Kjelda Fylkesarkivet i Sogn og Fjordanesensff26.sf-f.kommune.no/.../$FILE/Kjelda3_2004.pdf · stein på stølsvollen, i det dei sa fram ei åtgjerd. So lenge finnen hylla soleis kom

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Nr. 3 - Desember 2004. Årgang 13

Kjelda

Fylkesarkivet på Internett:

www.sffarkiv.no

Christian Michelsen , sjefen for 7. juni regjeringaI 1905 vart Norge ein fri og uavhengig nasjon då landet reiv seg laus frå unionen med Sverige. Hundreårsjubileet skal feirast gjennom heile 2005. Christian Michelsen sitt namn vert gjerne knytta til frigjeringsåret 1905 meir enn noko anna namn. Kjelda har i dette nummeret brei omtale av hendingane i 1905, med vekt på folkerøystingane. Sjå sidene 32 –66.

Året 1905Dette dobbelt-nummeret av Kjelda, på 68 sider, inneheld mykje stoff om året 1905, i tillegg til det vanlege Kjelda-stoffet. 1905-stoffet tek til på side 32.

God Jul

og

Godt Nyttår!

Kjelda, nr. 3 - 2004, årgang 13

2 3


Redaksjon

Gunnar Urtegaard (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne Schmidt Vindenes

Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax: 57 65 61 01.

[email protected] kjem med 3 nummer i året, eitt dobbeltnummer. Ei årstinging kostar kr 125,-.

Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven.

Ansvarleg dette nummer: Karianne Schmidt Vindenes. Utforming: Oddvar Natvik.

Fylkesarkivet i Sogn og FjordaneFylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01

[email protected]

Fylkesarkivar: Gunnar Urtegaard, tlf. 57 65 64 01, [email protected]

Arkivarar:Arild Reppen (foto), Fototeknisk avdeling , 6823 Sandane.

Tlf. 57 86 51 24, [email protected]Øystein Åsnes (musikk), Tlf. 57 65 64 04, [email protected]

Ole Stian Hovland (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, [email protected] Schmidt Vindenes (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 06,

[email protected] Selseng (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 07, [email protected] D. Øverbø, (fagleiar), tlf. 57 65 64 03, [email protected]

Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, [email protected]

Prosjekt:Hermund Kleppa (møtebok-prosjekt), tlf. 57 65 64 02, [email protected]

Oddvar Natvik (informasjon, amerikaportal), tlf. 57 65 64 05, [email protected]

Kjerstin Risnes, (møtebok-prosjekt), tlf. 57 65 64 13, [email protected] Norum (engasjement, møtebok-prosjekt), tlf. 57 65 64 13.

Nettstad: www.sffarkiv.no

Fylkesarkivaren har ordetGunnar Urtegaard

Bort med Petter Smart’ane”Når beisti ikkje vilde una, koma heim, so var det einkvan som hadde gjort ilt. Då fekk ein tak i ein som kunde gjera åt.”

I lokalsamlinga til De Heibergske Samlinger er det to små handskrivne lappar som begge er ”middel” for å få kyrne til å gå heim til stølen. Den eine er truleg frå Lærdal etter dialekten:

”E sæte me ni paa ein jorfaste stein, E vil dessa mine (Krav til namn) Krøter hygja og hydla Heim. Heim or Beite, aa heim i Laite. Mæ Øgtabel ska dai stao me mi Sældør. Gud gje dei vilde være Budeia og Stølen so hulde og kjære, so Jesus og Jomfru Maria, sin kjære Velsignede Søn monne være, I tre Navn ........F. S. og H.Fader Vor, Læses tre Gange. Dette gjere E fordi at Kjørne mine gaar heim.”

Den andre lappen er frå Sogndal:

”Middel for hjemgang paa Sæteren. Jeg sidder mig ned paa en Gjordfaste Sten, Eg vil disse mine krøter hygja og hølla heim. Gud gje de vilde være Budeia og Stølen so hulde og tru og kjære So Jesu og Maria sin kjære Velsignede Søn munne være.”

Denne vart funnen i ei lommebok som tilhøyrde Nils Gerhard Larsen Øyre ved registrering av buet hans. Han var fødd i 1859, ugift og hadde fattigstønad. Han døydde 31.07.1936. Lensmann Faleide som leverte lappen til museet, skriv: ”Nils Øyre var jeger og ferdedes meget i skog og mark. Han var meget overtroisk og fortalte ofte om syner, særlig i forbindelse med skjulte skatter. Han forsøkte ofte å finne guldet på Skrik, men uten held. Sogndal 29/9 – 36.”

Innsamla folkeminne frå Sogn viser at hylling var eit kjent begrep. Jord frå jordfast stein går att mange stader, då gjerne blanda med metall, salt eller andre ting:

”Dei fekk fat i eir som dei skrapa av kyrkjeklokka og blanda med mold. Dette la dei under ein jordfast stein på stølsvollen, i det dei sa fram ei åtgjerd. So lenge finnen hylla soleis kom kyrne alltid heim; men sidan trådde dei.”

Frå Sogndal har me denne historia:”Budeione var ofte plaga med at kyrne ikkje vilde koma heim til stølen og lata seg mjølka. Då fekk dei einkvan til å hylla kyrne. Det kunde gjerast på mange måtar. Sume tok noko mold under ein jordfast stein i trodi, helst der som det ein gong hadde fare lik yver. Denne moldi skulde budeia ha i saltet og gjeva dei kyrne som var leide til å koma. Andre skov noko fint ut or bjølla og gav dei kyrne som var leide til å fylgja.

Sume kunde vera sers flinke til å hylla. Heime sprang dei jamt etter han Skora-Lars. Han var ein dyre-elskar og kunde både lækja og hylla med kunster og ord. Ei kona sende bod etter han, og han kom. Han bad kona bitta inn bjøllekui. So reiste han inn i fjøset åleine, kom ut att og reiste åt skotet. Der las han nokre ord og gjorde teikningar i handi med fingeren. So tok han ein raud klut, gjekk ut i trodi og veifta med han. Etter den dag kom kyri i rett tid.”

Frå Hafslo vert det fortalt at når kyrne ikkje ville gå heim kunne ein ta nokre hår mellom horna på ei bjølleku som gjekk heim og gjeva dei. Ein kunne og mjølka noko mjølk or ei slik bjølleku og gjeva dei, men det måtte ikkje dei som åtte kua sjå. Eller ein kunne ta jord under ein jordfast stein, blanda ho med salt, og så karva noko tobakk smått og ha det i saltet. Litt mjøl skulle ein og ha i det. Så skulle ein leggja denne røra under ”hovdakodden” (puta) og sova på det før ein gav det til beisti. Eit anna råd var å drepa ein orm mellom påske og pinse og koka han. Logen skulle

dei gjeva slike kyr som la seg vekke. Då var det slutt med den sykja.

I Jostedalen vart fortalt: ”Når ei kyr trådde, kunde ein gjera henne fri for det på denne måten: Ein tok noko mold under ein jordfast stein på det leigarmålet (= jordi, segjer forteljaren) der ho skulde vera, og so rørde ein moldi saman med salt, og las denne bøni medan ein rørde: ”Dette saltet skal du få, so du ikkje herfrå skal trå, korkje frå bø eller støl, men du skal her vera.” Dette måtte gjerast på fastande hjarta, kyri måtte heller ikkje ha ete noko, når ein gav henne denne røra.”

Ordliste:- hyggja: ”have Omsorg for, pleie med Omhu, røgte (for ex. Kreature)” (Aasen)- hylla: gjera (husdyr) tillitsfulle, heimevande- trå: ”længes, hige, stunde efternoget; Nogle Steder især om Kreature, som ofte søge hen til et Sted eller som længes tilbage efter en Flytning.”- åt: gjera åt, lækja (særleg med trolldomsråder)/gjera åt for ei sykje/trolla.

Kjelder: - Norsk Folkeminnesamling, Bondevik, Kjell og Bøyum, Sjur H.- Sognaarkivet k.75 o.24.

Hylling eller å gjera åt

Av Berit Selseng

Etter kvart er svært mange tenester lagde til rette for bruk via Internett og fleire kjem. Me kan nemna likning, bank, transport, reiser, overnatting, sørvistilbod, kommunale tenester med meir.

Både i privat og offentleg sektor ser ein verdien av å gå saman om felles løysingar og felles standardar for registrering og formidling. Ein ser verdien av å utvikla felles nettbaserte løysingar for registrering og vedlikehald av opplysningar. Dette har sjølvsagt mange føremoner:

1. Brukarane får oversyn ein stad og slepp t.d. å slå opp på alle buss – og båtselskap eller gå innom nettsidene til alle hotella for å finna den informasjonen dei treng.

2. Ein etablerer standardar som brukarane kjenner

att og vert vane med.3. Ein samlar ressursane

til utvikling slik at kostnaden vert mindre for den einskilde kommune eller institusjon og tenesta vert best mogeleg.

4. Ein profesjonaliserer drifta slik at teknologar tek seg av teknologi og fagfolk tek seg av dei faglege sidene som gjeld innhald.

5. Ein får system som er dokumenterte og som kan snakka med kvarandre.

6. Ein utviklar i fellesskap rasjonelle rutinar kring produksjon av innhald, og legg felles grunnlag for nye og spanande tenester som t.d. mobile tenester, integrering på nye måtar og så vidare.

Diverre er ikkje dette stoda på kultursektoren. Biblioteka

er komne lengst når det gjeld standardar, felles bruk av databasar og etablering av samordna tenester til publikum. I motsetnad til arkiv og museum har dei og fått øyremerka midlar til dette - både her i landet og i mange andre land. Kvifor arkiv og museum ikkje har fått det, kan undra oss. Men sjølv på bibliotekområdet er det langt att. Sjølv i eit lite fylke som Sogn og Fjordane får du i dag presentert ei lang liste over ulike databasar dersom du vil søkja på Internett etter litteratur i bibliotek, institusjonar med meir i dette folkefattige fylket. Dette er ikkje god sørvis til publikum.

For arkiv og museum er stoda endå verre. Sambruk av databasar mellom ulike institusjonar og regionar er mest totalt fråverande. Store kulturinstitusjonar har nettsamband og datautstyr som ein medels slektsinteressert pensjonist. Dei slit med gode registreringsrutinar. Vegen til nettet med katalogopplysningane synest lang, skræmande og fårefull som ein Besseggatur for ein nyoperert hoftepasient. Dei lokale institusjonsdatabasane kring i landet inneheld på same tid opplysningar om millionar av gjenstandar, foto, arkiv med meir. Dei tilsette er opptekne av å få dette fram, og gode nettenester her ville revolusjonera tilgangen for folk flest.

Mange stader kring i landet har kvar kommune utvikla sin eigen kulturkalender. Du må hoppa ut og inn av tallause og ulike tilbod for å få oversyn over kva som skjer i ein region. På heile Vestlandet er det mest ingen kommunar som nyttar Kulturnett Noreg sin felles kulturkalender. I andre fylke finn me døme på at mest alle kommunane har samla seg om denne og er soleis med på eit nasjonalt spleiselag, felles standardar og dei har ingen utgifter til utvikling, drift og vedlikehald av tenesta.

(framhald side 31)


4 5


Alt levande skulle ha ekstra godt stell julekvelden/juledagen, så vel menneske som dyr. Jamvel småfuglane fekk sitt julenek. Husdyra vart ekstra godt tekne vare på med eit slag magisk rituale for å verna dei mot vondt og auka trivnaden.

Som lita jente høyrde eg sagt:

”Julemalt og påskesalt er godt for alt”, eit artig lite rim, men elles sa det meg ikkje noko. Då eg for ei tid sidan såg gjennom noko innsamla folkeminnemateriale som ligg som kopi ved Fylkesarkivet fekk eg med eitt forståinga av det vesle rimet. Det var ekte gamal nedfelt tradisjon og det me vil kalla overtru.

I 1930-åra vart det innsamla folkeminne kring i landet, og frå Sogn finn me materiale frå fleire av bygdene her samla av m.a. Kjell Bondevik og Sjur H. Bøyum. Tradisjonen med malt og salt går att i bygdene. ”Alle after skulde dei ha malt og salt i saman. Det var

det fyrste dei fekk når budeia kom i fjøset joledagsmorgon. So skulde ho segja til dei at no skulde dei få jolesmak.”

Frå Sogndal vert det fortalt:” Kyr og øyker fekk malt og salt jolaftan. Alle jolaftnar brann det ljos heile natti. Um joledagsmorgon då kona vakna, tok ho på seg den reinvaska konehuva si og gjekk åt fjøset med dei brennande ljosestubbane som var att. I døra stana kona, helsa på kyrne og sa kva høgtidsdag ein då hadde. Etterpå gjekk ho med den brennande ljosestubben til kvar kyr og sveid håri i herdetoppen. Dette gjorde ho av di hulder og anna uty ikkje skulde få makt yver kyrne. Elles kunde det henda at huldri kom i fjøset og mjølka kyrne. Dei batt og upp øykehalane; og skov noko av ljosestubben som var att av joleljoset, brædde det og smurde på juret til kyrne. Då sette det seg ikkje noko vondt i det.”

Frå Hafslo fortalde ei gamal ”jenta” på 81 år: ”Då eg var ung, tente eg på Modlandsmarki. Julafta kom husbonden til meg og sa:

”No skal du stad og gjeva kyrne salt og malt, og so skal du segja:”I kveld er det julafta”.”Men då svara eg at eg skulde gjeva dei salt og malt, men segja noko til dei bryr eg meg ikkje um. Mannen sjølv måtte stad og segja desse ordi til kyrne.”

Dette med å tala til dyra finn me att fleire stader. I Sværefjorden i Balestrand brukte dei å gjeva kyrne ein dusk av eit kornband julafta. For kvar kyr dei gav sa dei høgt inni øyra hennar:”I kveld er det julafta og i morgon er det joledag.”

Joleljoset som vart nemnt i Sogndal finn me også att i Balestrand. Det var det som var att av joleljoset som vart kalla jolestubben. ”I Esefjorden fortel dei soleis: Han som bar jolestubben var heilag. Han gjorde ikkje noko. Dei andre hadde småe ljos som dei kveikte i jolestubben. Med dei småe ljosi brende dei ein kross på krossryggen åt kvart fenadbeist. Han som bar jolestubben hadde med ei kjengja øl og ei jolekaka. Av dette gav han uksen og bjøllekyri kvar sin halvpart”.

I Sværefjorden brukte dei å brenna to ljos, eit på kvar bordsende. Dei sveid kyrne på krossryggen jolemorgonen med ljosestubbane. Når det var gjort, kveikte dei i den busti som står på rumpetangen. Slokna varmen straks i håri, var kyri feig, ho kom til å døy før året var ute. Dei gav bjøllekyri og oksen øl og kaka jolemorgonen og sa: ”God morgon okse; Gud signe deg kyr.” På Vangsnes fekk bjøllekyri og storstuten øl, for at dei skulle koma på stølen i rett tid om sommaren. I Fjærland sveid dei også kyrne på krossryggen, då skulle dei ikkje koma til å ”skjena” om sommaren. Dei gav aldri ris eller lauv til beisti joledagen. Dersom eit beist gjekk laust i fjøsen jolemorgonen, kom dei til å missa det i det komande året. Låg alle kyrne på eingong jolenatta, tydde det stor ulukka. I Balestrand hadde

Jul i fjøset – gamle tradisjonar

Av Berit Selseng dei hund i fjøset om natta, så den kunne hindra at alle låg på eingong.

Fjøslemmen var soveplass før i tida, men jolekvelden låg ingen i fjøset. ”Det var slikt putr og snakk der jolanatti. Bjøllekyri og stuten skulde snakkast heile natti. Men ingen visste kva dei sa. Dei tala hebraisk segjer sume.” Same tradisjonen finn me også på Jylland i Danmark. At mange makter var lause jolenatta var noko alle visste, og det var om å gjera ikkje å uroa desse, anten det no var oskereia, gardvoren eller andre, men verna seg mot vonde makter og halda seg inne med dei gode.

Prøvde ein å lura på dyra eller dei usynlege maktene julenatta kunne det gå reint ille, ja på livet laust, ein var heldig vart ein berre kasta ut. Ikkje så rart at ein prøvde verna seg mot alle slag trollmakter, med tjørekrossar på dører, ljå i høystabben, sigd i kornstålet. I dag er alle desse åtgjerdene gått ut av bruk, men enno heng me opp fugleband og gjev kanskje litt ekstra godt til husdyra fordi det er jul, utan å tenkja over at dette er restar av gamle rituale. Og så ber me graut ut i uthusa og syng: ”På låven sitter nissen med sin julegrøt”.

Kjelder: - Norsk Folkeminnesamling. Bondevik, Kjell, Bøyum, Sjur H.

T. Kittelsen: “Blakken og Tungubben.” Kanskje dei ventar på ein godbit til jul?

H. Gude: “Kastet ud.”

Slik gjekk det om ein prøvde

lura fjøsnissen.

Fredrik Vilhelm Bull-Hansen, 1852 – 1923, var sokneprest i Leikanger i perioden 1897 – 1923. Kyrkja og prestane gav 7.junivedtaket i 1905 om å løyse opp unionen all si støtte og Bull Hansen var ikkje noko unntak i så måte, tvert i mot. I samband med Kvinneunderskriftsaksjonen, som både var ein opprør- og støtteaksjon, gav han si fulle støtte til kvinnene ved å leggje ut underskriftslister i sakristiet. Her kunne kvinnene gå etter gudstenesta den 13.august og skrive seg på.

Vi veit ikkje når denne julesalmen er skriven, men han er skriven før jula 1907. Kanskje han enda til er spesialskriven til jula 1905?

Kjerstin Risnes4


6 7


Fylkesarkivet har over eitt tusen Amerika-brev. Fleire av dei er julebrev på den måten at dei er daterte i desember og ved at avsendaren skriv noko om jula; fortel litt om korleis dei feirar jula i Amerika, tek nokre minnestreif om jula i gamlelandet, og ynskjer

god og gledeleg jul til mottakaren.

Eg har funne fram eit døme på det me kan kalla jul i Amerikabrev, i brev frå Emanuel Offerdal til systera Karen Jørgine i Offerdal i Årdal, og stogga ved eit par spor etter to tanteungar ho hadde der.

Emanuel Offerdal, fødd 1875, utvandra til Amerika i 1902 og

vart gift 1912/1913 med Thora. Dei fekk to døtre, Agnes, fødd kring 1914 og Judith, fødd kring 1916. Fylkesarkivet har fleire brev og kort frå Emanuel. Breva inneheld mange ulike opplysningar: om kvar Emanuel budde, kva han arbeidde med og livnærde seg av, om økonomiske og politiske tilhøve i Amerika, tankar om Noreg og ynskje og draumar om å få reisa på besøk til heimlandet. I tillegg skreiv han om sine næraste, kona og dei to ”småjentene”.

Brev datert i mars 1919[...] småjæntene er bra friske. Den ældste er imidlertid meget mager af sig, da hun lidet spiser, men er forøvrigt bra frisk. Judith den yngste er derimod kraftigere - spiser som en hest og ser ud som en blomst med røde kinder og er saaledes et rent prakteksemplar paa sundhed. Den ælste Agnes beder mig hilse til alle sine tanter, onkler og Cusiner og siger hun snart kommer til Norge. Hun er en meget opvagt unge og er allerede begyndt at blande ind engelske ord naar hun taler om forskjellige ting sjønt vi taler udelukkende norsk for det meste for at de begge skal faa anledning til at lære norsk forinden de begynder paa den engelske skole, da jeg har lagt merke til at de fleste barn efter at de begynder paa skole lidt efter lidt glæmmer det norske sprog og benytter sig af det engelske.

Brev datert i desember 1923Dette er eit julebrev frå Emanuel heim til systera Karen Jørgine, (sikkert også skrive med tanke på dei andre slektningane i Offerdal.) Agnes er ni år, Judith sju. Foreldra ynskjer at jentene skal ”vera med” i julebrevet meir enn ved at han berre fortel noko om dei. Det fylgjer eit eige brev frå Agnes (og Judith) i konvolutten. Agnes har fått god hjelp med brevet sitt. Ein vaksen er ”godt synleg” både i innhald, ord og vendingar; eit par stader også meir beinveges,

Julehelsing frå Amerika

Av Hermund Kleppa ved at hjelparen har teke fatt i blyanten sjølv, i fyrste lina og heilt til slutt. Kanskje far eller mor også assisterte ved å halda i, eller over, handa til Agnes. Agnes hadde ikkje byrja i skulen enno, sjølv om ho var ni år. Det var så lang skuleveg, nesten seks kilometer. Utanom å laga sitt eige brev, fekk dei leggja ved kvar sin hårlokk og fleire teikningar. (Ting laga av born er sjeldan vare i arkiva våre.)

Epping NDakDecber 4 25

Kjære TanteJæg vil idag sende deg nogle ord da pa anskerat jig sende nogle faalinjer med det sammeJeg bliver na 9 aarden 28 denne maanedog skulalde jeg like atkomme til Norge forat se mine tanteronkler og Caousinermen jeg tror at dere alle der hjemme vilde blive forundret omjeg kom tel Jul ogingen kejdner mig menjeg er ikke stor nokendna til at reise saa langt saa derefær være fornoid

Framsida på teikninga. To sær-amerikanske element er tydelege på landskaps-teikninga; dei avrunda brysta på uthus-bygningane og vindmølla der den vaksne hjelparen har funne det nødvendig med ei forklaring: Pompe for vand.

Brevet frå Agnes og

Judith til tanta i Offerdal,

Årdal.

med disse faa linjersaa lenger intilvidere og saa ønskerjeg eder alle en Glad Jul

Fra agnes Offerdalog Judith Offerdal

skrive tilbage

Breva frå Emanuel heim til Offerdal inneheld berre nokre få og spreidde opplysningar om Agnes og Judith Offerdal. Litt veit me også om dei frå andre kjelder.

Eg kom tilfeldig over ei notis i Sogns Tidend om Judith. Medan Agnes fekk eit langt liv, vart Judith brått riven bort i ung alder.

Frå baksida på teikninga, med

teksten ’From Judith Offerdal to Auntie’

(’Frå Judith Offerdal til Tante’). Fire

personar til er med på teikninga.

Sogns Tidend, 30.12.1938.


8 9


Dei store kyrkjelege høgtidene i året - påske, pinse og jul - har til alle tider inspirert versemakarar av alle slag. Dei store diktarane finn me representerte i salmebøkene. Dei mindre kjende, frå by og bygd, figurerer av og til i lokalaviser og julehefte. Her er to juletekstar, den eine på bokmål, frå 1904, av Johannes Kvellestad, - den andre på nynorsk, frå 1938, av Brynjulv Kvåle.

Johannes Kvellestad (1875-1912) frå husmannsplassen Vika under Kvellestad i Vevring, lærar i Naustdal og redaktør for bladet Ungdomsvennen 1906-1912.

Brynjulv Kvåle (1907-1977) frå Kvåle i Sogndal, agronom, vart gardbrukar på Smilla i Hyllestad, var jordstyreformann og hadde andre kommunale verv.

Av Hermund Kleppa

”Englesang fra himlen følger -”

Fred yver jordi

Fred yver jordi! Fred frå Guds himmel!So tona det fagert frå Betlehems by.Gled deg du villfarne menneskevrimmel,Gud hev de gjeve sin kjærleik påny.Sjå stjerna ho lysermot stallen som hyserGuds son som skal frelsa deg, vegville, lyd.

Høyr songen av englar! den himmelske songen,ber enno idag oss um Gudssonen bod.Og Betlehemsstjerna, som stråla hin gongen,ho enno kan lysa so leid me kan sjå.Men dauvt er vårt øyra,me ikkje vil høyra,og vegen til krubba me ikkje vil gå.

Tenk um den stjerna fekk stråla og strøymasitt leidande ljos bå’ i sud og i nord! -Tenk um me kunde all vondskapen tøyma,elska vår næste - som barnet si mor! -Då kunde me kvedai fagnad og gledaom sælaste sanning; Fred yver jord!

Brynjulv Kvåle(Sogns Tidend, Sogndal, 23.12.1938).

Jul igjen

Hør, nu kimer det fra taarn!Englesang fra himlen følgerSaligt bud til jordens børnbæres ud paa tonebølger.Jesus kommer som vor venAa, nu blir det jul igjen!

Se, han kommer, Herren stor,kongen i Gud-faders rige.Himmelsk glans og englers korflommer høit om jorderige.Hør, nu jubler himmelem,Aaa, nu blir det jul igjen!

Glæden titter indom dørSmil og glans faar hvert et øieFreden kommer, synden dørSindet løftes mod det høie.Jesus kommer, syndres ven.Aa, nu blir det jul igjen!

Jul til store, jul til smaa,jul til hvert et fattigt hjerteJul til hver i armest vraaog til dem i dybest smerte!Jesus kommer, syndres ven,og saa blir det jul igjen.

Johs. Kvellestad(Nordre Bergenhus Amtstidende, Florø, 21.12.1904).

To personar har kontakta oss om hummar og hummarfiske. (Kjelda 2/2004).

Gunnar Sigdestad held på å transskribera (skriva om) to handskrivne bøker etter sokneprest i Davik, Claus Frimann (1746-1892). Han har kome over ei hummar-innførsle som er interessant på fleire måtar. Ho gjev konkrete opplysningar om oppfiska kvantum, utskiping, prisar og forteneste i eit nytt fangstområde, den nordlege delen av Sogn og Fjordane og Sunnmøre. Det står:

”den 25de Juli [1826] fortæller Hr. Johan Ravn: at i dette Aar eller siden Hummerfiskeriet begyndte her paa Grændsen: er paa Søndre Søndmør, og i Capelsognet [Vågsøy] og Rogsunds Sogn fisket og udskibet 30,000 Hummere og deraf i Capelsognet og Rogsunds S. udskibet fra Waagsberget 3500 Stykker. (mest fra Qvalem Wedvig, Refvig.- Nu i Juli Maaned gives kun 3 s. pr. Stykket. Adskillige Mænd har fisket for 30 Spd.”

Hummar og hummarfiske

Av Hermund Kleppa

(Kjelde: Sokneprest i Davik, Claus Frimann, 1746- 1829: Indførselsbog 1825-1829)

Gunn Leite, Værlandet, fortel at dei fiska hummar i øyane der ute i det små. Dei hadde hummarkassar til oppbevaring og leverte til lokal oppkjøpar. Ein oppkjøpar heitte Peter Nikko. Han hadde ein god del større hummarkasse, han, og leverte til brønnbåt som kom og

Me etterlyste gamle hummarfiske-bilete Kjelda 2/2004, men så

langt utan resultat. Dette biletet er frå Rogaland. Det står i boka

’Utstein Kloster. Livet på den gamle slektsgården’, 1973, og har biletteksten ’Ut med

hummerteinene’.

kjøpte opp. Ein gong han skulle levera, var kassen tom, det hadde gått hol i botn. Nikko’en skal då ha sagt: - Å, ja, det e kje berre netto.

Ambassadejakt på AurlandsskoHugsar dykk saka om Assistenten til den amerikanske finansministeren som i 1947 bad den norske ambassaden i Washington DC om hjelp til å skaffe nokon spesielle sko frå Aurland? Eg meinte at dette ville vere ei artig historie for dei som arbeidar ved ambassaden i dag. Eg sende difor Kjelda nr. 2 – 2004 til ambassaden. No nyleg fekk eg eit brev frå dei der dei takka for Kjelda og la til at det var ”en riktig morsom historie”. I brevet som eg la ved Kjelda nemnde eg at dei måtte sei ifrå dersom dei skulle sitte på andre dokument vedrørande denne saka. Det gjorde dei ikkje, og det er difor framleis usikkert om finansministeren sin assistent likte Aurlandsskoa.

