diagnozy aktualnego stanu ekonomii spoecznej na Dolnym lsku. Badania terenowe przeprowadzono w drugiej poowie 2010 roku w ramach projektu pt.: Ekonomia spoeczna w praktyce dowiadczenia dolnolskie. Przedsiwzicie to zostao zrealizowane ze rodkw otrzymanych od Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej w ramach Programu Operacyjnego Funduszu Inicjatyw Obywatelskich w 2010 roku. Gwnym celem projektu byo wspieranie rozwoju regionalnego modelu ekonomii spoecznej (ES) jako elementu modelu oglnopolskiego, podniesienie jakoci i zwikszenie zakresu wsparcia dolnolskich podmiotw ekonomii spoecznej (ES). Realizacj celu gwnego umoliwia diagnoza dotychczasowej praktyki i barier rozwoju ES, ze szczeglnym uwzgldnieniem rozwoju przedsibiorczoci spoecznej w ramach spdzielni socjalnych na Dolnym lsku. Rwnie wanym celem zrealizowanego zadania byo zwikszenie zainteresowania i poziomu wiedzy na temat ekonomii spoecznej, a przez to upowszechnianie i promocja idei przedsibiorczoci spoecznej oraz dolnolskich i oglnopolskich dobrych praktyk w tym obszarze. Jak wynika z zarwno ze wstpnych obserwacji, jak i omwionych tutaj bada, niski poziom oglnej wiedzy spoecznej, jest jedn z najistotniejszych determinant problemw z jakimi borykaj si dolnolskie podmioty. Poznanie dotychczasowych warunkw sprzyjajcych oraz barier funkcjonowania, ma zoptymalizowa moliwoci rozwoju ekonomii spoecznej na Dolnym lsku, ze szczeglnym uwzgldnieniem przedsibiorczoci spoecznej realizowanej przez lokalne spdzielnie socjalne. 6


Problematyka diagnozyJak wynika z naszych wstpnych analiz, dotychczas brakowao aktualnych danych na temat funkcjonowania oraz barier rozwoju ekonomii spoecznej na Dolnym lsku, dlatego lokalne instytucje publiczne, prywatne przedsibiorstwa oraz organizacje pozarzdowe dziaajce w zakresie ekonomii spoecznej, nie dysponoway empiryczn wiedz umoliwiajc im skuteczn dziaalno. Przywoywane w analizie rde wtrnych dotychczasowe badania i ekspertyzy dotyczce poziomu oglnopolskiego, s nieprzekadalne bezporednio na praktyk dolnolsk. Regionalne podmioty ES borykaj si z licznymi problemami i potrzebuj wielowymiarowego wsparcia ze strony rnych instytucji, a take wspdziaania w celach promocji ich dziaalnoci. Std wynikaa potrzeba specjalistycznej diagnozy tych potrzeb i problemw oraz upowszechnienie wiedzy na temat dobrych praktyk i rozwiza, ktre mog by inspiracj dla podmiotw ES, a szczeglnie dolnolskich spdzielcw. Publikacja ta zawiera analiz problemw szczegowych, na ktre skada si: Mapa dolnolskiej ekonomii spoecznej na Dolnym lsku. Wsppraca podmiotw ES z I, II i III sektorem identyfikacja sieci partnerstw. Poziom wiedzy na temat ES, w tym na temat spdzielni socjalnych w badanych podmiotach. Wielowymiarowa charakterystyka dolnolskich podmiotw ekonomii spoecznej oraz instytucji wspierajcych. Obszary i zakres dziaalnoci podmiotw przedsibiorczoci spoecznej, ze szczeglnym uwzgldnieniem spdzielni socjalnych. Narzdzia i metody reintegracji spoeczno-zawodowej wobec grup zagroonych wykluczeniem spoecznym stosowane przez podmioty ES. Identyfikacja warunkw sprzyjajcych rozwojowi ES na Dolnym lsku. Bariery rozwoju ES na Dolnym lsku ze szczeglnym uwzgldnieniem przedsibiorczoci spoecznej (m.in. instytucjonalno-prawne, lece po stronie beneficjentw). Problemy z zakadaniem i prowadzeniem podmiotw ES. Planowane dziaania inwestycyjne, prorozwojowe badanych podmiotw ES. Identyfikacja barier uniemoliwiajcych dalsze dziaanie. Dotychczasowe i oczekiwane formy wsparcia podmiotw ES. Potrzeby informacyjne, doradcze i szkoleniowe w zakresie ES zgaszane wrd praktykw. Dobre praktyki ES w Polsce i na Dolnym lsku. 7


Pojcie ekonomii spoecznejUstalenie grupy docelowej projektu oraz badanej zbiorowoci stanowio istotny problem, ze wzgldu na brak jednoznacznych definicji i zgody, co do znaczenia poj ekonomia spoeczna i przedsibiorczo spoeczna. Wedug dokumentu, pt. Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009-2013, wsplny mianownik dla bardzo szerokiego pojcia ekonomii spoecznej stanowi prymat dziaania na rzecz ludzi (czonkw, podopiecznych), nad maksymalizacj zysku, a wic pierwszestwo celw spoecznych przed ekonomicznymi1. Tak wic w takim ujciu instytucje ekonomii spoecznej s zarwno podmiotami spoecznymi, jak i gospodarczymi, jednake ten pierwszy aspekt ma decydujce znacznie dla ich dziaalnoci. W przywoanym dokumencie wymieniono takie podmioty ekonomii spoecznej, jak: banki spdzielcze, ubezpieczenia wzajemne, spdzielnie, fundusze dorczeniowe, przedsibiorstwa spoeczne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia i fundacje. Gospodarka spoeczna za obejmuje istotne spoecznie wiadczenia w takich obszarach, jak: edukacja, wsparcie socjalne, leczenie i rehabilitacja oraz pomoc w zatrudnieniu. Program Operacyjny Kapita Ludzki, w ramach ktrego mona stara si o dofinansowanie projektw majcych na celu wsparcie przedsibiorstw spoecznych, w swym sowniku przyjtej terminologii podaje, e do podmiotw ekonomii spoecznej naley zaliczy jedynie: spdzielnie pracy, spdzielnie inwalidw i niewidomych, organizacje pozarzdowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o poytku publicznym i wolontariacie (Dz. U. z dnia 29 maja 2003 r. z pn. zm.), Centra Integracji Spoecznej, Kluby Integracji Spoecznej, Zakady Aktywnoci Zawodowej, Warsztaty Terapii Zajciowej2. Zarwno wrd samych praktykw, ktrzy poszukujc rodkw dofinansowania sigaj do wymienionych wyej dokumentw programowych, jak i w coraz bogatszej literaturze przedmiotu, nie ma jednoznacznej definicji, ktre podmioty mona zaliczy do podmiotw ekonomii spoecznej. Obrazowo opisa t sytuacj Piotr Frtczak w swoim felietonie, zmieszczonym na gwnym polskim portalu powiconym zagadnieniom ekonomii spoecznej:1. Program Operacyjny Funduszu Inicjatyw Obywatelskich na lata 2009-2013 [w:] http://www.mpips.gov.pl/bip/download/ PO%20FIO%202009-2013%2002.10.2008.pdf, s. 30-31. 2. Szczegowy Opis Priorytetw Programu Operacyjnego Kapita Ludzki 2007 2013, s. 346-347 [w:] http://www.efs.gov.pl/ Dokumenty/Lists/Dokumenty%20programowe/Attachments/89/SzOP_1405_ost.pdf., s. 346-347.

8

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskieWielu traktuje definicj ekonomii spoecznej w sposb prosty dla nich niektre instytucje posiadajce okrelon form prawn (w tym na pewno spdzielnie socjalne i organizacje pozarzdowe), to podmioty ekonomii spoecznej. I o czym tu wicej gada? Jeszcze inni, bardziej wtajemniczeni, mwi: Co tam forma prawna! Przedsibiorstwem spoecznym s te dziaania, ktre wykorzystuj mechanizmy rynkowe do spoecznych celw. Nie ma cigle definicji prawnej. Zreszt jak stworzy definicj prawn, kiedy w potocznym jzyku nie moemy w tej kwestii doj do porozumienia3.

Czsto stosowanym rozwizaniem pomagajcym w rozstrzygniciu jakie organizacje mona zaklasyfikowa do przedsibiorstw ekonomii spoecznej, s opracowane przez zesp badaczy EMES European Research Network, kryteria spoeczne i ekonomiczne. Wedug tej grupy analitykw, przedsibiorczo spoeczna oznacza poczenie rynkowych i nierynkowych rde finansowania i zasobw niepieninych (np. praca spoeczna) oraz uzyskiwanie dochodw z ofiarnoci prywatnej4. EMES okrela kryteria spoeczne oraz ekonomiczne, ktrymi powinny charakteryzowa si inicjatywy wpisujce si w ekonomi spoeczn jako: Kryteria ekonomiczne: prowadzenie w sposb wzgldnie cigy, regularny dziaalnoci w oparciu o instrumenty ekonomiczne; niezaleno, suwerenno instytucji w stosunku do instytucji publicznych; ponoszenie ryzyka ekonomicznego; istnienie choby nielicznego patnego personelu. Kryteria spoeczne: wyrana orientacja na spoecznie uyteczny cel przedsiwzicia; oddolny, obywatelski charakter inicjatywy; specyficzny, moliwie demokratyczny system zarzdzania; moliwie wsplnotowy charakter dziaania; ograniczona dystrybucja zyskw5.

3. Por.: P. Frczak, Test na ekonomi spoeczn [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/555184. 4. Za: Co to jest ekonomia spoeczna? [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/x/433225;jsessionid=54755DA53D93296579 CFBB3DEF549E3. Strona oficjalna EMES: http://www.emes.net/index.php?id=2. 5. Tame.

9

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie Inni autorzy (Carlo Borzaga i Jacques Defourny) podaj nieco odmienne wsplne cechy podmiotw ekonomii spoecznej: po pierwsze podmioty takie su celom ponadindywidualnym (wsplnotowym lub spoecznym), ktre maj by istotniejsze ni generowanie zysku. Po drugie: s one niezalenie zarzdzane. Po trzecie: s to podmioty oparte o demokratyczne procesy podejmowania decyzji. Po czwarte: obowizuje w nich prymat czowieka i pracy nad gromadzonym kapitaem i jego dystrybucj6. Ponadto, rozrnia si stare i nowe formy organizacyjne gospodarki spoecznej. Do tych ostatnich, najnowszych, zalicza si spdzielnie socjalne, Kluby i Centra Integracji Spoecznej (KIS-y i CIS-y), Warsztaty Terapii Zajciowej (WTZ), zakady pracy chronionej, partnerstwa lokalne i sieci firm spoecznych7. Trwaj jednak spory, na ile te rne formy organizacyjno-prawne speniaj podstawowe kryteria spoeczne i ekonomiczne, choby te okrelone przez EMES. Powysze ustalenia bralimy pod uwag przy konceptualizacji problemw badawczych, jak iostatecznego ustalenia prby badawczej8.

