IL-KNISJA US-SETTE GIUGNO

Il-Knisja u s-Sette Giugno WERREJ

april – ġunju 2020sena XXXII nru. 132

Fr Raymond Gatt OPEditorjal 1

André P. DeBattistaIr-Reliġjon u d-Dinja ta’ wara l-Gwerra l-Kbira: Il-KuntestPolitiko-Reliġjuż tas-sehem tal-Knisja fis-‘Sette Giugno’ 5

Fr Tony Sciberras MSSPĠużeppi De Piro: strument ta’ paċi u ħaddiem tal-ġustizzjafil-ġrajjiet tas-Sette Giugno 29

Mario XuerebDun Enrico Dandria u s-sehem tal-moderati fis-Sette Giugno 39

Vincent Galea Mons. Angelo Portelli u l-ġrajjiet tas-Sette Giugno 1919 55

Fr Paul Gatt OPL-irvellijiet tas-Sette Giugno 1919 kif rakkuntati minnP. Markolin Mercieca OP 61

Dr Simon MerciecaThe Sette Giugno and the Catholic Faithful: Giuseppe Serafino Cutajar and other Cutajar Families’ Story 71

Kontributuri 87

Bl-approvazzjoni tal-Knisja

Direzzjoni – Redazzjoni – AmministrazzjoniKnisja 2000Kunvent Patrijiet DumnikaniPjazza San DuminkuRabat RBT 2521MaltaTelefon: 21 454592

Editur: P. Raymond Gatt O.P. gattrayop@yahoo.com

Setting: Joe CassarCover design: Mark MerciecaStampat: Printcare, San Ġwann. Tel. 21 497206Copyright: Pubblikazzjonijiet Dumnikani

Rivista ta’ formazzjoni teoloġikali tittratta temi ta’ duttrina biblika, dommatika, morali u xjenzi umani

Toħroġ kull tliet xhur

Fr Raymond Gatt OP

Editorjal

Il-Knisja u s-Sette Giugno

Fid-diskors li għamel f’għeluq il-mitt sena mill-ġrajjiet tas-Sette Giugno (1919-2019), l-Ispeaker tal-Parlament Malti Dr Anġlu Farrugia juri kif dawn ħallew marka fonda fuq pajjiżna:

“Dan kollu juri wħud mit-tbatijiet li kellu jsofri l-poplu Malti li wassluh biex jaġixxi u jibgħat il-messaġġ ċar li ried id-dritt li għall-inqas l-affarijiet interni tal-pajjiż imexxihom hu. Illum, għeluq il-mitt sena mis-Sette Giugno, huwa opportun li nfakkru dawk l-irvellijiet u r-raġunijiet li wasslu għalihom sabiex dawn ma jintesewx. Jeħtieġ inżommu quddiem għajnejna li kienu proprju l-imwiet ta’ dawn l-erba’ Maltin u s-sofferenzi tad-diversi midruba kif ukoll dawk li ntbagħtu l-ħabs, li wasslu biex l-antenati tagħna jkunu jistgħu jakkwistaw id-dritt li tal-inqas jiddeċiedu huma dwar l-affarijiet interni ta’ pajjiżhom. Dan kollu għandna nibqgħu nfakkruh sabiex aħna, li fortunatament ma għexniex dawk iż-żminijiet diffiċli, nagħrfu li d-drittijiet li ngawdu minnhom illum ma kinux ikunu possibbli mingħajr it-tbatija ta’ dawk kollha li ġew qabilna, u għalhekk huma drittijiet li għandhom jibqgħu jiġu mħarsa bid-dehen u r-rispett mistħoqq”.1

Jgħaddi kemm jgħaddi ż-żmien din il-memorja fl-Istorja ta’ pajjiżna mhu se titħassar qatt. Għaliex hu importanti li ma ninsewx u nibqgħu nfakkru dawn il-ġrajjiet? Ċertament l-Istorja turina li dak li aħna llum u fejn wasalna llum huwa kollu frott ta’ dawk ħutna li bit-tbatija tal-għaraq ta’ ġbinhom irnexxielhom jibqgħu jżommu sħiħ biex il-gżejjer tagħna jibqgħu mixjin biex jiksbu l-awtonomija minn kull tmexxija ta’ ġnus barranin. U l-ġrajjiet tas-Sette Giugno kienu l-ewwel pass biex inkunu rajna f’idejna.

2 KNISJA 2000 n 132

Il-bidu tas-seklu 20 huwa mmarkat bl-Ewwel Gwerra Dinjija.2 Bħala kolonja tal-Imperu Britanniku, pajjiżna kellu jgħaddi minn din l-esperjenza ħarxa tal-gwerra. Dan l-avveniment ġab ħafna xogħol f’pajjiżna imma anki tiġrib għaliex saħansitra sar l-isptar tal-Mediterran.3 Kif spiċċat il-gwerra, il-qagħda ekonomika fil-gżejjer tagħna bdiet sejra mill-ħażin għall-agħar. L-effetti tal-gwerra bdew jidhru fil-qasam tal-agrikoltura, fl-importazzjoni u fl-għoli tal-prezz tal-qamħ,4 u fil-produzzjoni tal-ikel. Biex is-sitwazzjoni tkompli teħżien ħafna ħaddiema tilfu x-xogħol li kellhom wara li spiċċat il-gwerra. Il-ħaddiema tat-tarzna bdew iħossu li kienet qiegħda ssir inġustizzja magħhom minħabba li ma kinux stmati daqs il-ħaddiema Ingliżi.5 Il-faqar fil-pajjiż beda jiżdied b’mod allarmanti u s-sitwazzjoni saret iddisprata.

Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija l-Imperu Britanniku beda jitlef is-saħħa fil-kolonji tiegħu fil-Mediterran6 u anki lil hinn minnu.7 Malta, li għall-Imperu Ingliż ma kienet xejn għajr bażi navali,8 wara l-Gwerra bdiet titnaqqas l-ispiża militari fiha u għalhekk l-ekonomija bdiet tbati bil-kbir.9 Għalhekk il-problemi għall-familji Maltin kulma jmorru bdew jikbru tant li skalaw permezz ta’ manifestazzjoni kbira fit-toroq tal-Belt Valletta li wasslet għall-ġrajja tas-Sette Giugno 1919. Dakinhar l-Assemblea Nazzjonali kienet qiegħda tiltaqa’ fiċ-Circolo La Giovine Malta fi Strada Santa Luċija fil-Belt, taħt it-tmexxija ta’ Dr Filippo Sceberras10 biex tiddiskuti kostituzzjoni ġdida għall-Gżejjer Maltin.

Il-vjolenza li seħħet fis-Sette Giugno ħalliet il-vittmi: lil Lorenzo Dyer, Manwel Attard, Ġużè Bajada u Carmelo Abela, mentri Francesco Darmanin u Antonio Cassano mietu xi jiem wara. Għexieren ta’ persuni spiċċaw midruba fl-irvellijiet u anki fil-ħabs. U hawn nistaqsu: kif tidħol il-Knisja fil-ġrajjiet tas-Sette Giugno? Il-Knisja ma kinetx maqtugħa mill-poplu Malti, anzi jekk inħarsu lejn l-Istorja twila tiegħu naraw li hija dejjem kienet viċin tal-poplu.

L-awtur Paul Bartolo jikteb:“… il-Knisja wkoll tħabtet biex tikkalma n-nies waqt u wara s-Sette

Giugno … Mons. Panzavecchia, Mons. Depiro u l-Isqof Awżiljarju Portelli ġrew fost il-folla ma’ mexxejja oħra biex jikkalmaw in-nies.”11

Il-personaġġi ewlenin tal-Knisja li jissemmew matul is-Sette Giugno huma: Mons. Ġużeppi De Piro,12 Dun Enrico Dandria,13 l-Isqof Awżiljarju

Mons. Anġlu Portelli OP14 u Dun Injazju Panzavecchia.15 L-Arċisqof Mons. Mauro Caruana OSB16 kien il-kap tal-Knisja f’dan iż-żmien. F’din il-ħarġa tar-rivista Knisja 2000 se nagħtu ħarsa lejn il-kontribut li dawn u oħrajn taw matul il-ġrajja tas-Sette Giugno.

Filwaqt li niftakru u ngħożżu lil dawk kollha li għamlu ġieħ lil pajjiżna matul is-sekli, f’dan iż-żmien tal-pandemija tal-Covid-19 nirringrazzjaw lil dawk kollha li qed jaħdmu fil-qasam tas-saħħa u s-sigurtà biex jiġi megħlub dan il-virus qerriedi. Nagħlaq dawn il-kelmtejn bl-aħħar żewġ strofi tal-poeżija Lil Malta – għanja tal-Poeta Nazzjonali Malti Dun Karm Psaila:17

“Min ma jafx il-qalb, il-fehmaTal-ulied li int rabbejt?Min ma jafx dik l-Emmna mqaddsaLi bħal sejf tan-nar żammejt?

Malta, Malta, is-swar li ħammruB’demm uliedek għalenin.Qatt ma jinżgħu mill-ġmiel tagħhom,Rebħu ’l-għadu, jirbħu s-snin”18

Noti

1. Diskors tal-Ispeaker 7-6-19, Pubblikazzjoni Parlament ta’ Malta, 2019, p.10-11.

2. Il-bidu tal-Ewwel Gwerra Dinjija seħħ fit-28 ta’ Lulju 1914 u ġiet fi tmiemha fil-11 ta’ Novembru 1918.

3. Ara, Henry Frendo, ‘The Sette Giugno in Maltese History – a sad evocative and seminal national event’, The Sette Giugno in Maltese History 1919-2019., Midsea Books, 2019, p.1.

4. Ara, Paul Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno., Klabb Kotba Maltin, 2019, p.15-20.

5. Ara, Mark Camilleri, A Materialist Revision of Maltese History 870-1919, SKS, Malta, 2016, p.163-164.

6. Ara, Andrè P. DeBattista, ‘1919 and the post-war British Empire – the international context of the Sette Giugno’, f’Henry Frendo The Sette

4 KNISJA 2000 n 132

Giugno in Maltese History 1919-2019, p.29-31. Ara wkoll l-artiklu tal-istess awtur f’din il-ħarġa tal-Knisja 2000, nru.132.

7. F’pajjiżi oħra bħall-Irlanda, il-Lvant Nofsani, l-Indja u l-Eġittu. 8. Ara Brian Blouet., The Story of Malta, 8th Edition, Allied Publications,

Malta, 2017, pp.159-182. Prof. Henry Frendo jgħid li “Malta għall-Ingilterra ma kenitx sempliċi kolonja imma fortizza, speċi ta’ aircraft carrier” fi ‘Storja u għarfien – il-Maltin min huma?’, L-Identità Kulturali ta’ Malta, Kungress Nazzjonali, Editur Toni Cortis, Malta, 1989, p.22.

9. Ara, Brian Blouet, p.194.10. Huwa twieled fl-1850 u miet fl-1928. Kien il-President tal-Assemblea

Nazzjonali li ġiet imlaqqa’ fis-sette Giugno 1919.11. Ara, Paul Bartolo, p. 394.12. Twieled fit-2 ta’ Novembru 1877 u miet fis-17 ta’ Settembru 1933.13. Twieled fl-14 ta’ Ġunju 1892 u miet fit-3 ta’ Lulju 1932.14. Twieled fl-24 t’April 1852 u miet fid-19 ta’ Ġunju 1927.15. Twieled fil-21 ta’ Novembru 1855 u miet fl-20 t’Awwissu 1925.16. Twieled fis-16 ta’ Novembru 1867 u miet fis-17 ta’ Diċembru 1943.17. Twieled fit-18 ta’ Ottubru 1871 u miet fit-13 ta’ Ottubru 1961.18. Ara, Dun Karm, Il-Poeżiji Miġbura., Oliver Friggieri, Klabb Kotba Maltin,

1980, Malta, p.186-7.

Ir-Reliġjon u d-Dinja ta’ wara l-Gwerra l-Kbira: Il-Kuntest Politiko-Reliġjuż tas-sehem tal-Knisja fis-‘Sette Giugno’André P. DeBattista

L-avvenimenti tas-Sette Giugno daħlu fil-memorja kollettiva u fil-kalendarju tat-tifkiriet nazzjonali. Ta’ kull sena, fl-anniversarju ta’ dawn il-ġrajjiet, l-għola awtoritajiet tal-pajjiż jiltaqgħu ħdejn il-monument fi Pjazza San Ġorġ fejn l-iSpeaker tal-Kamra tad-Deputati jinseġ diskors tal-okkażjoni.

Fl-2019, f’għeluq il-mitt sena minn dawn il-ġrajjiet, ħarġu għadd ta’ pubblikazzjonijiet li jitkellmu dwar l-isfumaturi differenti li sawru u xpurnaw ir-reazzjonijiet f’dak il-jum tal-1919.1 F’din il-pubblikazzjoni qed jiġi mfakkar is-sehem tal-Knisja f’dawn il-ġrajjiet.

Dan l-istudju jħares lejn tlett fatturi ewlenin tal-kuntest ta’ din il-ġrajja. L-ewwel, janalizza l-għaliex għandna nħarsu lejn is-sehem tar-reliġjon fi ġrajjiet li sawru l-politika u l-memorja kollettiva. It-tieni, jħares lejn il-kuntest internazzjonali politiko-reliġjuż li sawwar dawn il-ġrajjiet.

It-tielet, iħares lejn ir-relazzjonijiet ta’ bejn l-Imperu Brittaniku – il-potenza dinjija li kienet tmexxi lil Malta – mas-Santa Sede. F’pubblikazzjoni li titkellem dwar is-sehem tal-Knisja f’dan l-avveniment, dan il-kuntest huwa wkoll wieħed interessanti u importanti.

Kuntest teoretiku: Il-Knisja, il-memorja kollettiva u t-tiswir politiku

Fl-istudju dwar il-Kristjaneżmu, l-Iżlam u l-Modernità2 Talal Asad jikteb li d-dinja sekolari ma’ tistax teżisti mingħajr ir-reliġjon għax kemm l-isfera tal-politika kif ukoll dik tar-reliġjon jaffetwaw u jsawru lil xulxin.