Karianne Schmidt Vindenes


10 11


Siste året har Fylkesarkivet vore sentralt i arbeidet med å utvikla ei ny og betre kartteneste på Internett. Tenesta har fått namnet Fylkesatlas for Sogn og Fjordane og er ei brei, felles satsing for Sogn og Fjordane fylkeskommune og Fylkesmann i Sogn og Fjordane. Det digitale kartet som ligg i botnen av tenesta kan visa landskapet som vanlege digitale kart, som flyfoto der slike finst eller som Økonomisk kartverk når dette er mest tenleg. Opp på desse ulike basiskarta kan du som brukar leggja ei lang rekkje med ulike tema. Du kan sy saman ditt eige temakart. Her kan du t.d. kombinera ulike ting som busstopp, fiskeplassar, stadnamn og restaurantar om du føler at det

er nett det du treng. Du kan og teikna i kartet og leggja inn eigne ting. Dette kan vera nyttig for ein sakshandsamar. Eit viktig føremål med den nye kartløysinga er at alle tilsette i fylkeskommunen og hjå fylkesmannen skal det beste og mest oppdaterte kartgrunnlag for handa i sitt daglege arbeid. Det kan og vera at du har lyst å teikna inn på kartet kvar du gjekk på tur, og deretter senda kartutsnittet til vener og kjende.

Ei teneste for publikumFylkesarkivet har arbeidd med kartfesting av kulturhistoriske opplysningar sidan 1985 då me starta arbeidet med stadnamn. Det nye fylkesatlaset vil visa ein del av fruktene av dette arbeidet. Me oppmodar brukarane om å nytta det nye atlaset. Ikkje bruk det berre som oppslagsverk, men sjå og etter kva som manglar. Me

vil nemna eit par døme på kva du som brukar kan sjå etter.

GardsleksikonFylkesarkivet har registrert alle matrikkelgardane i fylket i ein database. Alle gardane er kartfesta ved at dei er registrerte med koordinatar. Det tyder at du kan visa alle gardane på ulike typar basiskart som Øk, flyfoto med meir. For kvar einaste gard er det og laga koplingar til andre kjelder som foto, folketeljingar og liknande. Søkjer du t.d. fram garden Foss i Sogndal på kartet, og klikkar på den, får du opp ei liste som syner kva informasjon Fylkesarkivet eller De Heibergske Samlingar – Sogn Folkemuseum har om nett denne garden. Kvar natt går det ein rutine som kontrollerer om det er kome nytt stoff for dei ulike gardane og legg dette til i basen.

Fylkesatlas – også for kultur

Av Gunnar Urtegaard For garden Foss nær Sogndal sentrum vil du finna desse opplysningane gjennom det nye fylkesatlaset:

30 treff i gjenstandsdatabasen 3 treff i flyfoto42 treff i foto1 treff i folketeljing 18251 treff i folketeljing 18351 treff i folketeljing 184513 treff i matrikkel 18901 treff i Oluf Rygh Norske Gaardnavne3 treff i stølar i 1930-åra33 treff i matrikkel 195044 treff i stadnamn

Gardar med bileteGjennom Fylkesatlas kan du og visa på kartet alle gardar i fylket som Fylkesarkivet har registrert bilete frå. Fylkesarkivet har noko informasjon om alle gardane i fylket våre, men me har ikkje alt me ynskjer oss. Kanskje manglar me eldre eller nyare foto nettopp frå gardar som du kjenner godt ? Me ber brukarane av Fylkesatlas om hjelp. Gå inn på den eller dei gardane du har tilknyting til eller har foto frå og sjå om det finst bilete frå desse. Er det tomt ? Har du foto me ikkje har ? I så fall ynskjer me at du tek kontakt og låner oss bilete til avfotografering.

Målet vårt er å samla eit godt utval bilete om alle gardane og bruka i Sogn og Fjordane. Me må hugsa på at resultatet av dette arbeidet skal verta ei varig teneste for folk i fylket i åra og generasjonane som kjem. Livet på gardane våre har endra seg svært mykje dei siste 50 åra. Det gjeld alle, frå småbruk langs kysten til buplassar og gardar under Jostedalsbreen og ved foten av Jotunheimen. Denne prosessen kan me fanga inn og dokumentera i dag, ikkje om 50 år. Fylkesarkivet ynskjer soleis å invitera til dugnad her. Sjå etter for dei gardane du kjenner. Kan du hjelpa oss med bilete så ta kontakt. At nett desse gardane og får god dokumentasjon kviler på alle, ikkje berre på oss i Fylkesarkivet. Me kan ikkje på nokon måte makta ei slik oppgåve åleine.(Sjå kart side 10: gardar med bilete).

Stølar med bileteFylkesarkivet har og registrert alle stølar me kjenner til i fylket vårt. Desse er og kartfesta. Me har og registrert inn alle opplysningane frå den store sætergranskinga i fylket i 1930-åra. For nokre stølar har me laga eller fått laga artiklar

Utsnitt frå det nye fylkesatlaset som viser alle gardar i fylket som det er registrert bilete frå (svart firkant). Me ser at det er litt frå alle deler av fylket, men det er ujamn dekning. Her treng me hjelp.

om bruken i eldre tid med meir. For svært mange stølar har me og foto som fortel korleis dei nytta desse områda, men me manglar mykje. Me har som mål å få samla dokumentasjon (bileta, artiklar, intervju, video m.m.) av alle stølane i fylket. Me vil på det viset får skriva soga om kvar støl og slik ta vare på denne delen av soga vår. Me tykkjer at det er viktig å ta vare på soga om fjella våre og bruken av dei. Me vil og etter kvart får lagt inn informasjon om turar og stiar i fylkesatlas. Over tid vil dette veksa fram som eit flott oppslagsverk om livet i fjella våre og bruken av dei. Det vil og vera til gleda for folk som i dag nyttar fjella til rekreasjon og naturoppleving.

Sjå etter på fylkesatlas om me har bilete frå dei stølane du kjenner til. Me er og svært interessert i nyare bilete. Ta med kamera når du går på tur, ta bilete av stølsområde og del desse med Fylkesarkivet og dei som nyttar det nye fylkesatlaset. Det nye fylkesatlaset inneheld og mykje anna spanande kulturstoff. Adressa finn du på Fylkesarkivet, fylkeskommunen og fylkesmann sine heimesider.

Kartet syner svarte,

trekanta symbol for alle

dei stølane i fylket som

Fylkesarkivet har foto frå. Det er noko

frå dei fleste bygder i

fylket, men det er svært

ujamn dekning mange stader.


12 13


Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane var i år arrangørav kommunearkiv-konferansen. Dette er ein årleg konferanse som samlar deltakarar frå fylkesarkiv,

Av Karianne Schmidt Vindenes

Nasjonal arkivkonferanse - for kommunale og fylkeskommunale arkivinstitusjonar

Kommunearkivordninga ved Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane har ordna og gjort tilgjengeleg eldre kommunalt arkivmateriale sidan 1987. Dette er eit stort og viktig arbeide som også i dag utgjer ein stor del av arbeidet ved kommunearkivordninga. Det siste store ordningsarbeidet til kommunearkivordninga er arkivet etter formannskapet i Aurland kommune.

Det ferdig ordna arkivet etter formannskapet i

Ordning av arkivet etter formannskapet i Aurland kommune

Jan Olav Fretland opna konferansen.

byarkiv og interkommunale arkivinstitusjonar. Vi valde å legge konferansen til Balestrand og Kviknes hotell. Dato for konferansen var 7. – 9. september.

Tema for konferansen var korleis vi som arkivinstitusjonar arbeider med å gjere arkivmateriale tilgjengeleg. Fylkesarkivet har i fleire år gjort kjeldene våre tilgjengelege på Internett. Den teknologiske utviklinga gjer at vi har høve til å presentere arkivmateriale på nye måtar. Ny teknikk gjer det også mogeleg å presentere nytt arkivmateriale som til dømes video.

Eit spanande felt når det gjeld formidling frå arkiv er korleis vi kan tilpasse formidlingsarbeidet til ulike grupper. Eit foredrag som gjorde inntrykk på tiløyrarane var om korleis Bergen byarkiv hjelper tidlegare barneheimsbarn med å finne fram til dokumentasjon om oppveksten deira.

Kommunearkivkonferansen er viktig for oss som arbeider med kommunale og fylkeskommunale arkiv. Institusjonane er ofte små og at arkivarar frå heile landet samlast ein gong i året er viktig for å halde ved like det faglege nettverket som vi alle har utbytte av.

Aurland kommune omfattar mellom anna møtebøker frå formannskap og kommunestyre frå 1837 til 1981 og sakarkiv frå 1837 til 1977. I tillegg er møtebøker frå formannskapet registrert i møtebokregisteret til Fylkesarkivet. På http://www.sffarkiv.no/sffbasar/ kan ein søke i møtebokregisteret og finne fram til alle saker som vart handsama i formannskap og kommunestyre frå 1837 og fram til byrjinga på 1900-talet. Nærare

informasjon om kva arkivmateriale som er registrert frå Aurland kommune finn ein under same internettadresse som nemnt ovanfor, ved å velje ”arkivkatalogar”.

Dei eldre arkiva til Aurland kommunen er plassert hjå kommunen. Dei som arbeider med lokalhistorie frå Aurland, og vil nytte seg av dei kommunale arkiva kan ta kontakt med kommunen eller Fylkesarkivet.

23 - 28 august i år var det ein stor arkivkonferanse i Wien: International Congress on Archives. Kvar 4. år arrangerer den internasjonale arkivorganisasjonen The International Council of Archives (ICA) ein arkivkongress, der arkivarar frå heile verda møtest.

I år var arrangementet lagttil Wien, Austerrike. Gjennomgangstema var ”Arkiv, minne og kunnskap”. 2000 deltakarar, frå 118 land, deriblant to frå Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, fekk høve til å ta del i eit svært omfattande og interessant fagleg program. Her kom ein både inn på arkivteori og standardisering, og meir praktiske og jordnære ting som korleis ordne arkiv og korleis gje publikum best

mogeleg tenester. Kongressen la opp til både foredrag, seminar og arbeidsgrupper.

Det faglege utbyttet måkarakteriserast som tilfreds-stillande. Programmet var så vidtfemnande og variert, at alle fekk oppleve noko som var relevant for dei.

Sterke inntrykk frå BalkanMitt sterkast inntrykk frå konferansen var eit foredrag av Andras Riedlmayer om arkiv og kulturminne i kjølvatnet av balkan-krigene. Riedlmayer som til dagleg arbeider ved Harvard University i USA, vart sendt til Balkan av FN for å kartleggje øydeleggingane av kulturminne under balkankrigane.

Balkankrigene på 1990-talet

Av Snorre D. Øverbø

Arkivarane sin olympiade - to deltakarar frå Sogn og Fjordane

resulterte i ei massiv øydelegging av arkiv og andre samlingar av kulturminne i Kosovo og Bosnia-Herzegovina. Riedlmayer synte øydeleggingane på lysbilete, og fortalde om at serbarane målretta utsletta det eine viktige kulturminne etter det andre. Tusenvis av verdfulle dokument - dei eldste frå 1100-talet vart øydelagt av granateld og eldspåsettingar. Slikt gjer inntrykk på ein arkivar frå Noreg. Riedlmayer sitt gripande føredrag minner oss om at arkiv representerar store verdiar, både for oss som fellesskap og som einskildindivid, kulturelt og rettsleg.

Kjelder: http://www.wien2004.ica.org

’Bumærker! Hvad er det for noget da’ - har jevnlig været det første svar paa mine henvendelser til sogningene, om de havde været i besidelse af saadanne.”

Slik innleiier Gjert F. Heiberg boka si om bumerke frå Sogn. Ho vart skriven i 1902, og på Fylkesarkivet har vi kopi av det handskrivne manuset til boka. Sogndal bibliotek har og ei utgåve.

Boka gjev eit oversyn over dei bumerka Heiberg samla inn på sine mange samlarferder rundt om

Aktuell bok

Bumærker fra Sogni sognebygdene. Her finn vi bumerke frå alle kommunane i Sogn.

Bumerke er eit interessant emne, som opptek mange, kanskje særleg ættegranskarar. Det finst mykje litteratur på emnet. Eg fann ein grundig artikkel på internett, med mange tilvisingar till annan litteratur:

http://www.cappelen-krefting.no/hans/bumerker/bumerker-del01.htm

Snorre D. Øverbø

http://www.sffarkiv.no/sffbasar/




14 15


Kvart år vert det arrangert fruktbare dagar på Leikanger. Arrangementet er ein tradisjon som markerer slutten på frukthaustinga. Fruktbare dagarhandlar om meir enn frukt. Det er plass til under-haldning, foredrag, utstillingar og sal. I år var det også plass til arkiv. Fylkesarkivet nytta dagen til å syne kva tilbod vi har til dei som ynskjer å studere heimstaden sin. Vi hadde utstilling der vi viste eldre foto frå Leikanger og trekte fram lokale artiklar frå Kulturhistorisk Atlas og Leksikon.

Stadnamn er noko som mange er interesserte i, og påfruktbare dagar hadde vi ei utstilling som viser korleisstadnamn vert samla inn og oppbevart hjå Fylkes-arkivet. I tillegg hadde vi ein stadnamnkonkurranse der oppgåva var å skilje ut stadnamn som ikkje var frå Leikanger. Denne konkurransen var populær og vi fekk inn mange svar.

I tillegg til konkurransar og utstillingar, hadde vi foredrag der vi presentererte dei ulike tilboda Fylkes-arkivet har til dei som er interessert i lokalhistorie og heimstaden sin.

Av Karianne Schmidt Vindenes og Randi Melvær

Var du ein av dei 50 som prøvde å svare på spørjekonkurransen om stadnamn på Fruktbare dagar laurdag 2. oktober? Mange har spurt etter fasiten, så difor kjem han her. Vi presenterte 20 stadnamn og av dei skulle ein plukka ut seks som ikkje var frå Leikanger. Oppgåva var nok vanskeleg, for vi fekk berre ein som svarte rett på alt. Dei seks namna som ikkje finnst i Leikanger er:

Gulleplet som er eit stadnamn i Balestrand. Dette er namn på ein rund fjellknaus som sett frå Esebotn ser ut som eit eple. Det er og namnet på ein nedlagt fjellstøl til garden Kvalheim (gardsnummer 15). Stølen ligg under fjellknausen på 7-800 m.o.h. etter stølslistene frå 1930-åra

Pridla som er eit stadnamn frå Vik. Stadnamnet blir brukt noko annleis i dag enn det blei brukt tidlegare, og blir brukt om eit større område enn før. Før blei det brukt om ein gamal leikeplass litt nede i lia over Hove-gardane, der folk ofra til sola for å få ein god sommar. (Opplysningen er frå adnamninnsamlinga i 1985/86.) I dag blir stadnamnet Pridla mest brukt om fjelltoppen eller fjellområdet mellom Seljadalen og Bøadalen i Vik. Den øvste delen av fjellet her heiter eigentleg Ovriseggi. Njøsen som er eit stadnamn frå Gaular. Denne var vanskeleg for mange, sidan vi i Leikanger har gardsnamnet Njøs, med Øvre Njøs og Nedre Njøs med mange bruk for kvar matrikkelgard. Ein kan nesten kalle det eit lure-spørmål. Njøsen er ein gard i Gaular kommune, gardsnummer 128. Oluf Rygh har ei utgreiing om gardsnamnet Njøsen i Norske Gaardnavne. Det er elles vanleg at gardsnamn finnast att

i fleire kommunar, men gardsnamna Njøs finn ein berre i Leikanger og Njøsen finn ein berre i Gaular. (Det var og eingong ein margarinfabrikk som heitte Njøsens margarinfabrikk i Bygstad.)

Brystduksteinensom er eit stadnamn frå Askvoll kommune. Steinen ligg på øya Tvibyrge på gard nummer 58 bruk nummer 1. Det var ein stein som blei brukt til å tørke klede på før. Stadnamn som fortel oss noko om kvinnearbeid blir ofte utegløymde imninnsamlingar. Difor er det ekstra kjekt at dette stadnamnet no blir teke vare på. Tvibyrge er i dag fråflytta men blir brukt til sauebeite. Øya ligg vest for Herland på Atløy. På kartutsnittet ser du plasseringa av steinen i høve til andre stadnamn ved tunet på Tvibyrge. Utskrifta er teken frå http://.fylkesatlas.no.

Solheimsnakkensom er ein konstruksjon etter mønster av Sigdestadnakken i Bremanger. I fleire kommunar i Sogn og Fjordane finn vi gardar som heiter Solheim, men ikkje i Leikanger. Solheim er eit populært gardsnamn. Det er heile 14 Solheimsgardar i fylket, i tillegg til Solheimsbakken og Solheimslien. Fjellet bak Solheim kan t.d. heite Solheimsnakken. I basen vår med lokale stadnamn får ein ikkje treff på Solheims-nakken men til saman 35 namn som er anten Solheim eller samansette namn med Solheim som første del av namnet.

Arkivfrukt på fruktbare dagar

Stadnamnkonkurransen

Biletet viser det vestlegaste av dei to tuna på Tvibyrge. Vi ser at det ligg fleire store steinar

på innmarka. Kulturlandskapet på Tvibyrge er elles prega av

høge steingjerder murte opp av tilreisande murarar frå Flatøy

nord for Bergen. Gjerda varierer i høgd frå ein til to meter og

stod ferdige i 1871. Gjerda er ein samanhengande bøgard som

skulle halde bufeet ute i utmarka.

Nakken er eit mykje brukt fjellnamn i Fjordane, i Sogn finn eg i basane våre berre ein “Nakken” i Vik, Høyanger og Årdal. I Flora, Askvoll og Bremanger er “Nakken” mykje brukt. På garden der “Nakken” ligg vil folk oftast berre bruke den enkle forma av stadnamnet, men i bygda elles treng ein ofte å kople fjelltoppen til gardsnamnet for å gjere greie for kva topp ein meiner.

Binesete som er eit stadnamn frå Sogndal. Vilhelm Flugheim skreiv om dette namnet i 1935 på ei stølsliste. Han skriv at det er namnet på ein nedlagt støl til garden Skjeldestad, gardnummer 63. Han ligg i Skjeldestadåsen, omlag 500 m.o.h.

Den einaste som hadde alt rett, og som er vinnar av eit års-abonnement på Kjelda er

Kari Skaar6863 Leikanger

Vi gratulerer! Kjelda kjem i posten!

Kartutsnitt frå Tvibyrge. Her

ser vi kvar Brystduk-

steinen ligg i høve til andre store steinar på innmarka.

Brystduk-steinen og

Storesteinen ligg framleis i

terrenget, men Oskesteinen

er sprengt bort. På

Oskesteinen brukte dei tidlagare å tømme oska frå

vedomnane.


16 17


Vel 40 menneske – deltakarar og arrangørar – møtte fram i Engjadalen aust for Gaupne søndag 15. august i år. Per-Arvid Hauge i Luster sogelag og stadnamngruppa for sogelaga hadde organisert godt, slik av vi som kom utanbygds frå fann vel fram. Alle deltakarane, både kjende og ukjende, fekk ein tur rik på kulturhistorisk

Av Randi Melvær

Stadnamntur med Luster sogelag - til Engjadalen og Råum

informasjon og vakker natur. Veret var og godt organisert, det var akkurat høveleg for turgåing og stadnamnorientering under open himmel. Turen var lagt opp med ei kort vandring mellom tre postar der deltakarane fekk orientering om stadnamn, lokalhistorie og kommunehistorie frå dei 30 åra med storkommune i Luster.

Engjadalen er ein hengande dal med fråflytte gardar

(Belgen og Åberge), slåttemarker, stølar og

hytter. Det skal vere 4000 da slåttemark der oppe i eit slakt og fint terreng. Det er gardane nede i Gaupne som har slåtter her oppe, i tillegg

til gardsbruka på Råum. Jorda vart utskifta i 1907

med overutskiftning i 1910. Turdeltakararne samlar

seg ved post 1. Vi står på Hyllarhaug i Engjadalen med

utsyn over slåttemarker, stølar og hytter.

(Foto: RME).

Biletet nedanfor: Utsikt frå vegen til Råum over Gaupne

sentrum og Rønneids-gardane (gardsnummer 88).

Her var det Henrik Røneid og Steinar Molland som

fortalde om stadnamn på Rønneid og gardshistoria for Rønneid som er den største

og folkerikaste garden i Gaupne sokn. Garden

strekkjer seg frå tunnelen i sørvest ved Lambaskori og

Rønneidsberget på vestsida av Jostedalselva til Leirmo

i grensa til Leirdalen i Jostedalen. Tidlegare låg alle bruka i eit felles klyngjetun. Dette tunet er det framleis

restar att av og blir kalla ”Heim i gardane”. På Rønneid

har dei hatt mange slag teneste eller funksjonar.

Det var skulehus, bakeri, tobakkshus, smørmottak,

meieri, skjenkestove, skysstasjon, landhandel,

telegrafstasjon (1899-1978) og bensinstasjon

(1930-1990) Det er i dag 14 grunneigarar på Rønneid.

Ein gang i tida var det heile 45 husmannsplassar under

Rønneid. To av dei låg på Gjellene over ”gardane”. Dei

fekk elektrisitet i 1946-47. (Foto: RME).

Elisabeth (Drevdal) Skau var kvar sommar med sysken og foreldre

i Engjadalen for å slå og hesje graset på slåttemarka deira oppe

i dalen. Dei heldt på omlag ein månad. Om vinteren køyrde faren

høyet ned til garden i Gaupne med hest og slede. Her fortel Jan P.

Haugen om stadnamna i heile den frodige Engjadalen. Vi får høyre om

Gjetarknubben og Gjetarhaugen, Trondgjerdet og Stuagjerdet - namn

som fortel om gjeting og slått i dalen. Vi får og høyre om vegen

som vart bygd frå Gaupne og opp til Engjadalen. Kvar sving fekk namn

etter ein som var med og bygde vegen: Klokkaren, Storkrikane og

Storpreikaren etter ”Preikarper” og ”Storeper”.(Foto: RME).

Nedanfor: Kulturkontoret hadde klart å

samla dei fem siste ordførarane for storkommunen Luster til ein samtale og gjennomgang av dei viktigaste sakene i kommunene

dei 30 siste åra. Kultursjef Erling Bjørnetun intervjua. Intervjuet blei

dokumentert med lyd- og video-opptak. Kulturkontoret vil legge dette

ut på nettet. Storkommunen vart skipa i 1963 som resultatet av ein

lang prosess heilt frå 1950-talet og ordførararne var:

Anders Bjørk 1963-1976Kåre Øvregard 1976-1978

Knut P. Nes 1978-1980Jan Haugen 1980-1989Ernst Veum 1990-2003

Torodd Urnes 2003-Rundt bordet ser du dei fem siste på

lista. (Foto: RME).Til side 29


18 19


Loen bondelag og Loen og Rake bygdekvinnelag vil gå saman om å verne stadnamna i Loen gjennom dagleg bruk og eit stadnamnhefte på kvart bruk i bygda. Heftet skal alle kunne slå opp i for å lære dei gamle namna og hindre at dei døyr ut.

Den 21. september arrangerte dei to laga eit møte der dei drøfta korleis dei skulle legge opp arbeidet. Ein ansvarleg for kvar matrikkelgard var invitert til møtet. Laget fekk kopiar av stadnamninnsamlinga for Loen sokn frå 1985/86. Dette materialet vil bondelaget og bygdekvinnelaget no supplere, slik at Fylkesarkivet si innsamling blir meir fullstendig. Dei vil så gå i gang med å lage eit stadnamnhefte til kvar matrikkelgard, som kvart bruk skal ha sin kopi av. Arbeidsgruppa blir leia av Jens Hogrenning.

Dette er eit viktig kulturvern-arbeid. Stadnamna er ein levande del av kvardagskulturen vår. Sluttar vi å bruke dei, døyr dei ut. Det kan skje ved endringar i næringslivet som ved overgang frå jordbruk til andre næringar. (Les Kjartan Fløgstad si bok Dalen Portland : roman. (Samlaget 1978), eller sjå på stadnamntilfanget for industrikommunen Årdal). Det kan og skje ved sal av jord-brukseigedommar.

Dersom ein samanliknar stadnamntilfanget på bruk som har vore i drift av same familie i mange hundre år med bruk som har vore på sal, vil ein sjå vesentleg færre stadnamn på det selde bruket. Her har mange av dei tradisjonelle stadnamna døydd ut.

Når Fylkesarkivet får innsuppleringar på stadnamninn-samlinga for Loen, vil stadnamn-samlinga for Stryn kommune

Stadnamna i Loen fram i lyset

Av Randi Melvær

Den 26. august 2004 i Wien skjedde ei stor-hending på den internasjonale arkiv-scenen: Komintern-arkivet på internett vart offisielt opna. For berre for 15 år sidan ville dette vore totalt uhøyrt. - At kommunistpartia (les: Stalin) sin internasjonale revolusjonære bevegelse skulle leggje sine arkiv ut på internett?! Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane var til stades på denne historske dagen.

Komintern, eller Den tredje Internasjonale, vart skipa så tidlegsom 1919 i Moskva, berre 2 år etter revolusjonen i Russland. Formålet var å stimulere til etableringa av nasjonale kommunistparti rundt om i verda,og setje ut i livet ei verds-omspennande revolusjonær rørsle. Komintern styrde og koordinerte dei legale og illegale handlingane til ca 50 kommunistparti ogtilknytta organisasjonar. Organisasjonen vart oppløyst i 1943.

Komplekst arkivKomintern var ein stor byråkratisk organisasjon. Den hadde over 150 ståande komitear og fleire hundre tilsette i administrasjonen i Moskva. Resultatet var eit svært omfattande og komplekst arkiv. Heile arkivregistret er no søkbart på www.comintern-archives.com. I tillegg er ein del av dei viktgastedokumenta digitaliserte. Arkivet er imponerende i sitt omfang og kompleksitet. Hele arkivet rommer 55 millioner manuskriptsider på nesten 90 ulike språk.

Databasen inneheld 230 000 mapper, inkludert 93 000 personmapper. Deriblant fleire

nordmenn (jf. illustrasjon). Komintern-arkivet har 66 underarkiv og 521 seriar. Totalt er er det utarbeidd 22 000 (1) sider med arkivkatalogar. I tillegg finst det 1 million digitaliserte bilete.

Som vi kan sjå finn vi fleirenordmenn registrert i Kominternarkivet. Dei fleste var kjende norske kommunistar frå 1920- og 30-talet: Emil Løvlien, Arne Pedersen, Adam Egede-Nissen, Jørgen Vogt, Johann Strand-Johansen, Johan Slåttelid, Leif Kreyberg, Olaf Bjerke, Just Lippestad og sist men ikkje minst, Peder Furubotn.

Topp hemmelegOleg Naumov frå Den russiske statsarkiv for sosial og politisk historie heldt eit interessant innlegg om arkivet, og om Sovjetsamveldet si arkivforvalting i det heile. Kominternarkivet som i dag er tilgjengeleg i sin heilskap, var fram til september 1991 totalt sperra for innsyn. Berre 2 - 3 høgt tiltrudde arkivarar hadde tilgjenge til desse mappene.

Arkivforvaltinga hadde i det heile ei høg stjerne i Sovjetstaten. Store delar av den sentrale statlege arkivforvaltinga stod under direkte leiing av KGB og etterretnings-tenesta. I dag sorterer


Glasnost på Internett- Rapport frå opninga av Komintern-arkivet

Peder Furubotn

(1890-1974).

Det finst ei mappe på ”sogningen” Peder Furubotn i

Komintern-arkivet. Peder Furubotn, fødd i Brekke,

Gulen 29.08.1890, var kommunist og ein av dei mest markante og

omstridde leiarane i arbeidarrørsla i Noreg. I følgje Torgrim Titlestad

var han ”kanskje Norges mest kontroversielle politiker på på

1900-tallet”. På 1930-talet var Furubotn medlem i presidiet i

Komintern, og budde i Moskva 1930-1938.

Furubotn døydde i 1975.

arkivforvaltinga (som i dei fleste vestlege land) under kultur- departementet.

Kjelder:- http://www.comintern-online.com/- Torgrim Titlestad: ”Peder Furubotn”, i: Norsk biografisk leksikon, band 3, Oslo 2001.

Minnene om dei to store rasulukkene i Lodalen ser ein i dag også på kyrkjegarden. Her er støtta frå det første store raset frå Ramnefjell med flodbylgja i 1905. (Foto: RME).

bli betre enn ho er i dag. Det er særleg opplysningar om naturform og bruken av stadane som manglar på einskilde kartblad i Loen sokn. Fylkesarkivet ynskjer Loen bondelag og Loen og Rake bygdekvinnelag lukke til med det viktige vernearbeidet.

Elles ynskjer Fylkesarkivet og hjelp frå andre bygder i Stryn til å supplere stadnamnmaterialet for kommunen.

