IZVJEŠTAJ O MONITORINGU KVALITETA ZRAKA U KANTONU … · bi se znali pokazatelji kvaliteta zraka i mogle ocijeniti štetne posljedice, te donijela odluka šta treba poduzeti. Treći,

J.U. ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVSTVO KANTONA

P.I. INSTITUTE FOR PUBLIC HEALTH OF CANTON

S A R A J E V O

Direktorica: Dr med. sci. Balta Snježana. primarius

Adresa: dr. Mustafe Pintola br.1. 71210 Ilidža

Tel/fax: 627-889; 624-470 Identifikacioni broj: 4200329950003

Transakcijski račun: 3389002208131096

Kod UniCredit Bank d.d. Sarajevo

S A R A J E V O Bosna i Hercegovina

Federacija Bosna i Hercegovina

Kanton Sarajevo

Ministarstvo prostornog

uređenja, građenja i zaštite okoliša

IZVJEŠTAJ O MONITORINGU KVALITETA ZRAKA U KANTONU SARAJEVO

ZA 2015. GODINU

D I R E K T O R I C A

Dr.sci.med.Snježana Balta, primarius

2

Sadržaj

1 UVODNE NAPOMENE................................................................................................................ 3 2 FAKTORI KOJI UTIČU NA KVALITET ZRAKA ..................................................................... 4

2.1. Prirodne karakteristike .......................................................................................................... 4

2.2 . Lokalna emisija ..................................................................................................................... 4 2.3. Daljinski transport .................................................................................................................. 4

3 SISTEM PRAĆENJA KVALITETA ZRAKA U KANTONU SARAJEVO ............................... 5 3.1. Opis projekta .......................................................................................................................... 5 3.2. Projektne aktivnosti............................................................................................................... 5

3.3. Monitoring kvaliteta zraka obuhvata .................................................................................... 5

3.4. Zahtjevi kvaliteta zraka su ..................................................................................................... 6

3.5. Značenje izraza ...................................................................................................................... 6 4 METODE .......................................................................................................................................... 8

4.1. Lokacije i oprema za monitoring: .......................................................................................... 9 4.1.1. Automatska stanica za praćenje kvaliteta zraka Vjećnica bivša stanica Alipašina –

Skenderija.............................................................................................................................. 9

4.1.2. Automatska stanica za praćenje kvaliteta zraka Otoka - Referentna stanica .............. 9

4.1.3. Mobilna stanica za praćenje kvaliteta zraka - Referentna stanica .......................... 10 5 ZAKONSKA REGULATIVA: ........................................................................................................ 11 6 REZULTATI MJERENJA za 2015. godinu: .................................................................................. 13

6.1. Manuelne stanice................................................................................................................. 13 6.2. Automatske stanice ............................................................................................................. 14

6.2.1 Alipašina .................................................................................................................... 14 6.2.2 Otoka ......................................................................................................................... 15

6.2.4. Mobilna stanica ......................................................................................................... 16 7 ANALIZA .................................................................................................................................... 18

7.1. Prema godinama i različitim lokacijama za određeni polutant ............................................ 18

7.2. Prema godinama i istoj lokaciji za određeni polutant ......................................................... 22 7.3. Prema različitim lokacijama za određeni polutant tokom 2015. ......................................... 29

7.4. Pregled broja prekoračenja tolerantnih vrijednosti tokom 2015. ........................................ 30 7.5 Gornja i donja granica ocjenjivanja ...................................................................................... 32 7.6 Pregled rezultata svih analiza praćenih polutanata tokom 2015. ......................................... 33

8 ANALIZA DOSADAŠNJIH AKTIVNOSTI ................................................................................. 36

9 PRIJEDLOZI ZA UNAPREĐENJE ISPITIVANJA I UPRAVLJANJA KVALITETOM ZRAKA

U KANTONU SARAJEVO ................................................................................................................ 37

Izrada izvještaja: Odjeljenje sanitarne hemije Datum izrade: april – maj 2015.

3

1 UVODNE NAPOMENE

Zaštita okoliša, u prvom redu, ostvaruje se smislenim upravljanjem prostorom za što je nužno dobro poznavanje tog prostora, njegovih obilježja, vrednota, osjetljivosti i ugroženosti. Tek tada moguće je objektivizirati probleme, utvrditi uzroke te pronaći najdjelotvornija rješenja u cilju unapređivanja stanja okoliša. Neupitna je potreba inkorporiranja elemenata okoliša, a time i kontrole kvalitete zraka u prostorno planiranje Kantona Sarajevo. Jedan od vrlo bitnih elemenata na polju kvalitete zraka je sistematsko praćenje, odnosno mjerenje u cilju dobivanja temeljnih pokazatelja za urbanistička saobraćajna i javnozdravstvena planiranja i mjere. To je posebno bitno za područje Kantona Sarajevo, gdje je u proteklih dvadeset godina došlo do značajnije promjene socioloških, energetskih i saobraćajnih indikatora.

Sistem jedinica praćenja i metoda praćenja, uključujući organizaciju dobivanja i korištenja datih podataka koji se odnose na zrak naziva se Sistem praćenja kvaliteta zraka (Monitoring kvaliteta zraka). Monitoring kvaliteta zraka je osnovni alat za osiguranje potrebnog kvaliteta zraka.

Historijski gledano, u praksi postoje tri pristupa monitoringu: Prvi, najstariji je praćenje zagađenosti kako bi se znali parametri zraka i mogle

ocjeniti štetne posljedice, te donijela odluka da je potrebno nešto poduzeti. Drugi savremeniji način je praćenje ne samo zagađenosti, nego i zagađivanja kako

bi se znali pokazatelji kvaliteta zraka i mogle ocijeniti štetne posljedice, te donijela odluka šta treba poduzeti.

Treći, savremeni je planiranje i prognoziranje kvaliteta zraka, kako bi se osigurali parametri zraka koji ne bi dovodili do štetnih posljedica, kako ne bi bilo potrebno da se naknadno poduzimaju korektivne akcije. Razlika je očita. Prvi pristup daje saznanje i pokazuje se građanima da se o njima vodi briga, ali ne slijede akcije. Drugi pristup omogućuje da se briga zaista vodi i sprovode (nekada i skupe) sanacione mjere. Treći pristup traži više odgovornosti i znanja, a rezultat je da se briga i ne pojavljuje. Ukoliko se sve moguće štetne posljedice adekvatno vrednuju, onda je on i finansijsko efikasniji i daje najbolje rezultate.

4

2 FAKTORI KOJI UTIČU NA KVALITET ZRAKA

Kvalitet zraka nekog područja tj. vremenska, kvantitativna i kvalitativna promjenjivost sastava zraka u nekom prostoru, ovisan je o mnogim faktorima, no ipak neke treba izdvojiti: 2.1. PRIRODNE KARAKTERISTIKE

orografske karakterisitike posebno u smjerovima sjever- jug i istok- zapad, klimatske karakterisitike, prostorne i vremenske manifestacije bazičnih sistema, lokalnu cirkulaciju i vremenske promjene.

2.2 . LOKALNA EMISIJA

neujednačena prostorna raspodjela plošnih, linijskih i tačkastih izvora, relativno mala heterogenost tih izvora vezano za vrste emisije, neujednačena kontinuiranost emisije pojedinih izvora, postojanje (ili saniranje) starih ili novih ''crnih tačaka''.

2.3. DALJINSKI TRANSPORT

transport prirodnom emisijom onečišćene mase zraka, transport antropogenom emisijom onečišćene mase zraka, složenost cirkulacijskih sistema u kotlinama., superpozicija s lokalnim emisijama, problem definiranja objektivnih pokazatelja, promjena koncentracija po visini, prostorno- vremenske razlike učinaka, specifični lokalni transport, moguće sinergističke učinke.

Ako prihvatimo tumačenja prema definiciji Međunarodne organizacije za standardizaciju (ISO), ''Zrak je onečišćen ako sadrži tvari koje potječu od ljudske aktivnosti ili prirodnih procesa,u koncentraciji, trajanju i/ili uvjetima da može narušiti kvalitet življenja, zdravlje i dobrobit ljudi i okoliša''. Uvaživši ove definicije, jasno je da su navedeni faktori od gotovo isključivog značaja, općenito, ali i posebno u slučaju Kantona Sarajevo.

5

3 SISTEM PRAĆENJA KVALITETA ZRAKA U KANTONU SARAJEVO

3.1. OPIS PROJEKTA

Prikupljanje podataka sa mjernih stanica i mjernih uređaja, izrada dnevnih informacija i

prezentacija na Web-stranici, komentar informacija, izrada preporuka i uputstava za pojedine kategorije stanovništva, izrada mjesečnih i godišnjih izvještaja o kvalitetu zraka na osnovu mjerenih vrijednosti praćenih parametara sa komentarom.

3.2. PROJEKTNE AKTIVNOSTI

1. Kontinuirani rad na prikupljanju podataka sa mjernih stanica i mjernih uređaja.

2. Svakodnevna validacija prikupljenih podataka i procjena stanja kvaliteta zraka.

3. Komentar informacija, izrada preporuka i uputstava za pojedine kategorije

stanovništva.

