JOVOVIĆ KOČOVIĆ · akcijska premija u srbiji: drugaČija vrsta zagonetke? miloš božović averČ-dŽonsonov model ponaŠanja regulisanih preduzeĆa bojan ristić znaČaj koriŠĆenja

EKONOMSKEIDEJE I PRAKSA

BROJ 18

KVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKE I POSLOVNE INFORMATIKEEKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U BEOGRADU / BEOGRAD, SEPTEMBAR 2015 WWW.EKOF.BG.AC.RS/PUBLIKACIJE/CASOPISI/EKONOMSKE-IDEJE-I-PRAKSA/ U

OVOM

IZDA

NJU:

ZOLT

ÁN SZ

ÁNTÓ

- IST

VÁN

JÁNOS

TÓTH

// R

ADOV

AN KO

VAČE

VIĆ //

SANJ

A MITI

Ć // M

ILOŠ B

OŽOV

IĆ //

BOJ

AN R

ISTIĆ

// AL

EKSA

NDRA

ZEČE

VIĆ -

TOMI

SLAV

ZEČE

VIĆ //

MILI

CA KO

ČOVIĆ

- MA

RIJA

JOVO

VIĆ

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSAKVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKEI POSLOVNE INFORMATIKE

IzdavačCentar za izdavačku delatnostEkonomskog fakulteta u BeograduKamenička 6, tel. 3021-045, faks 3021-065E-mail:[email protected]

Dekan Ekonomskog fakultetaProf. dr Branislav Boričić

Priprema i štampaČUGURA Print, Beogradwww.cugura.rs

Godina2015.

REDAKCIJA ČASOPISA EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA

Glavni urednik časopisaprof. dr Jakšić Miomir

Urednici časopisaprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Vlade Milicevićdr Saša Veljković, vanr. prof.

Članovi Redakcijeprof. dr Marko Backovićprof. dr Predrag Bjelićprof. dr Božidar Cerovićprof. dr Čedomir Čupićprof. dr Ðorđe Ðukićprof. dr Nikola Fabrisprof. dr Miomir Jakšićprof. dr Nebojša Janićijevićprof. dr Radovan Kovačevićprof. dr Stipe Lovretaprof. dr Vlade Milicevićprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Gojko Rikalovićprof. dr Žaklina Stojanovićprof. dr Siniša Zarićdr Radmila Dragutinović Mitrović, vanr. prof. dr Miroslav Todorović, vanr. prof.dr Saša Veljković, vanr. prof.Svetozar Tanasković– sekretar redakcije

Tehnički sekretarJelena Cvetanović

Kontakt redakcijeTelefon: +381 11 3021 068Faks: +381 11 3021 068e-mail: [email protected]

SADRŽAJ

INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICS AND THE IDEALTYPES OF CORRUPTIONZoltán SzántóIstván János Tóth

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA – POSLEDICE VELIKE EKONOMSKE KRIZE IZ 1929. GODINERadovan Kovačević

IZVOZ I INOVACIJE: PRIMER IZVOZNIKA IZ SRBIJESanja Mitić

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?Miloš Božović

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆABojan Ristić

ZNAČAJ KORIŠĆENJA BAZA PODATAKA U OSIGURANJU PRI MODELIRANJU EKSTREMNIH DOGAÐAJAAleksandra ZečevićTomislav Zečević

DOPRINOS ANALIZE POKAZATELJA FINANSIJSKIH PERFORMANSI OSIGURAVAČA IDENTIFIKOVANJU RIZIKA NESOLVENTNOSTIMilica KočovićMarija Jovović

07

21

69

53

91

125

111

7EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA | BROJ 18 | SEPTEMBAR 2015.

ZOLTÁN SZÁNTÓ1

e-mail: [email protected]

ISTVÁN JÁNOS TÓTH2

[email protected]

INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICS AND THE IDEALTYPES OF CORRUPTION3

ABSTRACT

The paper argues in favour of employing in political science the economic concept of information asymmetry, seeking to show that the mechanisms of information asymmetry among the players on the political market may have negative effects (such as corrup-tion) on the operation of a democratic political system as information asymmetry among economic actors – according to arguments of Nobel prize- winning economists – has on the efficiency of market competition. The paper sheds new light on the phenomenon of adverse political selection (known since Plato's time), and goes on to deal in detail with

1 Professor of economic sociology, co-director of the Corruption Research Center at the Institute of Sociology and Social Policy, Corvinus University of Budapest

2 Senior research fellow, IE – HAS, and co-director of the Corruption Research Center at the Institute of Sociology and Social Policy, Corvinus University of Budapest

3 Our study has been in large part inspired by Abdullah A. Dewan’s essay published in 2006, entitled “Adverse selecti-on and moral hazard in politics.” In elaborating our discussion, we aimed – while also drawing on Dewan’s work – to give an overview of the analytical foundations in which our main arguments are grounded, as well as the experiential consequences of these arguments. The aforementioned essay contains no references; the connections the author makes are presented in a simplified manner, using the conceptual apparatus to describe the political conditions in Bangladesh. The essay, nevertheless, provides an excellent example of how a few simple models of modern econo-mics can be utilized in an effort to better understand specific political phenomena. We owe thanks to János Csák, Gabriella Ilonszki, Pál Juhász, András Körösényi, András Lánczi, György Lengyel, Annamária Orbán , Ákos Szalai, Károly Takács,, as well as the anonymous reviewers of Közgazdasági Szemle [Economic Review, where an earlier ver-sion of the first part of paper was published in Hungarian language], for providing invaluable comments with regards to a previous version of this text. The paper was supported by the EU funded ANTICORRP project (grant agreement no: 290529).

INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICS AND THE IDEALTYPES OF CORRUPTION8the appearance of moral hazard and principal/agent relations in politics. Moreover four idealtypical corruption transactions are explicated in terms of principal/agent/client mod-el: bribery and extortion are described as two different types of agent-client relationship, while embezzlement and fraud as two different types of principal-agent relationship. The paper touches also on the appearance in politics of mechanisms – signalling and screen-ing – that economists suggest for reducing information asymmetry.


According to a generally accepted view in modern political economy, (Barro [1973], Fe-rejohn [1986]), in a democracy, the electoral system has two important functions: firstly, to select competent, law abiding politicians whose primary objective is to serve public interest and to follow the norms (who are, in other words, “well-intentioned,” “honest,” or “upright”), and secondly to discipline elected, law and norm violating politicians who are excessively motivated by their own private interests (and are, in other words, “ill-intentioned,” “deceitful,” and “dishonest”).4 From here on, for the sake of simplicity, we will use the term good politicians in reference to the former case, and bad politicians for the latter.5 Advocates of the aforementioned view, in explaining the situation of bad politicians (on whom they generally tend to focus), mostly use the economics concept of moral hazard: these politicians can find themselves in severe conflict, especially if, instead of serving the collective interests of voters, they pursue their own interests, or those of their family, friends, fellow party members, and business partners. If politicians and civil servants in office fall under (well-founded) suspicion of a "one hand washes the other” situation, they will presumably not be re-elected into office for the following term.

Lack of information, a misleading or false image of the candidates, as well as other simi-lar manipulative manoeuvres, however, can easily distort the mechanism of the electoral system. In consequence, it is difficult to ensure any real guarantee that the elections will indeed result in governance that serves public interest. In other words, during the campa-ign, candidates representing political parties, in the interest of drawing in as many votes as possible, make campaign promises, which are difficult (or impossible) to keep. Often, however, after they are elected, their behaviour takes a radical turn and is no longer in line with their previous promises. Does this mean that voters, indeed, have no choice but to, in a sense, be exposed to moral hazard? In order to offer a more detailed discussion of this question, it seems appropriate to take a closer look at a few simple concepts from microeconomics – or, to be more precise, information economics.

4 This distinction is based on an idea in political economy, whereby the political market – which is a necessity primarily in order to avoid free rider problems as well as to avert externalities and other failures of the economic markets – pro-vides such pure and quasi-public goods, as, for instance, legal certainty, national security, public safety, public educa-tion, public roads, and so on. Citizens cannot (or can only partly) be excluded from the consumption of these goods. At the same time, consumers are not in (or only in partial) rivalry with one another (Johnson [1991], Cullis–Jones [1998]). It would also be advisable to redefine the concept of public interest – according to the now classic reasoning of Mancur Olson – in terms of public goods (Olson [1965]). This approach leads us to the conclusion that we can expect politicians, who are the primary representatives of the supply aspect of the political market, to – in return for the remuneration received – ensure the availability of (quasi-)public goods in society, and thus serve public interest in the wider sense. On the other hand, in his pioneering book An Economic Theory of Democracy, Anthony Downs – who is among the first to examine the operating mechanisms of democratic political systems based on the concepts of economics – points out that, similarly to the players of economic life, politicians too seek to maximize their own power, income and prestige, while the ensurance of public goods (given adequate regulation) becomes a by-product of their pursuit of personal interest (Downs [1957]).

5 This distinction is, of course, as any pure type, a simplification; it embodies two extreme poles of a multi-dimensional conceptual system. At the same time, for the purposes of our argument, applying this distinction appears producti-ve. (Such terminology can also be found elsewhere in the literature: e.g. Fearon [1999], Caselli–Morelli [2004]). A more nuanced analysis, naturally, must take into account more complex cases, such as that of the competent but dishonest politician, or the incompetent but honest politician, etc. In fact, these are the scenarios that lead to the real dilemmas.

INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICS AND THE IDEALTYPES OF CORRUPTION10

THE DISTORTING EFFECTS OF INFORMATION ASYMMETRY ON MARKET COMPETITIONThe precept, whereby market competition always results in social welfare (Pareto effici-ency), is partly based on the assumption that economic processes are equally known to all market players. This scenario is often described as a state of “perfect information,” which follows from the fact that the transaction costs associated with gathering and processing information are, based on the traditional economic models, assumed to be zero. But what happens when the knowledge in question is incomplete? What are the consequences of a situation where market players are able to take on the aforementio-ned costs to differing degrees? According to the response to this question, a situation of information asymmetry develops: one party is in possession of more information than the other while undertaking a certain task. This common and widespread occurrence funda-mentally influences the operation and performance of real markets.6

Literature on information economics discusses the two basic scenarios of information asymmetry in their own merit: 1. adverse selection stands for the consequences of hid-den and false information, 2. moral hazard stands for the – previously unrecognized – hidden motivation that develops after selection. Adverse selection takes place when one of the parties (for example, a car buyer, a loan application evaluator, an employer or a voter) is unable to recognize an important characteristic (for example, well-preparedness, actual intention or level of integrity) of the other party (for instance, a used car seller, a loan applicant, an employee, or a political candidate). As a result of such a case of information asymmetry, the former may fall victim to the deceitful and misleading beha-viour of the latter. It is at this juncture that the mechanism of adverse selection kicks in: morally correct used car sellers, honest loan applicants, trustworthy employees and good politicians become increasingly harder to find.

In George Akerlof’s original example, on the used car market, in a state of economic equ-ilibrium, only low-quality cars (“lemons”) are sold, as sellers dealing in high-quality used cars have already been pushed off the market (Akerlof [1970]). Let us assume that we would like to buy a used car, but we are not sure how to estimate its quality. Only sellers are able to do that, as they are in possession of the information based on which it can be decided with precision whether the given car is a lemon or not. Of course, every seller will insist that the car they want to sell is in excellent condition. Because of the problem of quality uncertainty, however, we will only be willing to pay a price that does not reflect the actual monetary worth of a high-quality used car, but will be higher than the price of a lemon. Thus selling high-quality used cars on the market will be a less and less lucrative business, while lemons will still be worth dealing in. On top of that, dishonest used car sellers – in addition to presenting their lemons as high-quality cars – employ further competition-distorting practices in order to meet their profit goals (for instance, they falsify the speedometer reading, they sell cars that came from an uncertain source,

6 G. Akerlof, M. Spence and J. Stiglitz received the Nobel Prize in Economics in 2001 for their analysis of markets with asymmetric information. They showed, among other things, how information asymmetry led to the failure of eco-nomic markets. The Bekker [2005] volume offers a good overview of their work: Kristóf Madarász and János Vincze writes about Akerlof (pp. 775–786), while András Gömöri writes about Spence (pp. 787–802) and Beáta Farkas about Stiglitz (pp. 803–814).


etc.) Thus, it becomes even more difficult to buy a reliable used car, as opportunism7 becomes a general occurrence.

PROTECTION AGAINST ADVERSE SELECTION AND MORAL HAZARDWhat can honest used car sellers do in order to prevent adverse selection or at least reduce its harmful effects? According to Akerlof [1976], in order to diminish informa-tion asymmetry, it is in the interest of the sellers of high-quality used cars to indicate (signalling) the actual quality of their merchandise, and perhaps also offer a warranty. While this may be an expensive option, this is the only way to increase their chances of selling the cars at a good price.8 Signalling, of course, only works if those involved spend less on it than the profit from the price margin. The theory of signalling in the labour market was first introduced by Spence [1973]. He studied whether, and to what extent, information asymmetry could be decreased between employers and applicants during the hiring process if applicants present documentation attesting to their qualifications (e.g. transcripts, recommendation letters) in order to authentically signal abilities, competence and intentions that the employer is not be aware of.

In order to avoid adverse selection, according to economists, buyers can use a different approach: they can vet sellers (screening) by making an offer that forces them to show their true colours. For instance, by offering a very low price for the merchandise, they can vet out crooked dealers and pay a higher price to the dealer who sells better quality cars. Stiglitz [1977] was the first to use the concept of screening in connection with his analysis of the competition distorting effects of information asymmetry in the insurance market. He modelled a market where insurance companies didn’t have sufficient infor-mation regarding the actual hazard level of their clients, so they tried to reduce hazard by screening their potential clientele.9

Moral hazard develops when players who are difficult to observe and monitor are mo-tivated by a number of factors to behave in the opposite way than we have previously expected. For example, insurance companies have observed the common phenomenon, whereby people’s behaviour significantly changes after signing the insurance agreement (Cullis–Jones 1998). On the one hand, they are less cautious (for example, they are less careful when handling matches after they have taken out fire insurance or drive less cautiously with collision insurance in their pocket). On the other hand, when the damage does occur, they are inclined to exaggerate its extent (for instance, in case of household

7 Behaviour centred on the pursuit of self-interest that is unhindered by legal or moral considerations.8 To be more precise: it is only worth signalling, if it is expensive, otherwise it would be worth to all market players to

engage in (fake) signalling. In information economics, this is known as the costly-to-fake principle (see, for example, Frank [1991] pp. 523– 524).

9 The patterns of signalling and screening that can be expected to appear when efficiency-hindering adverse selection develops can also be described in the terms of a game of incomplete information (Gömöri [2006] p. 792). Such an adverse selection scenario – in the simplest case – has two rational players: a well-informed party and an under-in-formed party. The outcome of this sequential game essentially depends on who makes the first step. While the initial step for the under-informed player is screening, for the well-informed player, it is signalling.

INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICS AND THE IDEALTYPES OF CORRUPTION12fire, a faded rug suddenly becomes a Persian carpet, or, in a collision situation, the value of the damaged car skyrockets). These two scenarios are referred to as ex ante and ex post moral hazard. Such problems also originate from information asymmetry.

Principal-agent relationships constitute a unique scenario of moral hazard, where one party (agent) acts in the interest of the other (principal) (Cullis–Jones 1998). Agents are usually better informed of their own abilities, intentions and actions, since these can never be known or monitored to the fullest extent by the principal. Thus, it becomes possible for agents to exhibit behaviour that goes against the interest of the principal. Let’s take the case of the employer and the employee as an example. After signing the employment contract, the employee – with his or her own interests in view – will exhibit a tendency for slacking off, as the employer, for the most part, is not able to closely observe and monitor his or her work habits.10

THE CONSEQUENCES OF INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICSUsing the concepts of adverse selection and moral hazard to explain political phenome-na – in the most obvious case – presupposes a game of incomplete information between political candidates running for election (agents) and representative voters (principals). In the democratic process of electing agents, the principals would like to support politicians who are competent, serve public interest, as well as follow the law and social norms. The challenge may, of course, inspire a lot of candidates to run in the elections. There will be some among them who are less suitable, even ill-intentioned, which can easily put the mechanism of adverse selection into operation. Good political candidates could be elec-ted instead of bad political candidates only if well-preparedness, suitability and virtues were easy to observe and monitor. Thus, the basic problem is similar to that of used cars: can the misinformed party (voter) ever have precise knowledge of the actual abilities and intentions of the well-informed players (the political candidates)?

This situation constitutes a typical case of asymmetry: the voters can never be perfectly informed about the real abilities and intentions of the political candidates, there will always be some degree of uncertainty with reference to the characteristics of the poli-tical candidates. Furthermore, every candidate will advocate their own excellence and integrity during the campaign. The uncertainty experienced by voters continues to grow. Ill-intentioned candidates – aside from the fact that they deceptively paint a false picture of themselves – will not shrink away from spreading misinformation about the others. Ne-gative campaigning and/or mudslinging begin, during which those involved will influence the outcome of the political race with further manipulative means.11 Honest candidates do not employ this weapon – at least for now – because they have faith in the voters’ well-informedness and sober thinking. These processes, however, will sooner or later

10 Further organization theory-related examples of the principal-agent dynamic with regards to the relationship between shareholders and managing directors can be found in the book entitled Managerial Dilemmas: The Political Economy of Hierarchy (Miller 1992).

11 A negative campaign, of course, does not necessarily imply the dissemination of misinformation. If the two, however, do occur in tandem, the phenomenon of adverse selection can become amplified.


result in the honest candidates being forced out of the race (or a portion of them breaking under the pressure and joining the game of dirty politics).12 Adverse selection, just as it undermines efficient market operation, doesn’t spare the political system either.13

Can well-prepared and honest candidates send out signals that can help voters avoid the harmful consequences of adverse selection? Will these voters be able to screen these can-didates – compelling them to show their true colours? Are there any efficient signalling and screening mechanisms in place – similarly to the economic markets – in the world of politics, which would facilitate a decrease in the aforementioned negative phenomena? Perhaps it is those social norms, conventions and commitments that can play such a role in politics, which signal mutuality, solidarity and a cooperative attitude to voters in a manner that prevents dishonest candidates from employing them. Taking trust-building steps, a safeguarding of honesty and a deliberate commitment to legal (even constituti-onal) restrictions can also improve the situation. Voters – albeit to a limited degree – do have screening methods at their disposal: the collection of proposal coupons (which were not originally intended for screening purposes, but can nevertheless be used as such) or the pre-elections held during US presidential elections, for instance. If we succeeded in vetting out at least a portion of the bad political candidates already at this stage, the situation can improve – although plenty of room still remains for manipulation even in these scenarios.

Moral hazard becomes an issue in politics first and foremost when, following elections, a portion of the candidates assume power and take political control. While exercising power, politicians are increasingly exposed to temptation. One of the greatest temptati-ons is for politicians to use their position in service of their own ambitions instead of the promises they made during the campaign. An even deadlier temptation is for politicians to use their status and influence to their own personal advantage, or to serve the interests of friends, family, or business partners, while gradually forgetting about public interests. If rent-seeking and corruption that originate from moral hazard14 become a political pro-blem, they can soon be expected to closely connect with three important factors of the system of representation: the degree of power, the amount of extra profit, and the length of time spent in office. With regards to this, three empirically testable hypotheses can be formulated: 1. The greater the discretional power of politicians, the bolder they beco-me in using political power to their own ends. 2. The more favourable the rent-seeking

12 It is not difficult to see that, like any race, a political campaign can also be modelled in terms of, for example, the prisoner’s dilemma game. In a state of equilibrium, the dominant strategy of each player will be to use the crooked means of the race, otherwise they will fail.

13 The problem of adverse selection in politics is no novelty; it has been known in political philosophy and science since Plato. In his words: “It is precisely because of this that an honest person doesn’t want to assume the position of a leader for money or any special distinctions: he doesn’t want to accept a salary for his leadership lest he be called a hired worker, nor does he want to benefit in secret from his position as a leader, lest he be called a thief. Nor does he assume the position in return for a distinction, because he is not driven by ambition. Thus, force and punishment are called for if we wish him to take the position of the leader – and this must be why we consider it shameful for someone to volunteer his leadership, instead of waiting to be forced into the role – with the greatest punishment being having to submit to the leadership of a man inferior to him, if he refuses the take on the task himself...” (Plato [1984] pp. 58–59). It is our intention to shed new light on the phenomenon of adverse selection in politics through applying the perspective of economics. In other words, it is not the problem itself that we consider a novelty, but its analytical formulation and the argument that supports it.

14 Of course, the corruption of politicians by the voters can also be a common occurrence (state capture). This situation will not be discussed here, however, as this type of corruption is not a result of the typical information symmetry examined in this paper.

INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICS AND THE IDEALTYPES OF CORRUPTION14opportunities offered by the exercise of political power, the greater the competition for political positions. 3. The longer politicians spend in a position of power, the more severe the problem of moral hazard-related corruption. The fundamental reason behind this is that when politicians become corrupt, the way back to the world of honest politicians becomes difficult. In time, good politicians can also become corrupt, if they cannot resist temptation. Corrupt politicians can generally be expected to sink deeper and deeper into the morass of rent-seeking; it becomes very difficult for them to once again become good politicians. Presumably this is the best justification for setting strict limits on the time policymakers spend in office, thereby preventing the development of undesirable effects that lead to the general erosion of transparency and accountability in the democratic political system.

REPRESENTATIVE DEMOCRACY AS A CHAIN OF PRINCIPAL/AGENT RELATIONS – HIDDEN INFORMATION AND HIDDEN ACTION IN POLITICSThe aforementioned problems can also be discussed in detail as embedded in the more general aspects of representative democracy – mainly in relation to voluntary represen-tation and delegation of power (Strom [2001]). The delegation of power is an important and necessary characteristic of modern governance. It is primarily the limited nature of performance and competence as related to political decision making, as well as the general problems associated with social choices and collective actions,15 that justify the delegation of power in its many forms in a parliamentary democracy. In the representative system, a unique chain of power delegation develops.16 Power is delegated 1. by voters (as principals) to the elected representatives (as agents), 2. by the elected representati-ves (as principals) to the prime minister (as agents), 3. by the prime minister and his or her cabinet (as principal) to the members of government (as agents), 4. by the members of government (as principals) to state officials, civil servants and their offices (as agents). From the perspective of modern political economy – just as it is indicated by the desi-gnated labels in parentheses – these relations can also be interpreted in the contexts of the principal-agent model. And from this, we can clearly conclude that in the chain of power delegation – as a result of information asymmetry – the possibility of adverse selection and moral hazard must continuously be taken into account. Put in the terms of the theory, the sovereignty of the people means that, in the chain of delegating power, the

15 One of the most general problems of social decision making is usually articulated in terms of preference aggregation: what mechanisms have the capacity for generating social preferences (“will of the people”) from individual preferen-ces? What are the contradictions inherent in democratic (e.g. majority-based) voting processes? According to Nobel Prize-winning economist Kenneth Arrow’s famous Impossibility Theorem, there is no social choice function which simultaneously satisfies the requirements of completeness, Pareto optimality, transitivity, independence from irrelevant alternatives and non-dictatorship (Arrow [1951]). The most comprehensive problem stemming from collective action situations, which we had brought up earlier in justifying the necessity of the political market, is the free-rider pheno-menon that occurs during the production and consumption of (quasi-)public goods (Olson [1997]).

16 We will not embark on a detailed discussion of Sen’s Paradox, a phenomenon known from social choice theory, according to which the delegation of power will necessarily lead to paradoxes. Amartya Sen, Nobel Prize winning economist, showed that if the power of decision is decentralized, hierarchies will not be able to simultaneously satisfy the basic requirements of completeness, Pareto optimality, transitivity, and minimal delegation of power (Sen [1983]). This leads to a loss of efficiency or increased (adverse) selection.


final principals are the people.17 The final group of agents, however, will comprise state officials, civil servants and their offices, while the other players occupy the roles of both the principal and the agent.

Based on our previous argument, the delegation of power in all its forms inherently conta-ins the risk that agents will not reliably follow the interests of the principal. If the agent’s preferences and incentives are not in (complete) harmony with the principal’s interests, the delegation of power will result in an agency problem (in theory) at every point of interaction in the abovementioned chain. Such divergence in preferences and incentives can especially become severe in a case of information asymmetry – to the advantage of the agent. In a hidden information scenario, the principal is not fully aware of the abilities and preferences of the agent, and – as we have previously seen – this can lead to the development of adverse selection; the principal will chose the wrong agent.18 In such circumstances, there is a great chance that voters will choose the wrong representative, representatives will choose the wrong prime minister and cabinet, the prime minister and his or her cabinet will choose the wrong members of government, and government members will choose the wrong state officials and civil servants. In case of hidden ac-tion, however, the principals is not able to precisely observe the behavior of the agents, and this leads – as we have pointed out before – to the proliferation of moral hazard; the preferences and opportunities of the selected agent can be directly opposite of the interests of the principal. In such a situation, there is considerable chance that represen-tatives will go against the interests of citizens, the prime minister and his or her cabinet will go against the interest of the representatives, with a similar dynamic down the line between the members of government on one side and the prime minister and his or her cabinet on the other, between state officials and civil servants on one side and members of government on the other. Based on the above, it can be stated that when (re-)planning political institutions and systems of incentive, the harmful effects of adverse selection, moral hazard and the principal-agent problem must also be taken into consideration.19 If, however, we are aware of these risks, we have a better chance for preparing solutions for minimizing these negative effects, for introducing the possibilities of signaling and screening to political institutions.

BRIBERY, EXTORTION, EMBEZZLEMENT, AND FRAUD – THE IDEALTYPES OF CORRUPTION20

The definition of the idealtypes of corruption is based on the principal-agent-client mo-del.21 In the model, the agent (ex.: an official who issues construction permits) is entru-

17 This is similar to the way economists like to refer to the principle of consumer sovereignty.18 Max Weber wrote on the subject of bureaucratic power: “Those subject to rule – as they are not experts – can only

become aware of the qualities of those appointed to office based on acquired experience and in hindsight.” (Weber [1978] p. xxx)

19 These phenomena can easily bring to life the various mechanisms of “exit” and “voice” – in accordance with Hirschman’s [1990] classic reasoning – insofar as those concerned perceive these phenomena as indicating a decline in the performance of political institutions.

20 For a more detailed explication of the idealtypes in terms of directed graphs see Szántó-Tóth-Varga [2012]21 See Lambsdorff [2007: 62-65]. For other applications of the principal-agent-client model to corruption see for exam-

ple: Klitgaard [1991], Szántó [1999], and Andvig-Fjeldstad [2000].

INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICS AND THE IDEALTYPES OF CORRUPTION16sted with power by the principal (ex. local government). During this process, the principal delegates certain tasks to the agent, determines the formal rules according to which the tasks are to be performed, and offers remuneration to the agent for completing the tasks, who, in return, remains loyal to the principal, which means s/he performs the tasks in accordance with the rules that have been laid out. The agent will expectably respond to the client’s needs within the specified framework, for example, an application for a construction permit.

Corruption takes place when one of these players (in most cases the agent) breaks the ru-les out of self- interest, thereby hurting the interest of the other players (in most cases the interest of the principal and/or the client). Based on the information asymmetry between the actors, four idealtypes of corruption can be distinguished in the principal-agent-client model (Lambsdorff 2007: 18-19). It seems an obvious step to differentiate, within these four pure types, two subtypes of corruption relationships, between the principal and the agent on the one hand, and between the agent and the client on the other – and based on this, distinguish between bribery (A), extortion (B), embezzlement (C), and fraud (D). Klitgaard (1991: 50) refers to the former two types as external corruption and to the latter two as internal corruption.

A. In the case of bribery, the client – as the initiator of the corruption transaction – acts as the briber and offers a bribe to the agent. In return, the client procures an ad-vantage in an illicit manner (for example, obtains an unauthorized permit or avoids the disadvantageous consequences of a legal transgression), which s/he couldn’t do otherwise.

B. Extortion occurs when the agent (extorter) – as the initiator of the corruption transac-tion – uses his/her power to coerce money (or other benefit) out of the client (extor-tee). The client must pay for the service (or for the expediation of the procedure), for which s/he would otherwise be legally entitled to. The agent, however, exerts threats, coercion or even aggression in order to get the client to pay.

C. We consider two corruption scenarios within the framework of the principal-agent relationship. One of these is embezzlement (or misappropriation). This is an action initiated by the agent (embezzler), whereby s/he (partially or wholly) appropriates the asset or the right of disposal entrusted to her/his care, and disposes of these as her/his own. In this transaction, the agent (embezzler) inflicts a loss on the principal.

D. The fourth idealtype of corruption is fraud, where the agent, by increasing the in-formation asymmetry, employs hidden action to obtain an advantage. Alternatively, the agent can also actively conceal information from the principal (for example, by forging documents, manipulating information, or other methods).

Naturally, there are numerous other possibilities for classification in relation to the phe-nomenon. One of these (Lambsdorff 2007: 20) entails an examination of whether it is the briber or the bribee that obtains a greater advantage during the transaction. This is largely dependent on which party has a stronger bargaining position. If the briber realizes a greater advantage, this is referred to as “clientilist” corruption. If, on the other hand, the corruption transaction results in greater advantage for the bribee, we speak of “patrimoni-


alist” corruption. Another possibility is to distinguish between petty and grand corruption, where the differentiation is based on the size of the bribe. Political and administrative corruption are differentiated based on whether the dominant actors are politicians or public officers.

CONCLUSIONIn modern political economy, according to a widely accepted view, it is those political in-stitutions that provide the incentive for an adequately functioning political system, which can limit moral hazard, corruption and rent-seeking, as well as support transparency and the accountability of elected politicians and civil servants (Ferraz–Finan [2009]). Political institutions, however, can only offer a partial explanation for the differences in the quality of government between various countries, and between different from one time period to the next. According to another approach – which can be thought of as compatible with the previous stance – the quality of policymaking depends on the competence and decency of the political class (Besley [2006]).22

There are increasing empirical research findings in support of the hypothesis, according to which, political leaders (in addition to the political institutional system and political culture) also play an important role in the formulation of competent politics and, thro-ugh that, the socioeconomic performance of the given country (in the wider sense of the word). Caselli and Morelli [2004] have shown that it is important to understand the factors that increase the “supply” of bad politicians. From these – according to their analysis – the expected size of extra profit associated with the given political position and the inadequacy of information about the candidates play a crucial role.

When do members of the economic elite engage in competition for political positions, which they regard as an alternative to lobbying? This is the question Gehlbach and So-nin [2003] ask in their study. According to their analysis, there is a greater chance for the exploitation of public office for personal gain if a politician comes from the business world. Furthermore, this is a phenomenon that occurs more in developing countries.

In their international comparative study, Jones and Olken [2005] explore the effects of unexpected events in political leadership on economic performance. In analyzing changes in economic policy related to the death of national political leaders in office, they have concluded that there is a close link between the personal qualities of political leaders and economic growth. While in authoritarian political systems, this connection is even stronger, this effect is clearly evident in democratic political systems as well.

The models of moral hazard have been elaborated by the classic scholars of modern political economy, who examined ways in which the activities of politicians could be contained primarily in association with elections. Based on the above, however, it seems that theoretical and empirical research that, in explaining the performance of a political system, focuses on the players – their characteristics, motivations, and the mechanisms of their election – is gaining ground. Certain concepts and models of modern economy

22 According to yet another defining point of view, political culture (values, norms, traditions) also plays a decisive role.

INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICS AND THE IDEALTYPES OF CORRUPTION18are also well suited for these analyses – as we hope to have satisfactorily shown in our discussion.23

REFERENCESAKERLOF, G. [1970]: “The Market for ‘Lemons’: Quality Uncertainty and the Market Mechanism.” The Quarterly Journal of Economics, 84. pp. 488–500.

AKERLOF, G. [1976]: “The Economics of the Rat-race and other Woeful Tales.” The Qu-arterly Journal of Economics, 90, pp. 599– 617.

ANDVIG,J.C.-FJELDSTAD,O.H. . [2000]: Corruption. A review of contemporary research. NUPI Report No. 268. Oslo: Norwegian Institute of International Affairs.

ARROW, K. [1951]: Social Choice and Individual Values. Wiley, New York.

BARRO, R. [1973]: “The Control of Politicians: An Economic Model.” Public Choice, 14. pp. 19–42.

BEKKER, ZSUZSA (ed.) [2005]: Közgazdasági Nobel-díjasok, 1969–2004 [Nobel Lau-reates in Economics 1969-2004]. KJK–Kerszöv, Budapest.

BESLEY, T. [2006]: Principled Agents? The Political Economy of Good Government. Oxford University Press, Oxford. CASELLI, F.–MORELLI, M. [2004]: “Bad Politicians.” Journal of Public Economics, 71. pp. 829–53.

CULLIS, J.–JONES, P. [1998]: Public Finance and Public Choice. Oxford etc.: Oxford University Press.

DEWAN, A. A. [2006] “Adverse Selection and Moral Hazard in Politics.” The Daily Star, January http://www.thedailystar.net/2006/01/01/d60101020322.htm.

DOWNS, A. [1957]: An Economic Theory of Democracy. Harper, New York.

23 This is not to say, of course, that political phenomena should be examined exclusively through economic concepts and models. The analogies used here also have notable limits: it is obvious, for instance, that policymakers – or politicians – can regulate the economy much more effectively than market players. In fact, policymakers may even be able to change the rules of the electoral system. Another important difference is that the odds for the substitutability of the offered product/service are also very different in the political and economic markets. The similarities and differences of market entry in the sphere of politics and the world of economics might also be worth examining in detail. With respect to the productivity and limits of applying economics to questions of political science, Albert Hirschman writes the following in his book Exit, Voice and Loyalty: “… it is my hope that I have succeeded in showing political science scholars the usefulness of economic concepts, and to economists the practicability of political concepts. Such mutua-lity has been absent from the interdisciplinary literature of recent times.” (Hirschman [1990] pp. 26–27, italics taken from the original.) In accordance with this, there is certainly more to the relationship of economics and political scien-ce, than examining ever newer political (and social) phenomena with the help of economic models, while advocating the omnipotence of the economic approach.


FEARON, J. D. [1999]: “Electoral Accountability and the Control of Politicians: Selecting Good Types versus Sanctioning Poor Performance.” In: Przeworski, A.–Stokes, S. C.–Ma-nin, B. (eds.): Democracy, Accountability, and Authority. Cambridge University Press, Cambridge.

FEREJOHN, J. [1986]: “Incumbent Performance and Electoral Control.” Public Choice, 50. pp. 5–25.

FERRAZ, C.–FINNAN, F. [2009]: “Motivating Politicians: The Impacts of Monetary In-centives on Quality and Performance.” http://www.econ.ucla.edu/ffinan/Finan_MPolitici-ans.pdf.

FRANK, R. H. [1991]: Microeconomics and Behavior. McGraw-Hill, New York.

GEHLBACH, S.–SONIN, K. [2003]: “Businessman Candidates: Special Interest Politics in Weakly Institutionalized Environments.” http://cniss.wustl.edu/workshoppapers/sonin-paper.pdf.

GÖMÖRI, ANDRÁS [2005]: “A. Michael Spence.” In: Zsuzsa Bekker (ed.): Köz-gazdasági Nobel-díjasok, 1969–2004 [Nobel Laureates in Economics 1969-2004]. KJK–Kerszöv, Budapest, pp. 789–802.

HIRSCHMAN, A. O. [1990]: Exit, Voice, and Loyalty. Responses to Decline in Firms, Organizations, and States. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

JOHNSON, D. B. [1991]: Public Choice. An Introduction to the New Political Economy. Mountain View, California: Mayfield Publishing Company.

JONES, B.–OLKEN. B. [2005]: “Do Leaders Matter? National Leadership and Growth since World War II.” Quarterly Journal of Economics, 120. pp. 835–864.

KLITGAARD, R. 1991. Controlling Corruption. Berkeley etc.: University of California Pre-ss

LAMBSDORFF, J.G. 2007. The Institutional Economics of Corruption and Reform Theory, Evidence and Policy. Cambridge: Cambridge University Press

MILLER, G. J. [1992]: Managerial Dilemmas. The Political Economy of Hierarchy. Cam-bridge etc.: Cambridge University Press.

OLSON, M. [1965]: The Logic of Collective Action. Public Goods and the Theory of Gro-ups). Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

PLATO [1984]: “Állam” (English title: “The Republic”) Book 1, section 347 c. In: Platón összes mvei [The Complete Works of Plato], volume II. Európa Könyvkiadó, Budapest.

SEN, A. [1983]: “Liberty and Social Choice.” Journal of Philosophy, 80. pp. 5–28.

INFORMATION ASYMMETRY IN POLITICS AND THE IDEALTYPES OF CORRUPTION20SPENCE, A. M. [1973]: “Job Market Signaling.” The Quarterly Journal of Economics, 87. pp. 355–374.

STIGLITZ, J. [1977]: “Monopoly, Nonlinear Pricing, and Imperfect Information: The in-surance market.” Review of Economic Studies, 44. pp. 407–430.

STROM, K. [2001]: “Agency and Parliamentary Democracy.” http://weber.ucsd.edu/~kstrom/Agency.htm.

WEBER, M. [1978]: Economy and Society. An Outline of Interpretive Sociology. Berkeley etc.: University of California Press.

SZÁNTÓ, Z. 1999. Principals, Agents, and Clients. Review of the Modern Concept of Corruption. The European Journal of Social Science Research, 12(4), pp. 629-632.

SZÁNTÓ,Z.-TÓTH,I.J.-VARGA,SZ. [2012]: The social and institutional structure of corruption: some typical network configurations of corruption transactions in Hungary. In: Vedres,B.-Scotti,M. (eds.): Networks in Social Policy Problems. Cambridge etc.: Cam-bridge University Press, pp. 156-176.


RADOVAN KOVAČEVIĆ1

[email protected]

JEL CLASSIFICATION: F18, F6, F10, E23.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA – POSLEDICE VELIKE EKONOMSKE KRIZE IZ 1929. GODINE

APSTRAKT

Cilj ovog rada jeste da ukaže na posledice Velike depresije iz 1929. godine na svetsku trgovinu i industrijalizaciju jugoslovenske privrede. Uslovi u kojima se razvijala međuna-rodna trgovina u periodu od 1921. do 1929. godine (slobodna trgovina i zlatno važenje) predstavljali su stimulativan okvir za uspon kapitalističke privrede. Veliku depresiju koja je počela 1929. godine obeležila je snažna protekcionistička trgovinska politika. Zemlje su se utrkivale u podizanju carina, uvođenju kvota i devizne kontrole, sve sa ciljem da smanje potrošnju uvoznih proizvoda, što je dovelo do velike kontrakcije svetske trgovine. U granicama Jugoslavije posle Prvog svetskog rata zatekli su se kapaciteti uvozno-sup-

1 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA22stitutivnog tipa. U nameri da se dalje razvije ono što je zatečeno, država je nesvesno podržala uvozno-supstitutivnu industrijalizaciju. Dalekosežne posledice ovog razvojnog obrasca će se osećati ne samo u međuratnom periodu već i u godinama posle Drugog svetskog rata.

ABSTRACT

The aim of this paper is to analyze the effects of the Great Depression of 1929 on the world trade and industrialization of the Yugoslav economy. Conditions under which devel-oped international trade in the period from 1921 to 1929 (free trade and golden validity) was stimulated for the rise of the capitalist economy. Great Depression that began 1929 was marked by strong protectionist trade policies. The countries have been competed in increasing tariffs rates, introducing of quotas and exchange controls, in order to reduce the consumption of imported goods, which led to a strong contraction of world trade. In the Yugoslav economy after the First World War, the import-substitution capacities was found. In order to further develop what was found, the state has unwittingly endorsed import-substitution industrialization. The far-reaching consequences of this pattern will be felt not only in the interwar period, but in the years after World War II.

KLJUČNE REČI:VELIKA DEPRESIJA, SVETSKA TRGOVINA, PROTEKCIONIZAM,UVOZNO-SUPSTITUTIVNA INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLAVIJE

KLJUČNE REČI:GREAT DEPRESSION, WORLD TRADE, PROTECTIONISM,IMPORT-SUBSTITUTION INDUSTRIALIZATION OF YUGOSLAVIA


1. UVODNE NAPOMENEEkonomska kriza iz 1929. godine ili Velika depresija, kako se u literaturi često označava, dovela je do znatne redukcije svetske trgovine i rasplamsavanja protekcionizma. Sma-tralo se da protekcionističke mere mogu sprečiti porast nezaposlenosti. Međutim, protek-cionizam je doveo do smanjivanja svetske trgovine, a nije sprečio širenje nezaposlenosti. Usledio je i preokret u tokovima kapitala: umesto ranijeg toka od razvijenih zemalja prema zemljama u razvoju, kapital je počeo da se kreće od nerazvijenih prema razvijenim zemljama.

Svetska agrarna kriza, koja se rasplamsala 1926. godine, prouzrokovala je proizvodne i finansijske probleme u Jugoslaviji i pre 1929. godine. Teškoće nisu dozvolile da se pre-duzimaju određene mere u pravcu industrijalizacije privrede. Kriza iz 1929. samo je po-držala već oformljenu tendenciju smanjivanja jugoslovenskog izvoza, tako da se inicijalni udari ove krize nisu značajnije osetili u našoj privredi. To je uspavalo nosioce ekonomske politike, zbog čega je izostalo brzo reagovanje na izmenjene okolnosti u svetskoj privredi. Time se može objasniti i posezanje za liberalnom merom u nevreme, kao što je to bilo uvođenje konvertibilnosti dinara u junu 1931. godine (čuvenih 100 dana konvertibilno-sti). Umesto da se prikloni umerenoj intervenciji u privredi, država se odrekla intervencije kao mere aktivne trgovinske politike. Nagli pad jugoslovenskog izvoza desio se 1932. godine, kad je vrednost izvoza prepolovljena u odnosu na 1931. godini2. Zbog toga je za nas ovo bila glavna krizna godina, dok je za ostatak sveta ova godina predstavljala poslednju kriznu godinu. Uticaj Velike depresije u našoj privredi se osećao sve do početka Drugog svetskog rata. Okolnosti su sprečile preduzimanje industrijalizacije zemlje tokom kriznog perioda, a ni struktura izvoza se nije značajnije promenila.

Ostatak rada je organizovan na sledeći način. U drugom delu ispituju se tendencije svet-ske trgovine i proizvodnje u međuratnom periodu. U trećem delu se obrađuje protekcio-nizam i njegova uloga u kontrakciji trgovine. Četvrti deo ispituje performanse finansijskog sektora i pad svetske trgovine. U petom delu se analizira zaštitna politika i međunarodno kretanje kapitala posle Velike depresije. U šestom delu razmatramo oporavak industri-je posle Velike depresije, a u sedmom globalizaciju i regionalizaciju svetske privrede u međuratnom periodu. U osmom delu se analizira spoljna trgovina zemalja jugoistočne Evrope i uloga Nemačke, a u devetom spoljna trgovina Kraljevine Jugoslavije i industrija-lizacija jugoslovenske privrede.

2. TENDENCIJE SVETSKE TRGOVINE I PROIZVODNJE U MEÐURATNOM PERIODUPromene u kretanju svetske trgovine i svetske proizvodnje u međuratnom periodu odra-žavale su nestabilnost u međunarodnim ekonomskim odnosima tog razdoblja. Posle zavr-šetka Prvog svetskog rata usledilo je obnavljanje tokova međunarodne robne razmene, uz oživljavanje kretanja kapitala. Uspon trgovine tekao je do 1929. godine, mada je pojava

2 Pertot (1971), str. 69.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA24svetske agrarne krize i pre toga uticala na pad cena poljoprivrednih proizvoda, a to se odrazilo na vrednost trgovine. Dramatičan pad svetske trgovine usledio je kao posledica Velike depresije i zaštitne politike. Protekcionističke mere su došle do punog izražaja u nastojanju da se spreči pad cena poljoprivrednih proizvoda, a zatim i da se zaštiti in-dustrija od konkurentnih uvoznih proizvoda. Oporavak svetske trgovine registruje se od 1934. godine, a njegov vrhunac je dostignut 1937. godine. Promene su naročito uočljive ako se uporedi kretanje svetske trgovine u toj godini sa 1913. i 1929. godinom. Kretanje svetske trgovine po vrednosti i obimu prikazuje se u tabeli 1.

Međunarodna trgovina se u dugom vremenskom periodu od 1815. do 1914. odvijala u okruženju bez značajnijih potresa, što je omogućilo njen kontinuiran razvoj. Povremene ciklične krize nisu značajnije remetile razvojni trend. Na vidan napredak svetske trgovine ukazuje Sava Obradović navodeći da je svetski izvoz porastao od 550 miliona dolara u 1820. na 20 milijardi dolara 1913. godine (porast od 36 puta), dok je u razdoblju 1868-1913. vrednost svetskog izvoza povećana od 4.979 miliona dolara na 19.800 miliona dolara (porast od 4 puta) 3. Prema podacima tabele 1. svetski izvoz 1900. godine iznosio je 10,1 milijardu dolara, dok je 1913. dostigao nivo od 19,5 milijardi dolara, što je skoro duplo veća vrednost. U istom razdoblju vrednost izvoza industrijskih proizvoda je dupli-rana (od 4 milijarde dolara iz 1900. na 8 milijardi dolara 1913.).

Posle završetka Prvog svetskog rata 1918. godine, registrovana je kraća privredna kriza 1920. godine. Zatim je usledio period do početka Drugog svetskog rata, koji se sa sta-novišta razvoja svetske trgovine može podeliti na dva razdoblja. Prvo, koje se proteže od 1921. do 1929. godine, odlikuje se porastom svetskog izvoza od 19,7 milijardi dolara iz 1921. na 33 milijarde dolara 1929. godine. Zatim je izbila Velika ekonomska kriza u jesen 1929. godine, čiji se produženi uticaj na svetsku trgovinu osećao do 1932. godi-ne, kad je svetski izvoz dostigao najniži nivo u međuratnom razdoblju od 12,7 milijardi dolara (tabela 1).