Badana zbiorowo. Prba badawcza: praktycy i eksperci ESW doborze prby badawczej kierowalimy si opisanymi powyej ustaleniami teoretycznymi oraz wskazwkami i praktyk lokalnych ekspertw ekonomii spoecznej. Na tej podstawie zosta wstpnie ustalony lokalny model instytucjonalny ekonomii spoecznej, bdcy wykadni doboru prby jakociowej. Po konsultacjach z ekspertami z Fundacji Rozwoju Ekonomii Spoecznej (FRES), przyjlimy, e lokalni eksperci ES to pracownicy instytucji wspierajcych ES. Przy czym interesoway nas te podmioty, ktre maj zasig dziaania na poziomie wojewdzkim oraz instytucje dziaajce w powiatach o najniszych i najwyszych wskanikach rozwoju ES, co ustalilimy dziki analizie dostpnych rde wtrnych. Z kolei lokalni praktycy ES to pracownicy instytucji dziaajcych w ramach ES, do ktrych zaklasyfikowalimy po konsultacjach, gwnie nowe formy przedsibiorczoci spoecznej.6. C. Borzaga, J. Defourny, The Emergence of Social Enterprise, Routledge, London and New York 2001; za: J. Wygnaski (przy wsparciu P. Frtczak): Ekonomia spoeczna w Polsce definicje, zastosowania, oczekiwania, wtpliwoci. Raport otwarcia projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii spoecznej, 2006, s. 15. [w:] http://www.wortales.rops.krakow.pl/files/pdf/Publikacje/Wygnanski_ESw%20Polsce_definicje.pdf. 7. Por.: A. Ciepielewska, Wstp: zaoenia teoretyczne i metodologiczne projektu badawczego Bank Dobrych Praktyk polskiej gospodarki spoecznej [w:] A. Ciepielewska, Dobre praktyki polskiej gospodarki spoecznej, Instytut Studiw Politycznych PAN, Warszawa 2008. 8. Kwestie pojcia ekonomii spoecznej w wiadomoci reprezentantw badanych podmiotw ES omawiamy w dalszej czci publikacji.

10

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie Do bada dobrano celowo cznie 40 podmiotw, po 20 instytucji obu typw: 20 instytucji wspierajcych i 20 instytucji praktykw. Jednake caa zbiorowo jest znacznie szersza i obejmowaa (w momencie konceptualizacji problematyki empirycznej), ok. 100 instytucji zarwno wspierajcych, jak i praktykw. W momencie projektowania bada w wojewdztwie dolnolskim, dziaay nastpujce instytucje ES: Dolnolski Wojewdzki Urzd Pracy wraz z filami (4 instytucje), powiatowe urzdy pracy wraz z filiami (43), spdzielnie socjalne (14), Zakady Aktywizacji Zawodowej (4), Warsztaty Terapii Zajciowej (32), NGO gospodarcze (8). Wstpnie byo to zatem 105 instytucji wraz zfiliami9. W ramach naszego projektu odtworzono pen map ekonomii spoecznej, poszerzajc powyszy zestaw o CIS-y (3 instytucje) oraz inne podmioty, nie ujte wzestawieniu FRES. W konsekwencji przyjcia takiego podziau, wywiady zostay przeprowadzone na terenie badanych podmiotw w dwch grupach respondentw: wrd praktykw oraz wrd ekspertw ekonomii spoecznej (ES). Jeli dany podmiot dziaa w obu obszarach (np. organizacja pozarzdowa), brana bya pod uwag dominujca bieca dziaalno. a) Praktycy objci badaniami to nastpujce podmioty: spdzielnie socjalne, Centra Integracji Spoecznej (CIS), Kluby Integracji Spoecznej (KIS), Zakady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), Warsztaty Terapii Zajciowych (WTZ), Towarzystwa Ubezpiecze Wzajemnych (TUW), organizacje pozarzdowe (NGO) prowadzce dziaalno gospodarcz. Pierwsza grupa respondentw, obejmowaa powysze dolnolskie podmioty ekonomii spoecznej praktykw, dziaajcych w ramach tych podmiotw. b) Eksperci to nastpujce podmioty: lokalne instytucje publiczne odpowiedzialne za polityk spoeczn, Dolnolski Wojewdzki Urzd Pracy, powiatowe urzdy pracy, wydziay i komrki instytucji samorzdowych: starostwa powiatowe, Dolnolski Orodek Polityki Spoecznej,9. Zgodnie z szacunkami Fundacji Rozwoju Ekonomii Spoecznej (FRES), na podstawie baz udostpnionych przez FRES. Aktualne bazy: http://www.fres.org.pl/podmioty.html.

11

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie gminne lub powiatowe orodki pomocy spoecznej, instytucje, organizacje szkolce podmioty ES. Respondentami byli eksperci pracujcy w powyszych instytucjach wspierajcych podmioty ES. W sumie przeprowadzonych zostao 20 wywiadw eksperckich.

Metoda badawczaAnaliza rde wtrnych (desk research)Badania terenowe przeprowadzone przez nas na Dolnym lsku poprzedzia analiza dostpnych rde wtrnych. Na ich podstawie zebralimy wszelkiego typu informacje, w tym dane statystyczne dotyczce dotychczasowego rozwoju lokalnych podmiotw ES oraz tzw. dobrych praktyk w zakresie ES, zarwno na Dolnym lsku, jak i w innych wojewdztwach. Dziki tej wstpnej analizie moliwe byo odpowiednie skonstruowanie zarwno caoci koncepcji bada jakociowych, jak i szczegowego narzdzia badawczego.

Wywiady pogbioneDla uzyskania informacji zawartych w problematyce badawczej zastosowalimy technik indywidualnych wywiadw pogbionych z ang. Indywidual In-Depth Interview (tzw. IDI). Wywiady byy przeprowadzane przez odpowiednio przeszkolone osoby z dowiadczeniem w realizacji tego typu bada. Kad z rozmw nagrywalimy na dyktafon cyfrowy, a nastpnie dokonalimy ich transkrypcji (celowych). O wyborze jakociowej metody (odpowiadajcej na pytania: Jak? i Dlaczego?, w przeciwiestwie do metod ilociowych), zadecydowa przede wszystkim fakt, e ze wzgldu na sw mikko i mniejsz standaryzacj, pozwolia ona stwierdzi, w jaki sposb praktycy oraz eksperci lokalnej ekonomii spoecznej, postrzegaj diagnozowane zjawiska10. Ponadto wywiady pogbione znajduj zastosowanie w badaniach, w ktrych problem wymaga znacznie gbszego poznania pogldw i postaw badanych, ni jest to moliwe przy uyciu tradycyjnej ilociowej ankiety czy zestandaryzowanego wywiadu kwestionariuszowego. Wywiady przeprowadzono na terenie podmiotw biorcych udzia w projekcie, zarwno wrd ekspertw, jak i praktykw. Dla tych obu grup przygotowano dwa oddziel10. Wicej na temat bada jakociowych: Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach spoecznych, Wydawnictwo Zyska i S-ka, Pozna 2001, s. 297-319.

12

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie ne narzdzia (scenariusze wywiadw IDI). Wywiady przeprowadzone byy z jednym reprezentantem w kadej badanej instytucji. W obu grupach respondentw byli to: a) wrd praktykw: kierownictwo lub wskazani przez kierownictwo pracownicy merytoryczni; b) wrd ekspertw: kierownictwo lub wskazani przez kierownictwo pracownicy dziaw zajmujcych si ekonomi spoeczn lub wykluczeniem spoecznym (ze szczeglnym uwzgldnieniem osb bezrobotnych) kierownictwo, pracownicy merytoryczni. Koordynator projektu wysya wczeniej listy do dyrekcji podmiotw z zaproszeniem do bada oraz umawia telefonicznie respondentw. Publikacja niniejsza zawiera analiz bada jakociowych uzupenion o informacje pochodzce z analizy rde wtrnych (rozdziay II-VII). Doniesienia te zostay poprzedzone artykuem Piotra Marka Radzimiskiego (rozdzia I), ktry przedstawia rozbienoci pomidzy formalno-prawnymi podstawami a rzeczywistoci, w ktrej funkcjonuj spdzielnie socjalne, nie tylko dolnolskie, ale i te prowadzce dziaalno w innych wojewdztwach.

13


I. SPDZIELNIA SOCJALNA MIT I RZECZYWISTO Piotr Marek RadzimiskiInstytucja spdzielni socjalnej zostaa w Polsce wprowadzona ustaw z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. z 2004 r. Nr 99, poz. 1001), ktra odpowiednio znowelizowaa ustaw z dnia16 wrzenia 1982 r. Prawo spdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z pn. zm.). Aktualn podstaw prawn dla funkcjonowania tej kategorii spdzielni jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z pn. zm.), zwana w dalszej czci tego artykuu ustaw. Spdzielnia socjalna jest form prawn podmiotu czcego cechy przedsibiorstwa oraz organizacji pozarzdowej, majcego umoliwi swym czonkom, w 50% osobom zagroonym wykluczeniem spoecznym, powrt do uregulowanego ycia spoecznego i aktywnoci na rynku pracy. Spdzielnia socjalna, jako rodzaj spdzielni pracy, opiera si na zasadzie osobistego wiadczenia pracy przez jej czonkw. Interpretujc mona powiedzie, e spdzielnia socjalna jest przedsibiorstwem spoecznym prowadzcym dziaalno gospodarcz wyznaczajcym sobie cele cile spoeczne oraz inwestujcym wypracowane nadwyki, zalenie od wyznaczonych celw w dziaalno lub we wsplnot, nie kierujc si przy tym potrzeb osigania maksymalnego zysku na rzecz wacicieli. Spdzielni socjaln mog zaoy osoby z pen zdolnoci do czynnoci prawnych i rwnoczenie zaliczajce si przynajmniej do jednej z nastpujcych kategorii: bezrobotni, niepenosprawni, uzalenieni od alkoholu, narkotykw lub rodkw odurzajcych po zakoczeniu leczenia, chorzy psychicznie, bezdomni realizujcy indywidualny program wychodzenia z bezdomnoci, osoby opuszczajce zakady penitencjarne, ktre maj trudnoci z reintegracj spoeczn, uchodcy uczestniczcy w indywidualnym programie integracji, inne osoby, pod warunkiem, e ich liczba nie przekracza 50% oglnej liczby czonkw-zaoycieli. 14

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie Spdzielnia socjalna jest osob prawn i z tej racji podlega wpisowi do Krajowego Rejestru Sdowego na wniosek zaoycieli, do ktrego to wniosku obowizkowo docza si zawiadczenia potwierdzajce status zaoycieli jako osb nalecych do wymienionych kategorii (orzeczenie o stopniu niepenosprawnoci, zawiadczenie powiatowego urzdu pracy o statusie bezrobotnego, zawiadczenie o statusie bezdomnego realizujcego indywidualny program wychodzenia z bezdomnoci, zawiadczenie o zakoczeniu przez osoby uzalenione wymaganych programw terapeutycznych itp.). Spdzielni socjaln mog rwnie zaoy co najmniej dwie spord takich osb prawnych, jak: organizacje pozarzdowe w rozumieniu ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie; jednostki samorzdu terytorialnego; kocielne osoby prawne. Spdzielcy prowadz dziaalno o dwojakim charakterze. Nadrzdnym ich celem jest jednak powrt do uregulowanego ycia spoecznego i zawodowego, i temu celowi podporzdkowana jest podstawowa dziaalno spdzielni. W art. 2 ust. 2 ustawy wskazano, i spdzielnia dziaa na rzecz: spoecznej reintegracji jej czonkw, przez co naley rozumie dziaania majce na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejtnoci uczestniczenia w yciu spoecznoci lokalnej, i penienia rl spoecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu, zawodowej reintegracji jej czonkw, przez co naley rozumie dziaania majce na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolnoci do samodzielnego wiadczenia pracy na rynku pracy a dziaania te nie s wykonywane w ramach prowadzonej przez spdzielni socjaln dziaalnoci gospodarczej. Drugim celem spdzielcw jest prowadzenie przedsibiorstwa w oparciu o wspln prac11. Ponadto spdzielnia socjalna moe prowadzi dziaalno spoeczn, kulturalno-owiatow oraz spoecznie uyteczn, zarwno na rzecz swoich czonkw jak rwnie11. Art. 2 ust. 1 ustawy.