4. Obaveza obavještavanja stanovništva putem sredstava javnog informisanja u

slučajevima povećanog zagađenja s preporukama o načinu ponašanja u takvim

izvanrednim okolnostima.

5. Davanje sugestija za unaprijeđenje internog plana interventnih mjera za slučajeve

prekomjernog zagađenja u Kantonu Sarajevo.

6. Učestvovanje u provedbi Plana interventnih mjera za slučajeve prekomjernog

zagađenja u Kantonu Sarajevo putem učešća u radu Stručnog tijela i Operativnog

štaba.

7. Analiza dobivenih trenutnih vrijednosti s vrijednostima predhodnih godina uz preporuke

za naredni period u cilju boljeg upravljanja kvalitetom zraka na području kantona.

8. Planiranje nabavke, priprema i provođenje nabavke rezervnih dijelova, potrošnog

materijala, analizatora i stanica za potrebe monitoringa.

9. Učešće u formiranju zakonske regulative u smislu davanja mišljenja, preporuka.

10. Planiranje i provođenje svih aktivnosti u cilju obezbjeđenja kontinuiranog monitoringa

kvaliteta zraka (premještanje stanica, kalibracije analizatora..).

3.3. MONITORING KVALITETA ZRAKA OBUHVATA

1) kriterije za određivanje minimalnog broja mjernih mjesta i lokacija za uzimanje uzoraka u

slučaju fiksnih mjerenja i u slučaju kada su fiksna mjerenja dopunjena indikativnim

mjerenjima ili postupcima modeliranja, a sve u zavisnosti od namjene površine, sadržaja i

kapaciteta;

2) metodologiju mjerenja i ocjenjivanja kvaliteta zraka (referentne metode mjerenja i kriteriji

za ocjenjivanje koncentracija);

3) zahtjeve u pogledu podataka koji se koriste za ocjenjivanje kvaliteta zraka;

4) način obezbjeđenja kvaliteta podataka za ocjenjivanje kvaliteta zraka (prema zahtjevu

standarda BAS EN ISO/IEC17025);

5) obim i sadržaj informacija o ocjenjivanju kvaliteta zraka.

6

3.4. ZAHTJEVI KVALITETA ZRAKA SU

1) granične vrijednosti zagađujućih materija u zraku;

2) gornje i donje granice ocjenjivanja zagađujućih materija u zraku;

3) granice tolerancije i tolerantne vrijednosti;

4) koncentracije opasne po zdravlje ljudi i koncentracije o kojima se izvještava javnost

(pragovi upozorenja i prag uzbune);

5) kritični nivoi zagađujućih materija u zraku;

6) ciljne vrijednosti, nacionalni i dugoročni ciljevi zagađujućih materija u zraku;

7) rokovi za postizanje graničnih i/ili ciljnih vrijednosti, u slučajevima kada su one

prekoračene.

Vrijednosti iz stava 1. ovog člana se utvrđuju za pojedina područja pri izradi prostornih i urbanističkih planova, izrade programa toplifikacije i prometa, mogućeg unošenja zagađujućih materija u prostor, izbora lokacije izvora zagađivanja i određivanje parametara ispusta (dimnjaka), a da prirodni sadržaji (ljudi, biljke i životinje) i izgrađena dobra ne budu ugroženi djelovanjem zagađujućih materija, kao i kod poduzimanja sanacionih mjera čiji je cilj zaštita zdravlja ljudi, ekosistema i izgrađenih sadržaja od djelovanja zagađujućih materija u ambijentalnom zraku. 3.5. ZNAČENJE IZRAZA

"mjerenje" - je skup postupaka kojima se određuje vrijednost neke veličine; "period mjerenja" - je vremenski razmak između prvog i posljednjeg mjerenja; "mjerni postupak" - je skup postupaka. opisanih prema vrsti, koji se upotrebljavaju za

vršenje pojedinih mjerenja u skladu sa određenom metodom; "mreža" - je skup dvije ili više mjernih stanica i/ili mjernih mjesta za monitoring kvaliteta

zraka; "stanica" - je stacionaran i/ili mobilni objekat opremljen za mjerenje/uzimanje uzoraka,

obradu i prenos podataka i za zapažanje pojava značajnih za monitoring kvaliteta zraka;

"procjena" - označava svaku prihvatljivu metodu koja se koristi za mjerenje, izračunavanje, predviđanje ili procjenjivanje nivoa;

"granična vrijednost" - označava nivo određen na osnovu naučnog znanja s ciljem izbjegavanja, sprečavanja ili smanjivanja štetnih uticaja na ljudsko zdravlje i/ili okoliš u cjelini. ovaj nivo se mora dostići u određenom periodu i kasnije ne smije biti prekoračen;

"ciljna vrijednost" - označava nivo određenu s ciljem izbjegavanja više dugotrajnih štetnih uticaja na ljudsko zdravlje i/ili okoliš u cjelini; ovaj nivo se mora dostići u određenom periodu gdje je to moguće;

"planovi za kvalitet zraka" - označavaju planove u kojima su utvrđene mjere za dostizanje graničnih i ciljnih vrijednosti;

"dugoročni cilj" - je nivo koji treba postići tokom određenog dužeg perioda. radi otklanjanja mogućnosti nastupanja štetnih posljedica po zdravlje ljudi i/ili okoliš u cjelini, osim u slučajevima kada to nije moguće ostvariti kroz proporcionalno ekonomične mjere;

"prag uzbune" - znači nivo iznad kojeg postoji rizik po ljudsko zdravlje prilikom kratkog izlaganja i na kojem će biti preduzeti direktni koraci;

"prag upozorenja" - znači nivo iznad koga postoji rizik po ljudsko zdravlje usljed kratkog izlaganja za izuzetno osjetljive dijelove stanovništva i o kome je potrebno dati najnovije informacije.

"kritični nivo" - je nivo utvrđen na osnovu naučnih saznanja iznad kojeg mogu nastupiti direktni štetni uticaji na pojedine receptore, kao što su vegetacija i prirodni ekosistemi ali ne na ljude;

7

"PM10" - je frakcija lebdećih čestica (particulate matter) koja prolazi kroz ulaz uzorkivača sa 50% uspješnosti u odstranjivanju čestica aerodinamičkog dijametra 10 μm prema referentnoj metodi za uzimanje uzoraka propisanoj standardom BAS EN 12341;

"azotni oksidi" - su zbir zapreminskih udjela azot monoksida i azot dioksida izraženih u jedinicama masene koncentracije azot-dioksida (NO2) u mikrogramima po kubnom metru (μg/m3);

"granica tolerancije" znači postotak dozvoljenog prekoračenja granične vrijednosti pod propisanim uslovima;

"tolerantna vrijednost" - znači graničnu vrijednost uvećanu za granicu tolerancije; "EMEP (European Monitoring and Evaluation Programme)" - je Program saradnje za

praćenje i procjenu prekograničnog prenosa zagađujućih materija u zraku na velikim udaljenostima u Evropi;

"maksimalno dozvoljena koncentracija" - je maksimalna koncentracija zagađujuće materije u zraku koja se ne smije prekoračiti u cilju izbjegavanja ozbiljnih kratkoročnih posljedica po ekosisteme i zdravlje ljudi;

"čađ" - je masena koncentracija suspendiranih čestica ekvivalentna smanjenju refleksije filter papira zbog skupljanja crnih čestica i mjeri se samo u aglomeracijama gdje prevladavaju crne čestice;

"nacionalni cilj" - za smanjenje izloženosti je postotak smanjenja prosječne izloženosti stanovništva u Federaciji Bosne i Hercegovine ustanovljen za referentnu godinu, sa ciljem smanjenja štetnih efekata po zdravlje ljudi, koji će se ukoliko je moguće dostići u određenom periodu.

Dugi niz godina Zavod za javno zdravstvo Kantona Sarajevo, na 5 (pet). a od

polovice 2008. godine na 3 (tri) mjerna mjesta, u toku 24h, svih 365 dana, određuje koncentracije sumpornog dioksida i čađi.

Mjerenja se vrše standardnim i referentnim metodama, koje nisu automatizirane i informatički podržane. Uzorci se skupljaju 24h i zatim dostavljaju u laboratoriju na analizu. Rezultati su porsječni za predhodna 24h. Također, Zavod od polovine 2008. godine prati i zagađenje zraka pomoću jedne stacionarne, jedne polumobilne stanice i jedne mobilne stanice. Stanice su stacionirane u :

-Alipašinoj ulici i ta stanica posjeduje displej koji građanima pokazuje aktuelne vrijednosti izmjerene na datoj stanici. Stanica zbog neprilagođenosti zakonskoj regulativi je prebačena u decembru mjesecu na novu lokaciju Vijećnica. - Polumobilna stanica na Otoci koja nema svoj displej i koja je sredinom 2015.

prebačena na novu lokaciju koja se nalazi uz rijeku Miljacku u neposrednoj blizini predhodne lokacije.