3 Obradović (1962), str. 110.


TABELA 1: SVETSKI IZVOZ I SVETSKA PROIZVODNJA, 1900-1938. GODINE

u milionima dolara i procentima

VREDNOST U MILIONIMA DOLARA

INDEKSI, 1929=100

VREDNOSTKOLIČINA (KVANTUM INDEKS)

SVETSKA INDUSTRIJSKA PROIZVODNJA,

1929=100GODINA UKUPNOINDUSTRIJSKI

PROIZVODIOSTALI

PROIZVODIUKUPNO UKUPNO

1900 10.100 4.000 6.100 30 44 38

1913 19.500 8.000 11.500 60 74 64

1921 19.700 8.200 11.500 60 58 52

1922 21.700 9.000 12.700 67 66 64

1923 24.500 9.900 14.600 75 69 69

1924 27.400 10.900 16.500 82 75 71

1925 31.400 12.700 18.700 95 80 79

1926 29.800 12.200 17.600 90 83 83

1927 31.400 13.000 18.400 95 91 88

1928 32.709 13.900 18.800 100 95 93

1929 33.000 14.600 18.400 100 100 100

1930 26.300 11.800 14.500 80 93 90

1931 18.700 8.400 10.300 57 84 81

1932 12.700 5.400 7.300 40 71 71

1933 14.700 6.300 8.400 45 73 79

1934 18.800 8.000 10.800 57 76 88

1935 19.500 8.600 10.900 60 80 100

1936 21.100 8.900 12.200 65 83 117

1937 25.800 11.100 14.700 80 94 129

1938 22.700 10.300 12.400 70 89 119

Izvor: UN, International Trade Statistics 1900-1960, May 1962.

Prosperitet svetske privrede u periodu od 1924. do 1929. godine nije mogao da prikrije nesklad između dinamičnog uspona svetske proizvodnje i ograničenih apsorpcionih mo-gućnosti svetskog tržišta. Ove protivrečnosti su se širile, uz otežan i usporen razvoj poljo-privrede. Nejednak tempo razvoja svetske privrede produbljivao je jaz između razvijenih i nerazvijenih zemalja.

Uslovi u kojima se razvijala međunarodna trgovina u periodu od 1921. do 1929. go-dine (slobodna trgovina i zlatno važenje) predstavljali su stimulativan okvir za uspon kapitalističke privrede. Mada se temeljila na liberalnim osnovama, privredna ekspanzija je u tržišnom tkivu iznedrila kartelsko ponašanje, koje je sublimiralo pojavom kartelskih cena. Naduvavanje cena proisteklo iz kartelskih sporazuma doprinelo je rastu berzanskih indeksa, koji su se naglo stropoštali oktobra 1929. godine. Rast cena proizvoda i usluga jednim delom je doprineo bržem napredovanju svetskog izvoza u odnosu na proizvodnju.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA26Vodeći izvoznici u svetu 1913. godine, preko relativnih udela, bile su sledeće zemlje: Engleska-15,6%, SAD-12,8%, Nemačka-12,1%, Francuska-6,7%, Holandija-6,2%, Rusija-3,9% i Belgija-3,6%.4 Učešće posmatranih zemalja pokriva oko 60% svetskog izvoza u posmatranoj godini. Udeli pojedinih zemalja u svetskoj industrijskoj proizvodnji 1913. godine bili su raspoređeni na sledeći način: SAD-32%, Velika Britanija-13,6%, Nemaćka-14,8%, Francuska-6,1%, Rusija-8,2%, ostale razvijene zemlje-17,8% i ostale zemlje-7,5%.5

Iako je dolarska vrednost svetskog izvoza 1921. bila skoro ista kao i vrednost iz 1913. godine, kvantum indeksi pokazuju da je obim svetskog izvoza iz 1913. dostignut tek 1924. godine. Mada je vrednost izvoza 1924. godine dostigla 27,4 milijarde dolara (sko-ro 8 milijardi dolara više nego 1913.), ovaj rast se pre svega duguje porastu cena, koje su, po oceni Save Obradovića, u međuvremenu porasle za oko 30%6. Obradović smatra da je 1924. godine zaustavljena inflacija u evropskim kapitalističkim zemljama, tako da se rast svetskog izvoza do 1929. godine, kad je dostigao rekordni iznos od 33 milijarde dolara, uglavnom ostvarivao po relativno stabilnim cenama. Snažna privredna ekspanzija i razmah slobodne trgovine su prekinuti 1929. godine, a to se izrazilo u padu vrednosti svetskog izvoza od 33 milijarde dolara iz 1929. na samo 12,7 milijardi dolara 1932. godine, što je bila 60% manja vrednost. Pošto je, prema podacima tabele 1, kvantum in-deks svetskog izvoza u tom periodu opao za 29%, preostali deo pada vrednosti svetskog izvoza duguje se deflaciji. Iz toga se nameće ocena da je smanjivanje vrednosti trgovine nastalo većim delom zbog smanjivanja cena. Dramatičan pad izvoznih cena desio se neposredno posle 1929. godine, tako da su one 1932. bile oko 50% manje nego 1929. godine7.

U istom vremenskom intervalu došlo je do smanjivanja svetske industrijske proizvodnje takođe za 29%. Prekretnica tendencije pada kako vrednosti tako i volumena izvoza je 1932. godina. U godinama koje slede svetski izvoz je rastao i po obimu i po vrednosti, pri čemu je maksimalna vrednost od 25,8 milijardi dolara dostignuta 1937. godine, da bi 1938. došlo do pada na 22,7 milijardi dolara. Uprkos vidnom oporavku svetskog izvoza posle 1932. godine, nivo izvoza iz 1929. godine nije dostignut do Drugog svetskog rata. Međutim, svetska proizvodnja se oporavila, i za oko 20% bila je veća 1938. godine u odnosu na rekordni nivo iz 1929. godine.

Kontrakcija svetske trgovine od 1929. do 1933. godine bila je znatno veća od pada svetske proizvodnje. Realni bruto nacionalni proizvod (GNP) vodećih industrijskih zema-lja opao je u posmatranom periodu za 18%, pri čemu je volumen izvoza opao za 35%8. Međunarodna trgovina poljoprivrednim proizvodima u periodu 1929-1934. godine opala je za 13% u apsolutnom izrazu.9 Ovi podaci ubedljivo svedoče o većem padu svetske trgovine u odnosu na svetsku proizvodnju.

4 Ibid., str. 118.5 Bairoch (1982). 6 Obradović(1962),str.13.7 Feinstein, Temin and Toniolo (2008), p. 164.8 Maddison (1989), p. 57.9 Aparicio, Pinilla, Serrano (2006), p. 8.


3. PROTEKCIONIZAM I KONTRAKCIJA SVETSKE TRGOVINEMada podaci za godine posle Prvog svetskog rata nisu sasvim uporedivi sa predratnom 1913. godinom (nastale se nove države, pa je ranija unutrašnja trgovina postala spoljna trgovina), prema tabeli 1. uočava se da je 1929. godine ostvarena rekordna vrednost svetskog izvoza iskazanog u dolarima, a da je zatim usledio trend pada do 1932. godine. Razmere smanjivanja trgovine potvrđuje podatak da je vrednost svetskog izvoza 1933. godine, iskazana u zlatnim dolarima, bila za oko 55% manja od vrednosti koja je ostva-rena 1929. godine. Mada je od 1933. usledio postepen oporavak svetske trgovine, vred-nost izvoza 1937. godine još uvek je, posmatrano u zlatnim dolarima, bila za oko 22% manja nego 1929. godine. Smanjivanje vrednosti svetske trgovine od januara 1929. do marta 1933. godine može se pratiti po mesecima (tabela 2). Uočava se, prema tabeli 2., da je vrednost svetskog uvoza u januaru 1933. predstavljala samo 1/3 vrednosti svetskog uvoza u istom mesecu 1929. godine.

TABELA 2: KONTRAKCIJA SVETSKE TRGOVINE, JANUAR 1929 - MART 1933: UKUPAN UVOZ 75 ZEMALJA

(mesečnevrednostiustarimameričkimzlatnimdolarima,umilionima)

1929 1930 1931 1932 1933

Januar 2.998 2.739 1.839 1.206 992

Februar 2.630 2.455 1.701 1.187 944

Mart 2.815 2.564 1.889 1.230 1.057

April 3.039 2.450 1.796 1.213

Maj 2.968 2.447 1.764 1.151

Jun 2.791 2.326 1.732 1.145

Jul 2.814 2.190 1.680 994

Avgust 2.819 2.138 1.586 1.005

Septembar 2.774 2.165 1.572 1.030

Oktobar 2.967 2.301 1.556 1.090

Novembar 2.889 2.051 1.470 1.093

Decembar 2.794 2.096 1.427 1.121

Izvor: Kindleberger, The World in Depression, 1929 – 1933, University of California Press, LA, 1986, p. 170.

Veliku depresiju u 1929. godine obeležila je snažna protekcionistička politika10. Zemlje su se utrkivale u podizanju carina, uvođenju kvota i devizne kontrole, sve u cilju da smanje potrošnju uvoznih proizvoda, što je dovelo do velike kontrakcije svetske trgo-vine. Zemlje sterlinškog bloka (Švedska, Velika Britanija, Norveška i Irska) su koristile uvozne kvote, u cilju ograničenja trgovine, u manjoj meri nego zemlje zlatnog bloka (Belgija, Francuska, Holandija i Švajcarska). Neke zemlje koje su uvele deviznu kontrolu su koristile druge mehanizme alociranja deviza, tako da nije bilo ni potrebno da uvode kvote.11 Zlatni standard je poslat u istoriju. Vladalo je uverenje da će protekcionističke mere sprečiti porast nezaposlenosti. Sredinom 1930-te značajan deo međunarodne tr-govine odvijao se posredstvom barter transakcija. Koristi od multilateralne trgovine su se

10 ZaanalizuefekataprotekcionističkihmeravidetiMeltzer(1976).11 Eichengreen and Irwin (2010), p. 888.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA28izgubile, a komparativne prednosti nisu više bile pokretač međunarodne trgovine. Cena zatvaranja privrede ogleda se u kolapsu međunarodne trgovine, kojoj je za opravak bila potrebna čitava decenija. Napuštanje bilateralnih nediskriminatornih trgovinskih ugovo-ra između zemalja utrlo je put diskriminatornoj trgovinskoj politici. Neke od mera ove politike (kvantitativna ograničenja, devizna kontrola i kliringa) postale su prepoznatljivo obeležje Velike depresije.

Polazeći od pretpostavke nezavisnog kretanja dohotka i carina, Madsen12 je izvršio de-kompoziciju doprinosa pojedinih faktora kontrakciji svetske trgovine. Njegovi nalazi po-kazuju da se 13% pada svetske trgovine u periodu 1929-1932. duguje padu dohotka, 8% je posledica diskrecione carinske eskalacije, 7% je rezultat uvođenja diskrecionih necarinskih trgovinskih barijera, dok je pad od 5% posledica induciranog rasta carina usled deflacije. Međutim, Madsen u navedenom radu zaključuje da je spomenuto razgra-ničenje uticaja pojedinih faktora manje precizno ako se pođe od pretpostavke međusobne zavisnosti nominalnog dohotka i trgovinskih barijera.

U nastojanju da zaštite poljoprivrednu proizvodnju, SAD su donele Smut Holijev (Smoot-Hawley) carinski zakon 1930. godine, koji je nametnuo visoka carinska opterećenja ne samo za poljoprivredne već i industrijske proizvode. Prosečno carinsko opterećenje od 59% (istorijski maksimum) iz 1932. godine dovelo je do recipročne reakcije američkih glavnih trgovinskih partnera. Smanjivanje američkog uvoza imalo je strane reperkusije u vidu smanjivanja uvoza drugih zemalja iz SAD. Na taj način ekonomska depresija se proširila na ceo svet. Američki uvoz 1932. godine činio je samo 32% uvoza iz 1929. godine, dok su razmere pada izvoza bile čak i veće13. SAD su verovale da će ovim putem povećati zaposlenost. Kao najveći kreditor tog vremena, SAD su povukle već odobrene međunarodne zajmove, a nove nisu odobravale, prisiljavajući deficitarne zemlje da sma-njuju uvoz. Opisana sekvenca događaja sugeriše zaključak da je primena ovog zakona imala katastrofalne posledice na svetsku trgovinu. Mada je za smanjivanje američkog uvoza delom bila odgovorna i opadajuća tražnja, važnu ulogu su odigrale i visoke carine. U nastojanju da prekine depresiju, američki Kongres je 1934. godine usvojio Zakon o trgovinskim sporazumima, koji se zasnivao na principu najpovlašćenije nacije.

Liga naroda je 1945. godine procenila da je industrijska proizvodnja SAD u periodu 1925-1929. godine u proseku činila 42,5% svetske industrijske proizvodnje. Drugi naj-veći proizvođač bila je Nemačka sa udelom od 11,5%.14

Postepen oporavak od Velike depresije nosio je sa sobom usporeno odricanje od dostignu-te carinske zaštite. Najveće prosečne uvozne carine 1935. imale su Nemačka (30%) iz grupacije zemalja sa deviznom kontrolom i Francuska (28%), koja je bila u grupi zlatnog

12 Madsen (2001), p. 866.13 Salvatore (2009), str. 325. U savremenim izvorima nailazi se na tvrdnje da je pad dohotka i autputa tokom krize

iz1929.biotakvihrazmera,daSmut-Holijevzakoninijeimaoznačajnijiuticajnapadtrgovine.Naprimer,Irwin(1998,p.329,table3)jeprimenommetodaparcijalneravnotežeizračunaodabiameričkiuvozizmeđudrugogkvartala1930.itrećegkvartala1932.opaoza32%ibezbilokakvepromenecarinskihstopa,uzimajućisamouobzir pad dohotka u istom periodu. Ocenjeni pad uvoza neznatno je manji od stvarnog, koji je u istom periodu iznosio 41%(O’Rourke,2009,p.34).MadaIrwinunavedenomradurelativiziradirektanuticajSmut-Holijevogzakonanapadameričkoguvoza,onipakzaključujedajeporastefektivnezaštite,usledovogzakonaideflacije,bitnouticaonasmanjivanjetrgovineSADpočetkom1930-ihgodina.

14 Saint-Etienne (1984), p. 18.


bloka. Carine u Nemačkoj u 1938. su dostigle skoro 35%, dok su u Francuskoj opale na ispod 20%.15

4. FINANSIJSKI SEKTOR I PAD SVETSKE TRGOVINERestrikcije bankarskih kredita uticale su na oštar pad svetske proizvodnje i trgovine u razdoblju 1929-1932. godine. Uz porast nezaposlenosti, ove tendencije su generisale snažne pritiske na nacionalne valute, što je imalo za rezultat njihove oštre devalvacije16. Kontrakcioni impulsi američke monetarne politike iz 1928. godine preneli su se na osta-tak sveta17. Visoke kamatne stope su destabilizovale svetsku privredu. Otežano finansira-nje uvoza doprinelo je obrušavanju svetske trgovine.

Problemi likvidnosti i finansiranja banaka i drugih finansijskih posrednika bili su nagla-šeni tokom Velike depresije. Zabrinutost deponenata zbog finansijskog posrtanja bana-ka pokrenula je talas podizanja depozita, koji su bili glavni izvor spoljnog finansiranja banaka. Skoro trećina svih banaka u SAD doživela je kolaps18. Krah austrijske Credi-tanstalt banke 1931. godine, koja je posedovala više od polovine depozita celokupnog bankarskog sistema Austrije, pokrenuo je lanac propadanja banaka i u drugim evropskim zemljama, uključujući i Nemačku. Oko 95% američkih banaka imalo je manjak likvid-nosti, što se prenelo na evropske banke, koje su proživljavale valutnu krizu 1930-1931. godine19. Njujorška berza je pala za 86% do leta 1933. godine. Per capita bruto do-maći proizvod (GDP) Severne Amerike je opao za više od 30%, odnosno za 15-17% u svetu.20 Smanjene mogućnosti finansiranja realnog sektora vodile su porastu graničnih troškova zaduživanja. Pad cena akcija umanjio je kredibilitet preduzeća. U prvim fazama Velike depresije uglavnom je izostao kontraciklični odgovor ekonomske politike, delom i zbog privrženosti zemalja zlatnom standardu. Međutim, kako su zemlje jedna po jedna napuštale zlatni standard, usledilo je opredeljenje za monetarnu ekspanziju i pojačano kreditiranje u cilju oživljavanja privrede. Zatvaranjem nesolventnih banaka u SAD 1933. godine i restrukturiranjem solventnih banaka obnovljeno je poverenje u finansijski sistem zemlje. Iste godine je uvedeno osiguranje depozita u SAD. Povoljniji uslovi finansiranja podstakli su i zaokret u pravcu rasta međunarodne trgovine. Prema nekim ocenama, mo-netarna ekspanzija je odigrala ključnu ulogu u stimulisanju agregatne tražnje i oporavku privrede SAD tokom 1930-ih godina. Po mišljenju Romera (1992), da nisu primenjene mere ekspanzivne monetarne politike kriza bi bila znatno dublja, i trajala bi duže. Prema njegovim procenama, realni GNP SAD u 1937. bio bi manji za 25%, odnosno manji za

15 Mitchell (2003).16 Eichengreen and Sachs (1985, p. 925) smatraju da su konkurentske devalvacije tokom 1930-ih mogle da ubrzaju

oporavakodVelikedepresije,uzpretpostavkudasubileširokozastupljeneidasupreduzimaneuzmeđunarodnukoordinaciju.Madaempirijskeanalizepokazujudasuinostranereperkusijepojedinačnihdevalvacijaimalenegativneposledice, ovi autori smatraju da to nije dokaz da konkurentske devalvacije koje bi preduzela grupa zemalja ne bi imale obostrane koristi.

17 Detaljnije o tome u: Bernanke (2000), Eichengreen (1992) and Temin (1989). Milton Fridman i Ana Švarc u svom klasičnomdelu„MonetarnaistorijaSAD”sunaglasilidajesmanjivanjenovčanemaseuSADzatrećinuod1929.do1933.godinedaloznačajdoprinospojaviVelikedepresije.

18 Kindleberger (1993).19 Kindleberger (1986), pp. 288-306.20 Madison (2006).

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA3050% u 1942., nego što je stvarno bio, da je rast novčane mase bio na nivou istorijskog proseka21.

Grossman i Meissner22 ocenjuju da je bankarska kriza tokom Velike depresije znatno do-prinela dubini ekonomske krize i njenom rasprostiranju u svetu. Krah finansijskog sistema SAD 1933. godine i suspenzija zlatnog standarda kroz zabranu izvoza zlata doveli su do depresijacije dolara. Ubrzo su vodeće industrijske zemlje sazvale Svetsku ekonomsku i monetarnu konferenciju u Londonu juna 1933. godine, ali nisu uspeli da se dogovore o koordinaciji monetarne politike.

5. ZAŠTITNA POLITIKA I MEÐUNARODNO KRETANJE KAPITALA POSLE VELIKE DEPRESIJEPrema podacima Lige naroda, carine na industrijske proizvode u 1925. bile su u većini zemalja veće nego pre Prvog svetskog rata23. Karakteristično je da su zemlje netokreditori povećale uvozne carine znatno iznad međunarodnog proseka. Kod nekih zemalja rast carinskih stopa pratilo je ukidanje nekih vidova necarinskih barijera koje su uvedene tokom Prvog svetskog rata. Zemlje centralne Evrope praktikovale su međudržavnu barter trgovinu. Oštar pad cena poljoprivrednih proizvoda 1928-1929. godine doveo je do brze reakcije Nemačke, Francuske i Italije, koje su povećale uvozne carine za poljoprivredne proizvode. U isto vreme američki Kongres je otvorio diskusiju o povećanju uvozne zaštite poljoprivrede, a zatim se diskusija proširila i na industrijske proizvode. Na kraju je izgla-san gore spomenut Smut-Holijev carinski zakon 1930. godine24. Jednostrani akt zemlje koja je imala visok trgovinski suficit nije sprečio pad cena poljoprivrednih proizvoda u SAD, ali je doveo do urušavanja međunarodne trgovine. Ograničenja trgovine koja su uve-le evropske zemlje u nameri da smanje trgovinski deficit doprinela su širenju finansijske panike, što je Veliku Britaniju (1931) i SAD (1933) navelo da napuste zlatni standard. I ostale zemlje su sledile potez Velike Britanije, što je dovelo do prekida međunarodnih trgovinskih tokova. Usledilo je uvođenje prohibitivnih mera, kvantitativnih ograničenja, devizne kontrole i klirinških sistema plaćanja25. Rastući bilateralizam u međunarodnoj razmeni naročito je zapažen kod Italije, Nemačke i Japana u periodu 1932-1938. godi-ne. Udeo italijanskog izvoza u kolonije i Etiopiju u njihovom ukupnom izvozu je porastao sa 3,6% iz 1932. na 25% u 1938. godini. U istom periodu udeo nemačkog izvoza u zemlje jugoistočne Evrope više je nego utrostručen26.

21 Romer (1992), pp. 757- 758.22 Grossman i Meissner (2010), p. 9.23 LeagueofNations(1927).PrimenjenecarinenauvozindustrijskihproizvodauSAD1913.iznosilesu44%,a

1925.godine37%;uFrancuskoj1913-18%,1921-22%;uNemačkoj1913-13%,1921-20%;uItaliji1913-18%,1921-22%.

24 Irwin(1998,p.327)jeizračunaodajeovajcarinskizakonusloviopovećanjecarinauSADuprosekuza20%.Li-epmann(1938;premaWTO,2007,p.42,footnote29)jeutvrdiodasuprosečneprimenjenecarinskestopeuEvropiuperiodu1927-1931.godineporaslena50%.

25 WTO (2007), p. 42.26 Findlay and O’Rourke (2007), p. 460.


Nemačka je zadržala zlatni paritet, ali je uvela deviznu kontrolu i sistem višestrukih devi-znih kurseva. Sem toga, potpisala je preferancijalne trgovinske sporazume sa zemljama istočne Evrope.

Tokom 1930-ih značajno je izmenjena i tradicionalna matrica tokova kapitala od razvi-jenih zemalja prema zemljama u razvoju. Umesto tog pravca, veliki iznosi kapitala su se kretali od nerazvijenih zemalja prema njihovim ranijim kreditorima, od zemalja sa deficitnim platnog bilansa ka zemljama koje imaju suficit, od tržišta kapitala sa višim kamatnim stopama prema destinacijama gde su one niže. Na ovaj preokret u tokovima kapitala značajno su uticale valutne krize 1930. i 1931. godine i izgubljeno poverenje u stabilnost mnogih zemalja. Vlasnici hartija od vrednosti su u strahu od depresijacije i ra-zvoja inflacije u dužničkim zemljama povlačili svoje, od tih rizika nezaštićene kratkoročne investicije. Kratkoročni kapital postaje dominantna forma seobe kapitala iz jedne zemlje u drugu, a njega pokreću spekulativne sile i strah od izbijanja rata27. U nastojanju da zaštite ograničene rezerve zlata i deviza, mnoge zemlje se odlučuju na zavođenje devizne kontrole. Zbog toga dolazi do ograđivanja nacionalnih finansijskih tržišta, što je doprinelo oštrom padu dugoročnih tokova kapitala. Time je prekinuta internacionalizacija međuna-rodnog tržišta kapitala u 1930-im godinama. Povratak na predratni nivo integrisanosti međunarodnog tržišta kapitala zahtevao je vreme. Treba dodati da su se tokom 1920-ih neto tokovi kapitala uglavnom odvijali od bogatih kreditora prema manje razvijenim evropskim zemljama i drugim zemljama u razvoju.

Protekcionistička politika je dovela do oštrog pada svetske trgovine (oko 60% između 1929. i 1932. iskazano u dolarima), dok je njen realni pad iznosio blizu jedne trećine28. Kad je postalo očigledno da Smut-Holijev carinski zakon nije sprečio pad cena poljopri-vrednih proizvoda na svetskom tržištu, SAD se okreće potpisivanju bilateralnih trgovin-skih sporazuma sa vodećim trgovinskim partnerima (uz klauzulu najpovlašćenije nacije), u kojima se smanjuju carinske stope.

Mada je u svetskoj privredi zabeležen privredni rast posle 1933., svetska trgovina se sporo oporavljala, tako da je nivo svetske trgovine krajem 1930-ih još uvek bio ispod nivoa iz 1929. godine.

6. OPORAVAK INDUSTRIJE POSLE VELIKE DEPRESIJEOporavak svetske industrijske proizvodnje posle 1933. bio je brži od oporavka svetske trgovine, tako da je nivo industrijske proizvodnje 1935. bio na nivou 1929. godine (ta-bela 1). Prosečna stopa rasta industrijske proizvodnje u svetu u periodu 1924-1929. od 3,7% oborena je na 1,3% u periodu 1929-1937. godine. Za razliku od prvog razdoblja, koje je obeležila standardna devijacija privrednog rasta od 0,8% i koeficijent varijacije od 0,22, drugi period je karakterističan po standardnoj devijaciji od 5,9% i koeficijentu varijacije od 4,53 (tabela 3). Iz ovih podataka može se zaključiti da postoje jaki dokazi da su poremećaji u svetskoj privredi posle 1929. godine uneli nestabilnost i neizvesnost

27 Feinstain, Temin and Toniolo (2008), p. 161.28 WTO (2007), p. 43.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA32u privređivanje i svetsku trgovinu. U tom smislu podaci skreću pažnju na nedovoljan i usporen oporavak svetske privrede, pre svega zbog razmaha protekcionizma.

TABELA 3: RAST I VOLATILNOST SVETSKE INDUSTRIJSKE PROIZVODNJE, 1924-1937. GODINE

PERIODPROSEČNA GODIŠNJA STOPA

RASTA (U %)STANDARDNA DEVIJACIJA (U %) KOEFICIJENT VARIJACIJE

1924-1937 2,1 4,8 2,26

1924-1929 3,7 0,8 0,22

1929-1937 1,3 5,9 4,53

Izvor:KitsonandMichie,„TradeandGrowth:AHistoricalPerspective”,Chapter1in:MichieandSmith(eds),Mana-ging the Global Economy, Oxford University Press, Oxford, 1995, p. 8., Table 1.2.

Industrijski razvijene zemlje su i pre Prvog svetskog rata počele da zanemaruju proizvod-nju sirovina, oslanjajući se na industrijsku proizvodnju. Nedostajuće sirovine su uvozile iz zemlja koje su svoj izvozni profil gradile na dominantnom izvozu sirovina i životnih namernica. Stabilan međunarodni monetarni sistem pre Prvog svetskog rata omogućio je nesmetano odvijanje svetske trgovine, tako da zavisnost industrijskih zemalja od uvo-za sirovina nije stvarala teškoće, čak i kada su one uvožene iz prekomorskih zemalja. Razmena sirovina za industrijske proizvode pružala je mogućnost da industrijske zemlje steknu značajne koristi od ovakvog obrasca međunarodne razmene. Međutim, predratni koncept međunarodne podele rada se menja po završetku Prvog svetskog rata, tako da mnoge prekomorske zemlje pristupaju industrijalizaciji svoje proizvodne strukture, jer su bile uskraćene za uvoz industrijskih proizvoda iz ratom zahvaćene Evrope. Jedan od razloga za otvaranje ovog procesa u brojnim ranije isključivo agrarnim zemljama je politika zaštite poljoprivredne proizvodnje koju su sprovodile industrijske zemlje i pre izbijanja Velike ekonomske krize 1929. godine. Ako se izuzmu velike zemlje (SAD, Velika Britanija, Rusija i Kina), koje su dominirale u svetskoj proizvodnji sirovina 1936. godine, ostale zemlje su bile nedovoljno snabdevene ovim proizvodima. Ilustrativno je navesti da su Nemačka, Francuska i Japan imale slične udele u svetskoj proizvodnji sirovina 1936. godine: 5,1%, 5,1% i 4,4%, respektivno. Udeo Italije je bio samo 1,4%.29 Mada je svaka od spomenutih zemalja imala veći ili manji udeo u svetskoj proizvodnji pojedinih sirovi-na, nijedna nije imala obilnu i raznovrsnu proizvodnju. Na primer, Nemačka se isticala u proizvodnji uglja i cinka, Francuska u proizvodnji gvožđa i boksita. Pomanjkanje sirovina u industrijski razvijenim zemljama nametalo je potrebu njihovog uvoza. Nestabilni valutni odnosi u svetu i jačanje protekcionističke politike, na drugoj strani, ometali su normaliza-ciju međunarodne trgovine. Agrarni protekcionizam je za vreme Velike ekonomske krize bujao u Nemačkoj, mada ni Engleska nije mnogo zaostajala jer je uvela kontingente i cari-ne na uvoz brojnih poljoprivrednih proizvoda30. Cilj ovih mera je bio da se razvije domaća poljoprivredna proizvodnja i smanji uvozna zavisnost. To se, međutim, nije moglo postići u proizvodnji brojnih sirovina, posebno metala i nemetala, kojima mnoge razvijene zemlje nisu raspolagale u dovoljnoj meri.

Poučan primer industrijalizacije ranije agrarnih zemalja je Japan, koji je 1936. godine izvozio brojne proizvode koje je ranije uvozio. Brzo je rastao broj zaposlenih u industriji

29 Zavodzaunapređenjespoljnetrgovine(1938),str.318.30 Usledmeraagrarnogprotekcionizma,značajniiznosisredstavasuinvestiraniuindustrijskesektore.Tojedovelodo

redistribucijedohotkaizmeđudomaćepoljoprivredeiuvozno-supstitutivnihindustrijskihgrana.


(od 19.000 krajem 1913. na 476.000 u 1936. godini). Za potrebe razvoja industrije Japan sve više uvozi sirovine, a akcenat je na razvoju tekstilne industrije, u kojoj je broj zaposlenih 1936. godine bio veći od ukupno zaposlenih u celoj industriji Japana pre Prvog svetskog rata31. Zahvaljujući povećanju industrijske proizvodnje, Japan je počeo da sve više izvozi industrijske proizvode.

7. GLOBALIZACIJA I REGIONALIZACIJA SVETSKE PRIVREDE U MEÐURATNOM PERIODUVelika depresija iz 1929. godine poremetila je svetsku trgovinu, što je usporilo proces regionalizacije svetske privrede. Dometi regionalizacije međunarodne trgovine u međurat-nom periodu prikazani su u tabeli 4.

Pad svetske trgovine do koga je došlo u periodu 1929-1933. značio je prekid procesa globalizacije svetske privrede. Mada je trend regionalizacije svetske trgovine usporen od 1928. godine, karakteristično je da je udeo intraregionalne trgovine u svetu opao sa 39% u 1928. na 37% 1938. godine.

Najbrži oporavak posle Velike ekonomske krize iz 1929. godine zabeležen u trgovini siro-vinama (indeks 120 u 1937. u odnosu na 1929. godinu to potvrđuje)32. Prema podaci-ma tabele 1. uočava se da je volumen svetske proizvodnje od 1932. godine rastao dina-mičnije od volumena svetske trgovine. Da je svetska industrijska proizvodnja obuhvatila i onu ostvarenu u Rusiji, ovaj raskorak bi bio upečatljiviji. Rastući dinamizam industrijske proizvodnje posledica je napora zemalja da se prevladaju posledice Svetske ekonomske krize iz 1929. na privredni rast. U sklopu ovih napora je i nastojanje zemalja da pojačaju industrijalizaciju i smanje udeo agrarnog sektora u kreiranju bruto domaćeg proizvoda. U prilog takvom zaključku je i rastuća proizvodnja sirovina, naročito posle 1933. godine.

TABELA 4: REGIONALIZACIJA MEÐUNARODNE TRGOVINEu procentima

UDEO INTRAREGIONALNE TRGOVINE 1928 1938

Zapadna Evropa 51 49

Istočna Evropa 19 14

Severna Amerika 25 23

Latinska Amerika 11 18

Azija 46 52

Afrika 10 9

Srednji Istok 5 4

Svet - ukupno 39 37

Izvor:PrilagođenopremaAndersonandNorheim,„History,GeographyandRegionalEconomicIntegration”,Chapter2 in: Anderson and Blackhurst (eds), Regional Integration and the Global Trading System, Harvester Wheatsheaf, Geneva, 1993.

31 Zavodzaunapređenjespoljnetrgovine(1938),str.320.32 Ibid.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA34U tabeli 5. daju se podaci koji svedoče o značajnom padu udela robnog izvoza u bruto nacionalnom proizvodu izabranih zemalja usled Velike depresije. Uočava se da ni jedna od posmatrane četiri industrijske zemlje nije uspala da do 1938. godine povrati udeo izvoza u GNP iz 1929. godine. Madsen33 smatra da su visoke carine skoro u istoj meri doprinele smanjivanju svetske trgovine kao i pad industrijske proizvodnje.

Prema tabeli 5. uočava se da je udeo robnog izvoza Nemačke u njenom GNP opao sa 14,4% iz 1929. na 5,1% 1938. godine. Popravljanje ovog pokazatelja kod većine po-smatranih zemalja zapaža se od 1934. godine (Nemačka je izuzetak), što se poklapa sa okončanjem tendencije pada svetske trgovine po vrednosti.

TABELA 5: UDEO ROBNOG IZVOZA U GNP, 1929-1938. GODINE

SAD VELIKA BRITANIJA NEMAČKA FRANCUSKA

1929 5,1 14,2 14,4 13,9

1930 4,3 11,5 14,5 12,0

1931 3,3 8,7 13,8 9,0

1932 2,9 8,2 10,4 6,5

1933 3,0 8,1 8,5 6,3

1934 3,4 8,4 6,3 6,8

1935 3,3 8,5 5,8 6,0

1936 3,1 7,5 5,8 5,3

1937 3,9 9,2 6,4 6,8

1938 3,8 8,2 5,1 7,1

Izvor: Saint-Etiene, The Great Depression 1929-1938: Lessons for the 1980s, Hoover Institution, Stanford University, 1984, p. 32, table 1.14.

Udeo robnog izvoza u ukupnoj proizvodnji pojedinih zemalja sporo se uvećavao zbog di-namičnijeg rasta industrijske proizvodnje od trgovine, usled ograničenja za međunarodnu trgovinu. To se može videti na primeru nekoliko razvijenih zemalja (tabela 6).

33 Madsen (2001).


TABELA 6: UDEO IZVOZA PROIZVODA U UKUPNOJ PROIZVODNJI DOBARA, 1929-1938. GODINEU procentima

SAD VELIKA BRITANIJA NEMAČKA FRANCUSKA

1929 9,4 34,1 21,6 19,5

1930 8,3 27,6 21,8 16,8

1931 6,7 20,9 20,7 12,6

1932 6,3 19,7 15,6 9,1

1933 6,3 19,4 12,8 8,8

1934 6,4 20,2 9,5 9,5

1935 6,0 20,4 8,7 8,4

1936 5,7 18,0 8,7 7,4

1937 6,8 22,1 9,6 9,5

1938 7,1 19,7 7,7 9,9

Izvor: Saint-Etiene, The Great Depression 1929-1938: Lessons for the 1980s, Hoover Institution, Stanford University, 1984, p. 50, Table 3.4.

Od 1870. do 1914. godine svetski izvoz je dva puta brže rastao od svetske proizvodnje, i podsticao je njen rast u zemljama koje su bile uključene u međunarodnu trgovinu34. Industrijski razvoj zapadnoevropskih zemalja i Severne Amerike podržavale su uvozne carine, favorizujući domaće proizvođače. Dinamičniji rast trgovine od proizvodnje preki-nut je tokom Velike depresije. Oporavak svetske trgovine od posledica ove depresije bio je usporen, što potvrđuje i činjenica da je međunarodna razmena dobara po obimu tek 1937. godine dostigla skoro isti obim kao 1929. godine (tabela 1).

8. SPOLJNA TRGOVINA ZEMALJA JUGOISTOČNE EVROPE I ULOGA NEMAČKEVelika depresija znatno je otežala međunarodnu trgovinu, što se odrazilo i na zemlje jugoistočne Evrope. U tabeli 7. se daje pregled učešća ovih zemalja u svetskoj trgovini.

TABELA 7: UDEO ZEMALJA JUGOISTOČNE EVROPE U SVETSKOM IZVOZU 1929, 1933-1939. GODINEu procentima

1929 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939

Jugoslavija 0,43 0,38 0,48 0,49 0,48 0,57 0,53 0,56

Rumunija 0,53 0,74 0,74 0,89 1,01 0,91 0,84 0,99

Bugarska 0,14 0,18 0,17 0,21 0,23 0,24 0,30 0,29

Grčka 0,28 0,26 0,29 0,36 0,24 0,36 0,34 0,44

Turska 0,23 0,40 0,40 0,41 0,46 0,43 0,50 0,65

Mađarska 0,56 0,43 0,65 0,71 0,71 0,69 0,81 0,82

Ukupno 2,17 2,39 2,73 3,07 3,26 3,20 3,32 3,75

Izvor:Cvetković,„NemačkaspoljnatrgovinaitržištejugoistočneEvrope”,GlasnikDirekcijezaspoljnutrgovinu,1940,str. 115.

34 Obradović(1966),str.38.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA36Mada je razmah protekcionizma u svetskoj privredi otežavao izvoz, zemlje jugoistočne Evrope su uspele da podignu svoj udeo u svetskom izvozu sa 2,17% u 1929. na 3,75% u 1939. godini. Udeo Jugoslavije u svetskom izvozu je porastao od 0,38% iz 1933. na 0,56% u 1939. godini (tabela 7).

Za sve zemlje jugoistočne Evrope rasla je uloga nemačkog tržišta. Zaključivanjem ugovora o klirinškoj razmeni s Nemačkom, zemlje jugoistočne Evrope su bile u prilici da povećaju svoj izvoz na nemačko tržište po stabilnim cenama, ali je koristi od ovih aranžmana imala i nemačka privreda. Nemci su svoje industrijske proizvode izvozili u zemlje jugoistočne Evrope po povećanim cenama i time uspešno prevazilazili slabu svetsku konjunkturu u godinama posle Velike depresije. Izvoz zemalja jugoistočne Evrope u Nemačku tenden-cijski je rastao do 1929. godine. Intenzitet međusobne trgovine je pojačan u periodu 1937-1938. godine. To se može videti iz podataka tabele 8.

TABELA 8: UDEO NEMAČKE U IZVOZU I UVOZU ZEMALJA JUGOISTOČNE EVROPEu procentima

IZVOZ UVOZ

1937 1938 1939 1937 1938 1939

Jugoslavija 32,3 49,9 46,3 21,6 50,1 47,8

Rumunija 28,9 35,8 38,2 19,2 49,9 50,2

Bugarska 54,1 63,5 63,8 43,1 57,8 59,3

Grčka 27,2 43,1 45,2 31,0 31,5 33,7

Turska 42,1 47,1 29,2 36,5 37,2 28,4

Mađarska 26,1 40,7 41,3 24,1 48,1 42,8


Uprkos nepovoljnim spoljno-političkim okolnostima, udeo Nemačke u jugoslovenskom izvozu 1938. godine porastao je za skoro 18 procentnih poena u odnosu na 1937. godinu. Naročito je snažna nemačka tražnja za poljoprivrednim proizvodima podstakla izvoz ovih proizvoda iz svih zemalja jugoistočne Evrope. Naglašena agrarna struktura privrede zemalja jugoistočne Evrope opredelila je izvoz ovih proizvoda na tržišta gde se osećala njihova oskudica. Rastuća orijentacija izvoza zemalja jugoistočne Evrope prema nemačkom tržištu uklapala se u tendencije regionalizacije svetske trgovine. Nemačka je olakšala pristup svom tržištu za poljoprivredno-prehrambene proizvode i sirovine iz zema-lja jugoistočne Evrope, vezujući sve više ove zemlje za sopstvenu privredu. U ovaj trend Nemačka je uspela da uklopi Grčku i Tursku, navodeći ih da preusmere rastući deo svog izvoza u nemački regionalni blok. Nemačka je ujedno postala glavni isporučilac proizvoda za tržište jugoistočne Evrope, tako da je njen udeo u jugoslovenskom uvozu porastao sa 21,6% iz 1937. na 50,1% 1938. godine. Glavninu nemačkog izvoza na tržište jugoistoč-ne Evrope činili su industrijski proizvodi (tabela 9).


TABELA 9: UDEO INDUSTRIJSKIH PROIZVODA U UKUPNOM NEMAČKOM IZVOZU I IZVOZU U ZEMLJE JUGOISTOČNE EVROPE

u procentima

U CELO-KUPNOM

JUGOSLAVIJA RUMUNIJA BUGARSKA GRČKA TURSKA MAÐARSKA

Tekstilni proizvodi

1937 9,1 20,6 16,5 10,5 16,7 24,8 9,4

1938 8,3 14,6 8,3 6,9 10,5 19,0 6,3

Prerađevine gvožđa

1937 17,1 10,4 13,6 35,0 29,8 22,9 24,1

1938 17,1 10,3 14,7 29,0 31,8 26,8 18,5

Mašine 1937 13,0 18,0 20,7 12,6 8,4 10,8 11,7

1938 14,6 17,6 21,4 17,5 13,3 13,1 11,5

Vozila 1937 6,0 11,3 6,7 5,7 4,5 10,2 8,2

1938 7,7 13,6 13,0 8,5 3,2 12,4 9,9

Električni proizvodi

1937 5,3 6,7 8,2 8,0 6,9 5,6 3,8

1938 6,0 7,1 10,9 6,5 8,5 6,2 3,5


Prema tabeli 9. uočava se da je udeo industrijskih proizvoda u ukupnom nemačkom izvo-zu znatno manji u poređenju sa udelom u izvozu u zemlje jugoistočne Evrope. Tekstilni proizvodi imali su naglašeno mesto u strukturi nemačkog izvoza u zemlje jugoistočne Evrope, ali je rasla i uloga investicionih proizvoda i saobraćajnih sredstava. Uvoz mašina je imao zadatak da omogući industrijalizaciju agrarne proizvodne strukture zemalja jugo-istočne Evrope.

Nameće se pitanje da li su formalni preferencijalni sporazumi doveli do porasta trgovine između Nemačke i zemalja jugoistočne Evrope, ili se to duguje klirinškim sporazumi-ma koji podstiču trgovinu između zemalja sa nekonvertibilnim valutama. Smatra se da je favorizovanje bloka nemačke marke (Reichsmark bloc), koji je obuhvatao Bugarsku, Grčku, Mađarsku, Rumuniju, Tursku i Jugoslaviju, bilo povezano sa težnjom Nemačke za trgovinskom dominacijom na ovom prostoru. Klirinška razmena je dovela do pogoršanja odnosa razmene ovih zemalja s Nemačkom35.

Formiranje nekoliko valutnih blokova tokom 1930-ih na različite načine je uticalo na svetsku trgovinu. Zemlje sterlinške zone karakterisala je disproporcionalna kako među-sobna tako i trgovina sa ostalim zemljama izvan ovog bloka. Zemlje zlatnog bloka su imale uravnoteženiju razmenu, dok su zemlje koje su koristile deviznu kontrolu imale

35 Irwin, A.D. (2012), p. 139.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA38manju međusobnu trgovinsku razmenu od potencijalne36. Ovi nalazi potvrđuju tezu da su formalni trgovinski blokovi uticali na preusmeravanje trgovine članica od ostatka sveta prema članicama blokova.

9. SPOLJNA TRGOVINA KRALJEVINE JUGOSLAVIJE I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDEKraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca od 1918., a od 1929. godine Kraljevina Jugoslavija, ispoljila je od osnivanja tendenciju smanjivanja uvoza gotovih proizvoda, uz povećanje uvoza sirovina, polufabrikata, goriva i maziva. Ova tendencija je pojačana od 1925. go-dine, kad je uvedena nova carinska tarifa koja je favorizovala razvoj domaće industrije. Povećanje carinske zaštite u carinskoj tarifi iz 1925. godine nastalo je više kao potreba da se osigura dovoljan nivo zaštite za odobravanje koncesija u pregovorima za sklapanje trgovinskih ugovora, a ne kao sistematizovan pristup za izbor odgovarajućih industrija prema unapred definisanim kriterijumima. Osnovna ideja je bila da se razvije domaća industrija, a da se kasnije definišu pravci zaštite saglasno potrebama privrede. Među-tim, ovakav pristup je uslovio porast uvoznih cena inputa za preradu, što je otežavalo razvoj domaće industrije. Naknadno smanjivanje carinske zaštite nije se odvijalo prema definisanim pravcima privrednog razvoja, već je bilo rezultat slučajnosti u pregovorima sa zainteresovanim zemljama. Prosečno carinsko opterećenje je do 1932. bilo veće od 25%37. Efekat carinske tarife je, prema istom autoru, zaštita od najmanje 10% viša u odnosu na predratnu. Time je propuštena šansa da se pruži zaštita granama koje imaju domaću sirovinsku bazu, i koje su mogle postati okosnica izvoza. Umesto toga, nije pravljena razlika u pružanju zaštite, pa je celokupan uvoz opterećen visokim carinama. Opšta carinska tarifa iz 1925. godine, uz kasnije neznatne izmene, važila je sve do 1941. godine. Visoke stope u carinskoj tarifi imale su zadatak da štite industrijski sektor, ali su imale i fiskalnu ulogu (popunjavanje budžeta), tako da je oko trećine budžetskih prihoda poticalo od carine.38 Visoka carinska zaštita poskupela je domaću proizvodnju, smanjila izvoznu konkurentnost industrije i njene proizvode usmerila ka domaćem tržištu.

Trend povećanja carinskog opterećenja je ukazivao na postepenu industrijalizaciju privre-de. Tendencija opadanja relativnog udela gotovih proizvoda u uvozu Jugoslavije između dva svetska rata odvijala se u okruženju povećanja fonda nacionalnog kapitala. Robna struktura jugoslovenskog uvoza daje se u tabeli 10.

Prema tabeli 10. uočava se da je učešće sirovina i poluprerađevina u robnom uvozu poraslo sa 17,9% u 1926. na 34,6% u 1937. godini. Udeo uvoza gotove robe (bez industrijskih mašina), na drugoj strani, je opao sa 58% u 1926. na 46% u 1937. godini. Posmatrano po vrednosti, uvoz gotove robe je 1937. godine bio skoro upola manji od uvoza iz 1926. godine. Tendencija opadanja vrednosti uvoza gotovih proizvoda formirala se uporedo sa razvojem domaće industrije. Napredak domaće industrijalizacije omogućio je da se rastući deo domaće tražnje gotovih proizvoda pokrije iz domaće proizvodnje.

36 Eichengreen and Irwin (1995), p. 21.37 Pertot (1971), str. 38.38 Savić(1930),str.187.


Doduše treba spomenuti da je opadanje vrednosti uvoza gotovih (fabričkih) proizvoda jednim delom posledica pada cena. Uvoz industrijskih mašina imao je ubedljivo najmanji udeo u ukupnom uvozu 1926. godine (3,3%). Mada je vrednost uvoza ove kategorije proizvoda 1937. godine neznatno bila veća u odnosu na 1926. godinu, njen udeo u ukupnom uvozu je povećan na 5,1%. Uvoz industrijske opreme je pokrivao povećane potrebe investiranja u razvoj domaće industrije. Rast domaće proizvodnje uglja omogućio je smanjivanje vrednosti uvoza energetskih sirovina od 474,4 miliona dinara u 1926. na 248,4 miliona dinara 1937. godine.