15

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie rodowiska lokalnego. Cele te s finansowane z nadwyki bilansowej12, ktra nie moe by podzielona midzy czonkw spdzielni13. Tyle na temat spdzielni socjalnych mwi samo prawo14. Podobnie, czyli w sposb rwnie nieskomplikowany, sytuacj instytucji spdzielni socjalnej rysuje pastwo. Jego polityka wobec spdzielczoci socjalnej opiera si miaa, przynajmniej w zaoeniach, na trzech filarach: dziaaniach programowych, regulacjach prawnych, instrumentach finansowych. Jak pisz w swojej pracy M. Juszczyk, C. Miejewski i M. Odak: Spdzielczo socjalna od pocztku bya wyranie wskazywana w dokumentach programowych rzdu. W najwaniejszym dokumencie rzdowym, czyli Strategii Rozwoju Kraju 2007-2013, w Priorytecie4, ktrego celem jest budowa zintegrowanej wsplnoty spoecznej i jej bezpieczestwa, wskazano i promowana bdzie integracja i aktywizacja spoeczna, w szczeglnoci rozwj instytucji zatrudnienia socjalnego, spdzielczoci socjalnej, budownictwa socjalnego, rehabilitacji zawodowej i spoecznej osb niepenosprawnych, jak te rozwj kontraktw socjalnych i innych instrumentw aktywizujcych, stosowanych przez suby spoeczne15. I kontynuuj ci autorzy:Rwnie w Strategii Polityki Spoecznej 2007-2013 przewidziano jako jeden z celw: rozwj form ekonomii spoecznej, na rzecz pobudzenia aktywizacji zawodowej osb zagroonych wykluczeniem spoecznym. Cel ten powinien by realizowany poprzez: rozwj ruchu spdzielni socjalnych oraz spdzielni inwalidzkich, promowanie wsppracy pomidzy publicznymi subami zatrudnienia a orodkami pomocy spoecznej w zakresie spdzielczoci socjalnej, tworzenie lokalnych form zatrudnienia, majcych na celu realizacj gminnych usug o charakterze socjalnym i opiekuczym,12. Art.10 ust.1 ustawy. 13. Art.10 ust. 2 ustawy. 14. Wczeniej, aby zaoy spdzielni, trzeba byo powoywa si na trzy rne akty prawne. Ustawa, ktrej uchwalenie poprzedziy dugie spory, uznawana jest za kontrowersyjn. Powszechne bowiem jest przekonanie, e cho porzdkuje pewne problematyczne aspekty i rozwizuje cz problemw, wiele pozostao niezmienione o czym w dalszej czci artykuu. 15. M. Juszczyk, C. Miejewski, M. Odak, Jak zaoy i prowadzi spdzielni socjaln. Poradnik, Krajowa Rada Spdzielcza, Warszawa 2009, s. 6 i n.

16

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie stworzenie systemu wsparcia dla powstajcych instytucji finansowych, udzielajcych pomocy podmiotom ekonomii spoecznej, wczenie samorzdu terytorialnego (ze szczeglnym uwzgldnieniem gmin), w tworzenie systemu porcze i gwarancji dla powstajcych spdzielni socjalnych i innych inicjatyw z zakresu ekonomii spoecznej16.

Trzeba podkreli, i przedmiotowa problematyka pojawiaa si rwnie w kolejnych tzw. Krajowych Programach na rzecz Integracji Spoecznej, stanowicych polsk deklaracj w ramach wsplnotowej polityki spoecznej Unii Europejskiej. W ostatnim Krajowym Programie Zabezpieczenie Spoeczne i Integracja Spoeczna na lata 2008-2010 wskazano wyranie, e w celu zwikszenia dynamiki rozwoju spdzielni socjalnych zaoono przyjcie nowelizacji ustawy o spdzielniach socjalnych. Wrd nowych rozwiza planowano zagodzenie proporcji pomidzy osobami zagroonymi wykluczeniem spoecznym a pozostaymi czonkami spdzielni do stanu 50 na 50, wprowadzenie moliwoci tworzenia spdzielni socjalnych przez jednostki samorzdu terytorialnego i organizacje pozarzdowe oraz zwikszenie poziomu dotacji z Funduszu Pracy dla spdzielni socjalnych. Przewidziano rwnie zwikszenie wsparcia przy refundacji kosztw ubezpieczenia spoecznego, jak rwnie nowe rozwizania dotyczce klauzul spoecznych w zamwieniach publicznych, preferujce podmioty zatrudniajce osoby wykluczone spoecznie. Ponadto w ramach Priorytetu VI Programu Operacyjnego Kapita Ludzki, przewidziano dodatkowy komponent wspierajcy osoby niezatrudnione w tworzeniu spdzielni, m.in. poprzez wsparcie szkoleniowe, dotacje, czy te wsparcie pomostowe. Przewiduje si, i w wyniku wprowadzonych zmian regulacyjnych oraz wsparcia finansowego w 2013 r., w spdzielniach socjalnych zatrudnionych bdzie od 7 do 10 tys. osb17. Obecnie, zgodnie z polskim prawodawstwem, zaoyciele spdzielni zwolnieni s z opat rejestracyjnych za wpis spdzielni do Krajowego Rejestru Sdowego, i za wydrukowanie ogoszenia o powstaniu spdzielni w Monitorze Sdowym i Gospodarczym. Nadto: Osoby, chcce zaoy spdzielni socjaln, mog otrzyma jednorazowo rodki z Funduszu Pracy na podjcie dziaalnoci gospodarczej w wysokoci nie przekraczajcej 4-krotnej wysokoci przecitnego wynagrodzenia na kadego czonka zaoyciela spdzielni socjalnej.16. Tame s. 7. 17. Tame, s. 8.

17

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie Osoby chcce przystpi do ju istniejcej spdzielni socjalnej, mog otrzyma rodki z Funduszu Pracy w wysokoci 3-krotnoci przecitnego wynagrodzenia na kadego czonka. Osoba niepenosprawna zarejestrowana w powiatowym urzdzie pracy jako osoba bezrobotna albo poszukujca pracy, moe otrzyma ze rodkw Funduszu Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych rodki na wniesienie wkadu do spdzielni socjalnej w wysokoci nie wyszej ni pitnastokrotno przecitnego wynagrodzenia. Dochody spdzielni wydatkowane w roku podatkowym na spoeczn i zawodow reintegracj jej czonkw s, w czci niezaliczonej do kosztw uzyskania przychodw zwolnione z podatku dochodowego od osb prawnych. Spdzielnia socjalna moe ubiega si o sfinansowanie ze rodkw Funduszu Pracy skadek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe od kwoty minimalnego wynagrodzenia osb, o ktrych mowa w art. 4 ust. 1 ustawy o spdzielniach socjalnych, w penej wysokoci przez okres 24 miesicy od dnia zatrudnienia oraz w poowie wysokoci przez kolejne 12 miesicy, na podstawie odpowiedniej umowy midzy starost a spdzielni oraz udokumentowanego wniosku spdzielni. Spdzielnia socjalna moe stosowa uproszczone zasady rachunkowoci, jeeli jej przychody netto ze sprzeday towarw, produktw i operacji finansowych za poprzedni rok obrotowy, nie przekroczyy rwnowartoci 1200000 EURO. Jednak ani wczeniejsze, ani te aktualne owiadczenia programowe rzdu nie zmieniy rzeczywistoci spdzielcw socjalnych. Problemy bowiem pozostay jak choby te zwizane z powoaniem do ycia spdzielni socjalnej. Przede wszystkim wic zwracaj uwag trudnoci z uzyskaniem kapitau z innych rde komercyjnych, czemu na przeszkodzie stoi brak moliwoci zabezpieczenia poyczki, brak historii kredytowej, brak instrumentw finansowych dostosowanych do specyfiki i potrzeb spdzielni socjalnych, a w konsekwencji wysokie koszty uzyskania kapitau. Poza tym, brak uzalenienia wyniku finansowego spdzielni od efektw pracy jej czonkw obnia motywacj pracownikw. Te oraz inne mankamenty powoduj, e w obecnej sytuacji prawnej, finansowej i organizacyjnej spdzielnie socjalne mog mie fundamentalne problemy z dalszym rozwojem. A przecie tak by nie musi, jak pisze w swoim artykule Przeamywanie barier zatrudnienia od diagnozy do strategii, R. Radoszewski i dalej kontynuuje:() o czym przekonuj przykady woskie, fiskie, francuskie i brytyjskie. Polski model spdzielni socjalnych lokuje si porodku skali, midzy modelem socjalnym (Finlan-

18

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskiedia) a liberalnym (Wlk. Brytania). Jego ograniczenia mona zmniejszy lub wyeliminowa przez zmiany organizacyjno-prawne, m.in. zwikszenie wskanika osb, ktre nie bdc czonkami spdzielni mog wiadczy prac na jej rzecz z 20 do np. 30 proc., umoliwienie przedsibiorcom ubieganie si o czonkostwo w spdzielniach socjalnych, wprowadzenie moliwoci wypacania dywidendy, wprowadzenie do ustawy o zamwieniach publicznych preferencji dla tego sektora rynku, zwaszcza ze strony sektora finansw publicznych czy umieszczenie spdzielni socjalnej w inkubatorze przedsibiorczoci, szczeglnie w pocztkowym okresie jej funkcjonowania18.

Wracajc jednak do polskiej rzeczywistoci, wymieni trzeba kilka podstawowych trudnoci na jakie napotykaj czonkowie-zaoyciele, a ktre wynikaj ze specyfiki podmiotu, jakim jest spdzielnia socjalna. Zgodnie z dostpnym pimiennictwem mona je podzieli na dwie grupy. I tak, do pierwszej zaliczy naley trudnoci pojawiajce si wewntrz spdzielni, za do drugiej grupy trudnoci zewntrzne podmiotu19. Najoglniej rzecz ujmujc, pierwsza kategoria problemw dotyka sfery trudnoci organizacyjnych (np. znalezienie piciu osb wykluczonych, zbudowanie prawidowych relacji midzyludzkich, waciwe zrozumienie istoty spdzielni itp.). Dalej, s to trudnoci zwizane z waciwym zarzdzaniem spdzielni. Chodzi tu choby o wybr waciwego, ze wzgldu na umiejtnoci zarzdcze, prezesa spdzielni czy oglnie samo waciwe ni zarzdzanie. Kolejny istotny problem, wystpujcy w pierwszej fazie istnienia spdzielni, stanowi trudnoci w planowaniu dziaa przyszociowych spdzielni, trudnoci finansowo-ksigowe i marketingowe, i wreszcie trudnoci zwizane z promowaniem samej spdzielni, i zakresu jej dziaalnoci. Susznie, jak si wydaje, pisze A. Englot w swej pracy, e dla waciwego dziaania spdzielni socjalnych, dla ich bezpiecznego przejcia pierwszego etapu rozwoju, potrzebne jest wsparcie w postaci: szkole, warsztatw, terapii, usug doradczych z zakresu zarzdzania, prawa, rachunkowoci, marketingu, planowania; usugi te powinny by w dalszej fazie funkcjonowania spdzielni odpatne, bo wiedza kosztuje,18. R. Radoszewski, Przeamywanie barier zatrudnienia od diagnozy do strategii [w:] http://www.naszesprawy.com. pl/index.php?view=article&catid=3%3Apraca&id=55%3Aprzeamywanie-barier-zatrudnienia--od-diagnozy-dostrategii&format=pdf&option=com_content&Itemid=11. 19. A. Englot, Trudnoci w pierwszej fazie funkcjonowania spdzielni socjalnych czerwiec 2009 [w:] http://oss.krs.org.pl/publikacje-i-ekspertyzy,11,.html.

