Tan barbara le sugeridad como el delito

(Tutsaklk Suun Kendisi Kadar Barbarcadr)

Francisco Goyann bir gravrnn ad

Bu kitab yazmak, belki asl yeri bellek olan metinlerin ougibi, hayata denmesi gereken bir bor, yerine getirilmesi gere-ken bir grev, bir angajman oldu yllar boyu. Asl yeri bellek:nk insann kendi yaflantsn kendinin dflna karmas,nesnel ve baflkalarn ilgilendirebilir klmas gtr; hele ki afl-r, youn, u gibi tanmlarla nitelenmeye msait bir yaflantysabu Ama bor, grev terimleriyle de adlandrlabilecek birdurum: nk kiflinin kendi yafladklar zerine dflnmesi,yaflarken dflndklerini dflnmesi, mekn ve iliflkileri alg-layfl, ksacas hayata hayatn dflna karak bakabilmesi,baflka hayatlar kolaylafltrabilir, daha katlanlr klabilir, di-renme ve yaratma gc verebilir. Her yaflantnn dflnmselbir sre sonunda aktarlabilir olduu, baflkalarna ak halegeldii bir nkabul olsa da, nispeten daha kapal ve daha az sa-yda insann yaflayp paylaflt hapishane gibi u bir deneyi-min hem aktarlmay daha fazla gerektirdii hem de byle biraktarmn etrefillii, sorunun iine girdike kendini gsterir.

nsz Yerine:Konunun ve Yaznn Tarihesi

1

Hapishane Syleminde Somut ve TarihHapishanenin iinde ve dflndayken hapishane zerine d-flnme ve yazma srecinin arka plan arlkl olarak 12 Ey-ll (1980) denen dnemin hapishane deneyimiyle snrly-ken, yukarda anlan anakroninin ve senkroninin sonucu ola-rak, gerek Trkiyenin daha kanl hapishane deneyimleri(rnein Ulucanlar, rnein Hayata Dnfl Operasyonu),gerekse 2007lere gelindiinde Guantanamo ya da CIAnnhayalet hapishaneleri gibi zamandan ve mekndan tama-men kopartlmfl hapishane ve iflkence deneyimleri de bunla-ra eklenince, hem daha btnsel bir dflnme nesnesi, hemde vahfletin iyice modernlefltii Trkiye ve dnya koflullaryannda tamamen yersel ve ksmen arkaik, hatta kadk ka-lan (belki de bu nedenle her askeri diktatrlk ya da otoriter-totaliter dnem gibi komediye varan grotesklikte ve Kafka-esk) bir 12 Eyll tablosu kar ortaya.

Ama hapishaneler zerine sylemin dngselliini ve te-kerrr halini de unutmamak gerekir. ocukluk belleindekalmfl, Balkanlarn ve Ortadounun en byk (ya da enmodern) hapishanesi (Samalclar/Bayrampafla) ibaresindenbugne dek art arda alan ve giderek daha byk ve dahamodern bir hal ald sylenen, adlar harflerden ibaret bu ha-pishaneleri ama sreci ne tamamlanacak ne de bitecek gi-bi gzkyor. Keza insan haklar rgtlerinin ve sivil toplumkurulufllarnn cezaevleri ve iflkence raporlar da on yllardrhep ayn. Bu yaznn kaleme alnd sralarda, 8 Temmuz2007 tarihli Radikal gazetesinin ayn sayfasndaki iki haberdurumun tipik rnei olarak grlebilir. Haberlerden biri da-ha byk puntolarla verilmifl. Tutuklu ve mahkmlar iinaltn kafes hazrlanyor bafllnn altnda, Silivride 10 bin904 kiflilik dev cezaevi kompleksi infla ediliyor. Konferans ve

flk ergden 5

Bu kitabn n alflmalar, egzersizleri gerek ierdeki d-flnce, dflnme, syleflme ya da susma, hatta yalnzca hayat-ta ve ayakta kalmaya abalama srelerinin, gerekse dflar-daki benzer deneyimlerin iinde yer alr. Bu kitapta tama-men baflkalaflarak ierilmifl hapishane zerine metinler, eflit-li dergi yazlar fleklinde ierde ve dflarda kaleme aln-mflt. Yaflantlar teorilefltirmeye, felsefilefltirmeye abalayanbu metinleri derleme, toparlama isteinin sonucu, hem bun-larn birbirlerini tekrarlayan, takip eden, i ie giren yanlar-nn ve tematiklerinin farkna varlmas, dolaysyla yeni birsz olmadan art arda eklemenin anlamszlnn grlmesi,hem de bambaflka alardan, adalet kuramnn, su ve cezakavramnn iinden ve dflndan da soruna baklmas oldu.Bylelikle tek tek bu metinlerden ve toplamlarndan farkl,ama derindeki anlamlar bakmndan elbette onlarla youniliflki iinde olan bu kitap ortaya kt.

Hapishanedeyken hapishane zerine dflnmek, insannnn tkayan, iini ketleyen onlarca fley arasndan syrlarakbir dflnce oluflturmak olduka g; fazlasyla znel ve ks-mi bir bilgiyle yetinmek de ok muhtemel olduundan, arayahem dflarnn hem de bunca zamann girmifl olmas ifle ya-ramfl olabilir. Dolaysyla hapishane yaflantsyla bugnn,tek tek yazlarla bu kitabn arasndaki mesafe, bireysel ve top-lumsal bir tarihin anakronisini de iermektedir. Ama yazmakile zamana ve mekna mesafe koymak, tersi bir iliflkiyi de ba-rndrr. Bir alegoriyle ifade edersek, yuvarlak bir dnyada ya-flyor olmann sonucu, zaman ve mekn deirmi bir nitelikkazanabilir ve gemifl (gemiflteki mekn) uzaklafltka ya-knlafllan (netleflen) bir boyut edinebilir ve anakroni, gerek-dfl bir senkroniyle flimdi ve burada ifllemeye bafllayabilir

4 hapishane a

kozunu oluflturan gerek/yalan, enformasyon/dezenformas-yon mcadelesi fleklinde gemiflte, bugn ve yarn hep varol-mufl, hep varolacak gzkyor. Dolaysyla ayn elefltirinin(ya da zelefltirinin), Diyarbakr Cezaevi (veyahut diyelimyine 12 Eyll dneminin baflka herhangi bir cezaevi) rnein-den ok sonraki Hayata Dnfl Operasyonu yaftal cezaev-leri katliamnda medyann rol iin de geerli olduu ortada-dr. Artk cuntann olmad szmona demokratik bir lke-nin gazeteci ve televizyoncularnn alkfl ve destekleriyle d-zenlenmifl bir katliamn sorumluluundan kim syrtabilir ki?Medya denen kapitalist endstrinin hangi mekanizmalarla ifl-ledii ve hangi mekanizmalar iflleterek insanlarn (tketici-lerinin) beyinlerini ifal ettii, devletin ve medyann, haya-tn her alannda hangi yalanlar pazarlad ne derli irdelensede, bu irdelemenin sradan tketiciye ulaflr ya da onun t-ketim alflkanln deifltirir bir yan yok: Sradan tketi-ciye en kolay ulaflan, onun en kolay almlayp alglayabildiigerek, yalann ve aptalln ta kendisi ou zaman. Hele kisz konusu edilen hapishaneyse; tamamen kapal, iinde ne-ler yaflandn dflardaki kimsenin bilemeyecei, ancak resmiyalanlarn aktarlabilecei bir ortamsa; su ve gvenlik gi-bi fobilefltirilmifl kavramlar zerinde oynanyorsa, yalann vedehfletin boyutlar iyice katmerlenir.

Hapishanenin YarnHapishaneler gvenlik toplumunun, neo-liberal iktisadnhem sulu hem gvenlik sektr retme arac ve aygt olarakalmaya devam edecek; her ihtiya duyulduunda yeni mito-lojilerden ve yalanlardan destek alan operasyonlar yaplacak;hukuk, ideoloji ve toplum su ve gvenlik kavramlarylagiderek daha fazla meflgul olurken, hapishaneler ve hapisteki

flk ergden 7

spor salonlar da ieren komplekse gz biyometrisi taramasy-la girilecek. Adliyesi de hazr, sulu bulunan doru hapse al-nacak ibaresi yer alyor Dier haber de hapishaneler hak-knda sk rastlanan trden bir resmi yalann hibir fleyi de-ifltirmeyen teflhiri. Hayata Dnflte Yedi Yllk tiraf man-fletinin altnda, Hayata Dnfl operasyonu srasnda mra-niye Cezaevinde len jandarma avuflun, asker atefliyle canverdii belirtildi, deniyor.

Biraz daha geriye gidelim. 23 Haziran 2003, yine Radikalgazetesi. Nefle Dzelin Selim Dindar ile syleflisi: Her biri-miz tek tek o lam suyunun iine indiriliyorduk. Lamniinde nefesimiz kesilene kadar tutuluyorduk. Diyarbakr Ce-zaevinde yatan herkes yaflad bunu. O pislii imedim, yeme-dim diyen gururu yznden yalan sylyordur. Bir de avludasrtst yatrlyorduk. Bacaklarmz yerden on befl santimyukarda tutuyorduk. Baca dflen dayak yemek iin srayagiriyordu. Kflt, bir hafta boyunca gece o beton avluda suyuniinde yatrldk. htiyacmz suyun iinde yapp, snmayaalflyorduk. [...] Abbas elik diye bir ky sahibi vard. O-luyla birlikte ierideydi. Oluna soktuklar copu kartp ba-bann azna veriyorlard. Sonra babaya soktuklarn olununazna veriyorlard...

Bunun gibi ynla cezaevi gerei 12 Mart 1971den 12Eyll 1980e ve sonrasna uzanan sre boyunca ok sk ya-zld, anlatld, bundan sonra da yazlacak. Selim Dindarlasylefliye neden olan argman bu adan ilgin: Eer biz ga-zeteciler, 12 Eyll dneminde Diyarbakr Cezaevinde yafla-nanlar tam anlatsaydk, bu lkede belki baz fleyler deiflir-di, demifl Hasan Cemal Krtler adl kitabnda.

Cezaevlerinde yaflananlar ile bunlarn aktarlmas, anlatl-mas arasndaki sorunlu iliflki, iktidarlarn ve iletiflimin temel

6 hapishane a

kence ve basknn rasyonelleflmesinin de tarihidir. Ayn rasyo-nel mantk, samal da ierir. Hapishanenin temeldeki sa-maldr onsuz olunabileceini dflndren. nsann btnzaman ve meknlar iin, hem de mutlak anlamda meydanokuyaca bir kurum olarak karflmza kyor hapishane. Amahapishanenin tekil varl, onun tmel kapsamdaki yeriyledorudan ilintili olduundan, hapishanesizlik arzusunu, hu-kuka, devlet kurumlarna, sermayeye, medyaya da bir tavrolarak dflnmek; yargnn zn ve iflleyiflini, devlet aygtla-rnn bu sreteki yerini, sermayenin ve kr hrsnn hukuklave hapishaneyle iliflkisini, kapatlma ve kapalln oluflturdu-u dolaym ve pus ortamnda, rtllkte iflleyen fliddet teke-lini, medyann ifllevini de sorgulamak, sonu itibaryla tmbunlarn insan tekini ne lde sakatlayp srlefltirdiini gr-mek flart oluyor. Ksacas hapishane, btn tarihi boyunca ol-duu gibi, srekli bir reform ve/veya ilga talebinin her daimgbeinde durmaktadr (karflmzda da deil artk; giderekgzden, kulaktan, vicdandan uzakta). Bu kitabn amalarn-dan biri, hapishanesizlik talebini, hapishaneyle ilgili her trlmcadelenin en baflna koymay unutturmamaktr.

Hapishane-KentlerBu metnin oluflumuna zamann katt bir dier boyut isekk hapishane/byk hapishane karfltlnn ve iliflki-sinin giderek akflmas oldu. Genellikle ierden kan kiflininbyk hapishane denen toplumsal iliflkiler ana girifliniima ederek kullanlmfl olan bu karfltlkta bir tr indirgemegrmek, dinamikler ve yaplar arasndaki nemli farkllklaravurgu yapmak elbette mmkn olsa da, bugnn toplumsalyapsna ve gndelik hayatn rgtlenmesine bakldnda, buiki tr hapishane arasndaki rtflmenin neredeyse tam bir

flk ergden 9

kitle, toplumun duyularndan (gznden, kulandan, elin-den) ve duygularndan (merhamet, vicdan) giderek dahauzaktaki ve dfltaki yerini, konumunu alacak ve ifllemeye, ye-niden-remeye ve yeniden-retmeye devam edecek, hattayersiz, a-topik bir hal alacak. Bu hapishanelere dair res-mi yalanlar kimi zaman ortaya kacak, ama fiili bir deer yi-ne taflmayacak. Bir operasyon dzenlenirken hemen hemenher trden hukuksal, ideolojik, medyatik aygt bu operasyo-nun hizmetine konulduundan, medya da asl o dnemdezerine dflen grevi laykyla yerine getirmifl olduundan,yalann bini bir paraya manflet stne manflet ve tefrikalarart arda yaymlandndan, zaman aflmna uramfl tek-zipler bu haberleri okuyan ya da seyredenler asndan da ik-tidardaki muktedirler asndan da bir deer taflmayacak.

Tablo karamsar. Hapishanelerdeki yaflam koflullarnn iyi-lefltirilmesi ve reform talepleri de bu karamsarl besleyecekbir tarihe sahip. Somut talepler saptanr, ierde ve dflardamcadele yrtlr, insanlar fiziksel ve ruhsal olarak sakat-lanr, hatta lr, taleplerin kabul edildii resmen ya da yarmazla dile getirilir, eylemler sona erer, kalc hibir iyileflmeolmad grlr, bir sre sonra (giderek azalan g, destekve moralle) yeniden hak talepleri ve eylemler gndeme ge-lir dng srp durur. Tablo yine karamsar. Belki de ha-pishane reform kabul etmez bir kurum, belki de yalnzca yokedilesi bir kurum. Bu nedenle, yaratc bir muhalefetin im-knsz istemesi anlamna gelecek hapishanesiz bir toplumarzusu, hapishanede reform talebi kadar imknsz ve bir odenli gereki grlebilir.

Hapishane kurumunun tarihi, modernliin, dolaysyla ifl-

8 hapishane a

mehul bir yerdeki yasasz hapishanelerde bulabileceindenhayatlarmzdaki nemi iyice artacak, bir mcadele ve eylemalan olacak.