-Mobilna stanica koja je veći period u godini stacionirana na lokalitetu Doma zdravlja Ilidža. Stanice su uvezane informatički i centar za praćenje njihovog rada je u Zavodu. Putem web servera koji je u funkciji od 2011. godine vrši se prikupljanje podataka sa automatskih stanica. Planom je predviđeno da se podaci sa manuelnih stanica unose ručno kao i sva aktuelna događanja (analizator u kvaru, obavještenje građanima o posebnim mjerama ili stepenu zagađenosti, mjerama predostrožnosti u cilju zaštite zdravlja ljudi, naročito ugroženih populacija itd.). Stanice mjere, osim meteoroloških parametara (vlage, temperature, smjera i brzine vjetra), koncentracije lebdećih čestica - PM10, sumpor dioksid, ozon, nitrogenove okside (NO,NO2, NOX), ugljen monoksid te koncentracije VOC jedinjenja (benzen, toluen, etil benzen, m&p ksilen i o- ksilen).

8

4 METODE Analizator koncentracije azotnih oksida (NO-NO2-NOX) Standard: Referentna metoda za analizu azotnog dioksida i oksida azota je naznačena u EN 14211- Ambient Air - Determination of the mass concentration of nitrogen oxides – Chemiluminescence Method). Princip mjerenja: modulacioni tip unakrsnog toka, reducirani pritisak kemiluniscencija (CLD) Primjena: praćenje koncentracije azotnih oksida u ambijentalnom zraku. Analizator koncentracije sumpor dioksida Standard: BAS EN 14212 Princip mjerenja: ultravioletna fluorescencija UVF Primjena: praćenje koncentracije sumpordioksida u ambijentalnom zraku. Analizator koncentracije ugljen monoksida Standard: BAS EN 14626 Princip mjerenja: modulacija unakrsnog toka, tehnologija ne-disperzivne infracrvene apsorpcije (NDIR-CFM) Primjena: praćenje koncentracije ugljen monoksida u ambijentalnom zraku. Analizator koncentracija BTEX spojeva Princip mjerenja: gasni hromatograf s jednom komorom visokih performansi s jonizacijskim detektorom plamena (FID) Primjena: praćenje koncentracije VOC jedinjenja (benzen, toluen, etil benzen, m&p ksilen i o- ksilen). Analizator za čestice PM10 Standard: BAS EN 12341-1 Princip mjerenja: apsorpcija beta zračenja Primjena: praćenje koncentracije čestica prašine veličine do 10 μm. Analizator za ozon Standard: BAS EN 14625 Princip mjerenja: nedispezivna ultraljubičaste apsorpcija (NDUV) Primjena: praćenje koncentracije ozona u ambijentalnom zraku.

9

4.1. LOKACIJE I OPREMA ZA MONITORING:

4.1.1. Automatska stanica za praćenje kvaliteta zraka Vjećnica bivša stanica Alipašina – Skenderija Opšti podaci Lokacija : Stanica za praćenje kvaliteta zraka nalazila se na Skenderiji, na tramvajskom stajalištu. Zemljopisna dužina (longituda) i zemljopisna širina (latituda) lokacije: E 18° 24' 44.5''. N

43 51' 28.04'' do 31.11.2015. kada je stanica isključena radi premještanja na novu lokaciju. nova lokacija je Vijećnica (N: 43°51'32'' i E: 18°26'5'') nakon višemjesečnih pregovora sa nadležnim općinom Centar. Nije se mogao postići dogovor za predložene lokacije kod Druge gimanazije i preko puta Doma zdravlja ¨Vrazova¨. Parametri mjerenja: Mjerenja kvaliteta zraka koja se vrše na predmetnoj lokaciji obuhvataju mjerenje meteoroloških i ambijentalnih parametara kvaliteta zraka. Meteorološki parametri: brzina i smjer vjetra, temperatura, relativna vlažnost, atmosferski pritisak, globalno sunčevo zračenje,

Imisijska (ambijentalna mjerenja) obuhvataju praćenje koncentracija slijedećih parametara: azotni oksidi (NO, NO2, NOx), sumpordioksid (SO2), lebdeće čestice prečnika ispod 10 µm (PM10), ozon (O3), karbon monoksid (CO).

Mjerna oprema za kvalitet zraka

Analizator Mjereni polutant

HORIBA APSA – 370 SO2

HORIBA APNA – 370 NO/NO2/NOX

HORIBA APOA – 370 O3

HORIBA APMA – 370 CO

HORIBA APDA- 371 Lebdeće čestice PM10

Sistem za uzorkovanje --

Kalibraciona jedinica --

4.1.2. Automatska stanica za praćenje kvaliteta zraka Otoka - Referentna stanica Opšti podaci Lokacija : Stanica za praćenje kvaliteta zraka nalazi se na Otoci, nedaleko od Doma zdravlja

Kumrovec. Zemljopisna dužina (longituda) i zemljopisna širina (latituda) lokacije: N:43°50'52''iE:18°21'49''. Parametri mjerenja: Mjerenja kvaliteta zraka koja se vrše na predmetnoj lokaciji obuhvataju mjerenje meteoroloških i ambijentalnih parametara kvaliteta zraka.

10

Meteorološki parametri: brzina i smjer vjetra

Imisijska (ambijentalna mjerenja) obuhvataju praćenje koncentracija slijedećih parametara: azotni oksidi (NO, NO2, NOx), sumpordioksid (SO2), lebdeće čestice prečnika ispod 10 µm (PM10), BTEX (benzen, toluen, etil benzen, ksilen), trenutno van funkcije karbon monoksid (CO).

Mjerna oprema za kvalitet zraka


SO2 100E Analyser SO2

HORIBA APNA-370 NO/NO2/NOX

Chromatotec BTEX benzene/toulene/ethilbenzen/xylen

CO 300E Analyser CO

HORIBA APDA-371 BAM1020 Lebdeće čestice PM10


4.1.3. Mobilna stanica za praćenje kvaliteta zraka - Referentna stanica Opšti podaci Parametri mjerenja Imisijska (ambijentalna mjerenja) obuhvataju praćenje koncentracija slijedećih parametara: azotni oksidi (NO, NO2, NOx), sumpordioksid (SO2), lebdeće čestice prečnika ispod 10 µm (PM10).

Meteorološki parametri: brzina i smjer vjetra, temperatura, relativna vlažnost, atmosferski pritisak.

Oprema za mjerenje kvaliteta zraka


HORIBA APSA – 370 SO2

HORIBA APNA – 370 NO/NO2/NOX

Verewa F710-10 Dust analyser Lebdeće čestice PM10


Kalibraciona jedinica --

Na stanicu je tokom godine prebačen i analizator za praćenje koncentracije ozona za koji je predviđen servis. Reprezentativnija lokacija za praćenje koncentracije ozona nego što je to bio slučaj na stanici Alipašina.

11

5 ZAKONSKA REGULATIVA Granične vrijednosti, gornja i donja granica ocjenjivanja, tolerantne vrijednosti i pragovi upozorenja / uzbune propisane Pravilnikom o načinu vršenja monitoringa kvaliteta zraka i definiranju vrsta zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta zraka (Sl. novine FBiH 1/12). Tabela 1:

Polutant Vrijeme prosječenja

Granična vrijednost

Gornja granica ocjenjivanja(1)

Donja granica ocjenjivanja(1)

Granica tolerancije

Tolerantna vrijednost

Prag uzbune / upozorenja

Minimalna raspoloživost podataka

SO2 Jedan sat 350(6) µg/m3

- - 105(7) µg/m3

440(7) µg/m3

500(11) µg/m3

75 %

SO2 Jedan dan 125(8) µg/m3

75(2) µg/m3 50(2) µg/m3 - 125 µg/m3 - 75 %

SO2 Godina 50 µg/m3 - - - 50 µg/m3 - 90 %

NO2 Jedan sat 200(9) µg/m3

105(3) µg/m3 75(3) µg/m3 70(7)

µg/m3 260(7) µg/m3

400(11) µg/m3

75 %

NO2 Jedan dan 85 µg/m3 - - 28(7)

µg/m3 109(7) µg/m3

- 75 %

NO2 Godina 40 µg/m3 32 µg/m3 26 µg/m3 14(7)

µg/m3 48(7)

µg/m3 - 90 %

CO 8-časovno 10 mg/m3

7(4) mg/m3 5(4) mg/m3 3(7)

mg/m3 11,27) mg/m3

- 75 %

CO Jedan dan 5 mg/m3 - - 9(7)

mg/m3 10(7)

mg/m3 - 75 %

CO Godina 3 mg/m3 - - - 3 mg/m3 - 90 %

PM10

(LČ10) Jedan dan

50(5) µg/m3

35(5) µg/m3 25(5) µg/m3 18(7)

µg/m3 65(7)

µg/m3 - 75 %

PM10 (LČ10)

Godina 40 µg/m3 28 µg/m3 20 µg/m3 6(7) µg/m3 44,8(7) µg/m3

- 90 %

O3 8-časovno 120(10) µg/m3

- - - - 240 / 180(11)