19

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie stworzenia funduszu poyczkowego dla spdzielni socjalnych, ktry stwarzaby finansowe zabezpieczenie jej dziaalnoci, przyznania wsparcia finansowego spdzielniom socjalnym, ktre to wsparcie z mocy prawa im si naley, wsppracy samorzdw ze spdzielniami socjalnymi i wiksze wyczulenie urzdnikw na problemy osb wykluczonych, ksztacenia liderw, promocji dobrych praktyk spdzielczoci socjalnej w celu budowanie pozytywnego wizerunku w spoeczestwie20.

Trudnoci zewntrzne w funkcjonowaniu spdzielni dotycz przede wszystkim dziaa, a waciwie braku dziaa ze strony organw, ktre w zamierzeniu prawodawcy miay by pomocniczymi dla idei spdzielczoci socjalnej. Warto wic przypomnie, e w zamierzeniu pastwa spdzielnie socjalne miay powstawa dla tych, ktrzy maj niewielkie szanse na normalne zatrudnienie. Ide przywiecajc temu celowi okreli mona w nastpujcy sposb: jeeli osobom wykluczonym spoecznie stworzy si korzystne warunki do prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, dajc moliwo uzyskania dochodw, bdzie to pomoc w powrocie do spoeczestwa, w zerwaniu z naogiem, odzyskaniu poczucia wasnej wartoci itp., jeeli uwzgldniony zostanie aspekt finansowy, to mona przyj, e spdzielnie bd szans na przywrcenie samodzielnoci tym, ktrych do tej pory utrzymywao pastwo w ramach systemu opieki spoecznej. Niestety, praktyczna realizacja tej idei napotyka obecnie na wiele przeszkd. Spdzielnie nie daj sobie rady na rynku, a te kopoty, jak ju pisano wyej, zniechcaj wielu potencjalnych czonkw ju na etapie rejestrowania dziaalnoci. Nadto, parafrazujc rzymsk maksym prawn Dura lex sed lex21 wobec prawodawstwa regulujcego dziaalno spdzielczo-socjaln, mona uy zwrotu: sabe prawo, ale prawo. Jak pisano na wstpie niniejszego artykuu, podstaw prawn funkcjonowania polskich spdzielni jest ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spdzielniach socjalnych (Dz. U.20. Tame. 21. ac. Twarde prawo, ale prawo.

20

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z pn. zm.) oraz ustawa z dnia 16 wrzenia 1982 r. Prawo spdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z pn. zm.). Spdzielcy doceniaj w obowizujcym ustawodawstwie, m. in. zapis, i dochody przeznaczane na dziaalno statutow s zwolnione z podatku, a w pierwszym roku dziaalnoci moliwe jest uzyskanie zwrotu pienidzy na skadki ZUS. Doceniana jest take moliwo prowadzenia dziaalnoci statutowej w formie odpatnej. Z drugiej jednak strony krytykowany jest sposb wspierania nowych spdzielni. Ich zaoyciele i czonkowie mog ubiega si o dofinansowanie ze rodkw publicznych. Ci pierwsi o sum nie wiksz ni 300% przecitnego miesicznego wynagrodzenia, za przystpujcy do spdzielni ju istniejcej o 200%. Pojawia si zatem pytanie: co powoduje, i dotacje s tak niskie, jeeli istnieje wiadomo, e ich wysoko skazuje spdzielnie socjalne na wykonywanie jedynie prostych, tj. tanich prac? Nadto, przyznawane spdzielcom rodki s mniejsze ni te, ktre z urzdw pracy otrzymuj osoby majce w zamiarze zaj si tzw. normalnym biznesem22, a tych pierwszych dotycz wiksze rygory. W przypadku likwidacji spdzielni przed upywem roku pienidze trzeba bowiem zwrci wraz z odsetkami. Mona wic postawi w tym miejscu pytanie o logik dziaania polskiego prawodawcy, majcego przecie wiedz, i przedmiotowe dotacje pochodz ze rodkw publicznych23. Wrd innych krytykowanych zapisw ustawy jest wymg prowadzenia penej ksigowoci. Dla wielu czonkw-zaoycieli, posiadajcych status bezrobotnego, taki wymg prawny jest powodem odstpienia od zaoenia spdzielni, za dla pozostaych, ktrzy ju zaoyli spdzielni, oznacza dodatkow prac i wydatki oraz ryzyko zwizane z bezwzgldnoci fiskusa. Jak pisze M. Sobczyk:Powszechnie wskazywany jest te brak mechanizmw, ktre pozwalayby spdzielniom zdobywa rodki na biec dziaalno dotacja z Urzdu Pracy rozchodzi si bowiem bardzo szybko. Dobrze to podsumowaa na amach prasy Jolanta Nowakowska wiceprezes Spdzielni Socjalnej Bda w Bdzinie: Dali nam wdk, ale bez yki i haczyka. W adnym z tych przepisw, na ktrych si opieralimy (a jest to kilka kilogramw papieru), nie napisano, skd takie spdzielnie, zakadane przez bezrobotnych biedakw, bezdomnych, yjcych czsto cae lata na garnuszku pomocy spoecznej, maj wzi rodki obrotowe na to, eby rozkrci biznes. Jan Brzost, ktry przez p roku prbowa zaoy spdzielni, dodaje:

22. Osoby takie mog otrzyma z urzdu pracy do okoo 12 tys. z w ramach jednorazowych rodkw na podjcie dziaalnoci gospodarczej. 23. Por.: M. Sobczyk, Tam miaa by praca [w:] Obywatel nr 6/2006, z dnia 21.11.2006 r.; cyt. za: http://www.obywatel.org. pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126.

21

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskieBanki nie udziel adnego kredytu nowopowstaej spdzielni, zreszt wikszo bankw nie wyraa nawet zgody na zaoenie im konta!. ().

I dalej czytamy w cytowanym artykule:Problem stanowi take wspdziaanie przepisw o spdzielniach z innymi aktami prawnymi. Dotacje mog otrzyma tylko zarejestrowani bezrobotni, ale osoby niepenosprawne ju nie. Dzieje si tak, bo w wietle innych ustaw nie s bezrobotnymi, lecz poszukujcymi pracy, ktrym przysuguje najwyej zwrotna poyczka z Pastwowego Funduszu Rehabilitacji Osb Niepenosprawnych. Spdzielcy skar si te na niekorzystne zasady refundowania kosztw ubezpieczenia spoecznego, brak okrelenia rda finansowania w pocztkowym okresie dziaania... Absurdw, niejasnoci i przykadw niesprawiedliwoci jest wicej24.

Trzeba jednak wyranie podkreli, i wadliwe przepisy to tylko cz problemw, jakie stoj przed spdzielniami o przedmiotowym charakterze. Bowiem dzieje si tak, e pomoc wiadczona przez administracj samorzdow nie funkcjonuje na rwnym poziomie. Niejednokrotnie na wysokoci zadania nie staj te instytucje, ktre powinny by najbardziej zainteresowane rozwojem spdzielczoci socjalnej, jak np. powiatowe urzdy pracy. Nie s one zorientowane w kwestiach zwizanych z ekonomi spoeczn, za gminy cho ciesz si prawem zlecania pewnych zada w zakresie, m.in. pomocy spoecznej czy ochrony rodowiska nie czyni tego lub czyni to w sporadycznych przypadkach. Spdzielnie, tak jak organizacje poytku publicznego, mog te otrzymywa bezpatnie lokale na dziaalno wszystko to zaley od dobrej woli samorzdu. Niestety, rwnie czsto a nawet czciej spotykaj si na poziomie lokalnym z brakiem wsparcia25. Nadto trzeba zwrci uwag, i spdzielcy podkrelaj, e wiele zaley od yczliwoci i kompetencji urzdnikw. Zdarza si, e postawa jednego urzdnika decyduje o tym, czy kto ostatecznie zakada spdzielni, czy odpuszcza. Obojtno urzdnikw to jeden z czstszych wtkw w historiach spdzielcw26. Kolejna sfera trudnoci zewntrznych, ktre dotykaj spdzielnie socjalne to fakt stosowania w sposb bardzo restrykcyjny przepisw o przyznawaniu jednorazowych dotacji. Dotyczy to w szczeglnoci praktyk dania od spdzielcw przedkadania list po24. Tame. 25. Tame. 26. Tame.

22

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie rczycieli dotacji, pomimo odstpienia od tego wymogu ustawodawcy, co w przypadku osb wykluczonych stanowi a nazbyt czsto zasadnicz barier27. Czsto jest tak, i przyznana ju dotacja przekazywana jest z urzdw pracy z opnieniem, a ponadto w tym zakresie nie mona skorzysta z jakiejkolwiek pomocy prawnej. Do Zarzdu Krajowego Zwizku Rewizyjnego Spdzielni Socjalnych z wielu miejsc kraju pyn informacje o braku rodkw na dotacje dla zaoycieli nowych spdzielni i na czciowe refundowanie tworzenia miejsc pracy w ju istniejcych28. Jak analizuje M. Sobczyk, niektrzy spdzielcy skar si, e prbowali zainteresowa swoj dziaalnoci lokalne organizacje pozarzdowe, ale te nie odpowiadaj. Sprawiaj czsto wraenie, e s zainteresowane najwyej organizowaniem szkole, jeli otrzymaj na to rodki w ramach jakiego projektu. Tymczasem pomoc z ich strony jest dla wielu inicjatyw po prostu niezbdna29. Wydaje si, e istniejca sytuacja spdzielni socjalnych, zarwno prawna jak i organizacyjna, wymaga dalszego doskonalenia. Idzie tu, m.in. o konieczno stworzenia funduszy gwarancyjnych dla zainteresowanych zaoeniem spdzielni, przyznawanie dotacji nie poszczeglnym czonkom, ale samej spdzielni (ktra bdzie ich porczycielem), oraz wprowadzanie mechanizmw uatwiajcych spdzielniom uzyskiwanie zlece od samorzdw, np. zniesienie wymogu przetargw30. Najistotniejsza jest w tym wzgldzie wypowied cytowanego ju parokrotnie w tej pracy M. Sobczyka, ktry uwaa, epastwo czy organizacje pozarzdowe powinny mniej pienidzy wydawa na konferencje, szkolenia czy wykady, a skupi si na faktycznym wsparciu spdzielczoci socjalnej. Fundusze unijne ze wzgldu na dugotrwae procedury uzyskania, s nierealne w obliczu w miar krtkiego czasu rozpoczcia dziaalnoci gospodarczej przez spdzielni socjaln. Poza tym i tak nie s one dla spdzielni socjalnych aktualnie dostpne w adnym z programw pomocowych.

Jak dalej kontynuuje ten autor:duym wsparciem byoby zlecanie () dostarczania produktw i usug, np. przez samorzdy. W wikszoci [spdzielnie przyp. autora] nie oczekuj cudw. Chc po prostu,

27. Decyzje w tym zakresie podejmuje starosta powiatowy w oparciu o sformuowane przez siebie (w umowie) warunki. 28. M. Sobczyk, Tam miaa by praca, op. cit. 29. Tame. 30. Tame.

23

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskieeby stworzono system, w ktrym ludzie przedsibiorczy bd mogli sami na siebie zarabia nawet jeli maj bardzo utrudniony start31. Literatura:Englot A., Trudnoci w pierwszej fazie funkcjonowania spdzielni socjalnych, czerwiec 2009 [w:] http://oss.krs. org.pl/publikacje-i-ekspertyzy,11,.html. Juszczyk M., Miejewski C., Odak M., Jak zaoy i prowadzi spdzielni socjaln. Poradnik, Krajowa Rada Spdzielcza, Warszawa 2009. Radoszewski R., Przeamywanie barier zatrudnienia od diagnozy do strategii [w:] http://www.naszesprawy. com.pl/index.php?view=article&catid=3%3Apraca&id=55%3Aprzeamywanie-barier-zatrudnienia-od-diagnozy-do-strategii&format=pdf&option=com_content&Itemid=11. Sobczyk M., Tam miaa by praca [w:] Obywatel nr 6/2006, z dnia 21.11.2006 r.; cyt. za: http://www.obywatel. org.pl/index.php?module=pagemaster&func=viewpub&tid=3&pid=1126.