Hitap ve thafBu bir an kitab deil. An kitaplarnn, zellikle de zor ko-flullarda yaflamfl insanlara dair anlatlarn duygudafllk yarat-t inkr edilemez. Her yaflantnn tekilliine inanmakla bir-likte, bu trden anlatlarn zellikle hapishanedeki insana iyigeldiini, strap ve acy taflma gc verdiini, ortaklk, ben-zerlik arayflnn, evrende yalnz olmama duygusunun saalt-c etkisini biliyorum. Bu sayfalarn kimi insanlar zerindebyle bir gc de olabilir; dolaymsz deneyimin izini fazla-syla taflyorlar nk. Ama ncelikle hapishanenin neliini,niinliini (samaln) ortaya koymak ve hapishanesizlikmcadelesine hizmet etmek gibi bir amac, bunun yansra birde hitap sorunu var bu kitabn. Kime? Elbette nceden be-lirlenebilecek bir fley deil bu; zerinde durmak da anlamsz,sonuta her kitap yakn olana, yara kardefline hitap eder.Dier yandan, gerek tarihe gerekse bugne bakldnda, ha-pishanenin her snf ve tabakadan insan iin her an bir olas-lk olduu, olabildii ortada; yani egemenler ve iktidardaki-ler de dahil herkesi ilgilendiren bir konu hapishane. Kezaadalet kavram da yine herkesin el erimi iindeki evrenselbir sorun. Ama ounluun gndemine ancak kendinin ya dayaknn baflna geldiinde girebilen bir konu hapishane veadalet. Dolaysyla, herkese ve hi kimseye hitap edebilecekolduundan, yazann kimi ayrmlar getirmeye ya da it-haflarda bulunmaya hakk olabilir: Aptallafltrlmfl, etikten,deerden yoksun, paradan ve sopadan baflka tapacak fleyi kal-mamfl, rk, milliyeti bir gruh, hapishaneye herkes kadar

flk ergden 11

kesiflme halini ald ortadadr. Cadde ve sokaklardaki kame-ralardan cep telefonlarna, internetten bilgisayar kameralar-na, kayt ve kodlandrma sistemlerinden gzbebei okumaya,elektronik bilezie dek her fley, herkesin her an gzetlenipdinlenebilmesine, kayt altna alnmasna imkn tanmakta.Bu koflullarda dflarnn gerekten byk hapishane halinialdna artk kuflku yok. Ama bu durum kk hapisha-neyi nemsiz klmyor. Tersine, kelimenin gerek anlamy-la hapishaneyi duyu ve duyumdan iyice uzak klan, yok sa-yarak gerekten yersizyurtsuzlafltran sistem, buray tamamendenetimsiz bir fliddet teknolojisinin deney alan ve oda ha-line getirebilmekte. Btn bunlarn sonucu ise, hapishanede-ki insann (ve de dflardakilerin) duyusuz, duyumsuz, kim-liksiz birer nesne halinde otomatlafltrlmas. Dflardaki de-netim ve gzetimin yaygn ve youn hali ieriye girme ihti-malini de her an herkes iin geerli kldndan, asl hapis-hanenin nemi artk ok daha byk. Bat toplumlarnn ken-dilerini arndrma, temizleme politikalarnn ne boyutlaravaraca flimdiden kestirilemez elbette ama (hem tehlikelisnf ve tabakalar veyahut tehlikeli corafi blgeler karfl-snda hem de doa karflsnda) evreci bir toplumsal r-gy kendi yaflam alanlarnda kurarlarken, retimi (ve pisli-ini) nasl in gibi nc Dnya lkelerine taflyorlarsa,sulular ya da sulu retme mekanizmalarn, su sekt-rn de vaktiyle adalardaki ya da smrgelerdeki ceza ko-lonileri gibi snr dfl etme, hapishaneleri Gney lkelerinenakletme ihtimalleri hi de uzak deil.

Hapishane sorunu zerine ileriki yllarda muhtemelen da-ha az konufluluyor olacak, nk giderek iyice arndrl-mfl, demokratiklefltirilmifl bir fliddet-denetim-gzetimkoflullarnda yaflyor olacaz; ama herkes kendini her an

10 hapishane a

Dier yandan, byk lde flahsi izleklerle rl bu kita-bn tamamen flahsi bir hitab ve ithaflar da olmal kuflkusuz.erdeyken, hep bir fotoraf geliyordu gzmn nne: Ksapantolonlu, kvrck, dank sal kk bir ocuk, bir evinnnde, annesinin elini sk skya tutmufl Ve sonra, yllar-ca, elinde giysi ve kitap torbalaryla gelip, yasaklar nedeniyleolunu gremeden geri dnen; hapishane kaps nnde e-kilmifl bir anneler fotorafn, olu tanyabilsin diye kendi-ni okla iflaretleyerek ieri gnderen anne. Oul ktnda,gerekten de okla iflaretlenmifl olmay gerektirecek kadar yafl-lanmfl olan anne. Ve bir sre sonra, olu iin yapabileceison fleyi de yapan, onu yalnz brakmay gze alarak olununzgrleflme srecinde bir adm daha atmasn salayan ve buhayat geride brakan anne. Bu kitabn her satrnda yeri var

Ama hayatn srprizlerinin, mucizelerinin de bir kaderkadar kanlmazlna ve her nn karfllkl yaratlan bir du-rum olduuna inanan ben, bu yzden olsa gerek, flahsi ha-pishaneden kfl srecimdeki yeriyle, hayat ve dflnce yol-daflm Zarifeye borluyum hayat ve bu kitab. Dahas, bukitapta bir topya, bir proje ihtimali de bulunduundan, de-yimin btn sradanlna karfln gelecee, genlere ithafedildiini syleme gcn kendimde bulmam gerek. K-k hapishane olgusunu ierden olmasa da dflardan tanya-cak, bu byk hapishane iinden kafl yollar arayacakolan, hatta baflka direnifl ve yaratclk pratiklerinin yan srahapishanesiz bir toplum da isteme cesaretini gstermeleriniumduum, adalet adna bir isyan felsefesine sarlmalarn ar-zuladm genlere, Ezel Dalara...

Bu kitap, hayata olan borcumun minik bir blm yalnz-ca

flk ergden 13

yakn ve uzak dururken, kitaba ve dflnceye muhtemelenhep uzak kalacaktr. Gemiflin siyasal muhaliflerinin, hapis-haneye girip kmfl olanlarn ise belleksizlik, gndelik politi-ka ya da gndelik hayat arasnda gidip gelirlerken hapishanezerine bir kitapla iliflkilenebilme olaslklarnn ancak eskisolculuktan ve an retiminden kopmalar lsndemmkn olabilecei kansndaym. (Hapishanenin karanlkyz olmufl iflkencecilere, rasyonel bir fliddet makinesininher kademesinde yer almfl olanlara duyulan fke ve nefretinise yaratc ve yok edici bir gce dnflebilmeye byle bir ki-tapla biraz daha yaklaflmfl olmasn umut edebilirim).

lenler; lmn tesadfilii, rasgelelii ou zaman gerekolsa da, en ndekilerin kurfluna, fliddete hedef olma ihtimali-nin yksek olduu da bir gerektir. Ve sonra, biz geride ka-lanlar, yaflayanlar, kendimizi her zaman onlara biraz borluhissederiz, yaflyor olmamzda onlarn lmlerinin, maddi yada manevi siper olufllarnn pay olduunu dflnrz; hattabiz de lebilecekken yaflyorsak, hayatn tm acsna karflnyaflanabilirliine gn getike tahamml gc gelifltirebiliyor,nasrlaflyorsak, onlarn aramzda olmamasna hayflanrz,kendi varlmzdan utanrz, gen lemediimiz iin hepbir eksiklik duyarz (iyiler gen lr ya da dehalar, dahiler,uyumsuzlar gen lmfltr gibi ibareleri her iflittiimizdekendi hayatmzdan, konformizmimizden bir kez daha utanduyar ve susarz). lmfl olanlar artk hibir gerekliin mu-hatab olamaz, onlara yaplacak hayali bir ithaf bile yaflayan-lara sz syler aslnda. Hapishanede lenlere; iflkence altn-da, sopalarla, kalaslarla, kurflunlarla lenlere adanmfl bir ki-tap. yi ama hapishanelere girip kmfl, hl orada olan, ora-y yaflayan, yaflayacak herkese yani flimdiki zamana kkbir armaan, hapishane klliyatna bir katk neden olmasn?

12 hapishane a

Gnah kavramnn mulak ve dinsel arflmlar bir ya-na, u-durum yazlarnn, sonuta, gnahkr yazlar olduu-nu sylemek abart olur mu bilinmez, ama bir doruluk payierdii kesindir; bu kitap bu gzle okunmaldr.

flk ergden 15

Yaznn GnahkrlHapishane, herkesin her an yaflayabilecei, ihtimal dahilindebir mekn olsa da, daima aznlklarn yaflad bir yer ol-mufl; muhtemelen de byle kalacak. nsan varlnn yery-zndeki yaflant ve deneyimleri dikkate alndnda, hapisha-ne yaflants ancak bir u-durum, snr-durum olarak deer-lendirilebilir.

U-durumlar zerine yazmak, sululuk duygusundan aslamuaf olamaz. nk yazan kifli lmemifl olandr, ama u-du-rum lm ihtimalinin her an varl, hatta llerin varl de-mektir. Bu yzden, yazyor olmann yk ardr; hele ki,yazmak iin deil eylemek iin bir araya gelinmiflse, sonra dagerek eylem gerekse de eyleyenlerin byk blm yok ol-muflsa, bu durumda eylemekten yazya geiflin (yaznn baflkatr bir eylem olduunu bilsek de; yine de) vebali ardr:hayatta kalmfl olmak; stelik gemifli, o ortak eylemlilik d-nemini yazya dkmek; anlarla hesaplaflmak.

Her dflnce ncelikle bir deneyimin, hem de bedenden ge-en bir deneyimin sonucu olduundan, ancak bu beden ta-rafndan hissedildii lde yazda yer alr. Dolaysyla annn,bellein pay inkr edilemez ve bu durum yazy risk alannaiyice yaknlafltrr: Yazma borcu, lenlere ve yaflayanlara, anla-ra karfl bu bor ya da yk, sorumluluun ve vicdann sesi olur.

U-durumlar yaflayan ve yazan talihli kifli olmann vicdanyk, lmn ou zaman tesadfi niteliini bilsek de, len-lerin bir adm nde durduklar iin ldn; hapishanedeyaflananlara bakp ben bunlara direnemezdim, dayanamaz-dm diyen dflardakilerinse (eylemin ve/veya hapishane-nin dflndakilerin) direnmifl ve lmemifl yazandan bir farkolmadn hep hatrlatacak kadar rahatsz edicidir.

14 hapishane a

Hapishane in Arka Plan

mgelemden geree, mitolojiden dine ve oradan da moderntopluma dek insan topluluklar kifli zerindeki hakimiyetleri-ni daima su ve ceza kavramlaryla kurmufllardr. Topluluunvarln srdrmesinin, kendini yeniden-retmesinin zihniyetalanndaki temel ifadesi olmufltur su ve ceza. Ama ayn l-de mulak, deiflken bu alanda kifliye braklan tek zgrlk, oan iin egemen olan su ve ceza anlayfln benimsemekle, ege-men zihniyet ve kurumlar isellefltirmekle snrl.

Her yasa ve hukuk ancak atalardan kalma eski yasay de-ifltirerek, tek sular eski yasalara sadk kalmak olan insan-larn kann dkerek ayakta kalabilirken; yasa koyucu aynzamanda bir ihlal ediciyken, su ve sululuk kavramlar s-rekli deforme edilir ve grecelefltirilirken, zaman iinde fark-llaflrken; insana kalan tek gerek o nn zihniyet snrlariinde davranmak olur. Ama ihlal daimidir: Srden her ko-pufl, her tanr-katli, her baba-katli, her millet-katli hem suhem insanlaflma admdr. Her katil bir tanr, bir baba, bir mil-

flk ergden 1918 hapishane a

Su, Ceza, Hukuk, Mahkeme

2

rirken, uygulamada, yarg ve kurumlar zerinde tarih boyun-ca politikann, iktisadn, dinin her zaman denetim kurduu,(hem devlet ve toprak anlamndaki mlkn, hem de mlkiye-tin; yani kurumlaflmfl ve yasal hrszln) temeli olan yar-gnn mevcut iktisadi ve politik dzeni uygun kurallara ba-lad (flirket ve banka kurarak yasal soygun imknlar sala-d, kr ve smry gvence altna ald; keza devletin vekurumlarnn, hatta yandafl etelerin her trden keyfiyet,zorbalk ve cinayetine yasal klf salad) ortadadr. Kabacaifade edersek, hrszlk, pazarn belirledii koflullar altndameflrudur; insan ldrmek ise idam, ordunun ve polisin yet-kileri, savafl, paramiliter glerin eylemleri gibi devletin belir-ledii koflullar altnda, hatta rk, milliyeti ideolojilerin des-tei altnda su deildir. Adalet oyununu oynamak iinsegeriye ezilenler, mlkszler, iktidarszlar, muhalifler, etnik,kltrel, cinsel, dinsel aznlklar, yani tehlikeliler aslndainsan kalr.

Bu durumu kapitalizmin iyice gelifltii, emperyalizmlerin,faflizmlerin ve diktatrlklerin eflitli biimlerinin yaflandkoflullara, gnmzn neo-liberal yaplarna tafldmzdakarflmza kan tablo, sua dayal bir iktisadi ve politik gsisteminin, bir su toplumunun yerleflmesi ve benimsenmesi,kifliler aras iliflki kltr iinde yerini bulmasdr.

Mahkeme, mevcut gler arasndaki mcadelenin hukuk-sal zor yoluyla askya alndn; alnan kararn bu mcadele-nin sonucu deil, bu glerin her birine yabanc ve yksek biriktidarn mdahalesinin sonucu olacan; bu iktidarn bugler arasnda yansz bir konumda olduunu ve sonu ola-rak, davada, adaletin kimin yannda olmas gerektiine kararverebilecek durumda ve karar vermek zorunda olduunu, ka-

flk ergden 21

let, bir sr sahibi olur, su yeniden-rer, mevcut ve geerlihukuk sayesinde tanrlarn, egemenlerin, kalabalklarn ihlalicezasz kalr.