75 %

Benzen Godina 5 µg/m3 3.5 µg/m3 2 µg/m3 2.7 µg/m3 5,6 µg/m3 - 90 %

1 Gornja i donja granica ocjenjivanja za zaštitu zdravlja ljudi. Prilog VIII odjeljak B definira načine utvrđivanja prekoračenja gornje i donje granice ocjenjivanja 2 Vrijednosti propisane za dnevne prosjeke i ne smije se prekoračiti više od 3 puta u toku godine za SO2. 3 Vrijednosti propisane za jednočasovne prosjeke i ne smiju biti prekoračene više od 18 puta u toku godine za NO2. 4 Vrijednosti propisane za 8-časovne srednje vrijednosti i ne smiju biti prekoračene više od 18 puta u toku godine za CO. 5 Vrijednosti propisane za dnevne srednje vrijednosti i ne smiju biti prekoračene više od 35 puta u toku godine za PM10. 6 Vrijednost je propisana za jedno-časovne srednje vrijednosti i ne smiju biti prekoračene više od 24 puta u jednoj kalendarskoj godini za SO2. 7 Vrijednosti su propisane u Prilogu X odjeljak B i umanjene su za 10 % za 2015. godinu, a kako je propisano važećim Pravilnikom. 8 Vrijednosti su propisane za jednodnevne prosjeke i ne smiju biti prekoračene više od 3 puta u jednoj kalendarskoj godini 9 Vrijednost je propisana za jedno-časovne srednje vrijednosti i ne smiju biti prekoračene više od 18 puta u jednoj kalendarskoj godini za NO2. 10 Granična vrijednost je prema važećem Pravilniku data kao dugoročni cilj izražena kao maksimalna dnevna osmočasovna vrijednost

12

11 Koncentracije moraju biti prekoračene u najmanje tri uzastopna sata na lokacijama reprezentativnim za kvalitet zraka na području čija površina nije manja od 100 km2, ili u zonama ili aglomeracijama, ako je njihova površina manja. Relevantna zakonska regulativa čini i :

1. Zakon o zaštiti zraka ( 'Službene novine FBiH' broj 33/03' )

2. Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zaštiti zraka ( 'Službene novine FBiH' broj

br. 04/10' ).

3. Odluka o donošenju Plana interventnih mjera u slučajevima prekomjernog

zagađenja zraka u Kantonu Sarajevo ('Službene novine Kantona Sarajevo' br. 3/14).

4. Izmjene i dopune plana interventnih mjera u slučajevima prekomjernog zagađenja

zraka u Kantonu Sarajevo ('Službene novine Kantona Sarajevo' br. 51/15).

5. Odluka o donošenju Akcionog plana za smanjenje čestične tvari u zrak na području

Kantona Sarajevo ('Službene novine Kantona Sarajevo' br.16/13).

6. Odluka o zaštiti i poboljšanju kvaliteta zraka u Kantonu Sarajevo ('Službene novine

Kantona Sarajevo' br.1/13).

13

6 REZULTATI MJERENJA za 2015. godinu:

6.1. MANUELNE STANICE

Tabela 1. Prikaz prosječnih mjesečnih vrijednosti parametara mjerenih manuelnim stanicama

2015. HIGIJENSKI ZAVOD VOGOŠĆA ILIDŽA

SO2* ČAĐ* SO2

* ČAĐ* SO2* ČAĐ*

Januar 21 127 22 28 51 131

Februar 13 13 17 16 42 n1 58n1

Mart 18 46 12 10 / /

April 8 31 6 7 7 n1 17 n1

Maj 8 14 5 5 10 12

Juni 10 28 5 4 8 12

Juli 9 27 6 3 9 11

August 9 32 6 4 9 16

Septembar 9 28 7 8 16 19

Oktobar 11 48 8 13 20 36

Novembar 12 38 14 30 27 n1 63 n1

Decembar 37 362 26 36 54 118

Prosjek 14 66 11 14 23 45

*jedinica mjere je mikrogram po metru kubnom (μg/m3)

n1- nije ostvaren dovoljan broj validnih podataka

SUMPOR DIOKSID

Dijagram 1. Prosječne mjesečne vrijednosti koncentracije sumpor dioksida sa manuelnih stanica tokom 2015.

14

ČAĐ

Dijagram 2. Prosječne mjesečne vrijednosti koncentracije čađi sa manuelnih stanica tokom 2015.

6.2. AUTOMATSKE STANICE

6.2.1 Alipašina

Tabela 2. Pregled prosječnih mjesečnih vrijednosti praćenih parametara tokom 2015. godine

2015 CO NO NO2 NOx O3 PM10 SO2

[mg/m3] [µg/m3] [µg/m3] [µg/m3] [µg/m3] [µg/m3] [µg/m3]

Januar 2 103 35 139 15 110 27

Februar 1 81 35 117 19 / 41

Mart / 60 34 94 43 / 28

April 1 56 36 91 40 36 26

Maj 0 53 28 81 32 37 35

Juni 0 44 23 67 32 34 40

Juli 0 41 34 75 54 43 /

August / 45 34 79 45 42 /

Septembar 1 57 28 84 28 33 /

Oktobar 1 94 25 119 * 39 /

Novembar 2 140 36 178 * 59 /

Decembar * * * * * * *

PROSJEK 1 70 32 102 34 48 33

95% percentil 45 58 46

98% percentil 51 68 66

Napomena: *- analizator isključen radi premještanja na novu lokaciju /- analizator isključen radi kvara

15

Dijagram 3. Prikaz kretanja koncentracije polutanata tokom 2015. godine praćenih automatskom stanicom Alipašina

6.2.2 Otoka


2015 PM10 NO NO2 NOx SO2

[µg/m3] [mg/m3] [µg/m3] [µg/m3] [µg/m3]

Januar 141 64 58 122 85

Februar 76 50 46 95 67

Mart 48 34 38 73 47

April 34 26 31 56 30

Maj * * * * *

Juni * * * * *

Juli * * * * *

August * * * * *

Septembar 16 / / / 37

Oktobar 44 47 40 88 12

Novembar 125 103 61 164 26

Decembar 177 83 83 166 46

PROSJEK 83 58 51 109 44

95% percentil 237 100 106

98% percentil 308 111 170

Napomena: * - analizator isključen radi premještanja na novu lokaciju / - analizator isključen radi kvara Analizator BTEX van funkcije tokom čitave godine

16

Dijagram 4. Prikaz kretanja koncentracije polutanata tokom 2015. godine praćenih automatskom stanicom Otoka

6.2.4. Mobilna stanica


2015

PM10 NO NO2 NOx SO2 O3

[µg/m3] [µg/m3] [µg/m3] [µg/m3] [µg/m3] [µg/m3]

Januar 138 43 56 98 79 * *

Februar 84 28 40 68 52 * *

Mart 52 15 35 50 38 * *

April 29 11 29 40 23 * *

Maj 22 9 24 32 20 * *

Juni 23 7 23 30 23 * *

Juli 26 6 31 38 25 * *

August 15 8 54 62 10 * *

Septembar 23 10 66 76 14 * *

Oktobar 30 16 42 57 13 21

Novembar 120 / / / 23 /

Decembar 161 53 57 91 45 /

PROSJEK 60 18 41 58 30

95% percentil 210

72 77

98% percentil 258

95 119

Napomena: * * - analizator vršio mjerenja na drugoj lokaciji / - analizator isključen radi kvara

17

Dijagram 5. Prikaz kretanja koncentracije polutanata tokom 2015. godine praćenih automatskom mobilnom stanicom

18

7 ANALIZA

7.1. PREMA GODINAMA I RAZLIČITIM LOKACIJAMA ZA ODREĐENI POLUTANT

Sumpor dioksid Tabela 6. Pregled prosječnih godišnjih vrijednosti sumpordioksida mjerenih manuelnim stanicama

VIJEĆNICA HIG. ZAVOD OTOKA ILIDŽA VOGOŠĆA

2001 12 28 35 15 17

2002 7 11 15 8 5

2003 6 8 10 7 5

2004 6 7 10 7 9

2005 8 10 14 8 9

2006 13 15 18 15 13

2007 12 17 18 14 13

2008 9 13 15 11 11

2009 - 35 40 37 -

2010 - 20 19 31 -

2011 - 14 14 25 -

2012 - 19 23 30 -

2013 - 18 19 29 -

2014 - 15 - 18 9

2015 - 14 - 23 11

Dijagram 6. Prikaz kretanja koncentracije sumpor dioksida tokom svih godina praćenja manuelnim stanicama

Iz dijagrama 6. je vidljivo da sve stanice imaju do 2009. godine iste trendove. Od 2009. godine kada su zabilježene i najviše vrijednosti sumpordioksida, što se objašnjava kao posljedica nestanka gasa u Kantonu, primjetan je veći rast koncentracija ovog polutanta na teritoriji opštine Ilidža u odnosu na druga praćena područja. Na svim manuelnim stanicama tokom godina parćenja nije zabilježeno prekoračenje godišnje vrijednosti od 50 µg/m3. Stanica na Otoci je od 2014. godine prebačena na lokaciju Vogošće (Dom zdravlja) da bi se mjerenjima manuelnom stanicom obuhvatila i ta opština. Primjetan je od 2014. lagani rast koncentracije sumpordioksida praćene na lokalitetu općine Ilidža.