TABELA 10: ROBNA STRUKTURA UVOZA JUGOSLAVIJE 1926, 1927, 1936. I 1937. GODINEu milionima dinara i procentima

1926 1927 1936 1937

mil. din. u % mil. din. u % mil. din. u % mil. din. u %

Ukupno 7.631,8 100,0 7.286,3 100,0 4.113,0 100,0 5.233,8 100,0

Sirovine i poluprerađevine

1.364,4 17,9 1.498,9 20,6 1.453,7 35,7 1.819,8 34,8

Pogonska sredstva

474,4 6,2 390,7 5,4 176,3 4,3 248,4 4,7

Gotova roba 4.427,6 58,0 4.326,1 59,4 1.892,2 46,4 2.405,6 46,0

Industrijske mašine

255,4 3,3 232,1 3,2 195,3 4,8 265,3 5,1

Ostali proizvodi 1.110,0 14,6 838,5 11,4 395,5 8,8 494,7 9,4

Izvor:Zavodzaunapređenjespoljnetrgovine,Glasnikza1938.godinu,str.112.

Strukturne promene uvoza Jugoslavije bile su pod značajnim uticajem razvoja domaće tekstilne industrije. Uvoz tekstilnih sirovina i prerađevina se povećavao, dok je opadao uvoz gotovih tekstilnih proizvoda (tabela 11).

Uvoz gotovih tekstilnih proizvoda u ukupnom jugoslovenskom uvozu opao je sa 37,6% 1922. na 10,1% u 1937. godini. U istom periodu poraslo je učešće uvoza tekstilnih si-rovina i poluprerađevina u ukupnom uvozu od 5,8% u 1922. na 24,4% u 1937. godini. Proizvodnja domaćih tekstilnih sirovina nije bila dovoljna da zadovolji potrebe naše tek-stilne industrije. Manjak tekstilnih sirovina i poluproizvoda je uvožen iz inostranstva. Pa-ralelno sa porastom uvoza tekstilnih sirovina rastao je uvoz mašina za tekstilnu industriju. Mada je uvoz tekstilnih sirovina rastao zbog razvoja domaće tekstilne industrije, osetan pad uvoza gotovih tekstilnih proizvoda opredelio je smanjivanje udela tekstila u ukupnom jugoslovenskom uvozu sa 43,4% u 1922. na 34,5% u 1937. godini. Supstitucija uvoza tekstilnih proizvoda omogućila je povećan uvoz ostalih proizvoda, mada su se razvijale i druge grane domaće industrije (hemijska industrija, industrija stakla i prerada gvožđa). Usled razvoja domaće industrije, uvoz ostalih sirovina je rastao. Na snabdevanje naše zemlje iz uvoza značajno je uticala klirinška razmena sa nekoliko zemalja.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA40 TABELA 11: UVOZ TEKSTILNIH SIROVINA I GOTOVIH TEKSTILNIH PROIZVODA

u milionima dinara i procentima

1922

% UDEO U UKUPNOM

UVOZU JUGOSLAVIJE

1926

% UDEO U UKUPNOM

UVOZU JUGOSLA-VIJE

1936

% UDEO U UKU-PNOM

UVOZU JUGOSLA-

VIJE

1937

% UDEO U UKUPNOM

UVOZU JUGOSLA-

VIJE

Sirovine i poluprerađevine

373,5 5,8 764,2 10,0 1.034,1 25,4 1.278,3 24,4

Gotovi tekst. proizvodi

2.048,3 37,6 2.120,0 27,8 395,8 9,7 530,0 10,1

Ukupno 2.421,8 43,4 2.884,2 37,8 1.429,9 35,1 1.808,3 34,5

Izvor:Zavodzaunapređenjespoljnetrgovine,Glasnikza1938.godinu,str.113.

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca (preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju 1918. godi-ne) nastala posle raspada Austro-Ugarske monarhije 1918. godine, suočila se sa brojnim teškoćama u obnovi privrede. Izvoz zemlje u prvim posleratnim godinama zasnivao se na privrednoj strukturi koja je oformljena u ranijim fazama prigušenog razvoja u okviru Austro-Ugarske monarhije. Rastuće uvozne potrebe i nedovoljan izvoz opredelili su formi-ranje deficita trgovinskog bilansa u prvim posleratnim godinama. Podaci o trgovinskom bilansu Kraljevine Jugoslavije daju se u tabeli 12.

Prema podacima tabele 12. uočava se da je trgovinski bilans Jugoslavije u razdoblju 1919-1923. karakterisao visok spoljnotrgovinski deficit, u ukupnom iznosu preko 8 mi-lijardi dinara. Mada je u kasnijim godinama uglavnom ostvarivan spoljnotrgovinski sufi-cit, razmere deficita iz prvog razdoblja opredelile su ukupan trgovinski deficit u periodu 1918-1929. u iznosu od oko 5 milijardi dinara. Druga karakteristika trgovinskog bilansa Jugoslavije je visok nivo kako uvoza tako i izvoza sve do 1930. godine, kada i jedan i drugi počinju da malaksavaju. Treće obeležje je suficit robne razmene u periodu 1931-1939. u svakoj godini, gde spadaju i godine Velike ekonomske krize. Doduše, u godina-ma krize vrednost trgovine je pala na najniži nivo u međuratnom periodu. Svetska agrarna kriza iz 1926. i Velika depresija iz 1929. godine inicirale su razmah protekcionističke prakse u svetu, što je dovelo do pada jugoslovenskog izvoza. Jugoslavija je kao kontra-meru uvela deviznu kontrolu 1932. godine (očigledno sa izvesnim zakašnjenjem), koja je pokrivala ukupnu robnu razmenu s inostranstvom. Deficit iz prvog posleratnog razdoblja uslovio je zaduživanje u inostranstvu. Otplate kamata i dividendi pritiskala je platni bilans u celom međuratnom razdoblju. Mada je jugoslovenski robni izvoz rastao po vrednosti sve do 1924. godine, primarni proizvodi poljoprivrede i šumarstva sa udelom oko 70% u ukupnom izvozu činili su dominantne izvozne artikle. Ostatak od 30% otpadao je na izvoz poljoprivrednih i šumskih proizvoda nižih faza prerade.39 Deficit u prvom razdoblju bio bi znatno veći, da nisu primenjene mere njegovog obuzdavanja (depresijacija dinara do 1926., devizna kontrola i carinske mere).

U drugom periodu (1926-1929) prosečna godišnja vrednost izvoza je povećana u odno-su na prvo razdoblje (porasla je i prosečna vrednost uvoza), što nije ukazivalo na teškoće koje su se mogle očekivati zbog posledica svetske agrarne krize. Ipak, treba uočiti da je

39 Pertot (1970), str. 17.


izvoz svoj maksimum dostigao 1924., a da zatim dolazi do smanjivanja izvoznih prihoda. Drugo razdoblje nije bilo obeleženo visokim teretom servisiranja spoljnog duga.

Treći period (1930-1933) je bio karakterističan po izraženim posledicama svetske agrar-ne krize, kao i Velike ekonomske krize iz 1929. godine. Agrarna kriza je, po mišljenju Pertota40, imala snažne negativne efekte na domaću privredu, tako da nije bilo prostora za industrijalizaciju zemlje. Izvesno nesnalaženje nosilaca ekonomske politike tog vreme-na ogleda se u neubedljivim ekonomskim merama za zaštitu domaće privrede. Kasnilo se sa ograničenjima na uvoz robe, koja nisu uvedena ni tokom svetske ekonomske krize.

TABELA 12: TRGOVINSKI BILANS JUGOSLAVIJE U PERIODU OD 1918. DO 1939. GODINEu milionima dinara

IZVOZ UVOZ SALDO

1919 1.687 2.982 -1.295

1920 1.321 3.466 -2.145

1921 2.461 4.122 -1.661

1922 3.691 6.442 -2.751

1923 8.049 8.310 -261

1924 9.539 8.222 1.317

1925 8.905 8.753 152

1926 7.818 7.632 186

1927 6.400 7.286 -886

1928 6.445 7.835 -1.390

1929 7.922 7.595 327

1930 6.780 6.960 -180

1931 4.801 4.800 1

1932 3.056 2.860 196

1933 3.378 2.883 495

1934 3.878 3.573 305

1935 4.030 3.700 330

1936 4.376 4.077 299

1937 6.272 5.234 1.038

1938 5.047 4.975 72

1939 5.521 4.757 764

Izvor:Pertot(1970),EkonomikameđunarodnerazmjeneJugoslavije,KnjigaII:Dokumentacija,Ekonomskabiblioteka,VI kolo, Informator, Zagreb, str. 10, tabela 7.

Ni u razdoblju koje pokriva period 1934-1939. godine, Jugoslavija nije uspela da struk-turu robnog izvoza prilagodi strukturi uvozne tražnje na svetskom tržištu. Mada je u ovom periodu ostvarivan suficit u robnoj razmeni, on je u celini odlazio na servisiranje spoljnih dugova. Neizmenjena proizvodna struktura nije davala mogućnost znatnijeg povećanja vrednosti izvoza, mada su bila ispoljena takva nastojanja. Da bi se ostvario potreban suficit robne razmene, zemlja je pribegavala intervencionističkim merama. Značajno je

40 Pertot (1971), str. 56.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA42navesti da su u ovom razdoblju osnivana preduzeća sa ciljem da se izvrši supstitucija uvoza, kao vid industrijalizacije domaće privrede. To svedoči o dotadašnjoj praksi da se domaća tražnja industrijskih proizvoda podmiruje iz uvoza. Takva orijentacija je svakako usporavala razvoj domaće industrije, pa je ideja o supstituciji industrijskog uvoza davala nadu, u tadašnjim okolnostima, da je moguće izmeniti domaću proizvodnu strukturu. Da bi se povećao izvoz bilo je nužno da se pristupi industrijalizaciji zemlje. Naime, povećanje izvoza nije se moglo više oslanjati na izdvajanje poljoprivrednih proizvoda iz domaće potrošnje i njihovo usmeravanje u izvoz. Materijalna ograničenja ovog modela su onemogućila veće izvozne rezultate, mada su izvozne cene poljoprivrednih proizvoda pred izbijanje Drugog svetskog rata bile u porastu41.

Stabilizacija dinara iz 1931. (uvođenje konvertibilnosti dinara juna 1931. koja je tra-jala 100 dana i bila podržana velikim intervencijama iz deviznih rezervi) bila je isuviše liberalna mera u okruženju protekcionizma koji je oživljavao. Umesto da se odmerenom intervencijom štiti unutrašnje tržište, pribeglo se monetarnoj reformi u duhu klasičnog liberalizma. Već od 1925. godine u svetu je korišćen intervencionizam u funkciji domaće razvojne politike. Kod nas to nije bio slučaj, pa je propuštena šansa da se se odmeren intervencionizam iskoristi za delimičnu preorjentaciju od agrarne u korist industrijske proizvodnje.

Smanjivanje vrednosti jugoslovenskog izvoza do koga je došlo tokom svetske ekonomske krize, umanjilo je uvozne mogućnosti, i podstaklo razmišljanja o industrijalizaciji privre-de, ali bez izgleda da se realizuju u praksi. Iako se oformila svest o potrebi industrija-lizaciji zemlje, tim vizijama je nedostajala jedinstvena koncepcija privrednog razvoja sa osloncem na određene pravce privrednog razvoja. Mada je tokom svetske ekonomske krize došlo do pomeranja u strukturi našeg izvoza u korist povećanog udela industrijskog izvoza (znatan deo poljoprivrednih proizvoda nižih faza prerade je razvrstan u industrijski izvoz, a došlo je i do porasta izvoza drvne građe umesto trupaca), izostali su snažniji ra-zvojni impulsi, koji bi izvozni sektor uskladili sa strukturnim pomeranjima svetske uvozne tražnje. Ideje o jačoj industrijalizaciji privrede su prigušene pod pritiskom Nemačke, koja je nastojala da se zemlje jugoistočne Evrope stimulišu u proizvodnji hrane. Zbog toga se u razdoblju 1934-1939. godine uglavnom istrajavalo u nastojanju da se poveća vrednost izvoza iz postojeće privredne strukture, kako bi se uvoz održavao na većem nivou. Težnja da se u trgovini s inostranstvom postigne ravnoteža podupirana je intervencionističkim merama. Saznanje da vraćanje na pretkrizni nivo obima izvoza neće biti dovoljno da se održi isti obim uvoza, jer su uvozne cene počele snažnije da rastu od izvoznih, podstaklo je pokušaje industrijalizacije na temeljima uvozne supstitucije42.

Da bi se povećala vrednost izvoza bilo je potrebno osigurati dodatne količine izvoznih proizvoda, što se nije moglo postići u ograničenim materijalnim mogućnostima poljopri-vredne proizvodnje. Do početka Drugog svetskog rata na domaćem tržištu su se osetili određeni efekti industrijalizacije, mada se to malo registrovalo u izvozu. Nestašica stra-nog kapitala u godinama posle okončanja Velike ekonomske krize iz 1929. onemogućila je industrijalizaciju jer se nije mogla nabaviti potrebna oprema iz uvoza. Nedovoljan ra-zvoj industrije u Jugoslaviji do izbijanja krize 1929. godine u odnosu na sirovinsku bazu

41 Ibid., str. 71.42 Ibid., str. 71-73.


i potrebe domaćeg tržišta, uz otežane mogućnosti u postkriznom periodu, otkriva slabosti domaće privredne strukture.

Prema podacima o kretanju industrijske proizvodnje u međuratnom periodu, Dukanac43 ukazuje na slabu dinamiku proizvodnje, uzimajući u obzir i rudarsko-topioničarsku delat-nost, koja se dinamično razvijala. Prema kretanju opšteg indeksa industrijske proizvodnje sa bazom 1926=100, zapaža se da je on porastao na 135 u 1930., zatim je u nared-nih nekoliko godina usledio pad, da bi 1936. indeks iznosio 134, uz pad u 1937. ma 128. Rast rudarsko-topioničarskog indeksa bio je dinamičan (od 100 iz 1926. na 365 u 1937. godini). Ako se izuzme eksploatacija ruda i topioničarska delatnost, industrijska proizvodnja Jugoslavije u međuratnom periodu zadržala se na nivou iz 1926. godine, koji se, po oceni Pertota44, nije bitnije razlikovao od indeksa iz 1913. godine. Ispolje-na dinamika proistekla je iz okolnosti u kojima se razvijala jugoslovenska industrija u okrilju Austro-Ugarske monarhije i njenog administrativnog protekcionizma. Njen razvoj nije počivao na osmišljenoj razvojnoj koncepciji, već je bio obeležen snažnom uvoznom tražnjom i nedovoljnom akumulacijom koja bi pokrenula snažniju industrijalizaciju. Ako se ima u vidu i potreba da se pribave devizna sredstva za plaćanje uvoza, izvozni viškovi su formirani na nerazvijenoj proizvodnoj strukturi, bez ozbiljnije mogućnosti da se formira akumulacija iz koje bi se finansirao industrijski razvoj.

Uprkos ispoljenim ograničenjima, kakav-takav razvoj industrije odvijao se u dva pravca. Jedan je karakterističan po izgradnji fabrika koje su koristile domaće sirovine u preradi, i zbog toga sticale komparativne prednosti na stranim tržištima. Ovaj pravac će iznedriti vodeća izvozna preduzeća. Za razliku od ovih izvozno usmerenih preduzeća, drugi pravac industrijalizacije zasnovao se na uvozno-supstitutivnoj industriji. Nasleđe austrougarskog protekcionizma davalo je potrebne okvire za razvoj uvozno-supstitutivne proizvodnje. Međutim, preduzeća ustanovljena na ovom konceptu uglavnom su zavisila od uvoznih sirovina, zbog čega je proizvodnja u ovim delatnostima bila skuplja od proizvodnje koja se zasnovala na domaćim sirovinama. Mada su proizvodi ovih preduzeća doprinosili smanjivanju uvoza istih proizvoda, njihova prodajna cena je bila opterećena troškovima uvoznih sirovina i troškovima transporta. Da bi bili konkurentni na domaćem tržištu, bilo je potrebno da se uvedu carine, kao vid podrške ovim industrijama. To se moglo oprav-dati konceptom „zaštite mlade industrije”, dok se posmatrana industrija tehnološki ne uzdigne i osposobi za konkurentsku utakmicu na domaćem tržištu. Uz carinsku zaštitu, ovi proizvodi su imali i izvozne šanse. Prednost ovog proizvodnog koncepta ležala je u smanjivanju uvoza finalnih proizvoda, što je umanjivalo trgovinski deficit. Ovaj momenat je bio posebno značajan za zemlje koje su koristile strane zajmove za finansiranje trgovin-skog deficita. Svakako treba spomenuti da su se formirale i industrije koje su po svojim karakteristikama ležale između spomenute dve grupe. Ove industrije su prvenstveno bile namenjene domaćem tržištu, i vremenom su bivale osposobljene da izdrže pritisak strane konkurencije na unutrašnjem tržištu, čak i bez uvoznih carina na ove proizvode45. Odmah po završetku Prvog svetskog rata, u jugoslovenskom industrijskom izvozu dominirali su uvozno-supstitutivni proizvodi, dok je udeo kapaciteta čija se proizvodnja zasnivala na preradi domaćih resursa bio zanemarljiv.

43 Dukanac (1946), navedeno prema: Pertot (1971), str. 79.44 Pertot (1971), str. 79.45 Ibid., str. 80.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA44Veći udeo industrijskog izvoza u ukupnom izvozu u međuratnom periodu duguje se i me-todološkom razvrstavanju, pri čemu se u industrijsku proizvodnju svrstavalo sve ono što nije primarna proizvodnja. Vrednost izvoza proizvoda dobijenih iz domaće sirovinske baze bila je mala, što svedoči o početnim fazama industrijskog razvoja jugoslovenske privrede između dva svetska rata. Nizak nivo prerade proizvoda od domaćih sirovina predstavlja rezultat politike Austro-Ugarske monarhije, koja je nastojala da spreči razvoj izvozno usmerenih industrijskih grana zasnovan na domaćim sirovinama. Na takav zaključak upućuje i činjenica da su preduzeća koja su imala domaću sirovinsku bazu u stvari bili manji zanatski objekti. U drugim industrijskim granama, koje nisu imale izvoznu orjen-taciju, Austro-Ugarska je čak podsticala izgradnju velikih industrijskih kapaciteta (dobar primer takve politike je tekstilna industrija i metalurgija). Dakle, upravo se nisu intenziv-nije razvijale one industrijske grane koje su imale šanse da se sa uspehom takmiče na svetskom tržištu. Razvoj uvozno-supstitutivne industrije nije mogao pružiti veće izvozne mogućnosti. Ova slika se nije značajnije menjala u celom međuratnom periodu, tako da je zanemarivan razvoj industrijskih grana sa domaćom sirovinskom osnovom u korist uvo-zno-supstitutivne industrijalizacije. To više govori o manjkavostima tadašnje industrijske politike nego o posledicama ranijeg austro-ugarskog protekcionizma. U vreme kad je ras-polagala jačim protekcionističkim instrumentima nego u periodu ranijeg austro-ugarskog protekcionizma, Jugoslavija nije uspela da snažnije razvije industrijsku proizvodnju za-snovanu na domaćim resursima. Mada je nestašica kapitala mogla biti razlog zbog koga se nisu gradili industrijski kapaciteti većeg obima zasnovani na domaćim sirovinama, isto to ograničenje je postojalo i za uvozno-supstitutivnu industriju, koja je bila težište industrijskog razvoja Jugoslavije između dva svetska rata. Industrijski kapaciteti koji su se nalazili između industrijskih grana zasnovanih na domaćim sirovinama i uvozno-sup-stitutivnih grana, uglavnom su bili usmereni na zadovoljenje domaće tražnje. Međutim, nedovoljna domaća tražnja za proizvodima ovih industrijskih grana, posebno u hemijskoj i elektro industriji, omogućila je formiranje izvoznih viškova u ovim industrijskim grupa-ma. Kasnije sa rastom domaće potrošnje ovi izvozni viškovi su bivali sve manji i manji, pa se pad izvoza ovih industrijskih grupa više duguje ovom faktoru nego smanjivanju izvozne tražnje zbog Velike depresije46.

Ekonomski pokazatelji tog razdoblja ukazuju na nerazvijenost privrede i relativno mali udeo industrije. Najvažnija grana proizvodnje bila je poljoprivreda u kojoj je bilo za-posleno oko 80% aktivnog stanovništva, dok je u industriji i zanatstvu bilo zaposle-no samo 8,6% aktivnog stanovništva47. Zakasneo razvoj industrije i potpun izostanak industrijalizacije u nekim područjima, opredelio je relativno manji značaj industrije u proizvodnji i izvozu zemlje. Ukupan broj radnih mesta u industriji 1918. godine iznosio je 150.000, što je predstavljalo samo 12 na 1.000 stanovnika48. Dominantna pozicija u strukturi industrije pripadala je lakoj industriji, na koju se odnosilo 70% radnih mesta, 60% investiranog kapitala i 78% ukupnog broja preduzeća. Nerazvijena poljoprivredna proizvodnja i skromno učešće industrije, osnovna su obeležja privrede Jugoslavije pred iz-bijanje Drugog svetskog rata. Udeo dohotka od industrije, rudarstva i zanatstva u periodu 1936-1939. u ukupnom nacionalnom dohotku iznosio je 28,7%, dok je na poljoprivredu i šumarstvo otpadalo 52,9%, a na ostale delatnosti 19,0%.49 Industrija se veoma sporo

46 Ibid., str. 81-88.47 Statističkigodišnjakza1929.godinu,knjigaI,str.86-88.Navedenoprema:Čobeljić(1978),str.20.48 Mirković (1950), str. 19. i 20.49 Stajić(1957),str.48.


razvijala da bi mogla da prihvati priraštaj aktivnog stanovništva. U periodu između 1918. i 1929. godine nastalo je oko 1.200 novih preduzeća, tako da je vrednost osnovnih sredstava povećana za 35%.50 U razdoblju 1924-1928. godine osnovana su samo 532 nova preduzeća, saopštava Kukoleča.51 Posle Velike depresije obnovljena su ulaganja u industriju, koja su bila prekinuta tokom krize. Međutim, ulaganja su bila znatno manjeg obima nego pre krize, što je bitno umanjilo tempo industrijalizacije, tako da je on bio skoro prigušen pred Drugi svetski rat. Usporavanje investiranja pratila je i nedovoljna iskorišćenost instaliranih kapaciteta u industriji, tako da su oni 1938. godine korišćeni sa oko 69%52. U razmatranju razvoja industrijskih kapaciteta mora se istaći mali udeo kapaciteta za preradu sirovina. Proizvodnja sredstava rada imala je takođe mali udeo u ukupnoj industrijskoj proizvodnji, a najveći deo industrije se odnosio na proizvodnju proizvoda namenjenih ličnoj potrošnji. Ovu strukturu industrijske proizvodnje prati i teh-nološko zaostajanje u lakoj industriji.

Zaostala privredna struktura zemlje u periodu između dva rata u izvoz je mogla da usmeri žitarice, rude i drvo. Ovi resursi su opredelili karakter spoljnotrgovinske razmene Jugo-slavije, pri čemu su u izvoz odlazile sirovine i poljoprivredni proizvodi, dok su se uvozili industrijski proizvodi. Odnosi uvoznih i izvoznih cena su išli na štetu domaćeg izvoza. Indeks izvoznih cena najvažnijih izvoznih proizvoda Jugoslavije opao je za 22% u periodu 1926-1939. godine, dok su cene glavnih uvoznih proizvoda u istom periodu opale za samo 7%.53 Mada se zemlja zaduživala u inostranstvu, to nije dovelo do diverzifikacije izvozne ponude. Promene u strukturi izvoza, koje nastaju usled privrednog razvoja, dopri-nose ublažavanju posledica konjunkturnih kretanja u svetu na odnose razmene, i dovode do njihove stabilizacije54. Upravo je to nedostajalo jugoslovenskom izvozu.

Sem makaza cena u korist stranih izvoznika, domaća privreda je bila izložena ćudima stranog kapitala, koji je sprovodio nemilosrdnu eksploataciju domaćih sirovinskih bogat-stava. Pri tome je strani kapital bio malo zainteresovan za razvijanje prerađivačkih kapa-citeta, koji bi koristili domaće sirovine. Prilikom ulaska u industriju, strani kapital je birao one grane koje su bile najviše zaštićene uvoznim carinama, kao i monopolska području u kojima su delovali karteli. Inostrani kapital, mada je ostvarivao visoke monopolske profite, nije značajnije doprineo razvoju domaće prerađivačke industrije, već su dobiti prebacivane u inostranstvo. Ujedno je eksploatisana i jeftina radna snaga.55

Uvozno-supstitutivna proizvodnja je pružala mogućnosti domaćoj privredi da ostvari ušte-de u troškovima koje bi imala u slučaju uvoza finalnih proizvoda. Međutim, pošto je ova industrija koristila uvozne sirovine, to se ušteda formirala samo u iznosu razlike između veće dodate vrednosti u slučaju prerade uvozne sirovine u inostranstvu i manje dodate vrednosti kod domaće prerade uvozne sirovine. Zbog uvoza sirovina, uvozno-supstitutivna industrija nije bila kadra da izdrži stranu konkurenciju na domaćem tržištu, bez odgo-varajuće carinske zaštite. Nasuprot tome, industrija koja se oslanjala na snabdevanje inputima iz domaćih izvora (domaća sirovinska baza) uspevala je da održi konkurentnost i na stranim tržištima, zahvaljujući jeftinijim domaćim sirovinama i manjim ostalim troš-

50 Kukoleča(1956),str.27.51 Kukoleča(1941),str.79.52 Kukoleča(1956),str.30.53 Dukanac (1946), str. 22.54 Obradović(1966),str.58.55 Dimitrijević(1958),str.15.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA46kovima proizvodnje. Ovi troškovni dispariteti su opredeljivali neprekidne pritiske uvozno-supstitutivne industrije da se održavaju mere zaštite domaćeg tržišta. Protagonisti razvo-ja uvozno-supstitutivne industrije bili su zaslepljeni varljivim uštedama koje se postižu proizvodnjom ovih proizvoda u zemlji u odnosu na uvoz istovrsnih gotovih proizvoda. Mada je razvoj ove industrije doprinosio porastu zaposlenosti, težnje da se poveća obim proizvodnje radi zadovoljenja rastuće domaće potrošnje, nisu imale u vidu posledice na trgovinski bilans. Naime, kad vrednost uvoza sirovina za ove industrije premaši uštede na uvozu finalnih proizvoda, ova industrija počinje da generiše dodatne deficite u trgo-vinskom bilansu i stvara teškoće u finansiranju deficita tekućeg računa platnog bilansa. Opstanak ove industrije zavisio je od carinske zaštite. Upravo je to bio slučaj nekih indu-strijskih grana u jugoslovenskoj privredi međuratnog razdoblja (tekstilna industrija i crna metalurgija), koje su se i u okviru Austro-Ugarske monarhije razvijale uz pomoć carinske zaštite. Ove industrije nisu imale značajniju ulogu u izvozu56.

U granicama Jugoslavije posle Prvog svetskog rata zatekli su se kapaciteti uvozno-sup-stitutivnog tipa. U nameri da se dalje razvije ono što je zatečeno, država je nesvesno podržala uvozno-supstitutivnu industrijalizaciju. Dalekosežne posledice ovog razvojnog obrasca će se osećati ne samo u međuratnom periodu već i u godinama posle Drugog svetskog rata. Dobra ilustracija ovih posledice je industrijalizacija Srbije u međuratnom periodu. Posmatrano sa aspekta domaćih resursa, očekivalo se da bi Srbija u novoj dr-žavi posle Prvog svetskog rata mogla da unapređuje poljoprivrednu proizvodnju i razvija drvno-prerađivačku industriju i metalurgiju (u skladu sa rudnim potencijalima). Srbija se, međutim, opredelila da razvija tekstilnu industriju pomoću opreme koju je dobila na ime ratnih reparacija, jer su u toj grani profiti bili iznad proseka. Visoka carinska zaštita je obezbedila ekonomsku motivisanost za razvoj ove industrije, što će dati pečat celo-kupnom razvoju industrije Srbije u novoj državi u međuratnom periodu. Uvoz tekstilnih proizvoda je dominirao u industrijskom uvozu Jugoslavije sve do Velike ekonomske krize 1929. godine, dok su proizvodi crne metalurgije i metalne industrije činili preovlađujući deo industrijskog uvoza u periodu posle ove krize57.

Međutim, volumen uvoza tekstilnih proizvoda u celom međuratnom periodu bio je znača-jan i skretao je pažnju nosilaca ekonomske politike. Naime, težilo se postizanju ravnoteže izvoza i uvoza tekstilnih proizvoda, ali ne povećanjem njihovog izvoza već smanjivanjem njihovog uvoza i podmirivanjem domaće potrošnje iz domaće proizvodnje ovih proizvoda. To je, zapravo, značilo uvoznu supstituciju tekstilnih proizvoda, uz zanemarivanje onih industrija koje su se mogle razviti korišćenjem domaćih resursa i steći konkurentnost u izvozu. Rast uvoza tekstilnih sirovina i polufabrikata na račun smanjivanja uvoza finalnih tekstilnih proizvoda, doprineo je smanjivanju uvozne vrednosti tekstilnih proizvoda u celi-ni u periodu posle Velike ekonomske krize. Niže cene sirovina su omogućile čak količinsko povećanje uvoza tekstilnih proizvoda. Uspešnost supstitucije nije lako oceniti jer su u tom periodu primenjivana razna ograničenja celokupnog uvoza u nameri da se on poravna sa izvoznim rezultatima, a došlo je i do pada svetskih cena tekstila, pre svega tekstilnih sirovina. Visoke carinske stope na uvoz tekstila su osiguravale visoke profitne stope staroj industriji koja je nasleđena iz Austro-Ugarske monarhije, odnosno novim fabrikama koje su nastale uvozom opreme koja je dobijena po osnovi ratnih reparacija. Međutim, visoka fluktuabilnost svetskih cena tekstilnih sirovina i gotovih proizvoda nije podsticala investi-

56 Pertot (1971), str. 87.57 Ibid.


cionu aktivnost u zemlji, tako da carinska zaštita nije dala jači doprinos izgradnji novih proizvodnih kapaciteta u tekstilnoj industriji58.

Pored tekstilnih proizvoda, najvažniju komponentu uvoza činili su proizvodi crne metalur-gije. Sve dok su u strukturi uvoza ovih proizvoda glavninu činili finalni proizvodi, carinska zaštita je imala svoje opravdanje dok je favorizovala supstituciju uvoza domaćom proi-zvodnjom. Međutim, to je iziskivalo visoku carinsku zaštitu u slučajevima kad je trebalo uvoziti rudu radi prerade u domaćim kapacitetima. Na taj način se poskupljuje uvoz final-nih proizvoda i otvara mogućnost za uvoz gvozdene rude radi domaće prerade. Međutim, poskupljenje uvoza gvožđa i čelika predstavlja veliki trošak za razvoj domaće industrije, posebno u fazama intenzivnijeg investiranja. Dakle, ekonomski razlozi su nametali po-trebu da se uvozi čelik a da se težište razvoja domaće privrede prebaci na druge grane.

Međutim, Jugoslavija je u periodu između dva rata izabrala opciju prerade čelika, koja je podržana protekcionističkim merama kao i u slučaju tekstila. Više cene na domaćem tržištu, usled primene zaštitnih mera, smanjivale su uvoz čeličnih proizvoda i podsticale domaću proizvodnju. Razvoj ove industrije duguje se i činjenici što su veći industrij-ski objekti u jugoslovenskom privrednom prostoru posle 1918. godine bili upravo na području crne metalurgije, pa se privreda u to vreme oslonila na ove proizvodne kapa-citete. Uprkos razvoju domaće industrije čelika, obim proizvodnje nije bio dovoljan da podmiri domaće potrebe, pa se u spoljnotrgovinskoj razmeni ove grane formirao deficit. Nedostatak domaće energetske osnove (visokokvalitetni ugalj), povećavao je troškove proizvodnje. Mada su ekonomski kriterijumi nalagali odustajanje od ove proizvodnje, carinske stope ad valorem iznad 30%, uglavnom za proizvode nastale od skupe domaće sirovine, omogućili su proizvodnju finalnih proizvoda nižih faza prerade. Za proizvode crne metalurgije koji se ne proizvode u zemlji korišćene su zaštitne stope od 20% i manje, kao i kod tekstila59. Iz ovakvog pristupa može se razabrati da su najvišu carinsku zaštitu uživali proizvodi najnižih faza prerade, dok je u drugim granama bilo suprotno. Pošto su proizvodi crne metalurgije na domaćem tržištu bili skupi, to je bila loša polazna osnova za razvoj domaće industrije. Sem toga, preko viših cena proizvoda crne metalurgije na-menjenih širokoj potrošnji (najčešće oprema za poljoprivredu) odigravao se proces preli-vanja vrednosti iz poljoprivrede u crnu metalurgiju, što je postalo kočnica intenzifikacije poljoprivredne proizvodnje. Pertot reljefno zaključuje da ovakvi odnosi nisu mogli ubediti poljoprivrednike da „ ... drvene plugove zamene gvozdenim”60.

Skupi proizvodi domaće crne metalurgije uticali su na početne faze razvoja mašinograd-nje. Naime, uvoz proizvoda crne metalurgije posle Velike ekonomske krize pomerao se od proizvoda namenjenih širokoj potrošnji prema proizvodima mašinogradnje, u skladu sa pokušajima većeg uvoza opreme radi investiranja. Međutim, umesto da se ovi pokušaji pretvore u jaču industrijalizaciju domaće privrede, visoke cene čelika su, kroz povećava-nje troškova investiranja, delovale ograničavajuće na razvoj industrije61.

Opšti problem industrije ležao je u zastareloj opremi nasleđenoj iz perioda Austro-Ugar-ske monarhije, koju je posedovala većina industrijskih preduzeća, kao i njihovoj navici iz

58 Ibid., str. 90.59 Ibid., str. 98.60 Ibid.61 Ibid., str. 99.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA48ranijeg vremena da se primenjuje zaštitna politika. Uprkos ovim slabostima, posle Velike ekonomske krize, posebno 1938. i 1939. godine, industrija daje veći doprinos povećanju izvoza nego poljoprivreda. Ipak, razvoj industrije u međuratnom periodu nije bio dovoljan da bi omogućio značajniji porast izvoza po obimu niti smanjenje uvoza putem uvozne supstitucije. Snažnija industrijalizacija je podrazumevala veći uvoz opreme, a to u pos-tkriznom periodu nije bilo moguće postići zbog pomanjkanja stranog kapitala. Veće izvo-zne viškove nije bilo moguće postići sa tadašnjom strukturom proizvodnje i dostignutom produktivnošću, tako da se ni tim putem nije mogao povećati uvoz opreme. U privredi se formirao svojevrstan začarani krug po kome dalja industrijalizacija nije bila mogućna bez povećanog uvoza opreme, koji nije bilo moguće realizovati bez prethodnog povećanja izvoza, a to se nije moglo postići bez produbljivanja industrijalizacije. Ekonomska politika u celom međuratnom razdoblju nije uspela da potisne uvoznu supstituciju kao vid razvoja privrede, niti da razvije industrijske kapaciteta zasnovane na preradi domaćih sirovina. Zaštita od inostrane konkurencije postala je neizbežna prateća pojava, što je osiguralo visok rast troškova proizvodnje, koji je sprečavao razvoj izvozno konkurentne industrijske strukture. Orjentacija na proizvodnju tekstilnih proizvoda i čelika, za koju nije postojala domaća sirovinska baza, nije pogodovala formiranju robnih potencijala koji bi bili konku-rentni na svetskom tržištu. Znatno viša cena domaćeg čelika u odnosu na svetsku cenu, održavana pomoću carina, nije pružila zadovoljavajuću osnovu za razvoj domaće maši-nogradnje, zbog visokih troškova proizvodnje62. Troškovna struktura posebno je važna u granama koje proizvode proizvode značajne za proces industrijalizacije. Visoki troškovi proizvodnje ovih proizvoda ugrađuju se dalje u lancu investiranja u troškove proizvodnje, što smanjuju konkurentnost izvoza. U takvim uslovima industrijalizacija nije mogla dobiti zamah koji se nazirao u prvim godinama posle završetka Prvog svetskog rata. Industrijski pogoni koji su nastali uprkos navedenim teškoćama, opstajali su zahvaljujući visokoj carinskoj zaštiti.

Izvozni viškovi Jugoslavije u deceniji pred Drugi svetski rat su se formirali na neizme-njenoj privrednoj strukturi i niskom per capita dohotku, koji nije dozvoljavao snažniji rast domaće potrošnje63. Mada su u godinama neposredno pred Drugi svetski rat uočeni napori u pravcu industrijalizacije jugoslovenske privrede, to je bilo isuviše kasno da bi se rezultati osetili u platnom bilansu i strukturi našeg robnog izvoza.

10. ZAKLJUČAKTokom Prvog svetskog rata došlo je do osetnog pada međunarodne trgovine. Po završetku rata obnavljaju se tokovi međunarodne robne razmene i oživljava međunarodno kretanje kapitala. Vrednost svetske trgovine se uvećavala sve do 1929. godine. Doduše, uspora-vanje rasta međunarodne trgovine proisteklo je iz pada cena poljoprivrednih proizvoda, do koga je došlo usled delovanja svetske agrarne krize. Velika depresija koja je usledila posle izbijanja krize 1929. godine i razmah protekcionističke trgovinske politike, doveli su do oštrog pada međunarodne trgovine. Oporavak svetske trgovine nastupio je 1934. godine, a maksimum po vrednosti je dostignut 1937. godine.

62 Ibid., str. 101. 63 Kovač(1982),str.327.


Svetska agrarna kriza je i pre Velike depresije iz 1929. godine prouzrokovala teškoće u jugoslovenskoj privredi i usporila rast izvoza. Kad je izbila kriza 1929. godine, jugoslo-venski izvoz je već beležio tendenciju pada, tako da je kriza samo podržala ovaj trend. Čak nisu ni preduzete neke značajnije protekcionističke mere u cilju zaštite domaćeg tržišta, kao što se uveliko radilo u svetu, već se insistiralo na valutnoj stabilnosti u duhu liberalizma. Dakle, u takvim okolnostima nisu preduzimane mere sa ciljem industrijaliza-cije domaće privrede, a i da jesu dometi bi verovatno bili skromni. To zapravo znači da se ni struktura jugoslovenskog izvoza nije menjala.

Strukturu svog izvoza Jugoslavija nije uspela da uskladi sa strukturom svetske tražnje ni u periodu 1934-1939. godine. Suficit trgovinskog bilansa koji je ostvarivan u ovom periodu služio je za otplatu stranih dugova. Tradicionalna struktura izvoza nije omogućila porast vrednosti jugoslovenskog izvoza u ovom razdoblju. Cilj je bio da se ostvari suficit u robnoj razmeni, i to se postizalo primenom intervencionističkih mera. Da bi se povećao izvoz bilo je nužno da se pristupi industrijalizaciji zemlje. Bilo je pokušaja da se osnivanjem novih preduzeća postigne supstitucija uvoza, što bi podržalo industrijalizaciju domaće privrede. Zatečeni proizvodni kapaciteti na području Jugoslavije posle Prvog svetskog rata bili su uvozno-supstitutivnog karaktera. U nameri da dalje razvija zatečenu proizvodnu strukturu, država je nesvesno prihvatala uvozno-supstitutivnu industrijalizaciju, dok je broj novih preduzeća koja koriste domaće sirovine bio zanemarljiv. To zapravo znači da su se nedovoljno razvijale industrijske grane zasnovane na domaćim sirovinama. Posledice ovakvog razvojnog modela su se osećale ne samo u međuratnom periodu već i u godina-ma posle Drugog svetskog rata.

Naglašen problem domaće industrije bila je zastarela oprema iz vremena Austro-Ugarske monarhije. Mada se ova oprema nalazila u brojnim preduzećima, ona su uspela da pove-ćaju i nadmaše izvoz poljoprivrednih proizvoda u godinama posle Velike ekonomske krize. Uprkos ovim naporima, tadašnja industrijska struktura nije mogla obezbediti značajnije povećanje obima izvoza niti smanjenje obima uvoza kroz uvoznu supstituciju. Nedostajao je veći uvoz opreme (usled nestašice stranog kapitala) da bi se preduzele značajnije inve-sticije. Devizna sredstva se nisu mogla pribaviti povećanjem izvoza, tako da se formirao začarani krug: manji izvoz – manji devizni prihodi – manji uvoz opreme – manji izvoz. Time je jača industrijalizacija jugoslovenske privrede odložena za period posle Drugog svetskog rata, ali će se i u posleratnom razdoblju osećati uticaj uvozno-supstitutivnog razvojnog koncepta.

LITERATURAAnderson, K. and Norheim, H. (1993), „History, Geography and Regional Economic Inte-gration”, Chapter 2 in: Anderson, K. and Blackhurst, R. (eds), Regional Integration and the Global Trading System, Harvester Wheatsheaf, Geneva.

Aparicio, G., Pinilla, V., and Serrano, R. (2006), Europe and the International Agricul-tural and Food Trade, 1870-2000, http://www.helsinki.fi/iehc2006/ papers2/Aparicio.pdf. Pristupljeno 26.03.2015. godine.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA50Bairoch, P. (1982), „International industrialization levels from 1750 to 1980”, The Jour-nal of European Economic History, 11(2), Fall, pp. 269-333.

Bernanke, B.S. (2000), Essay on the Great Depression, Princeton University Press, Princeton.

Cvetković, M. (1940), „Nemačka spoljna trgovina i tržište jugoistočne Evrope”, Glasnik Direkcije za spoljnu trgovinu, Beograd.

Čobeljić N. (1978), Privreda Jugoslavije – rast, struktura i funkcionisanje, Knjiga prva, Savremena administracija i Institut za ekonomska istraživanja, Beograd.

Dimitrijević, S. (1958), Strani kapital u privredi bivše Jugoslavije, Nolit, Beograd.

Dukanac, Lj. (1946), Indeksi konjunkturnog razvoja Jugoslavije 1919-1941, Beograd.

Eichengreen, B. (1992), Golden Fetters: The Gold Standard and the Great Depression 1919-1939, Oxford University Press, Oxford.

Eichengreen, B. and Irwin, D.A. (1995), „Trade Blocs, Currency Blocs and the Reorienta-tion of World Trade in the 1930s”, Journal of International Economics, Vol. 38, pp. l -24.

Eichengreen, B. and Irwin, D.A. (2010), „The Slide to Protectionism in the Great Depres-sion: Who Succumbed and Why?”, The Journal of Economic History, Vol. 70, No. 4 (December), pp. 871-897.

Eichengreen, B. and Sachs, J. (1985), „Exchange Rates and Economic Recovery in the 1930s”, The Journal of Economic History, Vol. 45, No. 4 (Dec., 1985), pp. 925-946.

Feinstein, Ch.H., Temin, P. and Toniolo, G. (2008), The World Economy between the World Wars, Oxford University Press, New Jersey.

Findlay, R. and O’Rourke, K.H. (2007), Power and Plenty – Trade, War, and the World Economy in the Second Millennium, Princeton University Press, New Jersey.

Grossman, R.S. and Meissner, Ch.M. (2010), International Aspects of the Great De-pression and the Crisis of 2007: Similarities, Differences, and Lessons, NBER Working Paper 16269, National Bureau of Economic Research, Cambridge, Mass.

Irwin, A.D. (1998), “The Smoot-Hawley Tariff: A Quantitative Assessment”, The Review of Economics and Statistics, Vol. 80, No. 2, pp. 326-334.

Irwin, A.D. (2012), Trade Policy Disaster, Lessons from the 1930s, MIT, Boston.

Kindleberger, Ch.P. (1986), The World in Depession, 1929-1939, University of Califor-nia Press, LA.


Kindleberger, Ch.P. (1993), A Financial History of Western Europe, Oxford University Press, New York.

Kitson, M. and Michie, J. (1995), „Trade and Growth: A Historical Perspective”, Chapter 1 in: Michie, J. and Smith, J.G. (eds), Managing the Global Economy, Oxford University Press, Oxford.

Kovač, O. (1982), Spoljnoekonomska ravnoteža i privredni rast – problemi i iskustva Jugoslavije, treće izdanje, Ekonomski fakultet, Beograd.

Kukoleča, S. (1941), Industrija Jugoslavije 1919-1938, Balkanska štamparija, Beo-grad.

Kukoleča, S. (1956), Analiza privrede Jugoslavije pred drugi svetski rat (Prilozi privred-noj istoriji), Ekonomski institut FNRJ, Beograd.

League of Nations (1927), Economic and Financial Section, International Economic Con-ference, Documentation, ‘Tariff Level Indices’, Geneva.

Liepmann, H. (1938), Tariff Levels and the Economic Unity of Europe, Allen, G. & Un-win, London.

Maddison, A. (1989), The World Economy in the twentieth Century, OECD, Paris.

Maddison, A. (2006), The World Economy: Historical Statistics, OECD, Paris.

Madsen, J.B. (2001), “Trade Barriers and the Collapse of World Trade During the Great Depression”, Southern Economic Journal, 67(4), pp. 848-868.

Meltzer, A. (1976), „Monetary and Other Explanations for the Start of the Great Depres-sion”, Journal of Monetary Economics, vol. 2, pp. 455-471.

Mirković, M. (1950), Ekonomska struktura Jugoslavije 1918-1941, Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb.

Mitchell, B.R. (2003), International Historical Statistics, Europe 1750-2000, Palgrave Macmillan, New York.

Obradović, S. (1962), Uvod u analizu spoljne trgovine, Naučna knjiga, Beograd.

Obradović, S. (1966), Odnosi razmene i privredni razvoj, Institut za ekonomska istraživanja, Beograd.

O’Rourke, H.K. (2009), „Government policies and the collapse in trade during the Great Depression”, in: Baldwin, R. (ed.), The Great Trade Collapse: Causes, Consequences and Prospects, Centre for Economic Policy Research (CEPR), London.

SVETSKA TRGOVINA I INDUSTRIJALIZACIJA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE U PERIODU IZMEÐU PRVOG I DRUGOG SVETSKOG RATA52Pertot, V. (1970), Ekonomika međunarodne razmjene Jugoslavije, Knjiga II: Dokumen-tacija, Ekonomska biblioteka, VI kolo, Informator, Zagreb.

