Kasalica, S., Naucno-Istrazivacki Rad Kao Oslonac Unapredjenja Univerzitetske Nastave Geografije u Crnoj Gori

7/25/2019 Kasalica, S., Naucno-Istrazivacki Rad Kao Oslonac Unapredjenja Univerzitetske Nastave Geografije u Crnoj Gori

1/12

123

Slobodan Kasalica

Filozofski fakultetNiki

NAUNOISTRAIVAKI RAD KAO OSLONACUNAPREENJA UNIVERZITETSKE NASTAVE GEOGRAFIJE

U CRNOJ GORI

SCIENTIFIC RESEARCH AS ADVANCED SUPPORT OF GEOGRAPHY UNIVERSITYTEACHING IN MONTENEGRO

ABSTRACT: The theme that this paper suggests consideration process at least a few questions,but to me, because space is at our disposal, limited to the two related to institutional organizationand the position of teaching and scientific work in geography at the University and our fieldresearch and university teaching geography.

Key words: institutional organization, field research, geography teaching, outdoor edu-cation (school), Niksicko polje, Durmitor.

APSTRAKT: Tema koju u ovom radu obraujemo sugerie razmatranje bar nekoliko pitanja, alimi se, zbog prostora koji nam stoji na raspolaganju, ograniavamo samo na dva koja se odnose nainstitucionalno organizovanje i poziciju nastavnog i naunog rada u geografiji na naem Uni-verzitetu i na terenska istraivanja i univerzitetsku nastavu geografije.

Kljune rijei: institucionalno organizovanje, terensko istraivanje, nastava geografije,kola u prirodi, Nikiko polje, Durmitor.

1. Institucionalno organizovanje i pozicija nastavnog i nauno-istra-

ivakog rada u geografiji na naem Univerzitetu. Polje nauno-istrai-vakog rada u geografiji je veoma iroko, jer obuhvata sve naune disciplinekoje se izuavaju na studijskom programu ove naune oblasti u naoj sredini.Prvo su, kao u svim univerzitetskim geografskim kolama, postavljene fiziko-geografske, a potom drutveno-geografske discipline. Iza njih, ili uporedo sanjima, idu regionalno-geografske i ostale naune discipline: geologija, kartogra-fija kao nauka o geografskoj karti, geografija i informatike tehnologije itd. Upitanju su dakle, discipline koje se u svome razvoju oslanjaju na institucionalnoorganizovanje i unapreenje nastavnog i naunog rada u geografiji. Taj rad je uCrnoj Gori poeo otvaranjem Studijskog programa za istoriju i geografiju naVioj pedagokoj koli u Cetinju 1947. godine. Od tada, pa do 2004. on se, udvogodinjem, trogodinjem i etvorogodinjem trajanju, odvijao kroz studijskeprograme (Istorija i geografija) organizovane na spomenutoj Vioj pedagokojkoli (1947 1963), Pedagokoj akademiji (1963 1977) i Nastavnikom fa-kultetu (1977 1988), koji je preimenovan u Filozofski fakultet 17. maja 1988.godine. Nekoliko godina prije toga, tj. 1981. studijski program o kojem je rijeprerasta u etvorogodinji, i kao takav, radi sve do 2004/05. godine, kada je


2/12

S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave... 124

Socioloka lua IV/1 2010

upisana prva generacija studenata koja je nastavu sluala po pravilima Bolonjske

deklaracije. Ve naredne, 2005/06. godine, geografija se izdvaja u poseban stu-dijski program na kojem se u okiviru (prosvjetno-pedagokog smjera) osnovnihakademskih i specijalistikih studija izuava 38 geografskih disciplina. Jo veibroj disciplina (43) je ugraen i u novi nastavni plan (nadajmo se buduih) spe-cijalistikih studija za zvanja: menader turistike komunikologije, menader uprostornom planiranju, menader ivotne sredine i diplomirani geograf turizmo-log. Sem toga, na ovom programu se od 2008/09. organizuju i postdiplomske, aod ove, 2010/11. godine, i doktorske studije na smjeru prostorno planiranje, aoekujemo da u dogledno vrijeme zaive i oni studijski smjerovi ove vrste, kojesmo, takoe, planirali: metodika nastave geografije, demografija, geoprostorneosnove ivotne sredine i geoprostorne osnove turizma. Tako bi, dakle, studijskiprogram za geografiju stekao veoma povoljno mjesto u domenu organizacije iunapreenja nastave geografije na Filozofskom fakultetu i naem Univerzitetu.