19

Čađ

Tabela 7. Pregled prosječnih godišnjih vrijednosti čađi mjerenih manuelnim stanicama VIJEĆNICA HIG.ZAVOD OTOKA ILIDŽA VOGOŠĆA

2001 21 67 75 23 20

2002 28 72 96 28 21

2003 36 42 74 28 33

2004 35 61 94 34 45

2005 36 48 85 26 34

2006 42 66 96 35 41

2007 34 70 94 36 33

2008 24 38 49 28 27

2009 - 59 49 96 -

2010 - 53 88 57 -

2011 - 38 73 39 -

2012 - 60 51 43 -

2013 - 56 25 42 -

2014 - 13 - 46 16

2015 - 66 - 45 14

Dijagram 7. Prikaz kretanja koncentracije čađi tokom svih godina praćenja manuelnim stanicama

Iz grafičkog prikaza na dijagramu 7. može se primjetiti kako vrijednosti za čađ variraju iz godine u godinu. Pad koji je zabilježen u izmjerenim vrijednostima u proteklih pet godina je usporen osim na stanici Higijenski zavod koja pokriva općinu Centar i koja od prošle godine bilježi nagli rast koji se javlja najvjerovatnije kao posljedica nagle promjene energenata što je naročito izraženo u zimskom periodu. Promjena energenata u općini Ilidža je započela puno ranije jer su većina objekata privatni stambeni objekti koji imaju individualna manja ložišta.

20

NO2

Tabela 8. Pregled prosječnih godišnjih vrijednosti za azot dioksid na automatskim stanicama

Alipašina Otoka Mobilna

2009 37 44

2010 33 41

2011 36 27

2012 35 51 24

2013 46 57 25

2014 63 44 29

2015 32* 51* 41

*nije ostvaren dovoljan broj validnih podataka

Dijagram 8. Prikaz kretanja koncentracije azot dioksida tokom svih godina praćenja automatskim stanicama

Iz dijagrama 8. može se zaključiti da je tokom godina praćenja, uticaj saobraćaja sve veći i da se bilježi nagli rast koncentracija azot dioksida. Na lokaciji mjernog mjesta Alipašina se uzimaju podaci okvirno, stanica je isključena u zimskom periodu kada su koncentracije azot dioksida najviše kao posljedica nakupljanja ispod inverzionog sloja.

SO2

Tabela 9. Pregled prosječnih godišnjih vrijednosti sumpor dioksida mjerenih automatskim stanicama


2009 34 59

2010 35 21

2011 42 31

2012 51 33 69

2013 70 72

2014 24 28 53

2015 33* 44* 30

21

Dijagram 9. Prikaz kretanja koncentracije sumpor dioksida tokom svih godina praćenja automatskim stanicama

Iz dijagrama 9. može se zaključiti da je 2015. došlo do rasta u prosječnoj godišnjoj vrijednosti koncentracija za sumpor dioksid. Prekoračenje godišnje granične vrijednosti nije zabilježeno niti na jednoj praćenoj lokaciji.

PM10

Tabela 10. Pregled prosječnih godišnjih vrijednosti čestica prašine PM10 mjerenih automatskim stanicama


2009 58 61

2010 48 57

2011 85 88 33

2012 76 81 35

2013 72 79 63

2014 57 59 54

2015 48* 83 60

Dijagram 10. Prikaz kretanja koncentracije PM10 tokom svih godina praćenja automatskim stanicama

Iz dijagrama 10. je jasno vidljivo da Kanton Sarajevo najveći problem ima s koncentracijom prašine mjerene frakcije PM10 i da je to već niz godina prekoračenje godišnje granične

22

vrijednosti od 40 µg/m3 na svim stanicama. Napomena važna za tumačenje dobivenih rezultata sa stanica je da je stanica Otoka premještana u toku godine u periodu najnižih koncentracija što je uticalo na prosjek. Također, stanica Alipašina je isključena radi premještanja u decembru što se odrazilo na prosjek na nivou godine koji bi prema dosadašnjim praćenjima trebao biti veći da su vršena mjerenja za decembar. 7.2. PREMA GODINAMA I ISTOJ LOKACIJI ZA ODREĐENI POLUTANT

SUMPOR DIOKSID

HIGIJENSKI ZAVOD

Dijagram 11. Prikaz kretanja koncentracije sumpor dioksid tokom posljednjih pet godina praćenja manuelnom stanicom prema mjesecima

VOGOŠĆA


23

ILIDŽA


Prikazani dijagrami br. 11, 12, 13 pokazuju da maksimumi za sumpor dioksid se dostižu tokom sezone grijanja ali oni zavise i od temperature. Zabilježene vrijednosti se kreću u granicama ili ispod mjesečnih prosjeka predhodnih godina. Uticaj na prosječne vrijednosti za sumpordioksid svakako ima i daljinski transport.

ČAĐ

HIGIJENSKI ZAVOD

Dijagram 14. Prikaz kretanja koncentracije čađi tokom posljednjih pet godina praćenja manuelnom stanicom prema mjesecima

24

VOGOŠĆA

Dijagram 15. Prikaz kretanja koncentracije čađi tokom posljednjih godina praćenja manuelnom stanicom prema mjesecima

ILIDŽA

Dijagram 16. Prikaz kretanja koncentracije čađi tokom posljednjih pet godina praćenja manuelnom stanicom prema mjesecima

25

PM10 AUTOMATSKE STANICE

OTOKA

Dijagram 17. Prikaz kretanja koncentracije PM10 tokom posljednjih sedam godina praćenja automatskom stanicom prema mjesecima

ALIPAŠINA

Dijagram 18. Prikaz kretanja koncentracije PM10 tokom posljednjih sedam godina praćenja automatskom stanicom prema mjesecima

26

MOBILNA STANICA NA ILIDŽI

Dijagram 19. Prikaz kretanja koncentracije PM10 tokom posljednjih pet godina praćenja automatskom stanicom prema mjesecima

Dijagrami 17,18,19 pokazuju jasno da su koncentracije PM10 tokom čitave godine su jako blizu graničnoj godišnjoj vrijednosti. Izuzetak čini mjerno mjesto Ilidže. Za čitav period praćenja na svim stanicama najteži mjeseci, odnosno mjeseci s najvišim izmjerenim koncentracijama ovog polutanta su decembar i januar. Primjetno je da se situacija u odnosu na predhodnu 2014. ponovo komplikuje kada je u pitanju ovaj polutanat. Rast koncentracija je zabilježen na svim stanicama.

SUMPOR DIOKSID AUTOMATSKE STANICE

OTOKA

Dijagram 20. Prikaz kretanja koncentracije sumpor dioksida tokom posljednjih sedam godina praćenja automatskom stanicom prema mjesecima

27

ALIPAŠINA

Dijagram 21. Prikaz kretanja koncentracije sumpor dioksida tokom posljednjih sedam godina praćenja automatskom stanicom prema mjesecima

MOBILNA

Dijagram 22. Prikaz kretanja koncentracije sumpor dioksida tokom posljednjih pet godina praćenja automatskom stanicom prema mjesecima

Analizom dijagrama 20.,21.,22. može se zaključiti da nema povećanja koncentracije sumpordioksida u odnosu na predhodne godine i da se bilježi značajan pad naročito ako se poredi sa 2013. godinom koja je zabilježena kao godina sa najvećim brojem prekoračenja.

28

AZOT DIOKSID AUTOMATSKE STANICE

ALIPAŠINA

Dijagram 23. Prikaz kretanja koncentracije azot dioksida tokom posljednjih sedam godina praćenja automatskom stanicom prema mjesecima

OTOKA

Dijagram 24. Prikaz kretanja koncentracije azot dioksida tokom posljednjih šest godina praćenja automatskom stanicom prema mjesecima

29

MOBILNA STANICA NA ILIDŽI

Dijagram 24. Prikaz kretanja koncentracije azot dioksida tokom posljednjih pet godina praćenja automatskom stanicom prema mjesecima

7.3. PREMA RAZLIČITIM LOKACIJAMA ZA ODREĐENI POLUTANT TOKOM 2015.

SUMPOR DIOKSID

Dijagram 25. Prosječne mjesečne vrijednosti sumpordioksida na automatskim stanicama za 2015. godinu

PM10

Dijagram 26. Prosječne mjesečne vrijednosti PM10 na automatskim stanicama za 2015.godinu

30

NO2

Dijagram 27. Prosječne mjesečne vrijednosti azot dioksida na automatskim stanicama za 2015. godinu

7.4. PREGLED BROJA PREKORAČENJA TOLERANTNIH VRIJEDNOSTI TOKOM 2015.

Tabela 11.