Pertot, V. (1971), Ekonomika međunarodne razmjene Jugoslavije, Knjiga I: Analiza razdoblja između 1919. i 1968. godine, Ekonomska biblioteka, VI kolo, Informator, Zagreb.

Romer, D.Ch. (1992), „What Ended the Great Depression”, The Journal of Economic History, Vol. 52, No. 4, pp. 757-784.

Saint-Etiene, Ch. (1984), The Great Depression 1929-1938: Lessons for the 1980s, Hoover Institution, Stanford University.

Salvatore, D. (2009), Međunarodna ekonomija, deveto izdanje, preveli prof. dr Stojan Babić i prof. dr. Danica Popović, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd.

Savić, M. (1930), Naša industrija, zanati, trgovina i poljoprivreda, knj. IX, deo I, Mini-starstvo trgovine i industrije, Beograd.

Stajić, S. (1957), „Realni nacionalni dohodak Jugoslavije u periodu 1926-1939 i 1947-1956“, Ekonomski problemi, Zbornik radova, Ekonomski institut FNRJ, Beograd.

Temin, P. (1989), Lessons from the Great Depression, MIT Press, Cambridge, MA.

WTO (2007), World Trade Report 2007, Geneva.

Zavod za unapređenje spoljne trgovine (1938), Glasnik Zavoda za unapređenje spoljne trgovine za 1938. godinu, Beograd.


SANJA MITIĆ1

E-mail: <[email protected] >

JEL KLASIFIKACIJA: O30, M31

IZVOZ I INOVACIJE: PRIMER IZVOZNIKA IZ SRBIJE

APSTRAKT

Odnos između izvoza i inovativnosti u inostranoj literaturi predstavlja jednu od čestih istraživačkih tema, kako na makro nivou, tako i na nivou preduzeća. U Srbiji nedostaju empirijska istraživanja na ovu temu. Cilj ovog rada je da na osnovu empirijskih podataka na primeru jednog skupa preduzeća iz Srbije ispita veze između internacionalizacije poslovanja i inovativnosti preduzeća. Analiza različitih aspekata inovativnosti (inovacije marketing miksa, uvođenje novih proizvoda, procesne inovacije, ulaganja u istraživanje i razvoj) izvoznika i neizvoznika, kao i izvoznika u razvijene i manje razvijene zemlje otkriva značajne razlike u njihovim performansama koje se mogu objasniti izvoznim iskustvom i učenjem kroz izvoz. U svim aspektima inovativnosti izvoznici su ostvarili bolje rezultate u odnosu na neizvoznike, kao i izvoznici u razvijene zemlje (zemlje Evropske unije) u odnosu na izvoznike u manje razvijene zemlje.

1 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu

KLJUČNE REČI:INOVACIJE, IZVOZ, NOV PROIZVOD, ISTRAŽIVANJE I RAZVOJ

IZVOZ I INOVACIJE: PRIMER IZVOZNIKA IZ SRBIJE54ABSTRACT

Relation between export and innovations is a frequent research focus in foreign litera-ture, both on macro and firm level. Empirical researche on this topic is fairly deficient in Serbia. The aim of this paper is to examine links between innovations of firms and internationalisation, based on empirical data in a set of Serbian’s firms. The analysis of various aspects of innovation practice (marketing mix innovations, new product deve-lopment, process innovation, investment in research and development) of exporters and non-exporters, as well as of exporters to developed countries and exporters to less deve-loped countries reveals important differences in their performance, that can be expla-ined by international business expereience and learning by exporting. In all aspects of innovation exporters perform better than non-exporters, as well as exporters to developed countries (EU countries) compared with exporters to less developed ones.

KEY WORDS:INNOVATION, EXPORT, NEW PRODUCT, RESEARCH AND DEVELOPMENT


1. UVOD Bez obzira na veliku heteregonost koja postoji među preduzećima različitih tipova, ve-ličina i svojinskih statusa širom sveta, ili onih iz različitih privrednih grana, inovacije predstavljaju okosnicu rasta i razvoja. Kompetencije preduzeća u pogledu razvoja novih proizvoda i usluga, poslovnih procesa i strategija direktno su povezane sa izvoznim per-formansama i utiču na međunarodnu konkurentnost. U radu će biti predstavljeni pojam i značaj inovacija, različite strategije koje se odnose na polje inovativnog delovanja predu-zeća, kao i uticaj inovacija na proces internacionalizacije, odnosno na izvozno ponašanje preduzeća i ostvarene rezultate.

2. ZNAČAJ INOVATIVNOSTI I MOGUĆE STRATEGIJEInovacije, kao materijalizacija znanja i sposobnosti jedne organizacije predstavljaju vre-dan resurs preduzeća. Preduzeća koja ne inoviraju, ne razvijaju nove proizvode i usluge, nove poslovne i marketinške koncepte nestaju sa tržišne scene. U tom smislu, inovacije možemo definisati kao prevođenje novog ili značajno unapređenog proizvoda, procesa, marketinškog ili organizacionog modela u poslovnu praksu, organizaciju ili u eksterne odnose.2 Reč je o jednoj širokoj definiciji koja prevazilazi tehnicistički aspekt posmatranja inovacije. Tehnicistički aspekt posmatranja inovacije više nije odgovarajući. Suština po-stizanja konkurentske prednosti po osnovu tehnologije zapravo je u njenom korišćenju sa ciljem stvaranja inovacija, pre nego u razvoju tehnologije same po sebi.3 Novi proizvodi i usluge nisu samo rezultat tehnološkog inovacionog procesa i aktivnosti istraživačko-ra-zvojne funkcije. Značajan doprinos inovacijama dolazi od nematerijalnih resursa predu-zeća. U procesu inoviranja značajnu ulogu imaju i: funkcije dizajna, marketinga, ljudskih resursa, organizaciono i upravljačko znanje, sposobnost interakcije sa korisnicima i mo-deran distributivni koncept.4

Na makro nivou, inovacije vode povećanju produktivnosti i opšte privredne aktivnosti, pre svega kroz pojavu novih biznisa. U Velikoj Britaniji, dve trećine rasta produktivnosti između 2000. i 2007. godine je bio rezultat inovacija.5 Strategijski i marketinški značaj inovacija ogleda se u stvaranju vrednosti za potrošače, vlasnike i ostale stejkholdere, na efektivniji način u odnosu na konkurenciju. Relevantnost novih proizvoda i stalnog una-pređenja postojeće ponude proističe iz određenih koristi koje imaju i preduzeće i njegovi stejkholderi. Intenzivno inoviranje znači: zadovoljenje novih potreba potrošača, ponuda većeg varijeteta proizvoda i usluga, povećanje kvaliteta i pouzdanosti proizvoda, osvaja-nje novih tržišta, smanjenje negativnog uticaja na okolinu, usaglašavanje sa zakonskom regulativom i standardima, povećanje proizvodne fleksibilnosti, smanjenje troškova, po-većanje performansi proizvoda i usluga.

2 OECD (2005), str. 46.3 Macmillan and Tampoe (2000)4 Pim et al. (1997), pp. 33–45.5 Atkinson and Ezell (2014), str. 133.

IZVOZ I INOVACIJE: PRIMER IZVOZNIKA IZ SRBIJE56Inovacija ima strategijski značaj za preduzeće, odnosno konkurentski je relevantna ako postoji u nekoj od tri bazične oblasti promena. Ona određuje konkurentsku poziciju pre-duzeća u smislu: (1) rekonceptualizacije poslovnih procesa, (2) promene postojećih trži-šta i (3) stvaranja dramatičnih vrednosnih poboljšanja za potrošače.6 Postizanje jednog od navedenih efekata može biti osnova pozicioniranja u odnosu na konkurenciju. S druge strane, retki su ali su zato i najpoznatiji primeri ostvarivanja sva tri elementa strategijske inovacije istovremeno. Tako je na primer, priča o Amazon.com je priča o inovacijama. Njihov strategijski karakter se može pratiti u tri identifikovane dimenzije. Prva je stvaranje potpuno novog poslovnog sistema u sektoru prodaje knjiga. Druga je određena prome-nom tržišnih uslova. Tržišna manifestacija inovacije preduzeća, koje je samo po sebi ino-vacija, ogledala se u uklanjanju konkurencije i oblikovanju drugačijih pravila igre u grani. Strategijska inovacija nije u funkciji eliminisanja direktne konkurencije, već utiče i na supstitute i komplementarne grane. Na taj način, preduzeće ne konkuriše na postojećim tržištima, već stvara nova. Svaki postojeći ili potencijalni konkurent je postao nevažan jer je Amazon ponudio fundamentalno novu i superiornu vrednost potrošačima,7 što predsta-vlja treću dimenziju strategijske inovacije.

Marketinški posmatrano, inovativno poslovno delovanje može biti proaktivno i reaktivno. Reaktivno je kada preduzeće reaguje na tržišne pritiske i probleme, kako oni nastaju. Proaktivno ponašanje postoji kada preduzeće anticipira moguće probleme i kreira nove načine njihovog prevazilaženja, pre nego što nastanu. Naizgled, preduzeće treba uvek da bude proaktivno u inovacijama i stvaranju novih proizvoda. Međutim, proaktivno nije uvek i optimalno. Postoje situacije kada je takvo razvijanje novih proizvoda neracionalno i nepotrebno i kada su reaktivne strategije najbolje rešenje, kao što je situacija postojanja malog tržišta ili nemogućnosti zaštite inovacije od imitacije. Postoji nekoliko modaliteta navedenih strategija. Preduzeće može reaktivno da deluje putem defanzivne, responziv-ne, „drugi ali bolji” strategije i imitacija, dok se proaktivno delovanje najčešće povezuje sa istraživanjem i razvojem, marketingom, akvizicijama, alijansama i preduzetništvom.8 Defanzivna strategija podrazumeva zaštitu profitabilnosti postojećih proizvoda od novih konkurentskih proizvoda. U tu svrhu se najčešće koristi određeni instrument marketing miksa. Reagovanje na uvođenje novog konkurentskog proizvoda može biti putem sni-žavanja cena ili agresivne reklamne kampanje. Imitacija je reaktivna strategija brzog kopiranja konkurentskog proizvoda, odmah po njegovom uvođenju. Strategija „drugi ali bolji” predstavlja svojevrsnu nadogradnju prethodne opcije. Preduzeće reaguje na inova-ciju konkurenta tako što pokušava da identifikuje načine za njeno poboljšanje. Na tržište plasira u osnovi sličan proizvod konkurentskom, ali unapređen. Responzivna strategija inoviranja nastaje kao odgovor na eksplicitne zahteve potrošača.

Kada je reč o proaktivnim strategijama inoviranja, najčešće se vođstvo u promenama i inovacijama vezuje za funkciju istraživanja i razvoja i stvaranje tehnički superiornih proizvoda. Osim tehničkog aspekta inoviranja, u savremenom konkurentskom ambijentu poseban značaj ima marketinški aspekt inoviranja. Preduzeće koje proaktivno, putem kontinuiranog istraživanja tržišta, nastoji da otkrije potrebe potrošača, njihove skrivene želje, može kontinuirano inovirati, unapređivati postojeću ponudu i stvarati novu. Po-trošačka orijentacija preduzeća je neraskidivo povezana sa sposobnošću i intenzitetom

6 Schlegelmilch et al. (2003), pp. 117–132.7 Kim and Mauborgne (1999), pp. 41–54.8 Urban and Hauser J. (1993), str. 20.


inovacija. Akvizicijom preduzeće može da dođe u posed novih proizvoda i usluga, teh-noloških, organizacionih ili marketinških kompetencija. Veliki broj globalnih preduzeća koristi tu strategiju, poput Procter&Gamble-a, Nestle-a i drugih. Strategija saradnje je obeležila kraj 20. i početak 21. veka. Kako tržišni zahtevi danas prevazilaze sposobnosti pojedinačnih preduzeća, to se ona sve češće udružuju i u različitim oblicima strategijskih alijansi i zajedničkih ulaganja sarađuju na različitim poljima. Najčešći motiv saradnje su inovacije i zajedničko stvaranje novih proizvodnih, marketinških i tehnoloških rešenja sa ciljem osvajanja novih tržišta. Dobar pristup inovacijama je i razvoj portfolija navedenih strategijskih opcija, u skladu sa zahtevima situacije sa kojom se preduzeće suočava.9 Nisu uvek proaktivne strategije najbolje rešenje. Ne treba zaboraviti da je inovacijska ak-tivnost skupa i rizična, što potvrđuju podaci da oko 25% novih proizvodnih i 35% novih potrošnih dobara nije tržišno prihvaćeno i potvrđeno.10

3. INOVACIJE I IZVOZOdnos izvoza i inovativnosti preduzeća je u akademskoj literaturi već dugo interesantna tema za istraživače. Na makronivou je odavno dokazana veza između izvoznih rezultata koje ostvaruje jedna privreda i njenih inovativnih i kreativnih resursa.11 Utvrđena je pozi-tivna korelacija između izvoza, s jedne strane, i akumulacije znanja, odnosno inovativnih aktivnosti, s druge strane. Još od šezdesetih godina prošlog veka inovativnost preduzeća je posmatrana kao važan pokretač međunarodne trgovine. Danas, preduzeća koja su spo-sobna da razvijaju nove proizvode i usluge, poslovne procese, nove marketinške strategije i taktike mogu da unaprede svoju konkurentnost i na taj način otvore vrata inostranih tržišta.

U literaturi, analizirajući nivo preduzeća, utvrđena je dvosmerna veza izvoza i inovacije, i to pozitivan uticaj inovativnosti na izvoz, kao i pozitivan uticaj izvoznih aktivnosti predu-zeća na povećanje inovacija. Prvi odnos je najčešće analiziran i empirijski verifikovan. Po-zitivan uticaj inovacija na izvoz je empirijski dokazan u razvijenim zemljama (na primer, u Belgiji12, Velikoj Britaniji13, Velikoj Britaniji i Nemačkoj14, Španiji15), ali i u zemljama u razvoju (na primer, u Vijetnamu16, Indiji17).

Jedna od prvih studija koje su se bavile uticajem inovacija na izvoz preduzeća je spro-vedena na uzorku preduzeća iz Izraela, objavljena 1985. godine.18 Autori su ispitivali odnos između ulaganja u istraživanje i razvoj i izvoznog ponašanja preduzeća. Preduzeća inovatori su u većoj meri izvozili u odnosu na prosek, obezbeđujući po osnovu inovacija

9 Gligorijević(2009),str.171.10 Gligorijević(2009),str.170.11 Harris and Moffat (2011), str. 5.12 Van Beveren and Vandenbussche (2010), pp. 3–24.13 Wakelin (1998), pp. 829-841.14 Roper and Love (2002), pp. 1087–1102.15 Cassiman and Martinez-Ros (2007), pp. 1-32 i López Rodríguez and García (2005), pp. 539–557. 16 Anh et al. (2009), pp. 1-12.17 Kumar and Siddharthan (1994), pp. 288–309.18 Hirsch and Bijaoui (1985), pp. 138–251, na osnovu: Cassiman and Martinez-Ros (2007), str. 5

IZVOZ I INOVACIJE: PRIMER IZVOZNIKA IZ SRBIJE58svojevrsnu monopolsku moć. Preduzeća koja su označena kao neinovativna odlučivala su se za strategiju konkurisanja cenama, što je uticalo na nižu motivaciju za izvozom. Postoje studije koje su se posebno bavile inovativnošću malih i srednjih preduzeća koja izvoze, gde je takođe dokazano postojanje pozitivne veze.19

Analizom preduzeća zemalja u tranziciji iz jugoistočne Evrope potvrđen je pozitivan uticaj inovacija na obim izvoza, koji je čak veći nego u preduzećima iz zemalja centralne i istoč-ne Evrope koje su bile kandidati za članstvo u EU (1999–2008), ali nešto niži nego u zemljama Baltika.20 Za jugoistočnu Evropu je interesantno istraživanje sprovedeno u Slo-veniji, gde je oko 85% preduzeća usmereno prema izvozu zbog malog domaćeg tržišta. U njemu je pokazan pozitivan uticaj inovacija slovenačkih preduzeća na izvoz i, obrnuto, pozitivan uticaj izvozne orijentacije preduzeća na povećanje inovativnosti.21

Harris i Moffat su takođe pokazali da postoji snažna uzročna veza izvoza i inovacija, tj. da i u sektoru proizvodnje i usluga izvozna aktivnost povećava verovatnoću za ulaganja u istraživanje i razvoj.22 Love i Roper su ukazali da inovacije bez pristupa inostranim tržištima ne obezbeđuju održive performanse.23

U slučaju empirijskih istraživanja u Srbiji, retke su studije koje se bave odnosom inovacija i izvoza. U teoriji i praksi je prepoznat značaj investicija u razvoj znanja ali je nedovoljno analizirana veza ovih investicija i međunarodne konkurentnosti.24 Kada je generalno reč o inovativnosti preduzeća iz Srbije, Stanković et al. (2011, 2013) su u dve studije pokazali da je nivo inovativnosti preduzeća vrlo nizak, kao i da su neki od načina za unapređenja razvijanje tržišne orijentacije u cilju kreiranja tržišnog znanja, umrežavanje i saradnja sa naučnim i istraživačkim organizacijama.25 Generalno, pokretači inovativnost preduzeća u zemljama zapadnog Balkana (u analizu je bila uključena i Srbija) su u poređenju sa zemljama EU u značajnom zaostatku, kako u pogledu broja istraživača, broja patenata, nivoa ulaganja u istraživanje i razvoj.26 Međutim, iako je Srbija relativno dobro pozicio-nirana u pogledu broja istraživača i objavljenih radova, nedostaju rezultati. Prema Levi Jakšić et al. intenzivna istraživačka aktivnost nema praktičnu primenu, koja treba da se manifestuje kroz komercijalizaciju ideja, pre svega zbog nerazvijenosti preduzetničke kulture.27

Istraživanje čiji rezultati će biti prikazani u nastavku bavilo se analizom razvijenosti ne-materijalnih resursa preduzeća u Srbiji. Kako sposobnost preduzeća da inovira pred-stavlja nematerijalni resurs, tako je istraživanje obuhvatilo i segment o inovacijama. U nastavku će biti analizirani podaci o inovativnim aktivnostima preduzeća, s posebnim osvrtom na izvoznike.

19 Higón (2011), pp. 4–24.20 www.micro-dyn.eu/index.php?action=filedownload&id=738, [Pristup: 01/08/14]21 Damijan and Kostevc (2008), pp. 1-23.22 Harris and Moffat (2011), p. 1.23 Love and Roper (2013), pp. 33.24 LeviJakšićetal.(2011a),naosnovu:LeviJakšićetal.(2014),pp.1675-1683.25 Stankovićetal.(2013),str.147-166iStankovićetal.(2011),pp.559-580.26 Štrbac et al. (2014), pp. 1693-1699.27 LeviJakšićetal.(2014),pp.1675-1683.


4. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJAIstraživanje o inovativnosti preduzeća u Srbiji je deo većeg međunarodnog istraživačkog projekta sa Ekonomskim fakultetom u Ljubljani na temu razvijenosti nematerijalnih re-sursa. Podaci su prikupljeni putem ankete, tokom 2012. i 2013. godine. Uzorak čini 71 preduzeće, među kojima se 73% preduzeća bavi izvozom, dok 32.4% više od jedne trećine prihoda ostvaruje od prodaje u inostranstvu. U tom smislu smo poredili dobijene rezultate ne samo između izvoznika i neizvoznika, već i između grupe takozvanih aktivni-jih izvoznika (AI), koji više od 33% prihoda od prodaje ostvaruju u inostranstvu, s jedne strane, i grupe manje aktivnih izvoznika i neizvoznika (MNI) s druge strane.

Inovacije su analizirane kroz četiri grupe pitanja, koje se bave: 1) inovacijama u mar-keting miksu, 2) uspešnosti u uvođenju novih proizvoda u odnosu na konkurenciju, 3) frekvencijom uvođenja različitih tipova novih proizvoda, 4) inovacijama u poslovnim pro-cesima. Na ovaj način su obuhvaćena tri elementa inovativnosti, prema predstavljenoj OECD-ovoj definiciji inovacija. Na kraju će biti učinjen osvrt i na razlike u istraživačko razvojnim ulaganjima i aktivnostima preduzeća.

5. INOVATIVNE AKTIVNOSTI IZVOZNIKA U SRBIJIInovacije marketing miksa predstavljaju prvi segment analize. U odnosu na prosečnu učestalost inovacija u proizvodu, promociji, distribuciji i ceni izvoznici beleže bolje rezul-tate, dok je evidentna i prednost aktivnih izvoznika u odnosu na grupu malih izvoznika i neizvoznika (tabela 1). Identifikovane razlike se mogu objasniti potrebom za prilagođava-nje svih instrumenata marketing miksa uslovima na inostranim tržištima.

TABELA 1. MARKETING MIKS I INOVACIJE

PROMOCIJA PROIZVOD/USLUGA DISTRIBUCIJA CENA

Ukupno 61.4% 67.1% 65.7% 75%

Izvoznici 64.7% 70.59% 72.55% 77.55%

Neizvoznici 52.63% 57.89% 47.37% 68.42%

AI 68.18% 68.18% 81.8% 85.71%

MNI 58.33% 66.7% 58.33% 70.21%

Najveće razlike između preduzeća sa međunarodnim iskustvom i bez istog su u pogledu inovativnosti u distribuciji. U studiji iz 1994. godine Cavusgil je utvrdio da na izvozne performanse dominantno utiče adekvatno prilagođavanje proizvoda i podrška inostranim posrednicima, dok cenovna konkurentnost nije opredeljujuća za izvozni uspeh.28 Distri-bucija, kao instrument marketinga, je institucionalnog karaktera, direktno opredeljen sa-radnjom sa lokalnim partnerima i razvijenošću distributivne infrastrukture u inostranom zemlji, zbog čeka je pod visokim uticajem lokalnih specifičnosti tržišta. Zbog toga, distri-

28 Cavusgil and Zou (1994), pp. 1–21.

IZVOZ I INOVACIJE: PRIMER IZVOZNIKA IZ SRBIJE60bucija podrazumeva visok stepen prilagođavanja i promena u skladu sa specifičnostima svakog pojedinačnog tržišta. Zatvorenost distributivnih kanala u inostranstvu može biti dodatni otežavajući faktor izvoza. To može biti razlog da preduzeća tragaju za novim načinima prodaje proizvoda i usluga u inostranstvu, a jedna od mogućnosti je i prodaja i komunikacija sa kupcima preko interneta, koju kao inovaciju preduzeća iz Srbije počinju da razvijaju. U tom smislu je primećeno da je veći procenat preduzeća (76.2%) koja iz-voze u zemlje Evropske unije uveo nove metode plasiranja proizvoda ili prodajne kanale, u odnosu na preduzeća koja izvoze u zemlje bivše Jugoslavije (70.8%, dok je 54.2% neizvoznika uvelo neke novine u ovom delu marketing miksa). Zbog sličnosti tržišta i geografske blizine izvoznici orijentisani na zemlje bivše Jugoslavije nisu pod intenzivnim pritiskom prilagođavanja i lokalizacije distribucije.

Drugi faktor uspeha izvoznika je povezan sa prilagođavanjem proizvoda. U tom smislu, u nastavku će inovativnost preduzeća biti analizirana iz ugla uvođenja novih proizvoda. U prvom delu ispitanici su evaluirali svoje performanse u pogledu uvođenja novih proizvoda u odnosu na konkurenciju (tabela 2). Pitanja su postavljena u kaskadnom nizu tako da je trebalo da anketirana preduzeća odgovore da li su bar jednako bili uspešni kao i njihovi konkurenti, uspešniji od njih ili konačno, da li se smatraju tržišnim liderima u svojoj grani. Skoro 55% izvoznika je praksu uvođenja novih proizvoda ocenilo kao uspešniju u odnosu na glavne konkurente, u odnosu na 47.3% neizvoznika. U poslednjem segmentu koji se odnosi na postojanje liderske pozicije na tržištu u pogledu uvođenja novih proizvoda nije identifikovano konkurentsko prednjačenje izvoznika, što se može objasniti većom konku-rencijom u inostranstvu.

TABELA 2. UVOÐENJE NOVIH PROIZVODA U POREÐENJU SA KONKURENCIJOM

U UVOÐENJU NOVIH PROIZVODA SMO BILI...

...USPEŠNI BAR KOLIKO I NAŠA KONKURENCIJA ...USPEŠNIJI U ODNOSU NA GLAVNE KONKURENTE

Ukupno 84.29% 52.86%

Izvoznici 82.35% 54.9%

Neizvoznici 89.47% 47.37%

U drugom delu analize prakse uvođenja novih proizvoda cilj je bio utvrditi koji oblik no-vog proizvoda preduzeća najčešće razvijaju. Predmet istraživanja obuhvata pet nivoa u razvoju novog proizvoda: repozicioniranje postojećeg proizvoda, unapređenje postojećeg proizvoda, proširenje postojećih proizvodnih linija, uvođenje novih proizvodnih linija i razvoj novog proizvoda za globalno tržište. Preduzeća su ocenjivala značaj određenog tipa novog proizvoda ocenama od 0 do 3 (0: neupotrebljeno; 1: mali; 2: srednji; 3: veliki). Prosečne ocene značaja svakog tipa novog proizvoda su prikazane u tabeli 3. Svi oblici novog proizvoda su ocenjeni kao značajniji za izvoznike u odnosu na neizvoznike, što je u skladu sa prethodnim rezultatima. Uopšte, proizvod kao instrument marketing miksa se češće inovira od strane izvoznika (tabela 1). U tabeli 3 su uočljive značajne razlike koje postoje u oblicima novog proizvoda koji podrazumevaju viši stepen promena u odnosu na postojeće proizvode (proširenje postojećih proizvodnih linija, uvođenje novih proizvodnih linija i razvoj novog proizvoda za globalno tržište). Aktivniji izvoznici u svim segmentima ostvaruju bolje rezultate od manje aktivnih izvoznika i neizvoznika. Ove razlike su izra-ženije na prva dva nivoa razvoja novog proizvoda, dok na višim nivoima nisu izraženije


u odnosu na iste između izvoznika i neizvoznika. Možemo pretpostaviti da preduzeća koja sporadično izvoze ili u manjem obimnu, takođe moraju da obezbede visok stepen prilagođavanja postojećih proizvoda inostranom tržištu, kako kroz proširenje proizvodnih linija ili uvođenja novih.

TABELA 3. OBLICI NOVIH PROIZVODA (PROSEČNA OCENA)

REPOZICIONIRANJE

POSTOJEĆEG PROIZVODA

UNAPREÐENJE POSTOJEĆEG PROIZVODA

PROŠIRENJE POSTOJEĆIH

PROIZVODNIH LINIJA

UVOÐENJE NOVIH PROIZVODNIH

LINIJA

NOV PROIZVOD ZA GLOBALNO TRŽIŠTE

Ukupno 1.95 2.28 2.03 2.08 2.17

Izvoznici 1,98 2,32 2,16 2,18 2,30

Neizvoznici 1,88 2,18 1,63 1,75 1,73

AI 2.05 2.45 2.09 2.23 2.32

MNI 1.91 2.2 2 2 2.09

Slični odnosi rezultata izvoznika i neizvoznika su identifikovani i kada je reč o procesnim inovacijama, pre svih inovacijama procesa proizvodnje, logistike i distribucije. Suštinska poboljšanja procesa proizvodnje tvrdi da je uvelo 72% neizvoznika i 92% izvoznika, dok je suštinska unapređenja procesa logistike i distribucije inputa, proizvoda i usluga uvelo 83% neizvoznika u odnosu na 86% izvoznika. Možemo reći da su preduzeća u oceni sop-stvenih inovacionih kapaciteta sklona precenjivanju, tako da ove podatke treba uzeti sa rezervom, ali ipak ukazuju na interesantne razlike između posmatranih grupa preduzeća.

Prema ulaganjima u istraživanje i razvoj takođe prednjače izvoznici. Tako 22% izvozni-ka ulaže više od 3% prihoda u istraživanje i razvoj u poređenju sa 16.7% neizvoznika. Prednjačenje izvoznika se može pratiti i kroz ulogu odeljenja za istraživanje i razvoj (I&R). Kod 43.8% izvoznika postoji odeljenje za istraživanje i razvoj u odnosu na 10.5% kod neizvoznika (što je statistički signifikantna razlika t= -2.680, p=0.009). Ulogu odeljenja za I&R u preduzeću smo nastojali da definišemo posredstvom odgovora na tri pitanja: (1) da li odeljenje sistematično podupire rešavanje problema, koji nastaju u preduzeću; (2) da li odeljenje za I&R gradi apsorbcijsku sposobnost (sakuplja tehnološke informacije, skladišti informacije, širi informacije) i (3) da li odeljenje za I&R postavlja usmerenja za tehnološki razvoj preduzeća i igra ulogu agenta promena. U odnosu na prethodne rezulta-te bilo je i očekivano da izvoznici prednjače u sva tri segmenta i to sa statistički značajnim razlikama kod prvog i drugog pitanja. Tako na primer, kod 55.6% izvoznika odeljenje za I&R pomaže rešavanje problema i bavi se prikupljanjem, skladištenjem i širenjem tehno-loških informacija (u odnosu na 20% neizvoznika, t=-2.037, p=0.048).

Neki od mogućih razloga za veću inovacionu aktivnost izvoznika u odnosu na neizvoznike su već pomenuti. Svakako da specifičnosti inostranih tržišta primoravaju preduzeća da prilagođavaju svoje proizvode, kako bi bili adekvatno pozicionirani. U nastavku će biti reči o dodatnim argumentima koje teorije internacionalizacije pružaju kao objašnjenje inovativnog prednjačenja izvoznika.

IZVOZ I INOVACIJE: PRIMER IZVOZNIKA IZ SRBIJE62

6. IZVOZ KAO PROCES UČENJAUticaj izvoza preduzeća na inovacije najčešće je sagledavan kroz prizmu učenja, tj. uče-nja kroz izvoz. Proces internacionalizacije integriše u sebe proces učenja. Brojni mo-deli internacionalizacije, poput Uppsala modela, modela zasnovanog na inovacijama i mrežnog modela, proces učenja posmatraju kao centralni tokom internacionalizacije poslovnih aktivnosti. U tom smislu je moguće internacionalizaciju preduzeća definisati kao proces povećanja međunarodne angažovanosti preduzeća koji nastaje kao rezultat različitih oblika učenja. Nedostatak znanja je značajna prepreka u razvoju međunarodnih aktivnosti i utiče na način ulaska na tržište i širenje poslovanja na nova inostrana tržišta.

Sticanjem međunarodnog iskustva preduzeće uči, o samom procesu internacionalizacije, inostranim konkurentima, inostranom okruženju, potrošačima i sl. U literaturi o interna-cionalizaciji su identifikovani različiti oblici znanja. Prema U (Uppsala) modelu interna-cionalizacije, znanje je moguće vrednovati kao objektivno i iskustveno znanje.29 Objek-tivno znanje je znanje kreirano na osnovu standardizovanih metoda prikupljanja i obrade informacija. Kao takvo, moguće ga je lako prenositi ali teško zaštiti od konkurencije. U pogledu razvijenosti objektivnog znanja izvoznici prednjače u odnosu na neizvoznike, pra-ćeno kroz ocenu razvijenosti sposobnosti prikupljanja informacija o potrošačima i konku-rentima. Ovakvo znanje predstavlja važnu osnovu za kreiranje inovacija. U našem uzorku ovaj nalaz se potvrđuje tako što se pokazalo da je sposobnost prikupljanja informacija bolja kod izvoznika u odnosu na neizvoznike (prikupljanje informacija o potrošačima: izvoznici- 3.47; neizvoznici – 3.12; sposobnost prikupljanja informacija o konkurenciji: izvoznici – 3.53; neizvoznici – 3.19; na skali od 1-5).

Prema U modelu internacionalizacije, iskustveno znanje je pokretačka sila internacionali-zacije poslovanja.30 Iskustveno znanje se vezuje za konkretno tržište i teško ga je transfe-risati unutar preduzeća, između poslovnih jedinica na različitim tržištima. Akumulira se u dugom vremenskom roku, tokom obavljanja poslovnih aktivnosti na inostranom tržištu. Takvo znanje je prema resursnom pristupu jedinstveno, teško ga je imitirati ili supstitu-isati nekim drugim oblikom znanja. Uspostavljanjem interakcije sa inostranim tržištima preduzeće je izloženo novim znanjima, koja mu inače nisu dostupna. Ovo je znanje koje ne poseduju preduzeća bez međunarodnog iskustva i koje delimično može objasniti iden-tifikovane razlike između izvoznika i neizvoznika. Što su inostrana tržišta razvijenija to će potencijal za učenje i razvijanje novih znanja biti veći.

Efekat učenja smo pratili kroz analizu inovativnih performansi preduzeća u zavisnosti od najznačajnijih izvoznih tržišta. U grupu konkurentski zahtevnih tržišta smo uključili zemlje EU,31 (izvoznici kojima je Evropska unija glavno spoljno tržište: EUI). Kao konku-rentski manje zahtevna tržišta označili smo zemlje bivše Jugoslavije (izvoznici kojima je exYU glavno spoljno tržište: exYUI). Druga grupa je ne samo konkurentski manje zahtev-na, već je i manji broj ulaznih barijera, u smislu manje geografske i psihološke distance, nižih regulativnih barijera, kao i nižeg kvantiteta i kvaliteta tražnje. Internacionalizacija

29 Erikkson et al. (1997), pp. 337–360.30 Erikkson et al. (1997), pp. 337–360.31 ovojgrupismopriključiliidvapreduzećačijanajznačajnijatržištasutržišteRusijeidrugebivšesovjetskerepublike,

zbognjihoveotvorenostiinaglograstakonkurencije,kaoiznačajnetržišnedistance,zbogčegapostojivisokakom-pleksnost realizacije izvoznog posla


sobom nosi brojne barijere, koje preduzeća nastoje da premoste svojom kreativnošću, kako modifikacijama proizvoda, tako i poslovnih procesa.

U literaturi je utvrđena direktna veza između izvoza i uvođenja novih proizvoda. Odmah nakon izvoza dolazi do porasta broja novih proizvoda, a najveći efekat se postiže nakon dve godine od otpočinjanja izvoza.32 U Srbiji, izvoznici orijentisani ka konkurentski za-htevnim tržištima imaju bolje rezultate u uvođenju novih proizvoda (tabela 4), sa sta-tistički značajnom razlikom u segmentu uvođenja novih proizvodnih linija (t=-1.756, p=0.086), što zahteva visok nivo kompetencija.

U poređenju sa konkurencijom utvrdili smo da blago prednjače EUI: (i) EUI su uspešniji u uvođenju novog proizvoda u odnosu na glavne konkurente (61.1%), prema na exYUI (58.3%), (ii) više EUI je istaklo da su u uvođenju novih proizvoda bili među vodećim preduzećima u grani (50%) u odnosu na exYUI (33.3%). Izvoznici u EU ne samo da inoviraju intenzivnije, posebno kada je reč o kompleksnijim oblicima novih proizvoda, već su i u odnosu na konkurenciju u istim aktivnostima bolji.

TABELA 4. UVOÐENJE NOVIH PROIZVODA PREMA ZEMLJAMA IZVOZA (PROSEČNA OCENA)

EUI EXYUI

Repozicioniranje postojećeg proizvoda 2.15 1.88

Unapređenje postojećeg proizvoda 2.40 2.21

Proširenje postojećih proizvodnih linija 2.20 2.17

Uvođenje novih proizvodnih linija 2.45 1.96

Nov proizvod za globalno tržište 2.40 2.25

Sofisticiranost tražnje, visoki standardi, intenzivna konkurencija na inostranim tržištima stimulišu inovacije, koje nastaju kroz proces učenja kroz izvoz. Inovacije su pretpostavka i rezultat izvoza, jer u međunarodnom poslovanju predstavljaju odgovor preduzeća na dru-gačije zahteve inostranog okruženja. Izvozno poslovanje kroz proces učenja svakako utiče na povećanje inovativnosti preduzeća, ali s druge strane, inovacije mogu stimulisati izvoz, jer nekada predstavljaju ključni konkurentski instrument, bez koga nije moguće pozicio-niranje, posebno na konkurentski zahtevnim tržištima razvijenih zemalja. U tom smislu, možemo reći da postoje međusobni uticaji, izvoza na inovacije, ali i sposobnosti predu-zeća da inovira na izvozne rezultate, ne samo u pogledu obima izvoza, već i sposobnosti izvoza na konkurentski zahtevna tržišta. Tako je utvrđeno da EUI više ulažu u istraživanje i razvoj u odnosu na druge grupe preduzeća. Više od 3% prihoda u istraživanje i razvoj ulaže 35% EUI, u odnosu na 16.7% exYUI i samo 13% neizvoznika.

Među izvoznicima u EU je i veći procenat onih koji imaju odeljenje za istraživanje i ra-zvoj (55.6% u odnosu na 43.5% exYUI i samo 12% neizvoznika, F=5.560, p=0.006). U pogledu uloge koje ovo odeljenje ima u preduzeću u sva tri već pomenuta segmenta izvoznici orijentisani ka konkurentski zahtevnim tržištima imaju bolje rezultate. Postoje statistički značajne razlike između neizvoznika, izvoznika u EU i izvoznika u exYU zemlje kog prvog i drugog pitanja: (1) u 64.3% EUI odeljenje za istraživanje i razvoj pomaže rešavanje tekućih problema (F=3.371, p=0.044), u poređenju sa 58.8% exYUI i samo

32 Salomon and Shaver (2005), pp. 431–460.

IZVOZ I INOVACIJE: PRIMER IZVOZNIKA IZ SRBIJE6421.4% neizvoznika; (2) isti odnosi postoje kada je reč o učešću preduzeća u kojima je uloga odeljenja za istraživanje i razvoj da prikuplja tehnološke informacije, skladišti ih i širi (F=3.371, p=0.044). Kada je reč o najznačajnijoj ulozi odeljenja za istraživanje i razvoj, a odnosi se na ulogu agenta promena i pokretača tehnološkog razvoja preduzeća, EUI pokazuju bolje rezultate u odnosu na drugu grupu izvoznika (57.1% u odnosu na 41.2%). Iako je mali uzorak preduzeća koja uopšte imaju istraživačko razvojna odeljenja (samo 34.3% preduzeća u uzorku), moguće je i takvim uslovima identifikovati razlike između izvoznika i neizvoznika, kao i razlike koje mogu biti pod uticajem karakteristika inostranih tržišta, na kojima izvoznik konkuriše.

TABELA 5. I&R AKTIVNOSTI IZVOZNIKA

EUI EXYUI

Odeljenje za I&R pomaže rešavanje tekućih problema 64.3% 58.8%

Odeljenja za I&R prikuplja tehnološke informacije, skladišti ih i širi 64.3% 58.8%

Odeljenja za I&R ima ulogu agenta promena i pokretača tehnološkog razvoja preduzeća 57.1% 41.2%

Identifikovane razlike u inovativnosti izvoznika mogu biti rezultat učenja kroz izvozno is-kustvo mada se mogu posmatrati i kao osnov ostvarenih izvoznih rezultata. Ipak, nesum-njivo je da postoje efekti prelivanja znanja sa inostranih tržišta i kreiranja novog znanja što utiče na sposobnost preduzeća da inovira. S druge strane, uspešno međunarodno pozicioniranje, posebno na razvijenim tržištima nije moguće bez sposobnosti preduzeća da inovira i na taj način stalno unapređuje svoju ponudu. Od kompleksnosti zahteva ino-stranog tržišta (regulative, konkurencije i potrošača) zavisiće i nivo napora koje preduzeća mora da uloži kako bi unapredilo i prilagodilo svoju ponudu. Aktivnosti na inostranim tržištima mogu stimulisati inovativnost preduzeća kroz: (1) interakciju sa potrošačima, čije se potrebe i preferencije mogu značajno razlikovati, što podrazumeva prilagođavanja marketing miksa; (2) interakciju sa inostranom konkurencijom, zbog koje treba prilago-diti strategiju, ali od kojih je moguće i učiti, tj. preduzeće ima priliku da upozna nove tehnološke ekspertize i da uči od najbolje prakse; (3) prilagođavanje različitim tehnolo-škim standardima, standardima kvaliteta, zaštite životne sredine, i drugim koji postoje u inostranstvu; (4) povećanja obima prodaje, što otvara mogućnost postizanja ekonomije obima i većeg prinosa na ulaganja u istraživanje i razvoj, posledično je moguće pokriti sve veći deo fiksnih ulaganja u istraživanje i razvoj, što otvara mogućnosti za profitabilan rast inovacija. Što je inostrano tržište kompleksnije, u pogledu prve tri stavke to je i po-tencijal za učenje veći ali su i potrebe za prilagođavanjem ponude veće, što se pokazuje kroz razlike u inovativnosti između izvoznika u razvijene zemlje i izvoznika u zemlje bivše Jugoslavije, koje odlikuje manja tržišna distanca i kompleksnost.

7. ZAKLJUČAKPredstavljeni rezultati istraživanja su pokazali vezu između izvoza i inovacija. Potvrđeno je da: (1) izvoznici uvode veći broj inovacija u svim segmentima marketing miksa u od-


nosu na preduzeća koja ne izvoze; (2) veći broj izvoznika je uspešniji od neizvoznika u uvođenju novih proizvoda u odnosu na direktnu konkurenciju; (3) sve kategorije novih proizvoda (od unapređenja postojećih proizvoda do stvaranja novih proizvoda za globalno tržište) izvoznici češće razvijaju u odnosu na neizvoznike. Izvoz ne samo da rezultira ve-ćim stepenom inovativnosti, već je povezan i sa većim ulaganjima u istraživanje i razvoj, kao i aktivnom ulogom odeljenja I&R u pogledu kreiranja promena u preduzeću. Učenje kroz izvoz, kroz interakciju sa inostranim tržištima doprinosi transferu postojećeg zna-nja sa inostranog tržišta, kao i kreiranju novog znanja koje je posledica međunarodnog poslovnog iskustva. Što su inostrana tržišta razvijenija, to su pomenuti uticaji na inova-tivnost intenzivniji. Možemo reći da kvalitet izvoza, vrednovan kroz razvijenost izvoznih tržišta direktno doprinosi inovacijama. S druge strane, postoji i povratni uticaj, inovacija na izvoz. Da bi preduzeća uspešno konkurisala na inostranim tržištima moraju imati sposobnost inoviranja, prilagođavanja marketing miksa zahtevima inostranog tržišta, kao i kreiranja novih poslovnih modela u cilju prevazilaženja barijera ulaska.

Znanje koje preduzeća stiču tokom svog međunarodnog angažovanja ona dalje koriste s ciljem oblikovanja efektivne strategije nastupa i brže dalje internacionalizacije, a mate-rijalizuje se kroz modifikacije proizvoda, politike cena, načina distribucije, unapređenje poslovnih procesa, načina organizovanja posla, širenje na nova inostrana tržišta. Intenzi-viranjem procesa učenja o inostranim tržištima, raste i resursna i marketinška posveće-nost međunarodnom poslovanju. Preduzeće se lakše odlučuje za ulazak na nova tržišta i vreme potrebno za pripremu i ulazak je skraćeno. Takođe, prelazi na kompleksnije forme nastupa na tržištu, od indirektne izvozne preko direktne izvozne strategije uz korišćenje inostranog posrednika, do otvaranja prodajne filijale i proizvodnih pogona u inostranstvu, čime se implementiraju i nove strategije ulaska za preduzeće. Učenjem kroz izvoz se unapređuju inovativni kapaciteti preduzeća, što opet povratno utiče na međunarodnu konkurentnost, koja se može manifestovati kroz dalje povećanje izvoza, kako na nova tržišta tako i u okviru postojećih, ali i primenu kompleksnijih oblika strategija ulaska na inostrana tržišta. Iako je ova analiza bazirana na relativno malom skupu preduzeća ona ipak potvrđuje da postoji nesumnjiva veza između inovacija i izvoza. Dalje istraživanje sa dodatno usmerenim ciljevima i na proširenom skupu preduzeća moglo bi da preciznije utvrdi uzročno posledične karakteristike ove veze.

LITERATURA“Competing in the global economy: the innovation challenge”, Innovation report, www.innovation.lv/ino2/publications/publications_anglija/innovation-report-full.pdf

Anh et al. (2009), “Capitalising on Innovation for Exports by the SME sector”, DEPOCEN – Development and Policies Research Center, Working paper series No: 2009/15

Atkinson, R.D. & Ezell J.S. (2014), Ekonomika inovacija - utrka za globalnu prednost, Mate, Zagreb

Cassiman B. & Martinez-Ros E. (2007) “Product Innovation and Exports: Evidence from Spanish Manufacturing”, IESE Business school, Working paper, No. 688

IZVOZ I INOVACIJE: PRIMER IZVOZNIKA IZ SRBIJE66 Damijan J. & Kostevc C. (2008) “Causal Link between Exporting and Innovation Activity: Evidence from Slovenian firms”, DYNREG – Dynamic Regions in a Knowledge Driven Global Economy, Working Paper

Gligorijević, M. (2009), Poslovni marketing, Ekonomski fakultet, Beograd

Harris R. & Moffat J. (2011) “R&D, Innovation and Exporting”, Spatial Economics Rese-arch Centre, SERC Discussion Paper 73

Higón D. A. (2011) “Exporting and innovation performance: Analysis of the annual Small Business Survey in the UK” International Small Business, Vol. 29, No. 1, Pp 4–24

Hirsch S. & Bijaoui I. (1985) “R&D intensity and export performance: a micro view” Weltwirtschaftliches Archiv, Vol. 121, Pp 138–251

Kim W. C. & Mauborgne R., “Strategy, Value Innovation, and the Knowledge Economy”, Sloan Management Review, Vol. 40, No. 3, 1999, Pp 41–54

Kumar N. & Siddharthan N. S. (1994) “Technology, firm size and export behaviour in developing countries: the case of Indian enterprise” Journal of Development Studies, Vol. 32, No. 2, Pp 288–309

Levi Jakšić et al. (2014) “Sustainable technology management and development - sta-te, university and industry performance model”, XIV International Symposium Symorg 2014: New Business Models And Sustainable Competitiveness, FON, Jun 5, 2014.

López Rodríguez J. & García Rodríguez R. M. (2005) “Technology and export behaviour: A resource-based view approach” International Business Review, Vol. 14, Pp 539–557

Love J. & Roper S. (2013) “SME Innovation, Exporting And Growth”, The Enterprise Research Centre, ERC White Paper No. 5

Macmillan H. & Tampoe M. (2000), Strategic Management, Oxford University Press, New York.

