UMETNOST PRAISTORIJE ( ispitno pitanje)

Kada je čovek počeo da stvara umetnička dela, šta ga je podstaklo i kako su izgledala ta umetnička dela su prva pitanja kojim počinje istorija umetnosti. Prvi poznati predmeti koje je čovek napravio svojom rukom bili su u funkciji preživljavanja i opstanka. To su bili predmeti bez estetske vrednosti. Prema materijalu i načinu na koji je čovek pravio svoja oruđa praistorijsko doba delimo na:

PALEOLIT – starije kameno doba u kojem su oruđa pravljena grubim klesanjem

NEOLIT – mlađe kameno doba u kome su oruđa pravljena glačanjem

METALNO DOBA – u kome se koristi bakar, bronza, gvožđe i pravi se mnogo savršenije oruđe

Tragovi najstarijeg oruđa prevljenog ljudskom rukom potiču iz oko 600.000 god. pre naše ere a prva poznata umetnička dela nastala su oko 30.000 god. pre naše ere. Najstarija umetnička dela koja su nam poznata potiču iz poslednjeg doba PALEOLITA (oko 20.000 god. pre naše ere) ali su urađena sa takvom sigurnošću i prefinjenošću da je to daleko od skromnih početaka pa je stoga sigurno da su i pre ovog perioda postojale godine razvoja ali o tome nema podataka.

Čovek PALEOLITA je sakupljao plodove i lovio a za prva skloništa koristio je pećine. Otuda i prva umetnička dela na koja nailazimo su slike životinja urezane, naslikane ili isklesane na zidovima pećina. Najveći broj ovih pećina pronađen je u Španiji a najpoznatija je pećina Altamira i pećina Lasko u Francuskoj (čuvena sala bikova). Pećina Lasko je otkrivena 1940. godine, slučajno (otkrila su je neka deca tržeći kuče). To su ujedno i najbogatija nalazišta. Slike su stvarane kao deo magijskog obreda koji je trebalo da obezbedi uspešan lov. Paleolitski čovek je verovao da će životinju koju naslika lakše uloviti. Smanjejem broja životinja bio je ugrožen opstanak pa su ih slikali i u krdima da bi ih «umnožili» i samim tim opstali.

Slika dva bizona – pećina Lasko

Pokazana je zadivljujuća veština i realizam. Siguran crtež, prefinjen kolorit, vešto korišćenje prirodnih udubljenja i ispupčenja. Jedna od odlika ovih prikaza su i zemljane boje (oker, smeđa . . .) i ostale boje koje su videli u prirodi. Pokret. Uočava se i perspektiva. Sve skupa vrlo realističan prikaz.

Pećina Lasko. Slika velikog bika i mnoštva malih životinja gde su životinje slikane jedna preko druge. Onog momenta kada je neka životinja ulovljena, njena slika je gubila na značaju pa je preko nje naslikana nova. Slike su bez estetskog doživljaja.

Pećina Altamira. Slika ranjenog bika u grču. Koristili su i boje mineralnog porekla.

Slika stada. Sahara. Pored životinja vidi se i figura čoveka.

Akrobate. Plitak reljef. Prikazuje ritual. Naslikana su vitka tela u pokretu.

Prikazi su slikani u dnu pećina i na skrovitim mestima pa su zato i sačuvani do današnjih dana.

1

SKULPTURA

Prve statue imale su funkciju plodnosti pa je zbog toga i njihov izgled imao specifičan izgled. To su uglavnom bile ženske figure nazvane VENERE sa uvećanim delovima tela koji su označavali plodnost.

Boginja majka – boginja plodnosti veoma malih dimenzija (10 – 13cm)

Najpoznatija je figura je VILENDORFSKA VENERA pronađena u Austriji

Mlađe kameno doba NEOLIT donosi i nove delatnosti: stočarstvo, zemljoradnju, stalnu nastanjenost i glačanje kamena. Potreba za čuvanjem i kuvanjem hrane uslovljava izradu zemljanih sudova. U početku su posude od pruća oblagane zemljom a kasnije pronalaskom grnčarskog točka su rađene posude od zemlje i pečene (prve keramike). Pojavila se i potreba za ukrašavanjem predmeta. Pravljeni su i predmeti kao motike, avani, žrvnjevi za mlevenje žita.

IDOLI su najčešće zli duhovi kojima se čovek molio. Jedinstvena NEOLITSKA vajarska dela nastala su na ostrvima KIKLATSKOG ARHIPELAGA u Egejskom moru. To su takozvani KIKLATSKI IDOLI klesani u mermeru. Imaju srogo geometrijski oblik i deluju apstraktno. Plosnati su, nemaju volumen. Ova tendencija udaljavanja od prirodnih, organskih oblika nastavlja se i u METALNO doba kada umetnost postaje potpuno apstraktna (u simboličkom smislu) svedena na znakove i simbole. Tada nastaje geometrijski stil.

MENHIR – grubo vajani nadgrobni spomenik često pokazuje samo delove tela (sveden na simboličke znakove)

Bronzane životinje – stilizovane (izdužene)

Sunčana kola – početak primene dragocenih metala (zlato)

ARHITEKTURA

Krajem NEOLITA i tokom METALNOG doba nastali su i prvi spomenici arhitekture. Zbog svojih ogromnih dimenzija dobili su ime MEGALITI (Stounhendž). Izgrađeni su od velikih kamenih blokova na taj način što je na parove uspravnih blokova postavljen jedan horizontalni. Taj najprostiji građevinski objekat zove se DOLMEN. Takva arhitektura je vezana za život posle smrti kao nadgrobni spomenik. Takvi kameni blokovi su dalje ređani u krug oko središta obeleženog kamenom koji je verovatno bio oltar ili žrtvenik. Iako namena nije pouzdano utvrđena, pretpostavka je da su to bili grobovi ili kultna mesta. Najpoznatiji primer arhitekture tog doba je STOUNHENDŽ u Engleskoj.

EGIPATSKA UMETNOST

Pripada prvim velikim kulturama istočnih civilizacija koja se razvila oko 3.000 godina pre naše ere na bliskom istoku u dolinama reka Tigar, Eufrat i Nil. Egipatska država odlikovala se centralizovanom vlašću, razvijenim sistemom navodnjavanja, hieroglifskim pismom i razvijenom umetnošću. Egipatska umetnost pretežno je namenjena kultu mrtvih tako da je život posle smrti bio osnovna briga živih i svrha umetnosti ali za razliku

2

od umetnosti praistorije gde je postojao strah od duha mrtvih. Odnos Egipćana prema smrti je sasvim drugačiji. Verujući u život posle smrti oni su prema njemu imali veoma vedar odnos i stav. Zagrobni život je zapravo bio samo nastavak života na zemlji za koji se trebalo valjano pripremiti. U tu svrhu još za života gradile su se grobnice koje su bile opremljene svim onim što je bilo potrebno za srećan život posle smrti. Duh umrlih ( KA ) ostaje da živi i posle smrti ili u balsamovanom, mumificiranom telu pokojnika koje su pravljena kao stanište duše KA.

Prvobitni oblik grobnica bila je MASTABA odnosno grobnica pravougaonog oblika odnosno zarubljene piramide. Prva piramida nastala je upravo ređanjem mastaba jedna na drugu tako što je svaka sledeća manja od predhodne. Tako je dobijen prvi oblik piramida, stepenaste piramide. Najpoznatija i najstarija ZOSEROVA piramida, nazvana po faraonu Zoseru i nalazi se u Sahari. Iz ovog oblika nastale su razvijeniji oblici piramida sa ravnim stranama od kojih je najčuvenija grupa piramida iz doline kod Gize a čine je Mikerinova, Kefrenova i Keopsova piramida. Njihova unutrašnjost bila je bogato opremljena onim bogatstvom kojim su faraoni raspolagali za vreme života. O tome svedoči jedina grobnica koja nije opljačkana a to je Tutankamonova grobnica. Uz svaku piramidu nalazio se hram a uz Kefrenovu velika sfinga sa njegovim likom i telom lava. Njena veličanstvenost stvorila je takvo strahopoštovanje da su je smatrali likom Boga sunca. Piramide su bile obložene kamenom često i skupocenim ružičastim granitom od koga su ostali samo tragovi na vrhu Kefrenove piramide. Tehnika i način izgradnje ovih monomentalnih, veličanstvenih građevina u istoriji umetnosti ostala je tajna do danas iako su predpostavke brojne. Građene su od ogromnih i teških blokova za koje se takođe nezna na koji su način prenešeni, podizani i tako savršeno slagani u oblik piramide. Ono što je sigurno jeste da je stepen civilizacije naroda koji ih je gradio mnogo viši od nivoa koji mi možemo da zamislimo a možda i viši od onog na kome smo mi na pragu drugog milenijuma. I oko toga ko ih je gradio postoje razne verzije od onih da su ih gradili robovi čiji rad nije bio plaćen do one da je taj rad ipak bio plaćen što bi u tom slučaju omogućilo ekonomsko obezbeđenje velikog broja stanovništva. Ovako građene grobnice i ovakav odnos prema zagrobnom životu imao je samo najbogatiji sloj ljudi dok je običan narod sahranjivao na mnogo skromniji način možda i tako da su samo zatrpavani peskom.

Osim grobnica u arhitekturi Egipta građeni su i hramovi i to u dve svrhe. Prva pogrebna i druga kao stanište bogova. Dva reda svingi i dva obeliska činili su uobičajeni prilaz hramu. Kapiteli (gornji deo stuba) na egipatskim stubovima isklesani su u vidu palme, papirusa i lotusa.

Primeri:· Hram u Karnaku· Hram u Luksoru (obelisk sa hieroglifima, figura Ramzesa, slike uunutrašnjosti (slike u redovima)

SKULPTURA I SLIKARSTVO

I slikarstvo i skulptura Egipta vezani su za hramove i grobnice ali ne kao njihova dekoracija već da izraze božansko poreklo faraona i osiguraju blagostanje njegovoj duši. Figure su uglavnom slikane kao naga muška i obučena ženska tela. Statue su postavljene u grobnice kao zamena za pokojnikovo telo odnosno one su stan njegove duše. Zato su one manje predstavljale određene ličnosti već više odraz večnog života posle smrti. One stoga predstavljaju čoveka van prostora i vremena. Otuda njihova statičnost, bezizražajnost i monumentalnost. Ni u slikama ni u reljefima zato nema perspektive ni iluzije prostornostii.

Primeri:· Nefertiti – jedna od najlepših sačuvanih skulptura· Skulptura pisara (običan čovek, realnije, prirodnije prikazan)

3

· Palata kralja Narmera (veća figura viši stalež)

Glavna figura je u većim razmerama u skladu sa njenim značajem. Nema portretskih karakteristika. Glava i noge su uvek u profilu a telo anfas. Iskošene oči, šminka i frizura koje mnogo govore o običajima tog vremena.

