HDP3-1

การศกษาเปรยบเทยบ หลกพทธธรรมในโกอาน นกายเซน และภาพปรศนาธรรมในศาลาโพธสาร 72 วดโพธ บานโนนทน อาเภอเมอง จงหวดขอนแกน

A Comparative Study of Buddhism in Koan of Zen Buddhism and Dhamma Puzzle Paintings in the 72-Year Bodhisara Hall at WatBo, BanNontan ,

Muang district, Khonkaen Province.

เพญแข บวภา ( Miss Penkae Buapa)* ดร. พระครภาวนาโพธคณ ( Dr.Phrakrubhavanabodhikun)**

บทคดยอ สารนพนธฉบบนจากการศกษาวจยพบวา ดานความเหมอนทงโกอาน นกายเซนและภาพปรศนาธรรมเปน วธการสอนพทธธรรมในสมยพทธกาล ตอมาภายหลงพทธปรนพพานจงพฒนามาเปนภาพเขยนในลกษณะคาทขดแยง ตรงกนขามหรอเปรยบเทยบอปมาอปไมยเพอสอธรรม มงพฒนาจตเจรญปญญาดวยการขบคดโกอานกบปญหาปรศนาธรรม และการปฏบตซาเซนกบการปฏบตวปสสนากรรมฐาน หลกพทธธรรมพบวามเปาหมายเดยวกนคอ ใชไตรสกขา หรอมรรค 8 เปนเครองมอเพอดบอวชชา ตณหาและอปาทานใหอยในสภาวะของจตเดมแทหรอพทธภาวะ ดานความตางพบวาโกอานนกายเซนเปนพทธศาสนามหายาน ตความหมายจากภาพเขยนมาเปนภาษาเพอเปดจตสการตรสรฉบพลน (ซาโตร)ทไมจากดรปแบบ ทกคนสามารถตรสรได เพราะมพทธภาวะหรอจตเดมแททดอยแลวในตวของมนษยทกคน สวนภาพปรศนาธรรมในศาลาโพธสาร 72 วดโพธ บานโนนทน อาเภอเมอง จงหวดขอนแกนเปนการตความหมายจากภาษา (ผญา) มาเปนภาพเขยนเพอเปดประตสปญญา และนาความรไปประยกตใชในชวตประจาวน

ABSTRACT The main purposes of this thematic paper were to study . In the following aspects. Like Koan in Zen Buddhism, the Dhamma puzzle paintings arose in the Buddha’s age. After the Buddha’s death, there was the spread of Buddhism by painting that contained the opposite, contrary, metaphorical words in order to grow the people’s mental development, and the practice of Zazen and insight meditation. The same purpose of using Threefold Training or the Noble Eightfold Path as a means to cease ignorance, craving and attachment. This way was selected to make mind peaceful or Buddhahood for practicing the meditation. A set of paintings for mental development in Zen was a good way to practice the insight meditation according to the Four Foundations of Mindfulness. In Zen, there were the development of wisdom, the use of cause and effect, the use of systematic attention for clear consideration. It was found that there was difference .The interpretation of Koan in Zen Buddhism Mahayana was taken from the paintings to language. A way to open people’s mind for the rapid attainment of enlightenment (Zatori) . Zen pronounced a way to attain the main purpose that a way to attain the enlightenment (Zatori) was not limited and everybody could attain

* นกศกษาหลกสตรพทธศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาพระพทธศาสนามหาวทยาลย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน ** ผชวยอธการบด มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน อาจารยทปรกษา

188

HDP3-2

it because there was the Buddhahood or original mind in every body. The interpretation of Dhamma puzzle paintings in the 72-Year Bodhisara Hall at WatBo, BanNontan, was done from language to the paintings. A way to open a door of wisdom for reasonable consideration, applied to the knowledge in the daily life. คาสาคญ : โกอาน นกายเซน ภาพปรศนาธรรม ซาโตร การตรสร นพพาน พทธภาวะ อวชชา ตณหา อปาทาน Key Words : Koan of Zen Buddhism, Dhamma Puzzle Painting, Zatori, Enlightenment, the Final Goal,