Markides C. (1997) “Strategic Innovations” Sloan Management Review, Vol. 38, No. 3, 1997, Pp 9–23

Oslo Manual: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data, 2005, OECD, http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/science-and-technology/oslo--manual_9789264013100-en#page47 [Pristup: 023/04/15]

Pim et al. (1997) “Intangibles: The Soft Side of Innovation” Futures, Vol. 29, No. 1, Pp 33–45

Reçica F. “Impact Of Innovation On Export Performance Evidence From Transition Eco-nomies”, Working Paper, www.micro-dyn.eu/index.php?action=filedownload&id=738 [Pristup: 02/08/14]


Roper S. & Love J. H. (2002) “Innovation and export performance: evidence from the UK and German manufacturing plants” Research Policy, Vol. 31, Pp 1087–1102

Salomon M. R. & Shaver M. J. (2005) “Learning by Exporting: New Insights from Exa-mining Firm Innovation” Journal of Economics & Management Strategy, Vol. 14, No. 2, Pp 431–460

Schlegelmilch et al. (2003) “Strategic Innovation: the Construct, its Drivers and its Stra-tegic Outcomes” Journal of Strategic Marketing, Vol. 11, Pp 117–132

Stanković et al. (2011) “Unapređenje poslovne konkurentnosti preduzeća zasnovano na inovacijama” Ekonomske teme, Vol. 49, No. 4, Pp 559-580

Stanković et al. (2013), “Tržišna orijentacija preduzeća u Srbiji kao determinanta njihove inovativnosti i konkurentnosti”, u Janićijević, N. & Lovreta, S. (ed.) (2013) Konkurent-nost preduzeća u Srbiji, Ekonomski fakultet, Beograd, Pp 147-166

Štrbac et al. (2014) “Mechanisms for stimulating innovation capabilities in Western Bal-kan countries”, XIV International Symposium Symorg 2014: New Business Models And Sustainable Competitiveness, FON, Jun 5, 2014.

Urban G. & Hauser J. (1993), Design and Marketing of New Products, Prentice Hall, New Jersey

Van Beveren I. & Vandenbussche H. (2010) “Product and Process Innovation and Firms’ decision to Export” Journal of Economic Policy Reform, Vol. 13, No. 1, Pp 3–24

Wakelin K. (1998) “Innovation and Export Behaviour At the Firm Level” Research Policy, Vol. 26, Pp 829-841


MILOŠ BOŽOVIĆ1

E-mail: <[email protected]>

JEL KLASIFIKACIJA: G12, G15, E44

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?2

APSTRAKT

Ovaj rad bavi se istraživanjem makrofinansijskih aspekata akcijske premije u Srbiji. Kori-steći ravnotežni model zasnovan na potrošnji i kvartalne podatke o akcijama, tromeseč-nim trezorskim zapisima, inflaciji i agregatnoj potrošnji u periodu između 2007. i 2014. godine, pokazujemo vidljivo odsustvo uobičajene zagonetke akcijske premije, zagonet-ke korelacije i zagonetke nerizične stope, koje su karatkeristične za razvijena tržišta, i nalazimo razumnu donju granicu za koeficijent relativne averzije prema riziku. Pored toga, dobijamo i plauzibilne vrednosti subjektivnog diskontnog faktora. Rezultati regresije u modelu sa recesionom varijablom stanja u funkciji korisnosti pokazuju značajan uti-caj koji na investitore imaju averzija prema riziku i štednja iz predostrožnosti. Prisustvo strukturnog loma na kraju 2008. godine ne utiče kvalitativno na rezultate regresije.

1 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu2 Ovajradrađenjeuokviruprojektaosnovnihistraživanjabr.OH179005,kojifinansiraMinistarstvoprosvete,naukei

tehnološkograzvojaRepublikeSrbije.

KLJUČNE REČI:AKCIJSKA PREMIJA, FINANSIJSKA TRŽIŠTA, POTROŠNJA, ZAGONETKE

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?70ABSTRACT

This paper investigates macro-financial aspects of equity premium in Serbia. Using con-sumption-based equilibrium model and quarterly data on Serbian stocks, 3-month Tre-asury bills, inflation and aggregate consumption between 2007 and 2014, we show a prominent absence of the usual equity premium puzzle, correlation puzzle and risk-free rate puzzle that are characteristic for developed markets, and report fairly reasonable lower bounds for the relative risk aversion coefficient. In addition, we also find plausible values of subjective discount factor. Regression estimates of a model with recession state variables in the utility function show a significant impact of both risk aversion and pre-cautionary saving motives of investors. The presence of a structural break at the end of 2008 does not change the regression results qualitatively.

KEY WORDS:EQUITY PREMIUM, FINANCIAL MARKETS, CONSUMPTION, PUZZLES


1. UVODPosmatrano na duži rok, akcije bi u proseku trebalo da nose veći prinos od državnih harti-ja od vrednosti. Dimson et al. (2008) su pokazali da je ova razlika u prinosima, poznata i kao „akcijska premija“,3 na 17 razvijenih svetskih tržišta u periodu od 106 godina u sred-njem iznosila oko 4,7 procenata. Zagonetka akcijske premije tradicionalno se posmatra kao kvantitativni problem veličine premije, a gotovo nikada kao problem znaka premije. Međutim, realni prinosi na ulaganja u akcije preduzeća u tranzicionim privredama često su negativni, pa je samim tim i akcijska premija u nekim periodima bila značajno manja od nule. Kao što sugerišu Claessens et al. (2000), razloge za to treba tražiti u kombinaciji makroekonomske nestabilnosti, nedostatku adekvatnog pravnog okvira vezanog za zašti-tu akcionara i posledičnom izostanku institucionalnih investitora.

Iako do danas nije prevazišla neke od pomenutih tranzicionih problema, Beogradska berza je, po uvođenju sistema daljinskog i kontinualnog trgovanja u 2004. godini, be-ležila spektakularan rast. Uz trocifrene stope prinosa u pojedinim kvartalima, tržišna kapitalizacija Beogradske berze je krajem 2007. dostigla 23,5 milijardi dolara – oko 58 procenata bruto domaćeg proizvoda (BDP) Srbije za istu godinu, što je blizu medijalne relativne kapitalizacije berzi razvijenih tržišnih privreda. Globalna finansijska kriza donela je drastičan pad tržišne kapitalizacije i obima trgovanja tokom 2008. i u prvom kvartalu 2009. godine. Tržište akcija u Srbiji nije se ni do danas u potpunosti oporavilo, a većina investicionih fondova specijalizovanih za ulaganje u akcije danas praktično ne postoji. Obim prometa je u 2014. godini iznosio svega 2,5 procenata tržišne kapitalizacije, koja je pala na 17% BDP.

U proteklih deset godina, prosečna nominalna godišnja stopa prinosa na portfolio svih akcija sa Beogradske berze ponderisan tržišnom kapitalizacijom iznosila je nešto ispod 7,5 procenata. To je niže čak i od prosečne godišnje stope inflacije u Srbiji, koja je tokom istog perioda bila u proseku oko 9%. Od 2007. do 2014, akcije na Beogradskoj berzi donosile su prosečan godišnji prinos od svega 2,9%, dok je realni prinos iznosio –4,8%. Nasuprot akcijama, trezorski zapisi emitovani u dinarima dosledno su plaćali značajno veće prinose, uz prosečnu nominalnu stopu od 9,5 procenata godišnje u periodu od 2007. do 2014. Ovakav raskorak, bar teorijski, nije u saglasnosti sa odnosom volatilnosti ovih investicionih klasa: standardna devijacija godišnjeg prinosa iznosila je 45% za akci-je, a svega 3% za trezorske zapise. Standardni odnos prinosa i rizika je na finansijskom tržištu Srbije stoga potpuno invertovan, što ulaganja u diverzifikovane portfolije akcija čini prilično neefikasnim.

Ovaj rad bavi se akcijskom premijom u Srbiji. Umesto spekulisanja o uzrocima negativne premije i njene veze sa svetskom finansijskom krizom, makroekonomskom nestabilno-šću, poslovnom klimom ili institucionalnim aspektima finansijskog tržišta u Srbiji (što su svakako interesantne ali ipak odvojene teme), usredsredićemo se na makrofinansijske aspekte ove pojave. Koristićemo podatke o prinosima akcija (merenim pomoću indek-sa ponderisanog tržišnom kapitalizacijom), tromesečnim trezorskim zapisima, inflaciji (merenoj na osnovu indeksa potrošačkih cena) i agregatnoj potrošnji, u periodu između

3 Alternativninazivikojisemogusrestiuliteraturinasrpskomjezikusu„tržišnapremijazarizik“i„premijazaulaganjeuakcije“.Uovomradukoristićemofrazu„akcijskapremija“jerjekraćiodostalihinajbližiizvornomterminuequitypremium.

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?722007. i 2014. godine, kako bismo proverili da li su na tržištu Srbije zadovoljene uobiča-jene zagonetke karatkeristične za razvijena tržišta. Konkretno, analiziraćemo zagonetku akcijske premije, zagonetku korelacije i zagonetku nerizične stope, i oceniti donju granicu koeficijenta relativne averzije prema riziku, kao i vrednost subjektivnog diskontnog fak-tora. Moguća objašnjenja rezultata potražićemo u modelima zasnovanim na potrošnji. Linearna regresija u modelu sa recesionom varijablom stanja u funkciji korisnosti ukazaće nam na uticaj koji na investitore imaju averzija prema riziku i štednja iz predostrožnosti.

Ostatak ovog rada organizovan je na sledeći način. U drugom poglavlju izložićemo teo-rijske osnove za istraživanje, sa osvrtom na najvažnije radove relevantne za temu. Treće poglavlje opisuje podatke i način konstruisanja promenljivih korišćenih u empirijskom delu istraživanja. Četvrto poglavlje daje pregled i analizu dobijenih rezultata. Zaključne napomene date su u petom poglavlju.

2. TEORIJSKE OSNOVE

2.1 Zagonetka akcijske premijeAko akcijsku premiju merimo kao prosečnu razliku prinosa na akcije i trezorske zapise, dobićemo značajno veću vrednost u odnosu na onu koju predviđa ravnotežni model. Polazeći od modela sa reprezentativnim agentom i egzogenom stohastičkom potrošnjom, po uzoru na Lucas (1978), Mehra and Prescott (1985) su na osnovu ocene srednje vred-nosti, varijanse i autokorelacije godišnjeg rasta potrošnje u SAD, kao i pretpostavljenih vrednosti koeficijenta averzije prema riziku i subjektivne diskontne stope, pokazali da bi akcije trebalo da nose premiju koja nije veća od 35 baznih poena iznad trezorskih zapisa. Čak i sa fleksibilnijim vrednostima parametara, ova premija ne bi smela biti veća od jednog procentnog poena. Nasuprot tome, dugoročni istorijski prosek razlike prinosa na akcije u odnosu na trezorske zapise u SAD je oko 6,2 procentnih poena (Mehra and Prescott, 2003), dok je u periodu 1979–2005. porastao čak na 8,1 procentnih poena (Dimson et al, 2008).

Postoji više alternativnih načina da se kvantifikuje zagonetka akcijske premije. Na primer, za reprezentativnog agenta čija je funkcija korisnosti vremenski separabilna, važiće sle-deća približna jednakost (videti Cochrane, 2001):

(1)

gde yt ≡ Rt – rt predstavlja vremensku seriju razlika prinosa na akcije i obveznice, gt je serija stopa rasta agregatne potrošnje po glavi stanovnika,


je stohastički diskontni faktor, tj. granična stopa supstitucije, b je subjektivni diskontni faktor, Ct je agregatna potrošnja u trenutku t, dok je

koeficijent relativne averzije prema riziku u trenutku t. Leva strana približne jednakosti (1) predstavlja Sharpe-ov količnik, modifikovan tako da uzme u obzir promenljivost prinosa trezorskih zapisa, kako bismo izbegli upotrebu teorijske „nerizične“ stope. Primera radi, za tržište na kome je E(yt) oko 8,4, a stdev(yt) oko 20,7 procenata godišnje, Sharpe-ov količnik će iznositi oko 0,4. Ovi brojevi odgovaraju istorijskim podacima u SAD, u periodu od 1927. do 2014. godine.4 Koristeći uobičajenu vezu

, (2)

i zamenjujući rt stopama prinosa na niskovolatilne tromesečne trezorske zapise SAD,5 dobijamo seriju tržišnih diskontnih faktora. Bezuslovna očekivana vrednost obe strane jednakosti (2) nam, nakon primene zakona iterativnih očekivanja, daje E(M) ≈ 0,95. Kako je donja granica stohastičkog diskontnog faktora određena nejednakošću

(3)

(Hansen and Jagannathan, 1991), a | corrt (yt+1, Mt+1)| ≤ 1 po definiciji, to bi značilo da je stdev (M) ≥ 38%. Ovolika volatilnost stohastičkog diskontnog faktora mogla bi se postići samo ukoliko tržišni diskontni faktori imaju uporedivu volatilnost na godišnjem nivou, što nije slučaj – istorijski je ovaj broj svega oko 3%,6 tako da se teorijski rezultati i podaci ne slažu za čitav red veličine.

Stopa rasta agregatne potrošnje po glavi stanovnika u SAD ima godišnju standardnu de-vijaciju oko 2,6% (Nakamura et al., 2014). Za logaritamsku funkciju korisnosti (γ = 1) bismo onda, na osnovu veze

, (4)

napisane preko bezuslovnih momenata, dobili stdev (M) ≈ 2,5%, što je neslaganje sa rezultatom dobijenim na osnovu istorijskih vrednosti Sharpe-ovog količnika za faktor od oko 15. Alternativno, agent koji ima logaritamsku funkciju korisnosti i investira na tržištu čiji je Sharpe-ov količnik 0,4 morao bi na osnovu ovih razmatranja ulagati značajno više u akcije, čak i zadužujući se i investirajući više od 100% svog bogatstva, kako bi nivo njegove potrošnje dostigao volatilnost koja je 15 puta veća.

4 Izvor:KennethR.French,zvaničnawebstranica,http://mba.tuck.dartmouth.edu/pages/faculty/ken.french/data_li-brary.html

5 Izvor: Federal Reserve System (www.federalreserve.gov), podaci za period 1955–2014.6 Izvor: Federal Reserve System (www.federalreserve.gov), podaci za period 1955–2014.

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?74Za stepeni oblik funkcije korisnosti (tj. u slučaju konstantne elastičnosti supstitucije) možemo, ekvivalentno izrazima (1), (3) i (4), napisati donju granicu koeficijenta relativne averzije prema riziku kao

(5)

što bi na osnovu podataka iz SAD značilo γ ≥ 15,4. Ovo je izuzetno visok nivo averzije prema riziku koji je teško objasniti. Većina eksperimenata, na primer, daje vrednosti koje su u opsegu 0,6 – 3,8 (videti, recimo, Friend and Blume, 1975; Fullenkamp et al., 2003; Van Praag and Booji, 2003).

Koeficijent korelacije između razlike prinosa i stope rasta agregatne potrošnje po glavi stanovnika, koji implicitno figuriše u (1) i (3) kroz corrt (yt+1, Mt+1), vrlo je teško proceniti. Vrednosti su osetljive na pretpostavke o obliku funkcije korisnosti, kao i na frekvenciju uzorkovanja i agregacije podataka. Ukoliko ponovo uzmemo u obzir podatke iz SAD i pretpostavimo stepenu funkciju korisnosti, corrt (yt+1, Mt+1) ne bi trebalo biti značajno veća od 0,2. Uključivanje ove informacije može samo pogoršati prethodne rezultate – dobili bismo donje granice od stdev (M) ≥ 190% i γ ≥ 76,9 koje je još teže objasniti. Ova verzija zagonetke akcijske premije se ponekad naziva i zagonetkom korelacije (Cochrane and Hansen, 1992).

Iz jednakosti (2) i definicije stohastičkog diskontnog faktora možemo jednostavno poka-zati da u slučaju stepene funkcije korisnosti mora važiti sledeća približna jednakost za ekvivalent nerizične stope:

, (6)

gde je δ = − ln b subjektivna diskontna stopa. Zakon iterativnih očekivanja primenjen na obe strane približne jednakosti (6) daje nam prosečne vrednosti prinosa trezorskih zapisa i stope rasta potrošnje. Ukoliko je, u skladu sa procenama navedenim u prethodna dva pasusa, koeficijent relativne averzije prema riziku u opsegu od 15,4 do 76,9 a proseč-na stopa rasta potrošnje u SAD oko 1,5% (Nakamura et al., 2014), i ukoliko je δ reda veličine 0,01, dolazimo do zaključka da bi prosečni prinos na trezorske zapise trebalo da bude između 24 i 116 procenata! Stvarna prosečna stopa od oko 5% na godišnjem nivou može se dobiti samo ako je subjektivna diskontna stopa negativna (između –0,18 i –1,10), što bi značilo da je b (značajno) veće od 1, tj. da agenti – paradoksalno – pre-feriraju kasniju potrošnju u odnosu na raniju. Ovo je poznato i kao zagonetka nerizične stope (Weil, 1989). Jedini način da se ona reši je da koeficijent relativne averzije prema riziku ima vrednosti koje su u prihvatljivijim opsezima – za razumne vrednosti δ one bi trebalo da budu između 0,5 i 2,5.

2.2 Moguća objašnjenjaPostoje samo dva komplementarna objašnjenja empirijskih paradoksa povezanih sa za-gonetkom akcijske premije – ili je ravnotežni model zasnovan na pogrešnim pretpostav-kama, ili podaci nisu dovoljno reprezentativni i ukazuju na to da bi trebalo očekivati


značajno smanjenje akcijskih premija u budućnosti. U protekle tri decenije bilo je mnogo pokušaja da se reši zagonetka akcijske premije. Dobar uvid u evoluciju literature na ovu temu može se steći na osnovu referenci Kocherlakota (1996), Cochrane (1997, 2001) i Mehra and Prescott (2003, 2006). Većina objašnjenja svodi se na modifikacije pret-postavki koje su koristili Mehra and Prescott (1985). Najveću grupu radova čine oni u kojima se koriste alternativni oblici funkcije korisnosti, uglavnom zasnovani na uvođenju neseparabilnosti po vremenu (videti, recimo, Abel, 1990; Constantinides, 1990; Ferson and Constantinides, 1991; Heaton, 1995), dobrima (Jagannathan and Wang, 1996; Reyfman, 1997; Lettau and Ludvigson, 2000) ili stanjima (Epstein and Zin, 1989; Weil, 1989; Kandel and Stambaugh, 1991; Campbell, 1996; Tallarini, 2000). Ostali radovi analiziraju implikacije nesavršenosti tržišta, poput ograničenog pristupa finansiranju i transakcionih, poreskih i likvidnosnih troškova (Bansal and Coleman, 1996; Palomino, 1996; Holmstrom and Tirole, 1998; McGrattan and Prescott, 2001), ili se baziraju na pretpostavkama koje izlaze iz okvira standardnog ravnotežnog pristupa, recimo kroz modifikaciju verovatnoća uvođenjem retkih događaja sa izuzetno velikim negativnim uti-cajem na vrednosti investicionog portfolija (Barro, 2005) ili posmatranjem problema iz ugla teorije ograničenog izbora oslanjajući se na averziju prema gubicima (Benartzi and Thaler, 1995).

3. PODACIEmpirijski rezultati u ovom radu dobijeni su na osnovu podataka o akcijama, tromeseč-nim trezorskim zapisima, inflaciji i agregatnoj potrošnji. Svi podaci na kojima je rađeno ovo istraživanje pripremljeni su tako da se odnose na period od 1. januara 2007. do 31. decembra 2014. godine.7 Korišćena je kvartalna frekvencija u uobičajenom ciklusu mart-jun-septembar-decembar.

Podaci o akcijama sastoje se od dnevnih vrednosti indeksa BELEXline, koji predstavlja portfolio svih akcija sa Beogradske berze ponderisan tržišnom kapitalizacijom,8 i preuzeti su sa web stranice Beogradske berze (www.belex.rs), za period od 9. januara 2006. do 31. decembra 2014. godine. Iz dnevnih vrednosti indeksa konstruisana je serija dnevnih logaritamskih prinosa, kako bi se obezbedila vremenska aditivnost prilikom agregacije. Godišnji logaritamski prinosi dobijeni su sabiranjem dnevnih, za svaki dan počev od 8. januara 2007. (prvi dan trgovanja u 2007.), a zatim su transformisani u aritmetičke pri-nose. Time smo formirali seriju godišnjih prinosa za svaki dan u intervalu posmatranja, po principu „godina-na-godinu“. Za kvartalne podatke o godišnjim prinosima, Rt, uzete su vrednosti iz serije na radni dan koji prethodi završetku kvartala, za dati kvartal.

Za podatke o tromesečnim trezorskim zapisima korišćen je izveštaj o kamatnim stopama na hartije od vrednosti u sklopu zvanične statistike Narodne banke Srbije (www.nbs.rs). Podaci o prinosima na dinarske hartije od vrednosti dostupni su sa mesečnom frekvenci-jom, tako da su za formiranje kvartalnih podataka, rt, uzeti prosečni prinosi do dospeća tromesečnih zapisa za dati kvartal. Podaci o stopi inflacije, pt, dobijeni su na osnovu

7 Ovdejevažnonapomenutidajeizboruzorkaisključivobiouslovljendostupnošćupodatakapotrebnihzaovoistraživa-nje.

8 MaksimalanponderkojijednaakcijauindeksuBELEXlinemožeimatiograničenjena10%.

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?76kretanja indeksa potrošačkih cena, takođe iz statistike Narodne banke Srbije. Stope su godišnje sa kvartalnom frekvencijom, a računate su po principu „godina-na-godinu“.

Podaci o stopi rasta agregatne potrošnje po glavi stanovnika, gt, konstruisani su na sle-deći način. Najpre su formirane kvartalne serije agregatne potrošnje na osnovu podataka o ukupnoj ličnoj i kolektivnoj potrošnji u tekućim dinarskim cenama iz baze Republičkog zavoda za statistiku (webrzs.stat.gov.rs), za period od prvog kvartala 2006. do četvrtog kvartala 2014. Procena broja stanovnika u Srbiji za svaku godinu od 2007. do 2014. preuzeta je iz baze Svetske banke (data.worldbank.org). Agregatna potrošnja po glavi stanovnika računata je za svaki kvartal deljenjem agregatne potrošnje u datom kvartalu brojem stanovnika u godini kojoj pripada kvartal. Iz ovako konstruisane serije godišnje stope rasta računate su po principu „godina-na-godinu“.

Tabela 1 daje pregled sumarnih statistika korišćenih vremenskih serija. Sve vrednosti iz-ražene su u procentima na godišnjem nivou. Uočavamo da je akcijska premija u proseku negativna i iznosi –6,6 procentnih poena godišnje. Čak i kada proširimo uzorak posma-tranja tako da obuhvati podatke o akcijama i trezorskim zapisima od 1. aprila 2004. do 31. decembra 2014. godine, akcijska premija ostaje negativna (–4,0 procentnih poena). Ovo je posledica činjenice da su nešto veći prinosi na akcije u periodu 2004–2007. bili praćeni relativno visokim prinosima na trezorske zapise.

TABELA 1. SUMARNE STATISTIKE (KVARTALNI PODACI, IZRAŽENI U PROCENTIMA NA GOD. NIVOU)

PRINOS NA AKCIJE

PRINOS NA TR. ZAPISE

AKCIJSKA PREMIJA

STOPA INFLACIJE

STOPA RASTA AG. POTROŠNJE

Rt rt yt pt gt

Prosečna vrednost 2,9 9,5 –6,6 7,6 8,3

Standardna devijacija 44,9 3,0 45,9 3,9 4,7

Minimum –72,0 4,3 –86,0 1,8 1,3

Maksimum 120,2 15,3 113,7 14,7 18,4

Izvori:Beogradskaberza,NarodnabankaSrbije,Republičkizavodzastatistiku,Svetskabanka

4. REZULTATIJednostavna analiza podataka može nas dovesti do nekoliko interesantnih zaključaka vezanih za finansijsko tržište u Srbiji. Slika 1 ilustruje kretanje godišnjih stopa prinosa na akcije i trezorske zapise u periodu 2007–2014, sa kvartalnom frekvencijom (pune linije crne i sive boje). Godišnje stope inflacije za svaki kvartal date su kao poređenje (tačkasta linija). Petnaest puta veća volatilnost akcija u odnosu na trezorske zapise je očigledna. Slika 2 poredi nominalnu vrednost ulaganja od 1000 dinara u (a) portfolio akcija sa Beogradske berze ponderisan tržišnom kapitalizacijom i (b) tromesečne trezorske zapise, uz reinvestiranje. Slika 3 daje isto poređenje, ali za realne vrednosti ulaganja od 1000 dinara.


Na Slikama 2 i 3 uočavamo ponašanje akcijske premije. Najpre je ona bila veoma visoka, kao posledica visokih prinosa na ulaganja u akcije o kojima je bilo reči u uvodnom pogla-vlju. Akcije su dostigle svoj maksimum za period posmatranja krajem 2007. godine. Sre-dinom 2009. godine, celokupna zarada na hipotetičko ulaganje sa početka perioda svela bi se na nulu. Vrednost ulaganja bi se time vratila na početnih 1000 dinara, i uz blage oscilacije ušla u period stagniranja sve do početka 2012. godine, kada bi ponovo počela da pada. Ovaj trend se konačno preokrenuo u 2013, ali tek toliko da do kraja 2014. vrati početno ulaganje. Ovo znači da bi ulaganje u akcije tokom perioda posmatranja praktično bilo ekvivalentno držanju dinarske gotovine, ali uz neuporedivo veći rizik.

Na osnovu Slike 3 vidimo da bi vrednost portfolija akcija krajem 2014. mogla da finansi-ra gotovo upola manje vrednu potrošačku korpu nego početkom 2007. Ulaganje u trezor-ske zapise, na osnovu Slike 2, donelo bi nam postojan i relativno stabilan rast, tako da bi vrednost takve hipotetičke investicije krajem 2014. vredela preko 2100 dinara. Naravno, kada uzmemo u obzir inflaciju, realna stopa prinosa je manja, ali i dalje značajno iznad one za akcije – za posmatrani period od osam godina kumulativni realni prinos je oko 15,7%, ili u proseku nešto ispod 2% godišnje, što odgovara vrednosti razlike godišnjih proseka rt - πt u Tabeli 1.

SLIKA 1. GODIŠNJE STOPE PRINOSA NA AKCIJE I TREZORSKE ZAPISE, 2007–2014.

-100

-50

0

50

100

150

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

God

išnje

stop

e pr

inos

a (%

)

Akcije

3m trezorski zapisi

Inflacija

Izvori: Beogradska berza, Narodna banka Srbije

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?78 SLIKA 2. NOMINALNA VREDNOST ULAGANJA OD 1000 DINARA, 2007–2014.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Akcije

3m trezorski zapisi


SLIKA 3. REALNA VREDNOST ULAGANJA OD 1000 DINARA, 2007–2014.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Akcije

3m trezorski zapisi


Na osnovu sumarnih statistika iz Tabele 1 možemo takođe videti da je E(y) = -6.6 i stdev (y) = 45,9. To bi značilo da je Sharpe-ov količnik –0,14. Ako primenimo bezuslovno oče-kivanje na relaciju (2), i iskoristimo vremensku seriju tržišnih diskontnih faktora dobijenih


na osnovu prinosa na tromesečne trezorske zapise, nalazimo da je E(M) ≈ 0,91. Kako iz nejednakosti (3) sledi

za bezuslovne momente dobijamo da za volatilnost stohastičkog diskontnog faktora važi stdev (M) ≥ 13%, što je realističnija donja granica u odnosu na onu koju obično na-lazimo za razvijena finansijska tržišta. Ipak, i ovaj broj je suviše visok ako ga pore-dimo sa onim dobijenim na osnovu volatilnosti prinosa na trezorske zapise, koji daje stdev[1/(1+rt)] ≈ 2,6%.

Međutim, volatilnost stope rasta agregatne potrošnje po glavi stanovnika u Srbiji gotovo da je dva puta veća nego u SAD, preciznije stdev(g) = 4,7%. Ova činjenica dovodi do nekoliko zanimljivih rezultata. Prvo, iz približne jednakosti (2) za logaritamsku funkciju korisnosti nalazimo

što je neslaganje sa rezultatom dobijenim na osnovu Sharpe-ovog količnika za faktor od oko 3, umesto za čitav red veličine kao što je to slučaj sa podacima iz SAD. Drugo, nejednakost u (5) nam daje

što postavlja sasvim razumnu donju granicu na koeficijent relativne averzije prema riziku od 3,1, koja je ujedno i unutar eksperimentalno ustanovljenih opsega. Ukoliko se ume-sto nominalnih stopa rasta agregatne potrošnje koriste realne (obzirom da je potrošnja u uzorku merena u tekućim dinarskim cenama), dobijamo da je stdev(g) = 3,6%, što daje 4,0. Drugim rečima, ne možemo tvrditi da na finansijskom tržištu Srbije ima-mo izražen problem sa zagonetkom akcijske premije kada je u pitanju njena veličina u apsolutnom iznosu. Jedini problem je kako objasniti njen znak.

Dalje, ako iskoristimo vrednost koeficijenta korelacije između razlike prinosa i stope rasta agregatne potrošnje po glavi stanovnika, koja na podacima iz uzorka iznosi 0,063, na osnovu izraza (1) i (3) dobijamo vrlo problematične donje granice od stdev(M) 230% i γ 49. Međutim, serije akcijskih premija i realnih stopa rasta potrošnje vrlo visoko koreliraju, uz koeficijent od 0,52. To daje daleko realističnije vrednosti stdev(M) 28% i γ 7,7. Zagonetka korelacije je, stoga, takođe daleko manje izražena nego na razvijenim tržištima.

Konačno, iz bezuslovne očekivane vrednosti obe strane jednakosti (6) dobijamo:

(7)

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?80Ukoliko iskoristimo vrednosti donjih granica za koeficijent relativne averzije prema riziku od 3,1, dobijen na osnovu nominalnih stopa, i ukoliko je δ reda veličine 0,01, prosečni prinos na trezorske zapise trebalo bi da bude oko 27% (stvarna vrednost je 9,5%). Ako umesto nominalnih upotrebimo realne stope i odgovarajuću donju granicu koeficijenta averzije prema riziku od 4,0, dobijamo vrednost od 3,6%. Poređenja radi, prosečna realna stopa prinosa na trezorske zapise je 1,9%. Iz relacije (7) možemo naći da je vrednost subjektivne diskontne stope δ koja bi egzaktno reprodukovala prosečnu realnu stopu prinosa na trezorske zapise jednaka 0,021. Odgovarajuća vrednost subjektivnog diskontnog faktora b = e-δ je u tom slučaju 0,98, što ne samo da se u potpunosti slaže sa vrednošću dobijenom na osnovu Sharpe-ovog količnika, već je i vrlo realističan rezultat iz koga možemo zaključiti da na finansijskom tržištu Srbije nemamo izraženu zagonetku nerizične stope.9

Pitanje koje je na ovom mestu logično postaviti je kako se odsustvo empirijskih zagonet-ki povezanih sa akcijskom premijom reflektuje na makroekonomsku sliku. Tradicionalni makroekonomski modeli predviđaju da investitori prilikom odlučivanja ne bi trebalo pre-više da uzimaju u obzir poslovne cikluse (Lucas, 1987). Razvijena finansijska tržišta su pokazala da ovu hipotezu možemo odbaciti – investitori su spremni da se odreknu zna-čajne premije za rizik kako bi izbegli ulaganja u one klase instrumenata kojima vrednost pada tokom recesija. Ovo deluje kao prilično logičan zaključak – ako prinos neke klase instrumenata pozitivno korelira sa potrošnjom, to znači da će u onim stanjima u kojima vrednosti instrumenata padaju ujedno padati i potrošnja. Ukoliko su agenti izrazito skloni glatkoj potrošnji, biće spremni značajno manje da ulažu u ovakve investicione klase, odnosno zahtevaće daleko veće premije za rizik takvih ulaganja.

Znači li ovo da bi odsustvo zagonetki na nekom tržištu bilo povezano sa odsustvom osetljivosti agenata na poslovne cikluse? Da bismo ispitali ovu hipotezu, analiziraćemo model koji sadrži recesionu varijablu stanja u funkciji korisnosti, po uzoru na Campbell and Cochrane (1999). Osnovna ideja svih modela koji uvode dodatne varijable stanja u funkciju korisnosti je da agenti nemaju toliku brigu oko uticaja koji posedovanje portfolija akcija može imati na njihovo bogatstvo ili potrošnju, koliko žele da izbegnu značajnu izloženost onim investicionim klasama koje ostvaruju velike gubitke u određenim trenu-cima ili stanjima. Ovakav efekat čini akcije, čije ponašanje blisko prati poslovne cikluse, suštinski različitim od običnih rizičnih lutrija (u klasičnom mikroekonomskom smislu) kojima agenti mogu izložiti svoje bogatstvo, a čiji rizik ne korelira sa stanjima privrede.

Uobičajen (ali naivan) odgovor na pitanje iz prethodnog pasusa je da je finansijsko tržište Srbije nedovoljno razvijeno, te da stoga slabo korelira sa poslovnim ciklusima, kao što Davis et al. (2013) pokazuju da je slučaj sa većinom tržišta u nastajanju. Naime, koefici-jent korelacije između stope rasta BDP Srbije i prinosa na akcije u periodu 2007–2014. iznosi 0,28, a koeficijent korelacije između stope rasta BDP i akcijske premije je 0,31 za isti period.10 Realne stope rasta BDP koreliraju sa prinosima na akcije daleko više, uz koeficijent od čak 0,62. Ovi brojevi su ipak bliži razvijenim tržištima nego onima u nasta-janju. Imajući ovo u vidu, moramo pažljivije razmotriti ulogu poslovnih ciklusa.

9 Sharpe-ovkoličnikjeistizanominalneirealnestopeukolikosedefinišeprekojerćerazlikaprinosanetiratistopuinflacije.

10 PodaciostopirastaBDP,poprincipu„godina-na-godinu“,preuzetisuizstatistikeNarodnebankeSrbije(www.nbs.rs).


Oslonićemo se na ideju iz Campbell and Cochrane (1999), koji su pošli od pretpostavke da agenti vremenom razvijaju „navike“ da troše više ili manje. Pad potrošnje daleko više „boli“ ukoliko smo navikli da trošimo mnogo. Obratno, skok u potrošnji ćemo daleko više ceniti ukoliko je usledio nakon dužeg perioda krize. Drugim rečima, averzija prema riziku zavisiće od nivoa potrošnje ili bogatstva reprezentativnog agenta u odnosu na neki trend potrošnje iz bliske prošlosti.

Osnovna varijabla stanja u modelu Campbell and Cochrane (1999) je

(8)

gde je nivo agregatne potrošnje u trenutku t, a Xt nivo stečenih „navika“, definisan preko stepeno ponderisanog zbira svih prethodnih potrošnji:

ili, ekvivalentno,

(9)

U jednakosti (9), l i f su realne konstante između 0 i 1, ct ≡ ln Ct i xt ≡ ln Xt Reprezenta-tivni agent optimizuje dugoročnu očekivanu funkciju korisnosti, oblika

gde je

Granična funkcija korisnosti je stoga

pa je stohastički diskontni faktor jednak

(10)

Koristeći svojstvo (2) i definicije u jednakostima (8) i (9), uslovno očekivanje obe strane jednakosti (10) će nam, u limesu kontinualnog vremena, dati sledeće uopštenje relacije (6):

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?82

(11)

gde je pozitivna konstanta. Zamenjujući dct/ct sa gt+1, u diskretnom vremenu približnu jednakost (11) možemo napisati i kao linearnu regresiju oblika

(12)

gde su et greške koje zadovoljavaju uobičajene pretpostavke regresionog modela. Uslovno očekivanje obe strane jednakosti (12) odgovaraće (približno) izrazu (11) ako su koefici-jenti u regresiji i parametri modela vezani sledećim izrazima:

(13)

Tabela 2 daje pregled rezultata linearne regresije primenjene na model (12). Koeficijenti su ocenjeni običnom linearnom regresijom, kao i primenom metoda robusnih standardnih grešaka. Na osnovu jednakosti (13) i rezultata linearne regresije možemo ustanoviti vred-nosti parametara i . Ovi rezultati prikazani su u Tabeli 3. Standardne greške parametara dobijene su formulom za propagaciju grešaka.

Ocene sva tri koeficijenta visoko su značajne u oba metoda prikazana u Tabeli 2, uz p-vrednosti koje su manje od 0,01.11 Koeficijenti determinacije od 0,522 i 0,512 su veoma visoki iako se radi o pojednostavljenom modelu. F-statistike su iznad kritičnih vrednosti na nivou značajnosti od 0,001.

Iz Tabele 3 takođe možemo izvući nekoliko zanimljivih zaključaka. Prvo, subjektivni dis-kontni faktor dobijen na osnovu modela sa recesionom varijablom stanja ima veoma razumnu vrednost od 0,94–0,95. Drugo, uvođenje recesione varijable stanja značajno smanjuje vrednosti γ – praktično za čitav red veličine u odnosu na one dobijene pre-liminarnom analizom na osnovu standardnog ravnotežnog modela, tj. jednakosti (7). Međutim, u ovom modelu vrlo male vrednosti γ zapravo samo ukazuju na relativno nisku averziju prema međuvremenskoj supstituciji, ne nužno i na veoma nisku averziju prema riziku. Naime, lokalna zakrivljenost funkcije korisnosti,

(14)

koja predstavlja uopštenu meru averzije prema riziku, zavisiće od toga koliko tekuća potrošnja Ct odstupa od stečenih navika Xt, tj. koliko je St različito od nule. Ocenjene vrednosti parametra f od 0,97 i 0,96 ukazuju na visoku perzistentnost navika. Kako se potrošnja smanjuje ka nivou navika, odnosno ka stepeno ponderisanom proseku pret-hodnih potrošnji, agenti postaju sve manje tolerantni ka daljem padu Ct. Stoga imaju sve veću averziju prema riziku, što se meri porastom vrednosti ηt. Treće, vrednosti parametra

11 Preciznije,manjesuod0,001zapetodšestocenaprikazanihuTabeli2.


su visoko značajne, što ukazuje na jak uticaj štednje iz predostrožnosti. Parametar odgovara srednjoj vrednosti varijable stanja St, tako da možemo grubo oceniti i odgovara-juću „prosečnu“ vrednost lokalne zakrivljenosti funkcije korisnosti kao

Na osnovu rezultata u Tabeli 3 možemo lako izračunati da se za vrednost dobija 1,32 u običnoj, odnosno 1,57 u robusnoj linearnoj regresiji. Drugim rečima, dobijamo vrlo pri-hvatljive vrednosti parametra koji meri prosečnu averziju investitora prema riziku. Prema jednakosti (14), značajna odstupanja od ovih prosečnih vrednosti moguća su u stanjima u kojima St raste, tj. u pozitivnim fazama poslovnog ciklusa, kada averzija prema riziku pada, ili u stanjima u kojima St pada, što se dešava u recesijama, koje onda prati porast averzije prema riziku.

TABELA 2. OCENE PARAMETARA MODELA

OBIČNA LINEARNA REGRESIJA ROBUSNE STANDARDNE GREŠKE

b0

0,060***

(0,014)0,054***

(0,012)

b1

1,315***

(0,331)1,568***

(0,289)

b2

–8,113***

(1,674)–9,390***

(1,463)

R2

0,522 0,512

F 15,840 15,232

Izvor: Autorove sopstvene oceneStandardnegreškeocenadatesuuzagradama.* – p-vrednost < 0,10; ** – p-vrednost < 0,05; *** – p-vrednost < 0,01.

TABELA 3. OCENE PARAMETARA MODELA SA RECESIONOM VARIJABLOM STANJA


b 0,942(0,013)

0,948(0,012)

γ 0,119(0,001)

0,151(0,001)

0,091(0,024)

0,096(0,018)

f 0,968(0,510)

0,964(0,368)

Izvor: Autorove sopstvene oceneStandardnegreškeocenadatesuuzagradama.

Obzirom na specifičan izbor uzorka, koji u značajnoj meri uključuje i period nakon glo-balne finansijske krize, važno je uveriti se da uočene osobine nisu isključivo posledica

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?84strukturnog loma. Kako bismo kontrolisali ovaj efekat, proširićemo regresioni model (12) uvođenjem indikatorske promenljive Dt, koja ima vrednost 0 od početka uzorka do kraja 2008, a vrednost 1 od prvog kvartala 2009. do kraja uzorka. Ovako modifikovani model (12) svodi se na linearnu regresiju oblika

(15)

Vezu između koeficijenata u regresiji i parametra δ u izrazu (13) potrebno je zameniti sa .

Tabela 4 sumira rezultate linearne regresije primenjene na model (15). Koeficijent b3 je statistički visoko značajan, što ne samo da ukazuje na evidentno prisustvo strukturnog loma, već i na činjenicu da se krizom može objasniti deo varijabilnosti u stopama rt, čije prosečne vrednosti rastu sa 7,0% u periodu pre krize na 10,8% u periodu nakon krize. Koeficijent determinacije iznosi 0,76 u oba metoda. Međutim, iz Tabele 4 se takođe vidi da u obe regresije koeficijenti b1 i b2 ostaju visoko značajni. Odgovarajuće numerič-ke vrednosti parametara modela sa recesionom varijablom stanja sumirane u Tabeli 5 neznatno se menjaju u odnosu na model bez strukturnog loma. Konkretno, subjektivni diskontni faktor i mera perzistentnosti navika imaju približno iste vrednosti kao u Tabeli 3 (b = 0,96 i f = 0,98). Za prosečnu meru averzije prema riziku dobijamo 1,34 u običnoj, odnosno 1,27 u robusnoj linearnoj regresiji. Iz svega ovoga možemo zaključiti da kontrolisanje za prisustvo strukturnog loma u regresiji samo povećava procenat objašnje-ne varijacije u prinosima, ali ne utiče kvalitativno na prethodne rezultate.

TABELA 4. OCENE PARAMETARA U MODELU SA STRUKTURNIM LOMOM,


b0

0,004(0,015)

0,001(0,014)

b1

1,344***

(0,237)1,267***

(0,235)

b2

–6,248***

(1,248)–5,763***

(1,237)

b3

0,052***

(0,010)0,057***

(0,010)

R2

0,764 0,760

F 30,134 45,884



TABELA 5. OCENE PARAMETARA MODELA SA RECESIONOM VARIJABLOM STANJA U SLUČAJU POSTOJANJA STRUKTURNOG LOMA


b 0,960(0,014)

0,957(0,014)

γ 0,169(0,002)

0,162(0,002)

0,126)(0,024)

0,128)(0,025)

f 0,977(0,377)

0,978(0,403)


5. ZAKLJUČAKU ovom radu razmotrili smo makrofinansijske aspekte akcijske premije u Srbiji. Koristeći ravnotežni model zasnovan na potrošnji i kvartalne podatke o akcijama, tromesečnim trezorskim zapisima, inflaciji i agregatnoj potrošnji u periodu između 2007. i 2014. godine, pokazali smo da uobičajene zagonetke akcijske premije, korelacije i nerizične stope nisu uočene. Pored toga, našli smo razumne donje granice za koeficijent relativne averzije prema riziku od 3,1, odnosno 4,0, u zavisnosti od toga da li koristimo nominalne ili realne stope. U slučaju realnih stopa dobili smo i prihvatljivu vrednost subjektivnog diskontnog faktora od 0,98.

Da bismo ispitali da li je odsustvo zagonetki na finansijskom tržištu Srbije povezano sa odsustvom osetljivosti agenata na poslovne cikluse, analizirali smo model koji sadrži recesionu varijablu stanja u funkciji korisnosti. Model zadovoljavajuće opisuje ponašanje investitora na domaćem finansijskom tržištu, a ocene parametara dobijene običnom li-nearnom regresijom i primenom metoda robusnih standardnih grešaka ponovo daju vrlo prihvatljive rezultate. U korišćenim vremenskim serijama evidentno je prisustvo struktur-nog loma neposredno nakon kulminacije globalne finansijske krize, krajem 2008. godine. Iako uključivanje indikatorske promenljive kojom se kontroliše uticaj krize na rezultate regresija povećava procenat objašnjene varijacije u prinosima, rezultati se kvalitativno ne menjaju u odnosu na model bez strukturnog loma.12 Vrednosti subjektivnog diskontnog faktora u svim regresijama kreću se u razumnom opsegu od 0,94–0,96. Primetan je i snažan uticaj štednje iz predostrožnosti, kao i visoka perzistentnost navika. Vrednosti parametra koji u ovakvom modelu meri prosečnu averziju prema riziku nalaze se u in-tervalu od 1,27 do 1,57. Ovako niske vrednosti, koje su unutar teorijskih predviđanja i eksperimentalno ustanovljenih granica, ne samo da ukazuju na potpuno odsustvo zago-netke akcijske premije na tržištu Srbije, već se mogu interpretirati i time da tržište akcija u

12 Kaododatnitestrobusnosti,urađenesuregresijeumodelusarecesionomvarijablomstanjainauzorkukojipočinjeod2003.RezultatisuprikazaniuPrilogu.Niuovomslučajunemakvalitativnepromeneurezultatima.

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?86Srbiji privlači investitore koji su skloniji ka riziku od onih koji ulažu u akcije na razvijenim tržištima.

Iako ne možemo tvrditi da na finansijskom tržištu Srbije imamo izražen problem sa stan-dardnim zagonetkama povezanim sa akcijskom premijom kada je u pitanju njena veličina u apsolutnom iznosu, ostaje možda i fundamentalniji problem kako objasniti njen znak. Drugim rečima, moramo razumeti zbog čega je uobičajeni odnos prinosa i rizika inver-tovan. Ovaj problem opstaje i ukoliko proširimo uzorak posmatranja tako da obuhvati podatke od 2004. do 2014. godine. Dodatno je zanimljiva činjenica da pozitivna akcij-ska premija pre krize potiče od kombinacije visokih prinosa na akcije i niskih prinosa na trezorske zapise, ali uz veoma visoku volatilnost od 66%. Nakon krize dolazi do inverzije: prinosi na akcije postaju u proseku negativni, prinosi na trezorske zapise rastu za oko 3,8 procentnih poena, dok volatilnost pada na 30%.