SO2 NO2 PM10

Satne vrijednosti Dnevne vrijednosti Satne vrijednosti Dnevne vrijednosti Dnevne vrijednosti

uku

pan

bro

j mje

ren

ja

bro

j pre

kora

čen

ja

pro

cen

at p

reko

rače

nja

pro

cen

at v

alid

nih

mje

ren

ja u

od

no

su n

a

teo

rets

ki

uku

pan

bro

j mje

ren

ja

bro

j pre

kora

čen

ja

pro

cen

at p

reko

rače

nja

pro

cen

at v

alid

nih

mje

ren

ja u

od

no

su n

a

teo

rets

ki

uku

pan

bro

j mje

ren

ja

bro

j pre

kora

čen

ja

pro

cen

at p

reko

rače

nja

pro

cen

at v

alid

nih

mje

ren

ja u

od

no

su n

a

teo

rets

ki

uku

pan

bro

j mje

ren

ja

bro

j pre

kora

čen

ja

pro

cen

at p

reko

rače

nja

pro

cen

at v

alid

nih

mje

ren

ja u

od

no

su n

a te

ore

tski

uku

pan

bro

j mje

ren

ja

bro

j pre

kora

čen

ja

pro

cen

at p

reko

rače

nja

pro

cen

at v

alid

nih

mje

ren

ja u

od

no

su n

a

teo

rets

ki

Alipašina 4365 0 0.0 50 182 0 0.0 50 7383 0 0.0 84 311 0 0.0 85 217 5 2.3 59

Otoka 5448 0 0.0 62 233 7 3.0 64 5277 0 0.0 60 226 6 2.6 62 220 92 41.8 60

Mobilna 7927 0 0.0 90 348 6 1.7 95 6114 0 0.0 70 269 2 0.7 74 306 89 29.1 84

Tabela 12. 2014. godina

Alipašina 7187 0 0.0 82 301 0 0.0 81 7742 0 0.0 88 327 2 0.6 88 305 56 18 81

Otoka 8648 0 0.0 99 360 0 0.0 63 8372 0 0.0 96 350 0 0.0 96 314 69 22 82

Mobilna 6569 1 0.01 75 285 20 7.0 78 7813 0 0.0 89 339 0 0.0 92 263 66 25 70

Tabela 13. 2013. godina

Alipašina 3698 0 0.0 42 154 4 2.6 42 8733 14 0.2 100 365 6 1.6 100 356 89 25 98

Otoka 8045 0 0.0 92 336 29 8.6 92 8710 5 0.1 99 365 4 1.1 100 353 133 38 97

Mobilna 6442 86 1.3 74 267 44 16.5 73 6564 0 0.0 75 273 0 0.0 75 193 117 61 53

31

Iz tabele može se zaključiti slijedeće:

1. nije zabilježeno prekoračenje satnih vrijednosti za sumpor dioksid propisanih

Pravilnikom. Indikativno je, da nije zabilježeno prekoračenje vrijednosti za satna

mjerenja za sumpor dioksid ali da su zabilježena prekoračenja za prosječne dnevne

vrijednosti što ukazuje da glavni uzrok nije u daljinskom transportu već u periodima

temperaturnih inverzija nakupljanja koncentracija sumpordioksida kao posljedica

stalne emisije iz ložišta u tom periodu.

2. kada su u pitanju dnevne vrijednosti koncentracija sumpor dioksida, stanica na

Otoci i mobilna na Ilidži bilježe veći broj prekoračenja od onih dozvoljenih

Pravilnikom (dozvoljeno 3 puta tokom kalendarske godine).

3. nije bilo prekoračenja satnih vrijednosti za azot dioksid ni na jednom mjernom

mjestu u toku godine. Isti slučaj kao i za sumpor dioksid zabilježeno je za

koncentraciju azot dioksida gdje nisu zabilježena kao u predhodnim godinama satna

prekoračenja ali su zabilježena prosječna dnevna prekoračenja čak i na mobilnoj

stanici koja inače pokriva dio općine Ilidža koja do sada nije imala u toj mjeri

problema sa zagušenjima u saobraćaju kao najvećem doprinosu ukupnoj

koncentraciji azot dioksida.

4. broj prekoračenja dnevnih vrijednosti za azot dioksid ne prelaze broj dozvoljen

Pravilnikom.

5. broj prosječnih dnevnih vrijednosti za PM10 prelaze na Otoci i Ilidži dozvoljeni broj

(35 puta dozvoljeno prekoračenje tokom kalendarske godine) i prema broju

prekoračenja identificira se kao najozbiljniji problem kada je u pitanju zagađenost

zraka u Kantonu Sarajevo. Obzirom da stanica Alipašina je bila isključena u periodu

najvećih koncentracija ovog polutanata može se predpostaviti da u slučaju da je

stanica radila u ovom periodu imali bi i veliki broj prekoračenja i na ovom lokalitetu.

Kada su u pitanju prekoračenja koncentracija PM10 evidentno je da se broj povećao

u odnosu na predhodne godine.

6. poredeći generalno, broj prekoračenja tokom 2015. sa predhodnim godinama

primjetno je da osim prekoračenja koncentracija prašine PM10 svi ostali polutanti

nemaju veliki broj prekoračenja

7. broj validnih mjerenja tokom godine, propisano Pravilnikom o minimalnoj

raspoloživosti podataka, za praćene polutanate na stanicama Otoka i Alipašina je

nezadovoljavajući za većinu parametara. Razlog je jako dug vremenski period od

momenta premještanja koji je obavljen u rekordnom roku do pribavljanja svih

saglasnosti i konačnog priključenja u mrežu stanica. Olakšavajuća okolnost je da

nije bilo većih kvarova analizatora.

32

7.5 GORNJA I DONJA GRANICA OCJENJIVANJA

Alipašina

Tabela 14.

Otoka Tabela 15.

Mobilna

Tabela 16.

1 Gornja i donja granica ocjenjivanja za zaštitu zdravlja ljudi. Prilog VIII odjeljak B definira načine utvrđivanja

prekoračenja gornje i donje granice ocjenjivanja 2 Vrijednosti propisane za dnevne prosjeke i ne smije se prekoračiti više od 3 puta u toku godine za SO2.

3 Vrijednosti propisane za jednočasovne prosjeke i ne smiju biti prekoračene više od 18 puta u toku godine za

NO2. 5 Vrijednosti propisane za dnevne srednje vrijednosti i ne smiju biti prekoračene više od 35 puta u toku

godine za PM10. n1- nije dostignut zahtjev za dostupnim validnim podacima

Polutant Vrijeme prosječenja

Gornja granica ocjenjivanja

1

Broj prekoračenja

Donja granica

ocjenjivanja1

Broj prekoračen

ja

Srednja godišnja vrijednost µg/m

3

Minimalna raspoloživost

podataka

SO2 Jedan dan 752 µg/m

3 2 50

2 µg/m

3 5 - 75 % n1

SO2 Godina - - 33 90 %

NO2 Jedan sat 1053 µg/m

3 1 75

3 µg/m

3 114 75 %

NO2 Godina 32 µg/m3 26 µg/m

3 32 90 %

PM10 Jedan dan 355 µg/m

3 126 25

5 µg/m

3 200 - 75 % n1

PM10 Godina 28 µg/m3 20 µg/m

3 48 90 %

Polutant Vrijeme

prosječenja

Gornja granica

ocjenjivanja1

Broj prekoračenja

Donja granica

ocjenjivanja1

Broj prekoračenja

Srednja godišnja

vrijednost µg/m

3


podataka


3 24 50

2 µg/m

3 69 - 75 % n1

SO2 Godina - - - - 44 90 %


3 360 75

3 µg/m

3 954 - 75 %


3 51 90 %


3 156 25

5 µg/m

3 193 - 75 % n1


3 83 90 %

Polutant Vrijeme

prosječenja

Gornja granica

ocjenjivanja1

Broj prekoračenja

Donja granica

ocjenjivanja1

Broj prekoračenja

Srednja godišnja

vrijednost µg/m

3


podataka


3 18 50

2 µg/m

3 51 - 75 %

SO2 Godina - - 30 90 %


3 142 75

3 µg/m

3 491 - 75 % n1


3 41 90 %


3 133 25

5 µg/m

3 192 - 75 %


3 60 90 %

33

Analiza dobivenih rezultata za gornju i donju granicu ocjenjivanja pokazuje slijedeće: 1. Na svim stanicama koncentracije PM 10 prekoračuju gornju granicu ocjenjivanja. 2. Sve satne vrijednosti za azot dioksid prekoračuju broj dozvoljenih prekoračenja za

satne vrijednosti. 3. Za prosječne dnevne vrijednosti koncentracije sumpor dioksida prekoračuju na

stanicama Otoka i Mobilna dozvoljeni broj u toku godine. Zaključak je da je zdravlje ljudi ugroženo tokom čitave godine jer broj prekoračenja je puno veći od dozvoljenog.

7.6 PREGLED REZULTATA SVIH ANALIZA PRAĆENIH POLUTANATA TOKOM 2015.

1. Analiza mjerenja na manuelnim stanicama pokazuju da izmjerene koncentracije za

sumpor dioksid pokazuju najveće vrijednosti na lokalitetu Ilidže što je isti trend kao i

predhodnih godina. Periodi s najvišim izmjerenim koncentracijama su januar, februar i

decembar za sve tri manuelne stanice. Od 2009. godine bilježi se rast koncentracija

sumpor dioksida na svim stanicama ali godišnji prosjek ne prelazi 50 mikrograma po

metru kubnom.