31. Tame.

24


II. MAPA DOLNOLSKIEJ EKONOMII SPOECZNEJZaprezentowane wyniki analizy rde wtrnych (desk research) dotycz dziaalnoci w organizacjach pozarzdowych oraz kondycji wolontariatu na Dolnym lsku na tle Polski (rwnie w odniesieniu do danych midzynarodowych), a take poziomu i dynamiki przedsibiorczoci, w skali oglnopolskiej, dolnolskiej oraz w poszczeglnych powiatach interesujcego nas tutaj wojewdztwa. Ponadto, prezentujemy informacje dotyczce skali i zachodzcych zmian w dziedzinie spdzielczoci w caym kraju oraz na Dolnym lsku. Dostpne rda danych dostarczyy nam rwnie moliwie najbardziej aktualnych ilociowych informacji odnonie udziau poszczeglnych typw podmiotw ekonomii spoecznej w skali oglnopolskiej, dla Dolnego lska i w ramach jego poszczeglnych powiatw. Dziki temu usytuowalimy analizowany region na mapie polskiej ekonomii spoecznej, za w ramach wojewdztwa ustalilimy powiaty o najwyszych i najniszych wskanikach przedsibiorczoci spoecznej. Niniejszy rozdzia zamyka, odtworzona w toku bada jakociowych lokalna mapa sieci parnterstw pomidzy poszczeglnymi podmiotami dolnolskiej ES. Zanim jednak skupimy si na danych ilociowych, okrelimy zakres definicyjny omawianych typw przedsibiorstw spoecznych. Jak pamitamy, zgodnie z przyjt tutaj definicj operacyjn, w ramach ekonomii spoecznej funkcjonuj spdzielnie socjalne, Centra Integracji Spoecznej (CIS), Kluby Integracji Spoecznej (KIS), Zakady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ), Warsztaty Terapii Zajciowych (WTZ), Towarzystwa Ubezpiecze Wzajemnych (TUW) oraz organizacje pozarzdowe (NGO) prowadzce dziaalno gospodarcz. W wietle prawa spdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osb, o zmiennym skadzie osobowym i zmiennym funduszu udziaowym, ktre w interesie swoich czonkw prowadzi wspln dziaalno gospodarcz32. Jak czytamy dalej w Prawie spdzielczym, spdzielnia moe prowadzi dziaalno spoeczn i owiatowo-kulturaln na rzecz swoich czonkw i ich rodowiska33. Majtek takiego podmiotu stanowi prywatn wasno jej czonkw (np. w spdzielniach handlowych, mieszkaniowych). Spdzielnia socjalna34 stanowi szczegln form organizacyjno-prawn spdzielni pracy. Przedmiotem dziaalnoci takiego podmiotu socjalnego jest prowadzenie wspl32. Ustawa z dnia 16 wrzenia 1982 r. Prawo spdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z pn. zm.) [w:] Internetowy System Aktw Prawnych, http://isip.sejm.gov.pl. 33. Tame, Art.1. Ustawy. 34. Za: Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spdzielniach socjalnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 94, poz. 651 z pn. zm.) [w:] Internetowy System Aktw Prawnych, http://isip.sejm.gov.pl.

25

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie nego przedsibiorstwa w oparciu o osobist prac czonkw35, ktrymi mog by m.in. osoby bezrobotne, osoby zagroone wykluczeniem spoecznym czy te osoby niepenosprawne36. Spdzielnia socjalna jako rodzaj spdzielni pracy, opiera si na zasadzie osobistego wiadczenia pracy przez jej czonkw. Jest to stosunkowo niewielkie przedsibiorstwo, gdy podmiot taki moe zaoy co najmniej pi osb (ale nie wicej ni pidziesit), speniajcych wymienione wyej warunki. Aczkolwiek spdzielnie socjalne mog zatrudnia osoby nie bdce jej czonkami. Taka forma gospodarowania daje moliwo wsplnej pracy osobom, ktre indywidualnie mogyby mie trudnoci z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej, a take maj nike szanse na znalezienie etatu na otwartym rynku pracy. Ten sposb prowadzenia wsplnej firmy pozwala takim osobom na tworzenie sobie miejsc pracy. Oprcz aktywizacji zawodowej czonkw spdzielni, realizuje si w ten sposb wane cele spoeczne, takie jak: tworzenie wizi midzyludzkich oraz reintegracj spoeczn37. Co istotne, w spdzielniach socjalnych nie ma moliwoci redystrybucji zysku midzy czonkami spdzielni. Do jednostek przedsibiorczoci spoecznej zaliczamy Centra Integracji Spoecznej (CIS) oraz Kluby Integracji Spoecznej (KIS), ktrych zakres zada i funkcjonowanie reguluj przepisy ustawy z dnia 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym38. Tego typu podmioty mog by zakadane zarwno przez instytucje publiczne, jak i przez organizacje pozarzdowe. Dziaalno CIS oraz KIS jest skierowana do osb, ktre s zagroone wykluczeniem spoecznym, bd ju znalazy si poza obrbem ycia spoecznego. S to przede wszystkim osoby bezdomne, uzalenione od alkoholu, narkotykw, innych rodkw odurzajcych, osoby chore psychicznie, dugotrwale bezrobotni, osoby zwalniane z zakadw karnych oraz uchodcy. Celem CIS jest reintegracja spoeczna i zawodowa tych osb. Centrum, w ramach reintegracji zawodowej, moe prowadzi dziaalno wytwrcz, handlow lub usugow oraz dziaalno wytwrcz w rolnictwie39. Aktywno ta nie stanowi dziaalnoci gospodarczej w rozumieniu przepisw o dziaalnoci gospo35. Tame, Art. 2. Ustawy. 36. Odsyamy w tym miejscu do rozdziau I niniejszej publikacji, autor wymienia wszystkie kategorie osb uprawnionych do zakadania spdzielni socjalnych (P. M. Radzimiski, Spdzielnia Socjalna mit i rzeczywisto). 37. Wicej na temat spdzielni socjalnych, w publikacji z serii Ekonomia Spoeczna. Testy 2008, nr 4/2008: J. Brzozowska, J. Kluczyska, A. Sienicka, Spdzielnia socjalna [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/les/ ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.40.pdf. 38. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122 z 14 lipca 2003 r., poz. 1143, z pn. zm.) [w:] Internetowy System Aktw Prawnych, http://isip.sejm.gov.pl. W 2011 roku zasady dziaania CIS oraz Zakadw Aktywizacji Zawodowej maj ulec zmianom. Wie si to ze zniesieniem formy organizacyjnej gospodarstwa pomocniczego (zob.: P. Ciurak, Centra Integracji Spoecznej zreformowane [w:] http://samorzad. lex.pl/artykul-aktualnosci/258). 39. Wicej na temat CiS, w publikacji z serii Ekonomia Spoeczna. Testy 2008, nr 9/2008: J. Kluczyska, A. Sienicka, Centrum Integracji Spoecznej przedsibiorstwo spoeczne? [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/ les/ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2008.45.pdf.

26

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie darczej. Kluby Integracji Spoecznej organizuj przedsiwzicia o charakterze terapeutycznym, zatrudnieniowym i samopomocowym. Zakres zada Zakadw Aktywnoci Zawodowej (ZAZ) reguluje Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i zatrudnianiu osb niepenosprawnych (Dz. U. 97.123.776 z pon. zm.) oraz Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakadw aktywnoci zawodowej. (Dz. U. 2000 nr 6 poz. 77 z pon. zm.)40. Celem zakadw jest zatrudnienie osb niepenosprawnych zaliczonych doznacznego stopnia niepenosprawnoci, atake wspieranie ich poprzez rehabilitacj zawodow i spoeczn. ZAZ-y przygotowuj swych uczestnikw do ycia w otwartym rodowisku oraz wiadcz im pomoc wrealizacji penego, niezalenego, samodzielnego i aktywnego funkcjonowania w spoeczestwie. ZAZ moe prowadzi dziaalno wytwrcz, handlow i usugow oraz dziaalno wytwrcz w rolnictwie. Jednak nie jest to dziaalno gospodarcza w rozumieniu odpowiednich przepisw, lecz prowadzona jest ona jako wsparcie dla celw statutowych41. Z kolei, zasady tworzenia i funkcjonowania Warsztatw Terapii Zajciowej (WTZ) reguluje ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych oraz Rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatw terapii zajciowej42. WTZ-em okrela si wyodrbnion organizacyjnie i finansowo placwk stwarzajc osobom niepenosprawnym, niezdolnym do podjcia pracy, moliwo rehabilitacji spoecznej i zawodowej. Warsztat daje moliwo zdobycia lub przywrcenia umiejtnoci niezbdnych do podjcia zatrudnienia. Odbywa si to poprzez stosowanie technik terapii zajciowej zmierzajcych do usamodzielnienia uczestnikw, poprzez wyposaenie ich w umiejtnoci wykonywania czynnoci ycia codziennego oraz zaradnoci osobistej, a take rozwijania psychofizycznych sprawnoci oraz podstawowych i specjalistycznych umiejtnoci zawodowych.40. Zob.: Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i zatrudnianiu osb niepenosprawnych,(Dz. U.97.123.776 z pn. zm.); Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 21 stycznia 2000 r. w sprawie zakadw aktywnoci zawodowej, (Dz. U. 2000 nr 6 poz. 77 z pon. zm.) [w:] Internetowy System Aktw Prawnych, http:// isip.sejm.gov.pl. 41. Wicej na temat ZAZ, w publikacji z serii Ekonomia Spoeczna. Testy 2008, nr 1/2008: J. Kluczyska, A. Sienicka, Zakad Aktywnoci Zawodowej jako przedsibiorstwo spoeczne [w:] http://www.owies.org.pl/media/ le/zaz.pdf. 42. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych (Dz.U. 1997 nr 123 poz. 776 z pn. zm.) oraz Rozporzdzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatw terapii zajciowej, (Dz.U. 2004 nr 63 poz. 587) [w:] Internetowy System Aktw Prawnych, http://isip.sejm.gov.pl.

27

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie Chyba najmniej znan form przedsibiorczoci spoecznej s Towarzystwa Ubezpiecze Wzajemnych (TUW). Zgodnie z przepisami prawnymi tak nazywa si zakad, ktry ubezpiecza swoich czonkw na zasadzie wzajemnoci43. TUW-y charakteryzuje fakt posiadania czonkw i zasada wzajemnoci. Ze wzgldu na t pierwsz cech, towarzystwa wzajemne zaliczane s do grupy zrzesze zainteresowanych, w przeciwiestwie do spek akcyjnych, ktre klasyfikuje si jako zrzeszenia kapitau. S wic zrzeszeniami osb, ktre czy wsplny cel i interes, ktre identyfikuj si nie poprzez powizanie kapitaowe, lecz poprzez przynaleno i wzajemny cel. Czonkostwo i zasada wzajemnoci s ze sob cile powizane44. TUW ubezpiecza swoich czonkw na zasadzie wzajemnoci, przy czym nie jest ono nastawione na zysk, a osobom zrzeszonym oferuje stosunkowo tani ochron ubezpieczeniow w zamian za skadki pokrywajce jedynie wypacone wiadczenia oraz koszty dziaalnoci. Zawizana w ramach TUW grupa ubezpieczajcych poczona jest wsplnot interesw jej czonkw. W rozumieniu ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie (z pniejszymi zmianami), organizacje pozarzdowe okrela si jako:1) niebdce jednostkami sektora finansw publicznych, w rozumieniu ustawy o finansach publicznych, 2) niedziaajce w celu osignicia zysku osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadajce osobowoci prawnej, ktrym odrbna ustawa przyznaje zdolno prawn, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeeniem ust. 445.