Ir-reliġjon organizzata kienet strumentali biex jiżviluppaw kulturi distinti f’bosta soċjetajiet; ipprovdiet qafas għall-liġijiet u għan-narrattiva kollettiva. Flimkien mal-iżvilupp tal-lingwi uffiċjali, kienet essenzjali

6 KNISJA 2000 n 132

biex tinħoloq forma ta’ koeżjoni soċjali. Ir-reliġjon provdiet skop, għan u xejriet tal-ħajja li komplew isawru l-mod ta’ kif l-individwu jara lilu nnifsu fi ħdan is-soċjetà tiegħu u fl-univers.3

Minkejja li r-reliġjon tibbaża ruħha fuq valuri universali filwaqt li n-nazzjon jiddependi minn kuntest ġeografiku limitat u speċifiku, din tal-ewwel kellha ukoll sehem importanti fit-tfassil tan-nazzjonijiet. Anna Grzymała-Busse tgħid li l-Knisja kellha sehem kruċjali biex tagħti tifsira reliġjuża lin-nazzjonijiet; tifsira metafiżika lis-simboli tan-nazzjon u l-barka tagħha f’mumenti kruċjali tal-iżvilupp politiku.4

Grzymała-Busse ma taċċettax il-ħsieb marxista li r-reliġjon hija l-“opju tal-mases”; għax il-fidi ma tagħtix biss il-faraġ u l-ċertezza morali, iżda tifforma wkoll l-individwu u l-identità tiegħu filwaqt li tgħinu jingħaqad ma’ ħadd ieħor biex jikseb għanijiet komuni fosthom it-tibdil fil-politika u fl-istituzzjonijiet skont prinċipji pre-determinati.5

Din il-ħarsa ħafifa lejn it-teorija tgħina aħjar biex nifhmu l-kuntest ta’ wara l-Gwerra l-Kbira peress li wieħed ma jistax jifhem dan il-perjodu u l-iżviluppi ta’ wara mingħajr ma jħares lejn ir-relazzjoni bejn ir-reliġjon, il-politika u n-nazzjonaliżmu.

Dan il-għaliex bosta individwi interpretaw l-esperjenza tagħhom matul il-Gwerra mil-lenti tar-reliġjon; u dan wassal għal nazzjonaliżmu spirat minn retorika semi-reliġjuża. Il-fidi offriet perspettiva metafiżika lil min kien parteċipi. Tat tifsira lil mewt u t-tbatija, u elevat lil dawk li mietu fil-ġlied għall-livell ta’ martri. L-għajta kienet li dawn mietu għal Alla u għall-Patria – “God, King and Country.” Fil-qadi tad-dmirijiet militari, ir-retorika kienet tipproponi li dawn kienu qed jimxu fuq il-passi ta’ Kristu u tal-martri tal-fidi.6

Din ir-retorika ma waqfitx mat-tmiem tal-Gwerra. Theodore Roosevelt III7 waqqaf l-American Legion biex l-ispirtu tal-Gwerra l-Kbira ma jmutx. Din l-għaqda kellha l-għan li tfisser li l-ġlieda kontra bosta elementi tkompli. Jonathan Edel jgħid li għaqdiet bħal dawn taw bidu għal moviment ġdid: “an alternate religion of nationalism that gives place to religious traditions, but only to the extent that they fit within the needs of the nation.”8

Għalkemm ħafna kienu jemmnu li l-Gwerra kienet xi ħaġa orrenda, dawk li pparteċipaw fiha kienu jemmnu bis-sħiħ fl-għanijiet tagħha u

KNISJA 2000 n 132 7

fil-kawża li għaliha kienu qed jitqatlu. Waqt il-gwerra, kien hemm ukoll żieda fil-parteċipazzjoni fis-servizzi reliġjużi kemm fil-Ġermanja kif ukoll fir-Renju Unit.

Ir-retorika spirata mir-reliġjon insibuha anki fi Franza – bejta tar-repubblikaniżmu u l-lajċiżmu – fejn il-President Raymond Poincaré9 tkellem dwar “unjoni sagra” – union sacrée – bejn il-partiti u l-fazzjonijiet kollha matul il-perjodu tal-Gwerra. L-istess retorika ntużat fil-Portugall fejn il-Prim Ministru anjostiku u repubblikan António José de Almeida10 irrefera għal gvern ta’ għaqda nazzjonali bħala “União Sagrada.”11

Wieħed jista’ jara wkoll uħud minn dawn l-elementi fir-Rivoluzzjoni Russa. It-Tsar Nicholas II12 kien mexxej awtokratiku bi rwol reliġjuż. Il-perċezzjoni kienet li t-Tsar tar-Russja kellu l-mandat minn Alla biex imexxi. Il-pernijiet ewlenin tat-tmexxija fl-Imperu Russu kienu bbażati fuq duttrina politika li tiġbor flimkien l-Ortodossija, l-Awtokrazija u n-Nazzjonaliżmu.13 Għalkemm ir-Rivoluzzjoni Bolxevista bidlet ir-reġim; u għalkemm ir-reġim Sovjetiku kien wieħed nominalment ateu, naraw fih ukoll forma ta’ reliġjon ċivili. Il-Partit ħa post il-Knisja, id-Duttrina Marxista-Leninista ħadet post l-Ortodossija, il-Knejjes u l-Kattidrali Ortodossi saru Mużewijiet tal-Atejiżmu u l-lealtà lejn it-Tsar u l-ġerarkija ġiet trasferita lejn il-gradi differenti fi ħdan il- Partit Kommunista tal-Unjoni Sovjetika. F’dan ir-rigward, it-teoriku Waldemar Gurian josserva tajjeb: “The godlessness of the Soviet Union was less a repudiation of the Church than a dark and deadly parody of it.”14

Dan l-istess stil retoriku joħroġ biċ-ċar ukoll fi ħdan l-Imperu Ottoman. Meta f’Novembru tal-1914, l-Imperu Ottoman iddikjara l-gwerra, il-lingwaġġ li ntuża kien wieħed reliġjuż. Is-Sultan kien ukoll il-Khalif tal-Islam. Is-Sultan-Khalif Mehmed V15 kien iddikjara:

“Right and loyalty are on our side, and hatred and tyranny on the side of our enemies, and therefore there is no doubt that the Divine help and assistance of the just God and the moral support of our glorious Prophet will be on our side to encourage us… let those of you who are to die a martyrs’ death be messengers of victory to those who have gone before us, and let the victory be sacred and the sword be sharp of those of you who are to remain in life.”16

8 KNISJA 2000 n 132

Naturalment, meta mbagħad l-affarijiet bdew sejrin ħażin għall-Imperu Ottoman, l-istess kmand imperjali ra kif sab f’min iweħħel. It-tort waqa’ fuq l-Armeni – poplu antik li kien iħaddan fidi Nisranija antika. It-tixwix kontra l-Armeni wassal biex ħafna jkunu deportati u, waqt il-perjodu ta’ deportazzjoni, sfaw vittmi ta’ attakki, stupru u vjolenzi oħra li ħallew warajhom miljuni ta’ vittmi – vittmi ta’ ġenoċidju.17 Din il-vjolenza kienet ukoll il-pedament tal-istat sekolari Tork – stat li adotta sekulariżmu aħrax u estrem.

Fi tmiem il-gwerra, l-istrutturi politiċi u reliġjużi tal-Imperu Ottoman sfaxxaw. Il-Kalifat kien abolit fl-1924. Skont Jenkins, ir-reazzjoni tal-Musulmani kienet negattiva għall-aħħar, u dawn iż-żewġ avvenimenti kienu kaġun tal-iżvilupp tal-istorja tal-Iżlam tul is-seklu għoxrin.18

Kif din il-ħarsa ħafifa tixhed, l-avvenimenti ta’ bejn l-1914 u l-1918, għaġnu flimkien ir-retorika politika mad-diskors reliġjuż. Iċ-ċirkostanzi mwegħra ta’ matul il-gwerra wasslu biex jitwelldu movimenti nazzjonali li, b’mod awtomatiku, kellhom bħala punt ta’ referenza r-reliġjon.

Il-kuntest politiko-reliġjuż tal-1919Id-diversi kawżi nazzjonali kienu mgħejuna mill-fatt li l-Gwerra

l-Kbira qerdet kompletament l-ordni Imperjali li kien jeżisti fiċ-Ċentru u Lvant tal-Ewropa. Skond il-Professur John Darwin, il-kollass ta’ dan l-ordni wassal biex ikun “ikkanonizzat” l-istat-nazzjon.19 Għalkemm l-Imperu Ingliż ħareġ rebbieħ, wieħed jista jara fi ħdan din l-eġemonija globali il-bidu ta’ diżgwid; diżgwid li ħafna drabi jinqeda b’argumenti reliġjużi jew bl-istituzzjonijiet tar-reliġjon istituzzjonalizzata biex jesprimi ruħhu. Dan kien isir biss mhux biss fil-fidi Nisranija, iżda wkoll fl-Iżlam u l-Ġudajiżmu.

Għall-Insara, id-dinja ta’ wara l-Gwerra l-Kbira kienet waħda fejn in-nazzjonaliżmu, l-imperjaliżmu, l-militariżmu u r-reliġjon, kienu espressjonijiet familjari li jmorru flimkien. Iżda s-sehem qawwi tal-Knejjes fil-propaganda militaristika wassal għal nuqqas ta’ kredibilità u, biż-żmien, dan nibbet sentimenti ta’ xettiċiżmu lejn il-fidi.20

Il-Lhud, il-Musulmani u l-Indu, raw bidla radikali tal-attitudnijiet tagħhom lejn l-istati. Sens ġdid tal-importanza tal-fidi wassal biex jibdew jiddefinixxu lilhom nfushom ukoll f’oppożizzjoni għal kultura

KNISJA 2000 n 132 9

ta’ madwarhom u b’xewqa li jiskopru sorsi ġodda ta’ awtorità, identità u awtentiċità. Għalhekk, ħaġa li tgħaqqad dawn ir-reliġjonijiet kollha f’dan il-perjodu hija s-sens ta’ tfittxija għall-espressjonijiet ġodda ta’ fidi.21

Imma t-tħarbit tal-Ewwel Gwerra ħalla warajh ukoll vacuum politiku – vojt li b’xi mod kellu jimtela’. Imperi li kienu parti essenzjali mis-sistema politika dinjija ikollassaw; fosthom naraw l-Imperu Austro-Ungeriż u dak Ottoman. Fl-istess waqt, minkejja li kien fil-quċċata tiegħu, fi ħdan l-Imperu Brittaniku wieħed jara wkoll l-ewwel sinjali li kellu jwassal għall-kollass wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Hemm bosta raġunijiet wara dan; biss biss, il-Gwerra kienet tirrikjedi iktar riżorsi umani għall-industrija tal-Gwerra, iktar suldati għall-ġlied u iktar taxxi biex tiġi ffinanzjata l-Gwerra.22 Din is-sezzjoni se tħares lejn xi ftit minn dawn il-kunflitti u l-irwol tal-istituzzjonijiet reliġjużi f’dawn ir-reġjuni.

Lvant Nofsani u l-EġittuIl-Lvant Nofsani u l-Eġittu kellhom sinifikat strateġiku importanti

ħafna għall-Imperu Brittaniku. Din l-importanza kienet ġejja mill-fatt li l-Lvant Nofsani kien neċessarju għad-difiża tal-Indja – dik li kienet tissejjaħ bħala l-Jewel in the Crown – u l-Eġittu, bil-Kanal ta’ Suez, li kien neċessarju għar-rotta lejn l-Indja.

Il-kampanja militari fil-Gwerra l-Kbira fil-Lvant Nofsani kellha importanza simbolika u strateġika. Meta l-Imperu Ottoman daħal fil-Gwerra, kienu bosta dawk li raw opportunitajiet varji fid-disintegrazzjoni tiegħu. Fosthom, kien hemm il-moviment Żijonista li kellu l-għan li jerġa’ jwaqqaf l-istat ta’ Israel, cioè nazzjon u entità politika Lhudija.23

L-Insara wkoll kellhom rabta speċjali ma’ Ġerusalemm u l-Palestina. Għal Kattoliċi u l-Ortodossi, din kienet l-Art Imqaddsa u l-post fejn hemm il-postijiet qaddisa marbuta mal-ħajja ta’ Ġesù; postijiet marbuta b’mod intrinsiku mal-istorja tas-salvazzjoni. Għall-Evanġeliċi, Ġerusalemm kellha sinifikat ieħor. Permezz tal-kitbiet ta’ awturi bħal C.I. Scofield24, il-Belt ta’ Ġerusalemm reġgħet intrabtet ma’ viżjonijiet apokalittiċi relatati mat-Tieni Miġja ta’ Kristu u mat-tmexxija ta’ Ġerusalemm il-Ġdida minn Kristu.25 Il-possibilità li Ġerusalemm taqa’ taħt il-kontroll ta’ forzi Nsara kienet tappella lil dawn it-tlett denominazzjonijiet importanti.

10 KNISJA 2000 n 132

Ġara wkoll li l-interessi taż-Żijonisti u tal-Evanġeliċi kellhom rappreżentanza qawwija fil-kurriduri tal-poter. Għal xi żmien, il-Kabinett Brittaniku kellu fi ħdanu żewġ membri Lhud prominenti – Herbert Samuel26 u Edwin Montagu,27 filwaqt li Arthur Balfour28 kien jissimpatizza max-xewqat taż-Żijonisti. Fl-Istati Uniti, Woodrow Wilson29 kien iben pastor Presbiterjan filwaqt li l-maġġoranza tal-kabinett kienet ġejja minn tradizzjoni Evanġelika. Apparti dan, il-blok Lhudi beda jżid is-saħħa elettorali tiegħu fl-Istati Uniti.