2. Praćenje koncentracija čađi na tri manuelne stanice ukazuje da su koncentracije na

lokalitetima Vogošća i Ilidža u rangu predhodne godine ali je koncentracija na

lokalitetu Higijenskog zavoda znatno povećana. Mjeseci bilježenja najvećih izmjerenih

koncentracija poklapaju se sa sezonom grijanja. Ako se posmatraju prosječne

godišnje vrijednosti za čađ, može se zaključiti da je bilo prekoračenja granične

vrijednosti od 50 mikrograma po metru kubnom na godišnjem nivou samo na

lokalitetu Higijenskog zavoda.

3. Analizirajući izmjerene vrijednosti sa automatske stanice Alipašina vidimo da srednje

mjesečne vrijednosti za PM10 u u rangu predhodne godine. Mjeseci tokom 2015. su u

nivou ili nešto malo ispod prosjeka ostalih praćenih godina. Prosječna godišnja

vrijednost iznosi 48 mikrograma po metru kubnom što prelazi godišnju graničnu

vrijednost od 40 mikrograma po metru kubnom i tolerantnu vrijednost od 44,8

mikrograma po metru kubnom. Broj prekoračenja dnevnih vrijednosti mogu se vidjeti

iz tabele u dijelu 7.4., 5 puta su prekoračene tolerantne vrijednosti (dozvoljeno 35

puta tokom godine) što samo za sebe ne bi bilo zabrinjavajuće ali mora se uzeti u

obzir da stanica nije radila u decembru koji je ¨tradicionalno¨ najteži kada su u pitanju

prekoračenja tolerantnih vrijednosti.

4. Tokom 2015 godine izvršena je nabavka novog analizatora za sumpor dioksid jer je

došlo do ozbiljnog kvara. Stanica je dobila novu lokaciju iza sarajevske Vijećnice kao

jedine lokacije koja je dozvoljena od strane nadležnih tijela a koja zadovoljava uslove

Pravilnika.

5. Azot dioksid bilježi godišnji prosjek od 32 mikrograma po metru kubnom, dozvoljeno

graničnom vrijednosti 40 mikrograma po metru kubnom. Iz dijagrama kretanja

koncentracija azot dioksida tokom predhodnih pet godina vidi se pad tokom svih

mjeseci 2015. u odnosu na predhodne godine. Iz tabele u tački 7.4 vidi se da nije bilo

prekoračenja ni satnih ni prosječnih dnevnih vrijednosti za ovaj polutant.

34

6. Ostali praćeni parametri kao ozon i ugljen monoksid su tokom godine stavljeni u

funkciju s tim da je analizator za ozon prebačen u mobilnu stanicu kao pogodniju

lokaciju za njegovo praćenje.

7. Na lokalitetu poluautomatske stanice Otoka prosječna godišnja koncentracija

sumpordioksida iznosi 44 mikrograma po metru kubnom. Nisu zabilježena

prekoračenja niti satnih ali dnevne tolerantnih vrijednosti su prekoračene sedam puta

(dozvoljeno 3 puta u toku kalendarske godine).

8. Koncentracije PM10 na lokalitetu Otoke prelaze 92 puta tolerantnu vrijednost koja ne

bi smjela biti prekoračena više od 35 puta u kalendarskoj godini. Prosječna godišnja

vrijednost iznosi 83 mikrograma po metru kubnom i prelazi i graničnu i tolerantnu

godišnju vrijednost. Najveće izmjerene koncentracije su u periodu grijanja. Broj

validnih podataka je niži, u odnosu na predhodne godine radi perioda premještanja.

9. Azot dioksid bilježi godišnji prosjek od 51 mikrograma po metru kubnom što

prekoračuje dozvoljenu graničnom vrijednosti 40 ali ne i i tolerantnu vrijednost od 48

mikrograma po metru kubnom. Iz dijagrama kretanja koncentracija azot dioksida

tokom predhodnih pet godina vidi se blagi pad na lokalitetu Otoke u odnosu na

predhodne godine. Iz tabele u tački 7.4 vidi se da nije bilo prekoračenja satnih ali je

zabilježeno šest puta prekoračenje dnevnih prosjeka.

10. Analizator BTEX van funkcije od jula mjeseca 2013., za popravak i kalibraciju

potrebna značajna sredstva.

11. Analizator ugljen monoksida je nakon više bezuspješnih popravki stavljen van

funkcije.

12. Prosječna godišnja vrijednost za PM10 mobilne stanice za podatke koje koristimo

kada mobilnu stanicu posmatramo kao stacionarnu za područje Ilidže iznosi 60

mikrograma po metru kubnom. Za decembar, kao najkritičniji tokom godine prosječna

vrijednost iznosi 161 mikrograma po metru kubnom što prati i ostala mjerna mjesta.

Broj prekoračenja tolerantne vrijednosti iznosi 89 (dozvoljeno 35 puta).

13. Prosječna godišnja vrijednost za azot dioksid za mobilnu stanicu iznosi 41

mikrograma po metru kubnom i u porastu je u odnosu na 2014.. Nije zabilježeno

prekoračenje satnih ali su zabilježena dva prekoračenja prosječnih dnevnih

vrijednosti.

14. Prosječna godišnja vrijednosti za sumpor dioksid za mobilnu stanicu iznosi 44

mikrograma po metru kubnom što ne prekoračuje graničnu i tolerantnu godišnju

vrijednost za ovaj polutant. Ilidža kao općina ima ozbiljan problem kada je u pitanju

ovaj polutant. To se može vrlo jasno vidjeti iz tabele prekoračenja tolerantne

vrijednosti iz tačke 7.4. zabilježeno je 7 puta prekoračenje dnevne tolerantne

vrijednosti (dozvoljeno 3 puta u toku kalendarske godine).

35

15. Urađena je analiza trendova sa automatskih stanica pri čemu su se koristili podaci

mjerenja unazad sedam godina od kada stanice rade. Pri tome nije rađena

pojedinačna analiza polutanata ugljen monoksida i drugih za koje znamo da nisu

povećane u mjeri koja može predstavljati opasnost po zdravlje građana i stanje

okoliša ili za koje nemamo predviđene granične vrijednosti važećim pravilnikom. Za

praćene koncentracije PM10 možemo zaključiti da su najveće izmjerene vrijednosti

tokom čitave godine na lokalitetu Otoke i Ilidže gdje je evidentno povećanje

koncentracije ovog polutanta.

16. Koncentracije azot dioksida također bilježe kontinuiran rast tokom svih mjeseci na

mjerenim lokalitetetima u odnosu na iste periode predhodnih godina. Najveći rast je

zabilježen na Ilidži ali blagi rast je vidljiv i na Otoci. Specifičnost koja je primjećena je

da koncentracija azot dioksida je tokom ove kao i predhodnih godina u konstantnom

blagom porastu i da nema ëpizoda¨ samo pojedinih dana u godini.

17. Sumpor dioksid na svim stanicama je u padu u odnosu na predhodnu 2014. godinu.

i ne prelaze godišnju graničnu vrijednost. Najveće izmjerene vrijednosti su na

lokalitetu Otoke.

18. Kada se pogledaju tabele 14., 15., 16. Može se zaključiti da za azot dioksid su

prekoračene vrijednosti za godišnju gornju granicu ocjenjivanja na stanicama Mobilna

i Otoka a na stanici Alipašina je vrijednost jednaka godišnjoj gornjoj granici

ocjenjivanja

19. Za godišnje vrijednosti koncentracija PM10 može se zaključiti iz table 14., 15., 16. da

su prekoračile gornju godišnju granicu ocjenjivanja.

20. Za proteklu 2015. prema provedbi plana interventnih mjera za slučajeve

prekomjernog zagađenja u Kantonu Sarajevo pet puta su proglašavane epizode sa

prekoračenjima za mjere Pripravnosti i Upozorenja (Tabela 17.).

Tabela 17.

Period Mjera

14.01. Proglašenje epizode ¨Pripravnosti¨

16.01. Proglašenje epizode Üpozorenja¨

18.01. Ukidanje epizoda¨Pripravnosti¨ i Üpozorenja¨


17.12. Proglašenje epizode Üpozorenja¨

18.12. Ukidanje epizoda¨Pripravnosti¨ i Üpozorenja¨


31.12. Ukidanje epizode¨Pripravnosti¨

36

8 ANALIZA DOSADAŠNJIH AKTIVNOSTI

Zavod primjenjuje stalnu proceduru za svakodnevnu validaciju podataka sa svih stanica ali još uvijek nije omogućen prikaz validiranih podataka na web stranici.

Finansijska situacija tokom 2015. godine se značajno popravila u odnosu na predhodnu godinu. Sredstva su uplaćivana redovno i korištena maksimalno da se obezbjedi kontinuirani monitoring i poprave analizatori koji su procjenjeni kao urgentni. Problem je predstavljalo neadekvatno održavanje koje se javlalo kao posljedica nedostatka sredstava iz predhodne godine. Međutim, može se zaključiti da je 2015. bila u mnogo čemu uspješnija od predhodne godine.