Primeri:· Tutankamonova maska – glava vladara (bogatstvo materijala i boja)· Tutankamon sa ženom – scena it života (zlato i drago kamenje)· Tutankamon lovi (deo slike je u redovima – nepoznavanje perspektive)· Narikače – grupa žena sa podignutim rukama u raznim veličinama

Tela su proporcionalna i snažno građena ali potpuno bezlična. Pored statua, reljefa i slika u grobnice su unošeni i predmeti od zlata, slonovače i dragog kamenja, a to su bili sarkofazi, nakit, zlatne maske, nameštaj i prestoli.

Citat iz knjige «KADA JE SUNCE BILO BOG» - Zenon Kosipovski

Englez Vilijam Metju Petri poznati egiptolog piše o istraživanju piramida1880 je počeo sa istraživanjima i bavio se 40godina. Istraživanja je počeo sam jer nije imao novca.

Na zapadnoj obali Nila pored grada Memfisa postoje 18 piramida. Najveća ima dužinu osnove od 230m i u nju je ugrađeno oko 2.300.000 blokova. Na izgradnji piramide radilo oko 4000 zanatlija.Svinga ima dužinu od 73m i visoka je 28mPrve piramide su bile stepenaste a kasnije su imale glatke ivicePortik – ulazni deo hrama. Pored piramida obično su građeni harmovi za sveštenike koji su čitali molitve.

Egipatski bogovi:Ø Bog sunca RAØ Bog zemlje OZIRIS – pravednikØ Ozirisov brat SET – oličenje zla (ubio Ozirisa)Ø Ozirisova žena IZIDA – vaskrsla OzirisaØ Ozirisov sin HOR – ubio Seta

Verovanje egipćana. Čovek se sastoji iz tri delao Fizičko teloo Delovi KA – čovekov dvojnik i čuvaro Delovi BA – prava čovekova duša

Faraonova duša je posle smrti služila boga RA

1889 je otkrio piramidu čiji je tajni ulaz bio na južnoj strani. Istraživao hodnike i ustanovio da je piramida opljačkana. Do tada su svi otkriveni ulazi bili na severnoj strani.

ISTORIJA MESOPOTAMIJE

U isto vreme kada se pojavila egipatska umetnost između 3.500 i 3.000 godine pre naše ere u najbližem susedstvu u dolini reke Tigra i Eufrata u Mesopotamiji rodila se još

4

jedna velika civilizacija. Iako su ove dve civilizacije bile u neposrednom dodiru i susedstvu i u mnogome delile zajedničku sudbinu nikada se nisu spojile i do kraja su zadržale različite karaktere. Osnivači mesopotamijske civilizacije su SUMERCI nazvani prema oblasti u kojoj su živeli u blizini ušća Tigra i Eufrata. Negde oko 4.000 godine pre naše ere Sumerci su došli iz Persije u južnu Mesopotamiju gde su osnovali čitav niz gradova-država i sopstveno pismo koje nije imalo veze ni sa jednim poznatim jezikom pre njih a to je bio klinasti oblik pisma na glinenim tablicama. Za razliku od egipatske arhitekture koja je građena u kamenu i sačuvala se nakon toliko godina u Mesopotamiji zbog trošnosti marerijala od kojeg su gradili a to su opeka, čerpić i drvo nije ostalo gotovo ništa osim temelja.

Primer: Ruševine grada URA, prestonice Sumeraca Palate i hramovi su grđeni od opeke, Pronađena su i umetnička dela

takođeod opeke. Verovali u mit da je čovek postao od zemlje.

Zbog toga su znanja o sumerskoj umetnosti ili civilizaciji zasnivaju na slučajnim fragmentima koji su iskopani uključujući i veliki broj glinenih tablica. Iako su u gradu Uru nađene i neke bogato opremljene grobnice iznad zemlje u obliku zasvođenih komora Sumerci se nisu za razliku od Egipćana brinulu za život posle smrti.

Primer: Ovan u šipražju

Pronađen u grobnici u Uru od zlata, srebra i dragog kamenaRealističan, naturalistički (detaljno urađen), finost boja. . .Delo je vezano za njihova verovanja

Svaki njihov grad-država imao je svog lokalnog, mesnog boga koji je zastupao interese stanovništva toga grada kod drugih bogova koji su imali vlast nad prirodnim snagama kao što su vetar, plodnost i nebeska tela.

Primer: Grobnica kraljeva Ura Gava bika sa lire (muzičkog instrumenta) od drveta

Pravili su najlepša dela u obliku životinja. Velika veština umetničke izraderealistična, zanatska prefinjenost, izuzetan smisao za stilizaciju oblika. boje

To planirano društvo čije je središte bilo u hramu imalo je razvijen ekonomski sistem praćen bogatom dokumentacijom pa su tako teme najstarijih otkrivenih sumerskih tablica bile ekonomskog i administrativnog karaktera a ne verskog

SUMERSKI GRAD

Plan sumerskog grada bio je koncentrisan oko hrama mesnog božanstva koje je postavljeno na uzvišenoj platformi zauzimao centralno mesto grada. Te platforme po svojoj veličini i utisku mogu se porediti sa egipatskim piramidama a nazivale su se ZIGURATI. Najpoznatiji među njima je VAVILONSKA KULA koja nije sačuvana ali je sačuvan primer u WARKI. Simbolika ovih oblika bila je vezana za verovanje da su vrhovi bregova boravište bogova (poredićemo kasnije sa Olimpom-Grčka) pa su zbog toga smatrali da će podizanjem veštačkih planona ,zigurati, pružiti božanstvu boravište kakvo mu dolikuje. Već smo pomenuli da je opeka glavni krivac, kao trošan marerijal, što nema ostataka arhitekture ovog perioda ali sa druge srane podsticala je na konstrukciju LUKA,

5

SVODA i KUPOLE (glavni konstrukcioni elementi arhitekture), prvi put otkriveni kod mesopotamijske umetnosti.

Primer:Grad Ur - Mozaik od zemljanih ploča bojenih gleđu (ratni triumf prve

dinastuije)Horizontalni nizovi, likovi šematizovani, bez perspektive, scene jedna iznaddruge.

Za ukrašavanje arhitektonskih oblika obilato je korišćena boja i glazura ili su same opeke (cigle) slagane tako da obrazuju dekorativne predstave životinja bilo da su realne ili fantastične. Nažalost od slikarstva nije bišta sačuvano. Najbolje je sačuvana skulptura rađena od uvoznog kamena. Bile su retke. Teme su uglavnom portreti vladara prikazi njihovih uspeha u ratu, lovu i zakonodavstvu kao i realistični prikazi životinja.

Primer: Skulptura – po stilizaciji podseća na egipatsku skulpturu: velike oči, brada

Veličali su moć i veličinu vladara a ne sam lik.

Primer:Glava kralja Sargona (car sve četri strane sveta) - bronzaNajpoznatiji osvajačRealističan prikaz je malo više prikazan ali i dalje strogost i snagasu dominantni

Primer:Guverner iz Lagaša (grad u okolini Ura) – bronzaStilizacija, jedinstvenost.

Primer: Vudea (vladar iz Lagaša)

Skulptura. Sedi, ima kapu, prekrštene rukeNagoveštaj portretskog prikaza.Na krilu utisnuto klinasto pismoBez nagoveštaja pokreta

U nedostatku kamena skulpture su rađene i od metala. Reljefne predstave na kamenim stelama koje su služile za prekrivanje zidova naročito u vladarskim palatama.

Primer:Pobednička stela Naram Sina – spomenik u slavu osvajačaIstorijska scena pobede AKADSKE vojske pod vođstvom Naram SinaNad neprijateljem.Vladar je istaknut kako svojom veličinom (veća figura viši stalež) i Prazninom prostora oko njega tako i božanskim simbolima na vrhu stele(dva sunca)Vešto ukomponovana scena. Prati oblik kamena.

STILSKE KARAKTERISTIKE

Na statuama nema realizma već su i lice i telo strogo uprošćeni i šematizovani sa izraženim očima koje su prozor duše (veza sa vizantijskom umetnošću). Velike krupne

6

oči. I kod prikazivanja vladara slično egipatskoj umetnosti važno je da se ostavi utisak moći i dostojanstva koji bi ulivao strah i poštovanje podanicima a ne portretske karakteristikeRazlike od egipatske umetnostiDok je egipatski umetnik svoje osećanje za formu zasnivao na kubičnim oblicima kod sumerskih umetnika ono je zasnovano na oblicima kupe i valjka.

Glavni gradovi bili su AKAD i UR a kasnije i VAVILON koji je pod

Hamurabijem osnivačem vavilonske dinastije postao kulturno stecište Sumera. Hamurabi je najpoznatiji po svom zakoniku koji je najstarija zbirka zakona vrlo racionalnog i humanog po svojim koncepcijama. Hamurabi je naredio da se zakon ispiše na jednoj velikoj steni na čijem vrhu Hamurabi stoji pred bogom sunca i podnosi mu izveštaj o svom zakonodavnom delu i od koga prima zakon.

Primer: Reljef u kamenu

Scena je ostvarena u bazaltu

Asirska i persijanska umetnost

Kada su Asirci osvojili Mesopotamiju i okolne zemlje na ovoj teritoriji razvija se asirska umetnost. Oni su po ugledu na Sumerce takođe gradili hramove, zigurate, i kraljevske palate do tada nepoznate lepote i sjaja. Premda su Asirci kao i Sumerci gradili u opeci kapije i niže delove unutrašnjih zidova unutrašnjih prostorija i oblagali ih kamenim pločama koje su bile ukrašene reljefima koji su veličali najčešće kralja i njegove vojne uspehe ili uspehe u lovu. Oni su važili kao najstariji narativni reljefi u istoriji umetnosti. Naslednik asirskog carstva i oblasti Mesopotamije bili su Persijanci pod čiju su vlast pali u trnutku osvajanja Vavilona (Persija – današnji Iran). Persijska umetnost je sinteza raznih umetnosti sa palatama ukrašenih reljefima na kojima preovlađuje asirski uticaj. Novina su stubovi uski i vitki sa kapitelima od konjskih i bikovskih glava koji će kasnije uticati na budističku arhitekturu Indije.

Primeri:

Bronzani lav – naivan i stilizovan prikaz

Scena lova iz palate u Ninivi – reljef, konjanik sa strelom juri životinje. Predstavlja vladara na konju koji juri divlje magarce. Vešto prikazan pokret. Pokušaj prikazivanja perspektive. Dobar smisao za kompoziciju.

Asirski krilat i bik – na vratima palate Sargona II. Bikovi kao stražari, sa ljudskim glavama od alabastera. Figure dosta stilizovane. Perspektiva u delu nogu.

Ranjena lavica – realističan prikaz. Prikazan bol ranjene životinje.

Lav na keramici – plitak reljef na ciglama. Sklad, gracioznost.

Palata u Pesepolisu – Darijeva palata

Grifon sa krilima – Darijeva palata. Reljef, ornamenti u gornjem delu

7

Hram boginje Ištar – sklad arhitekture i skulpture. Zidovi oblagani pločama od keramike. Stilizovane figure, ukočene, dostojanstvene.