Dawn l-interessi reliġjużi u politiċi kienu wkoll jaqblu mal-interessi strateġiċi tal-Imperu Brittaniku. L-argument kien li, l-aħjar garanzija għas-sigurtà tal-Lvant Nofsani u tar-rotta lejn l-Indja huwa client state Lhudi li ma joħloqx problemi lill-awtoritajiet Imperjali.

Fit-3 ta’ Novembru tal-1917, il-Gvern Brittaniku ħareġ il-Balfour Declaration. Din kienet stqarrija li kienet tagħti s-support politiku lit-twaqqif ta’ stat Lhudi fil-Palestina.30 Il-Ġeneral Sir Edmund Allenby31 kien wiegħed li se jipprova jirbaħ lura Ġerusalemm sal-Milied. Irnexxielu jagħmel dan għax il-forzi Ottomani evakwaw il-belt fid-9 ta’ Diċembru. Allenby, b’ġest ta’ rispett għal fatt li dieħel fil-belt qaddisa, niżel minn fuq iż-żiemel tiegħu u daħal Ġerusalemm bil-mixi.

Is-simboliżmu kien qawwi; id-daħla tiegħu Ġerusalemm kienet tikkoinċidi mal-festa ta’ Hannukah u kien hemm min xebbhu ma’ Ġuda l-Makkabi li neħħa l-idoli Griegi u ppurifika t-Tieni Tempju ta’ Ġerusalemm.32 Kien hemm ukoll min xebbaħ lil Allenby ma’ rebbieħ tal-kruċjati. F’Ruma, il-knejjes kollha daqqu l-qniepen u tkanta t-Te Deum.

Naturalment, l-Imperu ma basarx li din ir-rebħa se tkun tiswa qares. Għax element li ħafna kienu qed jinsew kien li l-maġġoranza kbira tal-Musulmani kienet tgħix taħt l-imperjaliżmu; speċifikament fl-Imperu Britanniku. L-Indja waħedha kienet tgħodd mas-75 miljun Musulman filwaqt li 30 miljun Musulman kienu jgħixu f’kolonji oħra fl-Asja u fl-Afrika.33

Il-Balfour Declaration kienet premissa tajba għal bosta Lhud biex jemigraw lejn il-Palestina. Iżda din l-immigrazzjoni tal-massa kellha effett fuq in-nies tal-lokal. Dan wassal għal tibdil fid-dinamika soċjali bejn il-Lhud li wasslu minn pajjiżi differenti u l-Għarab li kienu jgħixu fil-lokal. Għalhekk, wara l-gwerra naraw movimenti li jopponu l-politika Britannika fir-reġjun.

KNISJA 2000 n 132 11

Fl-1919, il-Palestine Arab Congress għaqqad flimkien bosta għaqdiet Insara u Musulmani biex jopponu l-politika Imperjali. Bejn is-27 ta’ Jannar sal-10 ta’ Frar tal-1919, l-ewwel kungress ltaqa’ f’Ġerusalemm. Id-delegati adottaw riżoluzjoni li tiċħad iż-Żijoniżmu, il-Balfour Declaration u l-indħil barrani fir-reġjun. L-istess Kungress talab li jingħaqad mas-Sirja mmexxija minn Faisal.34 L-ebda waħda minn dawn it-talbiet ma ġiet aċċettata; anzi l-Kungress qatt ma ngħata ebda rikonoxximent uffiċjali. Fl-1920, faqqgħet il-vjolenza.35 L-emarġinazzjoni ta’ dawn l-ilħna kien kalkolu ħażin minn naħa tal-Imperu.

L-Imperu Britanniku kompla jagħmel żball strateġiku wara l-ieħor; fosthom dak li jnaqqas il-preżenza militari tiegħu fl-Eġittu wara l-Gwerra l-Kbira. Fl-Eġittu kien hemm soċjetà sofistikata u kosmopolita b’bosta intellettwali kapaċi jibnu argumenti sodi kontra l-imperjaliżmu u favur in-nazzjonaliżmu. Fost il-ħafna movimenti li twieldu kien hemm il-Partit Wafd – partit li għaraf l-importanza tal-irwol li l-knejjes u l-fidi jista’ jkollhom f’dawn id-dibattiti u fil-ġlieda kontra l-istatus quo. Minħabba l-preżenza tal-Insara Kopti fl-Eġittu, il-Partit Wafd kien jemfasizza l-importanza tal-kollaborazzjoni bejn “is-salib u n-nofs qamar.” Dan kien essenzjali biex juri li qed jitkellem f’isem il-pajjiż sħiħ – inkluż il-minoranzi sinifikattivi.

F’Marzu tal-1919, l-Imperu Britanniku ċaħad it-talba ta’ dan il-Partit għall-indipendenza. Il-mexxej Sa’ad Zaghlul36 kien arrestat u deportat f’Malta. F’dik ir-rebbiegħa faqqgħet vjolenza madwar l-Eġittu kollu; id-dimostranti wasslu biex kisru bosta stazzjonijiet tal-ferrovija, linji tat-telegrafu, u kwartieri tas-suldati. L-infrastruttura ddgħajfet bil-bosta u tilfu ħajjithom mat-800 ruħ.

IndjaFl-Indja, it-tensjonijiet u l-andament politiko-reliġjuż tad-dinja ta’

wara l-Gwerra l-Kbira joħorġu b’mod ċar. Bħal fl-Eġittu u fil-Palestina, kien hemm ukoll nuqqas ta’ sensittività kulturali u reliġjuża u, għalhekk, it-tensjonijiet politiċi komplew jikbru.

Il-Musulmani fl-Indja kienu leali lejn il-kuruna. L-armata kienet tiddependi ħafna mis-suldati Musulmani. Imma, hekk kif bdiet il-Gwerra, dawn is-suldati kellhom għażla diffiċli – bl-Imperu Ottoman

12 KNISJA 2000 n 132

fil-gwerra wkoll, setgħu jiġu mġegħla jiġġieldu kontra ħuthom fil-fidi. Wara l-waqgħa tal-Imperu Ottoman, u aktar tard, il-Kalifat, l-istrutturi u l-punti ta’ referenza kienu ddgħajfu. Kien hemm sens ta’ umiljazzjoni u rabja. Qamu wkoll xi mistoqsijiet importanti ta’ identità politika u personali dwar ir-relazzjoni bejn il-fidi u l-modernità, u r-relazzjoni bejn il-fidi u l-awtoritajiet kolonjali. Sir Theodore Morison37 kiteb hekk:

“The Mohammedan world is ablaze with anger from end to end at the partition of Turkey. The outbreaks of violence in centres so far remote as Kabul and Cairo are symptoms only of this widespread resentment… In India itself the whole of the Mohammedan community from Peshawar to Arcot is seething with passion upon this subject.”38

Ma’ dan is-sentiment, iżda, kien hemm ukoll Musulmani li wrew l-appoġġ tagħhom lejn l-Imperu Brittaniku. Għalihom, kien hemm mistoqsija eżistenzjali oħra: jekk l-Indja kellha tingħata l-indipendenza, x’futur seta’ jkollhom? Minkejja li l-Imperu kien ikkawża bosta umiljazzjonijiet, huma kienu inċerti dwar il-futur li seta’ jkollhom f’Indja iddominata mil-Induwisti.

Kien diffiċli biex issolvi t-tensjonijiet bejn dawn iż-żewġ elementi fis-soċjetà fl-Indja. Muhammad Ali Jinnah39 ipprova jagħmel dan. Jinnah, fil-bidu tal-ħidma u l-attiviżmu tiegħu fl-1913, kien jemmen bis-sħiħ fl-għaqda – jew fil-kooperazzjoni – bejn l-Indu u l-Musulmani għal kawża tan-nazzjonaliżmu.

Fl-1915, irritorna lura mil-Indja minn l-Afrika t’Isfel, Mahatma Gandhi.40 Gandhi wkoll beda l-ħidma tiegħu ta’ reżistenza kontra l-kolonjaliżmu.

Minkejja, li kien hemm dan il-livell ta’ koperazzjoni, is-sistema li implimentaw l-awtoritajiet minn Londra kienet waħda li enfasizzat id-differenzi. Is-sistema li pproponew kienet waħda fejn il-Musulmani setgħu jivvutaw lir-rappreżentanti tagħhom f’listi separati. B’hekk kien ikollhom ir-rappreżentanza xierqa. Għalkemm tidher sistema tajba u ġusta, din kellha l-effett oppost għax għamlet enfasi – iktar minn qatt qabel – fuq id-differenzi. Kienet tiddependi fuq reġistru u identifikazzjoni ma’ fidi partikolari u, meta beda jsir dan il-proċess fl-1919, l-Indjani kellhom jiddeċiedu u jagħrfu jekk kinux Musulmani jew Indu. Jenkins josserva tajjeb li dan kien proċess b’riperkussjonijiet fit-tul:

KNISJA 2000 n 132 13

“Indians began a process of religious and communal self-identification that made Muslims more explicitly Muslim and Hindus more Hindu. That separation would ultimately lead to savage conflict.”41

Il-gruppi li twieldu frott dan il-proċess ta’ identifikazzjoni aktar b’saħħtu fasslu s-sitwazzjoni fis-subkontinent tul is-seklu għoxrin. B’hekk, fl-1919 naraw il-moviment Khalifat, immexxi minn Muhammad Ali Jauhar42, li jibgħat delegazzjoni Londra biex jipprova jikkonvinċi l-gvern biex jissalvagwardja l-pożizzjoni u l-istituzzjoni tal-Khalif f’Kostantinopoli. Meta din falliet, il-moviment ingħaqad ma’ gruppi oħra biex jiġġieldu kontra l-ħakma tal-Imperu.

L-1919 hija wkoll is-sena li fih sar il-massakru ta’ Amritsar. Fit-13 ta’ April, il-Brigadier Ġeneral Sir Reginald Dyer43 ordna li t-truppi jisparaw fuq folla li kienet qed tagħmel dimostrazzjoni paċifika f’Jallianwala Bagh, qrib it-Tempju tad-Deheb. Huwa stmat li nqatlu mal-400 persuna f’dan il-massakru. Anki din il-ġrajja għandha elementi li jorbtu mas-sitwazzjoni politiko-reliġjuża. Dan peress li Amritsar kellha popolazzjoni kbira ta’ Indu u Sikh, u hija kkunsidrata waħda minn l-iktar bliet mqaddsa fir-reliġjon Sikh. Apparti minn hekk, il-massakru sar qrib it-Tempju tad-Deheb44 – wieħed minn l-iktar postijiet sagri fir-reliġjon Sikh – propju fil-jum tal-festival ta’ Vaisakhi li hija festa ċċelebrata kemm mis-Sikh kif ukoll minn l-Indu.

L-azzjonijiet ta’ Dyer kellhom effett doppju. Fiż-żmien immedjat, ippaċifika u kkalma r-reġjun tal-Punjab; imma fil-memorja kollettiva tappan l-immaġini tal-Imperu Brittaniku u l-legat tiegħu fl-Indja.45

L-IrlandaIs-sitwazzjoni fl-Irlanda kienet waħda iktar delikata minħabba li dan

il-pajjiż kien integrat fir-Renju li, f’ismu, kien qed jiġi ggvernat l-Imperu. L-Irlanda, skond l-Act of Union tal-1800, kienet magħquda politikament f’renju unit mal-gżira tal-Gran Brittania. B’hekk, it-taqlib f’din il-gżira kien se jkollu effett fit-tul fuq il-karattru tal-pajjiż li qed jiggverna Imperu.

Il-partit ta’ Sinn Fein rebaħ l-appoġġ tal-ġerarkija tal-Knisja. Sinn Fein kien irnexxilu jagħmel kapital politiku mill-biża’ tal-lieva. Minkejja li l-Military Service Act tal-1916 kien jeżenta lill-Irlanda mill-lieva, kien hemm il-biża’ li f’każ estrem ta’ bżonn, din kienet tiġi infurzata.

14 KNISJA 2000 n 132

Il-Knisja kienet targumenta li ma’ kien hemm ebda obbligu li wieħed jiġġieled għall-Imperu. Apparti, il-lieva seta’ jkollha effett negattiv fuq soċjetà primarjament agrikola li kienet tiddependi mil-ħidma tal-irġiel u ż-żgħażagħ għall-koltivazzjoni tal-art. L-għajnuna tal-Knisja biex tirreżisti l-lieva kienet imprezzabbli. Petizzjoni kontra din l-inizzjattiva kienet iċċirkolata barra l-knejjes fl-Irlanda nhar il-21 ta’ April 1918.46 Dan ġara bi qbil mal-Isqfijiet u l-ġerarkija fl-Irlanda:

“The Royal Assent was given on the 18th April and already on the same day a meeting of the bishops assembled at Maynooth issued a public declaration of opposition to the measure; on the following Sunday meetings were held all over Ireland those present, including the clergy, pledging themselves to resist conscription. These proceedings were supported by public utterances from the Cardinal Archbishop of Armagh, the Archbishop of Cashel, the bishops of Raphoe, Cloyne, Killaloe, Kilmore and others.”47

Immedjatament wara li ntemmet il-Gwerra l-Kbira, elezzjoni fl-Irlanda tat riżultant diżastruż għal Londra. Sinn Fein rebaħ l-elezzjonijiet fuq pjattaforma li titkellem dwar indipendenza fuq mudell repubblikan. F’Jannar tal-1919, ġiet ipproklamata r-Repubblika l-ġdida u bdiet topera gvern parallel ma’ dak uffiċjali. Mal-intriċċi politiċi, fl-Irlanda wieħed irid iżid ukoll is-sehem tal-Knisja Kattolika, li kellha rwol li għen fit-tfassil ta’ identità kollettiva – identità Irlandiża-Kattolika kontra dik tal-ħakkiem Britanniku-Protestant (dan minkejja l-fatt li kien hemm numru ta’ Protestanti Irlandiżi li emmnu u ħadmu favur il-kawża republikana).48

ĊipruIl-kunċett tal-etnarka – titlu li kien jingħata fl-Imperu Ottoman lil-

kapijiet tal-gruppi reliġjużi bħall-Ortodossi u l-Armeni – baqa’ jintuża f’Ċipru. Din il-gżira kienet nominalment parti minn l-Imperu Ottoman imma taħt amministrazzjoni Britannika sa minn l-1878. Iżda malli faqqgħet il-Gwerra l-Kbira, l-Imperu Britanniku ħa l-kontroll ta’ din il-gżira filwaqt li qatta’ l-karti mal-Imperu Ottoman.