Egemenler dierlerini, yani egemen olmayanlar, aznlktakalanlar bastrma, dfllama, yok etme amal eylemlerinin ya-nsra, kendi devamllklarn salamann yolunu da kurum-sallaflmada bulurlar: yasak ve tabu, remenin, retmenin, t-ketmenin topluluk dngsnn bu en yzeysel halinin de-vindirici gcdr. Hukuk bu sistemin tkanmasn nleme, t-kanrsa nn ama ifllevini, gereken aralar da temin ede-rek yerine getirir ve cezasz kalmas sistemin yeniden-retimiiin elzem olan ihlallerin koruyucusu olur.

ktisadn, mlkiyetin, parann, sahip olunan topran, top-lumsal kurumlaflmalarn, vatann ve milletin ancak insan yoksayarak kendine yer aabildii koflullarda suun kurumlafl-masndan, suta tekerrr yoluyla srebilen sistemlerdensz edilebilir. Bu suun yasal kisvesi olarak hukuk, ceza gr-meden su ifllemenin tek yolunu yasal olarak kurumlaflp ik-tidar iliflki ve hiyerarflilerinde yer bulmak olarak saptar. Hu-kuk devleti ad altnda devletle hukuku iftlefltiren tarihseldurum, esasen, iktidar mekanizmalarn (zoru) iflleten maddive manevi kanallarn hukuksal metin ve uygulamalarn g-vencesi altna alnmasndan ibarettir.

Site rgtlenmesinden bu yana adaletin hakkaniyeti daimatartflma konusu olmufl, iyi bir yarg sisteminin temel kural-nn gler ayrl ilkesinden sapmamak olduu, yargnn, y-rtme ve yasamadan mutlaka bamsz olmas gerektii, yasa-lar karflsnda herkesin eflitliinin esas olduu hep ileri srl-mfltr. Teoride hukuk devletinin can alc noktas olarak g-rlen bamszlk, hakkaniyet ve eflitlik, yarg srecinin ken-di mantndan baflka mantklara boyun ememesini gerekti-

20 hapishane a

nimsemesi, yarglayanlarn kendilerini her trl sutan ve z-nellikten muaf grp byle sunmalar nem taflr. Keza, avu-katlk kurumu da tamamen fuzuli ve sahtekrca bir araclkifllevi grr. nsan hayatn dorudan ilgilendiren bir konu-nun bunca teknik bir dile, hukuk diline tercme edilmifl ol-mas bir yana, kiflinin kendini ifade edebilecek nitelikten yok-sun kabul edilip bir aracnn seilmesi ve bu aracnn da han-gi taraf savunacak olmasna yalnzca kimin paray verdii gi-bi bir pazar kuralnn karar veriyor olmas (keza ayn pazarkuralnn kimi zaman tm mahkeme yeleri iin de satn al-nabilirlik fleklinde geerli olmas), mahkeme sonucununadalet ve hakikatle iliflkisizliini zaten kantlamaktadr.

Hukuk nyarglardan, batl inanlardan, znel fke ve flid-detten, hem de iktidarn ve kurumun ayrmc, ayklayc fkeve fliddetinden arnabilmifl deildir. ster ilahi olsun ister in-sani, yasann ihlali her zaman tartflmasz ceza gerekesi olur.Yasann kutsall, verili toplumsal iliflki ve hiyerarflilerin kut-sal ve tabu olarak grlmesidir. Toplum; ortaklafltrlmfl ege-men deerlere gnll ya da zorla katlm ise, toplumsallkoyununu oynamann reddi, en arkaik anlamda, reddedeninldrlmesini veya topluluk dflna atlmasn gerektirir (sr-gn ya da hapis). Yasa herkes adna olma iddiasndadr, bunedenle ceza da en azndan tehdit boyutuyla herkese d-nktr ve bir gsteri ya da seyirlik olarak dzenlenir.

Bugne kyasla on sekizinci, on dokuzuncu yzyl yine debir idealler ayd: Toplumu korumann, evrensel akla uy-gun cezalandrmann, cezann bireyi eitebilecei inancnn odnem bir deer tafld sylenebilir. Cezalandrmann flidde-te dayal ve fliddetli olmasn savunanlarda bile, bu cezanniyilefltiriciliine bofl da olsa bir inan vard. Bugn ise kifli-

flk ergden 23

rarn da uygulanmasnn ve kabul grmesinin flart olduunusylerken, aslnda, tm iktisadi, politik, dini vs. iktidar iliflki-leri a ierisinde, egemen olandan yana hkm vermek ze-re, egemenin mcadelesini ve sistemini srdrmek zere ifl-lev grr; kiflisel alana, o mphem ve belirsiz vicdan halineburada hi yer yoktur.

Yarglamann aka kabullenilmifl bir parodi olduu orta-dadr. Birok durumda, olaanst hal, olaanst su gibibahanelerle ya da cunta, dikta, iflgal gibi koflullarda yargnnzaten kuraldfl iflledii bir gerektir (sana savunma hakkverilmez, yeterince kant arafltrlmaz, yarglama alelacele bi-tirilir, mahkeme izleyicilere ve basna kapatlr, sank mahke-meye karlmadan uzun sre hapis tutulur). Ayrca, dnya-nn birok lkesinde ya da tarihin eflitli dnemlerinde g-ler ayrl ilkesinin hayata gemedii, yarg bamszlkavramnn soyut ve kt zerinde kalmfl bir kavram oldu-u, yarg kurumunun politikaya ve iktisadi g sahiplerineboyun edii, iflbirlii iinde olduu da bir gerektir (sanakahraman muamelesi yaplr ve kuraldfllk rnekleri bukez de sank lehine kullanlr).

Btn bu sreen olaandfllk durumlar bir yana, yar-gnn parodi nitelii, mahkeme salonunun, yani meknn hi-yerarflik dzenleniflinden hukukularn klk deifltirmesinedek uzanan bir gsterinin, geleneksel kast ve hiyerarfli iliflki-lerinin sahneye konuflunda kendini belli eder. Yarg, mahke-me, muhakeme daima bir ast-st iliflkisidir; yarglanan her za-man asttr, afladadr. Mahkemenin meknsal dzenlenifli,mahkeme krss, hakim, savc ve avukatlarn giysi zorunlu-luu, yarg usl prosedrleri, her fley hiyerarflik ve teatral birdzenlenifle denk dfler. ncelikle bir ortam yaratlr, buortamda sann ezilmesi, bir tr gnah karma rol be-

22 hapishane a

dafltrmaya muktedir olup olmadklar, yani kendilerini afl-knlafltrma potansiyelleridir.

flk ergden 25

ye dnk adalet uygulamasnn esasen bir intikam aracolarak grld, artk nicelik olarak deerlendirilen kiflininya da toplumun asla nemsenmedii aktr. Ama sahne d-zeni hep nemlidir: Suun bireyler arasnda ifllendii varsa-ylsa bile devletin ve kurumlarn aracl, intikam uygulay-cl, bireyler arasndaki sorunu zmsz brakrken, uzlafl-ma, piflmanlk ya da karfllk imknlarn dfllayarak gerilimle-rin iyice bymesinin kapsn da amaktadr.

Soykrm, etnik ayklama, katliam gibi toplumsal boyutlar-daki sorunlar karflsnda da mahkeme adaletin ya da hakika-tin deil, yine pazar ya da siyasal-iktisadi g iliflkileriyle be-lirlenen bir kurum olarak kalr. Zaten insanlarn adalet duy-gusunun asla mahkemede ifade bulamamas, mahkemeleringiderek gven yitimine uramas, kiflisel ya da grupsal zmyollarnn seilmesi de bu komedinin gerek bir yz yze ilifl-ki, soru-cevap, hakikat arayfl ihtimalini oktan ortadan kal-drmfl olmasnn sonucudur. Dolaysyla mazlumlarn, ma-durlarn, ezilenlerin adalet talebinin mahkemeden geebilece-i varsaym kadar, yargnn halk mahkemesi gibi herhangibir biiminin byle bir talebi karfllayabilme ihtimali de, tafl-d dolaym ve temsiliyet nedeniyle pek yoktur. Dnyanneflitli lkelerinde rnekleri grlmfl Hakikat komiteleri,fkenin ve acnn dolayszca ifade edilebilmesi, yas tutabil-mek ve tm bunlar kamusal alana taflyabilmek asndannemlidir. Keza hakikat karflsnda bafllama ya da feragatinnereye kadar gidebilecei, cezalandrma ve damgalama yerineuzlaflmann nasl iflleyebilecei sorusu da madurlarn adaletarayflnda nem taflyan bir dier yandr. Ancak asl nemli-si, ezilenlerin ve madurlarn adalet taleplerini kendi iktidarhedefleriyle zdefllefltirmeyerek, gemifle dnk deil bugnednk somut ve tekil, zgrlk ve eflitlik pratikleriyle ba-

24 hapishane a

Cennet ve cehennem ya da gelecek gzel gnler tasa-rmlar, esasen bu dnyada adalet arzusunun, flimdi ve bu-rada adalet talebinin ifadesidir: Herkesin hayatnda, yerinegetirilmesini hi kimseye emanet edemeyecei ve gerekleflti-ini grmek istedii bir adalet arzusu vardr. Ama adalet yinede tek baflna tanmsz, bulank kalr. zgrlk, eflitlik gibitm dier soyut kavramlar kadar yok bir kavram: adil top-lum ya da zgr insan, olmayan-durumlar; ancak bir oluflhalinde, bir srecin somut tekillik ve eylemleri halinde varolabilirler; yani somut anlaml karfltlaryla mcadele iindegerekleflirler.

Aslen bir hakikat arayfln ve bu hakikatin kamusal alandagerek olmasn isteyen adalet arayfl herhangi bir kuruma,hele devlet, hukuk ya da mahkemeye devredilemeyecek kadarinsanidir, kurumlarn dolaymn deil, kiflilerin yzyzelii-ni gerektirir. Karfllkl duran kiflilerin, nefretle bile birbirleri-ne baksalar, karfllkl sz ve sktlar, birbirlerini tanmalar-

flk ergden 2726 hapishane a

Bir Adalet Kuram ve Mcadelesi

3

ri, dinsel ya da dindfl adalet fikrinin temelinde yer alr. kili-in salad bu basitlik popler kltrn de ana damardr:yinin galip geldii, bizin kazand roman ve filmlerden,iki kifli ya da iki takmn karfllaflt spor msabakalarna dekher fley bu kolay alglanrlk zerine kuruludur; belirsizliktenhofllanlmaz.

Oysa insan ruhu sz konusu olduunda belirsizlik alaniyice genifller; keza bask ve bastrma mekanizmasnn gckarflsnda, tepki, red ya da zdeflleflme arzular da glenir.Su karflsnda hemen hemen herkes bu belirsizlik blge-sinde yer alr. nsan ne kadar ok gerilim altndaysa o kadarkarmaflklaflr diyen Thomas Mannn szn aarak, insan nekadar ok etkileflim altnda ve iindeyse (rnein modern,adafl insan) yarglama yetimizin dflna o lde kar de-mek daha doru olur. Dier yandan, suun kendisi (su top-lumu) hukukun gvencesi altndayken bireye su isnat etmekparadoksal gelebilir. Kurumlarn, rgtlerin, iliflki alarnncanl birer organizma gibi faaliyet yrtp yasal olarak su ifl-ledii koflullarda, bu kurumsal kimlikler hukuki prosedrle-re uygundur. Birey ise davranfllarn herhangi bir hukuk pro-sedrne uydurabilecek donanma ou zaman sahip olama-dndan, fevri ve kuralsz davranfllaryla hem kategorilendi-rilmesi g hem de sua yatkn bir yerde durur. Ancak sukavramn bireye odaklamak bir tr aldatmaca ve dikkat el-medir. Keza kriminolojinin biliflim sistemiyle, gen mhendis-liiyle ortak alflmalar, insanlarn ruh hallerini, anormal-liklerini genleriyle, kodlarla aklama teflebbsleri, insanzne dair kadim merakmz cezbedici ve dier yandan, yo-un bir teknoloji ve sanayi seferberliini, denetim ve gven-lik (kr) mekanizmasn harekete geirici olmakla birlikte,esasen tam da su sisteminin iflleyiflini peeleme, gzlerden

flk ergden 29

na, anlamalarna, adm adm duygudaflla ve hatta sevgiye,teki insann yazgsyla ba kurmaya yol aar. Bu etin sre-cin kiflisel ve toplumsal deeri byktr.

Mevcut toplumsal koflullarda yargyla neredeyse eflanlamlgrlen, cezalandrc olan, bafllasa bile bafllayclylaezen, rseleyen ve tamamen soyut bir merci olarak gndelikyaflantmzn dflnda bir ycelikle tepeden bakan adalet, iin-de yafladmz egemenlik sisteminin ikici mantnn ve dilinin(yi-Kt, Dou-Yanlfl) en yetkin ifade bulduu alandr.

Egemenlerin dili ve egemen dil daima ikiliklerle konuflur,Manicidir, ikicidir, dikotomiktir (anlafllr olmann ve peda-gojinin geleneksel dilidir bu): tanr ve fleytan, iyiler ve kt-ler, biz ve onlar... Toplumsallk ve sistem kendini bu dil iin-de var klar. Gvenliini, srekliliini bu dille salar, hukukda kendini bu tmel dille ifade eder.

yilik ve ktlk temalar, sonunda ktlerin cezalandrl-d anlatlar, cennet-cehennem analojisi, gnah karma yada kyamet gn yargs, kklere ve byklere masallar,tanrlarn ve egemenlerin gazab, kudretlilerin yasa koyucu veiyilii tekelinde tutucu gc (ceberut ve kerim devlet), hepbir ikilik ierisinde, flablon bir anlatma ve daha ok da o-cuklar toplumsallafltrmaya dnk masallara, gnmzde deyeniden canlandrlan Hollywoodvari ve dinsel bir dnya g-rflne, terristlere, fleytana dayanr: Toplumlarn ii vedfl ktlerle doludur, giderek ayn ktlk insann kendiiinde de grlr (kimi zaman tekinin bilimci gzyle, kimizaman kendinin flizofrenik gzyle), herkes iindeki birfleyi kartacak bir yardmcya uzmana, profesyonele, ku-ruma ihtiya duyar ve her fley byle ikiye blne blne s-rer. yilik-ktlk, iyinin bu ya da teki dnyada mkafat g-recei, ktnn bu ya da teki dnyada cezalandrlaca fik-

28 hapishane a

Peki ya sulular ne yapalm? sorusu aptalca ve insannbiricikliini indirgeyen, yaftalayan, o sulular dflndakileri,kendimizi, toplumu aklayan, ikici, Manici manta dahil birsorudur. Edebiyat ve sinema, insann karmaflkln gzlernne sermek gibi temel bir ifllevi yerine getirerek, hem busorunun yersizliini (sulular krpp krpp toplum yapma-l!), hem de su saylan bir edimde bulunan kiflinin o edimiifllememifl birinden daha tehlikeli olduunu kantlayan hibirfley olmadn yeterince gzler nne sermiflken, adalet m-cadelesinin hukukun ikici dilinden, mahkeme kurumununteatralliinden kurtulmas flarttr: Su ve ceza kavramlarnhukukun ya da siyasetin ikici diliyle deil, sanatn, felsefenindiliyle grp ifade edebilmek; insan tekini ve bireyi grmek,bireyin acsnn dnlenemezliini ve biricikliini kavramakadalet kavramnn insanla yzleflmesinde bir adm olabilir.