Ved Lodalsvatnet i gråvér. Her ser vi båten som fraktar turister på Lodalsvatnet om sammaren.

Denne dagen, den 22. september var det lite turistar på vatnet,

likevel vitnar biletet om ei aktiv reiselivsnæring i området. Ute på neset ser vi Strand camping der

bondelaget og bygde-kvinnelaget heldt møtet sitt dagen før. Kva heiter vika der turistbåten ligg?

(Foto: RME).


20 21


Fotohistorie

Det tok ikkje lang tid frå fotografiet første gong vart offentleggjort i Paris i 1839, til dei første bileta vart tekne i Norge. Alt i 1840 kunne Henrik Thøger Winther (1786-1851) syne fram dei første bileta frå Christiania.

Dei første frå Sogn og Fjordane som vart portrettert fotografisk måtte reise til Bergen eller andre byar. Naturleg nok var det i byane dei første fotografane etablerte seg. Grunnen til det har med befolknings- og dermed kundegrunnlag å gjere. Det skulle enno ta nokre år før dei første fotografane etablerte seg i Sogn og Fjordane. I artikkelen her oppsummerer vi nokre av hovudtrekka i utviklinga den første tida, i eit lokalt perpektiv

Frå Paris til Vestlandet1839 er rekna som fotografiet sitt fødselsår. Det året vart franskmannen Louis-Jaques Mandè Daguerre si oppfinning

Daguerrotypiet offentleggjord. Daguerrotypi er unike bilete. Av kvart finst det berre eitt eksemplar. Kunnskapen om den nye oppfinninga breidde seg raskt, og same året som oppfinninga vart offentleggjord i Paris gav Hans Thøger Winther det omtale i sitt Intelligensblad.

Daguerrotypiet hadde sin periode fram til kring 1860. På den tida var det ingen etablerte fotografar i Sogn og Fjordane, og difor heller ingen ”Daguerrotypistar” frå vårt fylke. Roger Erlandsen skriv i si bok om fotografiet sine første hundre år i Norge at ”Det er typisk for denne første fasen i fotografiyrkets historie at daguerrotypistene måtte besøke et relativt stort geografisk område for å kunne livnære seg. Grunnen til dette var at Norge manglet tilstrekkelig store konsentrasjoner av de befolkningsgruppene som hadde mulighet til å kjøpe deres relativt dyre produkter.” Ei samanlikning av folketal illustrerer dette; I Oslo var gjennomsnittleg tal innbyggjarar pr.

fotograf i 1920 på 7833. Få eller ingen tettstadar i vårt distrikt kunne skilte med eit slikt kundegrunnlag. Folketalet i Flora kommune (etter dagens kommunegrense) år 1900 telde 5707 innbyggjarar. I Førde var talet 2913 innbyggjarar. Skulle ein livnære seg som fotograf med eit slikt befolkningsgrunnlag var det naudsynt å verke innanfor eit stort geografisk område. Fotografen Olai Fauske frå Førde skreiv i eit brev i 1904 (lenge etter at daguerrotypiet var overteke av andre teknikkar) at ”Ved at reise forskjellige steder i fjordene (nemlig større steder) da der ikke i Naustdal eller i Førde var noget større arbeide tror jeg at man kunde gjøre forretning og stadig have arbeide.”

Historia om fotografane frå Sogn og Fjordane tek til i overgangen mellom daguerrotypiet og nyare teknikkar (utviklinga og utbreiinga av fotografiet har for ein stor del vore teknikkstyrd). Det finst likevel ein del daguerrotypiar av personar frå fylket. Dei har reist til Bergen eller andre

byar og blitt fotografert der. Fylkesarkivet har to Daguerrotypiar i samlingane. Den første daguerrotypisten på Nord-Vestlandet var Claus Peter Knudsen. Han var fødd i Trondheim, men tok til som fotograf i Ålesund, der han er rekna som byen sin første og einaste daguerrotypist.

Ein tur til by’nDen første tida måtte ein altså til Bergen (eller andre byar) for å verte fotografert. Det var vanleg å ordne dette når ein likevel hadde eit ærend i by’n. Kostnadane med fotografering var i byrjinga så høge at berre overklassen hadde høve til å la seg fotografere. Men prisfallet kom raskt, og alt i 1864

Av Arild Reppen

Fotografiet sine første år i Sogn og Fjordane - nokre utviklingstrekk

Grodås i Hornindal 1895, teke frå Svor med gamle Svåravik-naustet i framgrunnen. Vidare fram i fjæra står Klemetnaustet og Ivanauste. Mildristova på øvresida av vegen. (Fotograf Jacob A. A. Kirkhorn, SFFf-1989020.0008, eigar Synneve Lillestøl).

kunne ein kroppsarbeidar verte portrettert for ei dagsløn. Og når ein likevel var i by’n kunne det jo høve bra å ta med eit portrett av seg sjølv heim att.

Omreisande fotografar – dei første bileta frå Sogn og FjordaneDei første fotografane som kom til fylket var omreisande fotografar. Mellom desse var den kjende fotografen Knud Knudsen (omtalt i Kjelda nr.2/2003). Frå Knudsen har vi mellom anna nokre tidlege bilete frå Sogn i 1869 og 1872. Desse bileta er mellom dei første som eksisterer i frå Sogn og Fjordane i det heile. Spesielt for desse bileta er at fleire av dei syner bønder og fiskarar i arbeid (sjølv om bileta nok var oppstillt). Seinare skulle landskapet overta heilt som motivområde for dei omreisande fotografane. Det var først og fremst for turistnæringa Knudsen og dei andre fotograferte, og det var den ville og vakre naturen turistane var interessert i å sjå på bileta. Av andre omreisande fotografar som har fotografert i Sogn og Fjordane, er Axel Lindahl ein av dei sentrale. Og ikkje minst må vi nemne Jacob Kirkhorn, som vart fødd i Hornindal og er rekna som den mest framtredande landskapsfotografen på Nordvestlandet.

Dei første fotografane etablerer segKven som var aller først til å etablere seg som fotograf i fylket er ikkje heilt sikkert, men vi kjenner til ein del av fotografane som var først ute. Her presenterer vi eit lite utval, og bilete dei har teke.

Jakob Andreas Andersen Kirkhorn (1841-1908) var mellom dei første frå fylket til å etablere seg som fotograf. Han var aktiv som fotograf frå om lag 1860. Tok først handelsutdanning i Bergen, der han og vart utdanna til fotograf. Han tok til som fotograf i Hornindal, og reiste mykje kring i landet. I 1869 åpna han atelier i Molde, der folketalet gav eit betre grunnlag for verksemda. Firmaet har vore i uavbrote drift fram til i dag, og er såleis mellom dei eldste i fylket.

Lars E. Brendefur (1855-1946) frå Eid var aktiv som fotograf i perioden ca. 1873-1900. Gjekk i lære i Ålesund. Fotograferinga var attårnæring for bonden Lars, som og var ein særs dyktig spelemann.

Ola Rasmussen Lid (1829-1879) frå Eid var aktiv i perioden ca. 1860-1879. Vi har ingen bilete etter denne fotografen. Ola var først gardbrukar, men slo seg seinare ned på Nordfjordeid som fotograf, og var ein av dei første fotografane der. Kanskje nokon av lesarane kjenner til bilete etter Ola Rasmussen Lid?

Thora Bentzen (1866-?) var fødd i Bergen og var søster av fotograf Hulda Bentzen (fotograf i Bergen). Thora gjekk truleg i lære hjå søstera, og arbeidde ei tid på 1890-talet i Førde. Ho flytta seinare til Bergen. Vi har nokre bilete etter Hulda i arkivet, men ingen etter Thora. Kjenner nokon av lesarane til bilete av Thora Bentzen?

Fotograffirmaet ”Kahrs og Fasting”. Marie Kahrs og Elise Dorothea Fasting (1836-1919) dreiv firmaet ”Kahrs og Fasting” i Vik i Sogn og perioden 1895-1898.

Dette er eit lite

utval av fotografar som var blant dei første til å etablere fotografisk verksemd i vårt fylke. Det er ikkje eit komplett oversyn. Felles for mange av desse første fotografane i vårt distrikt var at fotograferinga var ei av fleire inntektskjelder. Dette heng direkte saman med at marknaden i fylket vårt, med små bygder og ingen store sentra, ikkje gav tilstrekkeleg grunnlag for å overleve på fotografering aleine.

SFFf-1988027. 0176, ukjent

motiv, fotograf Lars E.

Brendefur.

Inga og Johannes

Tenold med guten Jon og

dåpsbarnet Mari, 1896.

Fotograf Marie Kahrs Wiese,

SFFf-1988003. 0239, eigar

Vik Lokal-historiske

Arkiv.

Til side 22


22 23


Ola R. Lid var gardbrukar og fotograf, Christoffer Berg frå Florø arbeidde på kemnerkontor ved sidan av fotograferinga.

Og Per Engum frå Vik var livsforsikringsagent, kommisjonær for Algårds fabrukkar, styrar på biblioteket, arbeidde på posthuset, og hadde hårklippemaskin! Dette er berre nokre av dei mange som hadde fotografering som inntektsgrunnlag ved sidan av anna arbeid.

Tekniske nyvinningar - fotografiet vert allemannseigeSom nemnt tidlegare i artikkelen, har teknologiske nyvinningar vore ein sterk pådrivar for utbreiinga av fotografiet. Med overgangen frå daguerrotypiar, som er unike eksemplar som ikkje kan kopierast, til negativar og kopieringsprosessar, kunne fotografi produserast i fleire eksemplar til ein rimeleg penge. Etter kvart kunne også ”vanlege” folk få sitt portrett teke.

Det fotografiske visittkortet fekk ei sentral rolle i utbreiinga av fotografiet. Pris og utbreiing gjorde at det vart tilgjengeleg for ”alle”. Erlandsen skriv i si fotohistorie at ”Det fotografiske visittkortet var det enkeltprodukt som fikk størst konsekvenser for fotografyrket i forrige århundre.” Det fotografiske visittkortet vart fort eit populært produkt, som

Holvikjekta er eit kjend ”landemerke” for dei fleste med interesse for lokalhistorie i Nordfjord. Vi har ikkje mange bilete av jekta på fjorden - her er eit av dei sjeldne.

Jekta er fotografert på fjorden på Sandane, med Ryssdalshorn i bakgrunnen, og nokre jenter i framgrunnen.

Kven jentene er veit vi ikkje. Biletet er teke av E. J. Andersen frå ”Viking View Company” i Minneapolis, Minnesota i USA, i samband med kroninga av kong Haakon VII i Nidarosdomen 1906.

Prins Carl av Danmark vart vald til norsk konge av Stortinget den 18. november 1905.

Holvikjekta er bygd i 1881, og var i bruk fram til 1906. Kring 1875 var det om lag 30 slike jekter i Nordfjord, og Holvikjekta var blant dei største med sine 20 meter lengde og

Frå fotoarkivet Av Arild Reppenførde til at marknaden for fotografane auka sterkt, og det førde dermed og til ei sterk auke i tal fotografar. Portrett-fotograferinga var livsgrunnlaget, ryggraden, i fotograf-verksemdene. Den gong som no.

Nokre hovudtrekkIgjen vil eg ta fram Erlandsen og hans standardverk om norsk fotografi si historie. ”Dersom man skulle formulere et hovedtrekk ved utviklingen innen fotografien i perioden fra 1850-årene til den første verdenskrig, måtte det bli at fotografene vokste frem som en yrkesgruppe, en profesjon.”

Mens dette er ein hovudtendens generelt ser vi at utviklinga på vore kantar, på bygda, har fulgt eit litt anna mønster.

”Mens etableringen i byene tok til relativt tidlig og hang nøye sammen med introduksjonen

Til Høgre: Portrett av ukjent brudepar frå Gloppen. Fotograf erHelge Waldemarsen Lyslo. Biletet er i kabinettformat (ca.11x17cm), eit format som er noko større enn visittkortet (ca.6x10cm). Det fanst og større format.

av det fotografiske visittkortet i første halvdel av 1860-årene, gikk utviklingen på landsbygden langsommere.”

Vi ser altså at busetnadsmønsteret har hatt ein direkte og viktig innverknad på fotografiet si historie i vårt fylke. Utan folkegrunnlaget frå større sentra var ikkje tekniske nyvinningar nok til å etablere fotografyrket. Mange hadde fotografering som inntektsgrunnlag ved sidan av

anna verksemd, og det var lenge vanleg å verte fotografert i samband med ein bytur.

Kjelder:Roger Erlandsen – Pas nu paa! Nu tar jeg fra Hullet! – Om fotografiens første hundre år i Norge – 1839-1940.Susanne Bonge: - Eldre norske fotografer.Oddlaug Reiakvam – Bilderøyndom, røyndomsbilde.

Frå side 21

Album med visittkort etter Jacob Aaland, Sandane. Grunna format og pris vart vivittkort populære samleobjekt, og særskilde album tilpassa formatet kom i handelen. Albuma var gjerne fint forseggjort, med lås og med innbinding i skinn med utsmykking.

Holvikjekta på Gloppefjorden

SFFf-1994327. 0001.

Biletet er utlånt av stiftinga

nordfjordjekt.

8,6 meter breidde. Jekta var mest nytta til å frakte tre og trelast. I dag er Holvikjekta den siste av sitt slag som er att i Norge. Originalen til biletet er ein stereoskopi. Stereoskopi er to bilete av samme motiv som er tekne med to objektiv med om lag samme avstand som mellom auga våre. Ved å betrakte desse to bileta gjennom eit stereoskop,

eit enkelt instrument, vert resultatet eit bilete med ein tredimensjonal verknad.

Stereoskopiet vart første gong vist i 1851, og vart i løpet av kort tid eit av dei første visuelle medier for masseunderhaldning.


24 25


Me ønskjer opplysningar om minnesteinar! Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 57 65 64 02. Epost: [email protected]

Minnesmerket Av Hermund Kleppa

Odd Standal, rektor på Florø vidaregåande skule, har lagt merke til at veg-minnesmerke ikkje berre er av gamal dato. Standal skriv:

Det er enno vanleg å markere grenser, både mellom fylke og kommunar, med forseggjorde merke i ulike material. Vanlegast er vel fargerike skilt av aluminium, men betong førekjem, og endåtil naturstein. Eg har lagt merke til at dei som byggjer veg, av og til set opp bautaliknande steinar, t.d. langs vegen mellom Florø og

Førde, like vest for Eikefjord. Etter det eg kan skjøne, er dette stein dei har komme over under anleggsarbeidet, med ei form som har bydd seg fram til oppreising. Eg tykkjer det er kjekt at dagens vegbyggjarar har auge for slikt, og at sansen for merkesteinar er livs levande.

Eg fekk lyst å sende inn bilete av ein merkestein eg har vakse opp med. I hundre år har steinen stått i skiljet mellom Øvre og Nedre Standal i noverande Flora kommune. Bygda har to gardsnummer (103 og 104). Han vart reist då bygda fekk ny veg tidleg på 1900-talet. Bygda var då ein del av Kinn kommune. Seinare vart det Bru, og så Flora. Talet nede på steinen er avstanden til neste stabbestein med innhogde tal.

Steinen er om lag to meter høg og 40 cm brei. Eg kan hugse det stod ein noko mindre stein av same slaget nokre hundre meter lenger vest, men den er no borte. Slike steinar er ikkje til minne om store menn eller ulukker. Dei

er tause vitne om folk som har hatt auge for form og glede over eige handelag. Maskinene gjer tungarbeidet i våre dagar, men steinfolk er steinfolk, no som før.

Me hadde nokre spørsmål, - om steinen nokon gong har vorte nemnd med eige namn, om han i si tid hadde funksjon som merkestein i høve til vedlikehald den tida gardane var pålagde å halda bygdevegane i stand.

Eg har hatt kontakt med Anton Holm ( 88 ), som voks opp nokre hundre meter frå denne steinen. Han minnest at han i barndommen leika mykje med ungane i huset som står tvers over vegen frå steinen, men han er sikker på at steinen aldri hadde noko namn. Han hugsar også at vedlikehaldet av bygdevegen låg på dei einskilde brukarane. Etter utskiftinga av innmarka i 1911 låg dei fleste eigedommane slik at kvar brukar åtte på begge sider av vegen. Vegen vart bygd i 1904, altså før utskiftinga. På den tida budde oppsitjarane i Øvre Standal i klyngetun, og vegvedlikehaldet må ha vore delt mellom brukarane etter eit anna system enn eigedomsgrenser. Eg meiner at eg i oppveksten såg fleire stabbesteinar med innhogne tal, men eg finn dei ikkje att no.

Steinen står som sagt i skiljet mellom dei to gardane ( Øvre og Nedre Standal). Det kan vere nærliggjande å tru at den markerte grensa for kor langt oppsitjarane på dei to gardane hadde vedlikehaldsplikt.

- Når eg får god tid, vil eg studere dette emnet vidare.

Standal og alle andre som gjev seg i kast med veghistoriske spørsmål, har mange stader å gå

for å finna opplysningar. Nedanfor nemner me tre: kommunearkiva, trykte fylkestingsforhandlingar og vegvesenet sitt arkiv på Hermansverk.

KommunearkivaVegsaker har alltid vore gjengangarar på kommunestyra sine saklister. Både i møtebøkene og saksarkivet til kommunestyret/formannskapet finst det veghistorie. Veg til Standal stod t.d. på saklista til Kinn kommunestyre 6. mars 1884, (og fleire gonger seinare). I møteboka er innført:Skrivelse fra Mads H. Standal, hvori Herredsstyrelsen anmodes om at bidrage til Anlæg af en Vei fra Søen til Øvre-Standal. Enstemmig besluttedes:Herredstyrelsen anser det ønskeligt om Opsidderne i Øvre-Standal kunde faa oparbeidet vei, og maa derfor anmode Veistyrelsen om at lade Strækningen fra Søen til Øvre Standal undersøge, samt fremkomme med en Kalkyle over Veianlægget beregnet efter en 3 Alens Bredde.

Det tok si tid å få vegen bygd. Sak 13, 31.10.1905:Skrivelse fra de af herredsstyrelsen valgte kommite D.S. Langeland og Andreas A. Standal om paa kommunens vegn at besigtige det oparbeidede veistykke fra Øvre Standal og nedover. Kommiteen fant at veien var (efter beste skjøn) i den stand at kommunen bør overtage vedligeholdet.Merknad: Vegen var ikkje heilt ferdig i 1905.

Trykte fylkestings-forhandlingarDei offentlege vegprosjekta gjekk ofte over lang tid og var innom fleire instansar. Amtsingeniøren førebudde vegprosjekta til handsaming i amtstinget, og vegsakene er tekne med i dei årlege trykte fylkestingsforhandlingane.

Standalsvegen stod på saklista til amtstinget i 1895 (og fleire gonger seinare). Av referatet går det fram at amtsingeniør Borch har førebudd saka. Det vert vist til kontrakt med oppsitjarane om deira ytingar. Vegen er kostnadsrekna til kr. 3.646. Det

trengst ein kortare strekning frå sjøen opp til ”plataaet” Standalsvatnet ligg på. Den lengste delen av vegen vil få liten eller ingen stigning. Garden Standal har 12 oppsitjarar med samla matrikkelskyld 24 Mark. Utan veg har dei ”besværlig adkomst til Søen.” Amtsingeniøren rådde til amtstilskot fordelt over 5 år.

Vegvesenet sitt arkiv på HermansverkDet eldre arkivet frå den statlege vegadminstrasjonen i Sogn og Fjordane er oppbevart hjå Statens Vegvesen, Region Vest, distrikt 6, på Hermansverk. Arkivet er ordna og katalogisert av folk frå Statsarkivet i Bergen. Avdelingsingeniør Per Birger Lomheim er veghistorikaren på huset. Han har dessutan hand om ei omfattande samling veghistoriske foto av nyare dato.

Eg var på besøk for å høyra og sjå kva han har i arkivet om vegen Standal-Sjøen. Lomheim fann fram ei særs innhaldsrik omslagsmappe og litt til! Eg kunne bla i profilar som viser både lengdesnitt og tverrsnitt, ja, som nesten viser vegen meter for meter, og eg kunne studera brev og ”skrivelser” av mange slag: om planar og prosjektering, om finansieringa, om arbeidet og arbeidarane, og mykje meir. Eg noterte meg at veganlegget vart utsett i fleire år. Stikkinga vart fyrst ordna hausten 1901, og arbeidet på akkord 1, lengst inne, tok til den 24. april 1902. G.M. Hjelmeland (frå Ytre Hjelmeland i Gaular) var oppsynsmann (og flittig brevskrivar). Mads H. Standal hadde ansvaret for vegrekneskapet. Midtsommars 1904 var dei ferdige til og med akkord

Minnesmerke-teigen denne gongen handlar om tre minnesmerke. Odd Standal i Florø har sendt oss opplysningar om ein eit hundre år gamal veg-minnestein i Standal, og Per Birger Lomheim på Hermansverk har fortalt om avdukinga av ein minnestein om ”norsk vegbygging” Tyin i haust. I Melhus i Sør Trøndelag vart det nyleg avduka eit minnesmerke over ein kapellan som gjorde mykje for bygda. Den same kapellanen vart seinare sokneprest i Eid.

Vegminnestein i Standal, Flora kommune

Øvre Standal og Standals-vatnet. Biletet kan daterast til næraste åra etter 1905 på grunnlag av den tydelege, nybygde vegen (ferdig i 1905).(Foto: I Flora-minne, 2001).

25. Hausten 1905 overtok kommunen vedlikehaldet på det stykket av vegen som då var ferdig, og 15. desember 1906 skreiv oppsynsmann Hjelmeland fylgjande i brev til amtsingeniøren:

I kveld har jeg den fornøielse at meddele Dere, at veianlegget Øvre Standal - Søen i Kinn, er idag færdigbygget, og Overgruset fra Pæl 254 til dets ende som er Pæl 364. regnskabet skal blive sent fra mit hjem, over samme, naar jeg faar det færdigt. nat reiser jeg herfra og hjem. Alt vel.

Alt vel, - så lenge det varde. Den 8. januar 1907 gjorde ein elveflaum skade på det nordre karet i Standals bro. Hjelmeland vart beden om å reisa og sjå på skaden og rapportera til amtsingeniøren. Om flaumen står det:

Den ovenomskrevne Vandflom, havde vist været forfærdelig stor, ja gamle mænder siger at Dem ikke har set end saa stor Flom i sin tid her.

Denne vegsteinen,

med årstalet 1904 og talet

230, står i skiljet mellom gardane Øvre

og Nedre Standal, ca 1 km frå sjøen

eller kaia i Standalsvika. Årstalet kan

stå for at vegen var

ferdig hit frå øvst i dalen i 1904. Det andre talet kanskje for

akkord-nummer 230. Eller - kan det tenkjast andre

forklaringar?(Foto: Odd

Standal).

Til side 26


26 27


Fredag 3. september vart ein ”bauta” avduka på Tyin. Minnesmerket står på parkeringsplassen ved Tyin Fjellstue. På steinen står innhogge:

NORSK VEGBYGGING Deretter: Til heder for alle * som var med og bygget ut * høyfjellsvegene * under vegdirektør * Hans Hagerup Krag

Nede: Reist i 2004 og ein logo og Tekna (Tekna står for Teknisk-Naturvitenskaplig forening, tidlegare Norske sivilingeniørers forening).

Minnesmerket

Vegminnestein på Tyin På eine sida står namna CARL JOHAN * HUGO og HALFDAN PEDERSEN (Ingeniørar i Krag-perioden).

I ein omtale i bladet Valdres, 4.9 går det fram at minnesmerket slett ikkje er reist til heider for alle som var med og bygde høgfjellsvegane, men til heider for ingeniørane. Elles er opplyst at minnesmerket er designa av Erik Brand Olimb, som også leia prosjektet på vegner av Bautautvalet i Tekna.

Me legg til at Hans Hagerup Krag (1829-1907) var vegdirektør i perioden 1874-1903. Han søkte då avskjed etter meir enn 50 års teneste i vegvesenet. Krag er best kjend for vegen frå Telemark til Røldal og Odda over Haukelifjell. Omlegging av vegen over Filefjell skjedde i Krag sin vegdirektør-periode.

Sokneprest i Eid på minnestein i MelhusPresten Niels Nielsen Dahl (1806-1854), sokneprest i Eid 1851-1854, ligg gravlagd ved Eid kyrkje. På grava står eit vakkert gravminne ”sat af hans sørgende menighed i Eids Præstegjæld.” No er den same presten heidra med eit

minnesmerke til, på Melhus i Sør Trøndelag.

Niels Nielsen Dahl døydde 21. juli 1854 kort tid etter at han hadde måtta søkja avskil på grunn av sjukdom. Denne presten Dahl var ingen kven som helst. Han kom frå Melhus, der han i 13 år utanom prestetenesta som kapellan, også hadde engasjert seg sterkt i den verdslege vingarden. Han vart seinare kjend som presten knytta til fire store B-tiltak: Bru over Gaula, Bygdebrannkasse, Bank og Bibliotek. I den korte tida si på Eid var han også innom ein slik b, - han var med og skipa den fyrste

Til venstre: den nye vegminnestein på Tyin vart avduka 3. september

2004. (Foto: Per Birger Lomheim).

I dei førre nummera av ”Kjelda” har Hermund Kleppa hatt nokre artiklar om innsamling av pengar til måleri til Island i 1874. Noreg er eit lite land, og om ein driv på med fleire prosjekt parallelt, vil ein stadig finne kryssande spor. Underteikna skal vere medforfattar for ei bok om utvandringa frå Noreg til Island som skal kome neste år. I tillegg arbeider eg med bygdebok for Jondal kommune i Hardanger. I samband med det siste held eg på å gjennomgå lokalaviser for Hardanger mot slutten av 1800-talet.

Lokalavisene for 130 år sidan var mindre lokale enn i dag. I avisa ”Hardangeren” er feiringa på Thingvellir i 1874 fyldig omtala så vel som arbeidet med Islandsmåleriet. I juni 1875 vart det skipa til ein basar i Førde til inntekt for dette måleriet, og det ser ut til at bidragsytarar frå store delar av Vestlandet har vore involvert. I ”Hardangeren” nr. 25/1875 er arrangementet skildra slik:

Basaren i Førde til Indtægt for Islandsmaleriet fra Dale løb over al Forventning heldigt af. Der indkom

omkring halvandet hundrede forskjellige Sager, for største Delen fine og smagfulde Kvindearbeider, som vilde have gjort Lykke paa det mest udsøgte Marked, medens vi her paa Landsbygden neppe turde ventet slig Afsætning, som de dog fik. De fleste Ting var her fra Amtet, men ikke faa fra Bergens By og ellers lige fra Moss og Namsos. Pigeskolerne i ”selve Dale” og Ullensvang i Hardanger var rigt og fagert representærede, den sidste ved et straalende Hardangerliv, som ved Lodtrækning blev udbragt til henimod 10 Spd. En og anden Bondegjente glædede os ogsaa ellers ved i Gjerning at vise Tanken sin Deltagelse, ligesom vi føler en særegen Trang til at ihukomme ”Søster Halldis” for hendes ”pittoreske” og morsomme Bidrag. Det kontante Nettoudbytte udgjør 110 Spd., som er indsat i Førde Sparebank. En liden, endnu usolgt Rest vil senere paa tjenligste Maade søges realiseret.

De mange ”kjære Søstre”, der saa venligt imødekom vor tillidsfulde Opfordring, tilligemed alle de, som paa anden Vis har medvirket til det gode Udfald, modtage vor hjertelige Tak! Bazarkomiteen

At biletet skulle kome frå ”selve Dale”, har nok samanheng med Nikka Vonen sin jenteskule

Nytt frå Musikkavdelinga

Musikkavdelinga har mot-teke arkivmateriale etter spelemann Lars Fjell frå Jølster og korpsarrangør Arne Torskangerpoll frå Vågsøy. Fylkesarkivet takkar for avleveringane og oppmodar samstundes andre til å ta kontakt med oss dersom dei sit på notesamlingar, songtekstar, lydopptak, filmopptak, video, eller anna materiale knytt til musikk og dans i fylket som bør sikrast for framtida.