L-Etnarka f’Ċipru kien l-Arċisqof Ortodoss tal-istess gżira. Dan l-irwol ma tantx kien jinftiehem minn l-awtoritajiet imperjali. Għall-amministraturi u politiċi kolonjali, kienet anathema li mexxej reliġjuż

KNISJA 2000 n 132 15

ikun ukoll mexxej politiku. Iżda għaċ-Ċiprijotti, dan kien rwol li kien magħġun fl-istorja u fl-identità kollettiva tal-Insara li kienu jgħixu f’din il-gżira. Għalihom, l-Arċisqof ma kienx biss mexxej reliġjuż imma wkoll simbolu u garanzija tal-karattru Elleniku tal-gżira.49 Għalhekk, l-istorja politika f’Ċipru ma tistax tinftiehem mingħajr apprezzament tas-sehem tal-Arċisqof-Etnarka.50

Bejn l-1916 u l-1933, l-Arċisqof-Etnarka ta’ Ċipru kien Kyrillos III (1859 – 1933). Huwa kien jemmen bis-sħiħ fil-kunċett ta’ enosis – cioè tal-għaqda politika bejn Ċipru u l-Greċja – u ħadem bis-sħiħ biex jipprova jara dan l-ideal iseħħ. Bħala parti minn din il-ħidma, huwa mexxa delegazzjoni Londra bejn l-1918 u l-1920. Minkejja li ċ-Ċiprijotti Griegi kienu wkoll maqsumin bejn il-fazzjoni republikana-nazzjonalista ispirata mill-ħidma politika ta’ Eleftherios Venizelos51 u l-fazzjoni rjali, fuq il-kwistjoni ta’ enosis jidher li kien hemm xi forma ta’ qbil. Minkejja li Kyrillos III kien jemmen bis-sħiħ f’din il-kawża, kien jemmen ukoll li soluzzjoni politika għandha sseħħ biss bi qbil mal-awtoritajiet Imperjali. Iżda meta nduna li ma kien se jasal imkien b’ton konċiljatorju, ir-retorika tiegħu ħraxet.52

Kyrillos III għaqqad ir-rwoli ta’ mexxej reliġjuż u mexxej sekolari b’mod effettiv. Taħt it-tmexxija tiegħu enosis sar kważi ġlieda ta’ fidi li permezz tagħha ċ-Ċiprijotti setgħu jsibu s-salvazzjoni politika tagħhom. Kien pragmatiku u kien jaħdem bis-sħiħ għal din il-kawża. Iżda għall-kuntrarju ta’ oħrajn li okkupaw dan ir-rwol qablu, Kyrillos III kien ukoll jieħu sehem attiv fil-ħajja ekkleżjali. Ħadem bis-sħiħ biex tinżamm l-awtoċefalija tal-Knisja Ortodossa Ċiprijotta u tejjeb ir-relazzjonijiet bejn il-ġerarkija u l-lajċi. Huwa introduċa wkoll miżuri importanti biex itejjeb l-avvanz intelletwali u etiku tal-kleru u tal-lajċi. Iżda min jaqra l-ħajja tiegħu, bħal dik ta’ kważi kull Arċisqof-Etnarka ta’ Ċipru, jaf isibha diffiċli biex jagħmel distinzjoni bejn dawn iż-żewġ rwoli.53

Effetti GlobaliNaturalment, dawn l-avvenimenti kollha flimkien, u l-mod kif ir-

reliġjon kellha effett fuq il-politika u viċi-versa, kellhom effett fuq id-dinja ta’ wara l-gwerra l-kbira. Nistgħu nisiltu tlett punti prinċipali minn din l-analiżi.

16 KNISJA 2000 n 132

L-Ewwel, il-kawża taż-Żijoniżmu u r-rabta tagħha mal-politika Imperjali waslet għat-tinbid ta’ bosta suspetti kontra l-Lhud fil-Ġermanja u fir-Russja.

It-Tieni, il-waqgha tal-Imperu Ottoman ħolqot konfużjoni mhux biss fl-artijiet li kienu jaqgħu taħt il-ħakma tiegħu imma lil hinn ukoll, f’artijiet li kienu taħt il-kontroll ta’ imperi oħra.

It-tielet, il-Knejjes Insara – kemm dawk Ortodossi kif ukoll dawk Kattoliċi – kellhom sehem importanti fil-ġlied kolonjali, anki peress li dawn setgħu jintużaw bħala kuntrast kontra l-ħakkiem; ħakkiem li kien Protestant.

Kuntest diplomatiku: L-Imperu u s-Santa SedeDin il-ġrajja tibqa’ mhux kompluta jekk wieħed ma jħarisx ukoll lejn

il-kuntest diplomatiku ta’ bejn l-Imperu Britanniku – li Malta kienet taqa’ taħtu – u tas-Santa Sede.

Għal tliet sekli u nofs, ma’ kien hemm l-ebda rappreżentant Britanniku fil-Vatikan. Minkejja dan, xi skambji bejn iż-żewġ entitajiet kienu jsiru minn żmien għall-ieħor. Fl-1914, inħass il-bżonn li jkun hemm rappreżentanza iktar permanenti. Dan minħabba li l-Prussja, il-Bavarja u l-Imperu Awstro-Ungeriż kellhom delegazzjonijiet influwenti ħafna fi ħdan is-Santa Sede. L-Imperu uża l-pretest tal-elezzjoni tal-Papa Benedittu XV54 biex jibgħat rappreżentant biex jifraħ il-Papa l-ġdid.

F’Diċembru tal-1914, Sir Henry Howard intgħażel bħala rappreżentant tal-Imperu bit-titlu ta’ “His Majesty’s Envoy Extraordinary and Minister Plenipotentiary on a Special Mission to His Holiness the Pope.” Sir Henry kien ġej minn familja Kattolika importanti u kellu esperjenza fid-diplomazija ta’ ’l fuq minn ħamsin sena. Irċieva l-edukazzjoni tiegħu għand il-Benedittini u kien jgħix Ruma fejn kien midħla ta’ bosta Kardinali u membri tal-Kurja.55

F’Ottubru tal-1916, il-Konti Sir John Francis Charles de Salis ħa post Sir Henry Howard. De Salis kellu biċċa xogħol diffiċli. Il-gazzetti Ingliżi ma tantx kienu kuntenti b’din ir-rappreżentanza. Madankollu, il-Kabinett kien jemmen li kien hemm beneficċji tanġibbli li wieħed iżomm din ir-rappreżentanza. Il-Gvern kien jemmen li l-ħidma tagħha għenet biex il-Vatikan ma jibqax joġġezzjona għas-sehem tal-Italja fil-

KNISJA 2000 n 132 17

Gwerra filwaqt li għenet biex titrażżan il-ħidma favur il-Ġermanja minn ordnijiet reliġjużi li kienu jaqgħu taħt l-influwenza ta’ pajjiżi tal-għadu, partikolarment fil-Gwerra. Wara l-Gwerra l-Kbira kien hemm ukoll it-tensjonijiet bejn il-ġerarkija Kattolika fl-Irlanda u l-awtoritajiet Imperjali. Għaldaqstant, kien jinħass il-bżonn li tinżamm din ir-rappreżentanza. Hachey (1972) jikkonkludi:

“The evidence would suggest that nearly all of Her Majesty’s chief ministers were in favour of rendering it permanent but hesitated, despite the proven usefulness of the Mission, because of the opposition such a step might possibly provoke.”56

Id-dokumenti jagħtu stampa tal-qagħda tar-relazzjonijiet bejn l-Imperu u s-Santa Sede.57

Matul il-Gwerra l-Kbira, il-Vatikan kien involut f’ħidma biex jipprova jsib soluzzjoni għal paċi. Is-Segretarju tal-Istat tal-Vatikan, il-Kardinal Pietro Gasparri58, xtaq il-paċi iżda kellu wkoll biża’ kbira tat-theddida Bolxevista fl-Ewropa. Huwa kien jara din bħala inkompattibli mal-libertà, iċ-ċiviltà u l-indipendenza tal-popli Ewropej. Is-Santa Sede xtaqet tieħu r-rwol ta’ intermedjarju fin-negozjati tal-paċi, bil-kunsens taż-żewġ partijiet prinċipali. Naturalment, is-Santa Sede ma setgħet qatt tiċċelebra r-rebħa ta’ fazzjoni fuq l-oħra anki minħabba l-għadd kbir ta’ Kattoliċi li kienu jgħixu fil-pajjiżi telliefa. Kif josserva r-rappreżentant tas-Santa Sede: “it was not for the Pope to join in rejoicings which marked the humiliation of so many of his people.”59

L-imparzjalità esterna tal-Vatikan ma timplikax li l-Vatikan ma kellux xi sehem jew ieħor fl-avvenimenti ta’ dak il-perjodu. Per eżempju, kien hemm kritika meta ndaqqu l-qniepen tal-Knejjes ta’ Ruma u meta tkanta t-Te Deum fil-Knisja ta’ Santa Croce in Gerusalemme wara li Allenby daħal f’Ġerusalemm. Il-Vatikan iġġustifika dan: “in such a matter as the recovery of the Holy Places from the domination of the infidel the Holy See could not fail to take sides.”60

Dan ma’ kienx ifisser qbil mal-politika Imperjali taż-Żijoniżmu. Fil-fatt, fuq dan il-punt kien hemm diverġenzi varji. Filwaqt li ma’ kienx hemm oġġezzjonijiet serji għal mandat Britanniku fil-Palestina, kien hemm il-biża’ li l-Knejjes u l-postijiet sagri jkunu mhedda jekk ikun hemm supremazija Lhudija f’Ġerusalemm. Din l-ansjetà jidher

18 KNISJA 2000 n 132

li tnaqqset wara bosta żjajjar Ruma minn nies prominenti mid-dinja Lhudija fosthom Nahum Sokolow61 u Chaim Weizmann62. Dawn iż-żjajjar kellhom suċċess:

“Some misconceptions were put aside, and if no actual agreement was reached on the main issue, the policy of the Zionists, the Vatican was reassured on hearing from Dr Weizmann that there was no desire on his part to interfere in the Holy Places which were entirely outside the scope of the movement.”63

Wieħed ma jistax jinjora wkoll li s-Santa Sede, u bosta fi ħdan il-Vatikan, kienu jagħtu tifsira teoloġika wkoll lil-Gwerra l-Kbira. Fil-ktieb eċċellenti tiegħu dwar il-Congregazione per gli affari ecclesiastici straordinari waqt il-pontifikat ta’ Benedittu XV, Fr Nicholas Doublet jagħti ħjiel dwar il-mod ta’ kif dan il-Papa li tant ħadem għal paċi kien iħares lejn il-gwerra. Huwa kien jemmen li l-għeruq tal-gwerra kienu ġejjin minn l-egoiżmu tal-bniedem u d-dekadenza soċjali u morali li kkontribwiet biex jissawwar l-ispirtu nazzjonalista u patrijottiku. Anki fi ħdan il-Knisja kien hemm interpretazzjonijiet simili għal dak li kien qed jiġri madwar id-dinja:

“A theological interpretation of the tragedy of war was very much present amongst the faithful. Even some cardinals were convinced that the war was a form of divine punishment, that peace was above all a grace to be received from God. For the theological mindset, the war provided the opportunity for hoping that God was purifying the western world entrenched in corruption, and a new world order inspired by Christian principles would resuscitate from the debris of the present tragedy.”64

Minkejja din il-lenti teoloġika, is-Santa Sede kienet ukoll tieħu inizzjattivi iktar pragmatiċi. Doublet (2019) jispjega kif l-imparzjalità li adottat is-Santa Sede serviet biex tikkonsolida l-pożizzjoni tagħha bħala awtorità morali fuq livell globali. Jiddeskrivi l-pontifikat ta’ Benedittu XV bħala wieħed li wassal għal tiġdid fid-diplomazija pontifiċja; il-Papa kien kapaċi jasserixxi l-libertas ecclesiae biex jilqa’ għall-isfidi ta’ ideoloġiji ġodda. Waqt il-Gwerra, irnexxielu jirreżisti mill-pressjonijiet varji biex il-Knisja tippronunzja ruħha favur naħa jew oħra.65

Fl-istess waqt, kien hemm ukoll ftuħ għal relazzjonijiet diplomatiċi ma’ potenzi li mhux bilfors kienu Kattoliċi, iżda li fi ħdanhom kien

KNISJA 2000 n 132 19

hemm popolazzjoni mdaqqsa ta’ Kattoliċi. L-Imperu Britanniku kien jaqa’ taħt din il-kategorija. Naturalment, il-kwistjonijiet fl-Irlanda kienu kapaċi joħolqu uġigħ ta’ ras għas-Santa Sede. Doublet jgħid li anki hawn is-Santa Sede ppruvat tkun imparzjali. Minkejja dan, ma setgħetx tkun indifferenti.66

L-Imperu Brittaniku kien iktar imħasseb dwar kif is-Santa Sede tista’ tgħin (jew ixxekkel), is-sitwazzjoni fl-Irlanda. F’Ruma kien hemm erba’ istituzzjonijiet edukattivi (li għadhom jeżistu sal-lum) li kienu jirrappreżentaw xi parti minn l-Imperu: il-Pontifical Irish College, il-Pontifical Scots College, il-Venerable English College u l-Canadian Pontifical College.