Kako se postojeća vrednost akcijske premije u apsolutnom iznosu može na zadovoljava-jući način objasniti ravnotežnim modelima zasnovanim na potrošnji, nameće se logičan zaključak da bismo slične prihvatljive rezultate za parametre ravnotežnog modela dobili i za pozitivne akcijske premije uporedivih apsolutnih vrednosti, tj. između +4,0 i +6,6 procentnih poena. Ovi brojevi bi bili bliski globalnim prosecima, što znači da se odsustvo zagonetki može vezati za relativno niske prosečne vrednosti Sharpe-ovog količnika u odnosu na globalne, ili – ekvivalentno – za relativno visoku volatilnost akcija u odnosu na trezorske zapise. Pozitivne akcijske premije uporedivih apsolutnih vrednosti dovele bi do ishoda koji bi se u potpunosti poklapao sa neoklasičnom paradigmom finansijske ekonomije i uspešno objasnio odnos prinosa i rizika. Ostaje „samo“ da vidimo da li će naredna dekada zaista moći da donese ponovni rast tržišta akcija u Srbiji uporedo sa padom prinosa dinarskih državnih hartija, što bi preokrenulo znak akcijske premije. Ovo je, ipak, teško zamisliti bez rešavanja nekih od institucionalnih problema pomenutih u uvodnom delu.

REFERENCE LITERATUREAbel A. B. (1990), “Asset Prices Under Habit Formation and Catching Up With the Jone-ses”, American Economic Review, Vol. 80, pp. 38–42

Bansal, R. and Coleman, W. J. (1996), “A Monetary Explanation of the Equity Premium, Term Premium, and Risk-Free Rate Puzzles”, Journal of Political Economy, Vol. 104, No. 6, pp. 1135–1171

Barro, R. J. (2005), “Rare Events and the Equity Premium”, NBER Working Paper No. 11310

Benartzi, S. and Thaler, R. H. (1995), “Myopic Loss Aversion and the Equity Premium Puzzle“, Quarterly Journal of Economics, Vol. 110, No. 1, pp. 73–92

Campbell, J. Y. (1996), “Understanding Risk and Return”, Journal of Political Economy, Vol. 104, pp. 298–345


Campbell, J. Y. and Cochrane, J. H. (1999), “By Force of Habit: A Consumption-Based Explanation of Aggregate Stock Market Behavior”, Journal of Political Economy, Vol. 107, pp. 205–251

Claessens, S. Djankov, S. and Klingebiel, D. (2000), “Stock Markets in Transition Econo-mies”, World Bank, Financial Sector Discussion Paper No. 5, September 2000

Cochrane, J. H. (1997), “Where is the Market Going? Uncertain Facts and Novel The-ories”, Economic Perspectives, Vol. 21, No. 6 (November/December 1997), Federal Reserve Bank of Chicago

Cochrane, J. H. (2001), Asset Pricing, Princeton, NJ: Princeton University Press

Cochrane, J. H. and Hansen, L. P. (1992), “Asset Pricing Explorations for Macroecono-mics”, NBER Macroeconomics Annual, Vol. 7, pp. 115–165

Constantinides, G. M. (1990), “Habit Formation: A Resolution of the Equity Premium Puzzle”, Journal of Political Economy, Vol. 98, pp. 519–543

Davis, J., Aliaga-Díaz, R., Thomas, C. J. and Tolan, R. G. (2013), “The outlook for emerging market stocks in a lower-growth world”, Research Paper, Vanguard, September 2013

Dimson, E., Marsh, P. and Staunton, M. (2008), “The Worldwide Equity Premium: A Smaller Puzzle”, in Handbook of the Equity Risk Premium, Amsterdam: Elsevier

Epstein, L. G. and Zin, S. E. (1989), “Substitution, Risk Aversion and the Temporal Be-havior of Asset Returns”, Journal of Political Economy, Vol. 99, pp. 263–286

Ferson, W. E. and Constantinides, G. (1991), “Habit Persistence and Durability in Ag-gregate Consumption: empirical Tests”, Journal of Financial Economics, Vol. 29, pp. 199–240

Friend, I. and Blume, M. E. (1975), “The Demand for Risky Assets”, American Economic Review, Vol. 65, No. 5, pp. 900–922

Fullenkamp, C., Tenorio, R. and Battalio, R. (2003), “Assessing Individual Risk-Attitudes Using Field Data from Lottery Games”, Review of Economics and Statistics, Vol. 85, No. 1, pp. 218–226

Hansen, L. P. and Jagannathan, R. (1991), “Implications of Security Market Data for Models of Dynamic Economies”, Journal of Political Economy, Vol. 99, pp. 225–262

Heaton, J. C. (1995), “An empirical Investigation of Asset Pricing with Temporally De-pendent Preference Specifications”, Econometrica, Vol. 63, pp. 681–717

Holmström, B. and Tirole, J. F. (1998), “Private and Public Supply of Liquidity”, Journal of Political Economy, Vol. 106, No. 1, pp. 1–40

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?88Jagannathan, R. and Wang, Z. (1996), “The Conditional CAPM and the Cross-Section of Expected Returns”, Journal of Finance, Vol. 51, pp. 3–53

Kandel, S. and Stambaugh, R. F. (1991), “Asset Returns and Intertemporal Preferences”, Journal of Monetary Economics, Vol. 27, pp. 39–71

Kocherlakota, N. R. (1990), “On the ’Discount’ Factor in Growth Economies”, Journal of Monetary Economics, Vol. 25, pp. 43–47

Kocherlakota, N. R. (1996), “The Equity Premium: It’s Still a Puzzle,” Journal of Econo-mic Literature, Vol. 34, pp. 42–71

Lettau, M. and Ludvigson, S. (2000), “Consumption, Aggregate Wealth and Expected Stock Returns”, Woking Paper, Federal Reserve Bank of New York

Lucas, R. E. (1978), “Asset Prices in an Exchange Economy”, Econometrica, Vol. 46, November, pp. 1429–1445

Lucas, R. E. (1987), Models of Business Cycles, London and New York: Blackwell

McGrattan, E. R. and Prescott, E. C. (2001), “Taxes, Regulations, and Asset Prices”, NBER Working Paper No. w8623

Mehra, R. and Prescott, E. (1985), “The Equity Premium Puzzle”, Journal of Monetary Economics, Vol. 15, pp. 145–161

Mehra, R. and Prescott, E. (2003), “The Equity Premium in Retrospect”, in G.M. Con-stantinides, M. Harris, and R.M. Stulz (Eds.), Handbook of the Economics of Finance: Volume 1B Financial Markets and Asset Pricing. Amsterdam: Elsevier

Mehra, R. and Prescott, E. (2006), “The Equity Premium: What have we learned in 20 years?”, in R. Mehra (Ed.), Handbook of Investments: Equity Risk Premium in the Hand-book of the Economics of Finance series. Amsterdam: Elsevier

Nakamura, E., Sergeyev, D. and Steinsson, J. (2014), “Growth-Rate and Uncertainty Shocks in Consumption: Cross-Country Evidence”, NBER Working Paper No. 18128 (first version June 2012)

Palomino, F. (1996), “Noise Trading in Small Markets”, Journal of Finance, Vol. 51, No. 4, pp. 1537–1550

Reyfman, A. (1997), “Labor Market Risk and Expected Asset Returns”, Ph.D. Thesis, University of Chicago

Tallarini, T. D. (2000), “Risk-Sensitive Real Business Cycles”, Journal of Monetary Eco-nomics, Vol. 45, pp. 507–532


Van Praag, B. M. S. and Booji, A. S. (2003), “Risk Aversion and the Subjective Time Discount Rate: A Joint Approach”, Discussion Paper TI 2003-018/3, Tinbergen Institute

Weil, P. (1989), “The Equity Premium Puzzle and the Risk-Free Rate Puzzle”, Journal of Monetary Economics, Vol. 24, pp. 401–421

PRILOG:

Provera robusnosti rezultata na proširenom uzorkuKako bismo se dodatno uverili da rezultati ne potiču od izbora uzorka, regresije u modelu sa recesionom varijablom stanja urađene su i na uzorku podataka od drugog kvartala 2003. do poslednjeg kvartala 2014. Neophodni su samo podaci o prinosima trezorskih zapisa i stopi rasta agregatne potrošnje po glavi stanovnika. Kako se u seriji prinosa uo-čavaju dva strukturna loma – prvi polovinom 2006. godine, a drugi na kraju 2008. – u regresiju su uključene dve odgovarajuće indikatorske promenljive, D1t i D2t, tako da ona poprima oblik:

(16)

Veza između koeficijenata u regresiji i parametra δ u izrazu (13) sada je data izrazom . Ocene parametara u regresiji prikazane su u Tabeli 6.

Ocene ključnih parametara b1 i b2, koji mere kombinovani uticaj averzije prema riziku i štednje iz predostrožnosti, u običnoj linearnoj regresiji nisu značajne. Međutim, zbog evidentnog prisustva heteroskedastičnosti u proširenoj seriji prinosa, a posebno u periodu 2003:2–2008:4, neophodno je osloniti se pre svega na metod robusnih standardnih grešaka. U desnoj koloni Tabele 6 uočavamo da su svi koeficijenti visoko značajni, uklju-čujući i b1 i b2. Odgovarajuće numeričke vrednosti parametara modela sa recesionom varijablom stanja sumirane su u Tabeli 7. Za ocene dobijene na osnovu robusnih stan-dardnih grešaka numeričke vrednosti parametara se ne menjaju značajno u odnosu na kraći uzorak – subjektivni diskontni faktor ima vrednost b = 0,943, a mera perzistentno-sti f = 0,960, što je veoma blisko vrednostima u Tabeli 3, dok im se intervali poverenja preklapaju. Prosečna mera averzije prema riziku iznosi = 1,30 u robusnoj linearnoj regresiji. Zaključujemo da se rezultati ne menjaju kvalitativno ni u proširenom uzorku, te da sa visokim stepenom pouzdanosti možemo odbaciti prisustvo zagonetke nerizične stope na finansijskom tržištu Srbije.

AKCIJSKA PREMIJA U SRBIJI: DRUGAČIJA VRSTA ZAGONETKE?90 TABELA 6. OCENE PARAMETARA NA PROŠIRENOM UZORKU U MODELU SA DVA STRUKTURNA LOMA,


b0

0,153***

(0,025)0,124***

(0,020)

b1

0,387***

(0,275)1,301***

(0,212)

b2

–1,110***

(0,866)–5,702***

(0,669)

b3

–0,107***

(0,012)–0,129***

(0,010)

b4

0,042***

(0,015)0,058***

(0,011)

R2

0,704 0,342

F 24,931 5,449


TABELA 7. OCENE PARAMETARA MODELA SA RECESIONOM VARIJABLOM STANJA U SLUČAJU POSTOJANJA STRUKTURNOG LOMA


b 0,909(0,038)

0,943(0,030)

γ 0,072(0,058)

0,174(0,029)

0,187(0,282)

0,134(0,044)

f 0,991(0,033)

0,960(0,033)



BOJAN RISTIĆ1

E-mail: [email protected]

JEL KLASIFIKACIJA: D040, D21, L51

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA

APSTRAKT

Regulacija stopom povraćaja na investirani kapital predstavlja jedan od mogućih vidova regulacije preduzeća u javnom sektoru. Primena ovog vida regulacije karakteristična je za Sjedinjene Američke Države, pre svega, u domenu regulacije preduzeća čije poslovanje karakterišu rastući prinosi na obim. Nametanje dozvoljene stope povraćaja primenjuje se u cilju ograničavanja iznosa profita koji preduzeće može da prisvoji čime se destimuliše profitno-maksimizirajuće ponašanje iz kog, posledično, sa društvenog aspekta proizilazi nedovoljan obim proizvodnje i previsoka cena. U radu će biti prikazan mehanizam re-akcije racionalnog preduzeća koje je suočeno sa regulacijom ovog tipa. Reč je o Averč-Džonsonovom modelu koji ukazuje na to da će preduzeće suočeno sa regulacijom imati podsticaj da vrši prekomerno uvećanje svog kapitalnog stoka u cilju zadržavanja većeg (apsolutnog) iznosa profita nego što mu je to inicijalno omogućeno. Ovo je jedna od tipič-nih reakcija regulisanih preduzeća usmerena ka izbegavanju ili relaksiranju eksterno na-metnutih ograničenja. Budući da je po sredi svojevrsni vid moralnog hazarda regulisanih preduzeća ova analiza otvara pitanje mogućnosti regulatornog tela da predupredi takvo ponašanje na čemu se, suštinski, zasniva efikasnost regulacije.

1 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu.

KLJUČNE REČI:REGULACIJA, STOPA POVRAĆAJA, AVERČ-DŽONSONOV MODEL, JAVNI SEKTOR,PREKOMERNA KAPITALIZACIJA

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA92ABSTRACT

Rate of return regulation on invested capital is one of the possible forms of regulation for the public sector enterprises. The application of this kind of regulation is characteristic for the United States, primarily in the field of regulation of companies whose business is characterized by increasing returns on scale. Imposing allowed rate of return is appli-ed in order to limit the amount of profit the company can appropriate thus discourage its profit-maximizing behavior in which, consequently, comes, from the social aspect, to insufficient volume of production and high prices. The paper will show mechanism of rational response by company that is faced with this type of regulation. It is about Averch-Johnson’s model, which indicates that the company faced with regulation has an incentive for overcapitalization in order to retain a larger (absolute) amount of profit than it is initially enabled. This is one of the typical reactions of regulated companies focused on avoiding or relaxing externally imposed constraints. Because, it seems as the unique type of moral hazard of regulated companies, this analysis raises the question of the regulatory body’s ability to prevent such behavior in which is, essentially, based the efficiency of regulation.

KEY WORDS:REGULATION, RATE OF RETURN, AVERCH-JOHNSON’S MODEL, PUBLIC SECTOR,OVERCAPITALIZATION


1. UVODNE NAPOMENEPraksa Regulacije pomoću stope povraćaja (rate of return regulation) karakteristična je za Sjedinjene Američke Države (SAD) kao institucija regulacije monopola. Predmet regu-lacije su preduzeća za čiju delatnost bi se moglo reći da je od javnog interesa. Pre svega, misli se na delatnosti koje karakterišu opadajući prosečni troškovi, a posledično i rastući prinosi na obim proizvodnje. U takvim okolnostima ekonomska efikasnost zahteva po-stojanje ograničenog broja preduzeća, a ako su rastući prinosi u dovoljnoj meri značajni, često samo jednog koje se smatra prirodnim monopolom. Takvo preduzeće je potrebno regulisati na odgovarajući način, jer tržišni mehanizmi nisu u mogućnosti da to učine.2 Jedan od načina odnosi se na regulaciju dozvoljenom stopom povraćaja.

Shodno Sherman (1990) ova problematika izranja iz američke istorije konflikata između države sa jedne strane i preduzeća sa druge. Prvi zabeleženi slučaj uplitanja države na polju ograničavanja monopolskih sloboda dogodio se još u 19. veku u SAD, u slučaju Munn vs. Illinois, što ukazuje na respektabilnu starost ove regulatorne ideje. Mada, tek sa ranim šezdesetim prošlog veka ova oblast je otvorila značajne naučne debate i obez-bedila zapaženo mesto u ekonomskoj teoriji. Valja napomenuti da je tokom sedamdese-tih i osamdesetih godina XX veka u SAD ovaj vid regulacije bio dominantan u domenu prirodnih monopola.

Cilj rada je da prikaže reakciju racionalnog preduzeća na uvođenje ovog specifičnog vida regulacije. Fokus diskusije je na Averč-Džonsonovom modelu koji se smatra fundamen-talnim polazištem teorijskih rasprava o mogućim uticajima regulacije pomoću stope po-vraćaja na poslovne odluke monopola. Pored izvorne verzije modela, prikazane u Averch & Johnson (1962), vremenom je formiran širok spektar literature koja razmatra ovu problematiku. Između ostalih zapažena mesta pripadaju klasičnim radovima datim u: Takayama, (1969), Baumol & Klevorick (1970), Zajac (1970), ali i kasnijim diskusijama datim u: Spulber (1989), Baron (1989), Sherman (1990), Viscusi et al. (1996) i Joskow (2006).

Model se zasniva na primeru preduzeća iz javnog sektora. Preduzeću se nameće ogra-ničenje pri maksimiziranju profita u vidu dozvoljene (regulatorne) stope povraćaja na vrednost kapitala kojim raspolaže. S obzirom na to da ima profitni motiv preduzeće će izabrati takav odnos kapitala i rada koji pri datim tehnološkim mogućnostima i za dato regulatorno ograničenje, daje najviši mogući nivo profita. Nametanje ograničenja usmera-va preduzeće ka povećanju kapitalnog stoka koji je osnova za primenu regulatorne stope.

Nakon uvodnih razmatranja u drugom poglavlju fokus će biti na algebarskoj interpretaciji Averč-Džonsonovog modela (u nastavku, „AJ modela“) i efektima koji su za njega tipični. Pažnja će posebno biti usmerena na znak koreliranosti varijabli kao što su kapitalni stok i regulatorna stopa. S druge strane, osvrnućemo se i na promenu obima proizvodnje koja je takođe pod uticajem regulacije. Treće poglavlje pripada geometrijskom prikazu AJ nala-za. Uz pomoć formalne logike ovde ćemo pokušati da prikažemo različitosti u ponašanju regulisanog i neregulisanog preduzeća. Zadatak je da se definiše položaj ekspanzione pu-tanje regulisanog preduzeća u odnosu na (efikasnu) ekspanzionu putanju koju bi sledilo

2 Šire o logici postojanja prirodnih monopola videti u Depoorter (1999) i Stiglic (2004).

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA94neregulisano preduzeće. U četvrtom poglavlju, preko jednostavnih dinamičkih scenarija biće pokazano da AJ reakcija preduzeća ne mora nužno slediti tek nakon uvođenja regu-lacije. Konačno, peto poglavlje rezervisano je za zaključna razmatranja.

2. ALGEBRA AJ-MODELARegulatorna komisija (agencija, regulator) ima ovlašćenje da izabere visinu stope povra-ćaja (s) i da je nametne preduzeću. Stopom je određen maksimalni profit koji regulisano preduzeće može da zadrži u skladu sa količinom kapitala kojom raspolaže. Regulatorna stopa (s) je jedina varijabla kojom regulator utiče na izbor preduzeća. Visina stope se kreće u intervalu od minimalne stope (r), koju definiše konkurentska cena (trošak) an-gažovanog kapitala, do maksimalne stope povraćaja na angažovani kapital (sm) koju bi ostvarilo monopolsko (neregulisano) preduzeće. Prema tome, s se bira iz intervala (r,sm). U zavisnosti od toga kojoj ekstremnoj vrednosti intervala teži s, prema Spulber (1989), za regulatornu komisiju se kaže da „deluje u javnom interesu“ (s→r), odnosno da je „spu-tana od strane monopola“ (s→sm).

U ekstremnom slučaju kada bi s bilo jednako sm neregulisana monopolska firma mak-simizirala bi profitnu funkciju u skladu sa svojim tehnološkim mogućnostima i tržišnom tražnjom sa kojom je suočena. Cena bi bila formirana pri obimu proizvodnje gde se ostvaruje jednakost graničnog prihoda i graničnog troška. Ako je preduzeće prirodni mo-nopol takvo ponašanje bi dovelo do previsoke cene i nedovoljnog obima proizvodnje, što bi značajan broj potrošača istisnulo sa tržišta. Takvo rešenje je društveno neprihvatljivo i može se sprečiti određivanjem regulatorne stope u međuprostoru između r i sm. S druge strane, izborom stope s unutar pomenutog intervala i njenim nametanjem monopolisti ograničava se realizacija monopolskog profita.

Preduzeće je suočeno sa inverznom funkcijom tražnje p(Q), uz dp(Q)/dQ<0. Tehnologija preduzeća definisana je proizvodnom funkcijom Q=f(K,L), koja je dvostruko diferencija-bilna, rastuća po oba faktora i striktno kvazi-konkavna, uz f(0,L)=f(K,0)=0. Firma anga-žuje radnu snagu (L) po ceni rada (nadnici) w, koja se formira na konkurentskom tržištu i kapital (K) po, takođe konkurentskoj ceni, određenoj kamatnom stopom r (sa K je označe-na vrednost kapitala, dok se r prema Joskow (2006) može protumačiti kao oportunitetni trošak njegovog angažovanja, jer predstavlja konkurentsku cenu angažovanog kapitala. Radi jednostavnosti pretpostavlja se da su tehnologije homogene, što podrazumeva da postoji jedinstveni odnos kapitala i rada (K0/L0) koji izjednačava graničnu stopu tehničke supstitucije (STS) sa odnosom cena kapitala i rada (r/w) pri bilo kom obimu proizvodnje.

Ciljna funkcija regulisanog preduzeća definisana je profitnom funkcijom Π=pf(K,L)–wL–rK. Pri maksimiziranju svoje ciljne funkcije preduzeće se susreće sa dva ograničenja od kojih je jedno definisano njegovim tehnološkim mogućnostima, dok je drugo egzogeno dato u vidu (maksimalno) dozvoljene stope povraćaja (s). Stvarna stopa povraćaja firme (SPF) definisana je odnosom njenih neto prihoda i vrednosti angažovanog kapitala. Neto prihod se može posmatrati kao razlika ukupnog prihoda (bruto prihoda) i operativnih troško-va preduzeća (u ovom slučaju troškova rada). To ukazuje da je SPF=[pf(K,L)–wL]/K. Pošto je s maksimalna stopa povraćaja koju preduzeće može da ostvari ispostavlja se


da je s≥SPF, pa se ograničenje sa kojim se preduzeće suočava može predstaviti kao s≥[pf(K,L)–wL]/K. Ako se obe strane prethodne (ne)jednakosti pomnože sa K dobija se forma koja je pogodnija za dalju analizu tj. sK≥R(Q)–wL. Pošto je reč o statičkoj analizi, regulator će u datom momentu izabrati neku konkretnu vrednost s iz intervala (r,sm). Ograničenje se zbog prisustva (ne)jednakosti može napisati i u formi jednakosti kao sK=pf(K,L)–wL, pošto se pretpostavlja da će regulisani monopolista ostvariti povraćaj na investirani kapital ne manji od dozvoljenog3. S obzirom na to da je proizvodna funkcija kao endogeno ograničenje, uključena u profitnu funkciju problem maksimizacije se svodi na utvrđivanje uslovnog ekstrema profitne funkcije uz ograničenje određeno dozvoljenom stopom povraćaja. Ovaj problem se formalno može postaviti na sledeći način.

(uz ograničenje) pf(K, L)–wL =sK (1)

Preduzeće će nastojati da izabere optimalnu kombinaciju K i L, a posredno i Q, što mak-simizira profit preduzeća za dato ograničenje. Shodno pretpostavkama modela, izborom Q preduzeće određuje tržišnu cenu proizvoda, pošto je suočeno sa celokupnom tržišnom tražnjom. Nametanjem dozvoljene stope povraćaja, regulator posredno određuje ponudu proizvoda, pa time i cenu po kojoj će se proizvod prodavati na tržištu (računajući na efi-kasno ponašanje profitno motivisanog preduzeća).

Evidentno je da će se cena formirati u zavisnosti od visine jediničnih troškova proizvodnje ali i od visine nametnute stope povraćaja. Preduzeće koje maksimizira profit uz ograniče-nje neće imati podsticaj da odredi cenu veću od nivoa koji pokriva troškove uvećanom za eksterno nametnuti povraćaj na investirani kapital, iako nije ograničeno da to učini, jer prihode iznad tog nivoa neće moći da zadrži. Obim proizvodnje, a posledično i cena će biti formirani na osnovu rešenja problema (1).

U skladu sa postavkom problema maksimizacije profitne funkcije uz ograničenje može se formirati Lagranžova funkcija,

Λ = pf(K,L)–wL - rK+ λ [sK - pf(K,L)+wL], (2)

koju ćemo diferencirati po K, L i λ. Na osnovu diferenciranja pf(K,L) po K i L dobija se, respektivno, pfK i pfL, što predstavlja vrednosti graničnih proizvoda kapitala i rada, dok su w, r i s egzogene varijable za preduzeće.

(3)

3 Videti u Baumol i Klevorick (1970) i Viscusi et al. (1996).

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA96Preuređivanjem parcijalnih izvoda po K i po L sa ciljem da se izraze vrednosti njihovih graničnih proizvoda (pfK i pfL) dobija se

(4)

odnosno

pfL = w (5)

Izraz (4) prikazuje direktan uticaj regulacije na vrednost graničnog proizvoda kapitala pre-ko definisane vrednosti s. S druge strane iz (5) vidimo da je vrednost graničnog proizvoda rada konstantna i jednaka nadnici (w), što je posledica činjenice da izbor radnog inputa nije pod neposrednim uticajem regulacije. Deljenjem izraza (4) sa izrazom (5) odnos graničnih proizvoda kapitala i rada se može izraziti kao:

(6)

Odnos fK i fL, sa leve strane jednakosti (6), predstavlja stopu tehničke supstitucije kapitala i rada, dok se desna strana očito razlikuje od odnosa faktorskih cena. Za nastavak analize pogodno bi bilo da se preuredi izraz sa desne strane jednakosti (6), tako što će se imeni-ocu istovremeno dodati i oduzeti vrednost λr, čime se uz dodatno preuređivanje dobija:

(7)

Razdvajanjem količnika sa desne strane (7) i odgovarajućim skraćivanjem vrednosti (1–λ) uz r dobija se

. (8)

Vrednost koeficijenta α iz (8) dobija se smenom iz izraza (7), pa je

. (9)

Da bi na osnovu odnosa između s i r bio definisan znak koeficijenta α postavlja se pitanje čemu je jednak Lagranžov multiplikator (λ). Ekonomsko tumačenje podrazumeva da λ meri porast profita preduzeća usled porasta dozvoljenog profita za jedinicu, pa je logično očekivati da se vrednost λ nalazi u intervalu između 0 i 1. Konkretno, vrednost λ ukazuje na odnos između funkcije cilja regulisanog preduzeća (profitne funkcije) i funkcije regu-latornog ograničenja4.

Ostaje da se razmotri odnos između s i r koji određuje vrednost i znak koeficijenta α na osnovu kog se može objasniti logika AJ modela. Prema Averch & Johnson (1962) na-vodi se da se izbor regulatorne stope (s) može kretati u intervalu (striktno) od r do sm tj. r<s<sm. I intuitivno je jasno da s ne može biti manje od r, jer bi regulisano preduzeće ostvarilo gubitak, što nije održivo bez subvencija koje ovaj vid regulacije ne podrazume-

4 Dokaz da je 0<λ<1 dat je u Averch & Johnson (1962) i u Baumol & Klevorick (1970).


va. Pri s<r preduzeće bi bilo istisnuto sa tržišta, što nije u interesu regulatora. Ali, zašto granice prikazanog intervala nisu uključene u razmatranje?

Ukoliko bi s bilo određeno na nivou r imali bismo α=0, pa se uslov (8) svodi na fK/fL=r/w, što ukazuje na efikasan izbor inputa. Nametanjem tako ekstremnog ograničenja regulator u potpunosti sputava monopolsku moć preduzeća, ostavljajući mu nulti profit, pa je pre-duzeće indiferentno prilikom izbora dostupnih kombinacija inputa (preduzeće se prema pretpostavci suočava sa celokupnom tražnjom, i shodno tome, sve dok K i L predstavljaju samostalni i nesputani izbor preduzeća ono će se ponašati kao monopol). Kada je s=r ograničenje iz problema (1) može biti zapisano kao pf(K,L)–wL–rK=0. Jasno je da je jedini dozvoljeni profit za preduzeće nulti i da bilo koja kombinacija K i L zadovoljava poslednju jednakost. Bilo koja kombinacija inputa koja prouzrokuje nulti profit može se smatrati optimalnim izborom preduzeća. Pri s=r izbor inputa, nivo autputa i cena proi-zvoda su nedeterminisani. Prema Klevorick (1971) navodi se da postoji mogućnost da se preduzeće i u takvim uslovima ponaša efikasno, ako bi imalo naviku da nezavisno od toga da li je s=r ili s>r uvek bira efikasnu kombinaciju inputa kao i da je s>r. Takođe, moguće je pretpostaviti da će rukovodstvo po uvođenju ograničenja s=r promeniti ciljnu funkciju preduzeća, čijim maksimiziranjem bi i pored s=r bila izabrana efikasna kombinacija inputa. Ove pretpostavke bi svakako podrazumevale odstupanje od izvorne postavke AJ modela, pa u nastavku neće biti razmatrane.

U drugoj krajnosti, pri dozvoljenoj stopi povraćaja s=sm, imali bismo odsustvo regulacije i maksimiziranje profita bez ograničenja. Nesputano od strane regulatora, preduzeće bi odredilo takvu kombinaciju inputa koja formira monopolski obim proizvodnje i cenu.

Dakle, pri s=r ne može se očekivati da će preduzeće izabrati efikasnu kombinaciju inpu-ta, dok pri s=sm regulacija suštinski ne postoji, što su osnovni argumenti za isključivanje ova dva ekstremna slučaja iz dalje analize AJ modela.

Ako je r<s<sm ispostavlja se da je α>0. Na osnovu izraza (8) može se zaključiti da regu-lacija čini kapital relativno jeftinijim u odnosu na rad, što daje podsticaj firmi da povećava kapitalnu intenzivnost proizvodnje. Regulisana firma prihvata da su njeni troškovi kapi-tala zapravo r–α, što je manje od njihovog stvarnog nivoa, definisanog konkurentskom cenom kapitala r.5

Pretpostavimo da je s=10, r=8 procenata, pa je r–α≈6 procenata, uz λ→0. U ovom primeru regulisana firma će ostvariti „bonus“ od približno 2 procenta na svaku novčanu jedinicu angažovanog kapitala koji košta 8 procenata, pri čemu je firmi dozvoljeno da zaradi 10 procenata. Tih 2 procenta „bonusa“ firma shvata kao popust pri angažovanju dodatne jedinice kapitala, što je podstiče da poveća angažovanje ovog inputa. To bi zna-čilo da regulisana firma uvećava svoj obim proizvodnje, prateći putanju koja se razlikuje od efikasne ekspanzione putanje, kojom bi se kretalo neregulisano preduzeće. Veća ka-pitalna intenzivnost proizvodnje, u prisustvu ograničenja, posledica je težnje preduzeća da uveća bazu (u ovom slučaju K) na koju se primenjuje regulatorna stopa. To dovodi do toga da je K/L regulisanog preduzeća veće od K0/L0 neregulisanog preduzeća pri bilo kom obimu proizvodnje.

5 Videti: Viscusi et al. (1996), str. 390.

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA98Osnovni zaključak koji proizilazi iz AJ modela podrazumeva da nametanje regulatornog ograničenja podstiče preduzeće da angažuje više kapitala u odnosu na efikasni nivo koji bi angažovalo da nema regulacije. Ova pojava bi se mogla nazvati procesom prekomerne kapitalizacije zbog uvođenja ograničenja (overcapitalization). Zašto do ove pojave dola-zi? Neregulisani monopol ima samo jedan cilj, da ostvari što veći profit, dok regulisano preduzeće ima jedan cilj više, ne samo da ostvari veći profit, već i da iznađe način kako da ga zadrži.6 Prekomerna kapitalizacija predstavlja sredstvo regulisanog preduzeća da ostvari i taj drugi cilj koji se po nametanju dozvoljene stope povraćaja pojavljuje. U nastavku će biti pokazano u kom smeru se kreće kapitalni stok, ali i obim proizvodnje regulisanog preduzeća sa promenama regulatorne stope (s).

2.1. Promena kapitalnog stoka usled promene intenziteta regulacije

Utičući na izbor inputa, stopa s, posredno, preko proizvodne funkcije Q[K(s),L(s)], defi-niše profit preduzeća tj. Π(s). Preuređivanjem (1) profitna funkcija bi se mogla prikazati kao pQ–wL=Π+rK, uz ograničenje pQ–wL=sK. Leve strane obe jednakosti su identične, pa se dobija da je Π=sK–rK odnosno,

Π(s) = (s – r) K (s) (10)

Može se primetiti da profit po jedinici kapitala zavisi od razlike između dozvoljene stope povraćaja i stope koja reprezentuje stvarne troškove po jedinici kapitala. Diferenciranjem obe strane jednakosti (10) po s i daljim preuređivanjem izraza dobija se,

. (11)

Polazeći od teoreme obvojnice u Spulber (1989) pokazuje se da se odnos između funk-cije cilja preduzeća i funkcije ograničenja sa kojim se ono susreće može predstaviti kao dΠ(s)=λK(s)ds, odnosno dΠ(s)/ds=λK(s). Poslednju jednačinu potrebno je zameniti u izrazu (11), da bi se prikazalo čemu je jednako dK(s)/ds.

(12)

Za 0<λ<1 i r<s<sm, uz pretpostavku da je dK(s)/ds neprekidna funkcija po s, dobija se da je dK(s)/ds<0 za bilo koju vrednost s iz definisanog domena7. Rečju, količina kapitala se kreće u suprotnom smeru od smera promene dozvoljene stope povraćaja. Na osnovu (12) moglo bi se zaključiti da povećavanje regulatornog pritiska (smanjivanjem s) podsti-če preduzeće da poveća količinu kapitala sa kojim raspolaže. Očekivano, važi i suprotno u slučaju slabljenja regulacije (povećanjem s).

Promena s i njen uticaj na K može se posmatrati kao situacija u kojoj je stopa povraćaja preduzeća pre regulacije bila na nivou sm da bi se po uvođenju regulacije smanjila na nivo dozvoljene stope povraćaja (s), pri čemu je s=sm–ds. Pri ovakvoj postavci problema

6 Sherman (1990), str. 198.7 Dokaz ove tvrdnje videti u Takayama (1969) i Spulber (1989).


ispostavlja se da će monopol povećati kapitalni stok ukoliko mu se nametne ograničenje u vidu dozvoljene stope povraćaja.

2.2. Promena obima proizvodnje usled promene intenzite-ta regulacije

Interesantno je pokazati kako promena regulatorne stope (s) utiče na obim proizvodnje (Q), pri datim pretpostavkama. Drugim rečima, analiziraćemo da li povećanje ili smanje-nje s, utičući na izbor preduzeća pri angažovanju K i L, respektivno, smanjuje ili povećava Q. Pošto je Q rastuća funkcija po K i po L, očekivano bi bilo da sa porastom K/L, zbog smanjivanja s, dođe i do porasta obima proizvodnje. Mada, takav zaključak nije moguće neposredno izvesti, ako se ne zna kako promena s utiče na zaposlenost u preduzeću. Po-kazano je da postoji inverzan odnos između K i s, što je ujedno i osnovna poruka AJ mo-dela, ali još nije jasno šta se događa sa L, pa samim tim ni sa Q kada dođe do promene s.

Znak dQ/ds može biti kako pozitivan tako i negativan, zavisno od osobina primenjene tehnologije. Pretpostavka o konveksnosti izokvanti, upućuje da je zamenjivost između faktora proizvodnje tehnološki izvodljiva. U ovom slučaju, može se desiti da povećanje upotrebe jednog faktora proizvodnje bude praćeno smanjenjem upotrebe drugog faktora proizvodnje. Uverenje da će rad ostati konstantan (jer nije neposredno pod uticajem re-gulacije) ukoliko dođe do povećanja kapitala, ne može se smatrati univerzalno važećim.

U tom smislu, potrebno je napraviti razliku između produktivnog i neproduktivnog (do-datnog) angažovanja K. Da bi zadržalo što veći profit regulisano preduzeće može biti motivisano da angažuje i neproduktivne količine kapitala. U takvim okolnostima, malo je verovatno da će uvećanje kapitalne baze rezultirati većim obimom proizvodnje. Reč je o kapitalu čije angažovanje nije usmereno ka ekspanziji proizvodnih kapaciteta, što nesumnjivo vodi ka rasipanju društvenih resursa. Da bi povećalo osnovicu za primenu regulatorne stope preduzeće može kupiti neispravnu računarsku tehniku, kancelarijski nameštaj, alat koji nije potreban u proizvodnji i sl. Pod neproduktivnim angažovanjem kapitala smatra se i okolnost u kojoj preduzeće pribavlja mašinu koja je ispravna i upo-trebljiva za proizvodnju, ali bez neophodne radne snage za njenu optimalnu uposlenost. Ovo govori u prilog činjenici da povećanje kapitalne opremljenosti rada samo po sebi nije dovoljno da bi rezultiralo povećanjem obima proizvodnje. Mogućnost da preduzeće angažuje neproduktivni kapital ne bi trebalo zanemariti. Ovaj problem bi se mogao rešiti nametanjem dodatnih regulatornih normi kojima bi se sankcionisao ovaj vid moralnog hazarda. Premda, uvođenjem dodatnih mera stvara se potreba za daljim širenjem regu-latornog (birokratskog) aparata, te se mora računati na probleme i troškove koji iz toga proizilaze. Prema Baumol & Klevorick (1970) regulacija koja dovodi do povećanja obima proizvodnje iznad nivoa koji je karakterističan za monopolsko preduzeće, uz cenu koja je ispod monopolskog nivoa, mogla bi se smatrati uspešnom i poželjnom sa društvenog aspekta. Ukoliko regulator svojim merama nije u stanju da limitira monopolsko ponašanje utoliko je regulacija nesvrsishodna.

Ne izlazeći iz okvira pozitivne analize, pretpostavimo da je moralni hazard na ovom polju više izuzetak nego pravilo. S tim u vezi vratićemo se na problem definisanja znaka

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA100promene obima proizvodnje, usled promene dozvoljene stope povraćaja (pošto je reč o komparativno-statičkoj analizi relevantni su samo znakovi promena pojedinih veličina nastali usled promene dozvoljene stope povraćaja). S obzirom na to da je Q funkcija od K(s) i L(s) dobija se da je

. (13)

Da bi se došlo do znaka dQ/ds, valja se osvrnuti na desnu stranu jednačine (13). Poznato je da je proizvodna funkcija rastuća po K i po L, što bi značilo da su prvi izvodi po K i po L pozitivne veličine ( fK>0 i fL>0). Prethodno je dokazano da je dK/ds<0, što je ujedno i osnovni nalaz AJ modela. Ipak, još uvek se ne može izvesti zaključak u vezi sa znakom dL/ds, što je neophodno da bi se došlo do znaka dQ/ds. Kao u Spulber (1989), polazeći od jednačine (5) i njegovog totalnog diferencijala po argumentima K i L s obzirom na to da je fL=fL(K,L). Rečju, pretpostavljena tehnologija podrazumeva da granični proizvod rada zavisi kako od radne opremljenosti kapitala, tako i od kapitalne opremljenosti rada. Prema tome, dobija se da je dL=–fLKdK/fLL. Zamenom prethodnog izraza u (13) i njego-vim dodatnim sređivanjem dobija se:

. (14)

Kada se dK/ds pomnoži sa fLL/fLL izraz (14) se može preurediti u:

. (15)

S obzirom na to da je dK/ds<0, nepoznanica ostaje znak količnika u zagradi izraza (15). Logika opadajućih prinosa pri ulaganju samo jednog faktora proizvodnje uz konstantni nivo drugog upućuje na zaključak da je drugi parcijalni izvod proizvodne funkcije po L negativan, tj. fLL<0, pa je i fK fLL<0. Konačno, da li će izraz fK fLL–fLfLK biti manji, odnosno veći od nule, zavisiće od karaktera primenjene tehnologije.

Prema Averch & Johnson (1962) ako tehnologija podrazumeva fiksnu proporciju faktora proizvodnje, to bi značilo da je vrednost mešovitog parcijalnog izvoda pozitivna veliči-na (fLK>0), pa je fK fLL–fL fLK<0. Ispostavlja se da je fLfLK>fK fLL, što ukazuje na to da je dQ/ds<0. Uvođenje regulacije, utičući na povećavanje K, utiče i na povećanje obima proizvodnje (Q). Ovakav rezultat podrazumeva da dodatno povećanje kapitalnog stoka mora imati kao posledicu i dodatno angažovanje radne snage (dK>0 pa je i dL>0), što nesumnjivo dovodi i do povećanja obima proizvodnje. Nova mašina neće dovesti do po-većanja obima proizvodnje ako u pogonu nema raspoloživih radnika koji bi je opsluživali. U ovom ekstremnom slučaju, gde se za faktore proizvodnje može reći da su savršeno komplementarni, preduzeće je ograničeno tehnologijom da se pri njihovom izboru kreće po efikasnoj ekspanzionoj putanji. Pri takvoj tehnologiji regulatorna politika bi se mogla smatrati efikasnom.

U drugoj krajnosti, ako su faktori savršeno zamenjivi u proizvodnji, ne bi se moglo za-ključiti da će nametanje regulatornog ograničenja imati za rezultat povećanje obima proi-zvodnje. Obim proizvodnje će ostati konstantan, nezavisno od promene regulatorne stope (s). Povećanje K bi u tom slučaju bilo praćeno ekvivalentnim smanjenjem L, pa je za


očekivati da je fLfLK=fKfLL tj. fLfLK–fKfLL=0 pa je i dQ/ds=0. U ovom slučaju, ne bi se moglo reći da će politika regulacije biti efikasna pri rešavanju navdenih problema koje izazivaju prirodni monopoli.

Koji znak će imati izraz fLfLK–fKfLL za tehnologije koje se nalaze u međuprostoru između navedenih ekstremnih solucija? Reč je o tehnologijama koje podrazumevaju manju ili veću komplementarnost, odnosno zamenjivost između faktora proizvodnje. U tom in-tervalu se nalazi i pretpostavljena proizvodna funkcija koja je striktno kvazikonkavna, dvostruko diferencijabilna, gde proizvodnju nije moguće ostvariti upotrebom samo jednog inputa. Uz takve pretpostavke ispostavlja se da je fLK>0, pa je fK fLL–fLfLK<0 i dQ/ds<0. Odatle moglo bi se tvrditi da je izraz fKfLL–fLfLK negativan, sve dok je rad bolji supstitut radu nego kapitalu8. Drugim rečima, sve dok K i L nisu savršeni supstituti za očekivati je da će uvođenje regulacije navesti preduzeće da poveća količinu kako kapitala tako i rada, što će nužno dovesti do povećanja obima proizvodnje (pod pretpostavkom da nije reč o neproduktivnom angažovanju kapitala).

S obzirom na to da L nije pod neposrednim uticajem regulacije izvodi se generalni za-ključak da će AJ firma, po nametanju regulacije, povećati K ostavljajući L na nivou koji je karakterističan za neregulisano monopolsko preduzeće. Uslov (5) takođe sugeriše da će preduzeće nakon suočavanja sa regulatornim ograničenjem zadržati nivo zaposlenosti koji je karakterističan za preduzeće koje maksimizira profit bez ograničenja. Povećanje K uz konstantno L će svakako dovesti do povećanja obima proizvodnje AJ preduzeća. Iz prethodne diskusije uviđa se da se takav zaključak ne može smatrati univerzalnim. U zavisnosti od primenjene tehnologije, promena L može biti pod neposrednim uticajem promene K, dok je promena K pod neposrednim uticajem promene regulatorne stope (s). To ukazuje na činjenicu da je L takođe pod uticajem s. Pri tome za taj uticaj bi se moglo reći da je posredne prirode i da suštinski zavisi od karaktera primenjene tehnologije.

3. GEOMETRIJSKI PRISTUP AJ-MODELUDosadašnja diskusija zasnivala se na algebarski formalizovanim dokazima, čijom anali-zom se dolazi do suštine AJ nalaza. U ovom delu do logike AJ modela ćemo doći geo-metrijskim putem sledeći diskusije date u Zajac (1970), Baumol & Klevorick (1970) i Spulber (1989).

8 Baumol & Klevorick (1970), str. 178.

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA102Slika 1. Profitna funkcija i ravan ograničenja

0

K

Π

L

Π max

Ravan ograničenja

Sa porastom v raste nagib regulatorne ravni

Polazna premisa da je profitna funkcija konkavna u odnosu na faktore proizvodnje K i L, omogućava da se ista prikaže u prostoru (Slika 1) kao zarubljena kupa, (relativno) nepra-vilnog oblika (profit hill). Kupa je normalna na prostor koji definiše K-L kvadrant. Prema tome, osnova kupe naleže na pomenuti kvadrant i limitirana je tehnologijom preduzeća uz cene inputa koje su egzogene varijable.9

Izraz (10) ukazuje da profit preduzeća zavisi od razlike između stope povraćaja s i cene koju preduzeće plaća za jedinicu angažovanog kapitala r. Videli smo da promena s može uticati na promenu L u zavisnosti od primenjene tehnologije, ali se za taj uticaj ne može reći da je neposredan kao što je slučaj sa K. Jednostavnosti radi u Zajac (1970) polazi se od pretpostavke da je L konstantno i nezavisno od promene K. Svesno se zanemaruje tehnološka povezanost između K i L, o čemu je posebno vođena diskusija pri algebarskoj interpretaciji AJ modela. Na taj način se ne gubi na opštosti analize čiji primarni cilj je da prikaže reakciju monopolskog preduzeća u pogledu angažovanja kapitala po uvođenju regulacije. Sa tim u vezi (10) bi se moglo predstaviti kao Π=vK, gde je v razlika između (nametnute) regulatorne stope povraćaja na investirani kapital (s) i stope koju tržište za taj obim kapitala zahteva (r). Alternativno, v se može nazvati i neto stopom povraćaja koju realizuje regulisano preduzeće. Pošto se r uzima kao konstanta, v, a posredno i Π, menjaju se srazmerno promenama s. Geometrijski posmatrano, za različite vrednosti v dobija se čitav spektar ravni koje rotiraju oko L ose presecajući kupu koju definiše pro-fitna funkcija (Slika 1). Nagib koji ravan ograničenja zaklapa sa K osom jednak je v, što predstavlja ugao pod kojim ravan ograničenja preseca profitnu kupu. Jedino u slučaju kada je regulatorna stopa (s) jednaka trošku po jedinici kapitala (r), tj. ako je v=0, ravan

9 Moglobisekonstatovatidajeovapretpostavkapriličnorigidna,akoseimauvidudaminimalniprofitpreduzećaukratkomrokunemoraobaveznobitinulti.Svakopreduzeće(pairegulisanimonopol)ukratkomrokumožesvojimneefikasnimposlovanjemdoćiusituacijudazabeležinegativanprofit,tj.daostvarigubitak.TadasenebimoglorećidakupanalaženaK-Lravan,većdaortogonalnoprolazikroznju.NaprethodnojslicipočetakprostorakojiformiraprofitnafunkcijalociranjeuK=0iL=0.Tehnički,navrloniskimnivoimaangažovanostiinputanerealnobibiloočekivatipostojanjepozitivnogobimaproizvodnje,asamimtimiprofita.Dakle,nebismopogrešiliakobismoprofitnukupuudaljiliodkoordinatnogpočetka,štonećebitislučajuovomprimeru.


ograničenja je paralelna sa K-L prostorom. Dakle, uz s=r preduzeće ostvaruje nulti pro-fit, jer se ravan ograničenja poklapa sa osnovom profitne kupe. Sa povećanjem v dolazi do povećanja profita preduzeća, jer odgovarajuće ravni ograničenja presecajući profitnu kupu ostavljaju odsečke sve većih zapremina. Da bismo pokazali kako promena dozvo-ljene stope povraćaja (s) utiče na odluke preduzeća po pitanju količine angažovanog kapitala, usmerićemo se na dvodimenzionalni prikaz ove problematike (u K-L kvadrantu).