Tre sentrale personar i arbeidet med å reisa minnesmerket

over Melhus-presten (og Eid-presten) Niels Nielsen Dahl: frå

venstre bilethoggar Kristofer Leirdal, Erik Tofte (nestformann i Melhus Historielag) og Arnfinn

Melbye. (Melbye sende ei tid etter avdukinga eit omfattande

dokumentasjonsmateriale til Fylkesarkivet.)

På minnesmerket står det skrive: Niels N. Dahl * Kapellan

* Ordfører * Stortingsmann * Foregangsmannen * som førte

Melhus * inn i en ny tid * Han fikk realisert * Gimse bru * Melhus

Sparebank * Allmueboksamling * Melhus Brannkasse.

banken i Nordfjord, Nordfjords Sparebank (1853).

Dahl-minnesmerket i Melhus vart avduka laurdag 4. september 2004. På den kring tre meter høge steinen er festa to tekstplater og eit relieff laga av bilethoggaren Kristofer Leirdal, kjend for ei rekkje arbeid, mellom anna i Nidarosdomen. Lærar og lokalhistorikar Arnfinn Melbye (85) har i mange år interessert seg for presten og samfunnsbyggjaren Niels Dahl, og nå var det Melhus Historielag som tok på seg oppgåva med å få reisa han eit minnesmerke.

Basar til inntekt for islandsmålerietder. Sannsynlegvis er det ho som står bak tanken om at Ingolf kom derifrå – bygda Rivedal fekk ikkje ”opphavsretten” før i 1950-åra. Både ho og målaren Anders Askevold var medlemmer av Vestmannalaget, eit nasjonalt inspirert mållag i Bergen som engasjerte seg i kontaktar til Island. Mykje truleg er det her ideen kom opp om å skaffe til veges eit måleri i gåve til islendingane. Då var det naturleg at dalsfjordingen Anders Askevold tok på seg oppgåva med å måle det.Gaute Losnegård er historikar. [email protected]

4

Av Gaute Losnegård

Ein av Lars Fjell sine

komposisjonar som no er avlevert til

Fylkesarkivet: ”Liv-Marsen”.


28 29


Den 9. oktober 2002 heldt sogelaga, kultur-kontoret og Fylkesarkivet eit kurs om stadnamn på Fjordstova i Luster.

Det var Per-Arvid Hauge i Luster sogelag somtok initiativet til å ta oppattarbeidet med stadnamn-innsamling i Luster. Kvart av sogelaga valde seg ein stadnamnansvarleg og desse tre utgjer ei arbeidsgruppe som står for organisering av arbeidet:

Luster sogelag: Per Arvid HaugeJostedalen historielag: Kristen OrmbergHafslo sogelag: Anders Kvalen

Kultursjef Erling Bjørnetun samordnar arbeidet og stårfor kontakten med Fylkes-arkivet. Stadnamngruppa har som målsetjing både å skape aktivitet som er knytt til stadnamn og å komplettere kommunen si innsamling av stadnamn. Fylkesarkivet vil digitalisere materialet, syte for vit-skapleg handsaming oglegge innsamlinga ut på nettet etterkvart som kart-blada blir ferdig handsama frå sogelaga og kommunen si side.

Luster er ein stor og vidstrekt kommune med eit areal på heile 2702 km2. Under innsamlingsaksjonen i 1985/86 blei det samla inn 9 702 stadnamn - men dette dekkjer langt frå heile kommunen. Truleg vil Luster kommune bli den kommunen i fylket som får flest innsamla stadnamn av alle dei 26 kommunane. Sogelaga vil no prøve å få alle stadnamna i kommunen nedskrivne på lister og kart og med lydopptak av uttalen. Fylkesarkivet ynskjer dei lukke til med arbeidet og ser fram til å få digitalisere materialet og leggje det ut på Internett til bruk for alle interesserte.

Kjelder:- Informantar på turen til Luster sogelag- Øvregard, Kåre: Stølar og stølsliv i Luster kommune. Skald 1999.- Øyane, Lars: Gards- og ættesoge for Luster kommune, IV Gaupne sokn. 1991- http://www.luster.kommune.no Oppslag den 25.10.2004.

Frå side 17

Staden der ordførarane blei intervjua blei namnsett. Plassen i vegkanten har ikkje noko namn frå før, det har sogelaga undersøkt. Etter denne ordførar-samlinga skal han heite ”Ordførarsete”. Etter intervjuet blei namneplata høgtideleg avduka. Det var dagens ordførar Torodd Urnes som fekk æra av å avduka namneskiltet. Frå venstre ser vi kultursjef Erling Bjørnetun, Torodd Urnes, Knut P. Nes, Kåre Øvregard, Ernst Veum Jan A. Haugen. De ser og det enkle, transportable lydanlegget som gjorde til at alle deltakarane på turen fekk høyra det som blei sagt på ein framifrå måte. (Foto: Jan Reidar Njøs).

Til høgre: Framme på Råum, gardsnummer 73 bruksnummer 1, blei vi møtt av ein svært velstelt hage som fløymer over av blomar. Her er det frodige fuksier planta i gamle sinkbøtter. Husa har takheller frå eit helleberg innom garden. Her ser vi over Gaupnefjorden til den karakteristiske fjelltoppen Molden. Lars E. Øyane kjem i bygdeboka for Gaupne sokn med fleire mogelege tolkingar av gardsnamnet Råum. Gardstuna ligg høgt over fjorden, knappe 400 m.o.h. Matrikkelgarden har vore oppdelt i sju bruk, og på det meste

Stadnamntur med Luster sogelag(framhald frå s. 17)

var det fem husmannsplassar. Plassane blei nedlagde på slutten av 1800-talet og dei fleste av husmannsfolket reiste til Amerika. (Foto: RME).

”Alltid vært i Norge” var setninga som fanga forfattar Espen Søbye. Setninga var skriven av Kathe Lasnink, ei jente på 15 år, som svar på eit spørsmål i ”Spørreskjema for Jøder i Norge”. Skjemaet var fylt ut 16. november 1942, 10 dagar før Kathe Lasnik vart arrestert saman med mora og eine søstera si og deportert til Auschwitz.

Espen Søbye har i boka Kathe, alltid vært i Noreg, fortalt historia om denne jenta og familien hennar som kom som flyktningar til Noreg frå Litauen i datidas Russland i 1908.

Det er i hovudsak to grunnar til at eg vel å omtale denne boka her i Kjelda. For det første fortel Søbye ei spennande og viktig historie. For det andre er det forfattaren sin bruk av kjeldemateriale som gjer denne boka heilt spesiell.

Historia om familien Lasnik er på mange måtar historia til ein stor del av befolkninga som levde i Oslo på denne tida. Boka fortel

’Kathe, alltid vært i Norge’

om skulekvardag, arbeidsliv, heim og fritid. Delar av historia er på den andre sida unik for den jødiske befolkninga. Boka fortel om haldningar til jødane elles i samfunnet, arbeidskonfliktar som skuldast etniske spenningar og sjølvsagt den tyske invasjonen i 1940 med konfiskering av jødane sine eigedelar, korleis fleire flykta til Sverige og sjølvsagt den store arrestasjonen av jødar 26. november 1942.

Søbye nytta som sagt historiske kjelder for å skrive denne boka. Han nytta både offentlege kjelder som folketeljingar, skulearkiv, likningsprotokollar

Litteratur Av Karianne Schmidt Vindenes

og jødekartotek, private kjelder som minnedagbøker og munnlege kjelder, mellom anna fleire skuleveninner av Kathe.

Gjennom kjeldene har forfattaren funne informasjon for å kunne fortelje historia om Kathe og hennar familie. Samstundes gjev han eit bilete av heile samfunnet i perioden 1908 til 1942.


30 31


Litteratur Av Randi Melvær

Litteratur til Fylkesarkivet, november 2003 - oktober 2004

Oversikt over litteratur som er komen til Fylkesarkivet. Send oss bøker, skrifter og hefte som blir utgjevne i Sogn og Fjordane, eller som omhandlar fylket.Denne litteraturen er tilgjengeleg på lesesalen til Fylkesarkivet. Kontakt Randi Melvær, tlf. 57 65 64 00. Epost: [email protected]

Det er no lenge sidan vi har presentert tilveksten vår av lokalhistorisk litteratur i Kjelda. Sist vi hadde med eit oversyn var i Kjelda 3-2003 (s. 32), der vi hadde med bøker til og med oktober 2003. I dette nummeret held vi fram med boklista frå november 2003 til og med oktober 2004.

November 2003• Starheim, Ottar: Tunge tak : historia om godstransporten i Sogn og Fjordane. Selja forlag 2003. 176 s.• Bondevik, Jarle: Stadnamn frå Sogndal : hovudfagsoppgåve i nordisk. Bergen 1961. 223 s.• Dvergsdal, Daniel: Stadnamn frå Jølster : hovudoppgåve til historisk-filosofisk embetseksamen 1949. Bergen 211 s.

Desember 2003• Løvlid, Unne: ”Ein song etter ... ” : hovudfag i utøving med fordypingsemne ved Norges Musikkhøgskole 2002. 81 s.• Sogeskrift for Naustdal 2003. Skriftstyre: Harald Jarl Runde, Leif Slettehaug, Torleiv Førland. Naustdal sogelag. 62 s.• Flokenes, Kåre: Stadnamn frå sør-vestre delen av Vevring herad : hovudoppgåve i norsk til historisk-filosofisk embetseksamen. Bergen 1961. 133 s.• Måløy : brua og byen ; av Ottar Starheim og Terje Sølvberg. Måløybrua as 2003. 199 s.• Toft, Malvin: Havet tok : 78 forlis og skipsulukker i Sogn og Fjordane. Selja forlag 2003.

Januar 2004• Bruaset, Oddgeir: Eg bur oppå ein plass - i Sogn. Genesis 2003. 197 s.

• Øvregard, Kåre: Leirdalen - ei perle i Luster : jordbruksbygda, storflaumane frå Brimkjelen, Vassdragsutbygginga. Eige forlag 2003. 105 s.• Bondevik, Jarle: Og ordet vart nynorsk : soga åt den nynorske Bibelen. Norsk bokreidingslag 2003. 144 s.• Rakkenes, Øystein: Himmelfolket : en norsk høvding i Zululand. Cappelen 2003. 319 s.• Skrivervik, Anna: Tilbakeblikk. Eige forlag 2003. 132 s.• Kristiansen, Arne: I livets huskestue. Eige forlag 2003. 182 s.• Solund sogeskrift : år 2003. Solund sogelag 2003. 199 s.• Fet, Jostein: Skrivande bønder : skriftkultur på Nord-Vestlandet

1600-1850. Samlaget 2003. 435 s.

Februar 2004• Sogndal helselag 100 år : 1903-2003. 65 s.• Bondeliv ; av Jacob K. Førde og Bjørn Grov. Eige forlag 2003. 129 s.• Bjørnarheim, Rolf: Historie-glimt. Eige forlag 2003. 146 s.• Kroken, Jacob: Solveigsæter-sagnet i versform av J.K. Eige forlag 1929. 7 s.• Furnes, Hallgeir: Planskisse for 9-årig skole i Sogn og Fjordane. Skoledirektørembetet 1963. 75 s.

Mars 2004• Torvanger, Magnus Helge: 101 fjordabåtar : fartøya til Fylkesbaatane i Sogn og Fjordane 1858-2000. Selja 2000. 303 s.• Indrelid, Svein: Soga om Flåm band 1 : bygdi. Aurland sogelag 2003. 283 s.

April 2004• Foreningen til motarbeidelse av omstreifervæsenet: Omstreifermissionen 1918-1921 : treaarsberetning ; ved Ingvald B. Carlsen. Kristiania 1922. 48 s.• Varehandel i Kyst-Norge: Ingolf Austgulen 2003. 95 s.• Hafsloalbumet II : skule, moral og fritid i gamle Hafslo kommune ; av Susanna Lomheim Solem, Johannes og Olav Kjell Lomheim. Eige forlag 2003. 141 s.

Mai 2004• Barstad, H.J.: Bergenhusingerne i felten 1808-1811. 2 band.• Timberlid, Rune: Priseld. Selja forlag 2004. 252 s.• Nord-Vestlandet - liv laga? Red: Gammelsæter, Bukve og Løseth. Sunnmørsposten forlag 2004. 276 s.

Juni 2004• Sogeskrift frå Hyllestad. Hyllestad sogelag 2003 87 s.• Vik kommune : stadnamn. Fylkesarkivet 2003. 303 s.• Flora-minne. Flora historielag årsskrift 2003. 80 s. • Tveit, Norvald: Ein vestnorsk stat. Skald forlag 2003. 172 s.• Grønskag, Ole Johan: (Filantropicana) Skald forlag 2003. 130 s.• Ord etter ord : heidersskrift til Oddvar Nes ... Norsk bokreidingslag 1998. 280 s.• Hopperstad family tree. Red. Alnora Albertson. 1987?

• Ness, Atle: Fjaler : gards- og ættesoge. Band A og B blir ført fram til 2003. Fjaler sogelag 2003.• Hans Gjesme : landskap og portrett. Sogn og Fjordane kunstmuseum - Gjesmegalleriet. Skald forlag 2004.• Fjordenes blad (1874-1920) mikroform. Mikrofilmkopi frå NBR 2004.• Fjordabladet (1920-1971) mikroform. Mikrofilmkopi frå NBR 2004.• Fjaler 2003. Fjaler sogelag. 55 s.• Bratager, Laura Ringdal: Over hav og land : ...pionerliv i Minneapolis ... 1925.• Bratager, Laura Ringdal: Digte og Smaafortællinger. 1918.• Jørgensen, Johannes: Davids falne hytte. H.N.Hauges venner 1948. 71 s.• Norsk innvandringshistorie. Red. Knut Kjelstadli. Pax 2003. 3 band.• Stolte bønder <i Fjordfylket>. Landbruksselskapet 2004. 63 s.• Lotsberg, Johanne: Gamle Lotsberg og bygda i helg og sykn. Eige forlag, år? 78 s.

• Hornnes, Ingvald: ”Hjelp oss å hjelpe” : Sogn og Fjordane røde kors i 50 år. Førde 1998. 132 s.

Juli 2004• Lidele galen lidele god : norsk vokalmusikk samlet og redigert av Siri Haukenes og Sylvi Kielland. Norsk musikkforlag 2001. 192 s. Boka inneheld fleire songar frå Sogn og Fjordane.• Sogn og Fjordane teater - 10 år fjordalangs. Red: Rolf Losnegård og Henning Rivedal. 1987.• Audun Hugleiksson : frå kongens råd til galgen ; Yngve Nedrebø et.al. Selja 2002. 191 s.

Oktober 2004• Hjelmervik, Inger Thorun: Kjerringkavet : fiskarkvinner i Sogn og Fjordane fortel. Selja forlag 2004. 143 s.• Hegge, Per Egil og Ulland, Leif Arne: Det var i 1905... Andresen & Butenschøn 2004. 118 s.

Når eit lokalt sogelag vil samla inn foto eller stadnamn, overlet dei gjerne til ein fingerferdig student eller son til eit styremedlem å utvikla ein database. Rutinar for registrering vert utvikla så lokalt og så fantasifullt at det for ettertida har mest ingen verdi.

Det er ikkje noko teknologisk i vegen for at me i dag kunne ha ein felles stadnamndatabase for heile landet eller i alle fall ein felles måte å løysa like oppgåver på . Ein slik base kunne utviklast i eit breitt samarbeid og ville verta ein fantastisk reiskap for både verneinteresser og brukarar. Stoda er slett ikkje slik. Sentrale fagmiljø kan ikkje semjast om felles faglege løysingar. Lokalt veks det fram Petter Smart-løysingar.

Det er svært viktig at heile kultursektoren samordnar seg på ein meir profesjonell måte. Faginstitusjonar må og i større grad tilby lag, organisasjonar, kommunar og andre som ynskjer å gjera ein innsats, løysingar som er fagleg gode og som samsvarar med faglege stadardar. Den teknologiske infrastrukturen til arkiv og museum må løftast frå roteloftet til morgondagen. Det er ikkje enkelt å samordna 5-10 Petter Smart databasar for foto

Mikrofilmlesar med kopifunksjonPå Fylkesarkivet sin lesesal har vi no fått oss ein mikrofilmlesar med kopifunksjon. Dette er ein Minolta MS6000. Den er grei å bruke dersom ein ynskjer kopi av ei side frå ei kyrkjebok, ei folketeljing eller ei mikrofilma lokalavis. Lesesalen er open tysdag-fredag kl. 9-15.

Randi Melvær

Bort med Petter Smart’ane Frå side 2

eller stadnamn til ei samla teneste. Ofte er meirarbeidet så stort at ein kan gjera oppgåva på nytt. Det kviler og eit ansvar på alle som løyver midlar. Når det gjeld teknologisk infrastruktur og strategisk tenking er kanskje kultursektoren den svakaste eleven i klassen i dag. Dette er meir enn underleg då alle nikkar og er samde om at nett ny teknologi kan få kulturinstitusjonane sine tenester ut til eit breiare publikum.

(framhald frå side 2)

Fylkesarkivet er i ferd med å byggja opp ein amerikaportal på Internett. Nettstaden er mynta på amerikanarar med røter attende til Sogn og Fjordane. Alt stoff i engelsk

språkdrakt. Føremålet med nettstaden er å betra og styrka kontakten med etterkomarane etter dei som utvandra frå fylket. Gjennom denne kontakten vil me og freista få tak

i meir informasjon om dei som utvandra, som t.d. amerikabrev, ymse dokument, avisutklypp, bilete, og liknande. Folk her i fylket oppmodar me på lik vis om om å senda

oss informasjon om dei som utvandra til Amerika. Me vil koma attende med meir om amerikaportalen i komande nummer av Kjelda. Adressa til nettstaden: www. emigration.no


32 33


en stor del kjender ikke til, om de selv har stemmeret. En ting har de dog rede paa, nemlig at ”Norge ligger under Sverige”.” Polistiske diskusjonar og eit nasjonalt engasjement var ikkje avgrensa til politkarar eller til hovudstaden.

Etter at Stortinget hadde vedteke at ”Foreningen med Sverige under én Konge” var oppløyst, skulle det norske folk få seie si meining om saka gjennom ei folkerøysting. 13. august 1905 var folkerøystinga halde, og folket skulle seie ”ja” eller ”nei” til oppløysinga av unionen. Resultatet av folkerøystinga viste at folket var einige med politikarane sine. Ikkje berre var det eit stort flertal som hadde sagt ”ja” til oppløysinga av unionen, også deltakinga i folkerøystinga var særdeles høg. Også i Sogn og Fjordane var det stor oppslutning om folkerøystinga. I Sogns Tidende si omlale av folkerøystinga kunne ein 18. august lese at ”Fraa Solvorn og Ornes kom dei i festtog med fleire flagg, liksom ogso Hafslo var pryda med mange væne flagg. Det var ei høgtid som aldri gløymast.”

Fylkesarkivet har, som Sogns Tidende, eit ynskje om at denne høgtida aldri skal gløymast. I 2005 er det 100 år sidan oppløysinga av unionen. 1905 vert markert både nasjonalt og lokalt. Fylkesarkivet vil med det vi har kalla ”1905-pakkar” til kommunane i fylket bidra til dei lokale markeringane av 1905. 1905-pakkane vil vere

Storthinget har i dag fattet følgende Beslutning:

Da Statsraadets samtlige Medlemmer har nedlagt sine Embeder, da Hans Majestæt Kongen har erklæret sig ude af Stand til at skaffe Landet en ny Regjering, og da den konstitutionelle Kongemagt saaledes er traadt ud af Virksomhed, bemyndiger Storthinget

Medlemmerne af det i dag aftraadte Statsraad til indtil videre som den noske regjering at udøve den Kongen tillagte Myndighet i Overensstemmelse med Norges Riges Grunlov og gjædende Love – med de Ændringer, som nødvendiggjøres derved, at Foreningen med Sverige under én Konge er opløst som Følge af, at Kongen har ophørt at fungere som norsk Konge.

Statsraadets Medlemmer har derefter overtaget det dem af Storthinget overdragne Hverv. Hvilket herved meddeles til Underretning for Hr. Amtmanden og videre kundgjørelse for samtlige i Deres Distrikt ansatte affentlige civile Embeds- og Bestillingsmænd, og hvoretter alle Vedkommende har at rette sig.

Rundskriv frå Det kongelige Justits- og Politidepartement,

datert 7. juni 1905

Oppspelet til vedtaket i Stortinget 7. juni 1905 var at Kong Oscar II, norsk og svensk konge hadde nekta å godta konsulatlova som Stortinget hadde vedteke i mai 1905. I Statsråd på Stockholms slott 27. mai 2005 brukte kongen sin vetorett og nekta å sanksjonere lova. Den norske regjering svarte ved at alle statsrådane leverte førehandsskrivne avskjedssøknader. Kongen ville ikkje invilge avskjedssøknadene og begrunna det med at han ikkje kunne danne nokon annan regjering. Stortinget definerte hendingane ved statsrådet slik at kongen hadde avsatt seg sjølv sidan han ikkje var i stand til å skaffe landet ei ny regjering

Det var dramatiske dagar i Oslo og Stockholm i mai og juni 1905, men konfliktane og dramatikken kring unionen var ikkje så avgrensa verken tidsmessig eller geografisk. I Fjordenes blad kunne ein 8. mars 1905 lese at ”der raaded paa hele festen en sterk national stemning.” 24. juni kunne ein i same avisa lese eit stykke som mellom anna handla om møtet mellom svenske fiskarar og normenn i Måløy. ”Under flagstriden i 90-aarene, men helst nu under konflikten de sidste to maaneder, er det ofte kommet til ”plitiske diskussioner”. Gjennomgaaende har kystalmuen i Sverige liden eller ingen rede paa politikk. Den ved ikke betingelserne for stemmeret, og

Unionsoppløysinga i 1905

1905


Innhald 1905-stoffetPå 1905-sidene finn du desse oppslaga:Unionsoppløysinga i 1905 s. 32Unionsoppløysinga i 1905 - viktige datoar s. 34Konsulatsaka mellom Norge og Sverige s. 36Folkerøystingane i 1905 s. 38Røysterett i 1905 s. 38Korleis folkerøystingane skulle gjennomførast s. 39Om oppteljinga av røystene s. 41Valsokn og røystestader s. 43Resultata av folkerøystingane s. 46Unionsrøystinga i Nordre Bergenhus Amt s. 48Kongevalet i Nordre Bergenhus Amt s. 49Tabellar s. 50Kvinneunderskriftaksjonen i 1905 s. 52Kvinneunderskriftaksjonen i Sogn og Fjordane s. 53Avisene i Sogn og Fjordane i 1905 s. 56Litteratur om 1905 s. 57Stemningsrapport frå året 1905. Karl Gåta si dagbok s. 58Intervju med Arne M. Sølvberg s. 62Kongeskiftet i kyrkjebøna og på frimerka s. 65Lodalsulukka i 1905 s. 66

tilgjengelege på Internett gjennom Kulturhistoriskt Atlas og Leksikon på heimesidene til Fylkesarkivet. Vi vil skrive ein artikkel for kvar kommune der vi mellom anna ser på kommunen i 1905 samanlikna med i dag, folkerøystingane lokalt, sentrale personar i kommunane og hendingar knytt til 1905 i den einskilde kommune.

Kjeldemateriale knytt til 1905 vil vere ein sentral del i 1905-pakkane. Fylkesarkivet vil avfotografere arkivmateriale slik at ein får tilgang til orginaldokument på Internett. Fordi det kan vere vanskeleg å lese skrifta på nokre av dokumenta, vil vi også gjere avskrifter av kjeldene tilgjengeg.

Gjennom artiklane vil ein få tilgang til lokalt kjeldemateriale som kan nyttast i vidare arbeid

med 1905 lokalt. Det er viktig å understreke at artiklane og kjeldematerialet knytt til 1905 vil vere tilgjengeleg på Internett også etter jubileumsåret 2005. Skulane kan difor nytte seg av kjeldene kvar gong 1905 står sentralt i undervisninga.

Kjeldene Fylkesarkivet vil presentere er i hovudsak private arkiv, kommunale arkiv, fotografi og aviser. Eg vil nytte dette høvet til å understreke at vi svært gjerne tek imot tips om anna aktuelt materiale knytt til 1905 som er i privat eige. Dette kan til dømes vere dagbøker og anna arkivmateriale frå privatpersonar eller organisasjonar, fotografi, postkort eller gjenstandar. Viss du sit på noko interessant ber vi deg kontakte oss på telefon 57 65 64 00 eller e-post [email protected].

I dette nummeret av Kjelda vil vi presentere noko av det vi arbeider med knytta til 1905. Kjelder:Arkivet etter Nordre Bergenhus Amt: Fylkesmannen i Sogn og Fjordane XX, Ymse brev og rundskriv 11, 1905 – 1923, Statsarkivet i BergenNasjonalbiblioteket sine internettsider: http://www.nb.no/baser/1905/tema_konsulat.html

Kong Oscar 2. (Foto: L.

Szacinski. Frå boka ’Unions-oppløsningen

1905’, Kristiania,

1906).

1905


34 35


bemyndiger stortinget medlemmerne af det idag aftraadte statsraad til indtil videre som Den norske regjering at udøve den koneg tillagte myndighed i oeverensstemmelse med Norges riges grundlov og gjældende love - med de ændringer, som nødvendiggjøres derved, at foreningen med Sverige under en konge er opløst som følge af, at kongen har ophørt at fungere som norsk konge.

07.06.: Kunngjeringa Stortingets kundgjørelse til det norske folk af 7. juni vart utsend. Kunngjeringa vart prenta i alle aviser og lesen i kyrkjene 1. pinsedag.09.06.: Nytt orlogsflagg. Det unionsmerka flagget vart bytta ut med eit reint norsk orlogsfalgg. Flaggskiftet føregjekk på alle festningane og marinefartya 9. juni kl. 10 om føremiddagen under salutt såvel for det gamle flagget som det nye.19.06.: I ei svaradresse til kong Oscar ba Stortinget kongen, Sveriges riksdag og det svenske folk om å medverka til ei fredeleg gjennomføring av ”uniones ophør” for å tryggja venskap og samhald mellom dei to landa.

Juli 190528.07.: Det svenske riksdags-vedtaket i unionssaka. Eitt av vilkåra var nyval eller folkerøysting.28.07.: Samrøystes vedtak i Stortinget om folkeavrøysting, søndag, 13. august.

August 190513.08.: Folkeavrøysting. Folket skulle svara ja eller nei til unionsoppløysinga som hadde funne stad ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. Massivt fleirtal for ja: 368 208 ja, berrre184 nei.22.08.: Stortinget mottok 4275 underskriftslister frå Landskvinnestemmerettsforeningen. 244 765 kvinner svara ja til unionsoppløysinga.22.08.: Stortingsvedtak om å be dei svenske statsmaktene om å medverka til unionsoppløysinga ved for Sverige sitt vedkomande å oppheva Riksakta.31.08.: Forhandlingane om unionsoppløysinga byrja i Karlstad

September 190523.09.: Karlstad-forhandlingane vart avslutta.

Oktober 190509.10.: Karlstad-traktaten vart vedteken i Stortinget.13.10.: Karlstad-traktaten vart vedteken av den svenske Riksdagen.26.10.: Karlstad-traktaten, skriven på norsk, svensk og fransk, vart underskriven.31.10.: Stortingsvedtak om at det skulle haldast folkerøysting om statsforma søndag og måndag, 12. og 13. november.

November 190512/13.11.: Folkerøysting, - ja eller nei til å oppmoda prins Carl av Danmark til å la seg velja til konge i Norge. (I røynda ei røysting om statsformene kongedømme og republikk). Stort fleirtal for kongedømme: 257 710 (78,9%) ja, 68 852 (21,1%) nei.18.11.: Prins Carl av Danmark kåra (vald) til Norges konge. Prins Carl tok namnet Haakon 7.25.11.: Kong Haakon 7., dronning Maud og kronprins Olav kom til landet.27.11.: Kongen avla eid i Stortinget:

Jeg lover og sværger at ville regjere kongeriget Norge i overensstemmelse med dets konstitusjon og love, saasandt hjælpe mig Gud og hans hellige ord!

Desember 190507.12.: Takkegudsteneste i kyrkjene.

Juni 190622.06., fredag: Kongen vart krona og salva i Nidarosdomen.