Peki ya adaletin asl konusu olan gerek, hakikat nasl birfleydir, nerededir? eliflik, apraflk, en azndan karmaflktr;nedenler ve sonular yuma iinde anlk olarak ne kanlar,rtlenler, i ie geenler olur. kilik terimleri, gerek karfl-snda, hakikat karflsnda pek zavall kalr. Sulu yalnzcasulu mudur? Ya daha baflka nedir, kimdir? Hukukun dili (veeylemi) yalnzca snflandrr, tasnif eder, dzenler ve iflleyifli,sreklilii garanti altna alr, aygtlarn alflmasn salar. Suve ceza kavramlarn zevahiri kurtaracak flekilde ele alan vezmleyen bu hukuk, gerein, hakikatin dili karflsnda ya-pay ve yapmack kalmaktan, statkoyu srdrmekten baflkabir ifle yaramaz. Hakikati ve adaleti arayanlar ise baflka bir di-lin peflinde koflarlar: Sesleri az kanlarn, barmayanlarn,iflitilmeyenlerin, konuflurken kzaranlarn, kekeleyenlerin,cmlelerin bafln sonunu karanlarn, uzun uzun susanlarn,

flk ergden 31

gizleme ifllevi grmektedir. Bir sulunun yakalanmas (heleki pedofili, kitlesel terr gibi sular ifllemifl, dolaysyla hak-knda rahatlkla kolektif yargda bulunulabilecek biriyse), b-tn dikkati o kifliye, ocukluundan ryalarna, genetik yap-sndan baflndan geenlere dek hayatnn her anna yneltme-ye, daha ar, daha da ar cezalar vermek iin ne yapmakgerektii zerine youn tartflmalara giriflmeye yeterli olur.Bylelikle komflumuzun birdenbire seri katil kma ihtima-lini dflnerek, sradan insanlardan kuflkulanma ihtiyac,denetim-gvenlik-ceza toplumu ihtiyac ne kar ve baflkahibir fley grlmez; btn bu insanlk durumlarn yaratantoplumsal iliflki ve mekanizmalar zerinde bir an bile durul-maz. Hatta hayvanlar leminde bile genetik olarak su iflle-meye programlanmfl canllar grmeye eilimli antropomor-fik bir tavr, seri katilleri, tecavzcleri, gasplar saptamaya,bunlarn genetik yatknlklarn belirleyip tedavi etmeye ve-yahut ksrlafltrmaya, yok etmeye ynelerek, suun kaynaolan toplumsal yapy (eflitsizlik, zgrlkszlk, yoksunluk,yoksulluk, kr hrs ve arayfl, bencillik) iyice gizler. Dolay-syla btnsel yapy sorgulamak, dnfltrmek yerine kiflile-ri hedef almak, egemenlik iliflkilerini aynen korumann vesu-ceza dngsn kalclafltrmann, bu dngy sistemekatp krl klmann bir yolu olur yalnzca.

Alttan alta sezilen ise, insan tekine ynelik ceza kavram-nn samaldr; devasa toplumsal mekanizma ve rgtlerintek bir kifliyle uraflr olmasnn samaldr. Ama tarih bo-yunca su ve ceza kavramlar daima bireyi hedef almflsa, suiflleyen ya da cezalandrlan, toplumsal koflullarn dikkatealnd kimi rneklerde bile her zaman iin birey olmuflsa,buradaki samaln rasyonellii toplumun iflleyifli asndangereklilii! aflikrdr.

30 hapishane a

felsefe, hakikat arayfldr, zgrlk arayfldr, felsefe risk alr,puslu alanlarda, ruhun karanlklarnda gezinmeye, isyankrdflnmeye teflvik eder, yavaflla davet eder; dflnmeyi en-gelleyen iletiflime, olaya ve hza karfl durur. Mevcut ya da va-rlacak bir durum deil eylem halindeki dflnce olan adaleti,benzer kavramlar olan zgrlk ve eflitliin yolunu aan ada-leti kurum-karflt, devlet-karflt grmek gerekir.

Dolaysyla btnyle polise ve adli kurumlara ait yasal an-lamn bir yana brakrsak, felsefenin alannda yer alan adale-tin siyasete koflullu niteliini de grrz. Adalet, siyasal m-cadelenin olaslk koflullar ile gerekleflme koflullar arasn-daki iliflkiyi, oklu-hakikatleri ierdii ve hukukun alanndakabildii lde kendi dilinin oklu, mulak, insans dili-nin ve eyleminin peflinde koflabilir, tekil durumlarn iindeadm adm yol alr. Her tekil durum etrefilliini kendi iin-de barndrr: flkence gren zlmfltr, iflbirliki olmufltur,haksz yere hapis yatann sesi kmamaktadr, veyahut zordurumdaki kifli rknn, faflistin tekidir Toplama kamp,hapishane gibi daha u rneklerden yola karsak, tutsakarkadafllarnn taynn alanlar, direniflileri gardiyanlara ih-bar edenler, kendilerinden zayflar ezip gllere yaltakla-nanlar, iflbirlikilik yapanlar; dier yanda ise direnifl ve daya-nflmay rgtleyenler, ortak kaynaklar paylafltranlar, en za-yflar koruyanlar, ksacas genelleflmifl ve yaygn dehflet orta-mnda dahi bir hak ya da hakkaniyet peflinde koflanlar

Adaleti ve adaletsizlii soyut bir kendilik olarak deil, hertekil durumda yeniden yaflanan bir atflma olarak dflnme-liyiz. Adalet gelecee dair bir programn paras olamayacagibi, gemiflte yaflanmfl herhangi bir adaletsizlik durumun-dan (rnein bir cunta ya da diktatrlk dnemi) veyahutbyle bir durumdaki uygulamalarn sorumlularndan (iflken-

flk ergden 33

anlattklarndan ok anlatacaklar olanlarn, biim ve usltutturamayanlarn dili, tutanaklara geirilemeyenler, grltpatrt arasnda duyulmayanlar, es geilenler, grlmeyenler,grnmeyenler, susanlar, kaanlar, hayata tutunamayanlar,hayata aslamayanlar, baflaramayanlar, ellerinden fazlas gel-meyenler, rahatsz etmekten ekinenler Buralarda dil iki-liklerden uzaklaflverir, baflka bir hikye anlatlmaya baflla-nr; ve iflte o zaman, felsefenin, sanatn, edebiyat ve sinema-nn dili hakikati ve adaleti arayanlara daha yakn gelebilir.Byle bir dil bize her zaman suun ve sulunun ardn, kezamasumiyetin ve kurbanln iini gstermeye, bizi uzun ve ki-mi zaman zmsz bir dflnme ve z-dflnm srecinesokmaya yneliktir. nce bireysel ve toplumsal ktlklerikiflilerden ziyade maddi nesnelerin ve toplumun rgtlenme-sinde aramaya, sonra da dipsiz bir kuyuya atlmaya koflarz:nsan ve toplum iliflkilerinin o alacakaranlk, puslu ve mu-lak alannda dflndke, adalet arzusu da tekil cezalarn ala-nna smayacak denli nemli sorularla birlikte ilerler; insa-nn faziletsizliinin altn kazdka ortaya kanlar (siyasal,ekonomik ve toplumsal eflitsizlikler, cehalet, klelik) bizikendimize tekrar tekrar dndren, ama kk admlarla daolsa yol aldka, adaletsizlie direndike farkl iliflki tarzlaryaratmamz ve belki de kendimizi hayatla ve tm getirdikle-riyle baflka bir iliflki iinde bulmamz salayan fleyler sy-ler (Hugodan Stendhala, Dostoyevskiden Camus ve Sartrea;Kieslowskiden Almadovara ya da Tim Robbinsin Dead ManWalkingine). Dinlemekten ve skuttan baflkas zaten gelemezelinden insann.

flte, ancak byle meflakkatli bir srecin ta kendisi olanadalet hibir kuruma emanet edilemeyecek bir arayfltr; heledevlete asla. Adalet, esasen felsefenin bir kavramdr; nk

32 hapishane a

Yarg pratikleri, insanlar arasndaki hakszlklara ve sorun-lara hakemlik etme tarz, insan eylemlerinin deerlendiriliflive cezalandrlfl ok eflitlilik gstermifl, tarih rasgele montaj-lanmfl bir film fleridi gibi akmfltr: Hakikati ortaya karma-nn yolu kimi zaman snama olmufl ve bundan baflarl ya dabaflarsz kan kifliyle tanrlar arasndaki iliflki dikkate aln-mfl, kimi zaman ise iflkence, itiraf, intikam, kefaret, gnah -karma (fleytan karma, cin karma, cad av), nefs ya da ben-lik slah yntemleri iflin iine girmifltir. Hakikatin ortaya kflya da karlfl sreci sonunda toplum (veya topluluk) asn-dan cezay gerektiren bir durum grldnde de uygulama-lar farkllk gstermifltir: Kiflinin toplumsal mekndan kovul-mas; toplumsal mekn iinde kalmasna izin verilirken psiko-lojik ve kamusal olarak dfllanmas, teflhir ve aflalanma; su-un yol at zarar telafi amacyla zorunlu alfltrlmas; yada bir tr ksasa ksas fleklinde, tekerrr nleyecek bir ce-zaya maruz brakmak (elini, kolunu kesmek), ldrmek.

flk ergden 35

ceciler, cuntaclar) hesap sorulmas olarak da grlemez.Adalet flimdi ve burada ya vardr ya da yoktur; flimdi ve bura-daki adalet eylemlerinin iindedir. Bugn hl adaletten szedebiliyor olmamz, kimileri kahramanlk gibi gelecek, ki-milerinin bedeli lm olmufl, flimdiki zaman iindeki adaleteylem ve tavrlar sayesindedir. Ne bu adalet peflinde koflmuflinsanlar ne de onlarn eylemleri yok saylamazken, adaletinkavramsal ve yaflamsal deerini bu noktadan bafllatmak, flim-di ve buradaki her u durumdan yola karak tekrar tekrardflnmek gerekir. Adalet ve adaletsizlik iliflkisi her somutdurumda, zellikle her atflma noktasnda yeniden yaflanr;tek bir kifli bile direniyorsa, adalet onun ayan bast yerdeyeniden kurulur.

34 hapishane a

Hapishaneye Doru

4

Su, toplumsal ve bireysel koflullarla birlikte, bu koflul veiliflkilerle etkileflim iinde ise (hatta rn, retim, yan-s, sonu ise), tm bunlar bir yana brakarak tek tek birey-leri ele almann, hatta artk suun kendisini, arln ya dahafifliini de bir yana brakarak bedenlere iflkence uygula-maktan kapatmaya, hayatsz brakmaya ve ldrmeye kadaruzanan bir dizi ifllemde bulunmann ierdii fliddet ne tr birceza olabilir? Tamamen mantksal, rasyonel ve sistematik birtasarm olduuna kuflku brakmayan, hibir fleyin mnferitve kiflisel tasarruf olmad, olsa da bu tr tavrlarn dahafazla fliddet uygulamaktan ibaret olduu hapishane sistemi-nin topluma bu denli ikin olmasnn ardnda nasl bir top-lumsallk, kurumsallk ve zihniyet yatmaktadr?

Hapishane hikyeleri ya da anlar bir yana, Batda yak-laflk yz yldr srekli tekrarlanan reform projelerininodan oluflturmufl ve yirminci yzyln son yarsndan berigrlen uluslararas hukuk ve denetim komitelerinin raporla-rnda srekli insanlkdfl uygulamalarn beflii grlmfl birkurumun, ksacas vahfletle iliflkisi kiflisel ve kurumsal tank-lklarla ispatlanmfl bir kurumun toplumu koruyucu ya da bi-reyi slah edici, iyilefltirici olmas nasl beklenebilir? Azgelifl-mifl lkelerdeki toplumsal yaflam koflullarnn Batya kyaslaberbatl ortadayken, buralardaki hapishane tarihini hangireform ya da insanlk projesi iinde deerlendirebiliriz? Buaklanmas ok g ve iine girdike toplumsalln tm ir-kefinin insann yzne arpt, kapatlan kadar kapatan darseleyen bir paradokstur. stelik asl sorunun korunma ge-rei duymayacak bir toplum ile iyilefltirilme gerei duymaya-cak bireylerin varolabilmesi olduu da zerinde pek durul-mamfl bir konudur.

flk ergden 37

Mitolojik ve dini metinlerden yasa belgelerine dek izi s-rlebilen iflkence de cezaya gtren srelerin eflitli evrele-rinde hep gndemde olmufltur. Seyirlik bir olay olan iflken-ce, halka ak ortamlarda yaplmaktayd: kollar, bacaklar ko-parlyor, sulu aflalanyor, su esasen egemene karfl ifllen-mifl kabul edildiinden sulunun mallar da hkmran adnamsadere ediliyordu (devlete karfl ifllenen su kavramnnkkeni). Bu tarihsel koflullarda hapishane (buna zindan,hcre demek daha doru olur), sonraki dnemde olduu gi-bi sulunun mrnn bir sresinin geecei bir yaflam ala-n deil, asl ceza ncesindeki bir ara yerdi. flkenceye ya dalme gidifl ncesinde, insanlar yarglanncaya kadar, fidyedeyinceye ya da infaz edilinceye kadar kapatlyorlar, zinci-re vuruluyorlard.