tavie, bio bi to njegov znaajan korak na putu do izrastanja u univerzitetskujedinicu ranga Geografskog fakulteta, recimo.Slian put elimo da se otvori i na podruiju nauno-istraivakog rada u

geografiji na naem Fakultetu. Geografi su tu vrstu rada od pedesetih do deve-desetih godina minulog vijeka vezali za ondanji Odsjek za istoriju i geografijui Katedru ekonomske geografije na Ekonomskom fakultetu u Titogradu (dana-njoj Podgorici) s jedne, i za Geografsko drutvo Crne Gore osnovano 1956.godine, s druge strane. Dokaz za to je, pored ostalog, uspjeno organizovanje viestruno-naunih seminara (za nastavnike i profesore istorije i geografije) i nau-nih skupova (V i XI kongres geografa Jugoslavije) sa kojih su potekli zborniciradova koji predstavljaju vidan oslonac za razvoj naune geografije i unapre-enje univerzitetske nastave geografije u Crnoj Gori. Ilustracije radi, na petomkongresu (1958) saopteno je 12, a na jedanaestom kongresu geografa Jugosla-

vije (1981) 14 radova sa raznovrsnom problematikom ne samo iz fizike, dru-tvene i regionalne geografije Crne Gore. I na ostalim naunim skupovima ovevrste (XII i XIII kongres geografa Jugoslavije) geografi iz Crne Gore su aktivnosudjelovali i u plenarnom dijelu i u sekcijama, gdje su, pored ostalog, razmatraniraniji i savremeni fiziko-geografski, privredno-geografski, nastavni (prisutni uosnovnoj i srednjim kolama i na Univerzitetu), demografski, ekoloki, urbano-geografski, turistiko-geografski i regionalno-geografski problemi Crne Gore. Oovim, i drugim geografskim problemima izraenim na prostoru nae Republike,do sada je napisan prilian broj posebnih izdanja, obimnijih radova i knjiga, ijisu autori: Jovan Cviji, Borivoje . Milojevi, Tanasije Pejatovi, Milisav Luto-vac, Mihajlo Pajkovi, Milorad Vasovi, Jovan Petrovi, Josip Rianovi, MiljanRadovi, Branko Radojii, Pavle Radusinovi, Duan Martinovi, Boidar Pe-jovi, Milenko Pasinovi, Radovan Baki, Slobodan Kasalica, Zdravko Ivanovi,

Mihajlo Buri, Stevan Popovi, Bajo Krivokapi, Vujadin Rudi, Milutin Lje-evi, Stevan Stankovi, orije M. Ostoji, Petko Bokovi, Momilo Lutovac,Marko Kneevi, Dragomir Kiovi, Milovan Jevri, Nikola Lipovac, MiloPerovi, Dragica Mijanovi, Miroslav Doderovi, Maksut Hadibrahimovi i


3/12

125 S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...


drugi stvaraoci. Njima, svakako, treba pridruiti Pavela Apolonovia Rovinskog

i Kurta Haserta, ija se kapitalna dijela ve poodavno koriste u nastavnom inauno-istraivakom radu u oblasti nae geografije.U ove vidove geografskog rada, primijetno se u novije vrijeme ugrauju i

nauno-istraivaki rezultati ostvareni u Institutu za geografiju Filozofskogfakulteta u Nikiu, koji je osnovan 17. maja 1993. godine. Rije je, u stvari, oposlovima koje ova nauna jedinica preduzima na sljedeim podruijima rada:

1.1. Institut je, recimo, na podruju izdavake djelatnosti ostvario zapa-ene rezultate: objavio je (sam i sa drugim izdavaima) od 1994. do ove 2010.godine, 10 univerzitetskih udbenika, prirunika, studija i naunih monografija,to se moe uzeti kao znaajan prilog unapreenju univerzitetske nastave geogra-fije, i nastave geografije u cjelini. To se u nekoliko moe rei i za Godinjak nauni asopis, koji izlazi u izdanju Instituta za geografiju i Geografskog dru-tva Crne Gore. Ako samo pogledamo strukturu posljednjeg broja ovog naunog

glasila, vidjeemo da u njemu dominiraju radovi sa podruija hidrologije ituristike geografije, zatim, prostornog i urbanistikog planiranja, geografijestanovnitva, ekonomske geografije i geografije naselja Crne Gore. Tekstovetakvog, i slinog tematskog usmjerenja, nalazimo i u ostalim brojevima Godi-njaka, i njih uglavnom potpisuju profesori i saradnici ranijeg Odsjeka za isto-riju i geografiju i Katedre za ekonomsku geografiju na Ekonomskom fakultetu uPodgorici, te i ostali afirmisani geografi ne samo iz Crne Gore. Sa takvompraksom treba, dakako, i nastaviti, uz potovanje svih temeljnih vrijednosti nakojima poiva Godinjak, i pri tom posebno afirmisati istraivake rezultatemladih sradnika, angaovanih u nastavi na naem Studijskom programu zageografiju. Na taj nain, mi u stvari, elimo da predstavimo novu generacijustvaralaca, koja e snagom svog naunog pregalatva obezbijediti Godinjakusigurno trajanje, koje on nesumnjivo zasluuje, s obzirom na ulogu koju ima na

planu unapreenja naunog i nastavnog rada u geografiji Crne Gore.1.2. Takvu ulogu dijelom imaju i nauno-istraivaki projekti (Vjetakajezera Crne Gore, Atraktivne zone i lokacije na Crnogorskom primoriju odposebnog interesa za Republiku i Geografska regionalizacija prostora CrneGore), koje je realizovao radni tim Instituta za geografiju od 1999. do 2008.godine. Ve iz naziva projekata se vidi da se u nastavne svrhe najvie mogukoristiti u hidrologiji i turistikoj i regionalnoj geografiji, i to ne samo za izraduseminarskih (studentskih) radova, ve i za raspravu o nekim pitanjima teorijsko-metodolokog karaktera. Tu, prije svega, mislimo na turistiko-geografsku, igeografsku regionalizaciju prostora ta gotovo najvanija pitanja teorije iprakse turistikog i regionalnog razvoja.