Skulptura u zlatu (vreme Darija) – kolica sa zapregom

Freska

Egejska umetnost (kritsko mikenska umetnost)

Egejska umetnost nazvana po oblasti u kojima se razvija oko Egejskog mora obuhvata tri umetničke celine koje su međusobno povezane ali se ipak znatno razlikuju. Dve od njih su vezana grčka ostrva kritska i kiklatska a trća za grčko kopno a to je mikenska. Egejska civilizacija razvijala se uporedo i istovremeno sa egipatskom i mesopotamijskom sa kojima se mogu primetiti izvesne sličnosti ali i velike razlike. O ovim civilizacijama do arheoloških iskopavanja u XIX veku znali smo samo iz grčke

mitologije i priči o kritskom kralju Minosu, Minotauru i lavirintu kao i od Homera i njegovih epova sa pričom o trojanskom ratu i grčkim junacima Ahilu, Odiseju i drugima. Ostaci kritske civilizacije otkriveni su zahvaljujući engleskom arheologu Arturu Evansu dok je za otkriće mikenske umetnosti zaslužan učeni trgovac Šliman.

KRITSKA UMETNOST

Arhitektura

Najvrerdniji izvor podataka o umetnosti Krita pružaju nam ostaci pronađenih palata od

kojih je najveća palata kralja Minosa u Knososu (grad na Kritu) po kome se naziva još i minojska civilizacija. Ona je građena sa vrlo velikim ambicijama i zauzimala je veliku površinu sa mnogo odaja (preko 200) da je u legendi nazvana minotaurov lavirint. Ona je još bila poznata pod nazivom palata sekira zbog čestog motiva sekira kojima ja palata dekorisana. Palata je podignuta oko centralnog pravougaonog dvorišta u sredini oko koga su smeštene složene grupe odaja. Obzirom da su pored svečanih dvorana i odaja namenjenih kralju tu nalaze radionice, magacini i pisarnice možemo zaključiti da palata nije bila samo kreljevska rezidencija već i središte trgovačke i administrativne delatnosti. Tragovi kanalizacije, bogatstvo i raskoš palate svedoče o udobnom životu i stanovanju. Otvorene pune vazduha sa bogato dekorisanim zidovima palate su imale atmosferu vedre elegancije. Svetlarnici i mnogobrojna stepeništa čine jednu od karakteristika ove arhitekture a drugu čini karakterističan gladak drveni stub čiji oblik se širi na gore a svojim kapitelom koji svojim oblikom naglašava oblik dorskog stuba u klasičnoj grčkoj umetnosti. Obzirom da su palate zidane na otvorenom moru bez ikakvih zaštitnih zidova i utvrđenja možemo zaključiti da su krićani bili vrlo miroljubiv narod, da nisu ni sami ratovali i da se nisu plašili nikakvih neprijatelja.

To možemo zaključiti po temema koje nalazimo na zidnim slikama odnosno freskama koje su ukrašavale palate i na posuđu. To su uglavnom teme iz prirode i životu mora koje su bile omiljene. Pretežno tematika mora kojim su bili okruženi. Svetao i vedar kolorit ovih zidnih slika doprinosi da odišu optimizmom i vedrinom. Za razliku od egipatske

8

umetnosti koja je bila podređena funkciji kulta vladara i njegovom zagrobnom životu karakteristike umetnosti je često dekorativna i odiše ljubavlju prema životu bez mnogo brige šta će biti posle smrti. Dok egipatsko teži statičnosti kritsko je gajilo oduševljenje za ritam, živost, pokret, boju.

Primeri:

Tauromanija, borba sa bikovima – kompoziciono smela. Mladić skače na bika koji juri. Realistična figura bika u pokretu. Figure devojaka dosta šematizovane. Izrazita dekorativnost. Okvir oko freske.

Princ sa ljiljanom – profil glava i noge, telo anfas. Slika sa puno života i pokreta.

Dvorska dama sa krita , (parižanka) – podseća na francusko slikarstvo sa pošetka XX veka. Profil, krupno oko.

Ženska figura

Berač pamuka – priroda, sloboda, naivnost u proporcijama. Slikanje biljaka (podseća na kraj XIX i početak XX veka)

Skulptura

Zmijske boginje su bile glavni oblik skulpture pronađene na kritu. Zbunjuju istraživače jer ne znaju značenje i funkciju. Bilo je predpostavki da zbog zmija koje simbolizuju mušku i obnaženih ženskih grudi koje simbolizuju žensku plodnost one predstavljaju kult plodnosti ali to nije dokazano. Obzirom da na kritu ima jako malo zmija pomišljalo se da su uvežene sa strane a to je opovrgla činjenica da su one nađene samo na kritu a da se po stilu mogu možda uporediti sa delima drugih kultura npr. Mesopotamijske umetnosti.

Primeri:

Zmijska boginja – ženska figura sa obnaženim grudima drži dve zmije

Glava bika – realistična

Vaza – naslikan oktopod

Citat iz knjige «KADA JE SUNCE BILO BOG» - Zenon KosipovskiMit o kralju MinosuMinotaurov lavirint

1882 Artur Evans (englez) – antikvar, arheolog, Nastavnik istorije u Oksvordu1875 bio na Balkanu. Pisao afirmativno o Srbima, protiv turaka, u englaskoj štampiJedno vreme živeo u dubrovnikuZa vreme rata pisao protiv Austrije1872 bio u AtiniPronašao u antikvarnici medaljone sa nedešifrovanim pismomPosetio Šlimana (arheolog koji je otkrio Mikenu)

9

Minos – kralj KritaMinotaurTezej – ubio MinotauraArijana mu dala konac za lavirint

Egejsko more – dobilo ime po Egeju ocu Tezeja

Evans, bio na Kritu četri godine posle Šlimana i iskopao lavirint, Minosov dvor u KnososuPronašao tablice sa nedešifrovanim pismomLabris – lavirint – dvosekla sekira

MIKENSKA UMETNOST – sastavni deo kritske umetnosti

Arhitekturu mikenske umetnosti čini niz naselja grupisanih oko palata u kojima su nađeni predmeti vrlo bliski mihojskoj umetnosti. Po tome bi se moglo reći da je u zidnom i vaznom slikarstvu kao i obradi zanatskih predmeta mikenska nastavak kritske umetnosti. Međutim svojim utvrđenjima a naročito grobnicama i načinom sahranjivanja mikenska umetnost više upućuje na egipat nego na krit. Za razliku od kritskih palata mikenske su bile okružene zidinama, utvrđenjima koja su se bez ikakvog vezivnog materijala držale samo težinom svoje mase. Ova utvrđenja poznata su pod imenom kiklotski zidovi jer su kod grka svojom masom izazivali takvo strahopoštovanje da su ih smatrali delom jednookih divova iz grčke mitologije. Ova utvrđenja logična su zaštita mikenaca koji su za razliku od miroljubivih krićana bili ratnički narod. Ulaz u mikenski grad čini takozvana lavlja kapija nazvana tako po trouglastom reljefu na nadvratniku sa prizorom dva propeta lava i stubom u sredini. Ona je najupečatljiviji ostatak masivnih bedema koji su pojačani i simboličkom zaštitnom ulogom ovih lavova.Slično egipćanima Mikenci su takođe gradili grobnice za sahranjivanje u obliku košnice. Najčuvenija među njima pogrešno nazvana atreova riznica zbog bogatstva i raskoši koja se pronalazaču učinila prevelika za grobnicu.Prvi put na tlu evrope koristili su svod i kupolu. U vreme kada je otkrivena ova grobnica je već bila opljačkana ali u nalazima iz drugih grobova otkriveni su mnogi vredni predmeti među kojima i zlatne maske kojima su se kao i kod egipatskom kulturom pokrivala lica vladara. Slično kao i u egipatskim piramidama našli su dragocene predmete iz svakodnevnog života.

Primeri:

Maska Agamnenona – verovanje da pred bogove treba doći svetlog lica ili kao zaštitu od toplote,. Dosta stilizovana ali ipak naturalistička. Vidi se surovost oko usana. Pokušaj početka umetnosti portreta (naturalizam – pojačani realizam)

Pehar iz Vafija – urđen raskošno u zlatu. Plitak reljef. Scene iz lova. Detalji i nagoveštaj pejsaža. Životinje u pokretu.

Mikenski bodeži – umetnički obrađeni. Primenjena umetnost tog doba. Scene iz lova.

10

Kao ni na kritu ni u Mikeni nisu nađeni ostaci hramova tako da malo znamo o religiji i verovanjima ali nam je poznat plan mikenskih palata čije je središte bilo u kreljevskoj

dvorani za prijem, takozvanom megaronu. Megaron je velika pravougaona prostorija sa okruglim ognjištem u sredini i četri stuba koja su nosila krov. U nju se ulazilo kroz duboko predvorje sa dva stuba i jedno predsoblje. I ove odaje kao i kritske bile su bogato dekorisane.

Primer:

Freska sa Akropolja mikene – scene iz lova i rata podsećaju na freske kritskih palata ali su dosta statične. Dobro komponovana scena i dobra proporcija konja i ljudi.

GRČKA UMETNOST pre FIDIJE

Period pre procvata u V veku pneGrčka umetnost razvijala se kroz različite faze u periodu od 1100 do 323 godine pne (IV vek pne). Umetnost starih grka kao i njihov život zasnivao se na mitskoj tradiciji i religioznosti ali se njihova religija razlikovala od ranijih civilizacija u tome što bog više nije nedostupan i neprikosnoven sa vanzemaljskim osobinama već ima sva svojstva čoveka, vrline i mane običnih ljudi. Često se sa njima poistovećuje sa njima živi svađa se znači potpuno se mešaju životi običnih ljudi i bogova čime se bog maksimalno približio ljudima. On nije više za njih nedostupna misterija već je deo običnog života svakodnevnih ljudi. Ta saglasnost i prožimanje između božanskog i ljudskog osnovno je obeležje i ideal grčke umetnosti koja je postala osnov evropske civilizacije. Zato oni nisu podizali ni piramide ni vladarske palate ni umetnička dela koja bi slavila pojedince na vlasti. Oni podižu građevine i umetnička dela koja služe običajima i potrebama naroda. Tri su izvora za izučavanje grčke umetnosti. To su na prvom mestu sami spomenici, drugi izvor su

rimske kopije i treći su pisani izvori. Osnivanje olimpijskih igara 776 godine pne. polazna je tačka grčke hronologije. U to vreme razvija se i najstariji stil u grčkoj umetnosti tzv. geopmetrijski stil. Jedini sačuvani ostaci ovog stila jesu vaze odnosno slikarstvo na vazama koje su u početku bile ukrašene samo geometrijskim šarama meandrima otud i naziv stila kojima su kasnije dodavani i ljudske i životinjske figure koje su takođe formirane od geometrijskih oblika. Figure počinju da zauzimaju centralno mesto dekoracije dok se ornamenti povlače na periferne delove, dno i vrh posude. Najčuvenija grupa ovih vaza služile su kao nadgrobni spomenici velikih dimenzija od preko jednog metra. Po diplonskom groblju u atini gde su pronađene dobile su naziv diplonske vaze. Za razliku od egipatskih prikaza pokojnika ove imaju čisto komemorativni karakter bez odnosa prema životu posle smrti.