Ir-rappreżentanza tal-Imperu f’Ruma kienet inkwetata dwar l-attivitajiet tal-Kulleġġ Irlandiż. Ir-rapport uffiċjali jgħid hekk:

“The Irish College was founded in former times when the legislation of the English Government was openly hostile to priests. The traditions of the college are what might be expected; they tended to soften, but there are still recollections of the struggles of the 18th and 19th centuries, disabilities, tithe wars, emancipation, etc. It is the principal channel of communication with the Vatican for the Irish bishops and jealous of its position; hence a lack of co-operation with the Archbishopric of Westminster in such matters as army chaplains.”67

L-Isqfijiet Kattoliċi fl-Irlanda kellhom attitudni partikolari lejn il-Gvern Kolonjali. F’dan ir-rigward, il-ġerarkija Kattolika kellha rwol importanti fit-tfassil ta’ narrativa nazzjonali li tikkuntrasta man-narrativa uffiċjali tal-Gvern Kolonjali f’Dublin. Pereżempju, l-Isqfijiet kienu joqogħdu lura milli jipparteċipaw f’ċerimonji u funzjonijiet uffiċjali, u b’hekk kienu jiddistanzjaw ruħhom mill-Gvern uffiċjali. Skont ir-rapporti minn Ruma, din l-istess attitudni kienet riflessa fil-Kulleġġ Irlandiż.

Ir-rapporti minn Ruma, però, huma attenti li ma jkabbrux il-problema. Kien hemm xi għajdut li, waqt il-Gwerra l-Kbira, il-Kulleġġ Irlandiż kien “bejta ta’ konfoffi”68 kontra l-alleati u r-Renju Unit. Ir-rapport jiċħad dan: “of anything that might be strictly termed conspiracy, I knew nothing.”69

Għas-sehem tal-Isqfijiet Irlandiżi kontra l-lieva, ittieħdet id-deċiżjoni li ma ssir l-ebda protesta formali mal-Vatikan iżda li tinġibed l-attenzjoni tal-awtoritajiet ikkonċernati. Il-Kardinal Gasparri wieġeb li Ruma ma

20 KNISJA 2000 n 132

kellha ebda sehem f’dak li kien qed iseħħ fl-Irlanda u l-ġerarkija Irlandiża aġixxiet mingħajr ma kkonsultat lil Ruma. Dan kien qed joħloq ħafna ansjetà peress li kemm il-lieva kif ukoll il-qagħda kostituzzjonali Irlandiża kienu kwistjonijiet purament politiċi. Il-Papa kien se jieħu azzjoni biss jekk jinduna li l-kwistjonijet politiċi qed jitwaħħdu ma’ dawk reliġjużi.70

Is-sitwazzjoni mil-lenti tas-Santa Sede kienet ukoll waħda diffiċli peress li kien hemm żewġ kurrenti fi ħdan ir-Renju Unit. L-azzjoni tal-Isqfijiet Irlandiżi kienet ikkritikata bl-ikraħ mill-British Catholic Union. Iż-żewġ naħat kellhom ir-raġunijiet tagħhom; fl-Irlanda il-kawża nazzjonalista kienet marbuta mal-fidi Kattolika, filwaqt li l-Kattoliċi Ingliżi riedu juru li huma leali lejn pajjiżhom u lejn l-Imperu minkejja li kienu minoranza. Il-Vatikan irrealizza l-importanza li jibqa’ imparzjali f’dan id-dibattitu, għalkemm l-analiżi ta’ Doublet (2019) turi li wara l-kwinti kien hemm xaqliba qawwija kontra l-Ingilterra: “when faced with choosing between Catholic Ireland and Anglican England, it is clear where the loyalties of the cardinals lie.”71

Hekk kif is-sitwazzjoni intensifikat u saret iktar vjolenti, is-Santa Sede ġiet infurmata dwar dawn l-iżviluppi permezz ta’ memorandum:

“In quell’Isola il regno della violenza e subentrato all’impero della legge...si crede lecito l’uso di qualsiasi mezzo... Le Chiese servono per propagare ed infondere l’odio. Societa Segrete che si prefiggono la soppressione degli individui ritenuti ostili e la sovversione dell’ordine pubblico. Nello stesso tempo i membri frequentano i Sacramenti e trovano Sacerdoti che l’assolvono se pure non li incoraggino in quest’opera diabolica. I cattolici in tutto il vasto Impero Brittanico sono divisi e s’incolpano a vicenda; e coscienze turbate, ed i nemici ne approfittano.”72

Din is-sitwazzjoni ma setgħetx tħalli lis-Santa Sede indifferenti. Bosta Kardinali jesprimu ruħhom kontra l-vjolenza.73 Id-dokumenti Britanniċi jagħtu wkoll xi ħjiel għal dak li kien qed jiġri. F’Diċembru tal-1920, il-Kardinal Gasparri, f’isem il-Papa jistaqsi jekk hemmx xi ħaġa li jista’ jsir. Anki l-ġerarkija Kattolika fl-Irlanda bdiet tirrealizza d-diffikultajiet li setgħu jinqalgħu. F’April tal-1921, f’ċerimonja tal-Griżma fir-raħal ta’ Clonoe, il-Kardinal Michael Logue74 għamel appell kontra l-vjolenza u fisser li b’dan il-mod wieħed ma seta’ jieħu xejn. Għalkemm din kienet dikjarazzjoni importanti, id-dokument Britanniku jirrimarka hekk:

KNISJA 2000 n 132 21

“The Vatican might have wished that a statement of this importance, the genesis of which is obvious, should have been made with greater solemnity than at the confirmation service at Clonoe, but this was perhaps the earliest occasion which could be found.”75

Dawn l-appelli ma servewx biex jikkalmaw is-sitwazzjoni. L-inizjattivi diplomatiċi fallew u bejn l-1922 u l-1923, l-Irlanda għaddiet minn gwerra ċivili li ħalliet eluf mejta.

Min-naħa l-oħra, filwaqt li l-Imperu Britanniku kellu jiġġieled ma’ dawn il-mewġiet anti-kolonjali, fi ħdan is-Santa Sede kienet għada taħraq il-Quaestio Romana – il-kwistjoni Rumana – jew aħjar il-ġlieda bejn l-Istat u l-Knisja fl-Italja wara l-unifikazzjoni tal-Italja fl-1870 u l-okkupazzjoni ta’ Ruma u l-Istati Pontifiċji minn l-istess Renju Taljan. Ir-Renju tal-Italja kien għadu jemmen fil-prinċipju li kien tkellem dwaru bosta drabi il-Konti Cavour76 – cioè dak ta’ Ecclesia libera in libera patria. Dan il-ħsieb kien jgħid li filwaqt li l-Istat kellu jaħseb fil-poter politiku, il-Knisja ma kellha jkollha l-ebda poter temporali biex b’hekk taħseb biss fl-affarijiet spiritwali. Dan, però, ma kienx arranġament li jagħmel sens għas-Santa Sede. L-osservazzjonijiet tar-rappreżentant Britanniku jagħtu ħjiel il-għaliex:

“To queries as to what the Papacy wants in order to settle the dispute, the answer given from the more authoritative sources has been that the absolute requirement is independence, real and apparent. Real, because the Pope cannot carry on his functions without it; apparent, because even the suspicion that he was under the control of any Government might be fatal to his discharge of them in other countries.”77

Din hija osservazzjoni f’waqtha u li turi biċ-ċar l-għaliex il-ħsieb ta’ Cavour ma’ seta qatt ikun aċċettat mill-Knisja. Il-Kwistjoni Rumana ġiet solvuta biss fl-1929 mal-iffirmar tal-Patti Lateranensi li rrikonoxxew il-Belt tal-Vatikan bħala stat sovran.

GħeluqKif josserva tajjeb l-istoriku Christopher Dawson, huwa importanti

li wieħed iħares lejn l-istorja minn lenti tal-iżvilupp kulturali, u mhux dak nazzjonali, għax il-kultura tmur lil hinn mill-konfini artifiċjali tan-nazzjonijiet.

22 KNISJA 2000 n 132

Dawson kien jemmen li, biex wieħed jifhem il-kultura, wieħed irid iħares lejn ir-reliġjon għax din hija ċ-ċavetta biex wieħed jifhem il-kultura. Huwa jara r-reliġjon mhux biss minn lenti teoloġika iżda wkoll minn dik soċjoloġika. Dan peress li r-reliġjon tinkarna ruħha fil-ħajja soċjali: “(it) can never escape the necessity of becoming incarnated in culture and clothing itself in social institutions and traditions, if it is to exert a permanent influence on human life and behaviour.”78

F’dan l-istudju qasir ridt nuri li d-diskors reliġjuż, l-ottika tal-fidi u s-sehem tal-Knisja ma jistax jiġi injorat fl-analiżi tal-avvenimenti politiċi – anki jekk dan ma jikkonċernax il-Knisja u l-fidi b’mod dirett.

Il-perjodu tal-Gwerra l-Kbira u ż-żmien ta’ taqlib fis-snin ta’ wara huwa wieħed relattivament qasir – inqas minn deċennju. Iżda tul dan iż-żmien qasir id-dinja tbiddlet ta’ taħt fuq bil-miġja ta’ nazzjonaliżmu ġdid, attiviżmu anti-kolonjali iktar aħrax u s-sostituzzjoni tal-fidi b’reliġjon ċivili.

F’dan il-kuntest, l-avvenimenti tas-Sette Giugno u s-sehem tal-Knisja fihom ma jidhrux bħala avvenimenti iżolati imma parti minn żviluppi globali li bidlu d-dinja b’mod drastiku – tibdil li forsi qed jibda jinftiehem biss issa, ‘l fuq minn mitt sena wara li seħħew dawn il-ġrajjiet.

Noti u Bibljografija

1. Għal aktar tagħrif ara Frendo H (ed.) (2019), The Sette Giugno in Maltese History 1919-2019. Malta: Midsea Books u Bartolo P (2019, 2nd ed.), X’Kien Ġara Sew Fis-Sette Giugno. Malta: Midsea Books

2. Ara Asad T (2003), Formations of the Secular: Christianity, Islam, Modernity. Stanford: Stanford University Press

3. Ara Grosby S (2005), Nationalism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press

4. Ara Grzymała-Busse A (2015), Nations under God. How Churches Use Moral Authority to Influence Policy. Princeton: Princeton University Press

5. Ibid. 6. Ara Edel J (2010), Faith in the Fight: Religion and the American Soldier

in the Great War. Princeton: Princeton University Press 7. Theodore Roosevelt III (1887 – 1944) – magħruf ukoll bħala Theodore

KNISJA 2000 n 132 23

Roosevelt Jr – kien l-ewwel wild ta’ Edith Roosevelt u tal-President Amerikan Theodore Roosevelt. Serva fl-Ewwel Gwerra Dinija u t-Tieni Gwerra Dinija u laħaq il-grad ta’ Brigadier-General.

8. Edel (2010) 9. Raymond Poincaré (1863 – 1934), Politiku Franċiż li kien Prim Ministru

ta’ Franza għal bosta snin u serva ta’ President ta’ Franza bejn l-1913 u l-1920. Kien membru tal-Alliance Démocratique, partit taċ-ċentru lemin bi tradizzjoni lajċista qawwija.

10. António José de Almeida (1866 – 1929), politiku republikan Portugiż li serva ta’ Prim Ministru bejn l-1916 u l-1917 u President bejn l-1919 u l-1923.

11. Ara Jenkins P (2014), The Great and Holy War: How World War I changed religion forever. Oxford: Lion Hudson

12. Tsar Nikola II (1868 – 1918), Tsar tar-Russja bejn l-1894 u l-1917. Ġie mġiegħel jabdika waqt ir-rivoluzzjoni Russa. Inqatel mill-Bolxevisti fl-1918 flimkien ma’ martu u mat-tfal tiegħu.

13. Ara wkoll Riasanovsky NV (2005), Russian identities: a historical survey. Oxford: Oxford University Press

14. Ara Gurian W (1952), Bolshevism: An Introduction to Soviet Communism. University of Notre Dame Press

15. Mehmed V (1844 – 1918); wieħed minn l-aħħar Sultani tal-Imperu Ottoman li rrenja bejn l-1909 u l-1918.

16. Ikkwotat f’Jenkins P (2004), p. 7-8.17. Ara wkoll Suny R, Gocek F u Naimark N (2011), A Question of Genocide:

Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. Oxford: Oxford University Press

18. Ara Jenkins P (2014), p. 334.19. Darwin J (2009), The Empire Project: The Rise and Fall of the British

World-System 1830 – 1970. Cambridge: Cambridge University Press: “The collapse of the old imperial order in East and Central Europe wrecked the pre-war basis of great power diplomacy and sanctified the nation-state as the ideal form of territorial polity.” (p. 308)

20. Diskorsi li ma jagħmlux distinzjonijiet simili huma ta’ periklu kemm għal ħajja politika, kif ukoll għal dik ta’ fidi. Huwa u jikkummenta fuq it-teoloġija ta’ Santu Wistin, il-Papa Benedittu XVI jagħmel osservazzjoni important dwar id-distinzjoni li għandha ssir bejn ic-Civitas Terrena u ic-Civitas Dei. Jagħmel dan b’kuntrast mal-ħsieb ta’ Ewsebju ta’ Ċesarija: “Eusebius’ theology is significant in that it equated Christian universalism

24 KNISJA 2000 n 132

with Rome’s universal empire; in doing so, it dragged down the universalism to a political level and thus robbed it of its breadth and depth. The door had now been opened to nationalism, which was once again able to fix itself on an actual political entity. In Augustine, in contrast, the newness that Christianity introduced was evident. His doctrine of the two states, or two cities, aimed neither at a state dominated by the Church nor at a Church dominated by the state. Its goal, rather, was – in the midst of the structures of this world, which remained and indeed had to remain what they were – to offer the new power of faith in the unity of men within the body of Christ as an element of a transformation whose ultimate form would be shaped by God himself, when history had finally completed its course.” Ara wkoll Ratzinger J (2018) Faith and Politics. San Francisco: Ignatius Press, p 85.