1.3. Ostalim, brojnim pitanjima naunog i nastavnog rada u geografiji,posveeni su nauni skupovi (Savremeni problemi nastave geografije, Teo-

rijsko-metodoloki problemi natave geografije i Drutveno-geografski procesiu SR Jugoslaviji i njihova nastavna aktuelizacija), koje je, Institut za geografiju,zajedno sa Geografskim fakultetom Univerziteta u Beogradu, odrao u HercegNovom 1993., 1996. i 1999. godine. I letimian pogled na Zbornik radova i dvi-


4/12



je obimne naune monografije potekle sa spomenutih naunih skupova, uoava

da su tamo zastupljeni lanci i prilozi koji, pored ostalog, obrauju: problemestrunog usavravanja profesora geografije, didaktike osnove nastave geogra-fije, probleme nastave geografije u svijetlu naih naunih skupova, faktoremoderne organizacije nastave u osnovnim i srednjim kolama i na Univerzitetu,stavove uenika o modernizaciji nastave geografije u osnovnim kolama, stanjei inovacije programa geografije na Univerzitetu i u osnovnim i srednjim ko-lama, geografske sadraje o naseljima u obrazovno-vaspitnom sistemu, ireobrazovanje u planiranju, obrazovne i vaspitne vrijednosti nastavnih sadraja ostanovnitvu, metodoloke pristupe u korienju sadrine karata u nastavi geo-grafije, informacijsko optereenje uenika i studenata aktuelnim udbenicimageografije, primjenu PC GLOB-a u obradi nastavnih sadraja iz geografije imnoga druga pitanja sa podruija geografije. Iz ovih pitanja se, oigledno vidi,koliko smo napredovali u svim pravcima nastave geografije, koja, samo ako je

proeta kritinou, moe osposobiti uenike i studente da izgrauju sopstvenevrijednosne sudove o raznorodnim i funkcionalno isprepletanim pojavama ukompleksnoj geografskoj sredini.

Na osnovu, dakle, prethodno reenog, i onog to ovdje nije spomenuto,moemo, pored ostalog, konstatovati:

a) da nauno-istraivaki rad, organizovan u Institutu za geografiju, pred-stavlja vidan oslonac unapreenju univerzitetske nastave geografije i nastavegeografije u cjelini;

b) da, stoga, Institut kao naunu jedinicu, treba institucionalno jaati, i utom smislu, na prihvatljiv nain rijeiti pitanje njegovog statusa i finansiranja uokviru Filozofskog fakulteta i naeg Univerziteta, na kome je nedavno formiranCentar za podrku nauno-istraivakom radu i razvoju, i

c) da sadrajne poslove Instituta (na podruiju izdavake djelatnosti, nau-

no-istraivakih projekata i organizovanja naunih skupova) treba intenziviratiu pravcu jaanja jedinstva naunog i nastavnog rada u geografiji, jer ovjek naj-bolje predaje ono to nauno na terenu istrauje, pa zato, u nastavku razmatra-nja, posebno ukazujemo na znaaj terenskih istraivanja za univerzitetsku na-stavu geografije.

2. Terenska istraivanja i univerzitetska nastava geografije.Terenskeopservacije nikad nijesu bile sporne u naunoj geografiji. Bez oslonca na njih igeografsku kartu naa nauka bi jednostavno iezla. Novine koje se s razlogomuvode u nju, s matematikom i kompjuterskom obradom podataka kao podlogom,nikako ne mogu da zamijene, a pogotovu da potisnu posmatranje prostornestvarnosti golim okom. U stvari, strunjaci irokih naunih pogleda i trezvenogodnosa prema postojeim i novim metodama, uvijek e teiti kombinovanjusvih pristupa i metoda od terenskih osmatranja do kabinetsko-kompjuterske

obrade podataka. Ovog puta mi emo se zadrati samo na terenskim istrai-vanjima i njihovoj ulozi u univerzitetskoj nastavi geografije.

Moramo najprije da posjetimo na glavne vrste terenskih istraivanja (zanamjenu ovog lanka moda je bolje rei terenska osmatranja ili opaanja). U


5/12



naunoj geografiji se uglavnom njeguju ove vrste terenskih istraivanja ili opa-

anja: osmatranja tokom ekskurzija ili marrutna istraivanja, stacionarna osma-tranja na odabranim poligonima, uz mjerenje razvitka odreenih procesa uprirodi, kola u prirodi kao dio geografskog osmatranja i ekolokog doivlja-vanja prostora. S ovim vrstama terenskih istraivanja u tijesnoj je vezi ospo-sobljavanje studenata geografije za odreene vidove kartiranja, skiciranja ifotografisanja, to je svakom geografu potrebno, bilo da postane nastavnik, bilonauni istraiva, bilo prostorni planer ili turistiki radnik.