Arhajski periodArhajski period u razvoju grčke umetnosti traje od VII do V veka pne. odnosno do klasične faze. To su bili prizori iz mitologije i svakodnevnog života urađeni na vrlo visokom umetničkom nivou.

Arhitektura ovg perioda razvijala se u dva osnovna grčka reda odnosno stila. Dorski i jonski i korintski (varijanta jonskog stila)

11

Razlika između dorskog i jonskog pre svega je u izgledu stuba. Dorski je širi, zdepastiji i sužava se prema gore (poreklo kritske umetnosti) sa tipičnim jednostavnim kapitelom. Stubovi su imali vertikalne žljebove – kanelure.Jonski stub je vitkiji elegantniji i završava se kapitelom koji ima karakteristični element koji se naziva voluta.Korintski stub, podvrsta jonskog

Korintski stub, podvrsta jonskog se razlikuje u kapitelu koji je sačinjen od biljnih motiva.lišće akantaSva tri stuba imaju kanelure.

Izgled hramova:Na stubovima je arhitravna greda (horizontalna greda) na kojoj su triglifi između kojih su metope (pravougaoni reljefi) i na vrhu zabat – timpanon (trouglasti vrh)

Primeri:

Dorski hram Cere (VI vek pne)

Zevsov hram u Olimpu

Metopa –dva bika, dosta dobro prikazana ljudska tela. Likovi su šematizovani, kose oči, kosa kao kapa, vešto prikazan pokret, dobra anatomija tela

Metopa – Persej ubija meduzu

Arhajska skulptura vodi poreklo od istočnih civilizacija naročito egipta po mnogim sličnim stilskim osobinama. Ukočenost, šematizovanost, frontalni prikaz tela.Veliki napredak u odnosu na egipatsku skulpturu jeste što je ona potpuno slobodna (nema pozadinu) i kao takva je prva potpuno slobodna skulptura u istoriji umetnosti. Dok egipatska skulptura deluje smireno arhajska je puna unutrašnje napetosti i unutrašnjeg života koji je često pojačan arhajskim osmehom.. Stoga arhajski stil iako mu nedostaju osnovne odlike klasičnog stila a to su uravnoteženost i savršenstvo ipak odiše svežinom koja je neke istoričare umetnosti podstakla da je smatraju najvitalnijom fazom u razvoju grčke umetnosti.Dva osnovna tipa arhajske skulpture su predstave mladića tzv. kurosa i devojke tj kore. Kurosi su nagi a kore obučene. Kuros ima iskorak kao pri nagoveštaju pokreta. Kao i grčki hramovi i ove statue su bile bojene vrlo jarkim i drečavim bojama. Statičnost i bezličnost kora i kurosa zamenila je živost i vedar izraz uz blagi arhajski osmeh - nosač teleta (VI vek pne). Nosač teleta se poredi sa Hristom koji nosi jagnje.

Primeri:

12

Hera sa samosa – oblik stuba

Kora sa hiosa (VI vek pne) – obojena figura

Krilata sfinga (VI vek pne) – osmeh

Bronzani lav (VI vek pne)

Timpanon skulpture sa zevsovog hrama u olimpu

Sarkofag sa kipra – ukrašen povorkom kola

KLASIČNA GRČKA UMETNOST

Druga polovina V veka pne je vreme kada grčka umetnost prolazi kroz najvišu i najzreliju fazu u svom razvoju u istoriji umetnosti poznata kao klasična faza. To zlatno doba

nastaje posle završetka grčko persijskih ratova kada pod Periklom cveta demokratija, kultura i umetnost. Glavna umetnička aktivnost periklovog doba vezana je za akropolj, sveto brdo iznad atine na kome se nalaze najznačajnije građevine iz klasične faze razvoja grčke umetnosti. Svim radovima na akropolju rukovodio je najveći grčki skulptor FIDIJA koji je i sam svojim delima na njemu ostavio dubok trag, dok su za podizanje hramova na njemu zaslužna trojica grčkih arhitekata:

IKTINOSMNESIKLEKALIKRAT

AKROPOLJRešenje akropolja kao celine odlikuje se slobodom u rasporedu građevina, određivanja stila građevine kao i u smeloj asimetriji samih objekata. Na velikom prostoru raspoređen je mali broj građevina, na taj način da se u svakoj od njih može posebno uživati što znači da su građevine dosta udaljene jedna od druge. Smelost rešenja iskazana je već na samoj ulaznoj kapiji akropolja tzv propilejima gde je prisutna asimetrija i smela kombinacija dorskog stila na pročelju i jonskog, unutar, u drugom redu stubova.

PARTENON

Najveća građevina na akropolju i jedan od najmonomentalnijih spomenika antičke grčke uopšte jeste glavni hram posvećen zaštitnici atine, boginji mudrosti i rata (obično je predstavljana sa šlemom) ATINI PARTENOS po kojoj se i naziva PARTENON. Hram koji nosi sve odlike dorskog stila bio je bojen i bogato ukrašen skulpturom i reljefima. U njegovoj CELI ili NAOSU (glavna prostorija hrama) nalazila se statua atine u zlatu i slonovači koju je izradio najveći grčki vajar Fidija. Ona, kao ni statua zevsa u istoj hrizelefantiskoj tehnici od zlata i slonovače koju je izradio fidije za celu ZEVSOVOG hrama u olimpiji, nije sačuvano. Obe su bile visoke oko 12m. O njihovom izgledu naslućujemo po sačuvanim mermernim kopijama, novcu i pisanim izvorima. Arhitekti partenona su Iktinos i Kalikrat dok je za skulpturnu dekoraciju zaslužan Fidija. Nju čini skulptura timpanonskih polja (zabata) rađena kao okrugla plastika i reljefi na frizu (greda na drugom redu stubova u patrenonu u jonskom stilu) i metopama. Tema celokupne dekoracije pantenona vezana je za mitološku i istorijsku prošlost grada atine, prikazane na simboličan i alegoričan način. Pri tom su dva centralna događaja, rođenje boginje,

13

ustvari postanak grada čiji je zaštitnik bila i atinina borba sa posejdonom za prevlast nad ovim gradom a preko njega i nad samim grcima.

Istorijat Partenona

U antičkoj eri partenon je bio atinin hram, u hrišćanskoj bogorodičin a za vreme turaka pretvoren je u džamiju. Krajem XVII veka hram je teško oštećen od mletačkih granata jer je postojala informacija da su Turci hram pretvorili u barutni magacin.

Prilikom eksplozije teško je stradala skulptura timpanona koja je do tada odolevala punih dvadeset vekova. Njene ostatke lord Elvin (Eldžin) – škot početkom XIX veka preneo je u britanski muzej gde se i danas čuva dok grčka vlada ulaže napore da ih vrati u svoju postojbinu. Danas se oko ovog pitanja vode oštre debate jer englezi osporavaju grcima adekvatne uslove za čuvanje ovih skulptura što je po njima prvi uslov koji mora biti ispunjen da bi bili vraćeni.

Stilske odlike Fidijinih dela

Fidija je prikaze oslobodio šablonskog rasporeda gde je sve organizovano oko centralne figure. Ona u njegovim prizorima ne postoji, sve figure su važne i zainteresovane za događaj kome prisustvuju čak iako su u najudaljenijim delovima zabata čime je ostvareno psihološko jedinstvo i angažovanost prikazanih figura u čemu se između ostalog ogleda fidijino umeće. Fidijino delo je i partenonski friz (greda na drugom redu stubova u patrenonu u jonskom stilu) koji je takođe smelost obzirom da je on uobičajena odlika jonskih hramova. Tema friza je prinošenje darova atinjana svojoj boginji u znak zahvalnosti za sva dobra što im je učinila. Činu predaje darova boginjinom svešteniku prisustvuju dvanaest glavnih olimpijskih bogova ali oni taj događaj ne posmatraju sa visina olimpa nego sa samog akropolja u neposrednoj blizini, zajedno sa običnim smrtnicima, čime je fidija ostvario ideal grčke religije u kome je približio bogove ljudima i zemlji a ljude bogovima i njihovim olimpijskim visinama. Težište na onome što je ljudsko a ne božansko fidija je stavio time što bogovi ne učestvuju u samoj ceremoniji predaje darova nego su okrenuti prema narodu i sa njima se slivaju u jedinstvenu celinu.

Hram boginje Nike

Drugi mali hram na samom rubu akropolja posvećen je boginji pobede NIKI (NIKE APTEROS- Nike bez krila) smatra se uzorom jonske arhitekture V veka inače ostvarenje arhitekte Kalikrata. Na njenom frizu prikazana je borba između grka i persijanaca uz neizbežno prisustvo bogova kao posmatrača.

Poslednja građevina je Ereftejon, hram čuven po ženskim figurama koje na jednom od portika zamenjuju stubove tzv. karjatidama (muške figure se zovu atlanti). I na platou akropolja kao slobodna fidijina skulptura stajala je Atina Promahos 8predvodnica u boju) koja je bila zaštitnik grada, velikih dimenzija (12m).

----- ceca

KLASIČNA GRČKA SKULPTURA

Nije vezana za Fidiju

14

U ranoj fazi klasične grčke umetnosti skulpture su rađene u strogom stilu. Jedan od retkih bronzanih originala sačuvanih iz ovog perioda razvoja grčke kulture jeste vozač ili auriga, odnosno mladić koji tera kočiju – Dženson. U klasičnoj fazi grčke umetnosti tj. skulpture nastala je stroga simetričnost i frontalnost arhajskih figura (kore i kurosi). Na klasičnoj grčkoj skulpturi prisutan je neusiljen, prirodan i opušten stav ljudskog tela KONTRAPOSTO, što znači protivteža (italijanska reč)

Slajd 1, Doriforos ili kopljonoša (zapamtiti), primer za kontraposto. Jedna noga opuštena, a druga je težište.

Život sada prožima celu ljudsku figuru pa više nije potreban arhajski osmeh da oživi krutu i statičnu figuru. Osmeh je ustupio mesto ozbiljnom i zamišljenom izgledu lica, pomalo setnom. Vrhunac klasičnog grčkog perioda u skulpturi označavaju dela tri umetnika:

MironaPolikletaFidije

Poliklet je bio čuveni teoretičar proporcija i pronalazač takozvanog kontraposta koji neutrališe strogu frontalnost arhajskih figura i proizvodi asimetriju. Njegove figure odlikuju idealne proporcije – sedam glava u telu i prirodan, neusiljen, ležeran položaj kontraposta, dobro poznavanje ljudske anatomije, muskulatura i telo razvijeno. U jednoj reči idealizacija je osnovna odlika grčke klasične skulpture. Klasična grčka skulptura predstavlja ideal ljudske lepote pogotovu u odnosu na Rim. Osim što nema ružne ljudske skulpture nema ni osećanja kao i kasnije u renesansi – dostojanstvo je sveprisutno.