21. Jenkins P (2014), p 26-27. 22. DeBattista AP (2019), 1919 and the Post-War British Empire: The

International Context of the Sette Giugno fi Frendo H (ed.) (2019), p 15-31. 23. Għat-tifsira oriġinali u l-ħsieb wara ż-Żijoniżmu, ara Herzl T (1896, 2010

ed.), The Jewish State. Penguin Classics24. Cyrus Ingerson Scofield (1843 – 1921), teologu u kittieb Amerikan li kiteb

bosta studji u kummentarji dwar il-Bibbja li kienu influwenti ħafna mal-Evanġeliċi, partikolarment minħabba l-kontenut premillenarju tagħhom. Ara wkoll Lutzweiler D (2009), The Praise of Folly: The Enigmatic Life and Theology of C. I. Scofield. Draper: Apologetics Group Media

25. Referenzi għall-Ġerusalemm tas-Sema jinsabu fil-Ktieb tal-Apokalissi 3:12 u 21:2; il-Knisja Kattolika tati tifsira differenti għal dik Protestanta: “In Rev 3:12, the new city is promised to the faithful of the community of Philadelphia if they remain faithful to the word of Christ (cf. Rev 21:7). In Rev 21:1-22:5, Jerusalem represents the Church, the Bride of the Lamb, with whom Jesus unites himself (Rev 21:9-21; cf. Eph 5:25-26; Rev 19:7-9). The heavenly city, built by God (cf. Heb 11:10), permits the worshipping Church to join the heavenly liturgy in the praise of the Lord and the Lamb (CCC 757, 865).” Ara wkoll Hahn S (2009), Catholic Bible Dictionary. New York: Doubleday, p 429-432.

26. Herbert Samuel (1870 – 1963), politiku Liberali li okkupa bosta karigi fil-gvernijiet ta’ H.H. Asquith u Ramsay MacDonald. Kien l-Ewwel High Commissioner fil-Palestina bejn l-1920 u l-1925 u mexxa l-Partit Liberali bejn l-1931 u l-1935.

27. Edwin Montagu (1879 – 1924), politiku Liberali li okkupa bosta karigi fosthom dik ta’ Segretarju tal-Istat għall-Indja bejn l-1917 u l-1922.

KNISJA 2000 n 132 25

28. Arthur Balfour (1848 – 1930), statista Konservattiv u Prim Ministru bejn l-1902 u l-1905 u Segretarju tal-Istat għall-Affarijiet Barranin bejn l-1916 u l-1919.

29. Woodrow Wilson (1856 – 1924), President Amerikan (1913 – 1921) u akkademiku.

30. It-test sħiħ tal-Balfour Declaration jaqra hekk: “His Majesty’s government view with favour the establishment in Palestine of a national home for the Jewish people, and will use their best endeavours to facilitate the achievement of this object, it being clearly understood that nothing shall be done which may prejudice the civil and religious rights of existing non-Jewish communities in Palestine, or the rights and political status enjoyed by Jews in any other country.”

31. Sir Edmund Allenby (1861 – 1936), wieħed minn l-iktar membri tal-militar importanti li ħa sehem kemm fil-Gwerra Boer, kif ukoll fil-Gwerra l-Kbira. Wara l-Gwerra ingħata t-titlu ta’ Viscount Allenby u serva fil-House of Lords.

32. Ara 2 Makkabin 2:19-29.33. Ara Jenkins P (2015), p. 336.34. Faisal I (1885 – 1933), għal żmien qasir kien Re tas-Sirja (1920) u, wara,

Re tal-Iraq (1921 – 1933).35. Ara DeBattista AP (2019), p. 23.36. Saad Zaghloul (1859 – 1927), politiku rivoluzzjonarju Eġizzjan li okkupa

l-kariga ta’ Prim Ministru għal perjodu qasir fl-1924.37. Sir Theodore Morison (1896 – 1936), edukatur li għamel żmien twil jgħix

u jistudja s-sitwazzjoni fl-Indja.38. Ara Jenkins P (2014), p. 334-361.39. Muhammad Ali Jinnah (1876 – 1948), statista meqjus bħala wieħed mill-

fundaturi tal-Pakistan fl-1947. Kien jimmilita fl-All India Muslim League li għamlet kampanja biex jitwaqqaf stat indipendenti Musulman fit-territorju tal-Indja. Kien l-Ewwel Gvernatur-Ġenerali tal-Pakistan mill-1947 sa ma miet fl-1948.

40. Mahatma Gandhi (1869 – 1948), politiku anti-kolonjali li ġġieled għall-indipendenza tal-Indja. Inqatel fl-1948. Ara wkoll Brown JM, u Parel A (2012), The Cambridge Companion to Gandhi. Cambridge: Cambridge University Press

41. Ara Jenkins P (2014), p. 361 42. Mohammad Ali Jauhar (1878 – 1931), ġurnalist u intelletwali li studja

l-Istorja f’Lincoln College, fl-Università ta’ Oxford. Kien ukoll wieħed mill-mexxejja tal-All India Muslim League.

26 KNISJA 2000 n 132

43. Sir Reginald Dyer (1864 – 1927), uffiċjal fl-armata li kellu sehem kruċjali fil-massakru ta’ Amritsar. Ara wkoll, Collett N (2006) The Butcher of Amritsar. Londra: Continuum

44. Harmandir Sahib jew, bl-Ingliż, The Golden Temple.45. Ara wkoll DeBattista AP (2019), p. 25-27. 46. Ara wkoll Darwin J (2009), p. 353-357.47. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922.48. Illum li dawn id-dibattiti m’għadhomx kruċjali fl-Irlanda, l-irwol tal-Knisja

tbiddel kompletament u, filfatt, wieħed jara fl-Irlanda sekulariżmu aggressiv u, saħansitra, anti-klerikali.

49. Varnava A u Michael MN (eds) (2013), The Archbishops of Cyprus in the Mordern Age. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, p. 6-7.

50. Wieħed ma jistax jinsa wkoll li wieħed minn l-aktar individwi li ġġieled għall-indipendenza ta’ Ċipru kien l-Arċisqof Makarios III (1913 – 1977) li serva wkoll ta’ President bejn l-1960 u l-1977 ħlief għal xi ftit xhur fl-1974 fejn kien tneħħa wara kolp ta’ stat mill-lemin estrem immexxi minn Nikos Sampson.

51. Eleftherios Venizelos (1864 – 1936) serva ta’ Prim Ministru tal-Greċja għal bosta drabi bejn l-1910 u l-1933. Minkejja li kien politiku ftit jew wisq liberali, kien jemmen ukoll fl-irridentiżmu Grieg, il-liberaliżmu ekonomiku u r-republikaniżmu anti-bolxevista. Ara wkoll Milton G (2008), Paradise Lost: Smyrna 1922, New York: Basic Books

52. Ara Pophaides I (2013), Kyrillos III, 1916 – 33: Between Sophronios III and Kyrillos II, f’Varnava A u Michael MN (eds.) (2013), p. 177-210.

53. Ibid.54. Benedittu XV (1854 – 1922), mwieled Giacomo della Chiesa, kien Arċisqof

ta’ Bologna bejn l-1907 u l-1914, u sar Kardinal f’Mejju tal-1914 – tlett xhur biss qabel il-mewt tal-Papa San Piju X li tiegħu kien is-suċċessur.

55. Ara wkoll Hachey TE (1972), Anglo-Vatican Relations, 1914 – 1939: Confidential Annual Reports of the British Ministers to the Holy See. Londra: Her Majesty’s Stationery Office.

56. Ibid. p xxii.57. L-ewwel rapport annwali li r-rappreżentanza Brittanika kienet bagħtet

minn Ruma għal Londra jġib id-data tal-25 ta’ Ottubru 1922 iżda jagħti ħarsa lejn il-perjodu 1914 – 1922.

58. Pietro Gasparri (1852 – 1934), Segretarju tal-Istat tal-Vatikan bejn l-1914 u l-1930 taħt Benedittu XV u Piju XI. Kien firmatarju tal-Patti Lateranensi (1929).

KNISJA 2000 n 132 27

59. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922.60. Ibid.61. Nahum Sokolow (1859 – 1936), awtur u wieħed mill-mexxeja ewlenin

tal-Moviment Żijonista.62. Chaim Weizmann (1874- 1952), xjentist, politiku u wieħed mill-mexxejja

ewlenin tal-Moviment Żijonista. Serva tal-Ewwel President tal-Israel bejn l-1949 u l-1952.

63. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922.64. Doublet N (2019), A politics of peace: The Congregation for Extraordinary

Ecclesiastical Affairs during the pontificate of Benedict XV (1914-1922). Rome: Edizioni Studium, p. 317-320.

65. Ibid.66. Ibid, p 103.67. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922.68. “A nest of conspiracy”.69. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922.70. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922: “the Pope would

certainly intervene, and with severity, should it appear that religious and political questions had been unduly mixed up together”.

71. Ara Doublet (2019), p. 387-388. 72. Ikkwotat f’Doublet (2019), p. 399.73. Ara Doublet (2019), p. 401-405. 74. Michael Logue (1840 – 1924), Arċisqof ta’ Armagh u Primat tal-Irlanda

bejn l-1887 u l-1924.75. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922.76. Camillo Benso, il-Konti Cavour (1810 – 1861), statista tal-lemin storiku

Taljan li ħadem bis-sħiħ għall-unifikazzjoni tal-Italja. Kien l-ewwel Prim Ministru tar-Renju tal-Italja iżda miet tlett xhur biss wara li ingħata l-kariga.

77. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922.78. Christopher Dawson jesplora dawn it-temi fil-Gifford Lectures tal-1947;

dawn it-taħdidiet wara ġew ippubblikati. Ara Dawson C (2013 ed.), Religion and Culture. Washington: Catholic University of America Press.

Ġużeppi De Piro: strument ta’ paċi u ħaddiem tal-ġustizzja fil-ġrajjiet tas-Sette Giugno 1919Fr Tony Sciberras MSSP

Biex wieħed jista’ jifhem tajjeb il-ġrajjiet tas-Sette Giugno u l-kontribut li ta Mons Ġużeppi De Piro f’dawn it-tlett ijiem tal-Istorja tagħna l-Maltin, wieħed irid qabelxejn jistudja l-kuntest li fih seħħew dawn il-ġrajjiet, almenu wieħed irid jagħti daqqa t’għajn ħafifa lejn is-sitwazzjoni soċjo-ekonomika ta’ Malta fl-ewwel snin tas-seklu li għadda, is-seklu għoxrin.

Malta fil-bidu tas-seklu għoxrinWara li fl-1911 ġew pubblikati r-rakkomandazzjonijiet tar-Royal

Commission,1 hawn Malta kien sar sforz biex jiġu implimentati dawn l-istess rakkomandazzjonijiet. Minħabba f’hekk f’Malta kien hawn ċertu progress ekonomiku. Ukoll, wieħed ma jistax ma jgħidx li l-Ewwel Gwerra Dinjija, allavolja gwerra, ħalliet xi effetti ekonomiċi tajbin f’pajjiżna: fis-snin tal-Gwerra, it-Tarzna tagħna kienet użata għat-tiswija tal-vapuri Ingliżi u anke dawk ta’ flotot alleati, bħal ngħidu aħna dik Franċiża. Pajjiżna beda jintuża wkoll bħala sptar; kienu jiġu eluf ta’ suldati feruti mid-Dardanelli u minn Salonika.2 Hu veru wkoll, imma, li progress ekonomiku dipendenti fuq gwerra ma jkunx progress ekonomiku li jista’ jtawwal ħafna. Il-Gwerra l-Kbira ġabet l-għoli tal-ħajja; saħansitra l-prezz ta’ ċerti ħtiġijiet bażiċi għola qatigħ. Biżżejjed wieħed jagħti daqqa t’għajn lit-Tabella fil-paġna ta’ wara biex wieħed jintebaħ kemm dan kien minnu.3

Terġa’, il-pagi ma għolewx proporzonatament għal dan l-għoli tal-ħajja. Ukoll, wara l-Gwerra naqsu drastikament l-impjiegi għax il-vapuri ma baqgħux jidħlu fit-Tarzna tagħna bħalma kienu fi żmien il-Gwerra, u ma baqgħux jiġu Malta għall-kura wisq suldati feruti. Minħabba f’hekk

30 KNISJA 2000 n 132

il-Maltin bdew jagħmlu l-ekonomija saħansitra fl-ikel; bdew ifittxu aktar u aktar il-ħobż. Dan kien ifisser li jekk il-prezz tal-ħobż jogħla, ħafna mill-Maltin kienu se jbatu l-guħ. Fil-fatt hekk ġara għax il-London Royal Commission of Wheat Supplies ma riditx tagħti lil Malta l-qamħ bi prezz moderat; wasalna li f’Dicembru 1918 hawn Malta l-qamħ kien ogħla milli kien fl-Ingilterra nnifisha:4

Neċessitajietbażiċi 1914 1919

3 ċenteżmi ta’ ewrokull ratal

4 ċenteżmi ta’ ewrokull ratal

11-il ċenteżmu ta’ ewrokull tużżana

3 ċenteżmi ta’ ewrokull bott

8 ċenteżmi ta’ ewrokull ratal

11-il ċenteżmu ta’ ewrokull ratal

33 ċenteżmu ta’ ewrokull tużżana

14-il ċenteżmu ta’ ewrokull bott

Ross

Ħobżkull ratal

Zokkor

Bajd

Ħalib

1913 1914 1917 1918

2 ċenteżmital-ewro

3/4 ċenteżmital-ewro

5 ċenteżmital-ewro

7 ċenteżmital-ewro

Ovvjament jekk dawk li kellhom pagi baxxi batew ħafna, dawk li kienu mingħajr impjieg batew aktar u aktar. U dan ġab għadab kbir fost ħafna Maltin. Fil-fatt f’April 1919 inġabret folla mdaqqsa quddiem il-Casino Maltese, il-Belt, fejn allura kienu jinġabru diversi mis-sinjuri Maltin, biex jitolbuhom jaqbżu għalihom u jitraħħas il-prezz tal-ħobż. Xi ħaġa saret għax bejn April u Ġunju 1919 il-prezz tal-ħobż roħos xi ftit.5 Imma l-ħobż xorta waħda baqa’ għoli meta mqabbel mal-qagħda ekonomika tal-biċċa l-kbira tal-Maltin. U din kienet propju waħda minn dawk ir-raġunijiet ewlenin li wasslu għat-traġedja tas-Sette Giugno tal-1919.6