Cezann ald tm bu biimleri bir yana brakp hapisha-ne kavram zerinde odaklandmzda, hapishanenin sama-ln ceza kavramna dek uzatabiliriz. Olmufl bitmifl bir fiilinardndan faili cezalandrmak amacyla kapatmak ne fiili orta-dan kaldrr, deifltirir ne de suun tekrarn nler veya cayd-rc olur (hapishane says arttka suun artt; hapishane-den kanlarn tekrar girme olaslnn, hi girmemifl olanla-rn hapishaneye girme olaslndan daha fazla olduu gibiveriler oaltlabilir). fiiddetin egemen olduu bir toplumsalyapda bireyler aras iliflkilerin fliddete dayand, yoksullu-un olduu bir toplumda suun da olaca, sua eilimlikavramnn topluma ve zamana gre farkl kategorilerce iidoldurulan bir yafta olduu ve genellikle de tehlikeli olarakgrlen yoksul ve yoksun kesimlere yakfltrld, dier yan-dan su ifllemenin tesadfi niteliinin de gzard edilmemesigerektii ortadadr.

36 hapishane a

kayglarn ne kmas, hapishanenin teknolojik yannavurguyu glendirmifltir: Suluyu veya potansiyel su-luyu kapatmfl olmak tek baflna yeterli deildir, daha fazla,daha ok kapatmak, iyice kapatmak, mezara koyar gibikapatmak, tm bunlar yapabilir teknolojik ve maddi imk-na sahip olmak Sosyal ve korumac devlet anlayflnnoktan geride kald, neo-liberal politikalarn paras olarakhapishanelerin bile zellefltirilebilir olduu koflullar, bu ha-pishane ii gvenlik sorununu (endstrisini) iyice ne -kartarak, bu trden her reform talebini neredeyse tamamengeersiz klmakta, dolaysyla bafllangtaki paradoksal soru-lar da byk lde ortadan kaldrmaktadr.

flk ergden 39

Hapishane, muhtemelen neredeyse ilk ortaya kt andanberi reform abalarnn ve tartflmalarnn odanda kalmflama pek az reform geirebilmifl (daha ziyade teknik ve tekno-lojik olarak geliflim gstermifl) bir kurumdur. Tarih boyuncavahflet olarak adlandrlabilecek koflullardan ksmen de ol-sa yaflanabilir koflullara geilmifl olmas, hapishane reformuynndeki talep ve mcadelelerin birok baflka etkene ba-l olarak mutlak bir sonuca ulaflamadan hep srd ve sr-meye de devam edecei anlamna gelir. Ancak bu reform iste-i de paradoksaldr. Kurumlarn en barbar iin talep edilenkoflullar (insanca yaflam koflullar) genellikle ounluundflarda da sahip olmad koflullardr. Dolaysyla toplu-mun tmnn sahip olmad, sahip olmasnn hayal bile edi-lemedii koflullar hapishaneler iin talep etmedeki paradoks,devletin kimi toplumsal ykmllkleri olduu fleklindekiAydnlanmac geleneklere duyulan inancn sonucu olabilece-i gibi, snrlar belirli, daha rahatlkla iyilefltirilebilir bu mik-ro-yaflant kurumunu bir deney alan olarak grmek, bura-da mmkn olabilecek insanclln toplumu da etkileyebile-ceini dflnmek de mmkndr. Hatta sorunu tamamentoplumsal vicdana indirgeyerek, zaten zgrlklerinden yok-sun braklmfl insanlara baflka mahrumiyet ve eziyetler yaflat-mann ahlakszl dflnlmfl, hapishaneler devletin gr-nr yz kabul edilmifl de olabilir Ama ne olursa olsun,gereklik bu paradoksu glendirmekten baflka bir ifle yara-mamfltr. Sefalet ve bask her yerde ayn kalr, hatta artarken,zaman ierisinde hapishaneler zerine egemen sylem deifl-mifltir. Artk kurumun nitelii, erdemleri, slah edicilii hisz konusu edilmemektedir. Bunun yerine, tpk byk ha-pishane gibi, orada da gvenlik sorunu n plandadr. Mah-kmlarn kamamalar, birbirleriyle iliflki kurmamalar gibi

38 hapishane a

Kapitalizm sreen bir flimdiki zaman duygusu uyandrr,bugn varolan her fley hep varmfl, ezeli ve ebediymifl gibi ge-lir. Hapishane de bu etkiden nasibini almfl kurumlardandr.Hapishanesiz topluluk ya da toplum dflnemeyiz. Peki yasulular ne yapacaz? anahtar sorusu Demoklesin klc gi-bi sallanp durur tepemizde.

Hapishane Tarihi Batda hapishanenin, yani kifliyi cezalandrmak amacylahapse atmann tarihi biraz da kapitalizmin tarihine kofluttur.Yaklaflk yz yldr yaygn olarak cezalandrma amacylakullanlan hapishane ortaya ktnda, dnemin yafll hukuk-ularnn bu uygulamaya pek anlam veremedikleri, sulununniin drt duvar arasna kapatld sorusunu kendilerine vedier hukukulara sorduklar hukuk tarihinin belgelerindegrlyor. Hapishane, modern zamanlarn modern bir kuru-mu olarak douyor, hrriyeti balayc ceza ektirme mah-

flk ergden 4140 hapishane a

Bir Hapishane Tarihesi

5

Hapishaneyi nceki cezalandrma koflullarna gre bir iler-leme olarak grmek mmkn. Hapishane hukukta bir reformolarak, hatta suluyu eitme, topluma kazandrma gibi topikalmlar da olan bir modernite teflebbs olarak deerlendi-rilebilir: Hapiste tek baflna kalacak ve alfltrlacak olan su-lu, hem iflledii suun kefaretini kendi vicdanyla bafl bafla ka-larak dflnecek (ruhu arnp terbiye grecek), hem de top-lumsal iliflki tarzn renecekti. Ama en bafltan itibaren ber-bat yaflam koflullarna sahip, insanlktan uzak hapishanelerdebyle bir reformun uygulanabilmesi imknszd. Keza, devletotoritesi altnda sren keyfilik ve kt yaflam koflullar da Di-derot, DAlembert, Helvetius, dHolbach, Voltaire ve Rous-seau gibi on sekizinci yzyl filozoflar tarafndan serte elefl-tirilmifltir. Hapishanelerde insani koflullar iin asgari kurallartalep eden Beccariadr.

Ardndan ngiliz yararc dflnr, iktisat Bentham gelirve hapishane tarihine olduu kadar, gelecekteki kapitalist vetotaliter toplumsal rgtlenmelere de damgasn vurur. Pan-optikon adn verdii, burjuvazinin bu on yedinci yzyltopyasnda hapishane, her yan gren bir kule ve etrafnda-ki deirmi bir bina olarak tasarlanmfltr. Kuledeki gzetleyi-ci, deirmi binalardaki kuleye bakan cephelerinden ierisigzken hcrelere konulmufl mahkmlar yirmi drt saatgzetleyebilmektedir. Burada hapishanenin ayrt edici ikizellii ortaya kar: Tecrit ve gzetleme! Gnmzn mo-dern denen hapishane modellerinin E tipi, F tipi, zel tip,hcre tipi, oda tipi, vs ncs olan Panoptikon, yalnzca ha-pishaneye deil tm toplumsal rgtlenmeye de uygulanabi-lecek bir modeldi. Nitekim bu tasarm, fabrika, okul, kflla,yatakhaneler, tmarhane gibi insanlarn toplu yafladklar heralana uygulanabilmifltir. (Yirminci yzyl boyunca burjuvazi-

flk ergden 43

remiyet kazanyor. nsanlar tek tek, birey olarak ele ala-cak, sonra da tektiplefltirecek kurumlar birer birer douyor,var olanlar da bu zihniyete eklemleniyor: fabrika, kflla, yatlokul, tmarhane, hapishane... Bat dflndaki topraklar ise Ba-tllafltka tanflyor hapis cezas kavramyla.

Hapishanenin ortaya kfl Merkantilizm ve Kalvinciliklebalantldr. flgc ktl ve arayfl ile Kalvinist ideolojidealflmann yaflam hedefi olarak konmas, yoksullar, dilenci-leri alfltrmak iin yollarn hapishaneden geirme zorunlu-luunu da beraberinde getirmifltir. ncelikle potansiyel suluolarak grlen herkes baflta iflsiz gszler, sokaklarda yafla-yanlar, serseriler, sakatlar, deliler kapatlmflt. Farkl kate-gorideki tm bu insanlarn ayn yerlere kapatld Avru-pann belli bafll flehirlerindeki nfusun nemli bir blm,daha ilk ortaya kt dnemde hapishaneyle tanflmflt; ge-nellikle alflmay kabul edene dek de burada kalyorlard.Yani, kapatlma dorudan retim sreciyle ilgili, iktisadi akladayal toplumsal dzenlemelerin iflleyiflini salama amalyd.Dolaysyla, slah etme, topluma kazandrma gibi terim-lerle meflrulafltrlmaya alfllmfl olan hapishane tamamen ik-tisadi yapya koflut bir kurum olarak tasarlanmfl, kapitaliz-min geliflme koflullarnda krsal yaflamdan kopan ama fabri-kalara kapanmaya da henz hazr olmayan ynlar eitmeamal dflnlmfltr. Giderek, normal ile patolojik ola-n, kriminal ile masum olan birbirinden ayrdn varsa-yan tbbi, hukuki iktidar ve bilgi, dier kurumlarn da deste-iyle, ayrfltrlmfl kapatma mekanizmalar uzmanlaflmflteknisyen ve memur kadrosu oluflturmufl, hapishaneyi su-lulara zg bir kurum klmfltr. Artk hem toplumu, iiarndrmak, steril klmak, hem de kapatlan, dfllanan slahetmek, rehabilite etmek, tretman uygulamaktr ama.

42 hapishane a

her dzeyde bu Panoptikon bilgisiyle kurulur. Bu kurumlarartk bireyi dfllamak yerine sabitlemektedir. Bir retim, tke-tim ve normalleflme aygtna balanmfl olur birey.

Hapishanenin modernitenin dier kurumlaryla efl-kap-saml nitelii ortadadr. Artk ekonominin ve pazarn devletve kurumlarn tamamen kendi hakimiyetine ald, gvenlikve fliddet toplumunun olufltuu bir evrede, tm toplumundev bir hapishane sistemi olarak ifllediini daha rahatlklasylemek mmkndr. Gzetleme, kayda geme, genetikkodlar zerinde oynama gibi mekanizmalarla hapishane-top-lum rtflmesi neredeyse tamamlanmfltr. Dolaysyla kitlele-re, dflardakilere gsterilebilecek, flikayet edilecek bir du-rum olmaktan kan hapishanenin evrimi, kaderi, dflarda-kilerin hallerine dorudan baldr. Artk insanlarn nedenkapatld zerine naif, romantik soru ve flaflknlklarla kim-senin dflnmedii, ceza kavramnn da hapishane kavram-nn da tamamen mantksal, rasyonel ve sistematik tasarmlarolarak topluma ikin yafland, benimsendii bir adayz.

Burjuvazinin Karanlk topyasBurjuva-liberal bir topya olarak hapishane kavramna geridnersek, bunun da burjuvazinin tm dier topyalar gibiktn, tamamen statkonun paras halini aldn sy-leyebiliriz. nsanlarn iktidar tarafndan tek tek ele alnmas,slah edilmesi ve topluma retime kazandrlmas amacylatasarlanmfl birer gzetleme, gzetim ve denetim yeri olan ha-pishanelerin, bu topyann hedefine uygun olmad, kiflile-rin tm gzetleme, gzetim ve denetim koflullarna ramen(belki de bu yzden) slah olmak bir yana sulu, sua ei-limli, kriminal olarak damgalanarak buradan ktklar,

flk ergden 45

nin bu topyasnn geree dnflt, hatta yalnzca kapita-list toplumlarda deil sosyalizm deneyimlerinde de gerek-lik bulduu, gzetleme ve denetimin her alanda yaygnlaflmflbiimlerinde aka grlecektir).

On dokuzuncu yzyla gelindiinde cezann amac, toplu-mun genel olarak savunulmasndan ok, bireylerin tavr vedavranfllarnn denetimi yoluyla psikolojik ve ahlaki reform-dur. Bylece, tehlikeli birey (giderek tehlikeli snflar)kavram gndeme gelerek, cezalandrma sreci esasen bireyednk tm aygtlar devreye sokar. Birey, edimlerinden, iflle-dii sutan ok, potansiyelleri dzeyinde ele alnr. Cezalan-drc toplum iin edim, fiil nemliyken ve ceza sua dnk-ken, artk fiil flart olmaktan kmfl, su potansiyel olarak var-saylr olmufltur. Sua eilimli, su iflleyebilir, kriminaltip gibi kavramlarla birlikte yarg dflndaki kurumlar (polis,gzetim ve denetim aygtlar, slah kurumlar, tp, pedagoji,psikiyatri, okul) da devreye girince, hukuk devleti kavra-mndaki gler ayrl ilkesi bu yanyla da daha bafltanbofla kmfl olur: bireysel potansiyelin slah edilmesi srecibafll baflna bir kurumsal ve toplumsal iliflki a halini alr.Bylece cezalandrc toplumdan disipline edici toplumageilir. Ceza sistemi bir sulu tipolojisi (kriminoloji) yaratp,marjinalleri, norm dfln tehlikeli diye damgalarken, temiz-lik, arnma terimleriyle faflizme, soykrma dek uzananmodernitenin imha srecini de bafllatmfl olur. Panoptikontarz mimari ve zihniyetteki kurumlardan flehir planlamasna,gettolaflmaya, snflar aras dikey ve hiyerarflik iliflkileri me-kn dzeyinde (kapal, denetimli ve gzetimli alanlar) olufl-turmaya dek tm toplumsal mekanizmaya bu modern imhayaylr. Panoptikonla birlikte, suun soruflturmas yerini ge-nel, yaygn bir gzetleme ve incelemeye brakrken, iktidar da

44 hapishane a

yandan ise sanayi tarz bir ekonomiye sahip olunduu andanitibaren ahlakl, disiplinli olmas kesinlikle gerekli olanifli snf karflsnda, iktidardaki snfn yasadfllna hizmetedecektir (ifli snf ve dier ezilenler de giderek egemen s-nfn yasadflln benimseme yolunu seeceklerdir).