Slajd 2, Diskobol ili Bacač diska, Miron posedujesve odlike grčke skulpture, posebno dobra proporcija, telo u naponu, odlična anatomija, ali ono što je novo jeste pokret – Dženson.

Helenistička faza

Ima iste odlike kao klasična grčka skulptura jedina razlika je što su tela izduženija (osam glava u telu umesto sedam u klasičnom periodu). Ova faza je poslednja pred rimsku umetnost. Najvažniji predstavnici su:

PraksitelLisip, dvorski vajar Aleksandra Velikog, uradio mnogo njegovih portreta, kao i portreta njegovih vojskovođa

Skopas

Vazno slikarstvo u klasičnom periodu

Figure na vazama slikaju se crvenom bojom na crnoj pozadini – crvenofiguralni stil, za razliku od arhajskog perioda gde je bio crnofiguralni stil na crvenoj pozadini. Prizori su složeniji za razliku od arhajskog perioda. Razvijaju se u dubinu i za razliku od arhajskih imaju manje elemenata. Najznačaniji slikar grčkih vaza je Polignot. Ono što je značajno je što na osnovu njih možemo suditi o grčkom slikarstvu koje uopšte nije sačuvano, ali i po rimskim kopijama i na osnovu pisanih izvora.

15

ETRURSKA UMETNOST

Poreklo etruraca je dosta tajanstveno. Po Herodotu napustili su zavičaj u maloazijskoj Lidiji i naselili u predelu između Firence i Rima, današnja Toskana. Od 8.veka pne pa dok nisu potpali pod rimsku vlast.Azbuku su pozajmili od grka, jezik koji malo poznajemo i danas nema srodnika u bilo kom drugom jeziku. Tesno su vezani za Malu Aziju i Stari bliski istok, ali se odlikuju i mnogim originalnim crtama. Njihove složene grobnice su glavni izvor poznavanja njihove kulture. Ostale su netaknute do modernih vremena.Ostaci pokojnika su, u sudu od pečene zemlje ili urni, stavljani u jamu sa opremom potrebnom za zagrobni život – oružje za muškarce i nakit za žene. Slično mikenskoj grčkoj i u etrurskim grobnicama u kamenu se podražava unutrašnje uređenje stvarnih domova. Pokrivane su zemljanim kupastim humkama.

Kupola, svod i luk se prvi put javljaju kod etruraca. Te grobnice su bile pravi primeri gde nailazimo na svod ili kupolu (iznad zemlje) od redova kamena. Urne su vremenom dobijale ljudski oblik. Poklopac se preobrazio u glavu pokojnika a oznake tela su bile na samom sudu. Ukoliko je pokojnik na višem društvenom položaju, urna je postavljana na visoko postolje. Grobnice su podzemne odaje sa ravnim svodom, unutra ukrašene zidnim slikama i opremljene predmetima od bronze ili gline. Od gline su izrađivali vaze i sarkofage sa figurama pokojnika na poklopcu, urne i ukrase za hramove. Od bronze su pravili svećnjake, ogledala sa urezanim prizorima i bronzane statue čiji će portretni realizam znatno uticati na rimsku umetnost. Za razliku od grčke umetnosti koja je idealizovana, etrurska ima portretne realistične crte.

Primer--, Etrurska fibula, od metala, ukrasna igla

Istovremeno sa arhajskim periodom u grčkoj, razvija se i etrurska umetnost. Kult mrtvih je negovan. Pokojnici su predstavljani u punoj veličini, uglavnom u ležećemn stavu, na poklopcu sarkofaga, sa arhajskim osmehom. Nekada su bile živo obojene. Pokojnici su prvi put predstavljani kao žive, zadovoljne osobe, koje u grobnici mesto za život i tela i duše. Verovali su da vesele teme u gorbnicama znače da će duše tu ostati.

Primer: Grobnica lova i ribolova Primer: Svirač na liri, detalj – realizam u prikazivanju ličnosti i želja da se izrazi

karakter. Stilski se nadovezuje na kritsku umetnost. Primer- Ritualne igre – oseća se životna radost, pokret

Hramovi nisu sačuvani, jer su bili pravljeni od drveta. Sačuvani su kameni temelji. Etzrurski hram je sličan grčkom, ali ima karakteristike koje su rimljani proslavili. Konstrukcija hrama počiva na visokoj bazi ili podijumu, sa stepeništem na južnoj strani. One vode ka dubokom tremu, sa stubovima. Iza trema se nalazi cela ili naos. Cela je obično bila podeljena na tri dela, jer su u etrurskoj religiji vladala božanska trojica, prethodnici glavnih rimskih bogova (Jupiter, Junona,Minerva)

U odnosu na grčki hram, etrurski je manje elegantan. Zdepast po obliku, manjih razmera, pa nije bilo mesta za skulpturu. Karakteristika – skulpture su bile na krovu, pokrivajući arhitrav ili sam krov. Rađene su u terakoti.

16

Himera iz Aresa Kapitolska vučica – jedino originalno delo etruraca (Romula i Rema su dodali

rimljani)

Etrurci su bili vični arhitektonskim konstrukcijama i vešti u planiranju gradova. Ono što je direktno kao deo rimskog hrama, preuzeto je iz etrurske umetnosti, a to je atrijum. Atrijum je središna dvorana rimske kuće.

Luk i svod u monumentalnoj arhitekturi je najviše izražen u Kapija Porta Augusta .

RIMSKA UMETNOST

Rimska civilizacija osim zavidnih ostataka kulture, ostala je upamćena i po uspešnimosvajačkim ratovima,kojima je stalno proširivala granice države, kao i po vojnoj i zakonodavnoj organizaciji države.Pokazujući toleranciju prema tuđim tradicijama.Rimljani su koristili elemente kultura i iskustvo svih naroda sa kojima su dolazili u dodir .Od svih umetnosti sa kojima su dolazili u kontakt na njih su uticali Etrurska i Grčka umetnost prema kojoj su Rimljani gajili divljenje. Zbog toga često su dovodili u pitanje originalnost Rimskog stvaralaštva odnosno postojanje karakteristišnog Rimskog stila.Međutim bez sumnje postoje mnoge originalne Rimske tekovine u Arhitekturi i skulpturi.

Arhitektura

Rimljani su bili veliki urbanisti i građevine su uređivali po uzoru na Grčki plan tzv. šahovske table. U središtu grada se nalazio Forum odnosno trg.Osim brojnih Ultilitarnih građevinskih posvećenih vojnim i osvajačkim ciljevima širom carstva podizani su hramovi, palate, ,javna kupatila, ( terme) akvadukti ,vijadukti,slavoluci ,bazilike., mauzoleji itd.

Hramovi

Elementi na hramovima pozajmljeni su od Grka i Etruraca .Dobili su ubrzo tipično Rimsko obeležje . Rimljani pokazuju originalnost u oblikovanju koliko je hram u svom izgledu .Imaju uzore u grčkom hramu,očigledno na hramu Fortune Virilis iz 2 veka naše ere.Unutrašnjost hramova bila je prostranija od Grčkih ,jer su oni u njima osim Kipova božanstava pravili i izložbu trofeja donetih sa osvajanja .U naosu osim pravougaone osnove takođe imamo i hramove sa kružnom osnovom, Vestin hram u Rimu i Sibilin takođe.I ako je opeka bila glavni materijal starog Rima ,Rimljani su koristili i beton (mešavinaŠljunka,maltera i tucanog kamena).Beton koji je bio jeftin ali jak i i elastičan tako da je omogućavao velike poduhvate.Beton se koristio na bliskom istoku 1000 godina ranijeAli su ga tada koristili samo za utvrđenja.Rimljani su razvili mogućnosti i učinili ga svojom glavnom tehnikom.Način zidanja u betonu omogućava nastanak luka i svoda.Kao bitne elemente Rimske monumentalnosti poznate i u ranijim civilizacijama ali na mnogo skromniji način.Reprezentativni primer na hramu jeste Panteon 2 vek naše ere.Hram posvećen svim bogovima planeta.

17

Može se predpostaviti da je zlatna kupola hrama imala simbolično značenje i predstavljala nebeski svod.Prednji deo hrama pročelje Panteona urađen je po uzoru naGrčki hram ali je kupola novost u odnosu na Grčku kulturu koja nije poznavalaKupolu.Unutrašnjost hrama je velelepna sa nišama.Sedam niša posvećenihSedmorici božanstava.Kupola je bogato kasetirana sa kružnim otvorom na srediniKoji povezuje prostor hrama sa nebeskim svodom,

Znameniti poduhvati starih Rimljana su i Amfiteatri koji su služili za gladijatorske borbe i mučenje hrišćanaU Veroni Koloseum iz 1 veka naše ere niz lukova i tri reda stubova dorski u prizemljuA jonski i korintski na spratovima karakteristika je Koloseuma .Lukovi u nizu su karakteristika za mostove preko vode i puteva Akvadukti i VijaduktiLuci su prisutni i kod Trijumfalnih kapija kao slavoluci Luk Septimija Severa i Konstantinov iz 4 veka.Podizani u slavu Rimskih careva ili vojskovođa Osim luka kaoElementa može biti jedan ili sa tri Konstantinov sklavoluk osim lukova su prisutni i reljefi koji su posvećeni pobedi.Mauzoleji ili grobnice su bili u nizu tipova građevina.Mauzolej Cecilije Metele .Terme ili kupatila koji su osim prostora za kupanje sadržale i biblioteke ,galerije ,prostorije za vežbe pa su tako imale mnogo širu namenu kao za druženje zabavu i razonodu.Naj poznatiji primer su Karakaline terme u Rimu.Rimski izumi su i Bazilike pravougaone građevine sa kolonadama stubova koji unutrašnji prostor dele na brodove , namenjene za sudnice u kojima se delila pravdaU ime cara .Dug središni brod završava se polukružnim nišom ili apsidom na oba kraja.Dva bočna broda bila su niža od središnjeg da bi omogućili otvaranje prozoraU gornjem delu zida pa je to tipično (bazilika osvetlenje) one nisu bile zasvođene u krovnoj konstrukciji ,već su bile ravne i drvene ravne tavanice zbog čega su čestoStradale u požarima. Konstantinova Bazilika. Još jedan tip građevina je Hadrijanova palata u Tivoliju blizu Rima . Stambena arhitektura osim javnih zgrada, Rimljani su gradili i zgrade za stanovanje .Domus zgrada za jednu porodicu ,čija je glavna prostorija Atrijum osvetljena otvorom na krovu oko koje su raspoređene ostale prostorije.Naj brojniji primeri su sačuvani u Pompejima koji su sačuvani zahvaljujući pepelu od lave iz Vezuva .Za siromasne su građene Insule gradski blokovi sakućama u kojima su se nalazile u prizemlju krčme i prodavnice a iznad stanovi za porodiceneke i sa pet spratova.