Ved årskiftet 1904/1905 hadde Norge vore i union med Sverige frå 1814, (og før det i union med Danmark frå 1380). Unionen var eit fellesskap under ein unionskonge som samstundes var konge av Norge og konge av Sverige. Dei to landa hadde eigne grunnlover, eigne nasjonalforsamlingar, eigne innanriks styringsverk, og dei hadde t.d. eigne pengar og eigne frimerke. Eit tillegg til grunnlovene, Riksakta, som begge lande vedtok i 1815, slo fast konstitusjonelle (grunnlovsmessige) tilhøve i unionen. Utanriksstyret var lenge sterkt svensk-dominert, men på slutten av 1800-talet og særleg frå 1885 vart unionen sitt felles utanriksstyre ei viktig politisk sak i Norge. Konsulatstellet (styringsverk for handel og skipsfart i utlandet) var ein del av utanriksstyret. Det vart eit mål for Norge å få sitt eige konsulatstell.

Etter fleire mislukka forsøk kom konsulatsaka opp på ny i 1902, og våren 1903 vart landa samde om å skipa konsulatstell for kvart land. Kvart land skulle utarbeida utkast til likelydande lover. Norge hadde sitt framlegg ferdig våren 1904, medan Sverige sitt framlegg let venta på seg. I slutten av november kom den svenske statsministeren Erik Bostrøm til Kristiania. Han hadde ikkje med seg det svenske framlegget til likelydande lover, men derimot ei liste med andre vilkår for slike lover enn dei vilkåra landa hadde vorte samde om i 1903. Eitt av vilkåra innebar at den svenske utanriksministeren kunne avsetja ein norsk kunsul. Statsminister Hagerup sa frå om at eit slikt punkt ville vera

i strid med grunnlova, og dessutan ”paatrykke Norge et lydrigestempel”.

Forhandlingane gjekk i stå. Loddet er kastet, skreiv skuledirektør Karl Aas i Dagbladet 7. januar 1905. Det fælles maal vil nu ingen undgaa at se. Det er, og det kan kun være et: Unionens opløsning. Med Norges politiske vanmagt maa det nu ha en ende.

Skuledirektøren fekk rett, og ting skjedde snøggare enn han og andre hadde tenkt seg. Det endelege brotet i forhandlingane kom i svensk-norsk statsråd på Stokcholm slott den 7. februar 1905. Fem månader seinare var ”unionens opløsning” eit faktum.

Denne datolista omfattar hendingar i året 1905, året då Norge vart ”herre i eige hus”, fekk sin eigen konge, og vart ein heilt sjølvstendig stat.

Februar 190507.02.: Brot i forhandlingane mellom Norge og Sverige om oppretting av særskilde konsulatvesen for kvart land. Kong Oscar stod på Sverige sitt standpunkt.18.02.: Stortinget valde ein breitt samansett komite - Specialkomiteen - som skulle ta stilling til situasjonen landet var kome i.

Mars 190501.03.: Regjeringa Hagerup søkte avskjed.06.03.: Spesialkomiteen kunngjorde at komiteen i sitt vidare arbeid ville gå inn for ved lov å oppretta eige norsk konsulatstell i inneverande stortingsperiode. Lova skulle iverksetjast 1. april 1906, og frå same dato skulle det felles konsulatstellet seiast opp. 11.03.: Regjeringa Michelsen vart utnemnd. I ettertid kalla 7. juni-regjeringa.15.03.: Den nye regjeringa sitt program: Gjennomføra Norges

grunnlovmessige rett til eige norsk konsulatvesen i inneverande stortingsperiode.

April 190505.04.: Oppmoding frå kronprinsregenten om å ta opp att nye forhandlingar om særskilde konsulatstell for kvart land under felles utanriksminister - og no: norsk eller svensk13.04.: Statsminister Bostrøm gjekk av.17.04.: Svar frå den norske regjeringa: Forhandlingar om ”unionelle forhold” kan ikkje koma på tale før norsk konsulatstell er gjennomført.25.04.: Samansett statsråd på Stockholm slott: Ikkje grunnlag for nye forhandlingar.

Mai 190510.05.: Innstilling frå Spesialkomiteen til Lov om norsk konsulatvesen.18.05.: Innstilling til Lov om norsk konsulatvesen samrøystes vedteke av Odelstinget.23.05.: Lovframlegget samrøystes vedteke i Lagtinget.27.05.: Kongen nekta sanksjon. Den norske regjeringa søkte avskjed. Kongen avviste avskjedssøknaden. Statsrådsavdelinga heldt fast på avskjedssøknaden. Siste statsråd på Stocholm slott med norske representantar.

Juni 190507.06.: Møte i Stortinget. Regjeringa Michelsen la ned embeta sine i Stortinget sine hender. Samrøystes vedtak i Stortinget som innebar oppløysing av unionen. Vedtaket har denne ordlyden:

Da statsraadets samtlige medlemmer har nedlagt sine embeder, da Hans majestæt kongen har erklæret sig ud afstand til at skaffe landet en ny regjering,og da den konstitusjonelle kongemagt saaledes er traadt ud af vriksomhed,

Unionsoppløysinga i 1905 - viktige datoar

Av Hermund Kleppa

Christian Michelsen (1857-1925), skipsreiar og politikar, fødd i Bergen. Først og fremst

kjend for arbeidet sitt under unionsoppløysinga. Skipa regjering 11. mars 1905. Regjeringa la ned

embeta sine i Stortinget 7. juni. Stortinget ba regjeringa halda

fram. Regjeringa Michelsen vart seinare - med nokre endringar

- utnemnd i fyrste statsråd med kong Haakon VII, den 27. november 1905. Gjekk av som

statsminister i 1907.Testamenterte mesteparten av eiga si til Christian Michelsens

Institutt for Videnskap og Åndsfrihet. Eigedomen

hans, Gamlehaugen vart nasjonaleigedom i 1925 og

vert nytta som kongebustad. Ei Michelsen-statue vart avduka i

Bergen 17. mai 1938.

1905 1905


36 37


”Unionen mellom Sverige og Noreg var i teorien eit folkerettsleg hopehav mellom to statar som kvar for seg var sjølvstendige.” 1

Gjennom riksakta var statane bundne til ei felles kongemakt og ei felles utanriksstyring som det ministerielle statsrådet var ansvarleg for. Vidare fanst det eit samansett statsråd som avgjorde saker som var felles for Sverige og Noreg. I 1885 vedtok den Svenske Riksdagen ei endring i samansetninga av det ministerielle statsrådet. Der skulle det no sitte tre svenskar og ein nordmann. Denne nyordninga gav i praksis Sverige full råderett over utanriksstyringa. Dette førte sjølvsagt til protestar frå Noreg.

Etter forhandlingar i 1885 vart dei to unionspartane einige om ein ny samansetting av det ministerielle statsråd. Det vart stadfesta at statsrådet skulle vere samansett av tre statsråder frå kvart land. Men ordlyden i avtalen innebar i praksis at Noreg gjekk med på at utanriksministeren skulle vere svensk. ”… ministerielle sager skulle foredrages for Kongen af ministeren for de udenrigske anliggender i nærværelse av to andre medlemmer af det svenske

samt tre medlemmer af det norske statsraad.” 2 Det norske Stortinget nekta å godkjenne avtalen og forhandlingane vart avbrotne.

Konflikten om samansettinga av det ministerielle statsrådet handla om Noreg sin påverknad i utanriksspørsmål. I perioden mellom 1885 og 1905 var utanriksstyringa ofte oppe til debatt mellom Noreg og Sverige. Til tross for fleire forhandlingsrundar kom ein ikkje fram til semje i saka.

Konsulatvesenet si praktiske rolleKonsulatvesenet var ein del av unionen si felles utanriksteneste. Dei einskilde konsulane skulle ivareta norske og svenske handels- og økonomiske interesser i andre land. Felles konsulatteneste vart eit problem for unionen fordi Noreg og Sverige mot slutten av 1800-talet hadde ulik tollpolitikk. Frå 1880-åra førte Sverige ein proteksjonistisk tollpolitikk som hadde som mål å verne om innanlands produksjon ved å legge høg toll på importvarer. Noreg på si side var tilhengar av frihandel som er ein metode for å fremje varebyte mellom fleire land utan hinder av tollavgifter og kvoteordningar. Noreg frykta

ein konflikt mellom svensk proteksjonisme og norske frihandelsinteresser, og var usikre på korleis eit felles konsulatvesen ville ivareta norske interesser. 3

Skipsfart og utanrikshandel spelte ei viktig rolle i norsk økonomi. For å fremje norsk skipsfart i utlandet var den geografiske plasseringa av konsulane viktig. Også her var det ulike interesser mellom Noreg og Sverige. Noreg var interessert i fleire konsular i oversjøiske områder, medan Sverige hadde eit større fokus på Europa.

For Noreg ville eit eige konsulatvesen seie at dei kunne plassere konsular på dei stadene som var viktige for Noreg, og dei kunne syte for at det var norske frihandelsinteresser som var sentrale for konsulane sitt arbeide.

Konsulatsak og maktkamp mellom Noreg og SverigeEtter at Venstre vann valet i 1891 fremja dei forslag om at Noreg skulle ha sitt eige konsulatvesen. Saka om eige norsk konsulatvesen kom til å dominere kampen om utanriksstyringa fram til 1905. Historikar Jostein Nerbøvik har

sagt at ”Venstre snakka om eige konsulatvesen, men tenkte på eige utanriksstyre.” 4 Konsulatsaka var ein del av eit politisk spel mellom Noreg og Sverige som handla om påverknad i utanriksstyret Noreg og Sverige hadde fleire forhandlingsrundar om konsulatsaka utan at dei klarte å komme til semje. Eit sitat frå ein av forhandlarane,

Konsulatsaka mellom Norge og Sverige

Av Karianne Schmidt Vindenes Gunnar Knudsen kan vere med å forklare kvifor forhandlingane aldri førte fram. ”…kommer vi til klarhed i tolkning, drager vi fra hverandre; thi det klare norske standpunkt er diametralt modsat det klare svenske.” 5

I 1905 samla Noreg seg om å opprette norsk konsulatvesen på eiga hand, og 18. og 23. mai 1905 vedtok Stortinget samrøystes, lov om norsk konsulatvesen. For at lova skulle vere gyldig kravde den kongen si godkjenning. Lova om norsk konsulatvesen med større handlefridom for Noreg i utlandet var ikkje akseptabel for Sverige. Kong Oscar II nekta å sanksjonere. Neste akt i dramaet gjekk føre seg på Stortinget 7. juni der Stortinget erklærte unionen for oppløyst.

Årsaker til oppløysinga av unionenKonsulatsaka er viktig fordi det var manglande sanksjon av konsulatlova som førte til 7. juni vedtaket og oppløysinga av unionen. Sjølv om ein kan seie at konsulatsaka formelt var årsaka til oppløysinga av unionen, var det ei rekkje medverkande årsaker, og kanskje også viktigare årsaker som førte til at Noreg og Sverige skilde lag i 1905.

”Unionen måtte falle fordi den var blitt en hindring for det norske demokrati.” 6 For å finne forklaringa til denne uttala må vi attende til 1884 og innføringa av parla-mentarismen. Etter 1884 var regjeringa underlagt Stortinget sin kontroll. Denne kontrollen omfatta ikkje utanriksstyret, og dette har vorte lansert som ei av årsakene til unionsstriden om utanriksstyringa.

Tidlegare hadde hovudargumenta for unionen vore at han garanterte Noreg sin tryggleik og gav økonomiske fordelar. Frå slutten av 1890-talet var ikkje desse argumenta lenger gyldige. Noreg sin

tryggleik var ei tid truga av Sverige, og dei to unionspartane rusta opp og førebudde militære tiltak mot kvarandre. Unionen sikra heller ikkje norsk økonomi. Den svenske proteksjonismen gjorde i 1897 slutt på ein skandinavisk fellesmarknad, noko som råka norsk næringsliv hardt. 7

Eit aukande nasjonalt medvit fall saman med dei to faktorane nemnd ovanfor. Nasjonalisme og etablering av nasjonalstatar var ein del av ein europeisk trend, og store nasjonar som Italia og Tyskland vart etablert i 1860 og 1870-åra. Norsk nasjonalkjensle gjorde det vanskelegare å godta ei underordna stilling i unionen. Denne underordna stillinga vart i hovudsak tydeleg når det gjaldt utanriksstyringa.

”Unionen gikk til grunne i spenningsfeltet mellom de norske partier.” 8 Også norsk partipolitikk kan vere med å forklare oppløysinga av unionen. Synet på unionen var avgjerande for val av parti, og gjorde alliansar i andre politiske spørsmål nærast umogeleg å få til på tvers av dei politiske skiljelinene. Høgre hadde eit ynskje om ei brei borgarleg samling, men klarte ikkje å samle unionstilhengarar og unionsmotstandarar. Dette kan forklare at Høgre etter 1900 gradvis gjekk bort frå si unionsvennlege politikk og orienterte seg meir i retning av Venstre sine unionspolitiske posisjonar. 9

Konsulatsaka og striden om norsk påverknad i utanriksstyringa var avgjerande for oppløysinga av unionen i 1905. Gjennomgangen ovanfor har vist at det er fleire årsaker til unionsoppløysinga. Når vi samanliknar argumenta kan vi sjå at fleire av dei også kan vere med å forklare kvifor nettopp utanrikssaka vart avgjørande for oppløysinga av unionen mellom Noreg og Sverige.

Kjelder:Jostein Nerbøvik. Norsk historie 1870 – 1905, Oslo 1993Aschehougs Norgeshistorie, bind 9 Det moderne gjennombrudd 1870 – 1905Rolf Danielsen, Edgar Hovland, m.fl. Grunntrekk i Norsk historie, Oslo 1991www.caplex.net, konsulatvesenNasjonalbiblioteket sine internettsider: http://www.nb.no/baser/1905/tema_konsulat.html

Noter:1 Nerbøvik Norsk historie 1870 –1905, side 2152 Nerbøvik Norsk historie 1870 –1905, side 2183 Aschehougs Norgeshistorie, bind 9, 1870 – 1905, side 207.4 Nerbøvik Norsk historie 1870 –1905, side 2195 Nerbøvik Norsk historie 1870 –1905, side 2256 Danielsen et. Al. Grunntrekk i norsk historie, side 2567 Danielsen et. Al. Grunntrekk i norsk historie, side 2568 Danielsen et. Al. Grunntrekk i norsk historie, side 2579 Danielsen et. Al. Grunntrekk i norsk historie, side 257

Konsulat-komiteen 1904. Frå venstre: Ottesen, Nilsen, Grieg, Bachke og Bryn. (Foto: Skarpmoen. Frå boka ’Unions-oppløsningen 1905’, Kristiania, 1906).

Grensevakt mot Sverige i 1905. (Foto: Skarpmoen.

Frå boka ’Unions-

oppløsningen 1905’,

Kristiania, 1906).

1905 1905

http://www.caplex.net


38 39


Den fyrste folkerøystinga vart halden søndag 13. august. Folket (dvs. dei som hadde røysterett) skulle svara ja eller nei til unionsoppløysinga som hadde funne stad ved Stortinget sitt vedtak 7. juni. I heile landet var røystedeltakinga 85%; 368 208 svarde ja, 184 svarde nei. Dei tilsvarande tala for Nordre Bergenhus Amt var, 92,5% (nummer to av alle amta frårekna byane), 16 819 ja og 3 nei. For valsoknet Vik var tala 98,4% (høgaste prosentvis deltaking i heile landet!), 692 ja, ingen nei. Landskvinnestemmerettsforeningen samla inn over 250 000 underskrifter. Etter ei oppgåve i Stortingsarkivet kom vel 2 000 frå Sogn og Fjordane.

Folkerøystingane i 1905Norge har hatt seks folke-røystingar. Dei to fyrste vart haldne i 1905, - den eine om å gå ut or ein union (unionen Norge-Sverige), den andre om kva statsform Norge skulle ha etter at unionen var oppløyst. Nummer to og tre, i 1919 og 1926, galdt forbod mot omsetning av brennevin.. I dei to siste folkerøystingane, 1972 og 1994, skulle folket svara ja eller nei til å gå inn i ein union (EU).

Ja eller nei til unionsoppløysing

Den andre folkerøystinga gjekk over to dagar, søndag 12. og måndag 13. november. Veljarane skulle no svara ja eller nei til Stortinget sitt vedtak av 24. oktober om å be regjeringa oppmoda prins Carl av Danmark om å la seg velja til Norges konge. I røynda galdt denne røystinga statsforma, - kongedøme eller republikk.Deltakinga var noko mindre ved denne røystinga enn 13. august. 259 563 røysta for kongedømme, 69 264 for republikk, i prosent høvesvis ca 79% og 21%.

Dei tilsvarande tala for Nordre Bergenhus Amt var 11 507 for kongedømme, 2 808 for republikk, 80,4% og 19,6 %. Hyllestad valsokn var det mest kongedømme-venlege valsoknet med 96%, medan Stryn hadde prosentvis flest røyster for republikk med 53,0%

Ja eller nei til kongedøme

Postkort, resultatet av røystinga 13. august.

Røysterett i 1905

Av Kjerstin Risnes

Då dei store folkerøyst-ingane skulle gjennomførast i 1905, var det dei med røysterett etter Grunnlova § 50 som kunne gå til valurnene. Ålmenn røysterett var blitt innført i 1898 etter årelang politisk

kamp og i takt med samfunnsendringane. Men den ålmenne stemmeretten galdt berre halve folket, kvinnene var enno ikkje verdige til å få ein slik rett.

Ålmenn røysterett - for mennDå Grunnlova var skriven i 1814, var røysteretten eit privilegium for dei få, knytt til kvalifikasjonskrav som eigedom og inntekt. Tanken var at ”folkets røyst” skulle kome til uttrykk gjennom ein sosial elite

av frie, uavhengige og opplyste menn. Grunnlovsendringa i 1898 gjorde slutt på desse kvalifikasjonskrava. No var det kvalifikasjon god nok å vere mann og borgar av riket.

Den ålmenne røysteretten galdt stortingsval og folkerøystingar. Noko seinare, i 1901, vart det også innført ålmenn stemmerett ved kommunevala. I 1905 kunne norske menn, på visse vilkår, stemme ved alle val i landet.

Vilkåra som var knytte til den ålmenne røysteretten var som fylgjande;

• norsk statsborgarskap

• fem års opphald i riket

• røysterettsalder 25 år

• ustraffa• ikkje

sinnslidande• ikkje ha

motteke fattighjelp i løpet av det siste året

• usagt, men berre for menn

Kvinneleg røysterett i 1905, ved kommunevalKvinnene hadde ikkje grunnlovsfesta stemmerett og kunne ikkje delta i folkerøystingane i

1905, men visse grupper kvinner hadde fått røysterett i 1901ved kommuneval. Denne avgrensa røysteretten var ikkje utrykk for ynskje om jamstelling, men reint politisk taktikk. Kommunane hadde stort mynde i skattepolitikken og mange skatteborgarar var redde for at ålmenn røysterett skulle føre til mange og dyre kommunale reformer. For å demme opp for ”kommunalsosialismen” og sikre val av ansvarlege politikarar, fekk betrestilte kvinner røysterett ved kommuneval. Dette galdt kvinner som var fylte 25 åt, betalte skatt av inntekt som var høgare enn kr 300 på landsbygda og

Ei av dei tre gamle

røysteurnene frå Leikanger. Denne er frå

1865 og er framleis i bruk.

(Fotograf: Øystein Åsnes,

Fylkesarkivet Sogn og

Fjordane, 2004).

4

kr 400 i byen eller som levde i ”formuefellesskap” med ein som betalte skatt. Kvinnene måtte såleis kvalifisere seg til røysteretten, medan mennene fekk han i kraft av sitt borgarskap. Det var om lag 200 000 kvinner som fekk kommunal stemmerett i 1901.

Kjelder: - Mykland, Liv og Masdalen, Kjell Olav: Administrasjonshistorie og arkivkunnskap. Universitetsforlaget AS 1987- Mjeldheim, Leiv. Politiske prosessar og institusjonar. Universitetsforlaget AS 1987- http://lotus.uib.no/norgeslexi/paxlexi/alfabetet/k/k21.html

Av Hermund Kleppa Av Hermund Kleppa

Korleis folkerøystingane skulle gjennomførastI ei adresse til kong Oscar, datert 19. juni, ba Stortinget kongen, Sveriges riksdag og det svenske folk om å medverka til ei fredeleg gjennomføring av ”uniones ophør” for å tryggja venskap og samhald mellom dei to landa.

Ein urtima (omfram) riksdag gjekk med på unionsoppløysing på visse vilkår. Eit vilkår var at det norske folk skulle seia si meining enten gjennom nyval eller gjennom folkerøysting. Den norske regjeringa var førebudd på dette og Stortinget vedtok den 28. juli, same dagen som Riksdagen

sitt vedtak, at det skulle haldast folkerøysting to veker seinare, den 13. august.

Med ein så kort frist måtte det handlast ”paa hurtigste maade”, både sentralt og lokalt. Same dagen som Stortinget vedtok at det skulle haldast folkerøysting Til side 404

1905 1905


40 41


Mykje folk samla ved Midt-Gulen kyrkje. Biletet er datert ”1904-1905”. Det kan vera teke 17. mai 1905 då ungdomslaget ”Framover”

skipa til tog frå Kjelkenes, gjennom furuskogen innover til den nye kyrkja. Nasjonaldagen var berre ein grunn til å gå i tog. ”Ekspeditør” Frimanslund på Kjelkenes hadde gjeve laget to gilde gåver: lagsfane

og rom til møtelokale. Samlinga ved kyrkja 15. mai 1905 vår såleis eit særskilt høve for å ta bilete. Men biletet kan også ha vorte teke under

folkerøystinga 13. august. Det var ei endå større hending.

sende Justis- og politidepartementet ut rundskriv om folkerøystinga med instruks i 14 punkt om korleis folkerøystinga skulle gjennomførast. Tilsvarande rettleiing vart sendt om folkerøystinga i november.

Folkerøystingane skulle haldast i samsvar med Lov om manntal og stortingsval av 24. februar 1900, med tillegg av 10. mars 1903 (Vallova), og røysteretts-manntalet ved Stortingsvalet i 1903 skulle oppdaterast av ei manntalsnemnd med lensmannen som manntalsførar. Valstyret var etter vallova samansett av manntalsføraren og formannskapet. Særskilde reglar galdt der valsoknet omfatta meir enn ein kommune.

(Oversyn over valsokna i fylket, sjå side 43).

Innkalling til val måtte ordnast straks. På røystesetlane - trykte eller handskrivne - skulle stå Ja eller Nei. Røystesetlar med noko meir skulle forkastast. Straks røystinga var avslutta, skulle valstyret telja opp røystene og føra resultatet inn i valboka, og ”derpaa uopholdelig paa hurtigste maade, om muligt ved telegraf” senda melding til justisdepartementet.

Med omsyn til valstad var bestemt at røystinga som hovudregel skulle haldast på dei same stadene som ved Stortings-valet i 1903, men det var opp til valstyret å ta avgjerd om dette.

Same dag som Justisdepartementet sende sitt rundskriv, gjekk det også bod frå Kyrkjedepartementet om at det - søndag, den 13. august, frå klokka 13.00 til 15.00

- skulle haldast folkerøysting i heile landet. Kvar einaste prest fekk beskjed om at dei stadene der røystinga skulle haldast i kyrkja, måtte alle kyrkjelege handlingar tilpassast dette. ”Ministerielle forretninger” måtte ein prøva å unngå denne dagen, men sjølve gudstenesta skulle haldast som vanleg. I valsokn der kyrkja ikkje var røystestad, og gudstenesta kunne vera til hinder for å delta i røystinga, vart det oppmoda om i

staden å halda ei kort gudsteneste i røystelokalet.

Kva vart så gjort lokalt for å kunngjera folkerøystingane? Valstyra hadde ansvar å kalla inn til valting, til røysting. ”Administrator” og formann i valstyret var til vanleg lensmannen. Offisielt vart

det gjort på fleire måtar: ved kunngjering på kyrkjebakken, pr. post, ved oppslag på stader der folk ferdast, gjennom annonser i lokalblad. Referatet i møteboka for valstyret i Jølster er eit godt vitnemål om korleis valstyret der kalla inn til folkerøystinga i november. Særleg merkjer ein seg at valstyret i Jølster hadde oppslag (plakatar, kunngjeringar) på meieria. Jølster er kjend som kommunen ”med dei mange meieri.”

”Administrator bemerkedes, at efterat ordre om nærværende folkeafstemnings afhold moddtoges, ikke har været afholdt gudstejeneste ved Aalhus kirke, hvor han gjennem særskildt breve til de stemmeberettigede i dette sogn har søgt at gjøre disse bekjendt med dagen for afstemningen og om at de nærmere indkaldelser har været opslaaet paa handelsstederne og meierierne i sognet. For Helgheims sogns vedkommende har indkaldelse været kundgjort ved læsning fra kirkebakken og opslag paa handelsstederne og meierierne.”

Til høgre:Innkalling til folkerøysting 13. august i Eid valsokn (kyrkjesokna Eid og Stårheim). I innkallinga orienterer lensmannen også om dei viktigaste reglane for røystinga, gjevne i Justis-departementet sitt rundskriv av 28. juli. (Fjordenes Blad, 5. aug., 1905).

Frå side 39

Utanom valstyra si meir offisielle kunngjering om folkerøysting, vart det i tillegg mobilisert meir enn nokon gong, og då særleg ved

røystinga 13. august. Det var om å gjera å få flest mogeleg til å røysta, og å få dei til å røysta ja. Dette kjem det meir om i neste Kjelda.

1905 1905

Fotografiet frå folke-røystinga 13. august 1905 utanfor ”Verdens Gang” i Oslo, med ei svær folkemengd framfor ei stor tavle der to menn oppdaterer røystetal frå kvar sin stige, har vore vanleg å sjå i sogebøker.

Stor spenning og høg puls kan me trygt rekna med at det var i dei 28 valsokna i Sogn og Fjordane då dørene stengde i røystelokala og oppteljinga tok til. Her skal me kort fortelja om korleis framgangsmåten for oppteljinga.

Om oppteljinga av røysteneValmanntalet for stortingsval viste kven som hadde røysterett. Sum avgjevne røyster kom fram på to måtar, røyster avgjevne ved: 1) personleg frammøte og 2) innsende eller innleverte røyster

(røyster ved forfaldsmelding, i dag det same som førehandsrøyster) frå folk som av ulike grunnar ikkje kunne møta fram i røystelokalet. Forfallsrøystene kunne sendast inn til valstyret eller leverast på valtinget (røystestaden).

Av Hermund Kleppa

”Folkeavstemningen 13.aug. 1905. Udenfor ’Verdens Gang’”. (Foto: Rude. Frå boka ’Unionsoppløsningen 1905, Kristiania, 1906).

Til side 424


42 43


I dei fleste valsokna var det fleire røystestader (røystekrinsar) der særlege røystestyre administrerte valet/røystinga. Straks røystinga var avslutta sytte røystestyret for å frakta røystesetlane, i forsegla urne eller pakke, og valprotokollane til oppteljingsstaden. Valstyret talde

Frå side 41

1905 1905

så opp røystene samla for heile valsoknet.

Fyrst vart forfallsrøystene talde opp og kontrollerte. Sjølve røyste-setelen skulle liggja i attlimd offisiell konvolutt som igjen skulle liggja inni ein annan konvolutt

Alle - sjuke og fråverande

- må straks ordna med

å føre-handsrøysta, er bodskapen

i denne avisnotisen, saman med orientering

om korleis det kan og skal

gjerast.(Sogns

Tidende, 04.08.1905).

saman med eit fylgjeskriv. Fylgjeskrivet skulle innehalda ei rekkje fastsette punkt. Det skulle til dømes vera ei erklæring frå veljaren at han sjølv hadde lagt setelen i røystekonvolutten og sjølv limt han att utan at nokon andre hadde sett på. Underskrifta

hans skulle vera attestert av to personar. Det var alt i alt mange ting å passa på, og dersom ikkje alle formalia var i orden, vart røystesetelen forkasta. Ein stad vart t.d. ei forfalls-røyst forkasta fordi valstyret meinte røystaren ikkje hadde god nok grunn til å røysta på denne måten. Dei visste han var heime, og i god nok stand til å ta seg fram til røystelokalet.