Ako bi zapremina koju formira profitna funkcija bila presečena sa ravni ograničenja (Slika 1), pri čemu bi dobijeni presek bio projektovan u K-L prostor, tako formiran prikaz od-govarao bi narednoj slici. Na slici su prikazane projekcije alternativnih preseka profitne funkcije za različite vrednosti neto stope povraćaja (v1, v2 i v3), koje definiše regulatorna komisija, određujući stopu s pri konstantnom nivou stope r. Prema Zajac (1970) krive koje prikazuju granice preseka za različite vrednosti v nazvane su krivama ograničenja10.

Slika 2. Preseci profitne funkcije (krive ograničenja).

Q

Πreg

Eef

0

Πmax

A

v1

v2

v3

K

∆K

KregKef

E

L

Izvor: Baumol & Klevorick (1970)

Krive ograničenja obrazuje lokus različitih proizvodnih tehnika koje zadovoljavaju regula-torno ograničenje. Površina koju obrazuje kriva ograničenja za datu vrednost v, isključu-jući lokus tačaka na samoj krivoj, predstavlja sve kombinacije inputa koje bi preduzeću donele veći profit, ali su mu nedostupne zbog postojanja ograničenja. U skladu sa pret-postavljenim oblikom profitne funkcije ispostavlja se da veće vrednosti v daju manje povr-šine projektovanog preseka, pa samim tim i veće profite. Pošto je v1>v2>v3, poređenjem profita koji se odnose na te stope dobija se da je Π(v1)>Π(v2)>Π(v3).

Isprekidana linija, obeležena sa Eef, predstavlja ekspanzionu putanju po kojoj racionalni preduzetnik povećava obim proizvodnje11. U skladu sa pretpostavkom o homogenosti tehnologije Eef predstavlja jedinstven i efikasan odnos faktora proizvodnje, što je pri alge-

10 Alternativno,kaouBaumol&Klevorick(1970)iSpulber(1989),kriveograničenjasemogunazivatiikrivamajedna-kogpovraćajanaangažovanikapital(iso-rate-of-returncurves).

11 Uindeksu„ef“sugerišedajerečoefikasnimkombinacijamainputa,kojezabilokojiobimproizvodnjedajunajnižemogućetroškove.

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA104barskoj interpretaciji AJ modela obeleženo sa K0/L0. Sa E je obeležena troškovno neefi-kasna putanja po kojoj će se preduzeće kretati ako je suočeno sa regulacijom. Putanja E odgovara jedinstvenom odnosu inputa, tako da je K/L>K0/L0, što se poklapa sa osnovnom logikom AJ modela.

Na krivoj Eef nalazi se i tačka Πmax koja se dobija projekcijom najviše tačke na profitnoj kupi na K-L ravan. Πmax je efikasna kombinaciju inputa koju bi preduzeće izabralo kada bi nesputano moglo da koristi svoju monopolsku moć. Iako daje maksimalan ukupan profit, Πmax ne dovodi do maksimalne neto stope povraćaja. Unutar prostora koji obrazuje kriva ograničenja (v1) koja prolazi kroz Πmax, mogu se ucrtati krive ograničenja za veće neto stope povraćaja u odnosu na v1. Geometrijska logika ove konstatacije leži u činjenici da je ravan ograničenja fiksirana za L osu presecajući kupu pod uglom koji je definisan nivo-om regulatorne stope (s). To znači da regulatorno ograničenje nije paralelno sa osnovom kupe (za s>r) pa se tangentnost Πmax i regulatorne ravni ne može ostvariti. Ekonomski posmatrano ako preduzeće ostvaruje monopolsku neto stopu povraćaja vm na investirani kapital to bi značilo da određuje obim proizvodnje i cenu (pm) u skladu sa monopolskim uslovom maksimizacije profita.

Sa je obeležena izokvanta konveksnog oblika, koja odgovara konkavnoj proizvodnoj funkciji i u skladu je sa ranije uvedenim pretpostavkama.

3.1. Položaj ekspanzione putanje regulisanog preduzećaAko se pretpostavi da je regulator odredio neto stopu povraćaja koja je manja od vm, može se očekivati da će se izbor optimalne kombinacije inputa naći ispod i desno u odnosu na tačku Πmax (Slika 2). Pod „optimalnom kombinacijom“ podrazumeva se najbolji mogući izbor inputa koji preduzeće može napraviti kada je suočeno sa ograničenjem.

Na primer, regulator je izabrao odgovarajuću neto stopu povraćaja v3 imajući u vidu položaj preduzeća na tržištu i kapitalni stok sa kojim ono raspolaže. To znači da izbor preduzeća mora pripadati krivoj ograničenja za stopu v3. Tačka A (Slika 2) koja se za dati obim proizvodnje nalazi na efikasnoj putanji Eef iako je poželjna s aspekta preduzeća, istovremeno je i nedostupna zbog prisustva ograničenja v3. AJ model ukazuje da će pre-duzeće kojem je nametnuto ograničenje angažovati više kapitala u odnosu na nivo koji se smatra troškovno efikasnim. Pošto je L konstantno, porast K podrazumeva veći količnik „K/L“ u odnosu na efikasni nivo prikazan krivom Eef.

Algebarska postavka problema o kojoj je detaljno bilo reči u prvom delu ukazuje na to da preduzeće teži da ostvari maksimalni profit pri datom ograničenju. To upućuje na njegov podsticaj da vrši prekomernu kapitalizaciju. Preduzeće će angažovati dodatni kapital u meri koja neće prekršiti postavljeno ograničenje. Dobija se da će preduzeće izabrati Kreg, što je veće od efikasnog nivoa kapitala Kef (za nivo proizvodnje i pri ograničenju v3). Ra-zlika ∆K=Kreg–Kef koja se javlja nakon uvođenja regulacije posledica je delovanja AJ efek-ta. Optimalna kombinacija inputa pri ograničenju v3 dobija se horizontalnim pomeranjem prave koja je normalna na K osu do tačke u kojoj je ona tangentna na krivu ograničenja. Tako se dolazi i do Πreg gde se dobija maksimalan profit preduzeća uz pretpostavljeno ograničenje, što predstavlja grafičko rešenje problema (1).


Evidentno Πreg se nalazi ispod efikasnog lokusa Eef i desno u odnosu na Πmax (Slika 2). U tom smislu dobija se da je Πmax>Πreg. Takođe, za fiksirani obim proizvodnje profit koji bi bio ostvaren u tački A koja pripada Eef je veći od Πreg. Ova konstatacija ne iznenađuje s obzirom na to da kombinacije inputa A i Πreg koje se nalaze na nisu jednako efikasne prema kriterijumu minimalnog troška. Za dati obim proizvodnje kombinacija inputa A, pošto pripada ekspanzionoj putanji Eef, daje manje troškove, a posledično i veći profit u odnosu na Πreg. Drugim rečima A omogućava isti autput kao i Πreg, ali uz niže troškove proizvodnje i uz nižu kapitalnu opremljenost rada.

Ostalo je da se pokaže da se tačka Πreg mora naći ispod Eef i desno u odnosu na Πmax, pa se ne može dogoditi da ona pripada efikasnom lokusu tačaka, a ne može se naći ni iznad njega. Za taj dokaz poslužiće naredni grafički prikaz koji polazi od sasvim suprotne logike u odnosu na onu koja je do sada bila u upotrebi.

Slika 3. Dokaz položaja ekspanzione putanje regulisanog preduzeća.

Π reg

Q

Eef

0 K

L

Πmax

WH

Izvor: Baumol i Klevorick (1970)

Optimalna kombinacija inputa u prisustvu regulacije (Πreg) postavljena je iznad efikasnog lokusa tačaka (Eef) da bi logička nekonzistentnost takve pozicije bila dokazana. Cilj je da se pobije stav da je tačka Πreg (koja se nalazi iznad efikasnog lokusa) optimalni izbor profitno orijentisanog, a pri tome i regulisanog preduzeća.

Tačka W, u preseku kriva Eef i , predstavlja kombinaciju inputa koja daje isti obim pro-izvodnje kao i tačka Πreg, budući da obe pripadaju istoj izokvanti. Nije teško uočiti da se differentia specifica ova dva izbora nalazi upravo u različitom položaju dotičnih tačaka u odnosu na Eef. Iako je reč o istom obimu proizvodnje, W je profitabilnija solucija od Πreg, jer se isti obim proizvodnje realizuje uz niže ukupne troškove. Moglo bi se reći da je W poželjniji izbor za preduzeće od Πreg (što nije u skladu sa postavkom modela), sve dok se nalazi izvan površine koju obrazuje kriva ograničenja. Optimalni izbor se mora naći na krivoj ograničenja. Očigledno je da se sve tačke na krivoj ograničenja, pa i Πreg, ne mogu smatrati racionalnom odlukom regulisanog preduzeća, naročito ako se nalaze iznad Eef. U

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA106skladu sa konkavnom prirodom profitne funkcije, ispostavlja se da profit monotono raste duž krive Eef sa približavanjem tački Πmax. Sve kombinacije inputa koje su bliže tački u kojoj se realizuje monopolska pozicija nose i veći profit za preduzeće. Prema tome, tačka H koja pripada krivoj ograničenja je barem toliko profitabilna kao i tačka W za koju je već konstatovano da je profitabilnija od Πreg. To je u kontradikciji sa stavom da je Πreg optimalni izbor regulisanog monopola. Prema tome AJ model sugeriše poziciju tačke Πreg u odnosu na krivu Eef kao na slici 2.

4. AJ EFEKAT U DINAMIČKOM AMBIJENTUAko bi diskusija bila smeštena u dinamički kontekst zaključci formirani kroz statičku analizu AJ nalaza ne bi se mogli smatrati validnim. Pretpostavka o jednom periodu po-smatranja podrazumeva ex post reakciju preduzeća na uvedenu regulatornu meru. Reak-cija po uvođenju regulacije za preduzeće može biti prilično skupo opredeljenje, što će u prvom redu zavisiti od visine internih troškova prilagođavanja nametnutom ograničenju. Prilagođavanje u kontekstu AJ modela odnosi se na konkretne akcije preduzeća na planu povećanja/smanjenja kapitalnog stoka u zavisnosti od promena regulatorne stope. Šta se događa ako umesto jednog perioda u kojem je preduzeće suočeno sa regulacijom ima dva sukcesivna perioda, pri čemu je regulacija prisutna u samo jednom od njih? U periodu bez regulacije preduzeće je slobodno da koristi prednosti koje pruža monopolska pozicija na tržištu. Kao u Spulber (1989) analiziraćemo dva moguća dinamička scenarija. Po jednom scenariju postoji regulatorno kašnjenje (regulatory lag) pa se regulacija očekuje tek u drugom periodu, dok se prema drugom scenariju nakon perioda regulacije očekuje period deregulacije.

Na osnovu dosadašnje statičke analize, ako se posmatra situacija sa regulatornim kaš-njenjem može se izvesti potencijalno pogrešan zaključak o vremenskom redosledu poteza koje preduzeće preduzima. Moglo bi se očekivati da se preduzeće ponaša kao mono-polista u prvom periodu, dok bi se u drugom ponašalo prema AJ modelu, reagujući na ograničenje tek kad ono bude uvedeno. Međutim, to ne mora biti tačno. Ako monopolista ima mogućnost da predvidi kašnjenje regulacije, on će imati podsticaj da angažuje do-datne količine kapitala i tokom prvog perioda. To bi značilo da monopolista ulazi u proces prekomerne kapitalizacije već u prvom periodu. On to čini sa namerom da izbegne previ-soke granične troškove prilagođavanja kapitala, koji bi usledili po nametanju regulacije. Generalno, firma neće vršiti prekomernu kapitalizaciju u regulisanom periodu ukoliko bi granični troškovi prilagođavanja kapitalnog stoka prevazilazili dodatne koristi (dobitke) od prekomerne kapitalizacije. Iz tog razloga AJ efekat se može pojaviti i pre formalnog uvođenja regulacije.

Inače, ne bi trebalo mešati kašnjenje u dinamičkom aspektu problema sa kašnjenjem koje se javlja iz razloga što regulator u jednom vremenskom momentu uzima u obzir kapitalni stok sa kojim preduzeće raspolaže da bi u nekom drugom momentu odredio stopu (s). Od momenta kada je izvršeno posmatranje kapitalnog stoka do momenta dok se ograničenje ne uvede smatra se kašnjenjem. U tom vremenskom vakumu preduzeće će biti podstaknuto da izvrši prekomernu kapitalizaciju, ako proceni da će to dovesti do


većih profita u odnosu na slučaj da reakcija te vrste usledi tek nakon formalnog nameta-nja ograničenja.

Ostaje da se razmotri scenario sa mogućnošću deregulacije. Preciznije, nakon perioda re-gulacije dolazi period u kom se regulacija ukida, što bi značilo da se preduzeće u drugom periodu može vratiti svojoj staroj monopolskoj praksi. U takvim okolnostima prirodno bi bilo da se AJ efekat javlja u prvom (regulisanom) periodu, dok bi drugi period podrazume-vao oslobađanje od viška kapitala angažovanog u procesu prekomerne kapitalizacije. Pri takvom sledu događaja postavlja se pitanje u kojoj meri će preduzeće biti u mogućnosti da se oslobodi suvišnog kapitala kada za to dođe vreme. Upravo taj momenat će deter-minisati intenzitet AJ efekta u prvom periodu. Ako su kapitalne investicije reverzibilne, u smislu da je nakon perioda investiranja moguće izvršiti suprotan proces, tada AJ efekat dolazi do izražaja. S druge strane, ako je preduzeće svesno da bez značajnih gubitaka neće biti u mogućnosti da smanji svoj kapitalni stok, odnosno da ga prilagodi novona-staloj situaciji, očekivano bi bilo da AJ efekat bude slabijeg intenziteta. Dakle, kada su investicije ireverzibilne spremnost preduzeća da se uklopi u logiku AJ modela zavisiće isključivo od cost-benefit analize takvog postupka. Ako bi preduzeće reagovalo na na-metanje ograničenja u prvom periodu to bi mu obezbedilo veći profit za vreme trajanja regulacije i respektivno manji profit u drugom periodu u odnosu na profit koji bi imalo da nije menjalo svoje kapacitete. S druge strane, ako preduzeće ne izvrši prekomernu kapitalizaciju, za vreme trajanja regulacije, imaće manji profit u prvom periodu, nego da je prekomernu kapitalizaciju zaista izvršilo. Svakako, preduzeće koje nije prekomerno uvećalo svoj kapitalni stok imaće veći profit kad dođe u situaciju da nesmetano koristi prednosti monopolskog položaja u odnosu na preduzeće koje je pozitivno reagovalo na regulaciju pošto je uvedena.

Primetimo da je moguće napraviti razne varijetete kojima bi se mogla izvršiti dinamička simulacija AJ modela. Nezavisno od toga, ispostavlja se da će u zavisnosti od perioda u kojem je regulacija locirana zavisiti i usmerenost investicione strategija o kojoj preduzeće odlučuje u datom momentu.

5. ZAKLJUČAKSvaka regulacija od strane države, budući da iskrivljuje racionalni sled odluka regulisanog preduzeća, ima mogućnost da izazove gubitke za društvo. Uspešnost regulacije bi se mogla posmatrati kroz društveni cost-benefit spektar, te ako su koristi veće od troškova preduzimanja neke mere onda bi tu meru trebalo uzeti u razmatranje. U suprotnom, ako su neto efekti preduzete mere negativni tada je ne bi trebalo donositi. Ovo je inače postu-lat koji se zasniva na kriterijumu ukupnog blagostanja kao kriterijumu za regulacije. Ako preduzete mere rezultiraju prirastom blagostanja kao sume viška svih potrošača i proizvo-đača na tržištu kojem pripada preduzeće koje je predmet regulacije regulacija bi se mogla smatrati uspešnom. Mada, često je nemoguće makar i približno utvrditi vrednosti koristi i troškova preduzete regulatorne akcije.

Suština problematike koja se odnosi na regulaciju dozvoljenom stopom povraćaja odnosi se na nivo profita koji se ostavlja regulisanom preduzeću. Koji nivo profita bi trebalo osta-

AVERČ-DŽONSONOV MODEL PONAŠANJA REGULISANIH PREDUZEĆA108viti javno regulisanoj monopolskoj firmi, a da to ne umanji nivo društvenog blagostanja i podsticaj preduzeća da vrši efikasnu upotrebu raspoloživih resursa? Evidentno, to je ujedno i pitanje pravednosti prema predmetu regulisanja. Regulacijom ne bi smelo da se utiče na preduzeće u meri u kojoj ono gubi podsticaj da racionalno upošljava limitirane resurse. Regulacija stopom povraćaja ne uvodi se sa namerom da se dostigne puna eko-nomska efikasnost, već da se ublaže gubici za društvo koje bi prouzrokovalo nesputano monopolsko ponašanje na pojedinim tržištima. AJ model ukazuje na to da nametanje sto-pe s (r<s<sm) ima kapacitet da naruši efikasnost u upotrebi inputa od strane regulisane firme. Taj momenat se mora uzeti u obzir pri proračunu neto koristi od regulacije kako bi se odredila stopa s sa najmanje distorizivnih efekata, a kojom se postiže cilj zbog kog se regulacija preduzima. Na kraju, ne bi bilo suvišno dati sumarni pregled zaključaka koji proizilaze iz prethodne diskusije.

Nametanje regulatorne stope (s) firmi koja maksimizira profit inicira proces prekomerne kapitalizacije, što povećava kapitalnu opremljenost rada u odnosu na efikasni odnos koji bi se formirao u odsustvu regulacije. Pokazano je da pooštravanje regulatornih mera u pogledu smanjivanja regulatorne stope, dovodi do povećanja kapitala, a važi i obrnuto. Pošto regulacija ne utiče neposredno na rad, promena radnog inputa će zavisiti od svoj-stava primenjene tehnologije. Na osnovu odnosa između K i L koje uspostavlja proizvod-na funkcija može se suditi o znaku povezanosti između obima proizvodnje i regulatorne stope, od čega zavisi uspešnost regulacije.

Uvođenjem vremenske dimenzije problematika koja se bazira na AJ modelu poprima sasvim drugi oblik. Pasivno prilagođavanje monopola uvedenom ograničenju je rigorozna pretpostavka koja jedino egzistira u statičkom ambijentu analize. Uvođenje vremenske dimenzije u kojoj se smenjuju stanja sa i bez regulacije nameće potrebu da regulator uzme u obzir predviđanja racionalnih investitora sa ciljem da regulaciju učini efikasnijom.

Napuštanjem osnovnih pretpostavki koje konstituišu model bitno se menjaju i zaključci do kojih on dovodi. Najkritičnija pretpostavka odnosi se na uspostavljanje statičke rav-noteže uz pretpostavku da će firma koja maksimizira profit imati dovoljno informacija da odredi optimalnu meru za dodatno angažovanje kapitala. Dodatno angažovanje kapitala usmereno je ka maksimiziranju profitne funkcije u prisustvu ograničenja. U realnosti, čak i kada su sama na tržištu preduzeća su retko upoznata sa oblikom funkcije tražnje za sopstvenim proizvodom. Ta činjenica ih onemogućava da precizno reaguju na uvođenje regulatorne stope u smislu AJ modela.

6. LITERATURAAverch, H. and Johnson L. L. (1962), “Behavior of the Firm Under Regulatory Constra-int”, The American Economic Review, Vol. 52, No. 5, Pp 1052-1069.

Baumol, J. W. and Klevorick K. A. (1970), “Input Choices and Rate-of-return Regulation: An Overwiev of the Discussion”, The Bell Journal of Economics and Management Scien-ce, Vol. 1, No. 2, Pp 162-190.


Baron, P. D. (1989), “Design of Regulatory Mechanisms and Institutions”, in: Schmalen-se R. and Willig R. D. (ed.), Handbook of Industrial Organization Vol. 2., Nort-Holland, Netherland, Pp 1347-1447.

Depoorter, F. W. B. (1999), “Regulation of Natural Monopoly”, Center for Advanced Stu-dies in Law and Economics, University of Ghent, Faculty of Law, Preuzeto sa sajta http://encyclo.findlaw.com/5400book.pdf

Jamison A. M., Berg S. V., Gasmi F., and Távara J. I. (2004), “Annoted Reading List for a Body of Knowledge on the Regulation of Utility Infrastructure and Services ”, Working Paper, World Bank, Washington D.C.

Joskow, J. P. (2006), Regulation of Natural Monopolies. Preuzeto sa strani-ce: http://econ-www.mit.edu/files/1180

Klevorick, A. K. (1971), “The Optimal Fair Rate of Return”, Bell Journal of Economics and Management Science, Vol. 2, No. 1, Pp 122-153.

Spulber, F. D. (1989), Regulation and Markets, Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.

Sherman, R. (1990), The regulation of monopoly, Cambridge, Cambridge University Press.

Stiglic, E. Dž. (2004), Ekonomija javnog sektora, Beograd, Ekonomski fakultet.

Takayama, A. (1969), “Behavior of the Firm Under Regulatory Constraint”, The Ameri-can Economic Review, Vol. 59, No. 3, Pp 255-260.

Viscusi, W. K., Vernon M. J., and Harrington, E. J. Jr. (1996), Economics of Regulation and Antitrust, Cambridge, Massachusetts, The MIT Press.

Zajac, E. E. (1970), “A Geometric Treatment of Averch-Johnson’s Behavior of the Firm Model”, The American Economic Review, Vol. 60, No.1, Pp 117-125.


ALEKSANDRA ZEČEVIĆ1

[email protected]

TOMISLAV ZEČEVIĆ2

[email protected]

JEL KLASIFIKACIJA: C10, C82, G22

ZNAČAJ KORIŠĆENJA BAZA PODATAKA U OSIGURANJU PRI MODELIRANJU EKSTREMNIH DOGAÐAJA

APSTRAKT

U realizaciji rizika prirodnih nepogoda čija je osnovna karakteristika slučajnost (stoha-stičnost), nekada se ostvare i događaji posmatrane promenljive koji postaju ekstremne vrednosti i koji izazivaju neprilike stanovništvu i njegovim aktivnostima. Nedavne poplave u Srbiji izazvale su veliku štetu koja se graniči sa katastrofom. Obilne količine padavina postale su ekstremne vrednosti promenljive veličine. Usled prethodno navedenih proble-ma, kao metod upravljanja ovim rizicima, koristi se osiguranje. Predmet rada je analiza procesa modeliranja rizika ekstremnih događaja (kao što su, na primer, prirodne kata-strofe). Cilj rada je da se ukaže na značaj upotrebe baze podataka u osiguranju prilikom modeliranja ekstremnih događaja.

1 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu2 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu

KLJUČNE REČI:EKSTREMNE VREDNOSTI, OSIGURANJE, MODELIRANJE, BAZE PODATAKA

ZNAČAJ KORIŠĆENJA BAZA PODATAKA U OSIGURANJU PRI MODELIRANJU EKSTREMNIH DOGAÐAJA112ABSTRACT

In realizations of natural disaster risks with a basic feature of chance (stochastic), some-times are also realized events observed variables that are becoming extreme values and causing trouble to population and their activities. Recent floods in Serbia have caused great damage wich borders on disaster. Heavy precipitation amounts become extreme values of variables. Due to the above mentioned problems, as a method of managing this risk, we use the insurance. The paper analyzes the process of modeling the risk of extreme events (such as, for example, natural disasters). The aim is to highlight the im-portance of using databases in insurance for modeling extreme events.

KEY WORDS:EXTREME VALUES, INSURANCE, MODELLING, DATABASES


1. UVODNA RAZMATRANJAU mnogim pojavama koje karakteriše slučajnost (stohastičnost), definisanje ekstrema postaje teško izvodljivo, naročito pri korišćenju modela koji su osnova za ocene, analize i predviđanja. Ekstremne vrednosti u određenim situacijama dovode do zastoja, kvara, havarije, poplava, epidemija i sl. Može se reći da nekada retka, a ekstremna realizovanja rizika narušavaju mnoge procese, što se odražava i na celokupnu aktivnost stanovništva. Osiguranje se koristi kao metod upravljanja rizicima čija je verovatnoća realizacije mala, a intenzitet štete visok.

Svedoci smo nemilih događaja, poplava, u skoroj prošlosti, koje su premašile očekivanja i prognoze eksperata. Pored ovog, postoje i drugi primeri pojava koje se retko dešavaju (suše, požari, epidemije, itd.), a koje su imale za posledicu velike štete. Predmet rada je analiza slučajeva kod kojih se javljaju ekstremne vrednosti, odnosno događaja koji ozbil-jno ugrožavaju život i rad stanovništva i koji za posledicu imaju velike štete. U pojavama koje se ponavljaju na slučaj, jedini način da se one predvide sa velikom verovatnoćom je da se u procesu modeliranja koriste adekvatne baze podataka, podržane savremenim informacionim tehnologijama. Cilj rada je ukazivanje na važnost adekvatno prikupljenih, skladištenih i organizovanih baza podataka u osiguranju za pravilno predviđanje ekstrem-nih događaja.

2. OSIGURANJE KAO METOD UPRAVLJANJA RIZICIMAKao što je već prethodno navedeno, od kada postoje aktivnosti ljudskog društva, dešavaju se nesrećni slučajevi kao posledice realizacija rizika, koji izazivaju nevolje stanovništvu, kao što su velike poplave, zemljotresi3, epidemije i sl. Ovakvi događaji postaju štetni u meri koja se može klasifikovati na: manje štete, podnošljive štete, veće štete i katastro-falne štete. „Katastrofalni rizici koji se javljaju usled prirodnih nepogoda i delovanja ljud-skog faktora imaju za posledicu ogromne materijalne gubitke i ljudske žrtve“.4 Sa napre-tkom društva mnoge aktivnosti doprinose kvalitetnijem životu, a mnoge pojave proizvode štetne događaje.5 Generalno rečeno, svaki proces u bilo kojoj oblasti, pored dobrih i korisnih rezultata, u nekim ostvarenjima može za posledicu da ima i štetni događaj.6 Za bilo koju oblast i u bilo kom procesu sa karakteristikom slučajnosti (stohastičnosti), mogu se očekivati i realizacije rizika. Rizici sa ekonomskog aspekta predstavljaju verovatnoću nastupanja ekonomski štetnog događaja7.

U opštim ekonomskim i društvenim aktivnostima mogu se izdvojiti dva skupa8:

• skup S, koji predstavlja celokupno stanovništvo, koje stvara, gradi, proizvodi, itd.

3 Tristan N. (2013), str. 8-104 KočovićJ.,RajićV.,TrifunovićD.(2014),str.3-205 Natural Catastrophe Year (2013) in Review, Munich Re (2014)6 Brugeman V., Faure M., Heldt T. (2013), str. 1857 KočovićJ.,ŠulejićP.,Rakonjac-AntićT.(2010),str.748 ZečevićT.,TourkiM.(1995),str.34,36

ZNAČAJ KORIŠĆENJA BAZA PODATAKA U OSIGURANJU PRI MODELIRANJU EKSTREMNIH DOGAÐAJA114• skup D, koji predstavlja sva dobra, koje ljudski rod koristi za pronalaske, ostvarenje

ideja, projekata, itd.

Određene kombinacije sastavljene od elemenata S i D, odnose se na odgovarajuće ak-tivnosti, koje sadrže dobre realizacije i dobra rešenja, uz pojavu nekih nepredviđenih događaja koji utiču na loš ishod.

Za slučaj ekstremnih vrednosti, pažnja će biti posvećena pojavama koje se ponavljaju i koje sadrže slučajne veličine, čiji ishodi ponekad izazivaju određenu vrstu štete. U takvim slučajevima nije teško izdvojiti rizična ostvarenja, koja se mogu ili podneti uz manju žrtvu, ili dovode do katastrofalnih šteta.9 Osiguranje predstavlja udruživanje svih subjekata koji su izloženi istim opasnostima sa ciljem da zajednički podnesu štetu koja će zadesiti samo neke od njih. „Usled rastućeg intenziteta i frekvencije na globalnom nivou, katastrofalni rizici predstavljaju rastuću pretnju i za finansijsko zdravlje osiguravača/reosiguravača“.10 Moderno osiguranje podrazumeva postojanje naučno zasnovane tehničke organizacije11. Za adekvatno upravljanje rizicima važno je definisanje modela koji predstavljaju formal-izovane kvantitativne oblike događaja koji dovode do velih šteta. Da bi se rizici mogli pratiti i da bi se adekvatno upravljalo njima, oni se moraju ponavljati.

3. KARAKTERISTIKE POJAVA KOJE SE PONAVLJAJUDa bi se neka pojava mogla modelirati ili bar kvantitativno obuhvatiti za slučaj tematike koja je postavljena, potrebno je:

1. da se pojava ponavlja u generalno nepromenjenim uslovima realizacije;2. da se neke pojave mogu ponavljati povremeno bez nekog određenog reda, a da se

pojava dešava u dužem vremenskom periodu (kao npr. kiša, vremenske nepogode, zemljotresi, razne epidemije itd.), ili da pojave imaju iste ili skoro iste uslove teh-ničkog i tehnološkog karaktera, ograničenosti vremena jednog ciklusa sa ponavlja-njem u dužem vremenskom intervalu;

3. da se pojedine pojave javljaju na slučaj bez određenih zavisnosti ili pak da se strogo poštuju ograničenja uz mogućnost da kvarovi, nekvalitetni materijali, nestručnost radnika, dovode do zastoja kada se i u ovim slučajevima javljaju različite dužine trajanja;

4. da svaka pojava sadrži obeležje od posebnog interesovanja za istraživanje, koje po-staje slučajna promenljiva;

5. da je iskustvom definisan interval vrednosti slučajne promenljive, koji obuhvata sve do tada realizovane vrednosti, a i one koje su bile ekstremne do vremena istraživanja;

6. da je u nekoj realizaciji pojave moguće ostvarenje vrednosti slučajne promenljive, koja je veća od najveće do tada realizovane ekstremne vrednosti, a manja od naj-manje vrednosti;

9 Rawle K. (2013), str. 110 JovovićM.,MitraševićM.,StanojevićJ.(2015.),str.34511 KočovićJ.,ŠulejićP.,Rakonjac-AntićT.(2010),str.60


7. da pojava koja može imati više obeležja, pruža mogućnost izbora istraživačima da se orijentišu na odabranu promenljivu. Najčešće jedna pojava sadrži jedno obeležje, čije ekstremne vrednosti postaju oni događaji čije je modeliranje neophodno.

Važno je pojave posmatrati sa ekonomsko-statističkog aspekta, što je predmet analize u narednom delu rada.

4. EKONOMSKO-STATISTIČKI ASPEKT POSMATRANJA POJAVAKao primer pojava, u sledećim delovima rada biće naveden „problem poplava“. Pod po-javom koja se ponavlja posmatraćemo kišu, koja se dešava bez neke stroge zakonitosti. Slučajna promenljiva biće količina padavine po m2 u posmatranoj oblasti (regionu), ili u užem području usled geopoložaja koji je poseban i značajan. Za događaj biće uzete one vrednosti promenljive veličine koje izazivaju određene štete. Biće tretirani događaji koji postaju ekstremni u datom trenutku. Treba napomenuti da se u jednom kišnom vremenu (časovi, dani) računa količina vode, što predstavlja jednu vrednost koja može biti i ekstremna, a čija veličina utiče i na visinu štete. Istraživački zadatak se odnosi na određivanje mere ili zakonitosti pojave ekstremnih vrednosti koja će biti osnov za preci-zan ugovor između osiguranika i osiguravača. Najčešće se koristi verovatnoća ostvarenog događaja čija vrednost služi kao baza za određivanje visine premije. Empirijski podaci dostupni istraživaču, postaju dobar osnov za ocenu visine premije ali ne i dovoljan, jer se uvek može desiti neka veća vrednost od do tada najveće, ili manja od najmanje, tako da postoji razlog više da se definiše model odgovarajućih verovatnoća koji će obuhvatati sve vrednosti intervala, kao što su: (-∞, +∞), ili , gde su a i b dovoljne vrednosti za određene događaje koje su ograničene procesima rada ili drugim kriterijumima.

Koristeći znanja iz oblasti ekonomije i statistike, stručnjaci čine napore da pronađu mere za što bolje osiguranje od rizika koji bi mogli da prouzrokuju visoke štete, ili ako je mo-guće da što bolje reaguju u proceduri smanjenja štete. Za određenu pojavu koja je pred-met posmatranja, interval vrednosti ostvarenja slučajne promenljive može se dobiti na osnovu statističkih podataka, tako da se može jednostavno odrediti interval (x0, xm), gde je x0 ostvarena minimalna vrednost, a xm maksimalna. Često se zbog prirode posmatrane promenljive i zahteva preciznijih rešenja, interval (x0, xm) deli na k podintervala koji će svaki za sebe biti homogeniji, kako bi se sa manje opita dobili pouzdani rezultati. Moguća podela je prikazana na Slici 1.

ZNAČAJ KORIŠĆENJA BAZA PODATAKA U OSIGURANJU PRI MODELIRANJU EKSTREMNIH DOGAÐAJA116 SLIKA 1. RASPORED PROMENLJIVE, EKSTREMNIH VREDNOSTI, PODINTERVALA, LINIJA ŠTETA I LINIJA IZDRŽLJIVOSTI

FUNKCIONISANJA SISTEMA

Na slici 1. x0, x1, ..., xi, ..., xm predstavljaju vrednosti promenljive, a (1), (2), ..., (k) oznake podintervala. Neka je pojava osetljiva kako na minimalne, tako i na maksimalne vrednosti, tada x0 kao minimalna vrednost, a xm kao maksimalna vrednost predstavljaju štete. Dalje se može konstatovati da sa povećanjem vrednosti x, od x0 šteta postaje sve manja, da bi se u jednom trenutku šteta potpuno izgubila i tek pre ostvarenja maksimalne vrednosti ponovo javila sa povećanjem do najveće štete sa ostvarenjem xm. Istraživačima ostaje da procene intervale ovih šteta, kao i intervale povoljnih vrednosti funkcionisanja procesa. Takođe, mogu se odrediti i intervali podnošljivih šteta kao i velikih šteta. Linija izdržljivosti funkcionisanja sistema može biti isprekidana linija i neka ona seče liniju šte-ta (gornji rubovi osenčenih površina) u vrednostima x’ i x’’ i to u grupi manjih vrednosti, odnosno u grupi većih vrednosti. Na bazi ovoga može se konstatovati da je interval (x’, x’’) interval podnošljivih šteta.

Na osnovu prethodno navedenog može se zaključiti da se na bazi kvalitetnih podataka (statistički obrađenih) mogu odrediti verovatnoće pojavljivanja događaja, a primenom ekonomskih principa može biti izvršena ocena i analiza mogućnosti učešća odgovaraju-ćih subjekata u pokriću nastalih šteta. Rad se bavi, kao što je već prethodno navedeno, analizom ekstremnih vrednosti o kojima će biti više reči u narednom delu.

5. RASPORED EKSTREMNIH VREDNOSTINeka su X*:(x1*, x2*,…,xi*,…,xN*) vrednosti slučajne promenljive koje su zabeležene od trenutka kada neka institucija vodi evidenciju o realizaciji. Vrednosti su uređene po veličini12. Iz ove populacije bira se slučajan uzorak od n elemenata pomoću slučajnih brojeva i neka je isti uređen na način: X:(x1, x2,…,xj,…,xn), gde je x1 minimalna vrednost, a xn maksimalna vrednost u uzorku. U opštem slučaju minimalne i maksimalne vrednosti

12 ГумбельЭ. (1965), str. 60, 61


uzorka i populacije se razlikuju. Iako je u proceduri dužeg ponavljanja pojave moguće da se poklapaju minimalne vrednosti uzorka i populacije, kao i njihove maksimalne vredno-sti, u praksi se takva situacija veoma retko dešava. Iz gornjih napomena slede odnosi: x1*<x1<xn<xN*. Potrebno je postaviti odnose i utvrditi pojmove radi jednostavnijeg mo-deliranja rasporeda ekstremnih vrednosti, a to su13:

• za raspored vrednosti populacije (osnovnog skupa), označiće se sa F(x) funkcija rasporeda, koja se definiše kao P(X*≤x)=F(x), a sa f(x) označiće se funkcija gustine, koja se dobija iz odnosa F'(x) = f(x);

• postoji mogućnost da se, u nekom opitu slučajna promenljiva realizuje u vrednosti koja je veća od maksimalne vrednosti iz populacije, ili pak koja je manja od minimal-ne vrednosti populacije. Iz ovih razloga modeliranje empirijskih podataka u teorijski model ima smisla;

• kada se izvodi opit nad X*, npr. neki i-ti opit, tada je do realizacije i-tog opita to slučajna promenljiva, za koju važi F(Xi* )=F(X*), a posle realizacije ista postaje samo jedan podatak, tj. xi*;

• ako su opiti međusobno nezavisni, a izvodi se n opita za uzorak od n elemenata, tada važi F(Xj)=F(X), za j = 1, 2, ,..., n, što je veoma važno za modeliranje ekstremnih vrednosti.

Neka se izabere jedna proizvoljna vrednost x iz skupa X*, pa je moguće definisati sledeće odnose: x1≤x ili x1>x , i xn≤x ili xn>x. Za dva odnosa koji su istiniti i od kojih počinje modeliranje, važi xn≤x i x1>x, odnosno:

1. ako je najveća vrednost opita (xn) manja od x, tada su sve ostale vrednosti uzorka manje od x;

2. ako je najmanja vrednost opita (x1) veća od x, tada su sve ostale vrednosti veće od x.

Najpre će se odrediti raspored maksimalne vrednosti uzorka xn čiji je odnos definisan gornjom konstatacijom 1. Na bazi ranije izrečenih stavova, konstatacija i uslova sledi: P(Xn≤x)=F(x), a iz činjenice da su opiti nezavisni, važi za ma koju vrednost uzorka xj da je F(Xj)=F(X) za sve vrednosti indeksa j = 1, 2, ..., n. Na pitanje u kom će se opitu ostvariti postavljeni zahtev, prema kojem će maksimalna vrednost uzorka biti manja od x, odgovor je jednostavan: potrebno je izvesti sve opite do kraja i tek onda konstatovati da li su ispunjeni zahtevi ili ne. Za ovo važi sledeće:

, (1)

Dobijeni izraz predstavlja verovatnoću da će maksimalna vrednost uzorka biti manja ili jednaka od neke fiksirane vrednosti (x) posmatrane slučajne promenljive X, odnosno P(xn≤x)=[F(x)]n. Iz činjenice da je F(x) < 1, sa porastom broja opita [F(x)]n postaje sve manje i manje, što znači da je sa povećanjem broja opita sve manje verovatno da će maksimalna vrednost uzorka biti manja od vrednosti x. Drugim rečima, u statistici ovo se iskazuje na način P(xn≤x)= limn→∞ [F(x)]n →0, što bi odgovaralo činjenici da je sve verovatnije ostvarenje odnosa xn>x. Iz rečenog sledi da će model za maksimalnu vrednost uzorka biti P(xn>x)=1-P(xn≤x)=1-[F(x)]n, što bi bilo logično kada drugi član

13 ZečevićT.(1977),str.8,9

ZNAČAJ KORIŠĆENJA BAZA PODATAKA U OSIGURANJU PRI MODELIRANJU EKSTREMNIH DOGAÐAJA118modela teži 0, tada ostaje 1. Neka se uzme kao primer neka hipotetička pojava, za koju se u brojnim realizacijama pokazalo da odgovarajuća slučajna promenljiva ima vrednosti u intervalu (1, 30) sa najboljim teorijskim modelom χ2-rasporedom sa 12 stepeni slo-bode i neka se izabere proizvoljna vrednost x = 6. Za slučaj teorijskog modela dobija se da je F(6) = 0,0859. Ako se n realizuje po planu, najpre n = 2, 3, ..., tada postaje [F(6)]2=0,0074, [F(6)]3=0,00063, ...,[F(6)]10=0,000000000022 što bi u praksi bilo nemoguće sačekati toliko mnogo opita da bi se ostvarila maksimalna vrednost uzorka manja od 6. Dakle, sa povećanim brojem realizacija pojava sve su manje šanse da maksi-malna vrednost uzorka bude manja od 6, što bi značilo da će u jednom realnom broju opita postojati bar jedna vrednost uzorka veća od 6. Za slučaj kada je n = 10, funkcija rasporeda za vrednosti veće od 6 postala bi 0,999999999978, što je veoma blizu 1.

Za minimalnu vrednost uzima se već ranije pomenuta konstatacija, koja se svodi na odnos da ako je x1>x, tada su sve ostale vrednosti veće od x. Iz odnosa, P(x1≤x)+P(x1>x)=1, sledi P(x1>x)=1-P(x1≤x)=1-F(x). Za n realizacija pojave, vodeći računa o gornjoj kon-stataciji sledi da je:

(2)

a P(x1≤x) postaje:

(3)

Dobijeni izraz označiće se sa G(x), što predstavlja funkciju rasporeda minimalne vrednosti uzorka, odnosno model minimalne vrednosti. Drugim rečima, dobijeni model opisuje verovatnoću da će se bar jedna realizacija ostvariti vodeći računa o zahtevanim uslovima.

Neka se uzme primer sa elementima prethodnog hipotetičkog zadatka i odrede vrednosti G(x), za x = 6 i za nekoliko brojnih vrednosti za n. Za n=1, G(6) postaje F(6), a to je 0,0859. Za n=2, dobija se G(6)=1-[1-F(6)]2=1-(1-0,0859)2=1-(0,9141)2=0,164421. Za n=3, dobija se G(6)=0,2362. Ako se produži sa brojem opita, G(6) će se stalno povećavati skoro do izvesnosti. Drugim rečima, najmanja vrednost uzorka posle niza opita postaće manja od fiksne vrednosti što je i funkcijom gustine postavljeno.

Na bazi dobijenih modela i par hipotetičkih primera lako je konstatovati, da će se u dužem vremenskom periodu maksimalna vrednost uzorka ostvariti većom vrednosti od fiksnog x, a minimalna vrednost uzorka manjom vrednosti od fiksnog x.

Iz iskustva, posebno kod pojava sa ekstremnim vrednostima potrebno je ustanoviti dve kategorije:

1. istinite podatke od kada se oni beleže, o realizacijama slučajne promenljive koja sadrži u sebi događaje za tematiku koja se obrađuje. Drugim rečima, baze podataka postaju jedini izvor dobijanja modela ekstremnih vrednosti;

2. ekonomski akspekt posmatranih pojava je veoma značajna kategorija koja određuje granice tolerantnosti i velike štete ili katastrofalne štete. Takođe, ekonomska inter-


pretacija problema biće od izuzetne koristi za određivanje odgovarajućih granica povoljnosti, odnosno nepovoljnosti.

Baze podataka predstavljaju preduslov za adekvatno modeliranje ekstremnih vrednosti, što je predmet analize u narednom delu rada.

6. BAZE PODATAKA KAO PODRŠKA U MODELIRANJU EKSTREMNIH VREDNOSTIGeneralno posmatrano, baza podataka predstavlja kolekciju organizovanih i integrisanih podataka. Konkretno, sadržaj i struktura baze podataka isključivo zavisi od vrste podata-ka koje se zapisuju. Kako bi se formirala baza podataka, potrebno je razumevanje i kre-iranje tzv. entitet-veze modela (E-R model), koji se sastoji od entiteta, atributa, domena i veza. Ova vrsta modela se predstavlja pomoću dijagrama, gde se jedinstveno definišu entiteti, atributi koji pripadaju entitetima, kao i relacije između entiteta14.

Struktura baze podataka, tačnije struktura relacija, predstavlja važan deo projektovanja modela relacionih baza podataka. Cilj obezbeđivanja funkcionalnog modela baze podata-ka je vrlo jednostavan i odnosi se na činjenicu da model koji je dobro projektovan može uvek da pruži odgovor na bilo koji zahtev i upit koji se definiše nad podacima. Projekto-vanje stabilne i kvalitetne strukture baze podataka, postiže se pomoću tzv. normalizacije podataka, tačnije pomoću izvršavanja normalnih formi. Postupak modeliranja podataka kroz normalne forme dovodi do konačnog rezultata, a to je dobijanje strukture baze poda-taka u kojoj je postignuta brzina rada i integritet podataka. Ovim se dobija veliki broj en-titeta sa svojim atributima, ali i funkcionalne zavisnosti između entiteta. Eniteti u bazi po-dataka fizički predstavljaju dvodimenzionalne tabele u koje se unose realni podaci. Kada je reč o tabelama, s jedne strane moguće je definisanje tabela činjenica pomoću kojih se smanjuje dupliranje podataka, kao i obezbeđivanje njihove usklađenosti, a s druge strane moguće je formirati tabele dimenzija pomoću kojih se mogu predstaviti osobine koje se mere, a za datu kombinaciju vrednosti dimenzija. Ova vrsta tabela se značajno razlikuje od tabela činjenica, a po broju atributa i od uobičajene tabele u već normalizovanoj bazi podataka15. Tabele dimenzija se definišu tako da po stukturi budu u stanju da obezbede direktnu podršku za svako pitanje koje bi korisnik ili analitičar mogao da postavi.

Za korisnika, najznačajni deo baze podataka predstavlja mogućnost postavljanja upita, putem kojih se dobijaju podaci, a na osnovu različitih zahteva i kriterijuma. Pristup ba-zama podatka se danas često vrši putem Interneta, te su web orijentisane baze podataka danas od velikog značaja. Mnoge organizacije, kompanije i sl. su omogućile da se putem web aplikacija, koje su one u mogućnosti da pruže zainteresovanim korisnicima, pristupa podacima. To je slučaj i sa podacima koji su od interesa za ovaj rad, a odnose se na ekstremne događaje.