Skulptura

Osim arhitekture Rimska umetnost iskazala se i u skulpturi.Posebno u portretu iIstoriskom reljefu,za razliku od Grka koji nisu isticali individualnost coveka jer su tezili idealizaciji.Rimljani su stvorili realisticki portret,koji nekad ide do surovog naturalizma.

Portret decaka

U prikazu lika careva jos uvek se zadrzala struja idealnog lika (sa karakteristikama boga) za koga se nezna dalije covek ili bog.Za to je idealan primer kip Avgusta izPrima Porte .Veca neposrednost izrazena je u manje poznatim ili sasvim nepoznatimAnonimnim likovima rimskih gradjana.Isti realizam Rimljani su negovali u prikazivanju istorijskih dogadjaja na reljefima trijumfalnih lukova ili stubova Trajanov stub u Rimu.Podizanih u slavu vojnih pobeda.Narativnost sa obiljem detalja karakterise ove prikaze sa mnostvom sitnih likova.Odnos prema perspektivi predstavljen je u nivoima smestenimu kruzne trake koji obavijaju stub od vrha do dna.Scene na vrhu zbog visine stuba i sitnosti figuraNedostizne za oko posmatraca.

18

Jedan od znacajnijih primera je Trajanov stub iz 2 veka nase ere i koji slavi pobedu

Nad Dracanima .Zatim Marka Aurelija konjicka statua iz 2 veka nase ere. vojskovodja,icareva obicno izlivenih u bronzi i postavljanih na forumima takodje su omiljeni oblici Rimskih skulptura. Donatelo najveci skulptor.Statua Marka Aurelija postavljena na cuveni rimski trg Kampi doljo ili kapitol prema Mikelandjelovom projektu.

SLIKARSTVO

Pompejansko slikarstvo,ostaci slikarstva koji su se sačuvali u kućama u pompejiKonzervirano u pepelu Vezuva. Dekoracija ovih kuća sadržali su ostatke mozaika i fresaka.Mozaici na podovima a freske na zidovima.Pompejansko slikarstvo karakteriše perspektiva .Kao granicu prostora imale su meandrePejzaža koji su stvarali iluziju pogleda kroz prozor negirajući zid.Lepota boja i linija,anatomija, emocija.Kao granicu prostora,ove slike su izvor za poznavanje Grčkog slikarstva ,koji se nisu sačuvali.Na njima je prikazana scenografija Grčkih komedija i tragedija.Mozaici su imali narativan karakter takođe prikazujući događaje.

Ženski lik u tondu (u elipsi uspravnoj) Kod Isan

RANO (STARO) HRIŠĆAMSKA UMETNOST11.03.2004.

Rano hrišćanska umetnost se razvija u prvim vekovima naše ere, tačnije od II do IV beka n.e. . U prvo vreme ona se razvijala uporedo sa kasno antičkom umetnošću iz čega je proizašlo da je ona zadržala dobar deo motiva, repertoara, kasnoantičke umetnosti samo što oni sada poprimaju sasvim drugačije simbolično odnosno hrišćansko značenje. U početku u vreme kada je još bila zabranjena hrišćanska vera i hrišćanska umetnost bila je skromna i tajna dok se njenim priznavanjem od strane Konstantina velikog 313. godine. Milanskim ediktom, kao zvanične vere. Njen razvoj dobija pun zamah. Prema svemu ovom razvoj hrišćanske umetnost delimo na:

Pre priznavanja hrišćanstva Posle priznavanja hrišćanstva

Period pre priznavanja

Obzirom da su hrišćani u početku bili proganjani oni su morali da žive u tajnosti, pod zemljom u katakombama gde se i nalaze prvi ostaci hrišćanske umetnosti. Zbog toga počeci hrišćanske umetnosti pre njenog priznavanja ne poznaju arhitekturu jer su u katakombama živeli i tu se i sahranjivali.

Dva osnovna vida umetnosti stvaranja hrišćanske umetnosti iz tog perioda su slikarstvo na zidovima katakombi i nešto kasnije reljefi na sarkofazima.Osnovna tema zidnog slikarstva katakombi je spasenje duše. Dve su bile glavne predstave koje su predstavljale Hrista.

Dobri pastir – Hrist kao pastir sa ovcom na ramenima. Kratka belahaljina (tunika). U pozadini pejsaž.

19

Orant – figura u dugoj tunici sa dignutim rukama, moli se.

Po stilu i motivima ovo slikarstvo se naslanja na rimsko, pompejansko slikarstvo samo sada ukazuje na Hrista. Hrišćani su izbegavali da slikaju naga tela. Hrist je uvek obučen.

Period posle priznavanja

Posle priznavanja nastaje raskošni razvoj hrišćanske umetnosti u punom sjaju. Nova vera zahtevala je adekvatan prostor. Gradi se na zemlji. Tada nastaje i prva hrišćanska arhitektura u kojoj se razlikuju dva osnovna tipa građevina.

Prvi tip građevina je bazilika

Orjentisana je u pravcu zapad-istok, ulaz na zapadu za razliku od rimskih bazilika gde je ulaz na istoku.Na istoku je apsida sa oltarom. U kaloti apside je oslikan Orant sa ovcama i krst na vrhu.Dve najznačajnije bazilike su :

San apulenare nuovo San apulenare inklase

Obe u Raveni.

Drugi tip građevina je centralnog tipa, kružne osnove natkrivena kupolom.Santa Konstanca u Rimu – mauzolej Konstantinove ćerke sa mozaikom i

Prikazima vina, grožđa ptica, grančica.

Obzirom da je od straha od paganskog i delu pokloništva hrišćanska umetnost se odriče skulpture. Glavna vajarska dela su reljefi na sarkofazima sa istim motivima poznatim sa fresaka u katakombama sa simbolima spasenja i vaskrsa duše 8pastir sa ovcom na ramenima) i naročito priča o Joni (Jonu je progutao kit pa ga posle vratio – vaskrsenje)

Najpoznatiji je sarkofag Junija Basa

Minijature:

Slikarstvo u knjigama i rukopisima sa biblijskim događanjima ali i scenama iz svakodnevnog života pa se ta umetnost često razvija nezavisno od crkvene i carske umetnosti.Hrist u svom oreolu uvek ima krst za razliku od ostalih svetaca.Minijature su obično bila početna slova teksta i mogla su da zauzimaju dobar deo stranice.

-----

18.03.2004

VIZANTISKA UMETNOST – često pitanje na ispitu

Od kraja IV veka pa sve do XV veka (1000 godina) razvoja prolazila je kroz različite faze.Nema jasnog prelaza iz ranohrišćanske u vizantisku umetnost ali zlatno razdoblje je bilo za vreme vlade cara Justinijana i njegove žene Teodore a to je VI vek. Iako je Carigrad

20

bio prestonica carstva, najbogatija grupa spomenika iz zlatnog perioda sačuvana je na italijanskom tlu u Raveni koja je za vreme Justinijana bila glavno uporište vizantiske vlasti u Italiji. Glavni spomenik iz tog vremena je crkva SANT VITALE u Raveni iz VI veka. Ima oktogonalnu osnovu sa kupolom na sredini (građevina centralnog tipa) i osnova je nastala pod uticajem crkve SANTA KONSTANCA u Rimu koja ima kružnu osnovu. (Crkva St Vitale je bogatije ukrašena i veća.) Dva čuvena mozaika sa obe strane oltara predstavljaju cara Justinijana i njegovu ženu Teodoru kako u pratnji visokog sveštenstva i dvorskih dama prisustvuju službi kao da su u dvorskoj kapeli.

Stilske odlike:

Visoke vitke figureIzražene oči koje dominiraju na nepokretnim licima , sve je podložno duhovnom (oči su ogledalo duše). Sve telesne vrednosti su svesno podvrgnute duhovnom. To je onozemaljski svet koji umetnost želi da naglasi.Najčešća pozadina je ili zlatna ili tamno plava (vizantisko plavo) da ne bi odvraćala pažnju.

Figure su frontalne, ukočene, šematizovane. Odličan prikaz nošnje carstva i sveštenstva. Jako je naglašena linija,

Drugi spomenik na tlu Ravene je Mauzolej GALA-PLACIDIJE sa predstavom dobrog pastira u luneti (luneta – polukružni oblik iznad vrata ili prozora)

Najznačajniji spomenik iz vremena Justinijana sačuvan je u Carigradu. Crkva Aja Sofija iz VI veka, posvećena svetoj mudrosti a graditelji su

Antemije iz Talesa i Isidor iz Mileta

Padom Carigrada u ruke Turaka 1453. pretvorena je u džamiju i tada su joj dodata 4 minareta a u ostalom delu njena arhitektura je ostala nepromenjena.

Spomenik iz drugog zlatnog perioda (XI vek) je crkva Sv. Marko u Veneciji. Crkva ima oblik upisanog krsta (grčkog krsta koji je ravnokrak za razliku od latinskog) i ima 5 kupola. 4 u prazninama krsta i jedna na sredini. (upisani krst znači da je osnova pravougaona a unutra je oblik krsta).

ISLAMSKA UMETNOST

Vremenski period razvoja islamske umetnosti u vremenu od 7 do 18 vekaKOJA JE U SVOM DUGOM TRAJANJU PROLAZILA KROZ RAZNE FAZE

Geografski teritorija na kojoj se rasprostirala je velika i spaja istok i zapad ISTOK Palestina,Mesopotamija ,Sirija,Iranska visoravan,Turkistan i Indija. ZAPAD Mala azija ,severna Afrika i Španija.

Nastanak vere

Početkom VII veka, 610 godine, u mnogobožačkom gradiču Centralne Arabije, Meki, koji je imao bogatu trgovačku ali siromašnu kulturnu tradiciju, Muhamed je počeo da propoveda verovanje u jednog Boga. 620 godine Muhamed je prinuđen da beži u Medinu

21

gde osniva prvu versku zajednicu a ubrzo postaje i politički vođa grada i osvaja Meku i obližnja područja. Godina muhamedovog prelaska u Medinu 622. godine uzima se kao početak islamskog kalendara. Sama reč islam znači pokornost a njegovi elementi zasnivaju se na judeističko–hrišćanskoj tradiciji. I muslimanska sveta knjiga KORAN (KURAN) sadrži reč božju koju je Muhamedu preneo Arhanđel Džebrail (hrišćanski – Gavrilo). Osim božanske reči koran sadrži i mnoštvo drugih propisa islamske civilizacije vezane za veru, moral, administraciju i drugo.Koran mnogo toga preuzima iz BIBLIJE a starozavetne proroke i Hrista ubraja među Muhamedove predhodnike. Strašni sud, raj, pakao, anđeli, đavoli zajednički su elementi ovih religija kao i etičke odnosno moralne zapovesti.Razlike

Razlika je u tome što nema rituala (službe u crkvi) niti sveštenstva odnosno posrednika jer svaki musliman ima pristup Alahu a ono čega treba da se pridržava jeste:

1.- molitva u određeno doba dana, nasamo ili u džamiji.2.- pružanje milostinje3.- post4.- hodočašće u Meku

Za života Muhamed je bio glavni vođa ove velike verske zajednice a njegovi naslednici bili su posle njegove smrti, KALIFI tj. muhamedovi izaslanici.Privlačnost islama bila je i u tome što iako je bio nacionalna religija čvrsto usredsređena u Arabiji bio je otvoren prema svima bez obzira na rasu i kulturu. Međutim oni koji su hteli da pristupe veri morali su ne samo da nauče arapski da bi čitali koran već da prihvate i ostale društveno političke zakone muslimanske zajednice.