Dei godkjende forfallsrøyst-konvoluttane vart så blanda meddei personleg avgjevne røyste-konvoluttane. Det neste steget var å opna kvar røystekonvolutt, kontrollera sjølve røystesetelen, og telja opp dei godkjende røystesetlane. Det skulle berre stå ja eller nei. Stod det noko anna, skulle røystesetelen forkastast. I Hafslo vart ei røyst forkasta fordi det stod utropsteikn etter ja, og i Sogndal ei fordi det stod: Unionen er ugjenkaldelig opløst!

Det endelege oppgjeret vart då: Avgjevne røyster minus forkasta røyster = godkjende røyster. Deretter fylgde resultatet - kor mange ja-røyster og kor mange nei-røyster.

Fylgjebrev til forfallsrøystKarl Birknes (seinare Gåta) frå Gulen som på denne tida var båtsmann ombord på D/S ”Raftsund” i kystfart Bergen-Tromsø (sjå s. 58), hadde ved røystinga i november ikkje høve til å røysta i valsoknet sitt i Gulen. Han sende forfallsrøyst i posten frå Nord-Norge. Men han gjorde meir; han gjorde noko dei færraste ville ha tenkt på. Han sikra seg ein kopi, både av fylgjeskrivet (sjå motståande side) og røystesetelen.

På faksimila av fylgjeskrivet ser me at han oppgjer grunn til forfallet, og erklærer at han frivilleg og i einerom har lagt røystesetelen i konvolutten og limt han att. Andre-styrmannen og første-maskinisten har attesert til slutt på dokumentet.

4

Ved folkerøystingane i 1905 var Nordre Bergenhus Amt (Sogn og Fjordane fylke) inndelt i 28 valsokn. Det var dei same valsokna som ved Stortingsvalet i 1903.

Eit valsokn omfatta eitt prestegjeld som med nokre unntak tilsvara ein kommune. Etter vallova var det valstyra som fastsette om røystinga skulle haldast på ein eller fleire stader i valsoknet og kven som skulle røysta på kvar stad.

Oppsettet nedanfor gjeld røystinga 12. og 13. november. Truleg var inndelinga i valkrinsar og/eller røystestader mykje godt den same ved røystinga 13. august, kan henda heilt lik.

Valsokn og røystestader

Av Hermund Kleppa

Kjelder til oppsettet over dei 28. valsokna er:1. Utskrifter frå valstyra til amtmannen i Nordre Bergenhus Amt, 2. Arkiv frå valstyre og røystestyre. 3) Lokalaviser. 4) Gjerde, Anders: Kommunane i Sogn og Fjordane - grenseendringar gjennom tidene. Kjelda 3/2002.

1. Jostedal valsoknValsoknet omfatta Jostedal prestegjeld som tilsvara Jostedal kommune. Det vart halde røysting ein stad, i Jostedal kyrkje.

2. Luster valsoknValsoknet omfatta Luster prestegjeld som tilsvara Luster kommune. Røystinga vart halden

på fire stader: a) i Dale bedehus, b) i Bolstad skulehus, Skjolden, c) i Nes skulehus, d) i Gaupne skulehus.

3. Hafslo valsoknValsoknet omfatta Hafslo prestegjeld som tilsvara Hafslo kommune. Det vart halde røysting ein stad, i Hafslo kyrkje.Merknad: I 1963 vart Jostedal, Luster og Hafslo samanslegne til Luster kommune.

Til side 44


44 45


4. Årdal valsoknValsoknet omfatta Årdal prestegjeld som tilsvara Årdal kommune. Det vart halde røysting ein stad, i Årdal kyrkje på Årdalstangen.

5. Lærdal valsoknValsoknet omfatta Lærdal prestegjeld som omfatta kommunane Lærdal og Borgund. Det vart halde røysting tre stader: a) i Hauge kyrkje, b) i Tønjum kyrkje, c) i Borgund kyrkje.Merknad: I 1964 vart Lærdal og Borgund slegne saman til Lærdal kommune.

6. Sogndal valsoknValsoknet omfatta Sogndal prestegjeld som tilsvara Sogndal kommune. Det vart halde røysting to stader: a) i Stedje kyrkje, og b) i Kaupanger kyrkje.Merknad: I 2000 vart Fjærland overført frå Balestrand kommune.

7. Aurland valsoknValsoknet omfatta Aurland prestegjeld som tilsvara Aurland kommune. Det vart halde røysting fire stader: a) i Vangen kyrkje, b) i Flåm, c) i Undredal, d) på lensmannskontoret i Gudvangen.

8. Leikanger valsoknValsoknet omfatta Leikanger prestegjeld som tilsvara Leikanger kommune. Det vart halde røysting fire stader: a) på Nybø skule på Leikanger, b) i Fresvik kyrkje, c) i Feios kyrkje, d) på Frønningen.Merknad: I 1964 vart Hella - Eitorn overført frå Balestrand. Frønningen vart overført til Lærdal, og garden Tingastad til Sogndal. I 1999 vart kyrkjesokna Feios og Fresvik overførde til Vik kommune. Frønningen vart overført til Lærdal.

9. Balestrand valsoknValsoknet omfatta Balestrand prestegjeld som var identisk med Balestrand kommune. Det vart halde røysting fire stader: a) i Tjugum kyrkje, b) på Ulvestad, c) i Fjærland kyrkje, d) på Vangsnes.Merknad: I 1964 vart Vangsnes overført til Vik kommune og Kvamsøy overført frå Vik til Balestrand. I 2000 vart Fjærland overført til Sogndal kommune.

10. Vik kommuneValsoknet omfatta Vik prestegjeld som var identisk med Vik kommune. Det vart halde røysting på ein stad, i Vik kyrkje.Merknad: Sjå under Balestrand valsokn.

11. Lavik valsoknValsoknet omfatta Lavik

prestegjeld som omfatta kommunane Kyrkjebø, Lavik og Brekke. Det var røysting tre stader: a) i Lavik kyrkje, b) i Brekke kyrkje, c) i Kyrkjebø kyrkje.Merknad: I 1964 vart Brekke slegen saman med Gulen til Gulen kommune. Øya Losna vart overført frå Gulen til Solund. Lavik og Kyrkjebø vart slegne saman til Høyanger kommune.

12. Gulen valsoknValsoknet omfatta Gulen prestegjeld som tilsvara Gulen kommune. Det vart halde røysting to stader: a) i Gulen kyrkje, Eivindvik og b) i Mjømna kyrkje.Merknad: Sjå under Lavik valsokn.

13. Solund valsoknValsoknet omfatta Solund prestegjeld som tilsvara Solund kommune. Det vart halde røysting to stader: a) i Solund kyrkje på Hardbakke, b) i Husøy kyrkje i Straumen.Merknad: I 1964 vart Losna overført frå Gulen til Solund.

14. Hyllestad valsoknValsoknet omfatta Hyllestad prestegjeld som tilsvara Hyllestad kommune. Det vart halde røysting tre stader: a) i Hyllestad kyrkje, b) i Bø kyrkje, Leirvik, c) i Øn kyrkje.

15. Askvoll valsoknValsoknet omfatta Askvoll prestegjeld som tilsvara Askvoll kommune. Det vart halde røysting ein stad, i Askvoll kyrkje.Merknad: I 1964 vart eit område

på sørsida av Førdefjorden som hadde tilhøyrt Vevring og Bru overført til Askvoll. I 1990 vart mesteparten av Holmedal kyrkjesokn overført frå Fjaler.

16. Ytre Holmedal (Fjaler) valsoknValsoknet omfatta Ytre Holmedal prestegjeld som tilsvara Ytre Holmedal (Fjaler) kommune. Det vart halde røysting ein stad, i Dale kyrkje.Merknad: Sjå under Askvoll

valsokn.

17. Indre Holmedal (Gaular) valsoknValsoknet omfatta Indre Holmedal prestegjeld som tilsvara Indre Holmedal (Gaular) kommune. Det vart halde røysting ein stad, i Sande kyrkje.

18. Jølster valsoknValsoknet omfatta Jølster prestegjeld som tilsvara Jølster kommune. Det vart halde røysting to stader: a) i Helgheim kyrkje, Årdal, b) Ålhus kyrkje.

19. Førde valsokn Valsoknet omfatta prestegjelda Førde og Vevring som omfatta kommunane Førde, Naustdal og Vevring. Det vart halde røysting fire stader: a) i Førde kyrkje, b) i Holsen kyrkje, c) i Naustdal kyrkje (12. november) og i kommunelokalet i Naustdal (13. november), d) i Vevring kyrkje.Merknad: I 1964 vart Vevring kommune overført til Askvoll kommune (sørsida) og Naustdal kommune (nordsida).

20. Kinn valsoknValsoknet omfatta Kinn prestegjeld som omfatta Florø kommune (ladestad) og Kinn kommune. Det var røysting to stader: a) i ungdomshuset Fram i Florø, b) i Eikefjord kyrkje.Merknad: I 1923 vart kommunane Bru og Eikefjord skilde ut frå Kinn. I 1964 vart Florø, Kinn, Bru og Eikefjord slegne saman til Flora kommune.

Postkort frå Lavik. Bilete teke ca. 1905. Båtstoppe-staden til høgre og Lavik kyrkje framme til venstre. Dei røysteføre i hovudsoknet i Lavik preste-gjeld røysta i kyrkja her.

Frå side 43

1905 1905

21. Bremanger valsoknValsoknet omfatta Bremanger prestegjeld som tilsvara Bremanger kommune. Det vart halde røysting tre stader: a) i Frøya kyrkje nær Kalvåg, b) i Hauge bedehus, c) i Midtgulen kyrkje, c) i Sørbotten.Merknad: I 1964 vart Davik kommune (sørsida, med unntak av nokre gardar) slegen saman med Bremanger kommune.

22. Selje valsoknValsoknet omfatta Selje prestegjeld som tilsvara Selje kommune. Det vart halde røysting tre stader: a) i Selje kyrkje, b) i Leikanger kyrkje, c) i Nord-Vågsøy kyrkje.Merknad: I 1910 vart kommunane Sør-Vågsøy og Nord-Vågsøy skilde ut frå Selje. I 1964 vart Nord-Vågsøy, Sør-Vågsøy og Davik kommune (nordsida,med unntak av Kjølsdalen) slegne saman til Vågsøy kommune.

23. Davik valsoknValsoknet omfatta Davik prestegjeld som tilsvara Davik kommune. Det vart halde røysting to stader: a) i Davik kyrkje, b) i Rugsund kyrkje.Merknad: I 1964 vart Davik kommune delt og overført til kommunane Bremanger, Vågsøy og Eid.

24. Eid valsoknValsoknet omfatta Eid prestegjeld som tilsvara Eid kommune. Det vart halde røysting to stader: a) i Eid kyrkje, b) i Stårheim kyrkje.Merknad: I 1964 vart Kjølsdalen overført frå Davik kommune.

25. Hornindal valsoknValsoknet omfatta Hornindal prestegjeld som tilsvara Hornindal kommune. Det vart halde røysting ein stad, i Hornindal kyrkje.Merknad: I 1965 vart Hornindal delt og samanslegen med kommunane Stryn og Eid. I 1977 vart Hornindal (den delen som hadde høyrt til Stryn) skilt ut som eigen kommune.

26. Gloppen valsoknValsoknet omfatta Gloppen prestegjeld som omfatta kommunane Gloppen og Breim. Det vart halde røysting tre stader: a) i Vereide kyrkje, b) i Hyen, i skulehuset i Straumen, c) i kommunelokalet på Reed.Merknad: I 1964 vart Breim og Gloppen samanslegne til Gloppen kommune. I 1992 Lote - Hennebygda overført til Eid.

27. Innvik valsoknValsoknet omfatta Innvik prestegjeld som tilsvara Innvik kommune. Det vart halde røysting tre stader: a) i Utvik kyrkje, b) i Olden kyrkje, c) på Faleide.Merknad: I 1965 vart Innvik slegen saman med den ”nye” Stryn kommune.

28. Stryn valsoknValsoknet omfatta Stryn prestegjeld som tilsvara Stryn kommune. Det vart halde røsyting tre stader: a) i Nedstryn kyrkje, b) i Oppstryn kyrkje, c) i Loen kyrkje.Merknad: I 1965 vart Stryn, Innvik og ein del av Hornindal slegne saman til den ”nye” Stryn kommune. I 1977 vart Hornindal-delen skilt ut som eigen kommune.

I Innvik valsokn (tilsvara tidlegare

Innvik kommune) var det tre

røystestader, i Utvik kyrkje, i Olden kyrkje

og her, på Faleide. (Biletet frå

kring 1910).


46 47

Kjelda, nr. 3 - 2004, årgang 131905 1905

Resultata av folkerøystingane

Av Hermund Kleppa og Oddvar Natvik

Tab

elle

n u

nder

syn

er r

esultat

et a

v fo

lker

øys

tinga

i au

gust

, då

vale

t st

od m

ello

m ja

elle

r nei

til

opplø

ysin

g a

v unio

nen

med

Sve

rige.

Tab

elle

n

er s

ett

opp e

tter

am

t (f

ylke

), o

g b

erre

for

landdis

trik

ta.

Bya

ne,

elle

r kj

øpst

aden

e, k

jem

i

tille

gg.

121 p

erso

nar

i lan

ddis

trik

ta v

ille

hal

da

på

unio

nen

, i tille

gg t

il 63 f

rå b

yane.

I a

lt v

ar d

et

då

184 s

om

vill

e ha

unio

n,

med

an t

ota

lt 3

68 2

08

røys

ta m

ot

unio

n m

ed S

verige

(88 4

73 i b

yane)

. I

Nord

re B

ergen

hus

Am

t (S

ogn o

g F

jord

ane)

var

det

ber

re 3

per

sonar

som

vill

e hal

da

på

unio

nen

.(S

t. m

eld.

nr.

16 1

904/1

905).

I ta

bel

len o

ver

ove

rsyn

ove

r rø

ystinga

for

elle

r m

ot

konged

øm

e. T

abel

len s

yner

røys

tinga

i am

ta (

fylk

a).

Kjø

pst

aden

e (4

0 b

yar)

er

ikkj

e m

ed i d

enne

tabel

len.

Det

var

låg

are

fram

møte

til ko

ngev

alet

enn t

il rø

ystinga

om

unio

n.

20,5

%

av

dei

godkj

ende

røys

tene

sa ja

til re

publik

k

i am

ta.

I N

ord

re B

ergen

hus

amt

(Sogn o

g

Fjord

ane)

gje

kk 1

9,6

% inn for

republik

k. F

or

hei

le lan

det

, kj

øpst

aden

e m

edre

kna,

røys

ta 2

1,1

%

for

republik

k. D

et v

ar s

ålei

s ei

t ove

rvel

dan

de

flei

rtal

for

konged

øm

e i 1905.

(St.

mel

d.

nr.

5 1

905/1

906).

Meir side 48


48 49


Kjelder til talmaterialet for dei to folkerøystinganeHeiberg, J. V.: Unionens opløsning 1905. Officielle aktstykker vedrørende unionskrisen og Norges gjenreisning som helt suveræn stat. Med talrige facsimiler og billeder. Kristiania, J.M. Stenersen & Co’s forlag. 1906.Folkerøystinga 13. august, side 311, 12. og 13. november, side 965.

Stortingsmelding nr. 16 (1904-1905) handlar om folkerøystinga 13. august. Resultatet er sett opp i tabellarisk form i denne rekkefylgja:1. Landdistrikta. Valsokna oppsette amstvis.2. Landdistrikta. Amtsresultata3. Kjøpstadene (byane.)Stortingsmelding nr. 4 (1905-1906) handlar om folkerøystinga 12. og 13. november. Resultatet er sett opp i same mønster som for folkerøystinga 13. august.

1905 1905

Unionsrøystinga i Nordre Bergenhus Amt

Endring av eldre fylkesnamnVed Lov om forandring av rikets inddelingsnavn, av 14. august 1918, vart amt endra til fylke og amtmann til fylkesmann. Vidare vart fleire fylkesnamn endra: Smålenene til Østfold, Jarlsberg og Larvik til Vestfold, Hedmarken til Hedmark, Kristians til Oppland, Bratsberg til Telemark, Nedenes til Aust-Agder, Lister og Mandal til Vest-Agder, Stavanger til Rogaland, Søndre Bergenhus til Hordaland, Nordre Bergenhus til Sogn og Fjordane, Romsdal til Møre (1. juli 1937 til Møre og Romsdal), Søndre Trondhjem til Sør-Trøndelag, Nordre Trondhjem til Nord-Trøndelag, Tromsø til Troms og Finmarken til Finmark.

Tabellen til høgre syner røystetala i valsokna i Nordre Bergenhus amt (Sogn og Fjordane). Amtet hadde 28 valsokn. Berre 3 røysta mot oppløysing av unionen.

Kongevalet i Nordre Bergenhus Amt

Tabellen til venstre syner

røystinga i Nordre

Bergenhus amt for eller imot kongedøme.

Det var 14 315

godkjende røyster i

amtet, av desse røysta 2808 nei til

kongdedøme (19,6 %).

Meir side 50


50 51

Kjelda, nr. 3 - 2004, årgang 131905 1905

Ja til kongedøme!Hyllestad

Sulen

Selje

Vik

Indre Holmedal

Førde

Aurland

Kinn

Askvold

Daviken

Gulen

Bremanger

Hafslo

Jølster

Indviken

Aardal

Balestrand

Sogndal

Ytre Holmedal

Lyster

Gloppen

Lærdal

Lavik

Eid

Leikanger

Jostedalen

Hornindalen

Stryn

Det var vekslande oppslutnad i Nordre Bergenhus Amt om kongedøme. Hyllestad og Sulen toppar lista, begge med heile 96 % for kongedøme. Jostedalen, Hornindal og Stryn syner liten entusiasme for kongedøme, med høvesvis 53,4, 53,1 og 53 % ja-røyster. Snittet for amtet var 80,4 % ja til kongedøme (heile landet: 79,5 %).

Korleis kan ein forklara denne store skildnaden i oppslutnaden om kongedøme? Kva var det som fekk sulingar og folk i Hyllestad til å slutta så mannjamnt opp om kongedøme? Kva var det som gjorde honndølen og stryningen så skeptiske? Kan det ha noko med at einskilde sterke personlegdomar stod fram og fekk folk med seg? Kan allmenne politiske tilhøve forklara skildnadene? Andre faktorar?

Me tek gjerne mot svar frå lesarane på spørsmåla ovanfor. Me vil følgja opp med 1905-stoff i komande nummer av Kjelda.

Hyllestad 96,0

Sulen 96,0

Selje 94,8

Vik 94,2

Indre Holmedal 92,9

Førde 91,6

Aurland 91,5

Kinn 91,0

Askvold 90,7

Daviken 89,6

Gulen 86,9

Bremanger 81,8

Hafslo 81,2

Jølster 80,7

Indviken 80,1

Aardal 76,8

Balestrand 76,3

Sogndal 75,8

Ytre Holmedal 74,9

Lyster 74,6

Gloppen 67,8

Lærdal 66,7

Lavik 59,5

Eid 56,7

Leikanger 55,9

Jostedalen 53,4

Hornindalen 53,1

Stryn 53,0

Ymse tabellar frå 1905-vala

Frammøtet i august til valet om oppløysing av unionen var stort. Snittet for Nordre Bergenhus amt låg på 92,5 %. Høgst frammøte hadde Vik med 98,4, som og var det høgste frammøtet på landsbasis. Ved kongevalet i november var frammøtet langt lågare enn ved unionsvalet. Snittet for Nordre Bergenhus amt var 79 % for kongevalet. Indre Holmedal hadde her størst frammøte med 90,9 %. Lægst var fammøtet i Lavik med 61,2 %.

Tabellen ovanfor syner den prosentvise opplustnaden om kongedøme i Nordre Bergenhus amt. Amtet var inndelt i 28 valsokn (sjå side 43). Gjennomsnittet for amtet var 80,4 % ja til kongedøme. Snittet for heile landet var 79,5 % ja. Sjå elles grafikk og kommentar på førre side.

Vik 98,4

Indviken 97,7

Jostedalen 97,2

Leikanger 97,2

Sogndal 95,9

Indre Holmedal 95,6

Kinn 95,2

Gloppen 95,0

Ytre Holmedal 95,0

Bremanger 94,4

Hornindalen 94,3

Balestrand 94,0

Stryn 93,8

Lærdal 93,6

Daviken 93,2

Hyllestad 93,0

Eid 92,5

Lavik 92,4

Lyster 91,9

Selje 91,1

Førde 89,4

Aardal 89,0

Askvold 88,5

Jølster 88,3

Aurland 87,5

Gulen 86,2

Hafslo 85,2

Sulen 80,7

Landssnitt 92,5

Jarlsberg og Larvik 94,1

Buskerud 90,2

Kristians 89,3

Smaalenene 88,5

Akershus 85,8

Finnmarken 85,0

Nordland 84,0

Stavanger 82,3

Nordre Bergenhus 80,4

Romsdal 79,4

Søndre Bergenhus 77,8

Hedemarken 77,0

Søndre Trondhjem 74,8

Nedenes 73,4

Tromsø 72,5

Nordre Trondhjem 62,9

Lister og Mandal 61,0

Bratsberg 56,3

Landsgjennomsnitt 79,5

Tabellen ovanfor syner den amt-oppslutnaden om kongedøme. Høgst ligg Jarlsberg og Larvik med 94,1 % ja.Som me ser ligg Nordre Bergenhus amt midt på tabellen, og nær landsgjennomsnittet på 79,5 %. Lågast var oppslutnaden om kongedøme i Bratsberg amt, med 56,3 %.


52 53


” …. Presten lyste frå kordøri, at alle kvinner yver 25 aar vilde faa høve til aa skriva sitt namn på listor, som var utlagde i sakrestiet, fy aa stydja mænnernes ja i urni. So snart preiki var ende, for kvinnorne i flokk i sakristiet, der dei kappast um aa koma til, og det var eit gripande syn aa sjaa gamle konor - sume med stav- staa aa ropa til dei yngre; ” Skriv meg! Skriv meg og !”..

Det er etter gudstenesta i samband med folkerøystinga 13.august at kvinnene i Leikanger nærmast stormar sakristiet. Avisa Sogningen 18.08.1905 gjev denne levande skildringa av stemninga som rådde i Leikanger denne dagen. Kvinnene hadde ikkje fått røysterett og kunne difor ikkje delta i folkerøystinga, men gjennom underskriftslister for

unionsoppløysinga fekk dei likevel gitt uttrykk for sitt syn.

’Mandfolkavstemningen’ som samla kvinnene til felles front for fyrste gongDet var eit slag for den norske kvinnerørsla at dei ikkje fekk røysterett til liks med mennene i 1898. Eitt av argumenta for å ikkje gje kvinnene denne retten, var at kravet om røysterett ikkje kom frå kvinner frå det ”ganske” land, berre frå ein snever krins i byane.

7.juni 1905 erklærte Stortinget unionen med Sverige for oppløyst. Den 29. juli vart det vedteke at det skulle haldast folkerøysting 13. august. I tida fram mot folkerøystinga kom det stadige krav frå kvinnerørsla om at kvinnene også måtte få delta. Men dei vart avviste med ulike grunngivingar. Eitt argument var at det ikkje eksisterte kvinnemanntal og tida var for kort til at styresmaktene kunne få dette til. Eit slikt arbeid ville dessutan ta ressursar som måtte brukast for å få mennene til å røyste for oppløysing av unionen. Kvinnene vart difor oppmoda om å bruke kreftene sine på å styre mennene sine mot røysteurnene. Slik kunne dei best visa nasjonalkjensla si.

Dei leiande kvinnesakskvinnene var rimeleg provoserte over argumenta og haldningane som kom fram, og dei fyrste dagane i august vart det sett i gang landsomfattande kvinneunderskriftskampanjar for unionsoppløysing. Totalt ulike kvinneorganisasjonar samla seg og gjekk til felles front.

Av Kjerstin Risnes

Kvinneunderskriftaksjonen i 1905 - ei formidabel mobilisering

No ville dei ikkje lenger stå på sidelina, men vise at dei var fullt og heilt i stand til å ta ansvar for nasjonale spørsmål på lik line med menn og konkretiserte dette ved å slå ring om 7. juni vedtaket.

Ein imponerande innsats på rekordtid”Lad ikke den 13. august finde os ”furtende” hjemme. Selv om våre stemmer ikke tælles, saa kan de ”veies”, var oppmodinga frå styret i Landskvinnestemmerettsforeningen med Marie Qvam i spissen. Og det skal vitast at kvinnene sat ikkje heime og furta. Det vart mobilsert frå alle kantar av landet, og eit formidabelt arbeid vart sett i gang. Startskotet gjekk 4-5. august og fristen for å levere inn lister var 19. august. 22. august skulle listene overrekkjast Stortinget.

Det fanst ikkje noko manntal å gå ut frå, og det var ikkje tid til å byggje opp noko aksjonsapparat. Etter nederlaget om stemmerett i 1898 hadde røysterettsorganisasjonane agitert over heile landet, og saka hadde spreidd seg til mange ulike kvinneforeiningar. Aksjonistane hadde difor eit visst nettverk, men tida var kort og måtte brukast effektivt og kreativt. Det kom framlegg om ”dør til døraksjonar”, det vart lagt ut lister i avisredaksjonane, på butikkar og stader der det var lett å nå dei osv. Og som vi ser av referatet i Sogningen; det vart enda til lagt ut lister i kyrkjene på sjølve valdagen.

Resultatet var over all forventning. Heile 279 878 kvinneunderskrifter vart samla inn. Dette er eit imponerande tal, spesielt når vi veit at det var allmenn røysterett

for menn og ein frammøteprosent på over 85 prosent; totalt 368 392 røyster. Kvinneaksjonen hadde ikkje noko offisielt apparat i ryggen, og aksjonen skulle i stor grad marknadsførast gjennom ”jungeltelegrafen”. Sjølvsagt fekk dei svært god drahjelp av den stemningsbølja som var, men dette var både opprør- og støtteaksjon. Det var ikkje gitt at det skulle bli så vellukka, og i starten vart det frå ymse hald åtvara mot å setje i gong ein slik aksjonen.

Breitt samansett aksjon Aksjonen var breitt samansett av ulike kvinne-organisasjonar som Sanitetsforeningen, Norske Kvinners sanitetsforbund, Norsk kvinne-saksforening, Landskvinnestemmerettsforeningen, organisasjonen ”Hjemmenes Vel” og ulike kvinnegrupper/ kvinnelege med-lemmer i fråhaldslag, ”sedlighetslag” osv. Når vi ser på talet underskrifter, må aksjonen ha hatt brei støtte uavhengig av tradisjonelle skiljeliner. Det er grunn til å tru at målet om størst mogeleg oppslutnad om 7.juni

1905 1905

Dette fellesoppropet vart sendt ut over heile landet og fortel

at det var mange og ulike kvinnegrupperingar som støtta aksjonen. Oppropet er stempla

sokneprest Thorbjørn Frølich (ikkje synleg). Den eigentlege

adressaten var kanskje prestefrua?

Denne oversikta

stammar frå Landskvinde

stemmerettsforeningen og er det samla

talet på underskrifter

som dei overleverte Stortinget 22.august

1905.

vedtaket var viktigare enn at det var ein del kvasse og sikkert ikkje like populære røysterettaktivistar som fronta aksjonen.

Det må nemnast at i etterkant vart denne aksjonen brukt for å legitimere kravet om kvinneleg stemmerett, og vart nemnt i debatten då Stortinget gav stemmerett i 1913.

I fylket vårt, den gong Nordre Bergenhus Amt, vart det samla inn 2451 underskrifter frå den største innsamlaren, Landskvinne-stemmerettsforeningen. Sett i forhold til talet menn som stemde, mest 18 000, er det heller få kvinneunderskrifter frå vårt fylke. Kva kan dette

skuldast, og er dette talet rett?

Var kvinnene i Sogn og Fjordane for tradisjonelle?Sogn og Fjordane hadde svært høg oppslutnad om folkerøystinga. 92,5 prosent av dei røysteføre stemde, og berre tre røysta i

mot oppløysing av unionen. Det er ingen grunn for å tru at kvinnene i fylket stilte seg likesæle til unionsspørsmålet eller skulle ha ei heilt anna syn enn mennene. Sogn og Fjordane var eit bondesamfunn med eit svært tradisjonelt kjønnsrollemønster. Dei nye tonane om røysterett og jamstelling kom tradisjonelt frå dei meir kondisjonerte og

Kvinneunderskriftaksjonen i Sogn og Fjordane

Til side 544


54 55


velståande kvinnene, samt den veksande arbeidarørsla i byane. Vi hadde korkje byar, industri eller kondisjonerte i noko særleg grad. Dei nye tankane hadde ikkje så lett for å finne fotfeste i eit tradisjonelt miljø, kanskje dette kunne vere eit hinder?