2.1. Osmatranja tokom geografskih ekskurzija.Svaki itinerer je kori-stan za nastavu geografije. Na svakom putovanju moe se vidjeti neto novo,saznati neto vie o odreenoj pojavi i sakupiti vie utisaka. ak i ako se poslijenekoliko godina putuje istim pravcem, zapaze se neke promjene i procesiznaajni za geografsku stvarnost. Naravno, pojave i problemi se ire kao lepeza,prepliu i zamotavaju gotovo kao paukova mrea ako se putuje kroz prostoresloene geografske strukture. Mislimo na kompleksnu ili pravu geografsku a neneku uu ekskurziju specijalne namjene. Ako se, na primjer, izvodi ekskurzijakroz nizijsku regiju, posmatrai e uoiti antropogeografske pojave koje suovdje sloenije, na neki nain razvijenije i u mnogo emu drugaije nego uplaninskim regijama, gdje se, recimo, nalaze krajevi sloenije geografske stru-kture. Tamo studenti mogu da vide niske, srednje i visoke planine, kraka polja,povri, cirkove, valove, terminalne basene, morene, klisure i duboke kanjonskedoline, povrinske i podzemne krake oblike reljefa, kraka vrela, estavele,mineralne i termomineralne izvore, glacijalna i vjetaka jezera, manje i veerijeke, bogatu i raznovrsnu floru i faunu, nacionalne parkove i ostala prirodnadobra, razbijena sela smjestena po sunanim povrima, kulturno-istorijskespomenike, ostatke tvrava i stare gradove, varoice i vea gradska naselja, turi-stike naseobine na planinama i mnoge druge pojave. Dok se autobus kree, na-stavnik treba da upozorava studente na ove prostorne osobenosti, da objanjavauzroke njihovog nastanka. Naravno, poeljno je da pitanjima podstie studenteda sami zapaaju i objanjavaju poneku od ovih osobenosti, ali je nastavnik ipakprinuen da dri neku vrstu oigledne nastave, jer je oigledno sve to pokazujei objanjava. Poeljno je da se pred svakom izrazitijom geografskom pojavom ina svakoj neobinoj lokalnosti zastane, izae iz prevoznog sredstva, orijentiekarta pomou kompasa i podstakne struni razgovor. Od studenata treba traitida indetifikuju okruujue pojave i da pokuaju da objasne uzroke njihovognastanka na tome mjestu. I u prirodi i u gradu uvijek treba povesti studente nanajpogodniji vidikovac: brdo, vrh ili na visoku zgradu.

2.2. Osmatranja na odabranim poligonima.Najpoznatiji inostrani geo-grafski fakulteti i instituti osnovali su svoje nastavne poligone ili baze znatnoprije pojave monitoring sistema. Takve baze ili poligone ima moskovski Geo-grafski fakultet na Kavkazu, u pustinjskim djelovima Srednje Azije, na polu-

ostrvu Koli i u nekim drugim subpolarnim djelovima Sibira. To su, po pravilu,dobro organizovane i ureene male naseobine za smjetaj studenata i nastavni-ka, s najnunijom opremom za nauna osmatranja, od kojih se neka (naroitometeoroloka) obavljaju tokom itave godine.


6/12



U Crnoj Gori, na alost, nijesu osnivani slini poligoni, i ako bi bili od

koristi i za svjetsku nauku i meunarodne studentske seminare, jer smo zemljatipskog krasa, sloene planinske prirode, veoma privlanog primorija, zemlja ukojoj se proimaju raznolike stare kulture i veoma razliite privredne strukture.Kad je ve tako, onda u naoj Republici i njenim karakteristinim podruijimatreba, svakako, urediti i otvoriti osmatrake poligone, na kojima bi studentimogli dosta da naue o raznorodnim i funkcionalno isprepletanim pojavamasloene geogrfske sredine. Profesori bi prethodno, na odabranim poligonima,kartirali, fotografisali i istraili svaki kutak sagledavane geografske cjeline, i onjoj napisali jezgrovit nauni prikaz, a potom bi, sve to na terenu studentimapokazivali, komentarisali i objanjavali. Naravno, pri tom je moguna podjelaposla i na manje strune grupe studenata koje bi, pod rukovodstvom profesoraili saradnika u nastavi koji imaju odreena iskustva u geografskom istraivanju,radile na poligonima. Bilo bi jo korisnije da se jedan odabrani poligon osposo-

bi i za neku vrstu stalnih osmatranja i mjerenja, ne toliko geomorfolokih kolikometeorolokih, hidrografskih, dendrolokih i dendroklimatolokih, fitocenolokihi drugih. Jer, mi imamo malo visinskih meteorolokih stanica. Stoga nijesmo ustanju da paljivo pratimo i pouzdano prosuujemo o stvarnim, po pravilu vrlobrzim i iznenadnim promjenama vremenskih prilika na velikim nadmorskimvisinama. Otuda bi stalno meteoroloko osmatranje na odabranom planinskompoligonu bilo vrlo korisno i za ira meteoroloka zakljuivanja o planinskimprostorima.