Stilske odlike

Što se stilskih odlika islamske umetnosti tiče one su mešavina ranohrišćanske i vizantiske tradicije sa odjecima helenističkih i rimskih oblika kao i stilskih odlika persijske umetnosti..Samo umetničko nasleđe na teritoriji na kojoj je nastao islam (Arabija) bilo je gotovo zanemarljivo. Naseljena pretežno nomadskim plemenima Arabija nije imala ostatke monomentalne arhitekture a ni likovne predstave kao ni vajane likove koji nisu postojali zbog muhamedove zabrane idolopoklonstva, slično kao u ranohrišćanstvu. Slično ranohrišćanstvu na početku razvoja islamske umetnosti nisu postojale posebne građevine za molitvu. To je obično bio samo jedan prazan prostor opasan zidovima. Međutim ono što je uvek moralo da se zna to je pravac ka Meki tj. tačka prema kojoj je vernik morao da bude okrenut tzv. kibla. Tek krajem VII veka kada je vera dobila na moći a muslimanski vladari se učvrstili na svojim teritorijama počele su da se podižu velelepne džamije i palate.

Džamija

Islamski religiozni arhitektonski objekat nije kuća boga niti mesto na kome se održavaju verski obredi već jednostavno pokriven prostor u kome se vernici okupljaju na zajedničkoj molitvi. Izuzev predikaonice ili mimbara u džamiji nema drugog nameštaja. Zbog toga unutrašnji prostor ostavlja utisak praznine i jednostavnosti. Međutim iako nema nameštaja prostor džamije nije sasvim prazan, on je ispunjen mnoštvom stubova koji gotovo zakrčavaju unutrašnji prostor. Ti stubovi nose lukove koji uz kupolu čine

22

glavne karakteristike islamske arhitekture. Nijedna druga umetnost nije dostigla toliku raznovrsnost tipova i oblika lukova kao islamska.

Polukružni

Prelomljeni

Saracenski

Iako je osnovna namena džamije bila zajednička odaja vernika ona je služila i za druge potrebe. Za održavanje sudskih procesa, nastave pa i kao prenoćište ili utočište za beskućnike.Osim same džamije koja je obično pravougaonog oblika u prvo vreme pokrivena drvenom tavanicom a kasnije kupolom ceo kompleks obično je sadržao i kvadratno otvoteno dvorište sa tremom u čijem se središtu nalazio šedrvan ili fontana jer je pre molitve musliman bio dužan da se očisti nizom ritualnih umivanja.Kao treći element bio je minare. To je vertikalna kula sa koje mujezin pet puta dnevno poziva na molitvu.

SPOMENICI

Prva džamija u Arabiji, velika džamija remekdelo arapske arhitekture izgrađena u Samari u Turkestanu u 9 veku.Ovu najveću građevinu Istočnog sveta koja je mogla da primi 100000 ljudipodigao je veliki graditelj Samare ,Mutavakil .Mutavakilova džamija u Iraku (današnjem).Veliko pravopugaono dvorište 25 brodova pokrivenih drvenom tavanicom koju je držalo 500 podupirača,izvan zidova džamije podignuto je spiralno minare čiji Izgled nas potseća na Vavilonsku kulu ili na Zigurate stare Mesopotamije.Velika džamija u Damasku iz 8 veka pod dinastijom Omajada .Arapi su zavladali Španijom, prva islamska teritorija na zapadu od 8 do 15 veka.

Kordova grad na jugu bio je pod dinastijom Omajada,središte kulture i naukeČuvena velika džamija u Kordovi iz 8 veka koja je 3 po veličini u svetu, i onaje bila pokrivena drvenom tavanicom,i zakrčena mnoštvom stubova koji su nosili bogato ukrašene lukove.Ornamenti štuko plastika ( u gipsu) .Oni pripadaju mavarskom stilu islamske umetnosti koji se razvijao u Španiji i severnoj Africi,u kojim su naglašeni dekorativnost,raskoš,bogatstvo i slikovitost.Mavarski stil dostigao je vrhunac razvoja u 16 veku, u Granadi u palati Alhambrašto na arapskom znači crvena, nazvana tako po crvenoj boji svojih zidova,izuzetno raskošna i dekorativna, ukrašena ornamentima u štuku i mozaicimaod fajansa .Posebno su raskošni enterijeri i dvorišta od kojih je jedno nazvanodvorište lavova, po fontani koja je postavljena na statue lavova.Zidovi svodovii kupole deluju kao čipka a spoljašnost palate je jednostavna,ali se nalazi u sred vrtova bujne vegetacije izgleda kao u pričama iz 1001 noći.Pomenućemo i Mašata u Jordanu čiji čipkasti ornamenti koji podsećaju na Vizantiski arhitektonski ornament.Značajan doprinos dali su Turci najpre Seldžuci a zatim i Osmanlije .Njihov doprinos islamskoj arhitekturi je novi tip džamije takozvane Medrese koje su stvorili u 11 veku.Najpoznatiji primer je Medresa sultana Hasanau Kajru iz 14 veka.Njen glavni deo je četvrtasto dvorište sa šedrvanomu sredini ali se po nečemu izdvaja,geometriska čistota koja je suprotna prostoru arapskih džamija koje su zatrpane stubovima.Sultanov mauzolej velika kockasta građevina sa kupolom koja vodi poreklo od Vizantiske kupole.

23

Naj čuveniji mauzolej islamske arhitekture je Tadž Mahal kod Agre u Indiji,Koji je jedan od muslimanskih vladara sagradio svojoj ženi.Laka elegancija odaje sličnost sa Alhambrom.Otomanski Turci dali su svoj novi tip džamije ukrštajući

Jedna nosi ime džamija sultana Ahmeda iz 17 veka koja svojim oblikom u mnogome podseća na Aja Sofiju ali je skladnija i pravilnija.Ova džamija je nazvana po zidnoj dekoraciji od keramičkih pločica sa biljnim motivima plave i bele boje.Arhitektonska dekoracija od pločica imala je značajnu ulogu u osmanliskoj umetnosti iz 17 veka Ahmeda 1 prva polovina 17 veka..Plava džamija predstavlja cvetanje islamske arhitekture .Arhitektura je glavna granaIslamske umetnosti,jer su zbog Muhamedove osude idolopoklonstva ,za umetnike bile zabranjene predstave ljudskog ili životinjskog lika .Zbog toga su šare geometriskog ili biljnog ornamenta ,tose odnosi na monumentalnu umetnost.Ali se nije odnosilo tako strogo na keramiku i minijaturu gdesu radjene stilizacije.Koran izričito kaže da su statue delo satane.

SREDNJI VEK

Obuhvata 1000 godina od 5 do 15 veka označavao prazan interval između klasične starine i njenog ponovnog rađanja u.Renesansi u Italiji zvano (mračno doba).Pozitivniji pogled na ovaj period umesto mračnog doba Doba vere.Vremenski period se smanjivao da bi se sveo na 2oo godina.Između smrti Justinijana i vlade Karla Velikog.Itaj period se smanjuje jer je čak i u to vreme bilo umetničkih ostvarenja Tako da se ta slika menja.

Germanska plemena u vreme propadanja Rimskog carstva ,došla su sa istoka u zapadnu evropu,ponela su sa sobom staru tradiciju životinjskog stila koji su koristili pri izradi nomadske opreme .Ovaj stil je postao značajan kao Keltsko Germanski ranog srednjeg veka.

Razdoblja prosvećenosti kombinacija apstraktne i organske kombinacijepa je u različitim tehnikama najčešće u metalu karakteristika tog stila.

U zanatskom pogledu prefinjena na poklopcu za kožnu torbuiz 7 vekarađena u zlatu i emajlu.nalazimo motive ljudske figure u sredini između dve životinjske.ili borbu životinja čiji se delovi tela produžavaju u isprepletane trake koje čine glavni dekorativni element.

Komadi u drvetu zbog trošnosti nisu sačuvani u velikom broju ali ih je najviše bilo u Skandinaviji gde je ovaj stil najviše cvetao.

Glava životinje (lavlja) iz 9 veka nađena na vikinškom brodu u Norveškoj Prikaz životinje razjapljenih čeljusti vrlo je realističan i deluje zastrašujuće.

Ovakva čudovišta obično su se nalazila na pramcu brodova da zastrašuju neprijatelja. Veličina 13 santimetara izvanredna zanatska izrada u malim dimenzijama Minicioznost i finoća postupka isprepletane trake koje smo videli na ovoj torbi u metalu odaje poreklo iz radova u metalu.U razdoblju neprosvećenosti veliki značaj imali su Irci,koji su preuzeli vođstvo

24

u zapadnoj evropi.Period od 7 do 9 veka zlatno doba Irske ,oni se razlikuju od Engleza nisu bili u sastavu Rimske imperije.Misionari iz Engleske koji su u 5 veku u Irsku doneli hrišćanstvo ,zatekli su Keltsko društvo potpuno varvarskoHrišćanstvo je Irsku dovelo u dodir sa sredozemnom civilizacijom ali ih nisu orjentisali prema Rimu

Kako je Rimska crkva bila građanska institucija ona nije bila podesna za seoski način života Iraca .Irskim hrišćanima bili su bliži primeri iz Egipta i bliskog istoka koji su duhovnost tražili u pustinjskoj usamljenosti.Grupe ovakvih isposnika koji su gajili asketizam osnovali su prve manastire Koji su postali centar nauke i umetnosti.Glavni radovi u manastirima koji su brzo širili uticaji pokrštavali druge narode,vezani su za ukrašavanje Jevanđelja čijim se prepisivanjem širila vera.i ako je ovim iluminacijama ukrasi u knjigama vidno uticali na rano hrišćanske iluminacije rukopisa, ali nisu samo kopirani već su ovog puta uspostavljena nezavisna tradicijaStranica sa krstom iz Lindisfarskog Jevanđelja jedan je od reprezentativnih prikaza takozvanog Hiberno Saksonskog stila.Keltski i Germanski je cvetao u manastirima koje su Irci osnovali u Saksonskoj Engleskoj.Ovaj motiv koji smo nalazili na poklopcu Kožne torbe sa životinjama obrađen je sa većom disciplinom i umetničkim umećem.Razgoropađene zveri kao da su ukroćene višom silom, krstom u postupkukoji je podlegao složenim umetničkim pravilima.Od figuralnih predstava najveći su Jevanđelista Lav SV.Marka iz Ehternaškog iz srednjeg veka.Ljudska figura ostala je još dugo van domašaja Keltskog i Germanskog porekla, bronzana ploča sa predstavom raspeća rađena za povez knjige iz 8veka pokazuju nemoć Keltskih i Germanskih umetnika nad ljudskim telom.