KNISJA 2000 n 132 31

Is-Sibt, 7 ta’ Ġunju 1919, waranofsinharFl-1918 Sir Filippo Sceberras waqqaf l-Assemblea Nazzjonali biex

tħejji abbozz ta’ kostituzzjoni għal Malta. Dan għamlu billi stieden 13-il entità Maltija, minn membri tal-Kunsill tal-Gvern sa membri ta’ għaqdiet filodrammatiċi, u dawn kellhom jibagħtu r-rappreżentanti tagħhom.7 B’kollox kien hemm 272 delegat li kienu mistennija li jagħmlu parti mill-Assemblea.8

L-ewwel laqgħa tal-Assemblea saret fil-25 ta’ Frar 1919.9 It-Tieni waħda nżammet fil-Giovine Malta, il-Belt, waranofsinhar tas-Sibt, 7 ta’ Ġunju 1919.10 Waqt li kienet qed issir din il-laqgħa fit-toroq tal-kapitali kien hemm kommossjoni sħiħa. Ħafna nies kienu daħlu l-Belt jipprotestaw minħabba n-nuqqas ta’ impjiegi u l-għoli tal-ħajja ta’ wara l-Gwerra l-Kbira. Il-Pulizija Maltija dehrilha li ma kinitx ser tlaħħaq ma’ dawn il-ħafna nies u allura sejħet is-suldati Ingliżi. Dawn f’ħin minnhom donnhom tilfu rashom u sparaw xi tiri. Sfortunatament intlaqtu xi nies, tant li erba’ rġiel mietu dakinhar stess u tnejn oħra mietu l-għada.11 Meta d-dimostranti raw hekk aktar infurjaw. Xi wħud minnhom ftakru fil-laqgħa tal-Assemblea u allura ġrew lejn il-Giovine Malta, telgħu fis-sala fejn kien hemm il-membri, u bdew jgħajtu, “Ara x’għamlulna. Ara x’għamlulna.”12 Dawn bdew ukoll jitolbu lill-membri tal-Assemblea biex jidħlu għalihom mal-Gvern Ingliż. Mill-193 membru preżenti f’din it-tieni laqgħa,13 6 biss baqgħu hemm: l-Avukat A. Caruana Gatto, l-Avukat S. Vella, Dun Nerik Dandria, il-Kunsillier G. Vassallo, S. Zammit Hammet … u Mons J. De Piro. Dawn niżlu fit-toroq tal-Belt Valletta u ppruvaw jikkalmaw il-ġmiegħi.14

Wara dawk il-ġranet imdemmija twaqqfet Kummissjoni ta’ Inkjesta biex jiġu stabbiliti l-fatti li seħħew.15 Mons De Piro kien imsejjaħ biex jixhed fil-21 u s-26 ta’ Awwissu 1919. ll-President tal-Kummissjoni ta’ Inkjesta ta l-ġurament lil Mons Ġużeppi De Piro u beda billi qallu: “Int issemmejt minn ħafna xhieda. Tista’, jekk jogħġbok, tgħidilna x’rajt is-Sibt (7 ta’ Ġunju) u I-Ħadd (8 ta’ Ġunju)?16

De Piro beda billi spjega kif kien qiegħed għat-tieni laqgħa tal-Assemblea Nazzjonali u hemmhekk daħlu xi wħud mid-dimostranti jitolbu l-għajnuna. Qal ukoll li hu kien magħżul ma’ ħamsa oħra biex iservi ta’ medjatur bejn il-Maltin u l-Gvern Ingliż. Nista’ niżgurakom,

32 KNISJA 2000 n 132

li dak il-ħin ħadd mill-membri l-oħra tal-Assemblea ma ġietu xi għira għal Mons. De Piro u l-ħamsa l-oħra talli dawn ġew magħżula bħala medjaturi. Kif jgħid rapport li ġie stampat f’Settembru, 1919, f’għeluq din l-Inkjesta, “… il-biċċa l-kbira tal-membri fittxew l-ewwel okkażjoni biex iwarrbu minn dak iċ-Ċirklu.”

Mons. De Piro kompla jgħid lill-Kummissjoni ta’ Inkjesta li, minkejja li fit-toroq xejn ma kien hemm sigurtà, hu, flimkien mal-ħamsa l-oħra, ippruvaw jiltaqgħu l-ewwel nett mat-Tenent Gvernatur li kien il-Qorti. De Piro ma jgħid xejn dwar x’raw sa ma waslu, imma l-Avukat Caruana Gatto qal hekk: “Hawn irrid ngħid li, l-ewwel darba li ppruvajna nidħlu l-Qorti, xi wħud min-nies urew magħna mġiba li, ftit jew wisq, kienet ta’ mibegħda lejna, u b’mod partikulari lejn Mons. De Piro. Dawn il-ftit bdew jgħajtu hekk: ‘Intom il-ħtija ta’ dan kollu’. Mons. De Piro għamlilhom din l-osservazzjoni: ‘Tajba din! Aħna sejrin biex insalvawkom, u l-ħtija qed neħduha aħna.’”

De Piro bata ħafna f’dawn il-ġranet tas-Sette Giugno! Meta Mons. De Piro kellu jasal fi tmiem ix-xhieda tiegħu quddiem il-Kummissjoni ta’ Inkjesta, lilu għamlulu aktar minn mistoqsija waħda f’daqqa. Waħda mill-mistoqsijiet kienet din: “Ma kienx hemm xi ħadd fil-folla li kellmek ħazin”! Imma De Piro wieġeb għall-mistoqsijiet l-oħra, mingħajr ma għamel l-ebda kumment dwar dan. Hu ma riedx li, bi kliemu, jagħmel l-iċken ħsara lill-poplu Malti. Hu rraġuna li dawk kienu kelmiet li ntqalu minn xi persuna waħda. Għalhekk, hu nnifsu ġġudika li l-ġemgħa, għalkemm bla sabar u mqanqla, ma wrietx li ġiet imbuttata biex tinfexx f’attakki kontra l-kleru.

De Piro kompla jgħid li hu u l-ħamsa l-oħra talbu lit-Tenent Gvernatur biex iwarrab it-truppi mill-Qorti u mit-toroq. Fl-istess ħin ingħatat il-garanzija li n-nies kienu se jibqgħu kalmi. Din il-medjazzjoni ħadet madwar sagħtejn u nofs: il-medjaturi baqgħu l-Belt sa xi d-9 ta’ filgħaxija. Wara li s-suldati ntbagħtu fil-kwartieri tagħhom in-nies ikkalmat.

Fil-fatt, il-folla ma riditx biss li s-suldati jwarrbu mill-Qorti. B’leħen għoli, huma kienu qed jitolbu li ssir ġustizzja. Dun Nerik Dandria u l-Avukat Caruana Gatto, żewġ membri tad-Delegazzjoni, iggarantew lill-poplu li l-ġustizzja kellha ssir. Id-dimostranti donnhom bdew jikkalmaw u jitferrxu imma, sfortunatament, grupp ta’ morini waslu f’dak il-ħin,

KNISJA 2000 n 132 33

u l-ġemgħa saħnet mill-ġdid. Fortunatament il-medjaturi rnexxielhom jibagħtu l-morini lura u l-folla reġgħet ikkalmat. Il-ħidma ta’ De Piro u l-ħames sħabu medjaturi, almenu għal dakinhar, spiċċat hawn.

Il-Ħadd, 8 ta’ Ġunju 1919Mons. De Piro ma jgħidx li kien hu nnifsu li inkoraġġixxa lill-Avukat

Caruana Gatto biex huma ma jiqfux jissieltu għall-paċi. Imma dak li ma nafuhx minn De Piro, jgħidhulna espressament Caruana Gatto nnifsu: “L-għada, il-Ħadd filgħodu, ma kontx inħossni tajjeb. Imma, għal xi t-8.30, ġie għandi Mons. De Piro u qalli li l-ġurnata ta’ qabel konna aħna li ħadna t-tmexxija f ’idejna. Kien allura dmir tagħna li nerġgħu naraw x’nistgħu nagħmlu biex nikkalmaw lin-nies anke dakinhar. Hu qalli li xi wħud fosthom kienu bla sabar. Kien hemm bżonn li xi ħaġa ssir dakinhar ukoll.” Fil-fatt De Piro kompla jgħid li hu u l-ħames sħabu assiguraw lill-folla li kellha ssir inkjesta ħalli min kien ħati jigi kkastigat. Imma mix-xhieda ta’ Mons. De Piro, jidher ukoll ċar kemm il-problema tal-qgħad kienet gravi f’Malta. Fir-rapport stampat fi tmiem l-Inkjesta, sar dan il-kumment dwar waħda mill-okkażjonijiet tar-rivoluzzjoni li kienet qamet: “Qabel il-gwerra,” xehed De Piro, “in-numru ta’ ħaddiema fit-tarzna kien ta’ madwar 4,600. Fi żmien il-gwerra, dan tela’ għal madwar 12,000. Kulħadd kien jifhem li dak in-numru ma kienx possibbli li jinżamm. Kien mistenni li jingħataw xi sensji fi żmien qasir. Kien ukoll ċert li s-suq lokali ma kellux is-saħħa li jagħti x-xogħol lil dawk li kellhom jingħataw is-sensja mit-tarzna. Jiena tkellimt mal-Ġeneral Hunter Blair dwar is-sensji mit-tarzna, għaliex il-folla kienet qed tgħid li xi elfejn kienu ġew mogħtijin is-sensja mit-tarzna. Għedtlu li dan ma kienx ġust għall-Maltin, wara li kienu taw erba’ snin ta’ servizz fil-gwerra. Il-Ġeneral wieġeb li dak ma kienx minnu għaliex madwar 500 biss kienu ġew mogħtijin is-sensja.”

ll-Ħadd, waranofsinhar, reġa’ qam inkwiet kbir. Robertson, it-Tenent-Gvernatur, fittex għal darb’oħra l-għajnuna tal-Maltin li kienu saru l-medjaturi bejn il-Gvern Ingliż u l-poplu. Fix-xhieda tiegħu l-Avukat Caruana Gatto jerġa’ juri l-istima li kien hemm ta’ Mons. De Piro: “(ll-Ħadd), waranofsinhar, kont għajjien ħafna. Imma s-Sur Robertson bagħatli messaġġ ma’ spettur tal-pulizija, fejn qalli li xtaq jarani.

34 KNISJA 2000 n 132

Jiena mort l-uffiċċju tal-pulizija fil-bini tal-Qorti. ls-Sur Robertson qalli li, billi n-nies kienu għadhom eċitati ħafna, xtaq ikun jaf fejn seta’ jsibni, sabiex ikun jista’ jkellem lill-folla flimkien miegħi. Għedtlu li jien ma kont xejn, u li miegħi għallinqas ridt li jkolli lil Monsinjur De Piro ... Kien hemm bżonn li n-nies jaraw l-istess uċuħ li kienu raw qabel.”

Il-Ħadd filgħaxija kompla jkun hemm l-inkwiet. Fost l-oħrajn ġie attakkat il-Palazz ta’ Francia, fi Strada Rjali, quddiem it-Teatru. Mons. De Piro fittex lill-Avukati Caruana Gatto u Serafin Vella u qalilhom: “Issa hemm bżonn li mmorru ngħidu ’l-poplu biex ma jkomplix dan it-tħarbit għax inkella jħassar il-kawża kollha.”

Waqt ix-xhieda tiegħu Mons. De Piro ma tax dettalji dwar is-sehem tiegħu, imma l-Avukat Caruana Gatto ħareġ għad-dawl minn xiex fil-fatt għadda De Piro dakinhar tal-Ħadd filgħaxija: “Għall-ewwel, in-nies ħalliet l-iżgassar, u nġabret madwarna. Jien għedtilhom li l-attakk fuq dik id-dar ma kellu x’jaqsam xejn mal-politika, u għedtilhom biex jitilquh jekk riedu li t-talbiet politiċi jirnexxu. Imma l-persuni kriminali li kienu fil-folla rebħu. Bdew jibbuwjawlna … Serqulna flusna minn bwietna, u reġgħu lura għall-bieb ta’ wara tad-dar tal-Kurunell Francia. Aħna għednielhom li, jekk ikomplu hekk, is-suldati jiġu mill-ġdid, u jerga’ jkun hemm tixrid ta’ demm. Imma l-kliem tagħna ma jidhirx li ħalla impressjoni fuqhom.”

Lanqas ma waqaf hawn Ġużeppi De Piro. Meta f’din l-istess ġurnata, fit-8 ta’ Ġunju, twaqqaf il-Kumitat “Pro Maltesi Morti il 7 e 8 giugno” biex jgħin lill-familji tal-vittmi, De Piro reġa’ ta l-kontribut tiegħu, din id-darba bħala l-kaxxier tal-Kumitat.

It-Tnejn, 9 ta’ Ġunju 191917 Xi Maltin kienu qed jikkonfoffaw bejniethom biex jaħbtu għall-

Palazz tal-Arċisqof fil-Belt. Dan ġara għaliex xi wħud kien fettlilhom li l-Arċisqof Mawru Caruana kien ixaqleb wisq lejn l-Ingliżi. Kien hemm min, inġustament, lill-Arċisqof xlieh li ma kienx qed jagħmel biżżejjed biex jaqbeż għall-Maltin. It-Tnejn 9 ta’ Ġunju, kemm l-lsqof Anġlu Portelli kif ukoll Mons. De Piro kellmu lill-folla miġmugħa quddiem il-Palazz tal-Arċisqof, il-Belt. Fost l-oħrajn, Mons. De Piro qalilhom: “Xi tridu, uliedi?” Kien hemm min wieġbu: “Irridu naħarqu l-Kurja.”

KNISJA 2000 n 132 35

Imma l-Monsinjur weġibhom: “Dan li hawn mhux kollu tagħkom huwa? Ħallikom minn dan. Morru, issa, uliedi.”