Veliki dio energije i vremena je utrošen tokom čitave godine za nabavku i izmještanje stanica. Saradnja sa Ministarstvom prostornog uređenja, građenja i zaštite okoliša je rezultirala i pokretanjem postupaka izrade revizije Studije automatskih stanica i Projekta analize čestične tvari. Postupci odabira najpovoljnijeg dobavljača su u ime ministarstva tehnički pripremljeni, pokrenuti i izabrani su napovoljniji ponuđači.

Nabavljeni su analizator za praćenje koncentracije sumpor dioksida kao i uzorkovač za čestice prašine koji može biti korišten u postupku analize čestične tvari. Mora se spomenuti da svi postupci javne nabavke koji su za potrebe ministarstva provedeni su realizirani uspješno iako je bilo ozbiljnih problema zbog nelojalne konkurencije.

Pripremljen je i potpisan Ugovor između Ministarstva i Zavoda koji je sadržajniji od predhodnog u cilju što kvalitetnije provedbe monitoringa.

Jedna od važnih aktivnosti je, učešće u pripremi i provođenju Plana interventnih mjera za slučajeve prekomjerne zagađenosti u KS. U periodu grijne sezone nadzor nad radom analizatora je povećan tako da su se procjene stanja kvaliteta zraka vršile i više puta dnevno ovisno o mjerenim vrijednostima i vremenskim uslovima. Sinhronizovana je podrška Federalnog hidrometerološkog zavoda u pravovremenim vremenskim prognozama na osnovu čega se vršila procjena stepena ugroženosti i potreba za proglašenjem određene epizode. Stručno tijelo je formirano i tokom čitavog perioda je funkcionisalo kao i danima vikenda i praznicima u cilju pravovremenog izvještavanja prema Operativnom štabu i javnosti. Ustanovljen je protokol o načinima izvještavanja kao i sadržaju izvještaja o stanju kvaliteta zraka s preporukama Operativnom štabu. Radi što brže komunikacije ostvarivani su kontakti telefonski i elektronski. U toku objavljivanja epizoda ”Pripravnosti” i ”Upozorenja”, Zavod je i putem svoje web stranice i putem elektronskih medija izdavao svakodnevne izvještaje prema javnosti i preporuke za građane. Također, uz saglasnost kantonalnih ministarstava zdravstva i prostornog uređenja, građenja i zaštite okoliša Zavod je podijelio putem kantonalnih štabova Civilne zaštite više hiljada letaka sa preporukama građana o postupanju u cilju zaštite zdravlja ljudi u periodima visokih koncentracija praćenih polutanata.

37

9 PRIJEDLOZI ZA UNAPREĐENJE ISPITIVANJA I UPRAVLJANJA KVALITETOM ZRAKA U KANTONU SARAJEVO 1. Kada se analizira realizacija prijedloga iz 2014. može se zaključiti da je ostvaren

značajan napredak, koji bi bio još veći da nije bilo administrativnih problema i nepredviđenog izmještanja stanice Otoka.

2. Stučno tijelo za provedbu Plana interventnih mjera na području KS vrši redovno obavještavanje Operativnog štaba i što se tiče koordinacije prilikom epizoda prekomjerne zagađenosti, može se reći da je na zadovoljavajućem nivou. Prijedlog je da Federalni Hidrometerološki zavod dodatan napor uloži da bi se pravovremeno imala pouzdana vremenska prognoza koja je do sada često bila neprecizna i postojali su tokom godine neusklađenosti u stanju na terenu i dostavljene vremenske prognoze za Kanton Sarajevo. Plan interventnih mjera iako je u toku godine dorađivan potrebno je još nadograditi mjerama koje su provodive. Potrebno je da se sve institucije uključe na federalnom nivou da bi se izmjenila zakonska regulativa vezana za emitere iz saobraćaja. Neophodna je veća zainteresovanost nadležnih institucija koje su uključene u provedbu Plana. Do kraja godine nisu sve institucije dostavile svoje interne planove interventnih mjera što je neophodno za efikasniju koordinaciju i realizaciju u cilju zaustavljanja daljnjeg zagađenja u Kantonu.

3. Prema preporukama iz Akcionog plana za smanjenje čestične tvari potrebno je nastaviti za započetim planom i provođenjem analiza sastava čestične tvari koje bi dale analizu realne ugroženosti stanovništva i ekosistema u KS, kada je u pitanju ovaj polutant.

4. Bilo bi poželjno razmotriti promjenu metode analize koncentracije sumpor dioksida na

manuelnim stanicama ili ukinuti tu vrstu određivanja za manuelne stanice. Osnovni razlog je što jedina standardna metoda koja ima dovoljnu selektivnost i radno područje koristi soli žive koje su izrazito štetne po zdravlje operatera ali i po okoliš.

5. Uspostaviti bolji plan kretanja i praćenja zagađenja zraka putem mobilne stanice.

Prijedlog je više regija u toku grejne sezone i nakon. Problemi koji se javljaju oko dozvola za izmještanje (dokumentacija i vrijeme) trebalo bi smanjiti na najmanju moguću mjeru sporazumom između relevantnih institucija.

6. Mobilna stanica je na neki način ¨blokirana¨ na teritoriji Ilidže jer analizatori bilježe

izrazit porast zagađenja u ovom dijelu grada koji nije pokriven automatskim stanicama. Općine Novi Grad i Ilidža nemaju stanice a imaju veliki broj stanovnika i veliki broj prekoračenja praćenih polutanata. Neophodno je planirati nabavke stanica i u ovim opštinama i time ösloboditi¨ mobilnu stanicu da bi mogla pokriti prigradske opštine.

7. Poželjno bi bilo i instaliranje displey-a i na području Otoke koja prema pokazateljima bilježi najveće zagađenje već godinama u gradu;

8. Većim brojem sastanaka rukovodioca svih relevantnih institucija koje mogu svojim

angažmanom doprinijeti smanjenju zagađenja naročito u zimskom periodu a na osnovu prioriteta koji su postavljeni u Akcionom planu smanjenja čestične tvari na području Kantona Sarajevo. Sastanci bi se trebali praviti naročito na početku godine kada se vrše nabavke i pred samu grijnu sezonu.

38

9. Izmjena postojeće web stranice koja nije prilagođena svojoj namjeni.

10. Nabavka rezervnih dijelova i potrošnog materijala koji bi zadovoljio potrebe za

redovnim održavanjem stanica za minimalno jednu kalendarsku godinu prema preporukama proizvođača opreme, a ne kao što je to slučaj do sada bio da se mijenjaju samo dijelovi kada analizator prestane sa radom, što se javljalo kao posljedica manjka sredstava. Preventivno održavanje bi omogućilo veći broj validnih mjerenja i duži vijek analizatora.

11. Studija o mreži automatskih stanica koja je u fazi revizije treba uzeti kao dokument koji

će predstavljati plan djelovanja i obezbjeđivanje sredstava za monitoring. Vrlo važno je da takav dokument posjeduje sve smjernice za provedbu što uspješnijeg monitoringa u budućnosti.

12. J.U. Zavod za javno zdravstvo Kantona Sarajevo treba početi sa pripremama za

samostalnu analizu čestične tvari. Potrebno je da se uključe svi kapaciteti koji bi omogućili u budućnosti kontinuirani monitoring sadržaja čestične tvari što je gorući problem. Za ovakav poduhvat potrebna su značajna sredstva ali u interesu zaštite zdravlja ljudi u Kantonu je neophodno znati sastav čestica prašine koji može nepovoljno uticati na zdravlje ljudi.

13. Zavod za javno zdravstvo Kantona Sarajevo već posjeduje standard BAS ISO 9001:2008 i akreditaciju laboratorija prema zahtjevima standarda BAS EN ISO 17025:2006 za hemijske i mikrobiološke analize vode i hrane. Zavod ima tradiciju i stručan kadar svih profila za analizu stanja okoliša. Veliki napredak bi se ostvario kada bi Zavod na postojeći temelj dobio podršku da se u toku narednih par godina akreditira i za praćenje imisije zraka čime bi građani dobivali još kvalitetnije analize stanja zagađenosti zraka na području Kantona Sarajevo.

14. Jedan od prijedloga bi svakako bio i taj da se u saradnji sa Ministarstvom prostornog uređenja, građenja i zaštite okoliša Kantona Sarajevo upriliči posjeta i edukacija u nekom od europskih centara koji su bili u sličnoj situaciji kao i naš Kanton te time stekli uvid u načine da što bolje i brže postignemo europski nivo razvijenih zemalja kada je u pitanju monitoring kvaliteta zraka a samim tim i smjernice kako kvalitet zraka unaprijediti.

Izradila _______________________ Sanela Salihagić dipl.ing.hem Sarajevo, 12.05.2016.

Documents

IZVJEŠTAJ O MONITORINGU KVALITETA ZRAKA U KANTONU … · bi se znali pokazatelji kvaliteta zraka i mogle ocijeniti štetne posljedice, te donijela odluka šta treba poduzeti. Treći,