W art. 4 wymienionej ustawy zostaj wymienione zadania publiczne, z ktrych dua czci naley do sfery pomocy spoecznej i integracji spoecznej. W badaniach jakociowych bralimy pod uwag tylko takie NGO, ktre prowadz dziaalno gospodarcz, a wic ujte s w rejestrach dziaalnoci gospodarczej. Jednake w bazach rdowych, na ktrych opiera si ponisza analiza, nie rozrnia si organizacji prowadzcych dziaalno gospodarcz, dlatego informacje rdowe odnosz si do caoci sektora pozarzdowego.43. Dziaanie TUW reguluje Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o dziaalnoci ubezpieczeniowej, (Dz.U. 2003 nr 124 poz. 1151, z pon. zmianami) [w:] Internetowy System Aktw Prawnych, http:// isip.sejm.gov.pl. 44. Za: P. Milewski, Zasada wzajemnoci i czonkostwo, [w:] Gazeta Ubezpieczeniowa, 18.10.2009: http://www. gu.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=7728&Itemid=140. 45. Patrz: Znowelizowana Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, z pn. zm. art. 3, ust. 2., (Dz.U. 2003 nr 96 poz. 873) [w:] Internetowy System Aktw Prawnych, http://isip. sejm.gov.pl.

28


2.1. Dolnolska ES na tle Polski: analiza rde wtrnychNa moliwoci rozwoju dolnolskiego sektora ekonomii spoecznej, a szczeglnie na kondycj organizacji pozarzdowych, wpywa oglny poziom aktywnoci obywatelskiej, ktry wyraa si, po pierwsze poziomem oglnej, zewntrznej aktywnoci spoecznej przejawiajcej si w skali uczestnictwa czonkw spoeczestwa w rnych formach wolontariatu. Po drugie za, istotnym uwarunkowaniem jest ilo dziaajcych podmiotw pozarzdowych. Wanym elementem szerszego kontekstu funkcjonowania dolnolskiej ekonomii spoecznej s wskaniki przedsibiorczoci. Ponadto, moliwoci funkcjonowania poszczeglnych typw przedsibiorstw spoecznych s w pewnym stopniu zalene od oglnej kondycji spdzielni socjalnych, CIS-w, KIS-w czy te organizacji pozarzdowych w Polsce.

2.1.1. Dziaalno w organizacjach pozarzdowych i wolontariatSpogldajc na kondycj sektora non-profit z szerszej, i z nieco historycznej ju perspektywy, mona stwierdzi, e poziom zatrudnienia w tym sektorze w Polsce w poowie lat dziewidziesitych umiejscawia nas na kocu rankingw europejskich i wiatowych. Zgodnie z danymi na 1995 rok, a wic na pierwsz piciolatk transformacji ustrojowej, kiedy to ksztatowa si miay zrby demokracji, spoeczestwo polskie znajdowao si znacznie poniej redniej dla 22 krajw. Wtedy to przecitny poziom zatrudnienia w badanym sektorze non-profit wynosi 4,8% oglnego zatrudnienia pozarolniczego46. W Polsce wspczynnik ten by niemal piciokrotnie niszy (1,0%) i przyjmowa zblion warto do wynikw dla czterech innych krajw Europy rodkowej, czyli: Czech (1,7%), Wgier (1,3%), Rumunii (0,6%) i Sowacji (0,9%). Wikszo badanych krajw stanowiy kraje rozwinite (13 na 22), w ktrych to sektor pozarzdowy okaza si bardzo silny dziki znacznemu wsparciu publicznemu w obszarze edukacji, ochrony zdrowia i usug socjalnych. W 1995 roku najwysze wskaniki udziau sektora non-profit w zatrudnieniu pozarolniczym zaobserwowano w Holandii (12,6%), Irlandii (11,5%), Belgii (10,5%) oraz46. Dane za: E. Le, S. Nacz, J.J. Wygnaski, S. Toepler, L. Salamon, Sektor non-prot w Polsce. Szkic do portretu, The Johns Hopkins University, Instytut Studiw Politycznych PAN, Bank Informacji o Organizacjach Pozarzdowych KLON, Warszawa, marzec 2000, s. 5-6. Jak czytamy w publikacji: W badaniach wziy udzia kraje Europy Zachodniej (Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Niemcy, Wielka Brytania) i inne kraje rozwinite (Australia, Izrael, Japonia, USA oraz kraje Ameryki aciskiej (Argentyna, Brazylia, Kolumbia, Meksyk, Peru) , take kraje Europy rodkowej i Wschodniej (Czechy, Polska, Rumunia, Sowacja, Wgry) (tame, s. 2.).

29

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie w Izraelu (9,2%)47. Polska osigna korzystniejszy wynik tylko od takich pastw, jak wskazana ju Sowacja, a take Rumunia (0,6%) i Meksyk (0,4%). Jak dowodz bardziej aktualne dane, pokazujce od innej strony spoeczne znaczenie dziaalnoci non-profit, w 2007 roku, przynaleno do polskich organizacji pozarzdowych bya mao popularna w porwnaniu z innymi krajami Europy. Czonkostwo w tego typu organizacjach deklarowao 8,0% spoeczestwa polskiego, podczas gdy rednia europejska wynosia a 18,0%. Najniszy poziom tak okrelonej aktywnoci obywatelskiej dotyczy Rumunii (6,0%) oraz Bugarii (7,0%), z kolei Sowacja (20,0%) i Czechy (19,0%) osigny poziom nieco ponad przecitny wynik dla krajw Europy Zachodniej, a jednoczenie te dwa kraje znacznie przekroczyy przecitny poziom dla Europy rodkowo-Wschodniej (12,0%)48. Spoeczestwo polskie zakwalifikowao si do tych, w ktrych ten wymiar partycypacji obywatelskiej okaza si jednym z najniszych. Podobnie niewielka proporcja Polakw deklarowaa w 2007 roku, i pracuje spoecznie w przynajmniej jednej organizacji pozarzdowej49. Taki poziom aktywnoci sytuowa spoeczestwo polskie na pozycji znacznie niszej ni rednia dla krajw Europy Zachodniej (16,0%), a nawet dla jej regionu rodkowo-wschodniego (12,0%). Pod tym wzgldem polskie wskaniki byy niemal rwnie niskie, co zaobserwowane w Rumunii i Wgrach (po 7,0%) oraz w Bugarii (7,0%). Z krajw byego bloku wschodniego ponownie wyrniy si Czechy, w ktrych procent dorosych obywateli pracujcych spoecznie wynis wwczas a 16%, czyli tak jak rednio dla zachodniej czci kontynentu. Warto pamita o tych niskich, jak na warunki europejskie, wskanikach dla Polski, poniewa analiza SWOT wyranie pokazaa, e bierno obywatelska jest jednym z istotnych czynnikw hamujcych rozwj polskiej ekonomii spoecznej50. Analiza dynamiki wolontariatu w latach 2001-2010 wskazuje, e w naszym spoeczestwie zainteresowanie prac w charakterze wolontariatu byo bardzo zrnicowane. Wedug szacunkw Stowarzyszenia KLON/JAWOR, w 2001 roku, procent wolontariuszy47. Tame, s. 6. 48. S. Nacz, J. Bartkowski, Social and Economic Potentials of the Civil Society Organizations in CEE after 1989 [w:] S. Eliason (red.), Building Democracy and Civil Society East of the Elbe, LondonNewYork, Routledge 2007. Por. take: Sektor non-prot w Polsce. Wybrane wyniki bada statystycznych zrealizowanych przez GUS na formularzach SOF, Gwny Urzd Statystyczny, Departament Bada Spoecznych, Warszawa 2009, s. 12-13. 49. Wskanikiem jest procent dorosej ludnoci wiadczcej prac spoeczn w przynajmniej jednej organizacji non-prot w 2007 roku. Dane za: S. Nacz, J. Bartkowski, Social and Economic Potentials of the Civil Society Organizations in CEE after 1989. 50. Wicej na ten temat w rozdziale V. niniejszej publikacji.

30

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie wrd dorosych Polakw wynis zaledwie 10%51. W kolejnych piciu latach udzia ten systematycznie wzrasta, by w 2005 roku osign poziom najwyszy w cigu ostatnich 10 lat, czyli 23,2%. Nastpnie obserwowalimy tendencj znikow a do roku 2008 (tylko 11,0%). W okresie od 2007-2009 mielimy do czynienia z kryzysem wolontariatu52, a odsetki takich zaangaowanych obywateli wahay si od 11,0% do ok. 13,2%. W 2010 nastpuje tendencja zwykowa, poniewa 16% czonkw spoeczestwa zadeklarowao prac w charakterze wolontariusza.Wykres 1. Procent wolontariuszy wrd dorosych Polakw (2001-2010)

rdo: Opracowanie wasne na podstawie bada Stowarzyszenia Klon/Jawor: Wolontariat [w:] Civicpedia. Badania spoeczestwa obywatelskiego, civicpedia.ngo.pl

Wedug danych dostpnych w bazach Gwnego Urzdu Statystycznego, w 2008 roku wrd wojewdztw o najwikszej liczbie fundacji i stowarzysze w ujciu nominalnym znalazy si cztery wojewdztwa: mazowieckie (w sumie 10,2 tys.; w tym 2,0 tys. fundacji i 8,2 tys. stowarzysze i organizacji spoecznych), wielkopolskie (odpowiednio: 6,6 tys.; 0,4 tys.; 6,2 tys.), maopolskie (6,3 tys.; 0,7 tys.; 5,9 tys.) oraz wojewdztwo lskie (6,3 tys.; 0,4 tys.; 5,9 tys.). Na kolejnej pozycji obserwujemy Dolny lsk, gdzie w bazach REGON w 2008 roku byo zarejestrowanych 4,8 tys. stowarzysze i organizacji spoecznych oraz51. Za: Wolontariat [w:] Civicpedia. Badania spoeczestwa obywatelskiego, Stowarzyszenie Klon/Jawor, 2010, http://civicpedia.ngo.pl/x/322225;jsessionid=B67057DD4C7896A7060F48F326ABBC63. 52. Jak okrelili ten proces autorzy bada, za: j.w.

31

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie okoo 0,5 tys. fundacji, czyli w sumie 5,3 tys. podmiotw pozarzdowych. Najmniejsza liczba tego typu organizacji wystpowaa w wojewdztwach: podlaskim (w sumie 2,3 tys.), opolskim (2,1 tys.) i lubuskim (1,9 tys.). Wojewdztwo mazowieckie swoj wysok pozycj zawdziczao Warszawie, gdzie swoj siedzib posiadao ok. 35,0% ogu organizacji na tym obszarze.Wykres 2. Liczba fundacji i stowarzysze w podziale na wojewdztwa (2008)

rdo: Opracowanie wasne, na podstawie danych Gwnego Urzdu Statystycznego, REGON 2008, [w:] www.gus.gov.pl.