Meta l-Isqof Portelli tkellem fil-Pjazza tal-Palazz tal-Gvernatur, u mbagħad, minn fuq il-gallerija tal-Konkatidral ta’ San Ġwann, hu wera li, fost il-mexxejja tal-Maltin, kien hemm Mons. De Piro: “La tisimgħux minn xi erba’ xewwiexa li ma jridux ħlief l-inkwiet. Oqogħdu għall-mexxejja tagħna tal-Assemblea Nazzjonali, bħalma huma t-Tabib Filippo Sceberras, l-Avukat Caruana Gatto u Mons. Ġużeppi De Piro: nies dawn ta’ min joqgħod fuqhom.”18

Qabel nikkonkludi baqagħli biss ngħinkom tirrealizzaw li dan iċ-ċittadin Malti, Mons. Ġużeppi De Piro, ma għamilx dan kollu għalina, in-Nazzjon Malti, għax ma kellux x’jagħmel. Fiż-żmien li qed nirreferu għalih De Piro kien:

• Saċerdot dedikat għall-aħħar għax-xandir tal-Kelma u l-amministraz-zjoni tas-sagramenti;19

• Fl-1907 Mons. Arċisqof Pietru Pace innominah direttur tal-Istitut Fra Diegu fil-Ħamrun, dar ta’ karità li kienet tospita fiha tal-inqas xi 138 tifla u xebba u li d-direttur tagħhom kien irid anke jittallab il-ħajja ta’ kuljum għalihom;20

• Wara ħafna u ħafna taħbit Mons De Piro, fit-30 ta’ Ġunju 1910, waqqaf is-Socjetà Missjunarja ta’ San Pawl li l-membri tagħha kienu jiddependu minnu għal kull aspett ta’ ħajjithom: fejn joqogħdu, x’jieklu, il-formazzjoni akkademika u spiritwali tagħhom, eċċ, eċċ;21

• għalkemm hu assolutament ma xtaqx, fl-1911 ġie nominat Monsinjur tal-Katidral u koadjutur tad-dekan tal-Kapitlu Metropolitan, żewġ rwoli li dak iż-żmien kienu jfissru ħafna u ħafna taħbit;22 u

• Rettur tas-Seminarju Maġġuri fl-Imdina.23

Altru li kien imħabbat b’ħafna u ħafna xogħlijiet oħra Ġużeppi De Piro waqt l-irvellijiet tas-Sette Giugno! Kienet biss l-imħabba tiegħu għa ħutu l-Maltin, li wasslitu biex għal tlett ijiem sħaħ jinsa kull ħaġa oħra u jingħaqad ma’ ħames patrijotti oħra biex jissielet u fl-aħħar mill-aħħar iġib il-paċi f’pajjiżna u jara li ssir ġustizzja ma’ missirijietna u ommijietna.

36 KNISJA 2000 n 132

KonklużjoniNagħlaq dan l-artiklu b’kelmtejn mill-ktieb “L-Isqof li Ħabbu

Kulħadd” tal-Patri Dumnikan Philip Mallia: “Hija magħrufa l-ħidma fejjieda ta’ Mons. De Piro.24 U l-kliem ta’ Patri Alexander Bonnici OFM Conv. Il-bijografu ta’ Mons De Piro: “Hi ġrajja, dik tas-Sette Giugno, li għamlet minnu patrijott tassew ta’ Malta. Il-ħolma ta’ Malta ħielsa mill-indħil żejjed tal-barrani kienet qiegħda sseħħ. Mons. De Piro, nisrani tassew u stmat ħafna mill-Ingliżi wkoll, li rawh bħala medjatur ideali, kellu jbaqbaq fih demm Malti. Bħall-Maltin ta’ patrijottiżmu ġenwin, De Piro wkoll kien tal-fehma li l-barrani ma jibqax jaħkem fuqna b’mod li lilna ma jippermettilniex li niddeċiedu għalina nfusna. Fi ġranet bħal dawk, meta l-bniedem patrijott seta’ faċilment jitlef rasu u xi oħrajn setgħu jinqdew bis-sitwazzjoni għal finijiet oħrajn, il-kelma tajba u mimlija mħabba ta’ Mons. De Piro swiet biex ressqet il-Maltin lejn xulxin u biex l-Awtoritajiet Ingliżi fehmu aħjar x’kien jistenna minn għandhom il-poplu Malti. Din il-ħidma fejjieda ta’ Mons. De Piro u tal-oħrajn li kellhom l-istess ideali tiegħu kienet ta’ għajnuna kbira biex Malta setgħet tagħmel pass ieħor ’il quddiem fit-triq tat-taqbida politika għall-Kostituzzjoni li lill-Malti tagħtih il-jedd li jmexxi lilu nnifsu. L-opra ta’ Mons. De Piro, fis-Sette Giugno, kienet pass ieħor ta’ Malti tassew u ta’ nisrani konvint li kien u baqa’ jagħmel ħiltu kollha biex, bis-saħħa tal-Assemblea Nazzjonali, li tagħha hu kien membru attiv, Malta tieħu dak li ħaqqha.”25

U fid-diskors tal-Onor. Speaker, Dr Anġlu Farrugia, nhar is-Sette Giugno 2018, huwa qal:

“Fr Joseph De Piro, a priest whom nobody can accuse of any fault, is an example of integrity, devoted dedication and holiness. He is also a patriot, who was involved in heartbreaking events – the disorders and deaths on 7th June 1919. On that occasion he was in the midst of firing and close to the injured. De Piro is, for the Church and his native country, an exemplary priest and an ideal patriot. Everyone should love and admire him.”

KNISJA 2000 n 132 37

Noti 1. Ara Report of the Royal Commission, speċjalment par. 74. 2. Ara B. Blouet, The Story of Malta, Londra 1972, p. 189. e. Agius, Social

Consciousness of the Church in Malta, 1891-1921, p. 106. 3. Il-prezzijiet huma biss approssimattivi. 4. Ara t-testimonjanza tal-Inquest Commission, ta’ William C.F. Robertson,

Leit., Governor u Principal Secretary of the Government, kif kwotati minn P. BArtolo, fi X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, p. 40.

Ara wkoll H. Frendo, Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919, Malta 1970, pp. 19f.

5. Ara H. Frendo, Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919, Malta 1970, pp. 19f. 6. Ara l-istess. Ara wkoll P. Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, pp. 40-63. 7. Ara Malta Government (Mg), L’Assemblea Nazionale di Malta: 25

febbraio-27 maggio 1921, Malta 1923, pp. 9-14. 8. Ara l-istess. 9. Ara l-istess, pp. 19-27.10. Ara l-istess, pp. 28-37.11. Ara P. Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, pp. 81-110.12. Ara Mg, L’Assemblea Nazionale di Malta: 25 febbraio- 27 maggio 1921,

Malta 1923, pp. 28-37.13. Ara l-istess, p. 28.14. Ara P. Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, pp. 110-115.15. Ara P. Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, p. 32.16. Il-materjal tal-Kummissjoni ta’ Inkjesta u li jidher f’dan l-artiklu hu meħud

kollu mill-Arkivju Santu Spirtu, Rabat, Malta, Reports, B. 15/18, n. 4, Minutes of the Proceedings of the Commission of Enquiry into the Events of the 7th and 8th June 1919, and into the circumstances which led to them. Report of Evidence, Sitting 4 (21th August 1919) u Sitting 6 (26th August 1919).

17. Dwar id-9 ta’ Ġunju l-informazzjoni neħduha prinċipalment minn ċertu Wenzu Grixti, qaddej tal-familja De Piro u dak li kien ta’ spiss jakkumpanja lil De Piro, speċjalment f’mumenti skabrużi bħal dak tas-Sette Giugno. Dak li jgħid Wenzu hu marbut mat-8 u 9 ta’ Ġunju, 1919.

18. F. Mallia, L-Isqof li Ħabbu Kulħadd, Malta 1982, p. 201.19. Ara t-tliet volumi ta’ prietki ta’ Mons De Piro li jinsabu fl-Arkivji De Piro,

Sant’Agata, Rabat, Malta, u l-ħafna xhieda li taw it-testimonjanzi tagħhom quddiem it-Tribunal Ekkleżjastiku (1987, 1988-1992).

38 KNISJA 2000 n 132

20. Ara T. Sciberras, Joseph De Piro; A Love for the Church, his Country, the Poor and the Missions, Malta 2016, pp. 119-139.

Ara wkoll l-istess, pp. 154-155.21. Ara l-istess, p. 155.22. Ara l-istess, pp. 161-165.23. Ara l-istess, pp. 174-183.24. F. Mallia, L-Isqof li Ħabbu Kulħadd, Malta 1982, p. 201.25. A. Bonnici, Mons Ġużeppi De Piro: F’Kull Qasam ta’ L-Istorja ta’ Malta,

1985, p. 236.

Monsinjur Ġużeppi De Piro

Dun Enrico Dandria u s-sehem tal-moderati fis-Sette GiugnoMario Xuereb

Dokument ‘ġdid’F’dawn l-aħħar xhur tfaċċa dokument ta’ ċertu importanza li

jirrakkonta l-ġrajjiet tas-Sette Giugno mill-perspettiva ta’ Dun Enrico Dandria, qassis żagħżugħ Belti li eventwalment kien elett fl-ewwel Parlament Malti u anki sar Ministru tal-Istruzzjoni Pubblika.1 Dan id-dokument kien depożitat fl-Arkivji Nazzjonali ta’ Malta mill-familja Paris.2

Ir-rakkont huwa miktub bl-idejn minn Dun Enrico nnifsu, b’linka sewda fuq paġni musfara rrigati ħafif; il-paġni huma ta’ pitazz (16 ċm x 20 ċm). Ir-rakkont jibqa’ sejjer anki fuq il-qoxra ta’ lewn ħamrani tal-istess pitazz possibbilment biż-żieda ta’ folji żejda biex b’kollox il-kitba hija mifruxa fuq 22 paġna.3 Fuq ix-xellug tal-ewwel paġna wieħed jinnota l-inizjali AMDG, fil-qosor għal Ad Majorem Dei Gloriam, li hija t-talba bil-Latin ta’ San Injazju ta’ Loyola, il-fundatur tal-Ordni tal-Ġiżwiti, liema Ordni ġġib l-istess frażi bħala motto.4

Ir-rakkont mhux miktub bit-Taljan, il-lingwa tal-intelligentsia Maltija fl-ewwel snin tas-seklu 20. Dan minkejja li Dandria kien jifforma parti minn dan il-grupp ristrett fis-soċjetà Maltija ta’ żmienu. Jidher li Dandria għamel għażla konxja li jikteb dak li għadda minnu fis-Sette Giugno bl-Ingliż. Sigismondo Savona, tal-partit riformista li kien favur il-bidla mit-Taljan għall-Ingliż kif proposta mill-awtoritajiet Ingliżi, kien in-nannu matern tiegħu. Dan il-fatt jista’ jkun jispjega ħafna iżda fl-istess ħin jista’ jkun ma jfisser xejn. Żgur li Dandria kien imħarreġ sew fl-Ingliż tant li kien jgħallmu.5

Minnu nnifsu l-fatt li r-rakkont ta’ Dandria huwa miktub bl-Ingliż jindika li aktarx li dan id-dokument jirrappreżenta n-noti li huwa ħejja

40 KNISJA 2000 n 132

Din hija l-ewwel paġna tad-dokument bir-rakkont tal-Ġrajjiet tas-Sette Giugno mill-pinna ta’ Dun Enrico Dandria.

Id-dokument kien depożitat fl-Arkivji Nazzjonali fl-2019. NAM, Accession 2019/04

KNISJA 2000 n 132 41

għalih innifsu qabel ma deher quddiem il-Kummissjoni ta’ Inkjesta immexxija mill-Imħallef Alfred Parnis. Indikazzjoni oħra ta’ dan hija li r-rakkont ta’ xeħta awto-biografika mhuwiex bil-wisq differenti minn dak li Dandria rrakkonta quddiem il-Kummissjoni u li jinsab inkluż fil-proċess tal-inkjesta Parnis u li quddiemha xehdu madwar 150 persuna f’26 sessjoni differenti bejn Lulju u Settembru 1919.6

Dandria kien wieħed mill-membri tal-kleru li kien preżenti fl-Assemblea Nazzjonali. Hu kien ordnat saċerdot erba’ snin qabel.7 Ta’ 27 sena kien nominat fost tlieta biex fl-Assemblea jirrappreżenta liċ-Circolo Giovanile Foedus, organizzazzjoni relattivament ġdida li kienet twaqqfet biex taħdem fost iż-żgħażagħ fil-Belt Valletta u li tiegħu kien anki President għal xi żmien.8 Dandria kien preżenti kemm għal-laqgħa tat-22 ta’ Frar kif ukoll għat-tieni laqgħa tal-Assemblea li saret fis-7 ta’ Ġunju u li kellha tieqaf ħesrem minħabba l-inkwiet li nqala’ fit-toroq.

Element suġġettiv qawwiFir-rakkont tiegħu Dun Enrico Dandria jispjega ma’ min kien, fejn

u f’liema ħin; jirrakkonta x’għamel, x’ra u x’ħaseb. Il-perjodu li qed jitkellem dwaru ikopri 30 siegħa u 15-il minuta: bejn l-3.45pm tas-Sibt 7 ta’ Ġunju meta Dandria ħareġ mid-dar biex mar għal-laqgħa tal-Assemblea Nazzjonali u l-10pm tal-Ħadd 8 ta’ Ġunju meta Dandria rritorna f’daru wara li kien għadu kemm ipprietka fil-Knisja Ta’ Ġieżu.

Li jagħmel dan ir-rakkont differenti u uniku huwa l-element suġġettiv u li minnu wieħed jista’ jipproponi li Dandria kien jgħodd ruħu mal-fazzjoni tal-moderati fl-Assemblea Nazzjonali. Dan joħroġ grazzi għal żewġ elementi partikolari. Kif ġie indikat aktar ’il fuq, il-fatt minnu nnifsu li Dandria għażel li jesprimi ruħu bl-Ingliż, f’kitba li hija personali ħafna, turi li hu ma kienx emozzjonalment tant marbut mat-Taljan l