ivimo u vremenu sve veeg zagaivanja vazduha, kisjelih kia koje namdonose otrovne estice i iz udaljenijih industrijskih regiona Zapadne, Centralnei June Evrope, primjene tekih maina za izvlaenje drveta iz planinskih uma,prosjecanje puteva, usjeka i tunela kroz planine, raznovrsnih miniranja oko ovihjavnih radova, hemizacije u poljoprivredi, masovnog kaptiranja planinskih

izvora za seoske vodovode, planiranja izgradnje velikih vodnih akumulacija ukanjonskim dolinama i sl. Sve to izaziva velike promjene u planinskom pro-storu, uz tendenciju sve veeg ugroavanja ivotne sredine. Planine su znatnomanje izloene tom ugroavanju od pitomih kotlina, dolina i gradova. S drugestrane, one imaju i neto veu mo samopreiavanja, naroito vazduha i vode.Ali se zato ruilaki procesi na njima razvijaju burno i ponegdje se ne moguobuzdati tokom niza decenija. Ipak, o svemu tome jo nemamo ozbiljnijih nau-nih osmatranja, ni pouzdanijih naunih rezultata. Stoga bi se na odabranompoligonu mogla organizovati i osmatranja sa mjerenjima, koja bi vremenompruila vrijedne podatke o tome, kako se nabrojeni vidovi ugroavanja ivotnesredine u okolnim dolinama odraavaju na planinsku prirodu, koliko je ugroa-vaju i koliko im ona odolijeva. Neposrednim terenskim osmatranjima zapaamoda se ume naglo sue na naim planinama, da javni radovi rastjeruju ivotinjski

svijet, da se on danas povlai iz svojih prirodnih stanita po visinskim pojasimavegetacije. Sve se to moe osmatrati na jednom planinskom poligonu, recimo.

2.3. kola u prirodi.U Francuskoj se poodavno oragnizuje kola u pri-rodi, prije svega za srednjokolce. Naravno, Francuske kole u prirodi se otvara-


7/12



ju tamo gdje je veoma raznovrsna geografska struktura prostora, gdje uenici

mogu posmatrati vei broj geomorfolokih, hidrografskih, biogeografskih idrutveno-geografskih pojava. Tamo se odvode uenici bar dva puta godinje:zimi da bi doivjeli zimske promjene vremena i pejzaa i da uz redovna preda-vanja upranjavaju skijanje i sankanje, ali u slobodnom vremenu i pod strogomkontrolom nastavnika (classes de neige), zatim, pri kraju drugog polugodita dabi posmatrali bujanje vegetacije i poljske radove i da bi se osposobili za raspo-znavanje biljnih kultura i samonikle vegetacije. Iako se nae kolstvo godinamagui u siromatvu, ipak se ponegdje ine skromni napori za organizovanjenastave u prirodi. Na Ivanovim koritima, u Verui, Sutomoru i Beiima ui-njeno je najvie: ve tridesetak godina tamo se povremeno organizuje nastava uprirodi za uenike pojedinih osnovnih kola u Crnoj Gori tokom petodnevnogboravka. Ima mnogo razloga da se i dio nae univerzitetske nastave geografijeizvodi u kolama u prirodi koje bi se otvorile ne samo na spomenutim, ve i na

drugim geografski interesantnim lokalitetima u Crnoj Gori. Iz takvih kolainternatskog tipa mogla bi se izvoditi svakodnevna marrutna razgledanja i ispi-tivanja okolnog prostora. Ali tada ne treba studentima drati samo predavanja,nego ih pitanjima i ukazivanjima na odreene pojave navoditi da samiidentifikuju i objanjavaju njihov nastanak na tom mjestu. Krajnji smisaoovakvih marrutnih istraivanja jeste da se studenti geografije osposobe zanajvaniji zadatak koji e uvijek imati u svojoj struci: da izotre mo zapaanjai time se osposobe da uoavaju pojave i probleme. To je prvi i kljuni zadataksvekolikog geografskog istraivanja. Drugi je osposobljavanje mladih geografaza nauno objanjavanje nastanka pojava i procesa. Na takvim istraivanjimanastavnik mora navesti studente da neprekidno osmatraju, uoavaju, da glasnoobjanjavaju sve to vide, da se ponegdje i spore sve dok profesor ne procijeniko je u pravu. O trivijalnim, po malo i jadnim pojavama da ne govorimo: na

ovakvim marrutnim istraivanjima iskusan geograf se zapanji kad primijeti danaa gradska omladina nije u stanju da raspozna stabla pojedinog drvea, voa,pojedine biljne vrste, pa i neke vrste domaih ivotinja. Gdje te biljke i ivotinjeive, na kakvom zemljitu, na kojim visinama i ekspozicijama, na kakvimnagibima, gdje se sve lociraju sela i seoske kue, gdje livade i njive sve se tomnogo bolje shvati kad se vidi u prirodi nego na bilo kakvom filmu iligeografskoj karti (8, 63-70).