Vi veit ikkje, men det er lite rimeleg å tru at sjølve oppropet vart opplevd som provoserande korkje hos kvinne eller mann her i fylket. Vi har ikkje kjelder som kan fortelje om massiv støtte for kvinneaksjonen, men heller ikkje det motsette. Vi hadde seks

aviser i fylket, og førebels har vi berre funne to støtteopprop til kvinneaksjonen. I Fjordenes Blad 12.08 gjev redaktøren si fulle støtte til aksjonen :

” Vi giver dette oppråb til landets kvinder vor varme tilslutning. Det vil utvilsomt styrke Noregs stilling i disse alvorlige tider, at ogsaa vaare kvinder er med at slaa ring om landets selvstendighed. Lad os nu be at alle Noregs kvinder bli med!.. ”

1905 1905

Geografisk utfordrande fylke for ein lynaksjonAksjonen skulle gjennomførast på rekordtid. Dette måtte vere ei stor utfordring i eit fylke som Sogn og Fjordane. Dagens fylke er grisgrendt, i 1905 budde det folk mest på kvart nes. Sjølve geografien og busetnadsmønsteret må ha vore ei hindring for ein effektiv aksjon. I byane låg det t.d. lister i avisredaksjonane der kvinnene kunne gå og skrive namnet sitt. Vi hadde to aviser i kvart av fogderia. Bymodellen dugde ikkje i vårt fylke. Her

måtte aksjonen organiserast noko annleis. Avisa Sogns Tidende 09.08. fortel at dei har fått ei liste frå Landskvindestemmerettsforeningen, men at kvinner i Sogndal ” ..alt av seg sjølv teke til med arbeidet, som gjeng fort og godt.”

Fjordenes Blad på Nordfjordeid, som vi tidlegare har referert til, fortel at det var utlagt lister ” i Sprangbergs boghandel og i Brødrene Totlands boghandel”. Avisa oppmoda vidare ”... kvinder i de øvrige av vore bygder til at ta sig av sagen og sørge for at faa lister udlagt paa bekvemme steder..”. Men for mange var det lang veg til butikken og det var ikkje enkelt å få lagt ut lister på ”bekvemme steder” i eit fylke som vårt. I Fjordenes Blad 30.08 kom det fram at det vart samla inn 257 underskrifter på dei to listene på Eid. Men dei nemner ikkje andre lister.

Kvinnene i Sogn og Fjordane var nær knytte til primærnæringane, og aksjonen gjekk føre seg på eit lite høveleg tidspunkt. Heime på garden var det håslått med lange arbeidsdagar, og dessutan var det midt i stølssesongen. Dette tydde at mange kvinner hadde arbeidsplassen sin høgt til fjells, langt unna underskriftlistene.

Kvinnenettverk - ei mangelvareDet største problemet for ein effektiv aksjon i Sogn og Fjordane var kanskje mangelen på nettverk og alliansepartnarar. I innsamlingsarbeidet brukte dei lokallagsmedlemmer til å samle inn underskrifter og spreie lister. Her i fylket var det få kvinneorganisasjonar, med unntak av misjonskvinneforeiningane, som hadde fått fotfeste i 1905. Aksjonistane måtte difor finne fram til enkeltpersonar som dei kunne alliere seg med, og som kunne setje aksjonen i gang i si bygd eller ein kommune. Dette måtte ta meir tid og vere mindre effektivt enn der dei kunne nytte seg av organisasjonsapparata. Systemet med kontaktpersonar fungerte sikkert i einskilde kommunar og bygder, men det var ikkje alle bygder som hadde ei prestefrue, ei Magda Knagenhjelm eller fru Postmester Michelsen som kunne vere kontaktperson og stå i spissen for aksjonen.

I kor stor grad det vart brukt mannlege kontaktpersonar i dette arbeidet, veit vi ikkje, men dei var klart viktige medspelarar. Avisredaktørane er godt eit døme på dette. Det er vel elles grunn for å tru at Marie Qvam, leiar i Landskvindestemmerettsforeningen og nær knytt til partiet Venstre, nytta sitt politiske kontaktnett. Det var etablert ti Venstrelag i fylket, og det ville vere underleg om dei ikkje vart nytta i ein eller annan samanheng. Dømet frå Leikanger, der kvinnene kunne gå i sakristiet og skrive under etter gudstenesta, viser at presten Fredrik Vilhelm Bull-Hansen også var sentral. Kona Caroline var truleg aktivt med i aksjonen, men det var presten som hadde det siste ordet om bruken av kyrkja. Det kan også nemnast at biskopen var i Leikanger 13.august og deltok under gudstenesta. Vi kan vel trygt seie at i Leikanger var underskriftsaksjonen både velsigna og godt ”tima”.

Kor vidt det var vanleg å leggje ut lister i kyrkjene veit vi lite om, og vi har heller

Sokneprest i Leikanger

Fredrik Vilhelm Bull- Hansen

og kona Caroline i

midten, med familien rundt

seg. Frå venstre: Eirik

(’Bamse’), Rolf, Gottfrid,

Fredrik Vilhelm, Caroline (’Ninni’), Fredrikke

Cathrine og Ragnhild.

Bull-Hansen var prest i Leikanger

1897 - 1923 , og han

”velsigna” underskrifts-

aksjonen i Leikanger.

(Bilete teke ca. 1912-15. Frå

Systrendingen nr 1/1999).

ikkje materiale som viser at det var vanleg å parallellkøyre ”mandfolkavstemningen” og kvinneunderskriftsaksjonen. Kanskje Leikanger var heilt spesiell i så måte ? Viss underskriftsaksjonane i fylket hadde vore organiserte på same måte som i Leikanger, er det vel grunn for å tru at talet på underskrifter hadde vore langt høgre i Sogn og Fjordane. Tilhøva vart lagt godt til rette for at mennene skulle komme seg til stemmelokala, og ei ”samkøyring” ville nok ha gitt eit heilt anna resultat.

Er talet på underskrifter rett?22. august 1905 overleverte Landskvindestemmeretts-foreningen dei innkomne underskriftslistene til stortingspresidenten, derav dei 2451 underskriftene frå Sogn og Fjordane. Landskvinne-stemmerettsforeningen gjorde i dette høvet Stortinget merksam på at alle listene ikkje var komne inn. Om dette også galdt lister frå Sogn og Fjordane, er vel ikkje heilt utenkjeleg viss vi tenkjer avstand og kommunikasjonar. Vi veit heller ikkje om det var andre lister i omløp, men det kan det ha vore. Det var tre deputasjonar på stortinget denne dagen, m.a. ” Norske kvinders nasjonalraad og andre kvindeforeninger landet rundt.” Oppropet deira var underteikna av 565 forbund og foreiningar.

Kor mange underskrifter dette utgjorde, kva forbund og foreiningar det galdt og kvar dei kom frå, veit vi heller ikkje. Vi kan ikkje sjå bort frå at det var underskrifter frå Sogn og Fjordane på desse listene, sjølv om her var få kvinneorganisasjonar. Det kan t.d. ha vore underskrifter frå kvinner i kjønnsnøytrale foreiningar.

Ord til sluttVi har i denne artikkelen sett søkjelyset på ei side av folkerøystinga som det er forska lite på. Vi har svært få kjelder, og føremålet har ikkje vore å trekkje konklusjonar, men vise fram det vi har funne, stille nokre spørsmål og drøfte litt kring dei. Håpet er at dette kan kaste lys over eit heller ukjent tema og gje einkvan kveik til å halde fram ”gravearbeidet” om kvinnestemmeaksjonen både på lands- og fylkesplan. Spanande stoff er det i alle høve.

Kjelder:Internett:- http://www.nb.no/baser/1905/dokumenter/smatr/1905021 s1.jpg- http://www.nb.no/baser/1905/tema_folk.html - http://www.nb.no/baser/1905/skolesidene/sub_2c_emne.html- http://lotus.uib.no/norgeslexi/paxlex/alfabetet/k/k21.html

- Stortingsarkivet: Landskvinne-rettsaksjonen. Kopi av under-skriftslister. - Heiberg, J.V: Unionens opløsning 1906. - Avisa Sogningen 18.08.1905- Fjordenes Blad 12.08.1905- Fjordenes Blad 30.08.1905- Sogns Tidende 09.08.1905

Underskrifts-liste utsendt av Lands-kvinde-stemmeretts-foreningen. Denne lista er frå Kaupanger i Sogn.

Frå side 53

http://www.nb.no/baser/1905/dokumenter/smatr/1905021 s1.jpg



http://www.nb.no/baser/1905/tema<00AD>_folk.html

http://www.nb.no/baser/1905/tema<00AD>_folk.html

http://www.nb.no/baser/1905/skolesidene/sub_2c_emne.html

http://www.nb.no/baser/1905/skolesidene/sub_2c_emne.html

http://lotus.uib.no/norgeslexi/paxlex/alfabetet/k/k21.html

http://lotus.uib.no/norgeslexi/paxlex/alfabetet/k/k21.html


56 57


Har funne fram to private brev frå 1905. Det eine er originalt og finst berre i eitt eksemplar. Det andre er frå ei lokalavis. Begge seier litt om korleis brevskrivarane, kvar på sin stad, ”opplevde” unionsoppløysinga, og om avisene si rolle hjå dei i 1905-året. Det eine er skrive av ein lærar i Florvåg til ein kollega i Sogn og Fjordane, det andre av ein norsk-amerikanar til ei lokalavis i fylket. Som innleiing til eit kortfatta oversyn over dei seks avisene som kom ut i Sogn og Fjordane i 1905, trekkjer eg fram det som står om avisene i breva.

Mannen i Florvåg skriv i slutten av brevet sitt:

”... Eg nemnde aviserne. Ja, me hev ofte stunda etter aa sjaa, kor dei hadde aa fortelja. Det hev voret ein spaning umtrent heile sumaren. Det byrja so gildt med gleda og store voner [7. juni-vedtaket], men det enda med fusk og fals og firing, at ein kunne verta heit av harme. No er daa denne Karlstad-semja vedteki av stortinget...” [Brevskrivaren uttrykkjer sterk misnøye med resultatet av Karlstad-forhandlingane i september. Han var ein av dei mange vonbrotne som meinte at Norge var altfor ettergjevande.]

I oktober 1905 skreiv Endre Romøren, busett i Stoughton, Wisconsin, brev til Sogns Tidende. Han fortel at det heile sommaren var stor spenning om korleis det

kom til å gå med ”Gamlelandet”, og at det var rift om avisa hans.

Hr. redaktørJeg maa sige Dem mange tak for de til mig sendte nummer af ”Sogns Tidende”. Jeg læste dem grundigt igjennem, og da her er saa mange sogninger, saa maatte jeg naturligvis fortælle dem det, og alle vilde læse dem, saa nu er de ganske udslidte. Jeg tror neppe nogen avis har været grundigere igjennemlæst.

Det kom ut seks aviser i Sogn og Fjordane i 1905, to i Nordfjord, to i Sunnfjord og to i Sogn. Tre var høgreorienterte, dei tre andre nærast venstreorgan. Alle var på ”rett side” i spørsmålet om eige norsk konsulatvesen og unionsoppløysinga. Derimot var dei delte i spørsmålet om ja eller nei til kongedømme. Sogningen i Vik gjekk t.d. sterkt inn for kongedøme, medan Fjordenes Blad gjekk like sterkt inn for republikk.

I NordfjordFjordenes Blad (Fjordabladet), grunnlagt 1873, kom ut på Nordfjordeid, organ for Venstre. Nordfjord , grunnlagt 1896, kom ut på Sandane, konservativ.

Om seg sjølv: ”Vi haaber at dette blad vil hilses med Glæde af alle Venner af den moderat-konservative Sag.” og ”...

Foreningen med Broderfolket er til Velsignelse.” (1896).

I SunnfjordNordre Bergenhus Amtstidende, grunnlagt 1872, kom ut i FlorøOm seg sjølv: ”Amtets ældste, største og billigste blad. Letlæst, interessant, afpasset for menigmand. Bringer letlæste afhandlinger om næringslivet, samfunds- og kulturspørgsmaal, meddelelser om ungdoms- og afholdsarbeidet. Bringer stadig nyheder fra Fjordene og Sogn.”

Merknad: Diverre ser det ut til at mesteparten av årgangen 1905 ikkje er å få fatt i. Universitetsbiblioteket sin mikrofilm har berre nokre få nummer, og papirårgang-samlinga på Kystmuseet byrjar med årgangen 1906. Som besett! Årgangane på Sunnfjord Museum er yngre.

Søndfjords Avis, grunnlagd 1898, kom ut i Florø, organ for Venstre.Om seg sjølv: ”... vil arbeide for Frisind, aandelig og materiel Fremgang og en jevn, demokratisk Udvikling. .. Det er Redaktionens inderligste Ønske, at Avisen maatte bli for sine Læsere under deres Kamp for Tilværelsen og i Livets Tummel, hvad selv en liden Fyrlygte er for den Søfarende, naar han i Storm og Mørke, omgivet af Farer, søger at finde den rette Vei mod Havn.”

I SognSogns Tidende, (e-en i Tidende teken bort i 1920-åra), grunnlagd 1877, kom ut i Sogndal.

Avisene i Sogn og Fjordane i 1905

1905 1905

Av Hermund Kleppa Om seg sjølv: ”Sogns Tidend var med i det varme arbeid for parlamentarisme, folkedomsstolar, ålmenn røysterett, det norske flagget, eige utriksstyre og det som fylgde ”derefter”, som Steen fyrst sa med tanke på den frigjering som landet vann i 1905. [...] I 1905 [...] stod Sogns Tidend millom dei som vilde gjera Noreg til republikk, men var av dei forsonlege under Karlstad-tingingane. Det som var sårt og tungt med umsyn på grensefestningane, vilde etterkomarane våre døma mildare, skreiv Sogns Tidend i den kvasse striden. Det var forvitneleg at Sogns Tidend fekk takkehelsing frå sjølve

Fylkesarkivet sitt 1905-prosjekt har som eit delmål å laga tilvising til trykte kjelder om 1905, og då fyrst og fremst bøker, artiklar o.a. i lokallitteraturen. Har vil me nemna to STORE bøker av nasjonal karakter som kom ut alt i 1906; no to 1905-klassikarar på over 1500 sider som i seg sjølv utgjer eit heilt lite ”bibliotek” om unionen og unionsoppløysinga.

Somme folkebibliotek kjøpte inn bøkene, og einskilde eksemplar kan ennå finnast kringom i fylket. Begge er vanskeleg tilgjengelege på to måtar. Det kan vera vanskeleg å få fatt i dei, og dei er skrivne på eit, for vår tid, umoderne bokmål.

Den eine, Unionens opløsning 1905, er ei samling norske og svenske aktstykke, sentrale dokument, (meldingar, utnemningar, val, innstillingar, fråsegner, vedtak, debattreferat, statistikk frå folketeljingane, m.m.), alt saman ordna kronologisk. Eit tillegg har tre kapittel: a) om kroninga, b) ein del av Specialkomiteen sine protokollar og c) ein rapport av 20. august 1906 frå ein utanlandsk kommisjon om nedlegginga av dei norske festningane. Dessutan har boka ei samling faksimiler av originale dokument og ei samling bilete.

Heiberg, J. V.: Unionens opløsning 1905. Officielle aktstykker vedrørende unionskrisen og Norges gjenreisning som helt suveræn stat. Mad talrige facsimiler og billeder. Kristiania, J.M. Stenersen & Co’s forlag. 1906. 1230 sider.

Den andre boka, Norge i 1905, er skriven av Dr. Yngvar Nielsen (1843-1916), historikar, geograf, museumsmann og politikar. Boka handlar ikkje berre om det eine året 1905. ”Skal det kunne

Løvland for avisstykke i denne harde striden.” (1938)

Sogningen, grunnlagd 1897, kom ut i Vik. ”Organ for Bondens politiske og økonomiske Interesser”.Om seg sjølv:”Lad al Partistrid hvile nu og lad os staa som den faste, nationale Fylkning, vi danner i Konsulatsagen. Lad os ikke forspilde vore Chancer ved indbyrdes Kiv om, hvor meget Skyld det eller det Partis

Politik har. Den største Skyld har de, som nu reiser Splittelsesfanen og vækker Tvedragt inden Nordmændenes Rækker. Der kan muligens være Dissens om midler og Veie, - men i vor Opfatning og Følelse af Norges Ret er vi alle enige.” (31.12.1904.).

Litteratur om 1905

Av Hermund Kleppa

fortælles sandt og rigtig om Opløsningsaaret, da maa der samtidig henvises til dettes Forhistorie..”, seier Yngvar Nielsen i føreordet. Det gjer historieprofessoren i fyrste delen av boka, under overskrifta Niti aar 1814-1904.

Nielsen, Yngvar: Norge i 1905. Med en indledende oversigt over unionshistoriens niti aar. Horten, C. Andersens Forlag. 1906.


58 59


føre seg i dette merkeåret i Noregs historie.

Frå dagbokaD/S ’Raftsund’. Vesteraalens Dampskipsselskap. Kaptein (fra 20/8-1903) F. O. Hegge,Karl Gaata, baadsmand.

6/1 1905 fylte Karl Gaata 30 år, om bord i båten i Sandnessjøen

18/1: Fik i aviserne se om den store ulykke i Loen, Nordfjord, 62 mennesker kl 11 aften søndag 15/1 omkom ved fjeldskred og deraf følgende bølgegang i Loenvandet bortskyllede de huse med sovende mennesker og fjøse med Kreaturer. En næsten uhørt Naturulykke

27/5: [Med sterkt uthevet skrift]I dag er konsulatloven af Kongen nægtet sanktion. Regjeringen søger forgjeves om afsked som kongen nægter at indvilge.Det er: Norge af din hånd – Konge. Norges krone ledig

7/6 1905: Norge bliver et frit rige

7/6 [onsdag]:Norges Storthing har i dag valgt regjering med hidtilværende statsminister Michelsen som Norges hoved. Stor spending. Bladene udsender extrablade paa extrablade med nyeste telegramme. Norges folk enigt: - Unionen er oppløst. [i margen]: Mindedag i Norges historie.

9/6: i Bergen [uthevet skrift]I dag kl 10 formiddag nedtoges unionsflaget og heistes rent splitflag på Bergenhus fæstning, med 21 Kanonskud for det gamle og 21 ditto for det nye flag. Unionen er foreløpig død.Kirkebønnerne forandres. Norge styres av en regjering med statsminister Michelsen som Norges høieste regent

11/6 [1. pinsedag]:Storskiønt veir. Naar jeg ser de mange smaa gaarde som grønne pletter med og uden skov omkring Bergen og nordover øiene langs leden, med de deilige blaa fjelde i øst, gribes man af en tanke saa stor og skiøn som selve naturen i sin høitidspragt, og af lov og pris til

skaberen fristes man at synge: ”Det er paa jorden mang en yndig dal, men ingen lignes kan ved himlens sal osv.”.D/S Raftsund afgik fra Bergen Kai no 2 kl 8 formiddag. Salluterede med 4 skud det nye flag på Bergenhus fæstning, der svarede med 4 skud

12/8: I anledning folkeaf-stemningen i morgen spredes og opslaaes plakater overalt. Paa næsten hver stor husrude er ophængt trykte nationalfarvede flag hvorpaa staar: [handteikna flagg i dagboka]: 13. august 1905. JA vi elsker dette landet.Christiestøtten var omkranset av grantrær, buketter, og krandse samt et stort skjold hvis hvide yderkanter funklede av smaa elektriske lysblus. [Teikning av skjoldet]. Norsk elektrisk aktiebolag havde af elektriske lys

lavet et ja saaledes: [Ordet JA teikna som prikkar] JA

13/8: Vest sør vest frisk. Regnbyger. I dag er land og by flagsmykket fra rigsgrendsen til de yderste beboede havskjær i anledning folkeavstemningen ”JA” om det norske folk er enige med den 7/6 1905 fattede beslutning om opløsning av foreningen med Sverige av 4/11 1814.Kl 1 ettermiddag foregaar afstemningen i kirkerne paa landet og i byerne hvor ingen andre lokaler kan opdrives.I Norges selvstendighetshistorie vil 13. august blive en national festdag (mindedag).D/S Raftsund afgik fra Bergen kl 8 formiddag flagsmykket fra top til taa.Bergenhus fæstning skjød 21 og D/S Raftsund 21 skud (5 tændtes ikke).

”Naar de andre av mandskabet efter dagens arbeid gaar i land på fornøielse, besøger af og til restaurationerne, dels for at ta sig en taar over tørsten, benytter jeg anledningen at studere de ældre arkivsager og trykte bøger mv., dels på Stiftsarkivet, dels på Bergens offentlige bibliothek og Bergen Museum, hvoraf jeg samler materiale til en bygdehistorie og beskrivelse av min hjembygd Eivindvik (Gulen).”

Dette skriv den 30 årige Karl Birknæs i dagboka si for året 1905. (Han endra seinare etternamnet sitt til Gåta) Han hadde interesser av det sjeldne slaget, båtsmannen på D/S Raftsund. I kvar ei ledig stund granska han arkiv og gamle skrifter. Heile sitt vaksne liv hadde han ein altoppslukande interesse

for lokalhistorie. Han samla inn og skreiv av tusenvis av dokument knytt til Gulen si historie.

Karl Larsen Birknæs vart fødd 6/1-1875 på bruket Gåta på Byrknesøy i Gulen kommune. Foreldra var Lars Gregoriusson Byrknes (1841-1921) og Helene Marie Kolbeinsdotter (1853 - 1915) Faren var fiskarbonde og dreiv bruket til 1907.

24 år gammal mønstra Karl Birknæs på som matros på D/S Vestfjord som var eigd av Vesteraalens Dampskipsselskab. Seinare vart han båtsmann, som er ein erfaren matros som under kommando av styrmannen set i gang og leiar det vanlege arbeidet om bord.

I 1903 mønstra han på D/S Raftsund, som gjekk med passasjerar og gods i fast rute

mellom Bergen og Tromsø. Først i 1919 gjekk han i land for godt og vart bonde på Gåta.Karl gifta seg i 1904 med Oline Olsdatter Kolstad (1879 -1919) frå Manger i Hordaland.

I 1920 gifta han seg for andre gong med Oline Gurie Henriksdotter Tveit (1878 - 1923)Han fekk 5 born som levde opp, alle i første ekteskap.

Karl Gåta førde dagbok i 40 år. Bøkene er svært detaljrike og godt skrivne. Alle er tekne vare på og deponert på Fylkesarkivet. Her finn ein mange observasjonar om vær, politikk, familieliv, fiskeri og ikkje minst lokalhistorie. Dagbøkene er unike i sitt slag i Sogn og Fjordane, og kastar ljos over mange utviklingstrekk som prega dei ytre delane av fylket vårt i perioden 1899 - 1940. Karl Gåta døydde 6/5-1940.

Karl Gaata si dagbok for året 1905Dagboka frå 1905 er på 190 tettskrivne sider. Innhaldet er sterkt prega av Gåtas gjøren og laden som båtsmann på D/S ’Raftsund’. Båten gjekk i fast rute mellom Bergen og Tromsø. Kaptein var P. O. Hegge. Gåta var om bord store delar av døgnet. Året før hadde han gifta seg med Oline, men han var berre heime på Byrknes ein gong dette året.

Men Karl var eit lesande menneske og, som vi skal sjå, var han på ingen måte isolert om bord i båten. Snarare tvert i mot. Vi får eit bestemt intrykk av at han følgde svært godt med i dei storpolitiske hendingane som gjekk


Stemningrapport frå året 1905Utdrag frå dagboka til Karl Gåta (1874 - 1940)

1905 1905

4 Til side 60

Karl Gåta sin stemmesetel

til folke-røystinga om statsform (12

- 13. nov.) Brev til Gulen

valstyre frå Gåta. (sjå

side ??). Avisutklypp av vår nye

kongefamilie. Gåta var ein varm

tilhengjar av kongedøme.

Frå Karl Gåta si dagbok, august 1905.


60 61


NB Jeg blev af et kanonslag kvæstet i ansigtet saa blodet randt på 4 steder.Passerede Stabben fyr kl 1/2 5 ettermiddag. Flaged ligesaa i Florø hvorfra kirkefolket kom seilende efter afstemningen. Moldøen 1/2 7 ettermiddag. Flaged ogsaa her.

14/8: På Sømandens læseværelse i Trondhjem. Stor var spendingen for udfaldet af folkeafstemningen. - Ja næsten overalt. Faa nei’er.

15/8: Trondhjem. Det var interessant at se hvor enige nordmændene har været ved afstemningen 13. august til idag. Kl 12 var det stemt 365 977 ja og 182 nei. Endnu gjenstod 12 valgdistrikt.

9/9: Fik her [ i Svolvær] i extra blad til Lofotposten, se telegrammer om svenske krigstrusler hvis Norge ikke vil nedlægge sine grendsefæstninger. Afgjørelsen krig-fred er udsat til 13. september i Karlstad hvor de norske og svenske deligerede har haft møde siden 31. august.

13/9: I dag skal afgjørelsen Krig-Fred ske i Karlstad. Stillingen kritisk. Svenskerne staar ved grændsen med 70 000 mand.

14/9: I Skagen. Intet resultat af forhandlingene i Karlstad i dag heller. Folk nysgjerrige. Venter mobiliseringsordre hvert øieblikkKl 5 ettermiddag. Situasjonen meget alvorlig-kritisk i Sverige.

15/9: Svolvær. Mobiliseringsordre kom hertil en Dr. Andreassen passager der nu skal til Horten.

D/S Barstrand stoppedes for baad medtog Doktor Andreassen der tilhører Sanitetsvæsenet og har i dag faaet Mobiliserings-ordre at komme til Drøbak. Saa alvorlig til udrykning i krig har det ikke været i Norge siden 1814.Gamle mødre og kvinder græder og er urolige fordi deres sønner og mænd skal reise i krig. I følge telegrammene skal tendendtsen være mere fredelig.Rusland, Tyskland, Frankrige og England søger at forhindre krig paa den Skandinaviske halvø.

16/9: Bodø. Udsigter til fredelig løsning mere lyse.

26/9: Laa i Trondhjem. Kjøbte 2 bukser à kr 2,50 = 5,00. Læste resultatet af Karlstadforhandlingerne: Nedleggelse af Norges Grændsefæstninger, oprettelse af Voldgiftstraktat m.v.

4/11: Fik her [i Bodø] rede paa at

folkeafstemningen skal afholdes 12. og 13 november førstk. i anledning valg av Prinds Carl af Danmark til Norges konge.

5/11: Svolvær. Sendte 1 brev med forfaldsanmeldelse og stemmeseddel (ja) til Gulens valgstyre, Eivindvik til folkeafstemningen 12 og 13. november.

12/11: I Øksnæs i dag stemte størstedelen for Kongedømme.

1905 1905

Frå side 59

D/S ’Raftsund’D/S ”Raftsund” vart bygd i 1873 i Glasgow for Det Søndenfjeldske Norske Dampskibsselskab, under namnet ”Kong Magnus”. I 1890 vart skipet kjøpt av Vesteraalens Dambsskipselskab. ”Raftsund” hadde seglføring i tillegg til dampmaskin. Ein stolte framleis ikkje heilt på dampmaskindrift. Dessutan kunne det vere meir økonomisk å nytte segl i staden for maskinkraft. 14. august 1912 brann skipet opp i hamna i Sandnessjøen.

18/11: Trondhjem. Kl 6.20 aften forkyndte 42 skud fra Kristiansten fæstning at Prinds Karl af Danmark er valgt til Norges Konge og har antaket som navn: Haakon den 7de. Almindelig festflagning i Byen og havnen.

[Notater i margen:]25/11: Norges nye konge kommer til Kristiania26/11: Dronningens fødselsdag. Michelsen give kongemiddag27/11: Kongen aflegger forfatningseden.