Kapatlma bafllangta bir reform olarak grlmfl olsa da,burjuva-liberal dflnr ve uzmanlar arasnda bile hapishane-ye karfl kanlar hep olmufltur. Keza hapishanede reform is-tek ve talepleri de toplumun afla yukar btn kurumlar ta-rafndan ve hapishanenin tm tarihi boyunca dile getirilmifl-tir, hl da dile getirilmektedir. Hapishane kitlesinin ve bukitlenin evresinin, ailelerinin genelde alt snflardan, yoksulkesimlerden geldii gz nne alndnda, bu kesimden birreform talebi gelmesi ok enderdir (ancak ierdeki kimi zelkoflullarda, isyan, direnifl gibi durumlarda grlr). Bu talepya ieri dflen aydnlarn ve siyasilerin nclnde ya da ha-pishaneyle dorudan veya dolayl ilgili uzman, teknokrat ke-simin reform neri ve taslaklaryla dillendirilir. Ancak srek-li bu trden neriler gelmesine ramen, hem de devletiniinden de gelmesine ramen bir trl reform yoluna gidil-memesi, ou zaman da koflullarn iyice sertlefltirilmesi hapis-hanenin paradoksudur. Sonu itibaryla bu kurum, yz y-l aflkn sredir yakn tarihin temel yaplarndan biri olaraktoplumlarn sahnesinde yerini almfl, neredeyse ezeli ve ebe-diymiflcesine kalclaflmfltr. Bugn gelinen noktada, yirmibirinci yzyl baflnda ise hapishane, tpk tmarhane gibi, ku-rum olarak oktan iflas etmifltir. Deli, kak olarak nitele-diklerini kapatan toplum ile sulu, sua eilimli olarakgrdklerini kapatan toplum, tarih boyunca ne kitlesel lgn-lktan, paranoya ve fliddetten, ne de suun egemen hayat tar-

flk ergden 47

hapishane says arttka bu kiflilerin de saysnn artt, bun-larn retim dfl bir kitle oluflturduklar (lmpen, mafyatik yada faflist rgt alarnn evresinde biriktikleri, grev krcl,kiralk katillik yaptklar, hatta polis kurumunun da bu kifli-lerin devflirilmesinden doduu), giderek says artan ve han-tal bir personelin de bu kurumlar etrafnda biriktii ksa sreierisinde aka grlmfltr.

Ancak burjuva topyalarn hsran, ayn zamanda, eleflti-rel akln arasal akla dnflm de demek olduundan,kapitalizmin iktisadi mant asndan deer taflyan suekonomisinin nemli bir paras olan hapishane de baflka-laflmfl, arasallaflmfltr. Hapishane hem insan kaynaklarve oluflturduu pazar bakmndan, hem de dflardaki top-lumu bir gvenlik toplumu haline getirici korku ifllevibakmndan son derece verimli, krl bir kurumdur.

Hapishaneler ve hapishanelere kapatlan insan says art-tka su da artar, giderek tm toplum sua ve gvenlie g-re dzenlenir (devlet suu merkezi olarak rgtler; egemensnflar kadar ezilen snflar da suta pay sahibi olmak isterler:dam ve lin istei hiyerarflide yer alma arzusudur, ait olma-nn, srleflmenin kofluludur). Su ve gvenlik birlikte rgt-lenir. Dzenli ve hiyerarflik bir denetim-bask aygt kurulur-ken devlet ve toplum hayatta kalmalarn borlu olduklar su-u rgtleyerek, su sayesinde ayakta kalrlar.

Dolaysyla hapishane, yasadfllklarla mcadele etmekiin ceza hukukunun salad bir ara olmann dflna ka-rak, yasadfllklar alann yeniden dzenlemenin, yasadfllk-lar ekonomisinin dalmn yeniden yapmann, belli bir pro-fesyonel yasadfllk biimini sua eilimlilii yaratmannarac olur. Bu profesyonel yasadfllk biimi bir yandan halkazg yasadfllklar hedef alacak ve onlar azaltacak, dier

46 hapishane a

sylem de fludur: Hapishanede olmadnzn en iyi kant,dier kurumlardan ayr, zel bir kurum olan hapishanenin,sadece yasaya karfl su iflleyenlere ynelik olmasdr.

Bylece hapishane hem toplumsal rgnn geri kalannabenzedii iin kendini temize karr, hem de tm dier ku-rumlar hapishane olma sulamasndan kurtarr, nk ken-dini sadece su iflleyenler iin geerliymifl gibi sunar. Hapis-hanenin inanlmaz baflarsn, ksmen aflikr lmcl ve teh-likeli niteliine ramen kolaylkla kabul grmesini aklayanfley tam da konumundaki bu mulaklktr. Kapatlmann an-lamszl ve samal ortadayken, toplumun temel kurumla-rndan biri niin hl hapishanedir? Bu sorunun yant, top-lumun yapsyla, oklu-iktidarlarn iflleyifl tarzyla dorudaniliflkilidir.

Kreselleflme anda HapishaneKreselleflmifl kapitalizm iktisadi anlamda retim evresinioktan geride brakarak, suun ve sua dayal iktisadn ulus-lararaslaflmasn esas almakta, sermaye birikimini ve dolafl-mn asker-sanayici komplekslerinin ve bunlara bal iliflki-ler ann, savafl tacirliinden uyuflturucu ve seks ticaretine,borsa oyunlarna dek uzanan hatt zerinde srdrmekte; bu-nu yaparken de devlet rgtlenmesini orduya ve polise da-yandrarak bir gvenlik toplumu yaratmaktadr. ABDninbafl ektii ve btn dnyay da srkledii neo-liberal ide-oloji sosyal gvenceleri sfra indirir ve kitlesel iflsizlikler ya-ratrken toplumsal yapy da tamamen kriminallefltirmifltir.deologlar kimlerin kriminal olduunu aka ifade etmifller-dir: flsizler, gmenler, Siyahlar, varofllarda yaflayanlar, yal-nzlar (ve bunlarn her lkedeki muadilleri). Toplumsal yapgzetleme ve denetleme mekanizmalaryla donatlmfltr: Ar-

flk ergden 49

z olmasndan, sua dayal iktidarlar bafl tac etmekten vebunlar arzulamaktan uzak kalmfltr. Arnma ve slah etmeargmanlaryla kld iddia edilen bir yolda varlan yer, pa-rann ve sopann hkmranlndaki, yozlaflmfl ve aflalan-mfl insan ynlardr.

Hapishaneye, tmarhaneye kapatma; kifli zerinde bir diziifllemde bulunabilmek amacyla bir mekn iinde zorla tutul-mas fleklinde bir tr ie alma, aslnda dfllamadr. Top-lum ve kurumlar norma aykr olanlar, gndelik hayat sre-lerine uyum salayamayanlar dflna karr, dflarda tutma-nn bir biimi olarak da ie alr, kapatr. (Bireyi kendi ya-flam alanndan atma, otoritenin en ilksel, en temel, en kolayyerine getirilebilir ve en acmasz ifllevlerinden biridir: sevgi-siz brakma, dfllama, sulama, aflalama, mr boyu silinme-yecek bir izle ruhu sakatlayp damgalama.)

Kapatma, hukuksal adan anlamsz ve ifllevsizken; iktisa-di adan sistem iin aflr klfetliyken; felsefi adan insanvarl iin samayken; bunca devasa bir ktlesellikte varl-n srdryorsa, topik laflarn ve tasarlarn ardnda baflkabir geree denk dflt iindir: Sistem asndan ne ifllenensu ve verilen ceza nemlidir, ne de kapatlan kiflinin rehabi-litasyonu. nem taflyan tek fley, sistemin kendi varln sr-drebilmesi iin birilerini dfllayabilir ve imha edebilir oldu-unu gstermek ve bylelikle tehditkr olabilmek, dahas el-bette fiilen dfllamak ve imha etmektir. Hapishane, toplumuntehdide dnflmfl imgesidir. Michel Foucaultnun deyifliyle,iki sylem yayar. Bir yandan, flte, toplum budur. Her gnokulda, fabrikada size yaplan fleyi yaptm srece beni elefl-tiremezsiniz, ben masumum; toplumsal bir uzlaflmann ifade-sinden baflka bir fley deilim, derken, dier yandan ikinci

48 hapishane a

rk, kafatas, floven kategorilere ve bu kategorilerin top-lumlara gre deiflen trevlerine) dayanan bir dnyada bu ka-tegorilerin dflnda kalan kesimler, yani yoksullar, evsizler, ifl-sizler, etnik-cinsel-kltrel aznlklar, tpk hapishanenin ilkortaya kt dnemde olduu gibi yine potansiyel sulu ola-rak grlmektedir. Dahas, bu ayn kesimler, toplumun yay-gn oranda kriminallefltirilmesinin de arac olarak grlmek-te, her trden mafyatik iliflkiler, salksz ortamlar bu kesim-ler arasnda yeniden-retilmektedir. Bylelikle de, savafl tacir-lii, silah, uyuflturucu, fuhufl, kaak el emei gibi krl pazar-lar kriminalizasyonun iktisadi deerini artrrken, dnya a-pnda egemen klnmfl orta snf tketim alflkanlklar ve ha-yat tarzyla Aptal Beyaz Adamn gvenlik ihtiyac da g-venlik toplumu iktisadn teflvik etmektedir.

Kapitalizmin kamusal yaflam ve bireyi paralama, atomizeetme ve yok etme srecinin geldii noktadr gvenlik top-lumlar. Artk yaknn, komflusunu sevmeyi oktan b-rakmfl, muhtemelen kendini de sevmeyen insan, gvenliikomflulukta, yaknlkta, yzyze iliflkide deil, teknolojidearar olmufltur; yakn da olsa olsa bir zanl ve potansiyelsuludur... Herkes hapse! politikas, bu gerekelerle dnya-nn byk metropollerinde yaygn olarak uygulanmaktadr.Baflta Amerika Birleflik Devletleri, Rusya ve in olmak zerednyann kalabalk lkelerinde hapisteki insan says flaflrtcrakamlara eriflmifltir. ABDde bu rakam iki milyon kiflidenfazladr Trkiyedeki cezaevlerinde bulunan insan saysnn2008 yazna kadar 100 bini aflaca, bu rakamn 12 Eyll1980 dnemini geride brakt adalet bakanl yetkililerininazndan ifade edilmifltir. Giderek her sua hapis cezas ver-mek, insanlar kapatmak yaygn ve kolayc bir uygulama ha-lini almaktadr. Mahkemeleri ve yarglar da kapsayan bir

flk ergden 51

tk hassas blgeler vardr, buralarda gvenlik ve denetimalar kurulmufltur; kentlerde artan fliddetten, genlerdesua eilimin artmasndan, evsizlerden, gmenlerden szedilir srekli; insanlarn youn olarak bulunduu meknlar,yol azlar yirmi drt saat gzetlenir, flpheli grlenlere ateflamak yasal haktr, herkes her an dinlenebilir, takip edilebi-lir, gzaltna alnabilir, sfr tolerans kural uygulanr, ha-pishane says ve kapatlan insan says arttka su da artar.

Burjuvazinin topyas olan Panoptikon kresel lektegerekleflmifltir. Dnyann her yerinde kitlesel iflsizliin, gei-ci ifllerin, sosyal gvenlik yokluunun yaratt dzensizliekarfl, artan ala ve sefalete karfl hapishane ve polisiye n-lemler ne kmfltr. ABDden bafllayarak uluslararaslaflanbir hareket, toplumsal ve iktisadi yaflam iyice gvensiz kl-mann yansra sefaleti kriminallefltirmektedir. ABDde hap-se atma kr getirmektedir, zellefltirilmifl hapishanelerin bor-sada hisseleri vardr ve kapatlan insan saysna bal olarakbu hisseler deer kazanmaktadr. Hapishane gelecek vaateden nemli bir sektr konumundadr. flsizlik, sosyal g-vensizlik gibi etkenler ile hapisteki insan saysnn artfl ara-snda dorudan bir iliflki mevcuttur. Sosyal devlet, neo-liberalideolojiler sonucu sosyal-panoptizme varmfltr. Yoksulluklamcadelenin temel kurumu artk polistir, temel nlemler po-lisiyedir. Neo-reaksiyoner dflnrler baflta olmak zere, b-rokratlarn, gazeteci ve akademisyenlerin desteinde geliflenyeni akma uygun olarak artk demokrasi, kamusal alan vesosyal yaflam dahil her fley pazar, kr ve risk asndan de-erlendirilecek, tehlikeli grlenler rahatlkla ortadan kald-rlabilecektir.

Tektiplefltirilmifl bir toplumsal yapya (rnein, dzenli birifli ve geliri olan, Beyaz, muhafazakr, heteroseksel, evli gibi

50 hapishane a

Hapishane sorunu okboyutlu... Toplum iindeki yeri, ifl-levi bir yana, asl nemlisi iinde bulunan insan asndantafld anlam. zel bask, iflkence ve izolasyon yntemleri-ne maruz braklan dnyann drt bir yanndaki siyasi mu-haliflerden yoksullara dek ok genifl ve giderek artma eili-mi gsteren bir insan kitlesini ilgilendiriyor hapishane. Ya-fladmz koflullarda hemen hemen herkes, zellikle de dn-ya nfusunun ounluunu oluflturan yoksullar her an hap-se atlabilir. Kresel iklim deiflikliklerinin de etkisiyle gide-rek artma eilimi gsteren eflitsizlik ve dengesiz gelir dal-m hayati sonulara yol aarak su eylemlerini oaltabi-lir; potansiyel sulu grlen kitle geniflleyebilir ve her tr-l gvenceden, asgari yaflam koflullarndan, salk, temizlikgibi ihtiyalardan yoksun bir halde yaflamaya mecbur brak-larak kriminalizasyon srecine dahil edilebilirler ve byle-likle ikikutuplu dehflet su ve gvenlik toplumu kat-merlenerek srebilir. Buna karfl neler yaplabilir; hapishane

flk ergden 53

su ekonomisi egemen klnmfltr. Hapishaneler maddi-manevi salk koflullarndan tamamen yoksundur; bafltaABDdeki hapishaneler olmak zere, iflkence ve tecavz yay-gndr, bulaflc hastalk rakamlar korkutucu dzeylerdedir.Bu insanlarn hibir salk kontrolnden geirilmeden toplu-ma karfltklar da dflnldnde, kendi gettolarnda yafla-yan zenginler dflnda kalan kesimlerin beden salnn daciddi olarak tehdit altnda olduu bir baflka gerektir. Ve buhapishane modeli, ceza sistemi tm dnyaya dayatlmaktadr.