2.4. Nikiko polje kao izuzetan poligon geografske nastave.U ovompolju, na relativno maloj povrini (66 km), mogu se bolje nego na bilo kojojdrugoj geografskoj cjelini ove vrste kod nas i u svijetu, osmatrati i istraivatibrojne pojave i procesi, a naroito raznovrsni kraki oblici. Oni su ovdje mar-kantno izraeni ne samo zato to kraki procesi djeluju u karbonatnim stijenamaod kraja gornje krede, ve i zbog petrografskih osobina tih stijena i tektonske

strukture terena koji, uz povoljne klimatske prilike, predstavlja prirodne usloveza njihov razvoj. A razvoj je, prema dosadanjem saznanju, zaista impozantan ikad su u pitanju povrinski i kad je rije o podzemnim krakim oblicima. Ima ihgotovo svuda po obodnom dijelu ove prostorne cjeline i po njenom neposre-


8/12



dnom zaleu, poev od ispreplijetane mree ljebova i malih i relativno malih

ulegnua, vezanih za ravne i blago nagnute krenjake povrine, pa do muzgi,griina, bogaza i ljevkastih, karliastih, oknastih i zvjezdastih vrtaa ijim susrastanjem postale uvale, kao poseban stadijum u evoluciji krakog procesa. Tase evolucija, dakle, moe pratiti promatranjem spomenutih, ali i podzemnihkrakih oblika. Rijeju, samo du junog oboda Nikikog polja ima vie od850 ili 96,7% ponora utvrenih u ravni sagledavane cjeline, to je, vjerovatno,jedinstven fenomen u krakom reljefu uopte.

S ovim je povezan fenomen, koji se, takoe, u Nikikom polju moevaljano upoznati i istraivati. To je vodno bogatstvo predstavljeno mnotvomhidrografskih vidova, od kojih se hidrolokom osobenou izdavaja vie od 300vrela i oko 30 estavela. Sve to, opet, zahvaljujui relativno velikoj slivnoj po-vrini (od 1050 km) i geoloko-tektonskim osobinama terena na kome se izvi-ranje i poniranje vode viestruko mijenja od sjeverozapadnog do jugoistonog

dijela polja. U stvari, mijenja se tako to se u sjeverozapadnom dijelu od jakihkrakih vrela formira izvorina elenka rijeke Zete koja du polja povrinskiotie, a potom ponire tamo gdje je nivo krake izdani ispod ravni lokaliteta ukoje voda ponire. Na taj se nain dohranjuje podzemlje i sama izdan do koje jodospijeva 70% padavina izluenih na ovom podruju. Zbog ovako obilnoghranjenja kraka izdan Nikikog polja sadri glavne i ekonomski znaajnekoliine podzemne vode, koja je metodom dubinskog zatvaranja ponora dobrimdijelom usmjerena ka vjetakim akumulacijama tom sloenom i svojevre-meno moda najveem hidroenergetskom objektu podignutom u krasu, po komeje samo u zoni gradnje bilo 858 ponora i itav niz povremenih izvora (3, 184 i185). Tako su, dakle, sauvane znaajne koliine energetski izuzetno vrijednevode, jer svaki m daje 1,24 kW/h elektrine energije. Izgradnjom hidroakumu-lacija nalo se, inae, oko 43% povrine Nikikog polja pod vodom. Time je

bitno izmijenjena predeono-geografska slika ove cjeline unutar koje su nastalekrupne geografske posledice, budui da su poremeeni ravnoteni odnosi nekihprirodnih procesa. Njih ovdje neemo ire obrazlagati zato to im je potrebnoposvetiti obimniji struno-nauni rad, ali emo spomenuti brojne probleme kojimoraju postati predmet istraivanja svih vidova geografskog rada. To su, prijesvega, problemi koji se odnose na prostorne i savremene klimatske promjene, tenegativne i pozitivne posljedice nastale u oblasti poljoprivredne, engetske,industrijske, urbano-demografske i turistike djelatnosti, pa i seizmike aktivno-sti i ugroenosti ivotne sredine. Mi smo se ovim, za geografe uvijek aktuelnimpitanjima i problemima, u nekoliko bavili na jednom drugom mjestu, gdje smoizloili kompleksnost njihovog iskazivanja, pa stoga, i na osnovu predhodnoistaknutog, tvrdimo da je Nikiko polje osoben poligon za sve oblike geo-grafske nastave i terenskih istraivanja (7, 311320).

Polje se nalazi uz sam Fakultet, pa se nastava iz geomorfologije i hidro-geografije, ali i iz drugih geografskih disciplina, gotovo svakodnevno moeizvoditi na samom terenu. Ve na prvim asovima studenti mogu svojim oimada vide sve povrinske oblike krakog reljefa, zatim izvore i vrela, estavele i


9/12



ponore. Samo ovdje oni mogu tokom itave godine da posmatraju pojavljivanje

i iezavanje nekih izvora, nastupanje i povlaenje poplava, zaepljivanje po-nora, efekte navodnjavanja obradivih povrina u krasu i dr. Neke od ovih sezon-skih procesa studenti mogu da mjere, da biljee vrijeme njihovog pojavljivanja iiezavanja, posledice po okruujuu prirodu itd. Nastavnici bi ih najprijeosposobili da uoavaju pojave i procese, potom bi se studenti vjebali za samo-stalno objanjavanje uzroka i posledica odreenih pojava i procesa. Podvlaimoda je Nikiko polje jedinstveno na svijetu po razvijenosti svih krakih oblika,sloenosti hidrografskih pojava i hidromelioracijama u krasu. Stoga trebarazmotriti mogunost otvaranja u Nikiu meunarodnog centra za istraivanje imelioracije krakih terena i obuavanje istraivaa krasa.