Jeszcze inny obraz polskiej aktywnoci spoecznej wyania si, jeli przyjrzymy si zestawieniu wojewdztw pod ktem liczby organizacji pozarzdowych w przeliczeniu na 10 tysicy ludnoci53. Wedug ustale Jana Herbsta, w 2006 roku, najbardziej zaktywizowane okazay si pod tym wzgldem wojewdztwa mazowieckie (19,3 podmiotw na 10 tys.), pomorskie (17,8 tys.) i lubuskie (16,8 tys.), a take dolnolskie (16,4 tys.). Mimo, e Ziemia Lubuska w 2008 roku odznaczaa si najmniejsz liczb organizacji pozarz53. Na podstawie: J. Herbst, Geograa polskiej ekonomii spoecznej, 2006, [w:] Ekonomia spoeczna. Teksty 2006, http://www.ekonomiaspoleczna.pl, s. 7-8. Poniewa dane takie pokazuj stan na 2006 rok, naley tutaj zachowa ostrono w wyciganiu jednoznacznych wnioskw.

32

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie dowych, a Pomorze zajo dopiero dziesit pozycj w powyszym rankingu, zgodnie z danymi z 2006 roku, wojewdztwa te naleay do de facto najbardziej aktywnych pod wzgldem iloci podmiotw sektora pozarzdowego. Niezalenie jednak od przyjtego sposobu szacowania, wojewdztwo dolnolskie znajduje si na czwartej pozycji w rankingach. Spoecznoci lokalne z tego regionu nale wic do relatywnie dobrze zorganizowanych w skali kraju. Warto zaakcentowa, e na pozycj poszczeglnych wojewdztw ma wpyw pooenie w ich granicach najwikszych aglomeracji miejskich, ktre stanowi jednoczenie centra aktywnoci organizacji pozarzdowych. Jeeli przeanalizujemy wojewdztwa nie uwzgldniajc orodkw miejskich, to z mapy aktywnoci obywatelskiej znika nam rejon mazowiecki i maopolski. Rnica ilociowa pomidzy wschodnim rejonem Polski a zachodnim bya w 2006 roku bardzo wyrazista, a szczeglne zagszczenie organizacji pozarzdowych na 10 tys. ludnoci wystpowao w zachodniej i pnocnej czci kraju. Najmniejsza ich ilo dziaaa w rejonie wschodnim54. Dzisiejszy obraz aktywnoci spoecznej w Polsce moe mie zatem zwizek, midzy innymi z histori danego rejonu. Trudna jest interpretacja czy chodzi tu bardziej o uwarunkowania kulturowe, czy skonno do zrzeszania si, czy te moe o wiksz aktywno w innym sektorze ni pozarzdowy (np. w II Sektorze). Mona przyj rne wyjanienia dotyczce niskiej aktywnoci spoecznej mieszkacw rejonw wschodnich, nie mniej powysza analiza uwiadamia, i wystpuj wyrane rnice. Z tego punktu widzenia, pooenie wojewdztwa dolnolskiego relatywnie, w warunkach polskich, sprzyja partycypacji spoecznej (a w zaoeniu), rwnie w ramach ekonomii spoecznej. Jednake, jeszcze raz to podkrelimy, spoeczestwo polskie naley do najbardziej biernych w Europie.

2.1.2. Poziom przedsibiorczociDrug omawian tutaj determinant regionalnej ekonomii spoecznej, jest wspczynnik przedsibiorczoci. Wskanik ten odpowiada iloci przedsibiorstw przypadajcych na 10 tys. ludnoci. Poziom przedsibiorczoci wie si ze stopniem zorganizowania, innowacyjnoci, a take z poziomem zamonoci danego obszaru. Wskazuje nam na gotowo do podejmowania dziaa rynkowych przez mieszkacw danego rejonu.

54. Tame, s. 7-8.

33

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskieWykres 3. Poziom przedsibiorczoci na 10 tys. ludnoci (2002-2009)

rdo: Opracowanie wasne, na podstawie danych Gwnego Urzdu Statystycznego, [w:] www.gus.gov.pl.

Jak pokazuj szacunki GUS, poziom iloci przedsibiorstw w poszczeglnych wojewdztwach w latach 2002-2009, pozostaje na zrnicowanym poziomie. W analizowanym okresie do najbardziej przedsibiorczych naleeli mieszkacy wojewdztwa zachodniopomorskiego (1150 firm a 10 tys. ludnoci w 2002; 1270 firm w 2009 roku) oraz mazowieckiego (odpowiednio 1080 oraz 1238 podmiotw). W latach 2002-2009 roku dolnolski wskanik przedsibiorczoci nalea do jednych z najwyszych w kraju (1101 firm na 10 tys. ludnoci w 2002 roku i 1101 w 2009). Rosnca ilo podmiotw gospodarczych w tych regionach pozwala przypuszcza, e ich wiodca pozycja utrzyma si. Z kolei najnisze wskaniki przedsibiorczoci wystpuj w wojewdztwach podlaskim 34

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie (odpowiednio: 783 i 753 firmy), lubelskim (680 i 724) i podkarpackim. Rwnie w aspekcie przedsibiorczoci zauwaalne s rnice pomidzy wschodnimi rejonami polski a pnocnymi i zachodnimi. W samym wojewdztwie dolnolskim w 2009 roku do obszarw o najwyszym wspczynniku przedsibiorczoci naleay miasta na prawach powiatu: przede wszystkim Wrocaw (1544 firm na 10 tys. ludnoci), Jelenia Gra (1445), Legnica (1259), Wabrzych oraz powiat jeleniogrski (1263)55. Do mniej ju przedsibiorczych powiatw nalea rwnie powiat wabrzyski (1097), widnicki (1071), kodzki (1038) i wrocawski (1015). W pozostaych powiatach wskanik przedsibiorczoci by niszy ni 1000 firm. W grupie o bardzo niskim poziomie przedsibiorczoci znalazy si powiaty: polkowicki (713), growski (748), lwwecki (757), woowski (768) oraz strzeliski (790). S to powiaty peryferyjne, znajdujce si na obrzeach i w oddaleniu od centrum (Wrocawia lub te innych miast) albo s to powiaty mao atrakcyjne, jeli chodzi o inwestycje. Po zapoznaniu si z szerszymi uwarunkowaniami funkcjonowania ekonomii spoecznej, moemy przyjrze si bliej podmiotom ekonomii spoecznej i specyfice ich dziaalnoci.

2.1.3. Spdzielczo i spdzielnie socjalnePolski sektor spdzielczy charakteryzuje due zrnicowanie podmiotw, ktre wchodz w jego skad. Wedug rejestru REGON, do przedsibiorstw tego typu zaklasyfikowane s: spdzielnie mieszkaniowe, pomioty wiadczce samopomoc chopsk, spdzielnie pracy i usugowe dziaajce poza rolnictwem, a take rolnicze spdzielnie produkcyjne (RSP), spdzielnie kek rolniczych (SKR) oraz inne spdzielnie wiejskie. Ponadto s to banki spdzielcze, spdzielnie konsumentw, a take zrzeszajce inwalidw i niewidomych, spdzielnie rzemielnicze (oprcz budowlanych i rkodziea artystycznego), spdzielnie rzemielnicze budowlane, grupy producentw rolnych (GPR-y), spdzielnie uytkownikw (poza spoywczymi, mieszkaniowymi, bankowymi, bez rolniczych) oraz spdzielcze kasy oszczdnociowo-kredytowe (SKOK)56. Spdzielnie socjalne nale do szerszej kategorii spdzielni pracy. W Ra-

55. Podane liczby wskazuj na ilo podmiotw gospodarczych na 10 tys. ludnoci w 2009 r., na podstawie danych Gwnego Urzdu Statystycznego [w:] www.gus.gov.pl. (Przyjlimy, e w skali Polski, bardzo wysoki poziom przedsibiorczoci zaczyna si od wspczynnika wikszego ni 1250, a bardzo niski przy wskaniku mniejszym ni 800 przedsibiorstw na 10 tys. mieszkacw). 56. Na podstawie: K. Abramczuk, J. Herbst, Sektor spdzielczy [w:] J. Dbrowska (red.), Od trzeciego sektora do przedsibiorczoci spoecznej wyniki bada ekonomii spoecznej w Polsce, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008., s. 27-29.

35

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie porcie o spdzielczoci polskiej wskazano a 15 rnych typw podmiotw i s to:1. Spdzielczo spoywcw Spoem 2. Gminne spdzielnie Samopomoc Chopska 3. Spdzielnie Mleczarskie 4. Spdzielnie Ogrodniczo Pszczelarskie 5. Rolnicze Spdzielnie Produkcyjne 6. Spdzielnie Kek Rolniczych 7. Banki Spdzielcze 8. Spdzielnie Mieszkaniowe 9. Spdzielnie Pracy iUsug oraz Budowlane 10. Spdzielnie Inwalidw iNiewidomych 11. Spdzielnie Rkodziea Artystycznego Cepelia 12. Spdzielnie Rzemiosa 13. Spdzielcze Kasy Oszczdnociowo Kredytowe 14. Spdzielnie Socjalne 15. Spdzielcze Grupy Producentw Rolnych57.

Trzy ostatnie nowe formy, w tym spdzielnie socjalne, rozwijay si w Polsce po 1989 roku, w ramach procesw transformacji gospodarki. Jak czytamy w artykule Katarzyny Abramczuk i Jana Herbsta, w okresie transformacji, czyli po roku 1990, sektor spdzielczy ulega dynamicznym zmianom, przy czym po tendencji wzrostowej na pocztku lat dziewidziesitych, w drugiej poowie dekady liczba spdzielni w Polsce zaczyna spada. Ulegaa zmianom rwnie struktura wewntrzna sektora:Pocztek transformacji ustrojowej przynis do gwatowny wzrost liczby spdzielni w Polsce. Wedle danych GUS, w 1989 roku istniao ich w caym kraju 16,7 tys. W cigu pierwszych 4 lat po przeomie liczba ta zwikszya si o ponad 3 tys. Jednak w poowie lat 90. liczba spdzielni zacza systematycznie spada, do nieco ponad 18 tys. w roku 2004. Trzeba tu zaznaczy, e istotnym czynnikiem determinujcym te zmiany mg by nie tylko proces faktycznego zwikszania si bd zmniejszania liczby nowych spdzielni, ale take rne reakcje poszczeglnych czci sektora spdzielczego na okres transformacji zrzeszanie si spdzielni w wiksze struktury (jak np. w przypadku bankw spdzielczych) lub57. Raport o stanie spdzielczoci, Krajowa Rada Spdzielcza, stycze 2010 [w:] http://krs.org.pl/home.php?d_ id=2&m_id=191.

36

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskieprzeciwnie proces dzielenia si duych spdzielni na szereg mniejszych podmiotw (np. przypadek spdzielni mieszkaniowych)58.

Jak konkluduj ci autorzy: Na pocztku XXI wieku liczba spdzielni w Polsce ustabilizowaa si59. Dane GUS, zobrazowane na poniszym wykresie, pokazuj jednak, e rwnie po 2000 roku zachodziy dalsze zmiany ilociowe, gdy w latach 2000-2009 liczba spdzielni systematycznie spadaa60.Wykres 4. Liczba spdzielni w Polsce (2000-2009)

rdo: Opracowanie wasne, na podstawie danych Gwnego Urzdu Statystycznego, REGON, www.gus.gov.pl.

Tak wic w 2000 roku polski sektor spdzielczy szacowano na okoo 19 tysicy przedsibiorstw wchodzcych w jego skad. Liczba ta zmalaa w cigu kolejnych piciu lat do ok. 18 tysicy. Mwic obrazowo co roku znikao z mapy spdzielczoci rednio ponad 140 podmiotw. Do 2009 roku ilo ta spada o kolejne przeszo 1100 przedsibiorstw, do58. K. Abramczuk, J. Herbst, Sektor spdzielczy, s. 28. 59. Tame, s. 28. 60. Na podstawie danych Gwnego Urzdu Statystycznego [w:] http://www.gus.gov.pl.