Dahas ABDnin, CIAnn illegal cezaevleri rneinde g-rld gibi artk a-topik, hibir yerde olan, hibir hukukabal olmayan cezaevleri de birer gerekliktir; yersizyurtsuz,dnyann her yerinde ve hibir yerde olan cezaevleri...

Aslnda burjuvazinin yaklaflk yz yllk iktidar tarihin-de deiflen pek bir fley yoktur. Hapishaneye kapatlanlar esa-sen daima yoksullardr, retim srecinin dflna her an dfle-bilecek ya da dflmfl olanlardr. Sefaleti yaratan toplumsaldzen, suun da kayna olarak, kendi hiyerarflisini suun r-gtlenmesine gre dzenler ve bu dzenlemede hapishanede-ki yoksullar kendi periferik iliflki ve pazar ana katar. Bu -zmsz paradoks, gelinen noktada, sistemin gdasn ald,kendini yeniden-rettii alanlardan biri klmfltr hapishane-yi. Bu nedenle, kapitalizmin varl asndan olmazsa olmazkurumlardan biridir hapishane.

52 hapishane a

Beden, Dil ve Baflkalk zerindernek Bir fiiddet Mekn:

Hapishane

6

lerinden uzaa infla edilmifl, dev beton duvarlarla evrili b-yk yaplardan ibarettir.

Kapitlist pazara dnk kent rgtlenmesinin temel bir par-as olarak dflnlmfl olmaldr hapishane. Eski kent yap-larnda flehir merkezi idari yaplarn da bulunduu yerdi vehapishane bu idari yaplarn bir eklentisiydi. fiehir rgtlen-mesi giderekkarmaflklafltka bir yandan merkezini yitirirhale gelmifl, dier yandan hapishanenin merkez (ya da eskimerkez) denebilecek bir yerdeki varl hofl karfllanmaz ol-mufltur (mezarlklarn flehir dflna taflnma srecine paralelbir sre midir hapishanenin de merkez dflna yapt yolcu-luk?). Mahkmlarn grnts, koflullar, maruz kald bas-knn iflitilir-grnr hali flehri uygarlafltrma, mutenalafl-trma abalarna aykr kamfl olmaldr. Kimi zaman ve me-knlarda hapishanenin polis merkezlerinin ya da askeri ku-rumlarn iine, ortasna alndklar da olmufltur. Bugne ge-lindiinde, yerleflim yerlerinden iyice uzakta infla edilen ha-pishaneler; baflka lkelere (yeni nc dnyaya) ihraedilen hapishaneler; yeri bilinmeyen hapishaneler bu me-kn a-topik klmaktadr. fiehir merkezinden krsal alana tafl-nan hapishanenin ncelikle grnrln, kamusalln yi-tirmesi gibi, ulus-aflrlafltrlmfl hapishane, dfl lkeye ihraedilmifl ya da yersizleflmifl hapishane de ayn sonucu yara-tr: (ulusal ya da uluslararas) kamusal alann mdahalesin-den, iliflkisinden, yasallndan tamamen kopartlmfl, zellefl-tirilmifl bir yasadfllk alandr artk hapishane.

Sonu itibaryla, zerinde durduu alan ne olursa olsun,hapishane, kendi mant gerei, kabaca drt duvar olmakzorundadr. Beton ve elik konstrksiyonlardan (elektroniksistemlerden de destek alarak) kurulan bu dfl yap, ieriyitamamen grnmez, hatta iflitilmez ve eriflilmez klmaktadr.

flk ergden 55

koflullarnda reform yapmak mmkn mdr; hapishaneyekkten karfl kmak nasl mmkn olabilir; hapishane iin-de ve dflnda insanlkdfl koflullara direnifl nasl srdr-lr?... Bu sorularn yantlarnn aranmas, ncelikle sorununciddiyetinin ve neminin, hem yakn tarihimizde hem debugn dnya genelinde yaflananlar flnda kavranmasylabafllayabilir ve bir adalet mcadelesinin, yeni tr bir militan-ln paras olabilir.

Hapishane tarihi boyunca yaptmz ksa gezinti ve geli-nen nokta bir anlamda sorunun ve kurumun devasa boyutla-rn tahayyl etmeye imkn salayabilir. Zaman ve mekniindeki deiflime ve farkllklara ramen ok net bir ayrmizgisi, btn zaman ve meknlarda hapishanenin yapsnadamgasn vurmaktadr: Kifli, yaflad ortamdan, kendi za-man ve meknndan, iliflkilerinden kopartlarak kapal biryere konur (hapishane, manastr, hcre, tmarhane, mezarparalelliklerine edebiyatta, zellikle fliirde sk rastlanr). flte,asl serven bu noktadan itibaren bafllar ve hapsedilme gerek-esi, hapsedenin dnyaya ve bu kuruma ykledii ifllev neolursa olsun, bu servenin byk oranda zamandfl ve aynolduu, kifli zerindeki etkisinin pek de farkllaflmad sy-lenebilir. Bu metnin asl odak noktas da bu Hapisteki n-sandr, tek kiflidir; nk indirgenemezlii ve zdefllefltirile-mezlii iinde tekil ve tmel olan, deifl tokufl edilemez, k-yaslanamaz olan tek bir insann yaflam (sevinci ve acs) b-tn varoluflun odan oluflturabilir.

Hapishane ve Mimari TasarmHapishane, ncelikle bir mekndr, mimari bir tasarm olarakbinadr. Modern hapishane (yani E tipi, zel tip, hc-re tipi, F tipi) mmknse flehir dflna ya da yerleflim yer-

54 hapishane a

dzenlenifli, rasyonel akln birka yzyllk zel tasarmnariayet eder, keyfi deildir. Yerleflim yerlerinin dflnda kurul-mas, kaln, yksek duvarlarla evrili olmas ve dflarnn aslagrlememesi, dflardan, kamusal alandan kesin biimde ya-ltlmfl olmak demektir.

Meknn DzenlenmesiAsl mimari zellik, kapatlanlarn yafladklar meknlarn(koufl, hcre, havalandrma, vs,) tasarlanmasnda ortaya -kar. Hapishanenin gnmzdeki tasarm mimari olarak artkPanoptikon biiminde olmasa da, ruhen ve madden Panopti-konu mkemmel biimde yanstr ve ok daha sofistikedir:Mmkn olduunca fazla gzetleme ve tecrit imkn salan-mas hedeflenmifltir. En az sayda insann bir arada olmas is-tendiinden, hcreler ya da kk koufllar birbirleriyle ba-ntsz, birbirlerini grmeyecek, iliflkide olmayacak flekildetasarlanmfltr.

Mazgal delikleri ya da ieriyi tamamen grnr klan de-mir parmaklkl kaplar her an ieriyi gzetleme imkn sun-maktadr. Mazgallarn arkasnda gzetleyenler ise hiyerarflikve merkezi bir sistemin paras olarak kendi kifliselliklerin-den kp kurum/bina halini almfllardr. Bu kifliler genelliklegvenlik sistemlerinde yer alan btn elemanlar gibi alt-snf-lardan gelen gardiyanlardr ve belki de baflka hibir yer ve ku-rumda (erkek gardiyanlar iin aileleri hari tutulabilir) sahipolmadklar tahakkm ve hkmranlk hakkn burada elle-rinde tutarlar. erdeki insan, yalnzca dflardan alan bu g-zetleme deliklerinin ardnda, koridorda ne olduunu bilemez,mazgaln ne zaman alacan bilemez, gnn ya da geceninherhangi bir saatinde alacak mazgaln veya kapnn ardnda-ki kiflilerin niyetini asla bilemez. Gzetlenme duygusu srek-

flk ergden 57

Yapnn bu durumu ve binay evreleyen duvarlarn silik,renksiz devasal, toplumsal bir kurumu grevliler harihemen hemen her trl kamusal denetiminden tam anlamy-la koparmaktadr. Cezalandrmay esrarl hale getiren fley, du-varlarn hem simgesel hem de fiili varldr. Yerleflim yerleri-nin iyice uzanda, tamamen kapal ve ancak grevli olanla-rn girip kabildii bu mekn, iine yerlefltirilen kifli asn-dan da dflarda kalmfl olanlar asndan da fleffaflktan tama-men uzak, tpk o duvarlar gibi geirimsiz bir yerdir.

Dier devlet kurumlarnn binalarnda da grlen benzerbir uzakl ve soukluu simgeleyen mimari yapdan farklolarak, dflarya hibir akln olmamas, devasa duvarlarnve kilitli kaplarn varl elbette ki hapishanenin ifllevsel ya-psyla ilgilidir. Hapishane, bir devlet kurumu olarak dfl-nldnde, kiflilerin devletle iliflkilerini dzenleyen brok-ratik bir iflleyifli salamakla deil, suluyu kapatmakla grev-li olduundan, insanlarn gelip gittii dier kurumlardanfarkldr. Girifl ve kfl snrl sayda grevli ve kifli iin, o daancak denetim dahilinde mmkndr.

Ayrca, hapishanenin mimari yaps ierden dflary grme-yi de imknszlafltracak niteliktedir. Doay ve gerek hayatseyretmek mmkn deildir. Keza bu unsurlar hapishaneiinde de yer almaz (kimi eski tip hapishanelerin avlular, av-luda da birka aa, ot vard). Dolaysyla, ierdeki kifli iin,betonlardan ve demir ynlarndan baflka bir fley grmemek,grfl mesafesinin bir hcre, bir koufl veya en fazla bir hava-landrma boyu olmas, mesafe, renk ve canl-cansz nesne k-srl, eflyaszlk, beyaz rengin hakimiyeti, beton grisi, zamanierisinde yaflamn monotonluunun nemli bir unsuru hali-ne gelebilmektedir. Hapishanenin mimari yaps, i mekn

56 hapishane a

akflna uyumlu, fabrikada iflblmne dayal ve aptallafltrcifli rahatlkla yerine getirecek el emei yaratlacakt. Dahas, bueski hkml kitle, grev krclnda, dayanflma ve hak ta-lebi eylemlerinin nlenmesinde de rahatlkla kullanlacakt.Bat hapishanelerinde bafllangta bir tr birey topyas ola-rak grlmfl bu tecrit sistemi, zorunlu alflma ile de birleflti-rilince tamamen kapitalist zihniyetin yeniden-retim sreci-nin bir paras olacakt. Ancak, toplumsalln tamamen dfln-da tasarlanmfl bir bireysellefltirmenin imknszl karflsndatersine dnen sre, tecridin asl amacn kifliliksizlefltirme, bi-reysellii yok ederek srlefltirme klmfltr ki bunun da kapi-talizmin yeniden-retim mantna ikin olduu aflikrdr.

Hcre bugn de bu tasarya uygundur. Kifli, mkemmel birgzetleme ve denetleme mekanizmasna balanr, tabi klnr.Kapatlann gndelik hayatnda ki bu hayat tamamen snrlbirka edime indirgenmifltir kaydedilemeyecek hibir fleykalmaz. Bu bilgi, kapatlann kifliliinin ezilmesinde, itaatkrve ehlilefltirilir klnmasnda kullanlr. Aslen byk ldetanmlanmfl ve adlandrlmfl terrist, blc olanlariin kullanlan hcre, iflah olmaz kabul edilenlerin kapatld-, szcn gerek anlamyla bir imha mekndr.

Kapnn ard, kapatlan iin grnmezken, hcrenin ii,kapatan asndan, srekli gzetlenebilir biimde tasarlan-mfltr. lk panoptikon planndan bu yana gzetleme, elektro-nik aygtlarn da desteiyle, bakfln mutlak hkimiyetini kur-mufltur. Gzetlemenin iktidar asndan salad en byketki, bilgi kayna olmann tesinde, gzetlenende tedirginlikyaratmasdr. Srekli gzetlenme, zaten iliflkilerinden soyut-lanmfl olan kifliyi kendi bedeniyle, kendi kendisiyle iliflkidende soyutlar.

flk ergden 59

lilik kazanr, kanksanr ve zel yaflant, mahremiyet gibi kav-ramlar anlamszlaflp, yersizleflir. Gzetlenmenin srekliliive her an varolan baskn ihtimali koufl/hcre yaflamnda ki-mi zaman aktan kimi zaman alttan alta sren tedirginliintemel kaynadr.

Hcrelerin ya da koufllarn ald koridorlar ok saydakap ve demir parmaklkla birbirlerinden ayrlmfltr; byleceuzamsal balantnn mmkn olduunca paralanmasna vedenetlenme imkn fazla olan mikro-kozmoslar yaratmayazen gsterilmifltir. tasarm da ok paraldr. Ana koridor-lar, kk koridorlar ve bunlarn bld koufllar ya dahcreler; pek az ve genellikle eriflilmesi zor yerlerde almflhavalandrma delikleri ya da kk pencereler; koufl veyahcrelerin ayr ayr ald havalandrmalar (mmknse st-lerinin de elik alarla rtl olmasna dikkat edilir). Kapata-nn sahip olduu hareket serbestlii ve inisiyatif, yine mek-nn mimari olarak imkn tand dev bir gzlem, kayt, not-landrma aygtyla, biriken ve merkezileflen bilgi ynyladesteklenir.

Meknn bu flekilde tasarlanmfl olmas ikili tecride iflareteder: Kapatlan kifli, ncelikle, dflardan, toplumdan uzak tutul-mufltur; ikinci olarak, kapatlanlar da birbirlerinden ayr, iliflki-siz klnmfllardr. Bu ikili amaca en uygun biim hcredir.

Hcre bafllangta kapitalist sistemin toplumsallafltrc vebireylefltirici amacna uygun grlmflt. Yalnz kalacak vetecrit edilecek kifli alflmaya alfltrlabilir, retime katlmayaikna edilebilirdi; ayn zamanda da, nceki toplum biimlerin-den kalma dayanflma ve ortaklk duygusundan arndrlarakatomize edilebilirdi. Bylelikle, kapitalist gndelik hayatn

58 hapishane a

li ritellere, koflullara balanr, yerine getirilmemesi ak flid-det uygulamann meflru koflulu olarak grlr. Hapishaneninidari rgtlenmesi, ordu-kflla rgtlenme ve hiyerarflisinebenzer. flleyifl, ast-st iliflkisi emir-komuta zincirine uygunolarak srer. Askeri trden bir otorite ve iletiflim sistemi ge-erlidir. Ynetim hiyerarflisindeki her yetkilinin belirli grevve sorumluluklar vardr; yukardan aflaya ve afladan yuka-rya giden raporlaryla, disiplin, tzk ve ynetmelik kuralla-ryla hapishane tek yanl bir bilgi aktarm ve otorite alandr.