2.5. Durmitor kao prirodna laboratorija za osmatranje visokopla-ninskih pojava i procesa. Koliko god je Nikiko polje po svojoj krakoj ihidrogeolokoj prirodi izuzetna geografska sredina, toliko je Durmitor po svo-

jim prirodnim osobenostima izuzetna visokoplaninska cjelina. Rije je naroitoo osobenostima koje su markantno izraene u prostoru dugom 50 a irokom oko20 km. To su, prije svega, jedinstveni geomorfoloki lanovi: kanjonske doline,povri i visokoplaninski greben. Podsjeamo da ova planina, zajedno sa Pro-kletijama, predstavlja najvii i najtipiniji dio naih Dinarida. Uz to i dio koji jeu toku pleistocena imao jau glacijaciju od one koja danas postoji u Alpima.Pod ledom je bila povrina od 230 km, a pod veitim snegom oko 150 km.Drobnjaki supodinski lednik bio je prostran itavih 140 km, tj. gotovo kaoale gleer, inae najvei dananji lednik u Alpima (2, 374). Tu prostranuledniku masu stvarali su, svakako, najvei lednici razvijeni u cirkovima koji sejasno ocrtavaju na istonim, sjeveroistonim i jugoistonim padinama Savinogkuka, ljemena, Kuline i jo nekih vrhova otro izdignutih du dislokacije nakontaktu planinskog grebena s jedne, i Jezerske povri, s druge strane. Upravo

se po ovoj povri razlivala preko oligomiocene litoloke platforme spomenutalednika masa i tako u postdiluvijumu nanijela moan morenski zastor koji je,uz savremene procese, morfoloki oblikovao sasvim drukije od njenog anti-poda Pivske povri na zapadu, prosjeno visoke oko 1500 m. Sa ove, amjestimino i vee nadmorske visine, poele su od kraja miocena da usjecajusvoje kanjonske doline Tara, Piva, Suica, Grabovica, Komarnica i Bukovica.Njihovim definitivnim formiranjem Durmitor je dobio jedinstven vertikalniprofil na kome je, uz izdvojene kanjonske doline, povri i visokoplaninskigreben, posebno uoljiva Tara kao najljepi i poslije Kolorada u SAD najdui(78 km) i najdublji kanjon na svijetu (1300 m). Na drugoj strani, u junoj grupidurmitorskih vrhova, u Vjetrenim brdima, otkrivena je za sada najdublja jamana balkanu (897,5 m), koja, prema miljenu speleologa, moe postati i jedna oddubljih jama u svijetu. Ovo stoga, to su od najvieg do najnieg nivoa planine,

u rasponu od skoro 2000 m relativne visine, prisutne mone karbonatne stijenekoje, uz povoljne klimatske prilike, pogoduju ubrzanom, i kao to se ponavedenom objektu vidi, i dosta odmaklom procesu krake erozije. Dokaz za toje jo i oko 250 ispitanih speleolokih objekata.


10/12



Na prostoru ove, za terenska istraivanja i geografsku nastavu rijetko pri-

vlane i probrane cjeline, nalazi se i mnotvo hidrografskih vidova: rijeka,jezera, movara, bara i izvora ak na visini od 2212 m (Savina voda, jedan odnajviih izvora u krasu za koje se zna u svijetu). Uz ovaj durmitorski raritetistiemo jo jedan: makazasto ukrtene podzemne hodnike kojima voda otie izsjevernog dijela planine u pravcu kanjona Komarnice s jedne, i iz junog dijelau pravcu kanjona Tare, s druge strane. Tako neto moguno je samo u krasu imalo gdje kao na Durmitoru.

Na ovoj planini se jo mogu prouavati i kuriozitetni florni elementi, kojipripadaju grupi od 14 do sada ispitanih umskih zajednica i oko 20 travnih imjeovitih zajednica formiranih preteno na otvorenim stanitima kanjonskihdolina, povri, planinskih padina, cirkova, valova i visokoplaninskih vrhova.Ovdje je, u bogatoj flori planine, zastupljeno i oko 150 vrsta ljekovitog bilja i40 vrsta jestivih gljiva (5, 62). Najzad, zastupljena je i tipina vertikalna biljna

zonalnost koja se izvanredno moe posmatrati iz vie pravaca. Pri tome se jasnozapaa da je ona suta suprotnost vertikalnoj naseljenosti i ovekovoj privre-dnoj delatnosti na ovoj planini, jer ea i mnogoljudnija naselja nijesu razvije-na u zoni niskog kata i relativno blage klime, ve na povri gdje je, uostalom,lociran i abljak najvisoije gradsko naselje na Balkanskom poluostrvu (1450m). To znai da su se i na Durmitoru izdizala i stalna i privremena naselja, pastoga ovdje imamo i jedno od najviih sela u onoj velikoj Jugoslaviji seloBosau, koje pojedinim svojim dijelovima dosee do 1560 m visine (2, 377).Jo veu visinu (2193 m) doseu objekti namjenjeni turistikoj djelatnosti, kojaje takoe razvijena mahom po visoravni i atraktivnim planinskim vrhovima.Tako, dakle, i ova, danas najznaajnija drutveno-ekonomska djelatnost, poja-ava inverziju ekumene na ovoj izuzetnoj planini. A da je zbilja izuzetna, vidise po prikazanim osobenostima zbog kojih je jo 1952. proglaena nacionalnim