14 Silberschatz A. et al. (2011), str. 26215 Riordan R. (2006), str. 127

ZNAČAJ KORIŠĆENJA BAZA PODATAKA U OSIGURANJU PRI MODELIRANJU EKSTREMNIH DOGAÐAJA120U Republici Srbiji, podaci o ekstremnim događajima koji se čuvaju u bazama podataka, nalaze se na više mesta. Uobičajeno Republički zavod za statistiku prikuplja između ostalog i ove vrste podataka, a oni ih dobijaju i od: Republičkog geodetskog zavoda, Republičkog seizmološkog zavoda i Republičkog hidrometereološkog zavoda. Takođe, Republički zavod za statistiku sarađuje i sa Sektorom za vanredne situacije Ministarstva unutrašnjih poslova16, kako bi podaci o prirodnim katastrofama, kao i tehničko-tehno-loškim nezgodama bili identifikovani i zabeleženi. Iako Republički zavod za statistiku ima svoju bazu podataka, kojoj se može pristupiti preko web aplikacije i u okviru koje se nalazi dosta oblasti koje mogu biti od velike pomoći korisnicima, podacima o ekstremnim događajima koji se dobijaju od navedenih zavoda se ne može pristupiti na ovaj način. Republički zavod za statistiku skladišti ove podatke u svoju internu bazu podataka, tako da se ova vrsta podataka može pregledati putem Statističkog godišnjaka, publikacije Republičkog zavoda za statistiku.

Krajem 2013. godine definisan je pilot projekat u okviru Sektora za vanredne situacije Ministarstva unutrašnjih poslova za uspostavljanje istorijske baze podataka o gubicima izazvanim katastrofama u Srbiji, čijim se formiranjem čini važan korak u razvoju sistema za upravljanje informacijama o riziku. Formiranjem ovakve baze podataka, omogućava se uvid u sve podatke, čime se obezbeđuje rad na zaštiti i prevenciji od ekstremnih do-gađaja.

Za primer prikaza realizacija pojava koje se ponavljaju, u kojima se nalaze i minimalne i maksimalne vrednosti, biće uzeti podaci iz dostupnih baza podataka17 za zemljotrese na tlu Republike Srbije od 1981. do 2013. godine.

Treba napomenuti da događaj (na primer, zemljotres) predstavlja pojavu za sebe koja se ponavlja i koja u svojim realizacijima ima najmanju i najveću vrednost, pri čemu su sve one slučajne promenljive.

Kada je u pitanju zemljotres kao pojava, podaci koji su preuzeti iz baze podataka, iska-zani su po godinama i prema stepenu jačine sa stepenima od IV do IX, koji su određeni prema međunarodnoj seizmološkoj skali Mercalli-Cancani-Sieberg (MCS). Stepeni skale predstavljaju, od najmanjeg do navećeg potresa i to redom: umeren potres (IV), jak potres (V), vrlo jak potres (VI), silan potres (VII), štetan potres (VIII) i pustošan potres (IX). U po-menutom periodu od 33 godine, bilo je minimalnog broja potresa 5 i to u 1995. godini, 6 u 1994. godini, 10 u 1992. godini, itd. a maksimalan broj potresa bio je 2013. godine i to 1531, 2011. godine bilo je 1388, 2010. godine bilo je 1319, 2012. godine bilo je 1070 potresa, 2008. godine bilo je 1035 potresa. Ostali potresi po godinama nalaze se između 13 i 649 potresa. Od podataka potrebno je istaći sledeće: da je samo u tri godine zabeležen po jedan potres VIII stepena, u 9 godina zabeleženo je 17 potresa VII intenziteta, s tim što se u nekoliko godina javljalo po dva potresa, a u jednoj četiri potre-sa. Potresa koji su bili manji od V stepena, bilo je u svim godinama sa ukupnim brojem 9893. Primećuje se da se od 2004. godine, do 2013. godine naglo povećava broj ovih zemljotresa. Ostale godine beleže manji broj zemljotresa manjih od V stepena, gde se naj-manja vrednost javlja kao 3, a najveća kao 170. Za detaljniju analizu potrebno je odrediti

16 http://prezentacije.mup.gov.rs/svs17 Republičkizavodzastatistiku:http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/


i empirijske verovatnoće iz datih podataka, kao i formalno opisati neki teorijski model uz mogućnost odgovora na pitanja o budućim zemljotresima na teritoriji Republike Srbije.

U našoj zemlji od 2000. godine do 2015. godine je bilo pet sušnih godina (2000., 2003., 2007., 2011. i 2012.) i pet godina koje su obeležile poplave. Poslednji talas po-plava se dogodio u maju 2014. godine. Trodnevna suma padavina, u periodu od 14-16. maja, na primer, prevazišla je trodevnu hiljadugodišnju sumu padavina u oblasti Loznica--Valjevo-Rudnik. Na našem tržištu osiguranja malo je ugovora o osiguranju od posledica poplava. Tokom 2014. godine samo oko 2% domaćinstava je imalo osiguranje od rizika poplava. Poplava je dopunski rizik koji se posebno ugovara uz set osnovnih rizika (npr. požara, itd.). Međutim, na tržištu osiguranja postoje i posebni proizvodi osiguranja kuća i stanova fizičkih lica, u okviru kojih je obuhvaćen rizik od poplava u osnovnom paketu rizika. Ukoliko bi osiguranje od poplava i drugih elementarnih nepogoda bilo obavezno osiguranje, došlo bi do nivelacije rizika i zaštite za sve ugrožene subjekte. Da bi osigura-vači mogli da formiraju adekvatnu premiju, oni moraju da imaju kvalitetne podatke, tj. bazu podataka.

Na svetskom nivou, baza podataka, koja je definisana 1988. godine od strane Centre for Research on the Epidemiology of Disasters (CRED), predstavlja međunarodnu bazu podataka katastrofa, zabeleženih od 1900. godine. Ovaj centar je osnovan 1973. godine kao neprofitna institucija, koja održava aktivne veze sa različitim programima Evropske komisije, učestvujući i u različitim projektima sa drugim evropskim institucijama. Pošto je vremenom prepoznata važna uloga informacija koje bi mogle da omoguće ublažavanje uticaja katastrofalnih šteta, Centar je počeo da prikuplja podatke i da vrši analizu ovih podataka. Formirana baza podataka u okviru ovog Centra EM-DAT (Emergency Events Database)18, može da bude osnova za procenu ugroženosti u situacijama ekstremnih događaja.

Podacima EM-DAT baze podataka je moguće pristupiti preko web aplikacije, a moguće je zatražiti i detaljnije podatke u vezi nekog ekstremnog događaja za definisani konti-nent, region ili državu. Takođe, moguće je identifikovati vrste ekstremnih događaja koji se najčešće realizuju u određenoj državi, a koje su imale značajan uticaj na ljudsku popula-ciju, kao i ukupnu štetu izraženu u hiljadama dolara.

Za Republiku Srbiju se podaci prikazuju od 2007. godine, jer su ekstremni događaji zapisivani prema nazivu države (Jugoslavija, Srbija i Crna Gora, Srbija). Primer prikaza za ekstremne hidrološke događaje za Republiku Srbiju, prema lokaciji, tipu i podtipu događaja, kao i procenjenoj šteti u hiljadama dolara je sledeći:

18 The international disaster database: http://www.emdat.be/

ZNAČAJ KORIŠĆENJA BAZA PODATAKA U OSIGURANJU PRI MODELIRANJU EKSTREMNIH DOGAÐAJA122 SLIKA 2. PRIMER PRIKAZA EKSTREMNIH DOGAÐAJA U BAZI PODATAKA EM-DAT

Izvor:http://emdat.be/disaster_list/index.html

Opcija, koja postoji na svakoj prikazanoj strani „Request Raw data“, daje mogućnost prijave za slučaj potrebe dobijanja detaljnijih podataka koje ova baza podataka može da pruži. Istraživačima kojima bi detaljniji podaci o prirodnim nepogodama bili potrebni iz ove baze podataka omogućen je jednostavan pristup putem prijave navedenoj instituciji.

7. ZAKLJUČAKU radu je ukazano na ekstremne vrednosti onih pojava sa ponavljanjem koje sadrže promenljive veličine sa karakteristikom slučajnosti (stohastičnosti). Takođe, obuhvaćene su slučajne promenljive sa vrednostima čije realizacije izazivaju štetne posledice. U istraživanjima kod pomenutih pojava izdvajaju se ekstremne vrednosti i to: minimalna, odnosno maksimalna, koje pri ostvarenju imaju za posledicu neku vrstu štete (podnošljiva šteta, šteta jačeg inteziteta, velika šteta, katastrofalna šteta). Ova vrsta pojava kod koje se javljaju gornje napomene predstavlja grupu pojava sa ponavljanjem, određenim uslovima i njihovim opstajanjem (u toku dužeg perioda). Izuzetno je važna primena statističke metodologije i ekonomske analize u ocenjivanju očekivane visine šteta. Mogu se definisati modeli koji su u stanju da obuhvate kompletnu kvantitativnu analizu, ocenu i prognozu ostvarenja ekstremnih vrednosti koja je od interesa za upravljanje rizikom katastrofalnih događaja osiguranjem. Uloga baza podataka postala je neminovna za em-pirijska istraživanja, jer obezbeđuje tačne i originalne podatke koji se koriste za empirijske verovatnoće i za formalno opisivanje modela. Kroz primere u radu prikazani su podaci iz relevantnih baza podataka, a koji su poslužili za formiranje modela za ekstremne vred-nosti koji svoju primenu nalaze i u osiguranju.


LITERATURABrugeman V., Faure M., Heldt T. (2013), Insurance against catastrophe: government stimulation of insurance markets for catastrophic events, Duke Environmental Law & Policy Forum, Vol. 23:185

Гумбель Э. (1965), Статистика экстремалъных значений, Издательство Мир,Москва(prevodoriginala:(1962)Statisticsofextremes,ColumbiaUniversityPress,NewYork)

Jovović M., Mitrašević M., Stanojević J. (2015), Catastrophe risk measurement in the Solvency II concept, The Monograph “Catastrophic Risks and Sustainable Develompent”, University of Belgrade, Faculty of Economics Publishing Centre

Kočović J., Šulejić P., Rakonjac-Antić T. (2010), Osiguranje, Ekonomski fakultet, CID, Beograd

Kočović J., Rajić V., Trifunović D. (2014), Measurement of catastrophic risks and models for managing these risks, The Monograph “Risk measurement and control in insurance”, University of Belgrade, Faculty of Economics Publishing Centre

MUP Srbije, sektor za vanredne situacije: http://prezentacije.mup.gov.rs/svs[Pristup: 29/04/2015]

Natural Catastrophe Year (2013) in Review, Munich Re (2014)

Rawle K. (2013), Financing Natural Catastrophe Exposure: Issues and Options for Im-proving Risk Transfer Markets, Congressional Research Service,

Republički seizmološki zavod: http://www.seismo.gov.rs/ [Pristup:15/04/2015]

Republički zavod za statistiku: http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/[Pristup: 20/04/2015]

RHZ:http://www.hidmet.gov.rs/ciril/hidrologija/index.php [Pristup: 15/04/2015]

Riordan R. (2006): Projektovanje baza podataka,(autorizovani prevod), Mikro knjiga, Beograd

Silberschatz A. et al. (2011): Database System Concepts, McGraw-Hill

The international disaster database: http://www.emdat.be/[Pristup:05/05/2015]

Tristan N. (2013), Insurability of Catastrophe Risks and Government Participation in Insurance Solution, WHL Graduate School of Business and Economics, Lahr/Germany

Zečević T. (1974), Statistika ekstremnih vrednosti u stohastičkom programiranju, refe-rat na godišnjem sastanku JSD, Zlatibor

ZNAČAJ KORIŠĆENJA BAZA PODATAKA U OSIGURANJU PRI MODELIRANJU EKSTREMNIH DOGAÐAJA124Zečević T. (1977), Matematičko i statističko modeliranje, Stručna knjiga, Beograd

Zečević T., Tourki M. (1995), Procesi rizika, Statistička revija, br. 1-2, Beograd


MILICA KOČOVIĆ1

E-mail: < [email protected] >

MARIJA JOVOVIĆ2

E-mail: < [email protected] >

JEL KLASIFIKACIJA: G22

DOPRINOS ANALIZE POKAZATELJA FINANSIJSKIH PERFORMANSI OSIGURAVAČA IDENTIFIKOVANJU RIZIKA NESOLVENTNOSTI

APSTRAKT

Predmet istraživanja ovog rada je ocena finansijskog položaja osiguravajuće kompanije. Cilj rada bio je da se ukaže na prednosti primene pokazatelja rejting agencije Moody’s, koji omogućuju celovitu finansijsku i aktuarsku analizu. Praćenje kretanja vrednosti ovih pokazatelja u dužem vremenskom periodu obezbeđuje blagovremeno identifikovanje ri-zika koji ugrožavaju finansijski položaj osiguravajuće kompanije i koji mogu dovesti do njenog bankrotstva. Stoga je efikasno upravljanje ovim rizicima od ključnog značaja za očuvanje solventnosti osiguravača. U radu je, po prvi put na primeru konkretnog osigura-vača koji posluje u Srbiji, obrazložen način obračuna i interpretacije vrednosti pokazatelja rejting agencije Moody’s. Dobijeni rezultati upućuju na moguću ugroženost adekvatnosti

1 Institucija/Afilijacija: Institut ekonomskih nauka, Beograd2 Institucija/Afilijacija: Univerzitet u Beogradu, Ekonomski fakultet

DOPRINOS ANALIZE POKAZATELJA FINANSIJSKIH PERFORMANSI OSIGURAVAČA IDENTIFIKOVANJU RIZIKA NESOLVENTNOSTI126kapitala rastućim rizicima osiguranja, što je važna smernica za poboljšanje finansijskog položaja kompanije.

ABSTRACT:

The subject of this paper is the evaluation of the financial position of insurance com-panies. The paper aims to emphasize the advantages of using Moody’s rating agency indicators that provide comprehensive financial and actuarial analysis. Monitoring of the movements of these indicators’ values over a longer period provides a timely identification of risks that threaten the financial position of an insurance company and that may lead to its bankruptcy. Therefore, the efficient management of these risks is crucial to preserve the solvency of insurers. The manner of calculation and interpretation of Moody’s rating agency indicators is eborated in the paper in the case of a particular insurer operating in Serbia for the first time. The results indicate a possible threat to the capital adequacy due to growing insurance risks, which is an important guideline for improving the financial position of the insurance company.

KLJUČNE REČI:OSIGURANJE, BONITET, RACIO ANALIZA, RIZIK

KEY WORDS:INSURANCE, CREDITWORTHINESS, RATIO ANALYSIS, RISK


1. UVODUsled specifičnosti delatnosti koju obavljaju, osiguravajuće kompanije su pod dvostrukim uticajem rizika. Sa jedne strane, to su rizici kojima je izloženo njihovo poslovanje, a sa druge strane su rizici koje one preuzimaju od osiguranika u sopstveno pokriće. Pored rizika poslovanja, osiguravajuće kompanije se suočavaju i sa rizicima investiranja. Sve te rizike je neophodno blagovremeno identifikovati da bi se sprečilo i umanjilo njihovo štetno dejstvo na performanse osiguravača. Ono što razlikuje osiguravajuću kompaniju od drugih privrednih subjekata je neizvesnost veličine budućih obaveza koje preuzima na sebe, kao i vremenskih intervala u kojima će te obaveze nastajati. Na osnovu prethodnog iskustva moguće je proceniti iznos budućih obaveza, ali procena nikada ne može biti u potpunosti tačna. Veličina i rokovi budućih obaveza osiguravača prema osiguranicima, koje mogu nastati u slučajevima realizacije rizika, su neizvesni i određuju se pomoću teorije verovatnoće. Odstupanja stvarnih od predviđenih, obračunskih veličina obaveza, koje se odnose na naknade iz osiguranja, mogu dovesti do pogoršanja finansijskih per-formansi osiguravajuće kompanije, pre svega solventnosti. Stoga je veoma važna sve-obuhvatna analiza rizika koji ugrožavaju njenu solventnost, da bi se adekvatno upravljalo njima. Koncept Solventnost II upravo potencira značaj tretmana svih rizika, kako internih, tako i eksternih, koji ugrožavaju delatnost osiguravajuće kompanije. Finansijska stabil-nost osiguravajuće kompanije je ključni faktor koji utiče na kvalitet usluge osiguranja, koju osiguravajuća kompanija pruža osiguranicima, a koja se ogleda kroz blagovremenu isplatu adekvatne naknade osiguranja prilikom nastupanja osiguranog slučaja. Od finan-sijske stabilnosti zavisi rejting, odnosno ugled osiguravajuće kompanije na tržištu. Stoga je predmet analize ovog rada ocena boniteta osiguravajuće kompanije. Cilj rada je da se, na primeru konkretne osiguravajuće kompanije, koristeći odabrane pokazatelje rejting agencije Moody’s izvrši analiza njenih performansi u dužem vremenskom periodu, kako bi se identifikovali rizici i moguće posledice njihovog delovanja na njeno finansijsko zdrav-lje. Takvo, blagovremeno identifikovanje rizika, omogućiće osiguravajućoj kompaniji da uspešno upravlja njima i da spreči nesolventnost.

U nastavku rada ćemo najpre analizirati metodologiju agencije Moody’s za ocenu boniteta neživotnih osiguravača, koja na celoviti način, zahvaljujući adekvatnim finansijskim i aktuarskim pokazateljima, može da pruži realnu sliku o osiguravaču. Zatim ćemo nave-denu metodologiju primeniti na konkretnu kompaniju za neživotno osiguranje. Praćenjem pokazatelja u šestogodišnjem periodu sagledaćemo njihov trend i identifikovati rizike koji ugrožavaju njene performanse da bi se njima na efikasan način upravljalo.

2. METODOLOGIJA REJTING AGENCIJE MOODY`S ZA OCENU BONITETA KOMPANIJA ZA NEŽIVOTNO OSIGURANJEMetodologija rejting agencije Moody’s za ocenu boniteta tretira, pored poslovnih i finansij-skih performansi osiguravača, i okruženje u kome oni posluju. Rejting ocena osiguravača bazirana je kako na kvantitativnim, tako i na kvalitativnim pokazateljima. U skladu sa aspektima na koje se odnose, ovi pokazatelji se razvrstavaju na: pokazatelje poslov-

DOPRINOS ANALIZE POKAZATELJA FINANSIJSKIH PERFORMANSI OSIGURAVAČA IDENTIFIKOVANJU RIZIKA NESOLVENTNOSTI128nog profila kompanije, pokazatelje finansijskog profila kompanije i pokazatelje poslovnog okruženja.

2.1. Pokazatelji poslovnog profilaPoslovni profil osiguravajuće kompanije po Moody’s metodologiji ocenjuje se korišćenjem pokazatelja tržišne pozicije, brenda i distribucije, kao i pokazatelja proizvodnog fokusa i diverzifikacije:

TABELA 1. POKAZATELJI POSLOVNOG PROFILA OSIGURAVAJUĆE KOMPANIJE

POKAZATELJ NAČIN OBRAČUNA

Racio relativnog tržišnog učešća Fakturisana premija kompanije / Prosečna fakturisana premija na datom tržištu

Racio troškova Troškovi sprovođenja osiguranja / Fakturisana premija u samopridržaju

Pokazatelj proizvodne diverzifikacijeApsolutni broj različitih linija poslovanja sa odgovarajućim učešćem u fakturisanoj premiji kompanije

Pokazatelj geografske diverzifikacijeApsolutni broj geografskih regiona poslovanja sa odgovarajućim učešćem u fakturisanoj premiji kompanije

Izvor: Simpson et al. (2010), str. 8-9.

Tržišna pozicija i brend kompanije odražavaju njenu sposobnost da razvije i zadrži konkurentsku prednost na tržištu na kome posluje.3 Kao takvi, ovi faktori imaju direk-tan uticaj na buduću profitabilnost i perspektive rasta kroz interno generisanje kapitala. Povoljna tržišna pozicija i izgrađeni brend omogućuju osiguravaču da se lakše prilagodi nepovoljnim uslovima poslovanja. Relativno tržišno učešće kompanije predstavlja meru njene tržišne pozicije. Osiguravač sa većim obimom fakturisane premije u poređenju sa drugim ima veću mogućnost uticaja na proces formiranja cena na tržištu osiguranja.

Kanali prodaje, njihova struktura i kontrola od strane osiguravajuće kompanije značajno utiču na tržišnu poziciju kompanije, na mogućnost uvećanja njenog relativnog tržišnog učešća kao i smanjenja troškova sprovođenja osiguranja, a samim tim i na ostvarenje boljeg poslovnog rezultata. Metodologija rejting agencije Moody’s značajnu pažnju pridaje raciju troškova, kao pokazatelju ne samo troškovne efikasnosti, već i upravljačke discipline osiguravača, uz obavezu posedovanja savremene tehnologije koja omogućuje značajnu automatizaciju procesa sprovođenja osiguranja. Na taj način ostvaruju se uštede za kom-paniju. Međutim, pored samog racio pokazatelja troškovne efikasnosti, važno je sagledati kakva je struktura kanala prodaje konkretne kompanije, tj. da li postoji visoki stepen zavisnosti od specifičnih kanala, što bi činilo finansijsko zdravlje kompanije osetljivijim na eventualne prekide i poremećaje u prodaji. U tabeli 2 date su rejting ocene osiguravača u zavisnosti od vrednosti racija relativnog tržišnog učešća i racija troškova.

3 Singh et al. (2011), str. 3.


TABELA 2. SUMARNI PRIKAZ PONDERA KOJI SE DODELJUJU POKAZATELJIMA TRŽIŠNE POZICIJE, BRENDA I DISTRIBUCIJE

POKAZATELJ / REJTING OCENA

AAA AA A BAA BA B CAA

Racio relat. tržišnog učešća

>3 1,5-3 0,5-1,5 0,25-0,5 0,15-0,25 0,05-0,15 <0,05

Racio troškova <20% 20-24% 24-28% 28-34% 34-40% 40-46% >46%

Izvor: Simpson et al. (2010), str. 10.

Različiti proizvodi i linije poslovanja osiguravajućih kompanija ispoljavaju različiti ste-pen osetljivosti na rizike, kao i različite konkurentske atribute. Diverzifikacija proizvoda i geografskih regiona u kojima posluje osiguravač smanjuje volatilnost njegovih prihoda, kapitala i novčanih tokova. U tabeli 3 prikazana je rejting ocena u zavisnosti od vrednosti racija proizvodne, kao i geografske diverzifikacije.

TABELA 3. SUMARNI PRIKAZ PONDERA KOJI SE DODELJUJU POKAZATELJIMA PROIZVODNOG FOKUSA I DISTRIBUCIJE


AAA AA A BAA BA B I NIŽE

Proizvodna diverzi-fikacija

5 ili više linija sa učešćem od po najmanje

10% u fakturisanoj

premiji

4 linije sa učešćem od po najmanje

10% u fakturisanoj

premiji


10% u fakturisanoj

premiji


10% u fakturisanoj

premiji

1 linija sa učešćem od preko 80% u fakturi-

sanoj premiji

Samo jedna linija poslo-vanja

Geografska diverzifi-kacija

Nijedan region nema učešće

>10% u fakturisanoj

premiji

Nijedan region nema

učešće >20% u

fakturisanoj premiji


>30% u fakturisanoj

premiji

Nijedan region nema

učešće >40% u

fakturisanoj premiji


>80% u fakturisanoj

premiji

Jedan region

učestvuje sa

>80% u faktu-risanoj premiji

Izvor: Simpson et al. (2010), str. 12.

Uopšteno, region se definiše kao bilo koje tržište osiguranja sa jedinstvenim regulatorom, pa je ovakav pokazatelj važan, pre svega, za međunarodne osiguravače. Datim pokaza-teljem se nastoji izmeriti stepen pravnih rizika kojima je kompanija izložena, kao i stepen katastrofalnih rizika.

Pored kvantitativne važna je i kvalitativna analiza proizvodnog fokusa kao što je, na primer, sagledavanje učešća linija sa dugim repom u portfelju osiguranja budući da su one rizičnije, kao i onih linija u kojima se mogu dogoditi katastrofalne štete.

DOPRINOS ANALIZE POKAZATELJA FINANSIJSKIH PERFORMANSI OSIGURAVAČA IDENTIFIKOVANJU RIZIKA NESOLVENTNOSTI130

2.2. Pokazatelji finansijskog profilaFinansijski profil kompanije se odražava kroz kvalitet njene imovine, adekvatnost kapi-tala, profitabilnost, adekvatnost rezervi i finansijsku fleksibilnost.

TABELA 4. POKAZATELJI FINANSIJSKOG PROFILA OSIGURAVAJUĆE KOMPANIJE

POKAZATELJ NAČIN OBRAČUNA

Pokazatelj kvaliteta imovine 1 Visoko-rizična imovina / Sopstveni kapital kompanije

Pokazatelj kvaliteta imovine 2 Potraživanja iz reosiguranja / Sopstveni kapital kompanije

Pokazatelj kvaliteta imovine 3 (Goodwill + nematerijalna ulaganja) / Sopstveni kapital kompanije

Pokazatelj adekvatnosti kapitala (Bruto fakturisana premija + bruto tehničke rezerve) / (Sopstveni kapital – 10% visoko-rizične aktive)

Prinos na kapital (ROE) Neto rezultat / Prosečan ukupan kapital

Šarpov racio prinosa na kapital Prosečna vrednost prinosa na kapital / Standardna devijacija prinosa na kapital

Run-off rezultat rezervi za štete Run-off rezultat rezervi za štete / Ukupne rezerve za štete na početku perioda

Finansijski levridž Pozajmljeni kapital / (Pozajmljeni kapital + sopstveni kapital)

Racio pokrića kamata i preferencijalnih dividendi Poslovna dobit pre kamata i poreza (EBIT) / Troškovi kamata i preferencijalnih dividendi


Uzimajući u obzir da su izvori sredstava neživotnih osiguravača kratkoročni, kao i da su njihove obaveze u pogledu iznosa i vremena nastupanja neizvesni, najveći deo imo-vine ovih kompanija se, po pravilu, odnosi na visoko likvidne finansijske instrumente. Izloženost rizicima imovine izražena je kao odnos visoko-rizične imovine, potraživanja iz reosiguranja i nematerijalnih ulaganja sa jedne, i sopstvenog kapitala osiguravača sa druge strane. Navedeni koeficijenti pokazuju da li je kapital kojim kompanija raspolaže adekvatan za pokriće rizika imovine kojima je ona izložena. Investiranje u obveznice i akcije koje su niskog kreditnog rejtinga (engl. below investment grade) ili su bez rejtinga, plasmani u hedž fondove, nekretnine i vanbilansna imovina predstavljaju visoko rizičnu aktivu. Pored prikazanog važan je i pokazatelj koji se odnosi na učešće visoko-rizične imovine u ukupnoj aktivi i stepen koncentracije investicionog portfelja. Pokazatelj kredit-nog rizika kojem je izložena osiguravajuća kompanija u odnosu na reosiguranje definiše se kao odnos potraživanja iz reosiguranja i sopstvenog kapitala. Što je veća vrednost ovog racija, veća je i zavisnost osiguravajuće kompanije od reosiguravača, odnosno više je izložena kreditnom riziku. Prilikom sagledavanja ovog rizika, trebalo bi uzeti u obzir ne samo obim, već i strukturu potraživanja iz reosiguranja, kao i informaciju o kreditnom rejtingu tih reosiguravača. Pokazatelj koji se definiše kao količnik goodwill-a i nemateri-jalnih ulaganja i sopstvenog kapitalu osiguravača, odnosi se na kvalitet imovine, imajući u vidu da su oni oblici imovine čija je vrednost neizvesna i koje nije lako realizovati.


Otpornost finansijske institucije na „šokove“ koji pogađaju njen bilans stanja je ultima-tivno određena adekvatnošću njenog kapitala.4 Kapital osiguravača ima ulogu amortizera nepovoljnih posledica realizacije svih pretećih rizika.5 Stoga centralno mesto u svakoj metodologiji ocene kreditnog rejtinga osiguravača imaju pokazatelji adekvatnosti kapi-tala i solventnosti. Pored odnosa zahtevanog kapitala (margine solventnosti, izračunate prema odgovarajućem metodu koji propisuje nadležni regulatorni organ u svakoj zem-lji) i raspoloživog kapitala osiguravača, Moody’s je razvio poseban sopstveni pokazatelj adekvatnosti kapitala (videti tabelu 4). Premije i tehničke rezerve predstavljaju kategorije kojima se aproksimira obim preuzetih rizika osiguranja.6 Što je vrednost ovog pokazatelja veća, veći je stepen izloženosti kapitala osiguravača rizicima osiguranja. U poređenju sa CARMEL pokazateljem C1 (kao odnosom premije u samopridržaju i ukupnog kapitala)7, dati pokazatelj adekvatnosti kapitala je precizniji, jer uzima u obzir i tehničke rezerve, kao i činjenicu da visoko-rizična imovina može biti nelikvidna ili prodata po vrednosti nižoj od očekivane, pa se i sopstveni kapital koji služi za pokriće rizika u odgovarajućem procentu vrednosti te imovine umanjuje.

Prilikom ocene finansijskog položaja osiguravača bitni su i pokazatelji profitabilnosti, odnosno zarađivačke sposobnost osiguravača, kao primarne determinante njegove sposobnosti da izmiri sopstvene obaveze. U okviru Moody’s rejting metodologije kor-iste se dva pokazatelja profitabilnosti: prinos na kapital (engl. Return on Equity – ROE) i Šarpov racio prinosa na kapital. Obračun Šarpovog racia iziskuje korišćenje podata-ka o prinosu na kapital osiguravača tokom prethodnog petogodišnjeg perioda. Na taj način se meri volatilnost prinosa kompanije i dobija uvid u njegovu predvidivost. Ovaj pokazatelj je važan za komparaciju profitabilnosti različitih kompanija, kao i za praćenje odgovarajućeg trenda profitabilnosti jedne posmatrane kompanije. U slučaju da se tokom posmatranog perioda pojavi negativan neto rezultat u pojedinim godinama, neophodne su modifikacije ovog racija da bi on mogao da se koristi u analizi.

Istraživanja uzroka konkretnih slučajeva propasti osiguravajućih kompanija pokazuju da potcenjenost rezervi za štete predstavlja jedan od najvažnijih rizika sa kojima se suočavaju neživotni osiguravači.8 U slučaju potcenjenosti rezervacija za štete, sopstveni kapital osiguravajuće kompanije je precenjen. Ukoliko se koristi model fiksnog koeficijenta za izračunavanje zahtevane margine solventnosti, dobija se kao rezultat potcenjeni iznos zahtevanog kapitala neživotnog osiguravača, čime se dvostruko narušava pouzdanost ocene njegove solventnosti. U okviru Moody’s metodologije se kao odgovarajući poka-zatelj adekvatnosti rezervi koristi run-off rezultat rezervi za štete iskazan u relativnom smislu (videti tabelu 4). Run-off rezultat u apsolutnom smislu se određuje u vidu razlike ukupnih rezervi za štete na početku perioda, ukupnih rešenih šteta tokom perioda, a koje su nastale pre početka perioda, rezervi na kraju perioda za štete koje su nastale pre početka perioda i prijavljene su (pre ili tokom perioda), ali nisu rešene do kraja perioda i rezervi na kraju perioda za štete koje su nastale pre početka perioda, ali nisu prijavljene do kraja perioda.

4 Sundararajan et al. (2002), str. 15.5 Kočovićetal.(2014),str.371.6 Jovovićetal.(2013),str.336.7 Videti: Narodna banka Srbije (2006), str. 4.8 Dibra, Leadbetter (2007), str. 29.

DOPRINOS ANALIZE POKAZATELJA FINANSIJSKIH PERFORMANSI OSIGURAVAČA IDENTIFIKOVANJU RIZIKA NESOLVENTNOSTI132Pored internog kapitala osiguravajuće kompanije moraju imati pristup i eksternom kapi-talu kako bi finansirale svoj rast, ali i druge potrebe. Pitanje finansijske fleksibilnosti je posebno značajno za članice osiguravajućih grupa. Moody’s rejting metodologija koristi finansijski levridž, koji se odnosi na udeo pozajmljenih izvora u finansiranju ukupne ka-pitalne osnove osiguravajuće kompanije na bazi zaduživanja pre svega putem emisije instrumenata duga i hibridnih finansijskih instrumenata, i racio pokrića kamata i prefer-encijalnih dividendi kao pokazatelje finansijske fleksibilnosti. U tabeli br. 5. dat je prikaz rejting ocene finansijskog profila osiguravača u zavisnosti od vrednosti relevantnih poka-zatelja.

TABELA 5. SUMARNI PRIKAZ PONDERA KOJI SE DODELJUJU POKAZATELJIMA FINANSIJSKOG PROFILA


AAA AA A BAA BA B CAA

Pokazatelj kvaliteta imovine 1

<25% 25-50% 50-100% 100-175% 175-250%250-325%

>325%


<35% 35-70% 70-100% 100-150% 150-200%200-250%

>250%


<20% 20-30% 30-40% 40-55% 55-75% 75-90% >95%

Racio adekvatnost kapitala

<2 2-3 3-5 5-7 7-9 9-11 >11

ROE >12% 8-12% 4-8% 0-4% (-4)-0%(-8) - (-4)%

<(-8)%

Šarpov racio za ROE

>400% 300-400% 200-300% 100-200% 0-100% n/a n/a

Run-off rezultat rezervi

0% 0-2% 2-5% 5-7% 7-9% 9-11% >11%

Finansijski levridž <15% 15-30% 30-40% 40-50% 50-60% 60-70% >70%

Racio pokrića kamata i pref. dividendi

>12x 8-12x 4-8x 2-4x 0-2x (-2)-0x <(-2)x


U analizi ocene boniteta osiguravača mora se uzeti u obzir i uticaj poslovnog okruženja koje se odnosi na važne ekonomske, društvene, pravne i institucionalne pretpostavke u kojima funkcioniše sektor osiguranja. Pokazatelji poslovnog okruženja se razvrstavaju u dve kategorije: sistemski rizici u osiguranju i razvijenost tržišta osiguranja. Predmet merenja sistemskih rizika u osiguranju su: ekonomska snaga zemlje (gde se uzimaju u obzir pokazatelji poput BDP per capita i njegovog dugoročnog kretanja, nivoa inovacija, nivoa investicija u ljudski kapital); institucionalna snaga zemlje (uzimaju se o obzir faktori poput vladavine prava i političke transparentnosti) i podložnost ekstremnim rizicima (kao osetljivost na iznenadne finansijske, ekonomske ili političke rizike). Svaki od navedenih faktora meri se opisno, i može biti: Veoma visok, Visok, Umereni, Nizak i Veoma nizak za datu zemlju. Pokazatelji stepena razvijenosti tržišta osiguranja jedne zemlje, sa druge strane, su penetracija osiguranja (učešće premije osiguranja u BDP) i gustina osiguranja (premija osiguranja per capita).9

9 Videti: Simpson et al. (2010), str. 21-25.


3. REZULTATI RACIO ANALIZE OSIGURAVAJUĆE KOMPANIJE PREMA MOODY’S METODOLOGIJIOcena boniteta primenom pokazatelja rejting agencije Moody’s sprovedena je na prim-eru konkretne osiguravajuće kompanije koja se bavi poslovima neživotnih osiguranja u Srbiji. Istraživanje je usmereno ka evaluaciji poslovnog i finansijskog profila osiguravača, gde se kao osnovne istraživačke varijable javljaju: racio relativnog tržišnog učešća, racio troškova, pokazatelj proizvodne diverzifikacije, pokazatelji kvaliteta imovine, adekvat-nosti kapitala, prinosa na kapital i njegove volatilnosti. Kao izvor podataka korišćeni su finansijski izveštaji kompanije (bilans stanja i bilans uspeha) tokom perioda 2009-2014. godine, kao i javno dostupna baza podataka Narodne banke Srbije10.

U 2014. godini, racio relativnog tržišnog učešća posmatrane osiguravajuće kompanije dostigao je vrednost od 0,625. Budući da se data vrednost nalazi u rasponu 0,5-1,5, dodeljuje joj se rejting A, što se, u terminologiji rejting agencije Moody’s interpretira kao “dobra” relativna tržišna pozicija. Uprkos blagom smanjenju u 2014. u poređenju sa 2013. godinom, grafik 1 upućuje da je vrednost ovog pokazatelja bila stabilna tokom prethodnog trogodišnjeg perioda. U nepovoljnom makroekonomskom ambijentu i turbu-lentnom poslovnom okruženju, posmatrana osiguravajuća kompanija uspeva da očuva svoju zadovoljavajuću poziciju na tržištu.

GRAFIK 1. TREND RACIJA RELATIVNOG TRŽIŠNOG UČEŠĆA

Izvor:Kalkulacijeautoranaosnovufinansijskihizveštajaosiguravajućekompanijeihttp://www.nbs.rs[Pristup:30/06/15]

Potpuniju sliku poslovnog profila kompanije pružaju dostignuta vrednost i ispoljeni trend kretanja racija troškova. Troškovi sprovođenja osiguranja su, u 2014. godini, učestvovali sa 41,13% u fakturisanoj premiji u samopridržaju date kompanije. S obzirom da preva-zilazi 40%, vrednost ovog pokazatelja se može smatrati relativno visokom, a sistem up-ravljanja troškovima unutar posmatrane kompanije relativno neefikasnim. Ipak, ukoliko

10 Videti: http://www.nbs.rs [Pristup: 30/06/15]

DOPRINOS ANALIZE POKAZATELJA FINANSIJSKIH PERFORMANSI OSIGURAVAČA IDENTIFIKOVANJU RIZIKA NESOLVENTNOSTI134se nastavi opadajući trend racija troškova, realno je očekivati prelazak njegove vrednosti iz rejting zone B u rejting zonu Ba u budućnosti.

GRAFIK 2. TREND RACIJA TROŠKOVA

Izvor:Kalkulacijeautoranaosnovufinansijskihizveštajaosiguravajućekompanije

U osiguravajućem portfelju posmatrane kompanije postoje dve linije poslovanja čije je učešće u ukupnoj fakturisanoj premiji veće od 10%. Takvoj proizvodnoj diverzifikaciji kompanije odgovara rejting ocena Baa, koja odražava “adekvatnu” strukturu portfelja osiguranja.

GRAFIK 3. TREND RACIJA POKAZATELJA KVALITETA IMOVINE 1



Odnos rizične imovine i sopstvenog kapitala osiguravača od 105,14% u 2014. godini ocenjuje se rejtingom Baa i označava “adekvatnim”. Primetan je trend smanjenja vred-nosti datog pokazatelja, odnosno povećanja kvaliteta imovine osiguravača tokom vre-mena (videti grafik 3). Na isti zaključak upućuje kretanje pokazatelja kvaliteta imovine 2 i 3, prikazano na grafiku 4. Ne samo da su vrednosti datih pokazatelja veoma niske, tj. nalaze se u rejting zoni Aaa, odražavajući izuzetnu finansijsku sigurnost kompanije, već se i smanjuju tokom posmatranog vremenskog perioda. Imajući u vidu način izračuna-vanja datih pokazatelja, proizilazi da se smanjuje stepen u kome je kompanija izložena kako kreditnom riziku u odnosu na reosiguravača, tako i riziku precenjenosti imovine.

GRAFIK 4. TREND RACIJA POKAZATELJA KVALITETA IMOVINE 2 I 3


GRAFIK 5. TREND RACIJA ADEKVATNOSTI KAPITALA

Baa

A

Ba


DOPRINOS ANALIZE POKAZATELJA FINANSIJSKIH PERFORMANSI OSIGURAVAČA IDENTIFIKOVANJU RIZIKA NESOLVENTNOSTI136Vrednost racija adekvatnosti kapitala kompanije u 2014. godini od 5,11 (kojoj odgo-vara rejting ocena Baa) može se smatrati “adekvatnom”. Međutim, zabrinjavajuće je pogoršanje vrednosti datog pokazatelja u poređenju sa 2012. i 2013. godinom, prven-stveno kao rezultat relativno bržeg rasta fakturisane premije, kao mere preuzetih rizika osiguranja, u odnosu na rast sopstvenog kapitala osiguravača.

GRAFIK 6. TREND PRINOSA NA KAPITAL (ROE)

B

Caa

BaaBa


Merena stopom prinosa na kapital, profitabilnost osiguravajuće kompanije može se sma-trati “adekvatnom”. Nakon drastičnog porasta u 2010. godini, vrednost pokazatelja ROE u nastavku perioda je bila relativno stabilna. Otuda je i ostvaren Šarpov racio od 323,7%, kome se dodeljuje visoka rejting ocena Aa, i koji upućuje na održivost prinosa na kapital osiguravača.

4. ZAKLJUČAKOcena finansijskog položaja (boniteta) osiguravajuće kompanije je predmet intereso-vanja organa nadzora, investitora, ali i menadžmenta kompanije. Svaka od navedenih interesnih grupa ima u fokusu različite aspekte: za regulatora je važna sposobnost kom-panije da blagovremeno izmiruje svoje obaveze prema osiguranicima, dok su investi-tori i menadžment zainteresovani za dugoročni rast i prinosni potencijal kompanije. Na globalnom nivou posmatrano, evaluacija finansijskog zdravlja osiguravača predstavlja jednu od kritičnih aktivnosti regulatora i rejting agencija, koji razvijaju i usvajaju različite instrumente i metodologiju koji mogu biti korišćeni u date svrhe.

U radu je prikazana primena metodologije rejting agencije Moody’s za ocenu boniteta konkretne osiguravajuće kompanije. Za razliku od CARMEL pokazatelja, čije vrednosti


nisu jednoznačno određene, ilustrovani pristup podrazumeva unapred definisane inter-vale vrednosti svakog od pokazatelja, na osnovu kojih se opredeljuje odgovarajuća rejting ocena. Time se dobija preciznija slika finansijskog položaja kompanije i omogućuje iden-tifikovanje rizika koji ugrožavaju solventnost, uz uvažavanje specifičnosti delatnosti osi-guranja. Činjenica da osiguravajuće kompanije koje posluju u Srbiji ne podležu regularnoj evaluaciji od strane rejting agencija ne umanjuje značaj poznavanja metodologija koje one koriste. Naprotiv, kroz obračun, interpretaciju i praćenje vrednosti obrazloženih poka-zatelja, menadžment i organ nadzora mogu steći važne smernice za poboljšanje finan-sijskog položaja kompanije, iz čega proizilazi doprinos ovog rada. Rezultati sprovedene analize ukazuju na moguću ugroženost adekvatnosti kapitala posmatrane kompanije po osnovu rastuće izloženosti rizicima osiguranja.

Empirijsko iskustvo pokazuje da trenutna finansijska pozicija osiguravajuće kompanije nije uvek pouzdan indikator njenih performansi i finansijske snage u budućnosti. Zato je veo-ma važno da odgovarajući pokazatelji kojima se ocenjuje finansijski položaj osiguravača obuhvate očekivane buduće obaveze u dužem vremenskom periodu. Takođe, imajući u vidu prirodu poslovanja osiguravajućih kompanija, koja se ogleda u preuzimanju rizika kojima su izloženi drugi subjekti, u fokusu pokazatelja boniteta koji se koriste u osiguran-ju trebalo bi da budu prvenstveno rizik i njegove moguće posledice na finansijsko zdravlje osiguravača. Pouzdana ocena finansijskog položaja zahteva da se uzmu u obzir kako računovodstveni, tako i aktuarski aspekti poslovanja osiguravača u okviru sveobuhvatne kvantitativne i kvalitativne analize, uz subjektivno rasuđivanje zasnovano na iskustvu i ekspertizi. Praćenjem vrednosti pokazatelja za ocenu boniteta osiguravajuće kompanije u dužem vremenskom periodu uočava se povoljan ili nepovoljan trend pojedinačnih finan-sijskih i aktuarskih koeficijenata. Na taj način se mogu blagovremeno identifikovati rizici koji ugrožavaju poslovanje osiguravajuće kompanije i koji mogu, ukoliko se ne upravlja efikasno njima, dovesti do njene nesolventnosti.

REFERENCE LITERATUREDibra, S. and Leadbetter, D. (2007), Why insurers fail - The dynamics of property and casualty insurance insolvency in Canada, Property and Casualty Insurance Compensa-tion Corporation (PACICC), Toronto.

Jovovic, M., Mitrasevic, M. and Kocovic, M. (2013), “Assessment of financial strenght of insurance companies in Serbia“, in Kocovic et al. (ed.) (2013),Product specifics on the markets of insurance and reinsurance, Faculty of Economics, University of Belgrade, Pp. 335-351.

Kočović, J., Paunović, B. and Jovović, M. (2014), “Determinants of business perfor-mance of non-life insurance companies in Serbia“, Ekonomika preduzeća, No. 7-8, Pp 229-243.

Narodna banka Srbije (2006), CARMEL pokazatelji poslovanja društava za osiguranje sa okvirnim uputstvom za njihovo tumačenje, Narodna banka Srbije, Beograd.

DOPRINOS ANALIZE POKAZATELJA FINANSIJSKIH PERFORMANSI OSIGURAVAČA IDENTIFIKOVANJU RIZIKA NESOLVENTNOSTI138Simpson, D., Bazer, L., Murray, A. and Berg, J. (2010), Moody’s Global Rating Method-ology for Property and Casualty Insurers, Moody’s Investors Service, Cambridge Univer-sity Press, New York.

Singh, D., Priyadarshi, R., Kannauija, S. and Kumar, P. (2011), “Relevance of Branding in Insurance Sector“, International Journal of Scientific & Engineering Research, Vol. 2, No. 9, Pp 1-10.

Sundararajan, V., Enoch, C., San Jose, A., Hilbers, P., Krueger, R., Moretti, M. and Slack, G. (2002), Financial soundness indicators: analytical aspects and country practices, International Monetary Fund, Washington, DC.

http://www.nbs.rs [Pristup: 30/06/15]

© 2015.Sva prava su zadržana. Nijedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan niti smešten u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kom obliku, elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora.

CIP - КaтaлогизaцијayпyбликaцијиНaроднaбиблиотекaСрбије,Беогрaд

33

EKONOMSKE ideje i praksa : kvartalničasopis iz oblasti ekonomije, poslovneekonomije i menadžmenta, statistike i poslovne informatike / glavni urednik MiomirJakšić. - 2015, br. 18 (septembar)- . - Beograd(Kamenička 6) : Centar za izdavačku delatnostEkonomskog fakulteta u Beogradu, 2014-(Beograd : Čugura print). - 24cm

TromesečnoISSN 2217-6217 = Ekonomske ideje i praksaCOBISS.SR-ID 184934668

Documents

JOVOVIĆ KOČOVIĆ · akcijska premija u srbiji: drugaČija vrsta zagonetke? miloš božović averČ-dŽonsonov model ponaŠanja regulisanih preduzeĆa bojan ristić znaČaj koriŠĆenja