Hapishane, memur ahlaknn u noktalarda uygulandyerlerden biridir. Grev bilinci, alflma ahlak, itaat, disiplin,ayn zamanda bir ideolojiyi de flekillendirici unsurlardr. Dik-tatrlk, skynetim, askeri idare gibi dnemlerde ve olaa-nst hal uygulamalarnda hapishanelerin askeri yaps ak-a ne kar (kapitalizmin ilk dnemlerinde iflilerin yatlkald, dflar karlmad, sk kurallara tabi klnd fabri-ka iflleyifllerinin de hapishanelerden hi fark yoktur). rne-in Trkiyede ordu iin geerli olan i ynetmelik ve tzk-ler, skynetim ve askeri idare dnemlerinde btn hapisha-neler iin geerli klnmfl, zellikle de askeri hapishanelerekapatlan siyasal muhaliflere uygulanmak istenmifltir. Sz ko-nusu hapishanelerde bulunan herkes en kdemsizinden er ka-bul edilmifl, dolaysyla gardiyan dahil hapishanedeki btnyneticilere komutanm! diye hitap etmek, hazrola ge-mek, istiklal marfl sylemek, tek sra, uygun adm yrmek,Atatrklk dersleri grmek gibi, mahkmun dahil oldu-u varsaylan askeri hiyerarflinin gerektirdii btn ritel veuygulamalar zorunlu klnmfltr. Emir demiri keser tr birmantkla emredilen her fley uygulanr ve karfl kfl, direnifl,ne kadar mantkl ya da insani olsa da zor kullanmann veak fliddet uygulamann gerekesi veya bahanesi olur. Kura-

flk ergden 61

Hapishane KurumuKurumlarn heybetli ve neredeyse hep ayn irkinlikteki tek-dze mimari yaps bir tr nesnellik arflm yapar: Brok-rasinin oluflum srecinde hedeflenen kiflisizlefltirme ve nes-nellik, evrensel olduu varsaylan yasal bir duruma, eflit, yan-sz ve mesafeli bir uygulamaya gnderme yapmaktadr. Kifli-sellikten bamszlaflma, adam kayrmann olmamas gibi an-lamlaryla hukuksal bir idarenin olmazsa olmaz grlmfl,dolaysyla temel bir nem atfedilen insan hak ve deerleriasndan belirleyici kabul edilmifl bu kurumsal nitelik deburjuvazinin yok olan topyalarndan biridir. Bu nesnellikhevesi, ayrmcl, znellii nlemedii gibi, stelik devasabir krtasiyecilik a ve mekanizmasyla birlikte, tamamen in-san ezen, yok sayan bir kurumsal iflleyiflin de bafllatcs ol-mufltur. Kiflisizleflmenin yanszlk anlamna gelmedii, iktida-r ve iflleyifli datp yaygnlafltrd, birer ark haline gelenkiflilerin arka plana atlmasyla da kurumun ne kt afli-krdr. Kiflisellikten kma tanrlaflma gibi mutlak erkin heryerdeki varlna gtren yoldur.

flte, hapishane btn bu srecin tipik bir rnei olarak g-rlebilir. Hapishanenin kapal ve blmeli mimari yaps, buyapya uygun bir grevliler hiyerarflisini de beraberinde getir-mektedir. Dfl ve i gvenlik elemanlar, askerler, polisler,gardiyanlar, hekimler, psikologlar, eitmenler ve din adamla-r toplumsal kurumlarn prototipini, yukardan belirlenen birhiyerarfliyle, sk bir denetimle hapishanede oluflturmakla g-revlidirler. Kflla, manastr, okul ve fabrika gibi kat modeller-le koflut tasarlanmfl olan modern hapishanede kapatlanlarngndelik yaflam, alflma, eitim, ibadet, havalandrma gibifaaliyetleri dzenleyen bir ynetmelik erevesinde flekillen-dirilmifltir. Bu faaliyetler zorunlu klnr, uygulanmalar belir-

60 hapishane a

la gre davranmak ise toplumsallaflmann ve kurumlafl-mann kapsn aar (kurum yansz, adil, eflit, bireye vezgrlklerine saygl bir kurum hayali bireyin beklentile-rinde, bilindflnda mevcut olabilir; flikayet, itiraz, bir anlam-da kurumdan kendine eki dzen vermesini ya da baba-lk gstermesini beklemek anlamna gelebilir). Hapishanedefliddetin yetkisi verilmifl, fliddet rutine balanmfltr; kurban-lar da ou zaman insan olarak grlmez (ideolojik beyin y-kama). Sonuta u dnemlerde gndelikleflen fliddetin s-rebilmesinin nemli bir koflulu bu gl ve hiyerarflik brok-ratik yapdr: Emre itaat; anormal davranfllarn anormalolmay gerektirmeyecek kadar rahatlkla yerine getirilmesinive vicdan rahatln beraberinde getirir. Kurban anonim-lefltirilmifl terrist, katil, ocuk katili, tecavzc yada fleylefltirilmifltir, iflkenceci kendini ahlaki bakmdan rahatve hakl hissedebilir, sr saduyusu iinde davranr; fliddet,kiflilik zelliinden ziyade toplumsal iliflkilerin, siyasal ak-ln sonucudur.

62 hapishane a

Hayatn ve insann kuruma ihtiyac yoktur. Ama baflta

devlet olmak zere, aile, okul, kflla, iflyeri, hastane, t-

marhane, hapishane; tm kurumlar dokunulmazdr.

Kimileri tamamen benimsenmifl, kimileri yalnzca ii-

ne dflnce ne olduunu anladmz ama sonra mm-

kn olduunca hayatlarmzdan uzak tutmaya alflt-

mz kurumlar. Hemen hepsinin kurallar btnsel

sistemin iflleyiflini aksatmama esasna gre dzenlen-

mifltir; aksatanlarn slah esastr. Sistem, otuzlu yafl-

larna geldiinde oktan askerliini yapmfl, ifl g sa-

hibi olmufl, alflan, evli, ocuk sahibi, gndzleri ifle

giden, akflamlar yemekten sonra televizyonun karfl-

snda uyuklayan, hafta sonu kendince elenen, alflve-

rifl yapan, futbol konuflan, drt ya da befl ylda bir oy

kullanarak demokrasi oyununa katlan erkekler ve bu

ideolojinin fiili ve dflnsel destekisi kadnlar saye-

sinde ayakta kalr. Ailede, kreflte, okulda retilen bu-

dur. Eksik kalan bilgiler de kflladaki aptallafltrc tek-

rar ve emir-komuta dzeniyle tamamlannca insan ar-

tk iflyerine teslim edilebilir hale gelmifl olur. Aksaklk

varsa devreye girecek kurumlar bellidir: Klinik, tmar-

hane, hapishane...

Bir Hapishane Fenomenolojisi

Paralanmfl Mekndan Btnsel MeknaParalanmfl fiiddetten Btnsel fiiddetefiiddet bir insana iradesi dflnda kabul ettirilen bir durum,davranfl ile bafllayp, manevi veya fiziksel bask uygulamaya,onu hrpalamaya, zor kullanmaya, iflkence yapmaya, sakat b-rakmaya, hatta ldrmeye kadar uzanyor ise, ncelikle kifli-sel iktidar trlerinin eflitli biimlerinden kurumsal iktidarla-ra kadar uzanan bir yelpaze iinde tahakkm kurmak ve oto-rite oluflturmakla bafllar; yani fliddet uygun ortam yaratmay(bir tr kurumlaflmay, mizanseni, sahnelenmeyi) gerektirir.

Dolaysyla, fliddetin tasarlanmfl olmas ve bir tasarm ola-rak fliddet sahnesinin dzenlenmesi fliddetin fliddetinde, etki-sinde ve srekliliinde son derece nem taflr. Bu durumda,toplumun, toplumsalln, yaplarn ve hiyerarflik iliflkilerinneredeyse tmnn varlklaryla, birey karflsndaki konum-laryla fliddet iermesinden sz edilebilir (bireyler aras iliflki-lerdeki fliddet kimi zaman daha ak seik, hatta kimi zaman

flk ergden 6766 hapishane a

Zaman ve Mekn Iflnda fiiddet

7

kendiyle kalma, yafladklarn telafi etme gibi imknlara sa-hiptir; veya daha eflitliki kiflisel iliflkiler, sevgi, aflk gibi alan-lar bulunabilir, bu tr iliflkiler kurulabilir.

flte, hapishaneyi modern zamanlarn tm dier kurumla-rndan farkl klan, hapishanedeki fliddeti dier yerlerdekin-den ayran fley, onun byle bir parallk ve blnmflleimkn tanmayacak biimde tasarlanmfl ve dzenlenmifl ol-masdr. Hapishanenin meknsal ve zamansal dzenlenifli ileiine ald insann meknn (bedenini, uzamn) ve zaman-n ele alfl, dzenleyifl tarz ve mant, younlafltrlmfl ve yay-gnlafltrlmfl bir fliddete imkn tanyacak trdedir.

Hapishane, mantkl, rasyonel, sistematik dzenlenifliyleyaflamdaki firar imknlarna yer brakmayan samalkta-dr. fiiddetin kurumsal ve/veya kiflisel her tryle dorudan,aka salanan fley, ncelikle zaman ve mekn zerindeki te-keldir; zaman ve mekn kullanmnn belirlenmifl olmasdr.Tm dier meknlar ev, okul, kflla, fabrika, ibadethane in-sann gnn belli saatlerinde iinde bulunduu, sonra dflnakt, baflka meknlarda baflka iliflkiler yaflad yerlerken,bunlarn tek istisnas olan hapishane, belirli veya belirsiz birsre boyunca tm yirmi drt saatlerin ayn meknda ve muh-temelen ayn seilmemifl insanlarla geirildii tek kurum-dur. Bedeni bir mekna kapatmak, kiflinin uzam ve zamanzerindeki tahakkm ve tasarruf hakkn baflkasna ku-rumlarn grnr / grnmez ellerine, gzlerine devretmekdemektir ki, en dehfletli fliddet bu olmaldr.

Bylelikle, ister ktl toplumdan uzak tutmak, ister-se de slah gibi gerekelerle olsun, kapatlan kifli (bedeni veruhu) zerindeki tasarruf hakk, cismi olmayan, grlmeyen,ama birtakm belgelere gre uygulayclar olan bir iktidaraverilmifl olur. Ardndan da gizli, grnmeyen, iflitilmeyen bir

flk ergden 69

salt zor fleklinde olsa da, kamusal zellik taflyan kurumlarnkurumsallaflmfl fliddetinin tasarm rn olan sahnesi, rtkfliddetiyle bile son derece kalc daha btnsel bir etkiyeyol aabilir). Bu ynyle, kurumsal fliddetin en yetkin ve enfazla donanma sahip sahnesinin hapishane olduunu syle-yebiliriz.

flkencehane de nde gelen fliddet meknlarndan biridir.Ancak kiflinin burada geirecei sre birok durumda hapis-haneden daha ksadr, dolaysyla iflkencehanedeki youn-lafltrlmfl fliddetin hapishanede yaygnlafltrlmfl ve zamanayaylmfl fliddete dnflt, stelik iflkence gibi salt zor ilifl-kisiyle yz yze olmann tesinde gndelik bir hayat yafla-mak zorunda kalnd da dflnlrse, kifli zerindeki fi-ziksel olmasa da psikolojik etkisinin daha kalc olduuvarsaylabilir.

Kurumsal ya da bireysel fliddetle iliflki asndan modern(ya da postmodern) zamanlarn nemli bir zelliini gnde-lik hayatn (alflma, elenme, dinlenme; ev, ifl yeri, okul, t-ketim meknlar biiminde) paral ve blnmfl niteliioluflturur. Bu durumun insan, yabanclafltrc etkisi zerindeyeterince durulmufltur. Ancak bir baflka yan daha vardr ki,bu da, bu paralanmfllk sayesinde gerek bu kurumlarn ge-rekse de bireylerin dorudan veya dolayl etkilerine fliddet-lerine farkl zaman ve meknlarda, ksm olarak maruz kal-mamzdr (rnein, ayn mekn paylaflma asndan emsaloluflturabilecek, kocasndan dayak yiyen kadn bile gnn ki-mi zamanlarn baflka mekn ya da iliflkiler iinde geirerekkatlanma, direnme, karfl kma, hatta kama gcn kendin-de bulabilir). Bylelikle bu iliflkiler ann kimilerinden yaraalrken, kimilerinin bize hi dememesini salayabiliriz; t-mne birden maruz kalnan ender durumlarda bile insan

68 hapishane a

c etkisi aktr. Ama bu yalnzlk srekli olmayan ve kapatl-mann genel fliddet atmosferinden ok farkl koflullarda birtercih olarak yaflanrsa yaratclk anlamnda insana bir fleylerkatabilir. Hapishanede meknn iyice daraltlmas ve zorakitecrit, zaman kavramn ciddi olarak zedeler.

Kapatlmfl olmak zaten yaflam sresinin belirli ya da belir-siz bir blmn snrl bir meknda, yoksunluk iinde geir-mek anlamna gelmektedir. Ama hcre kavram, baflka insan-larn ve iliflkilerin yokluu demek olduundan zamana delicebir akfl verir. Dfl dnyada veya baflka insanlarla iliflki iindezamann akfln arlafltran fley, iliflkilerimiz ve baflkalarnnhayatlarmza girip kmasdr. Tek tarafl denetlenme ve g-zetlenmenin dflnda, baflka bir iliflkinin yokluu zamannakfln hzlandrdnda, kendi yrngesi etrafnda dndkegiderek artan, geceden gndze uzanan bu srat baflka et-kenlerin yan sra hcredeki insan iin delirtici bir durum-dur, monotonluun zirvesidir. Baflkasnn yokluu, kimi za-man insann kendi varoluflundan bile nce gelen baflkasnnolmamas zaman da yok klar ve insan belki ilk ve son kezzamann yokluunun, sreye hakim olamamann ne anlamageldiini hcrede renir.

Kapatlmann koufl biimi de ok farkl bir sonu yarat-maz. Tm zamanlarn ayn daraltlmfl meknda geirmekzorunda kalan, stelik ortak bir yaflam i