37

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie nieco ponad 17-stu tysicy. W sumie, na przestrzeni lat 2000-2009, liczba spdzielni zostaa zredukowana o 1818 podmiotw, czyli o 9,6%. Jak ksztatuje si poziom spdzielczoci (mierzony iloci spdzielni) w podziale na wojewdztwa? W 2009 roku najwiksza ilo spdzielni prowadzia swoj dziaalno w wojewdztwie mazowieckim (3156 podmiotw), wielkopolskim (1749) oraz wanie na Dolnym lsku (1378). Take w 2000 roku te trzy regiony charakteryzoway najwysze w skali kraju wskaniki spdzielczoci, chocia widoczny jest spadek, podobnie, jak we wszystkich innych wojewdztwach61.Wykres 5. Liczba spdzielni wedug wojewdztw (2009)


61. Tame.

38

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie Analogicznie jak w skali oglnokrajowej, spadkowa tendencja, utrzymuje si take w wojewdztwie dolnolskim. Od 2000 roku obserwujemy zatem stay spadek liczby spdzielni na przestrzeni analizowanych 10-ciu lat. Liczba dolnolskich spdzielni zmalaa w tym okresie z 1555 (w 2000 roku) do 1378 (w 2009 roku), a wic o 177 tego typu przedsibiorstw (czyli o 11,4%).Wykres 6. Liczba spdzielni w wojewdztwie dolnolskim (2000-2009)


Jeli chodzi o powiaty wojewdztwa dolnolskiego, do tych o najwyszym wspczynniku spdzielczoci naleay w 2009 roku najwiksze miasta oraz powiaty zlokalizowane wok duych orodkw miejskich, a take charakteryzujce si wysokim wskanikiem przedsibiorczoci w ramach II sektora gospodarki. Zgodnie z GUS, spdzielczo bya najbardziej rozwinita w sensie ilociowym w miastach: Wrocaw (380 spdzielni rnego typu), Jelenia Gra (40) i Legnica (39) oraz powiatach: widnickim (99), kodzkim (71), olenickim (46) oraz zbkowickim (53). Co istotne, liczba podmiotw spdzielczych zarejestrowanych w Wabrzychu spada z 50-ciu w 2000 roku do zera w 2009 roku. Bardzo interesujco wygldaj dane dotyczce powiatu wabrzyskiego, gdzie w analizowanym okresie zwielokrotnia si liczba spdzielni, rosnc z zaledwie 18-stu do a 67 podmiotw w 2009 roku, dziki czemu powiat 39

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie ten aktualnie zalicza si do najbardziej aktywnych w zakresie spdzielczoci62. Mona wic powiedzie, e sektor spdzielczoci przesuwa si z Wabrzycha do innych miejscowoci w powiecie wabrzyskim. Jeli za chodzi o powiaty o najniszych wskanikach spdzielczoci, to zarwno w roku 2000 jak i 2009 by to powiat kamiennogrski (15 podmiotw w 2000 i 14 w 2009 r.), milicki (odpowiednio: 17 i 17 ) oraz legnicki (odpowiednio: 25 i 17). Niewielkie liczby interesujcych nas tu przedsibiorstw odnotowano ponadto w powiecie gogowskim (25 i 23) oraz woowskim (25 i 24 podmioty).Wykres 7. Powiaty z liczb spdzielni 45 w roku 2000

rdo: Opracowanie wasne, na podstawie danych Gwnego Urzdu Statystycznego, REGON, www.gus. gov.pl.

62. Potwierdzaj to rwnie dane jakociowe, omwione w rozdziale V niniejszej publikacji.

40

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskieWykres 8. Powiaty z liczb spdzielni 25 w roku 2000

rdo: Opracowanie wasne, na podstawie danych Gwnego Urzdu Statystycznego, REGON, www.gus. gov.pl.

Najbardziej aktualne dane63 wskazuj, e najwiksza liczba spdzielni socjalnych przypadaa w 2009 roku na: wojewdztwo lskie (28 podmiotw w 2009), wielkopolskie (22), mazowieckie (18) oraz warmisko-mazurskie (17), a w 2010 roku: rwnie wojewdztwo lskie (40 spdzielni), wielkopolskie (36) oraz mazowieckie (29), a take dzkie (23). Informacje te wskazuj na pewne rozbienoci, gdy nie dotycz tego samego okresu, ale kolejnych lat. A co istotniejsze, rni si one metodologi zbierania danych. Wedug bazy z 2010 roku, spdzielnie socjalne bardzo nielicznie wystpuj w wojewdztwie opolskim (tylko 7), witokrzyskim (5) i podlaskim (4). Podobnie, wedug danych z 2009 roku, spdzielczo socjalna najsabiej bya rozwinita na Podlasiu (1), w wojewdztwie witokrzyskim (3) i na Opolszczynie (6), ale take w wojewdztwie zachodniopomorskim, lubelskim, pomorskim (od 4 do 6 spdzielni).63. Powoujemy si tutaj na dwa rda: z 2010 roku za: Katalog spdzielni Socjalnych, Oglnopolski Zwizek Rewizyjny Spdzielni Socjalnych (OZRSS), [w:] http://www.ozrss.pl/katalog.htm; oraz na dane z 2009 roku wedug cytowanego ju Raportu o stanie spdzielczoci, Krajowa Rada Spdzielcza, stycze 2010. Krajowa Rada Spdzielcza swoje dane zaczerpna z Krajowego Rejestru Sdowego (stan na 20.07.2009 r.), natomiast OZRSS prowadzi wasn, stale aktualizowan baz na stronie internetowej.

41

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskieWykres 9. Spdzielnie Socjalne (2009-2010)

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Raportu o stanie spdzielczoci wedug Krajowej Rady Spdzielczej na 2009 r. (www.krs.pl) oraz danych Oglnopolskiego Zwizku Rewizyjnego Spdzielni Socjalnych na 2010 r. (www.ozrss.pl).

Wojewdztwo dolnolskie w rankingu na 2010 rok znalazo si na do odlegej, bo szstej pozycji, wraz z warmisko-mazurskim, w ktrym rwnie dziaa 19 analizowanych tutaj przedsibiorstw spoecznych. Zgodnie z informacjami na rok 2009, na Dolnym lsku zarejestrowanych byo 14 spdzielni socjalnych, co dao temu regionowi pit pozycj w skali kraju. Niezalenie jednak od powyszych rankingw, sektor spdzielczoci socjalnej w Polsce jest bardzo sabo rozwinity, co wpywa znaczco rwnie na jego kondycj w mniejszej, wojewdzkiej skali.

2.1.4. Inne podmioty ESKolejne statystyki pokazuj, ile w Polsce, a take na Dolnym lsku, w latach 20072008, dziaao takich podmiotw ekonomii spoecznej, jak: Centra Integracji Spoecznej, Zakady Aktywnoci Zawodowej oraz Warsztaty Terapii Zajciowej.

42

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie Wedug danych Stowarzyszenia Klon/Jawor z 2008 roku64, Centa Integracji Spoecznej wystpoway bardzo rzadko na terenie Polski, w sumie doliczono si 35-ciu takich podmiotw. S one s zarejestrowane gwnie w wojewdztwach: kujawsko-pomorskim (6 podmiotw), warmisko-mazurskim (5) i zachodnio-pomorskim (4 podmioty). Dolny lsk znalaz si w grupie regionw, na ktre przypadaj po trzy CIS-y (wojewdztwa lubuskie, witokrzyskie, lskie). Na pozostaych obszarach dziaa co najwyej od jednego do dwch takich podmiotw, przy czym w wojewdztwie dzkim, podkarpackim i maopolskim nie funkcjonowao ani jedno takie Centrum.Wykres 10. Centra Integracji Spoecznej (2008)

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Dane Stowarzyszenia Klon/Jawor, za: Ekonomia spoeczna w Programie Operacyjnym Kapita Ludzki, 2009 (www.ekonomiaspoleczna.pl).

Jak pamitamy, Zakady Aktywnoci Zawodowej, to nowa forma zatrudnienia wspieranego, skierowanego do osb niepenosprawnych, osb borykajcych si z trudnociami na otwartym rynku pracy. Nie jest to jednak forma rozpowszechniona. W 2007 roku65 na cznie 51 polskich takich instytucji, okoo co sidma zarejestrowaa swoj64. Dane Stowarzyszenia Klon/Jawor, za: Ekonomia Spoeczna w Programie Operacyjnym Kapita Ludzki, Staa Konferencja Ekonomii Spoecznej SKES [w:] http://www.ekonomiaspoleczna.pl/les/ekonomiaspoleczna.pl/public/ ES_w_POKL.pdf., s. 16. 65. Tame, s. 16.

43

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie dziaalno na terenie wojewdztwa wielkopolskiego lub lskiego (po 7 zakadw), a jedna na osiem dziaaa w wojewdztwie podkarpackim (6). Wojewdztwo dolnolskie naleao do regionw, w ktrych utworzono jedynie 3 takie podmioty (obok wojewdztwa lubelskiego i mazowieckiego). W lubuskim i podlaskim nie odnotowano w ogle takich form dziaalnoci w ramach ekonomii spoecznej, a w wojewdztwie dzkim dziaa tylko jeden ZAZ.Wykres 11. Zakady Aktywizacji Zawodowej (2007)


Warto wspomnie jeszcze o Warsztatach Terapii Zajciowej aktywizujcych osoby niepenosprawne, ktre nale do znacznie liczniej dziaajcych podmiotw ES, anieli dwa wyej omwione rodzaje. Spord 643 WTZ-tw (wedug danych na rok 2007)66, najwiksza reprezentacja tego typu instytucji funkcjonowaa w wojewdztwie wielkopolskim (76 warsztatw), mazowieckim (68), maopolskim (58), lubelskim i lskim (po 54). Najmniej-

66. Tame, s. 16.

44

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie sza ich ilo zarejestrowana bya wwczas w wojewdztwach: opolskim (15), lubuskim (19) i podlaskim (22). I znw okazuje si, e Dolny lsk wprawdzie znalaz si na pierwszych miejscach hierarchii pod wzgldem utworzonych WTZ-tw (40), ale podobnie jak w przypadku wczeniejszych statystyk mieci si mniej wicej na rodku skali.Wykres 12. Warsztaty Terapii Zajciowej (2007)


2.2. Podmioty ekonomii spoecznej na Dolnym lskuNieco inny ilociowy obraz dolnolskiej ekonomii spoecznej uzyskujemy, biorc pod uwag lokalne informacje, ktre zawara (i stale aktualizuje) Fundacja Rozwoju Ekonomii Spoecznej (FRES)67. Wedug informacji FRES, na drug poow 2010 roku, na analizowa67. Baza podmiotw ES Dolny lsk, Fundacja Rozwoju Ekonomii Spoecznej FRES, 2010 [w:] http://www.fres.org. pl/podmioty.html.

45

EKONOMIA SPOECZNA W PRAKTYCE. Dowiadczenia dolnolskie nym terenie dziaao w sumie 61 podmiotw ekonomii spoecznej, w tym: 31 Warsztatw Terapii Zajciowych, 14 spdzielni socjalnych, 7 organizacji prowadzcych dziaalno gospodarcz, oraz 5 Towarzystw Ubezpiecze Wzajemnych. Dla porwnania, przypomnijmy, e dostpne statystyki oglnopolskie szacoway, e w analizowanym regionie dziaao 40 WTZ-tw (o 9 wicej ni w bazie FRES), 3 ZAZ-y (o 1 mniej), 14-19 spdzielni socjalnych (podobnie jak w danych FRES). Mona wic powiedzie, e wszystkie przywoane, zrnicowane zasoby danych oddaj miarodajny obraz lokalnej mapy przedsibiorczoci spoecznej.Wykres 13. Liczba podmiotw ekonomii spoecznej w wojewdztwie dolnolskim (2

Documents

ksiazka_cala dobre praktyki śląskie