24/11: Bergen. Butikpersonalet har det svært travelt med dekorationer af flag og fotografi af kongefamilien, Michelsen, Berner m. fl. i sine vinduer til morgendagen der bliver en national festdag.

25/11: Bergen (Kongedagen). Hele dagen var byen og dampskibsflaaden klædt i et ypperligt festskrud med flag i alle muelige størrelser hvor man kunde se.

Ordene: ”Alt for Norge” (Kong Haakon den 7des valgsprog) var illuminered på Triangelen og trykt i alle vinduer, ligesom store og smaa billeder av Kongefamilien og Statsministrer Michelsen var smukt dekoreret med nationale farber og grønt. Folkemassen i gaderne var stor udover kvelden. Kl 10 kom fakkeltoget (det 1ste jeg har set) som et lysende ildhav fra fæstningen ud Øvregade og ned langs Sporvognslinjen over torvet til Holberg- og Christiestøtten.

Til høgre: Flaggskifte på Bergenhus festning 9. juni 1905. (Side 29 i ’Norge i 1905’).

4

Utdrag frå dagboka til Karl Gåta om jule- og nyttårsfeiringa i 1905. Sjå elles eigen artikkel frå dagboka til Karl Gåta.

24/12: Julaften. Bergen. Sørlig frisk bris. Overskyet lidt regn.Fik udsættelse med afgangen fra 24/12 kl 1 formiddag til juledags aften kl 5. Laa stille ved fæstningskaien hele dagen. Skured paa dekket og skalked lemmene, udsætte forsterkninger af taug da stormvarsel er ankommet tidlig om morgenen. Var ikke i land.Spiste aftensmad (Julegrød mm.) i Salonen sammen med 1ste marskinist Ole Eikenes, 2den maskinist Leonard Solhjel, 1ste styrmand Karl Kaarbø, restauratrise Anna Dahl med 2 selskabsdamer: Fru Ida Ellingsen, J. Engstrøm og søster Elen.Matroser og fyrbøder spiste sin Julegrød mm på 2den plads hvor de kunde kose sig lidt med Cigarer, Nødder, druer og frugt samt lidt øl og Konjak med Toddy eller Punch til slut. Alt forløp ganske rolig udover natten.

25/12: Juledag. Sør-vest-nordlig laber bris - overskyet med regnbyger.Kl 7 formiddag hadde jeg den fornøielse at gaa i Korskirken til ottesang under kirkeklokkenes klare klang og kiming i byens kirketaarne medens det endnu var bækmørkt, gadelykterne lyste ude og kirkelysene lyste inde under hele gudstjenesten. Salmerne: ”Kimer i klokker”, ”Fra fjord og fjære”, ”Der er i dag en frelser født” og flere gjorde et dybt indtryk under orgelets berusende klang. Det

var en høitidelig stund. Kl 11 - 12 paahørtes gudstjenesten i Domkirken staaende, da alle sittepladse til trængsel var optagne.

31/12: Nytaarsaften. Sør vestlig frisk bris. Regnbyger. Afgik fra Bodø kl 5 formiddag ud nordenom Landego. Havde bra veir over Vestfjorden.Anløb Røst kai kl 1 ettermiddag. Fik blant an dre sager 1 levende ørn i en kasse som blev nedsat i agterrummet.Kl 1/2 5 om ettermiddagen i Sørvaagen kom en af matroserne på anden vagt ned i agterrummet uden at vide om den levende ørn i kassen. I det den i mørket begynte at bevege sig troede matrosen at fanden var løs og faldt i besvimelse saa han drak op næsten en halv pøs vand. Alle matroser og fyrbødere spiste vagt om vagt (rundt middag kl 12 - 1) på 2den plads.Jeg, lods Netland, maskinist Solhjel, styrmand Kaarbø, Anna Dahl, postekspeditør J Hansen (fuld) og postassistent Tennøe spiste paa 1ste plads. Risengrød, Ryper, Æbler, Apelsiner og nødder, 1/2 øl, 1 dram m.m. saa vi havde en riktig hyggelig nytaarsaften ved Lofoten.

Kjelder:- Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane: Karl Gåta arkiv, dagbok 1905.- Kleiva, Ivar: Gulen i gamal og ny tid, Band 3. 1996.- Stavseth, Reidar: Vesteraalens Dampskibsselskab gjennom 75 år. 1956.- www.caplex.no

Jule- og nyttårsfeiring 1905

Karl Gåta og resten av

mannskapet på D/S ’Vestfjord’.

I tida 1899 - 1903 var

Gåta matros og seinare båtsmann

ombord. Karl Gåta sit lengst

til venstre på biletet. (Fotograf:

M. Bach, Trondheim).


62 63


Bruheim (1903-) og Rikard Skjelkvåle (1890-1976) i Sjåk både hardingfele og vanleg fele. Og storspelemenn på Nordmøre som Hallvard Ørsal og Nils Bakke gjekk heilt over til hardingfela. Der er mange slike døme rundt om. No har pendelen slege litt tilbake til slik det var før 1905, og ein leitar opp igjen ”vanlegfele”-tradisjonar no.

- Kvar fekk dei hardingfelene sine frå?

Dei hadde ikkje tilgong på hardingfele her på den tid, så det er døme på somme som berre bygde om dei vanlege felene sine og fekk ny stol og hals og monterte på understrenger.

- Var dette særskilt for Nordfjord?

- Nei. Setesdal hadde eit skifte til hardingfele lite grann tidlegare, og dei snakkar om setesdalsfela når dei spelar på slike feler i dag. Men det er ikkje noko spesielt setesdalsfenomen, for dette finn vi mange stader. Eg veit ikkje om det er tatt vare på så mange av felene frå Nordfjord, men på eit foto eg har sett av gamle Lars Thomasgaard (1865-1946) er det tydeleg at han har ei fele som var ombygd. Det blomstra etterkvart opp med felemakarar her i området. Lars Hjellbakk blei ein av dei store, og Anders Langøylid oppe på Hellesylt lagde no veldig flotte feler.

Dei vanlege felene var det enkelt å få tak i masseprodusert. Gabriel Reed ”skreiv heim” feler til og med. Men når hardingfele-epidemien kom, så stimulerte det til felebyggjarkunsten lokalt. Men det må nemnast at det finst nokre få eldre hardingfeler i Nordfjord som tyder på at feletypen slett ikkje var heilt ukjent frå før.

- Kva skjedde med dansen?

- Dette var ei tid der nasjonsbygginga og den frilynde ungdomslagsrørsla var i vokster. Samtidig fanst religiøse haldningar om at dansemusikk og dans var ”ei styggheit”. På Firdastemnea var det til dømes forbode med dans. Slik var det mange stader. Samuel Bergset fortalde at han

og han Jon Rosenlid var bedne om å spele på eit Firda-stemne i Innvik. Dei fekk melding om at dei ikkje måtte spele for mykje eggjande slåttar: det kunne bli dans ut av det. Difor kom dette med folkeviseleiken inn. Ordet ”dans” skulle ikkje brukast, men ”leik” vart akseptert. Når dei på møte i ungdomslaget her lurte seg til å avslutte med dans, skreiv dei i referatet at dei avslutta med noko som likna folkeviseleik.

Ingar Ranheim frå Valdres har skrive ei glimrande hovudoppgåve om dette med nasjonsbygging og folkeviseleik i ungdomslaga som då nesten fortrengde mykje av den tradisjonelle dansen. Han har óg nokre døme på den knallharde debatten som gjekk i avisene mellom dei strengt religiøse og dei meir frilynde. Desse problema hadde vi visstnok i våre bygder óg.

- Kva med runddans-repertoaret som til dømes masurka og reinlender som var så populært på 1800-talet? Det må no ha fått ein del motbør etter 1905?

- Eg trur kanskje ikkje 1905 var noko merkjeår i det høvet. Men at runddansane (vals, polka, masurka og reinlender) overtok etter springaren og hallingen auka kanskje argumenta for synda i dansen. Du veit dansepartnarane dermed heldt meir i kvarandre heile tida og dansa front imot front. Eg har eit artig sitat frå mor mi frå Breim, der ho herma etter ei eldre dame som var litt religiøs. Ho hadde sagt det at, ”nei dans e’kje syndigt viss berre ein dansa sterkt”, så springaren og hallingen og dette her var greitt. Kanskje sikkert óg litt av dei friskaste runddansane, men dei nye dansane som tango og dette her, det var ”eit forferdelse”. Men berre ein dansa ”sterkt” så var det greitt.

- Gabriel Reed (1869-1957) frå Breim, var ein sentral person i kulturlivet i regionen. Han dreiv med opplæring av felespelarar samstundes som han var både lærar og kyrkjesongar og litt av kvart. Han sa til ungdommen

at dei gjerne kunne få låne selet hans oppe på stølen til å danse i. Men det var eit vilkår: då måtte dei danse ein springar inn i mellom av og til. Det var nok litt fordi han var redd for at desse gamle dansane skulle gå ut av bruk, for dei var heilt fortrengde av runddansane på den tida. Sjølv om vi har eit kolossalt repertoar av springarar, så trur eg at den dansen hadde sett si storheitstid som allmenn eige mot slutten av 1800-talet.

- Korleis vil du samanlikne utviklinga som har vore i Nordfjord med Sunnfjord og Sogn?

- Når det gjeld haldninga til dans, så var det nok likt over heile landet. Dette med skifte til hardingfela var ikkje aktuelt i Sogn og store delar av Sunnfjord, for dei hadde hardingfela frå før. Eg trur ikkje vi kan finne sånne brytningar der, som vi hadde i Nordfjord.

- Ein kan vel likevel tenkje seg at desse brytningane har sett spor etter seg i repertoaret?

- Det kan vi nok seie noko om. Her i fylket vart det ikkje arrangert nokon kappleikar, så ein måtte til Bergen for å spele på kappleik. Om ein ser nærare etter på kva som vart spelt på desse kappleikane, ser ein ei veldig dragning mot hordalandsrepertoaret. Det var nesten som desse lokale, korte, gamle slåttane ikkje var gode nok for kappleik. Det er eit syn som vi møter den dag i dag.

Eg har sjølv fått melding av ein dommar på landskappleik at eg ikkje måtte halde på med å spele på desse korte slåttane. Etterdønningane etter konserttida med ”Myllaren”, ”Fykeruden” og Sjur Helgeland sine utbygde slåttar, slo nok til for fullt i våre bygder då kappleikane kom i gong for alvor ved forrige århundreskifte.

- Desse kappleikane kan vel sjåast som ein del av nasjonsbygginga? - Ja. Det var nok ei motvekt mot desse her straumane med den nye musikken og dansen som kom

I samband med Fylkesarkivet sitt arbeid med å dokumentere lokale hendingar knytt til 1905, tok eg ein telefon til spelemann, dansar og leiar for Rådet for folkemusikk og folkedans, Arne M. Sølvberg i Stryn. Eg ville vite om hendingane i 1905 sette spor etter seg i tradisjonsmusikken i Nordfjord. Ikkje uventa fekk eg lange og kloke svar.

- Kva fekk 1905 å seie for tradisjonsmusikken i Nordfjord, Arne Sølvberg?

- Det kan være vanskeleg å påstå noko om årsak og verknad her, men eg trur at den norskdomsbylgja som slo inn over landet gjorde at hardingfela, som var symbolet på den norske folkemusikken, segla opp for fullt. Vi fekk ei bylgje med skifte til hardingfele. Ein tok ikkje berre i

bruk nye instrument, men også nye slåttar. Ein var ikkje lenger nøgde med dei korte to-veks feleslåttane som vi hadde frå før i Nordfjord. Det måtte være noko større konsertnummer. Når dei ikkje fekk tak i slike andre stader, så laga dei sjølv.

Ola Kjellstad laga til dømes denne veldige Kjellstadhallingen. Det same med Jon Rosenlid (1891- 1974). Han kom til Bergen på ein tur i 1907 og fekk høyre ein konsert av vossingen Sjur Helgeland. Då var det gjort. Då skulle han óg ha seg hardingfele, og gjekk til felemakar Rasmussen i Bergen og tinga seg ei. Då skulle óg hans gode ven Samuel Bergset (1888 – 1974) ha seg hardingfele. Saman spelte dei mykje i bryllaup rundt om her i Nordfjord. Eg har eit intervju med Samuel Bergset der han fortel at dei spelte i 10 bryllaup i 1910, og det var nokså lange bryllaup. Etter å ha høyrt Jon Rosenlid i eit bryllaup, eg

veit ikkje sikkert kva år det var, gjekk Alfred Maurstad óg over til hardingfele.

- Var dette godt eller gale for tradisjonsmusikken i Nordfjord?

- Vi kan no seie at det var ein skade på ein måte. Spelemannen Einar Henden har ein gong sagt til meg at ”den største ulukke som har hendt i Nordfjord, det var at hardingfela kom her”. Eg lurte no på om han hadde teke med alle ulukkene, både Lodalsulukka og litt av kvart, men han avgrensa det med ein gong til musikken sitt område. Sjølv er eg ikkje så sikker på det, for vi var inne i ei tid då den vanlege fela var i forandring som instrument.

Ein gjekk vekk i frå tarmstrenger og flat stol og over til stivare strenger og rundare stol. Spelestilen endra seg dermed: det vart spelt meir på ein og ein streng. Difor trur eg ein

del av repertoaret her i Nordfjord, til dømes slåttane etter Magne Maurset (1824-1916), passa like bra på hardingfele. Samuel Bergset, Jon Rosenlid, ”honndals-spelemennene”og fleire med, tok berre med seg repertoaret over på hardingfela, og slåttane sto seg bra der. Men dei slåttane som ikkje følgde med over, det var gjerne Anders Reed-materialet med masse einstrengsspel. Desse slåttane kom ikkje alltid til sin rett på hardingfela og låg vel litt i dvale til den vanlege fela fekk ein ny renessanse her i Nordfjord i seinare tid.

Denne epidemien med å gå over til hardingfele skjedde i dei fleste vanleg-fele-område etter århundreskiftet. Til dømes spelte Emil

Intervju med Arne M. Sølvberg

Av Øystein Åsnes

1905 1905

Arne M. Sølvberg.

Til side 644


64 65


innover både i frå Europa og Amerika.

- Kva med det som skjedde av innsamling av tradisjonsmusikk rundt 1905?

- Ja dette var godt du sa, for det tenkte eg på i går, etter at du hadde ringt her. Det var ei veldig innsamlingstid akkurat då. Catharinus Elling (1858-1942) fekk statsstipend for å reise rundt å samle inn, og han fór rundt i fylket vårt på denne tida. Vi finn mange melodiar i frå vårt fylke i desse trykte hefta hans. Drivkrafta til Elling var ikkje berre å samle og ta vare på det tradisjonelle. Tvert i mot så retta han opp mykje som han meinte var gale.

Elling sitt innsamlingsprosjekt skulle tydelegvis vere grunn-lagsmateriale for komponistane til å komponere i norsk stil. Sjølv arrangerte han ut desse tonane for piano. Slik var det kanskje ei norskdomsbylgje i den klassiske musikken óg. Johan Halvorsen (1864 –1935) og andre samtidige,

skulle komponere så det høyrdes norsk ut, og då var folkemusikken god nok…

Det er litt interessant å sjå på Alfred Maurstad. Hadde ikkje han skifta over til hardingfela, så hadde han neppe vorte den rikskjende spelemannen som han vart. Han var den fyrste som spelte hardingfele i radio, og det var han som fekk vere solist i Johan Halvorsen sin Fossegrimen-suite. Og han kunne ikkje notar eingong! Eg trur Johan Halvorsen sjølv var med på å pugge det inn, og etter konserten skulle Halvorsen ha sagt noko slikt som at ”Slik skal Fanitullen spilles! Det var som kniven.”.

- Kva status har dette innsamlings-arbeidet til Catharinus Elling fått i folkemusikkmiljøet i ettertid?

- Det stod sikkert bra høgt då, men i dag har eg inntrykk av at mange forskarar fnys litt av arbeidsmåten til Elling. I notatar som han gjorde under innsamlingsarbeidet var han veldig

kritisk til alle som ikkje helt seg innafor den tempererte skalaen. Han har vel blitt teken fram som døme på sånn som det ikkje burde gjerast. Men han berga heilt sikkert mange fine melodiar. Eg spelar sjølv fleire religiøse folketonar frå samlingane hans.

Vi hadde ein anna innsamlar her som heiter Ola Ryssdal frå Gloppen. Han var lektor i Trondheim, og kvar sommar nytta han tida til å reise rundt og skrive ned slåttar. Han var veldig aktiv rundt århundreskiftet og frametter. Han interesserte seg visstnok óg for gamle hus som han teikna ned, for han såg vel at dei gamle tuna óg forsvann på den tid. Det var ein veldig byggeaktivitet

der dei nye husa kom opp, og dei gamle klyngetuna forsvann i samband med utskifting. Det var ei brytningstid på alle vis.

Så det er ein del litt motstridande ting rundt 1905. Ein skulle ta fram igjen og ta vare på ”Det Norske” og hardingfela blomstra. Samstundes var det nesten ein forakt for mykje av det gamle: ein skulle kaste og byggje nytt både når det galdt hus og musikk. Munnspelet og trekkspelet kom for fullt og vart konkurrentar til fela.

Men attende til Ola Ryssdal. Olav Sæta har studert samlingane hans i samband med det store feleverket sitt, og han seier at Ola Ryssdal var ein av dei mest pålitelege nedskrivarar han har vore borti frå den tid. Det han ikkje greidde å få forklart med notar, det prøvde han å forklare med ord. Mange som skreiv ned slåttar av desse tidlege tonesamlarane, dei brydde seg ikkje så nøye med bogestrøk og ornamentikk rundt hovudtonane. Men Ola Ryssdal, han prøvde å få med slikt.

- Kva med vokalmusikken? Torer du å uttale deg om den?

- Eg veit ikkje om det skjedde så mykje dramatisk på grunn av frigjeringa frå svenskane, men det skjedde no ei forandring med orgelet inn i kyrkjene sjølvsagt. Den gamle snirklete syngestilen med fargerike intervall vart skifta til meir rettlinja songstil i temperert skala. Dei gamle kjømeisterfunksjonane gjekk óg etterkvart ut. Men heldigvis så vart det skrive ned ein god del song av fleire samlarar. Eg har ikkje studert nok om songen, men eg lurer litt på om det store omskiftet til nynorsk, eller landsmål, gjorde at dei norskdomsprega lærarane kasta vrak på ein del gamle songar med alderdommelege riksmålstekstar og lærde elevane songar frå nye norske songbøker.

- Kva med desse felebyggar-tradisjonane då? Er det noko av det som ein enno kan sjå spor etter?

- Om du tenkjer på nokon som har gått i lære og ført vidare, så er det litt lite med det dessverre.

Catharinus Elling sine arrangement for sang og piano kom ut i 12 ulike hefte. Første hefte kom ut i 1908, utgjeve på J.M. Stenersen & Co’s Forlag.

Lars Hjellbakk i Hornindal bygde massevis av hardingfeler – og dei finn vi i bruk. Rundt Langøylid og på Stranda var det fleire som bygde litt hardingfele, men det har ikkje vorte noko stort meir. Vi har nokon få hardingfelebyggarar som har drive litt seinare i Nordfjord, som t.d. Malvin Sølvberg og Lars Rosenlid som begge er gått bort, og Harald Kvandal som framleis er i full aktivitet med felebygginga.

Men desse har henta sine impulsar frå typiske hardingfelebyggardistrikt som Telemark og Hardanger.

- Vi kunne snakka lenge enno om dette emnet, men vi må diverre avslutte her. Takk for tida di!

- Sjølv takk for praten!

Dette er ei omskriving av 4

intervjuet slik det fann stad 13. oktober 2004. Teksten er redigert og tilpassa ei skriftleg framstilling.

Kjelder:- Intervju med Arne M. Sølvberg 13.10.2004- ”Slåttemusikken i Sogn og Fjordane” - Artikkel i Kjelda nr. 3/2002 av Liv Fridtun- ”Femti år med folkemusikk” Rolf Myklebust. Det Norske Samlaget 1982.

1905 1905

Frå side 63

Kongeskiftet i kyrkjebøna og på frimerka

Av Hermund Kleppa

Med Stortinget sitt vedtak 7. juni 1905 - 7. juni-vedtaket - var unionen med Sverige i røynda (ikkje rettsleg) oppløyst og Oscar II ikkje lenger Norges konge. I kjølvatnet fylgde ei rekkje ”administrative forføininger”.

Ein var av religiøs karakter. Den allmenne kyrkjebøna var ikkje lenger rett og sann i eitt og alt. Det var meiningslaust å be for ”vor konge” så lenge landet var kongelaust. Det vart difor fastsett, same dag - ved resolusjon av 7. juni 1905 -, at dei kongelege personane som stod opprekna i kyrkjebøna - konge, dronning, kronprins og kronprinsesse - skulle utelatast, og at ”kongens raad” skulle skiftast ut med ”vort lands regjering”.

Seinare på året vart alt som før. Den 18. november kåra Stortinget den danske prinsen Carl (Haakon 7.) til Norges konge. Kyrkjebøna vart justert for andre gong til den nye situasjonen, ved res. av 21. november 1905, tidsnok til

det kongelege inntoget i Kristiania 25. november. Dei gamle formuleringane blei sette innatt, med unntak av kronprinsesse; ho kom til landet i 1929.

Etter 7. juni vart det også feil å bruka frimerke med motiv av unionskongen. Dette mishøvet vart også ordna etter måten raskt og på mellombels vis. Postverket sat inne med eit stort lager av ubrukte skillingsmerke som no vart overstempla med kroneverdiane 1.00, 1,50 og 2,00. Dei vart tekne i bruk istadenfor Oscar II-frimerka 29. juni 1905.

Det tok kortare tid å kvitta seg med unionskongen på frimerka enn å få den nye kongen på plass. Fyrst den 10. august 1907 kom den fyrste utgåva med portrett av Haakon 7. Ein skulle venta at det hadde skjedd raskare, og seinast til kroninga i juni 1906. Men i alle høve var det minst ein som nokså snart tenkte tanken: - ny konge på nye frimerke. Det

syner postkortet ovanfor, eit av dei mange med 1905-motiv som vart produserte i åra frå 1905.

Oscar II-frimerka var i bruk frå 1. oktober 1878 til 29. juni 1905, same dato som dei provisoriske kongefrimerka vart tekne i bruk. Dei fyrste høgverdi-frimerka med portrett av Haakon 7. vart tekne i bruk 10. august 1907.


66 67


Men so kom sorg og sut med hastdå ”Ravneblokk i vatnet brast”den store bylgja kjem med maktso hus og heim i grus vert lagt

Å nei, å nei du fæle ting!Um natti mange sprang ikringog leitad etter far og morog vesle syster, vesle bror

Å stakkars deg, som liver attsom sorgfull minnest denne nattdå ein og seksti vener kjærfekk livet tynt av bylgja svær.

Desse versa er henta frå ein minnesong som vart laga til minne om dei som mista livet i Lodalsulukka 15. januar 1905. Det er snart 100 år sidan denne ulykka som kravde 61 liv.

”Den frygtelige ulykke i Loen har dybt rystet alle” skrev Fjordenes Blad 28. januar. Avisa kan også fortelje om trongen for hjelp til Lodalssamfunnet. ”Den øieblikkelige nød er beredvillig og

efter evne afhjulpet af naboerne, ligesom hans majestæt kongen i dag har givet 5000 kroner.”

Det vart satt i gong ein innsamlingsaksjon i etterkant av ulukka, og Fjordenes Blad var sentral i denne aksjonen. Også amtmann i Nordre Bergenhus, J. Utheim engasjerte seg i aksjonen og uttalte i Fjordenes Blad,

”Jeg henstiller, at hjælp ydes paa den maade, man i hver enkelt bygd finder mest hensigtsmæssig, idet jeg bemerker, at stiftets biskop med mig er enig i, at det ved en anledning som denne vil være at anbefale, at man paataler den kristelige bamhjertighed ved ofring i kirkerne.”

Lodalsulukka skapte eit sterkt engasjement i 1905, og den skapar også engasjement i 2005. 100-års minnet for ulukka vil verte markert på fleire måtar i Loen 14. – 15. januar 2005. I tillegg

Lodalsulukka i 1905


Frå kyrkjegarden i Loen. Dei to like steinane i bakgrunnen er satt opp til minne om dei to store Lodals-ulukkene, i 1905 og 1936. Dei fremste gravstøttene er reist til minne om dei som omkom i ulukka i 1936. For meir om minnesteine knytta til Lodals-ulukkene kan de sjå i Kultur-historisk Atlas og Leksikon (Foto: Randi Melvær).

til ei rein minnemarkering vil det verte arrangert ein konferanse om fjellskred, og eit seminar om sorgarbeid og krisehandtering. Fylkesarkivet har vorte invitert til å delta på fjellskredkonferansen for å gje eit bilete av samfunnet i Lodalen i 1905.

Foredraget frå denne konferansen vil verte redigert om og presentert i Kjelda.

Kjelder:Fjordenes BladLoen Kyrkje 150 år, Loen Sokneråd 1988Hermund Kleppa, ”Minnesmerke om Lodalsulukkene 1905 og 1936”, Kulturhistorisk Atlas og Leksikon 2001.

Har du foto frå garden Åberge i Gaupne?

Gunnar Urtegaard

Kjelda har fått spørsmål frå ein person som i lang tid har vore på leit etter bilete frå garden Åberge i Luster kommune. Garden ligg i Engjadalen (over kommunesenteret Gaupne) kring 350 meter over havet. Det var 2 bruk på denne garden. Kring 1925 brann heile gardstunet ned.

Personen er på leit etter foto av garden eller gardstunet slik det såg ut før brannen. Den eine brukaren på den tid heitte Lars Åberge. Kjelda vonar at nokon av lesarane kan hjelpa oss med dette. tlf. 576 56 400.

Foto som syner Gaupne i Luster. Engjadalen er dalen som går innover bak Gaupne sentrum litt til høgre i biletet. Garden Åberge ligg like

frampå kanten over Gaupne.Foto: Torodd Joranger, 2002 (SFFKf-100024.100440).

Fylkesarkivet vil få ønskja alle sine lesarar ei

God Julog eit

Godt Nytt År!

1905


FYLKESARKIVETAskedalen 26863 Leikanger

Retur:

ISSN 0803-9682

I stykket om ei påtenkt kunstgåve (måleri) til Island i 1870-åra (Kjelda nr. 1/2004) nemnde eg at islandsvenen Anders Skaasheim fyrst på 1950-talet fekk ordna med ei frendegåve frå sogningar og Sognalaget i Bjørgvin (Bergen). Gåva var eit maleri av garden Alværa ved Lavik måla av ørstingen Karl Straume (1877-1968), ein av dei fremste og best kjende kunstmålarane på Vestlandet - i følgje ei pressemelding frå juli 1954.

Me har fått tilsendt eit bilete av maleriet. Det viser gardstunet i Alværa med hovudbygning og uthus, naust, bryggje og ei jekt for anker. Kunstnaren sin signatur, Karl Straume, og årstalet 1936 står nede i venstre hjørne.

Skaasheim reiste sjølv til Island og overleverte måleriet. Det skulle vera ”eit teikn på takksemd frå Noreg til det islandske folk”, står det i eit brev han hadde med seg, ”for alt det dei hev gjort til å verna um norrøn kulturarv.”

Motivet var ikkje tilfeldig valt.

Målarstykket Alværa - gåve til Alltinget i 1954

Av Hermund Kleppa

Skaasheim fortel at land-námsmannen Tord Vikingsson kom frå Alværa og at han gav den nye bustaden sin i Dyrafjorden namnet Alvidru. Det går fram av brevet at det er uklårt om det var Alværa i Lavik Tord Vikingsson kom frå, men dei ynskte likevel å gje eit bilete av ein storgard i Sogn, eit bilete som kunne minna om stadene dei fyrste landnámsmennene kom frå.

KjeldeSkaasheim-arkivet SFF-88047, omslag 87, legg 1, 220, legg 3.

Målarstykket Alværa, 125

x 163 cm, 1936, av Karl

Straume.

Documents

Kjelda Fylkesarkivet i Sogn og Fjordanesensff26.sf-f.kommune.no/.../$FILE/Kjelda3_2004.pdf · stein på stølsvollen, i det dei sa fram ei åtgjerd. So lenge finnen hylla soleis kom