parkom, a 1980. godine, zajedno sa Tarom, upisana u listu svjetske prirodnebatine. Stoga smo je i mi ovom prilikom odabrali kao planinu na kojoj se moguizvanredno izvoditi svi vidovi nastavno-naunog rada u oblasti geografije.Uslov zato je da se, recimo, stanica u selu Virku, u kojoj je boravila meuna-rodna speleoloka ekspedicija Durmitor 85, osposobi za ira geografskaistraivanja na prostoru Durmitora. Ta stanica bi se mogla razviti u svojevrsnumonitoring stanicu ili u poligon za stalno nauno osmatranje raznih procesana visokim planinama: meteorolokih promjena tokom godine, pojave usova iurnisa, punjenja i splanjavanja jezera, razoravanja stijena, kretanja sipara,sezone listanja ume i poljskih radova u tri visinske lokalnosti, sezone skijanja,katunskog stoarenja itd. Naravno, studenti i profesori sa nje mogu preduzimatimarrutna osmatranja mnogobrojnih osobenosti ove visoke planine.

** *

Polazei, dakle, od prethodno izloenog mi sada s pravom postavljamopitanje: Kakav tretman terenska nastava ima u novom nastavnom planu koji je


11/12



usvojen na Studijskom programu za geografiju po pravilima Bolonjske de-

klaracije 2004/05. godine? Tada je, za ovaj vid nastave bilo opredijeljeno 360asova rasporeenih po nasatvnim disciplinama i studijskim godinama, sciljem da ih predmetni nastavnici i saradnici realizuju tokom godine u lokalnojgeografskoj sredini i na irem prostoru Crne Gore. To je, u stvari, preuzeto izprethodnog nastavnog plana usvojenog od strane Matine komisije jo 1981.godine, a potom nekoliko puta inoviranog, istina, s tom razlikom to je u tajplan bilo ugraeno ak 490 asova terenske nastave, koji su realizovani naondanjem Odsjeku za istoriju i geografiju Filozofskog fakulteta u Nikiu.Meutim, sada se ti asovi, iako vidno smanjeni u odnosu na prethodni plan,gotovo ne koriste za izvoenje terenske nastave, to je, svakako nedopustivo, sobzirom na ogroman znaaj koji ona ima u naunom i nastavnom radu u geo-grafiji. Stoga bi, ovaj vid geografske nastave morali ugraditi u inovirani nasta-vni plan Studijskog programa za geografiju na nain kako su to svojevremeno

predloili nai ugledni geografi, lanovi Matine komisije, koja je osnovalaOdsjek za istoriju i geografiju u etvorogodinjem trajanju. Ukoliko se, pak, natakav nain ne bude rijeilo ovo pitanje, onda im prije treba uraditi i donijetiPravilnik o godinjoj terenskoj nastavi na Studijskom programu za geografijuFilozofskog fakulteta u Nikiu. Bez toga mi emo teko moi studentima dratiposebne kurseve o brojnim i raznovrsnim geografskim problemima, koji sesamo na terenu mogu istraivati. Ako je tako, treba li jo dokazivati znaajterenskih istraivanja za nauni i nastavni rad u geografiji?

L i t e r a t u r a

Blei, V., Pulevi, V. (1981), Flora Durmitora, Titograd: Nacionalni park Durmitor,

osnove programa razvoja, Institut za drutveno-ekonomska istraivanja.Kasalica, S. (1984), Najkrupnije prostorne promjene i geografske posljedice nastale uNikikom polju i dolini Graanice pod uticajem izgradnje vjetakih akumu-

lacija, Ljubljana: Geographica slovenica, br. 15, Institut za geografiju.Kasalica, S. (1988), Sjeverna Crna Gora, turistiko-geografska studija, Niki: Uni-

verzitetska rije.Milojevi, B. . (1951),Durmitor, regionalno-geografska ispitivanja, Beograd: Zbornik

radova SAN, knj. IX, Geografski institut knj. 2.Radojii, B.(1982), Nikiki kraj, savremene regionalno-geografske transformacije,

Niki: Nastavniki fakultet, posebna izdanja knj. 1.Vasovi, M.(1985),Regionalna geografija, Beograd: Rad.Vasovi, M., Kasalica S. (1993), Terenska istraivanja i univerzitetska nastave geo-

grafije, Beograd: Zbornik radova N XLII, Geografski fakultet Univerziteta uBeogradu.

Vlahovi, V. (1975),Kras Nikikog polja i njegova hidrogeologija, Titograd: Drutvoza nauku i umjetnost Crne Gore, Posebna izdanja, knj. III.


12/12



I z v o r i

Nastavni plan i program Odsjeka za istoriju i geografiju, Filozofski fakultet, Niki1981.

Nastavni plan i program Studijskog programa za istoriju i geografiju, Filozofskifakultet, Niki 2004/05.

Nastavni plan i program Studijskog programa za geografiju, Filozofski fakultet, Niki2005/06.

Poslovnik o radu Instituta za geografiju, Filozofski fakultet, Niki 1993.Izvjetaj o poslovima Instituta za geografiju u 2008 i 2009. godini, Filozofski fakultet,

Niki 2009.

Documents

Kasalica, S., Naucno-Istrazivacki Rad Kao Oslonac Unapredjenja Univerzitetske Nastave Geografije u Crnoj Gori