U vreme neprosvećenosti slično Irskom kolegi,osetno su je Germanski umetnik u severnoj Italiji koji je za krstionicu Katedrale u Cividalu u Italiji izvajao reljefni mermernu parapetnu ploču sa simbolima 4 Jevanđelista koji predstavljaju životinje vidno lišen smisla za predstavljanje životinjske figurePredstavio je ornament.Anđeo (Mateja) Lav( Marko) ,Orao (Jovan), Bik ( Luka).

RANI SREDNJI VEK

Prvobitni naziv srednji vek obuhvatao je hiljadugodišnji period od 5.do 15.veka. Rani srednji vek je najčešće označavao prazan interval između klasične starine i ponovnog rađanja renesanse u Italiji i zbog toga je taj period najčešće nazivan mračno doba. Pozitivniji pogled na ovaj period – umesto termina mračno doba upotrebljavao se termin doba vere, a njegov vremenski period se stalno smanjivao da bi se na kraju sveo na svega 200 godina između smrti Justinijana i vlade Karla Velikog. I taj period će se vremenom smanjivati jer je čak i u to vreme bilo značajnih umetničkih ostvarenja tako da se ta slika stalno menja.

25

Germanska plemena koja su u vreme propadanja rimskog carstva sa istoka prodrla u zapadnu Evropu donela su sa sobom staru i široko rasprostranjenu umetnički tradiciju tzv. Životinjskog stila koju su koristili prilikom izrade nomadske opreme. Ovaj stil postao je značajan element keltsko-germanske umetnosti ranog srednjeg veka tzv. Razdoblja prosvećenosti. Kombinacija apstraktnih i organskih oblika prikazana je u različitim tehnikama, najčešće u metalu, je karakteristika tog životinjskog stila u zanatskom pogledu često vrlo prefinjena.Primer:

Poklopac za kožnu torbu iz 7.veka, rađenom u zlatu i emajlu, nalazimo motive ljudske figure u sredini između dve životinjske ili borbu životinja čiji se delovi tela produžavaju u isprepletene trake koje čine glavni dekorativni element ove predstave (Dženson)

Komadi u drvetu zbogf trošnosti materijala nisu sačuvani u velikom broju ali ih je najviše bilo u Skandinaviji gde je životinjski stil najduže cvetao.

Glava životinje (lavlje?) iz 9.veka, nađena na vikinškom brodu u Norveškoj. Prikaz životinje razjapljenje čeljusti izvanredno je realističan i deluje zastrašujuće. Ovakva čudovišta obično su se nalazila na pramcu vikinških brodova sa ciljem da zastraše neprijatelja. Ova figura je visoka 13 cm. Stil: izvanredna zanatska izrada, u malim dimenzijama, minicioznost izvanredna i finoća postupka. Isprepletane trake koje smo videli na prethodnom primeru u metalu, odaje svoje poreklo iz radova u metalu. /Dženson/

U razdoblju neprosvećenosti veliki značaj imali su Irci koji su preuzeli duhovno i kulturno vođstvo u zapadnoj Evropi. Period od 7.- 9.veka ustvari je zlatno doba Irske. Oni, za razliku od Engleza nikada nisu bili u sastavu rimske imperije. Misionari iz Engleske koji su u 5.veku u Irsku doneli hrišćanstvo zatekli su tamo keltsko društvo potpuno varvarsko. Hrišćanstvo je Irsku dovelo u dodir sa sredozemnom civilizacijom ali ih nije orijentisalo prema Rimu već su izraženu lokalnu nezavisnost ispoljavali i onda kada su bili otvoreni za primanje od drugih što su prilagođavali svom duhu.. Kako je rimska crkva u suštini bila gradska institucija ona nije bila podesna za seoski način života Iraca. Irskim hrišćanima bili su bliži primeri iz Egipta i Bliskog Istoka koji su duhovnost tražili u pustinjskoj usamljenosti. Grupe ovakvih isposnika koji su gajili asketizam osnivale su prve manastire koji su ubrzo postali centri nauke i umetnosti. Glavni umetnički radovi u ovim manastirima koji su brzo širili svoj uticaj i pokrštavali druge narode vezani su za ukrašavanje jevanđelja čijim se prepisivanjem širila vera. Iako je u ovim iluminacijama1

vidan uticaj ranohrišćanskih iluminiranih rukopisa ali oni nisu slepo kopirani već je i ovoga puta uspostavljena sopstvena nezavisna tradicija.Primer (Dženson):

stranica sa krstom iz LINDINSFARKSKOG JEVANĐELJA, iz 7.veka jedan je od reprezentativnih primera takozvanog hiberno-saksonskog stila u kome su bili izmešani keltski i

germanski elementi a koji je cvetao u manastirima koje su Irci osnovali u saksonskoj Engleskoj. Ovaj motiv, koji smo nalazili i na poklopcu kožne torbe – preplet sa životinjama – obrađen je sa mnogo većom disciplinom i umetničkim

1 Ukrasi vezani za knjige

26

umećem. Razgoropađene zveri kao da su ukroćene višom silom odn.krstom u ovom slučaju, u postupku koji je podlegao složenim umetničkim pravilima.

Od figuralnih predstava u ovim ilustracijama najčešći su simboli jevanđelja – kao što je

LAV ST MARKA

Lav svetog Marka iz Erteri Ehternaškog četvorojevanđelja iz 7.veka (Dženson)

Ljudska figura ostala je još dugo van domašaja keltskog i germanskog umetnika.

Bronzana ploča sa predstavom raspeća verovatno rađena za povez neke knjige (iz 8.veka)

pokazuje nemoć keltskih i germanskih umetnika pred ljudskim likom. On čak ljudsko telo ne može da shvati kao organsku celinu već su Hristova glava i ruke i noge dodatno pripojeni središnjem delu, sastavljenom od zavojaka i prepleta već čuvenog motiva (Dženson)

Slična je situacija bila i u drugim delovima Evrope u vreme tzv.»neprosvećenosti». Slično irskom kolegi osetio se i germanski umetnik u severnoj Italiji koji je za krstionicu katedrale u Cividalu (Italija) izvajao reljefnu mermernu parapetnu ploču2 sa simbolima 4 jevanđelista3 koji predstavljaju čudna stvorenja. Vidno lišen smisla za predstavljanje životinjske figure, sa mnogo više veštine prikazao je ornament koji mu je bio mnogo bliži.Anđeo (Mateja) Lav( Marko) ,Orao (Jovan), Bik ( Luka).

KAROLIŠKA umetnost Karlo Veliki

KARLO VELIKI

751 g. Pipin Mali je krunisan za kralja Franačke države. Njegov naslednik Karlo Veliki je pokušao da rekonstriše Rimsko Carstvo, a 800 g. je proglašen od strane pape za cara Rimljana. Samim tim umetnost Zapadne Evrope ponovo veže za antiku, kao deo svesne političke obnove. «Karolinška obnova» može se nazvati prvom i najvažnijom fazom stvarnog sjedinjavanja keltsko-germanskog duha sa duhom sredozemnog sveta.

2 Parapet –mali zid, kao pregrada3 simboli jevanđelja lav (Marko), orao (Jovan), anđeo (Mateja) i bik (Luka)

27

Likovne umetnosti imale su važnu ulogu u karolinškom programu. Iz književnih izvora saznajemo da su se u karolinškim crkvama nalazili zidne slike, mozaici i reljefi, ali je sve skoro iščezlo. Sačuvali su se samo iluminirani rukopisi, radovi u slonovači i zlatu. Umetnik naglašava «prozorski» vid slike. Dinamizam linije podseća na plahovit pokret iz doba neprosvećenosti. Poznata je Renska škola karolinških rukopisa. Kraj karolinške umetnosti se poklapa sa krajem Karolinškog Carstva, druga plovina IX veka. Karakteristike karolinške umetnosti:

1. orijentacija od simbolike ka naraciji2. uvedena ljudska figura koje ima negativan odnos prema antici3. funkcionalno dimenzionisanje figure, prema značaju4. rade se minijature i freske5. skulpture nemaju treću dimenziju

Dela:

- Odo iz Melza, katedrala u Aachenu, 796 – 895 g., (westwerk – spajanje svetovnog i duhovnog)

- Odo iz Melza, katedrala u Aachenu, 796 – 895 g., (westwerk – spajanje svetovnog i duhovnog)- Sv. Mateja iz Jevanđelja Karla Velikog, 800 – 810 g.- Sv. Marko iz Jevanđelja renskog nadbiskupa Eba, 816 – 835 g., ustreptala energija koja sve stavlja u pokret- Ilustracije iz Utrehtskog psaltira- Adam i Eva iz Biblije Karla Ćelavog, 850 g., živahno pripovedanje- Prednje korice Četverojevnđelje iz Lindaua, 870 g., zlato idrago kamenje

-

OTONSKA UMETNOSTRaspadom Karolinškog Carstva 843 g., Verdenskim ugovorom, nastaju tri anarhična kraljevstva, kojim vladaju saksonski kraljevi. Stalne

provale Normana predstavljaju smetnju decenijama dalji razvoj umetnosti. Četiri važna događaja za razvoj Otonske umetnosti su:

1. 910 g. osnovana opatija Cluny, sto predstavlja značajnu versku obnovu2. 936 g. Oton I u Aachenu je krunisan za cara, krunisao ga Sv. Benedikt, obećava obnoviti državu

Karla Velikog 3. ženidba Otona I udovicom langobardskog kralja, te ga papa 962 g. kruniše za cara Svetog

Rimskog Carstva4. 972 g. Oton II ženi vizantijsku kneginju (princezu) TeofanuNemačka, dakle, postaje vodeća sila u Evropi u političkom i kulturnom pogledu. Otonska umetnost

počinje kao obnova karolinških tradicija, uz jake vizantijske uticaje, uz dodatno naglašavanje ceremonijalnih i kulturnih vrednosti. Otonski umetnik prevodi vizantijski jezik na jezik skulpture velikih dimenzija. Plemeniti patos menja izražajnim realizmom, koji od tada postaje glavna snaga nemačke umetnosti. Linearni je stil. Plavo vidljivo nebo menja zlatnu pozadinu. Radilo se slikarstvo, skulptura – reljef i crtež snažne grafike. Od vizantije je uzet estetski simbolizam. Dela:

- Gerovo raspeće, 975 – 1000 g., drvo, katedrala u Kelnu- Bronzana vrata biskupa Bernwarda za crkvu St. Michael, 1015 g., Hildeshajm- Korice za Codex Aureus iz Echternacha, 983 g.- Minijature iz Jevanđelja manastirske poglavarice Hilde, početak XII veka,Darmstadt

28