Buddhahood, Ignorance, Craving, Attachment

1. บทนา พระพทธเจาทรงเปนธรรมราชา (ม.อ. (ไทย) 14/74-76/78-81.) ทรงเปนบรมครของเทวดาและมนษยทงหลาย (พระราชวรมน (ป.อ. ปยตโต), 2530.) เพราะศาสนาพทธเปนศาสนาแหงการวเคราะห (กรต บญเจอ, 2532.) พระองคจงทรงใชเทคนควธการสอนแบบทานามธรรมใหเปนรปธรรมหรอการทาเรองยากใหเปนเรองงาย ดวยนทานเปรยบเทยบหรออปมาอปไมย ซงเปนการสอนธรรมะเรองนามธรรมทมเนอหาลกซง ยากทจะเขาใจใหผฟงสามารถเขาใจไดงายขนดวยพระปญญาความสามารถพเศษโดยมทรงเหนแกความเหนดเหนอยตลอดพระชนมชพ หลงพทธปรนพพาน 235 ป พทธศาสนาเถรวาทแบบดงเดมนนเผยแผลงมาทางตอนใตในดนแดนสวรรณภม (พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต),2552.)ไดแก พมา ศรลงกา ไทย และลาวโดยพระโสณะและอตตระ ตอมาประมาณ พ.ศ. 500 อนเดยไดเกดมนกายมหายานและเผยแผขนไปทางทศเหนอไดแก จน ธเบต ญปน เกาหล นกายเซน จงเปนนกายหนงในพระพทธศาสนามหายาน ทเกดขนในประเทศจน (David Mccomb,1996) มลกษณะคาสอน คอ การถายทอดชนดพเศษนอกพระคมภร ไมพงพาอาศยคาพดและตวหนงสอ ชตรงไปยงจตของมนษยและใหเหนธรรมชาตของตนเองเพอบรรลเปนพทธะ (Daisetz Teitaro Suzuki, 1963) นกายเซนไดมการนาโกอาน

หรอปรศนาธรรมมาถายทอด สอเปนภาพเขยนเพอสอนธรรมะเรยกวา ภาพปรศนาธรรม เปนจานวนมากและมการปรบปรงใหม เนองจาก Daisetz Teitaro Suzuki ไดแปล เผยแผไปทวโลกหลายภาษาดวยกน ในปพ.ศ. 2549 ผวจยมโอกาสเขาไปในสวนโมกขพลาราม อาเภอไชยา จงหวดสราษฏรธาน ของทานพทธทาสภกขผลวงลบไปแลว ไดชมภาพปรศนาธรรมของเซนในโรงมหรสพทางวญญาณ ทมลกษณะพเศษ นาสนใจแตไมสามารถเขาใจในความหมายของภาพได วดโพธตงอยในเขตเทศบาลนครขอนแกน สรางเมอ พ.ศ. 2379 เปนวดเกาแกวดหนงในประวตศาสตรการกอตงเมองขอนแกน ทมความโดดเดนเปนเอกลกษณไมเหมอนวดอน คอ เปนสานกปฏบตธรรมดเดนเฉลมพระเกยรตและเปนอทยานการศกษา เจาอาวาสในปจจบนคอ พระครภาวนาโพธคณ (สมชาย กนตสโล) ผไดรบการถวายรางวลผทาคณประโยชนใหกบพระพทธศาสนา สาขาการเผยแผพระพทธศาสนาภายในประเทศ จากสมเดจพระเทพรตนราชสดาสยามบรมราชกมาร เนองในวนวสาขบชาประจาป 2552 ทงยงเปนวดสงเสรมสขภาพกายและสขภาพจตดเดน ของกระทรวงสาธารณสข วดโพธ เปนแหลงเรยนรทางพทธศาสนาทงการปฏบตวปสสนากรรมฐานแบบมหาสตปฏฐาน 4 ทมทงชาวไทยและชาวตางประเทศมาฝกปฏบตตลอดทงป มอโบสถ 2 ชนทรงจตรมขทสวยงาม ภายในชนท 1 ของอโบสถนอกจากเปนสถานทสาหรบทาสงฆกรรม

189

HDP3-3

แลวยงจดใหมพพธภณฑ โบราณวตถ โครงกระดกมนษยโบราณทขดพบเมอมการกอสรางอโบสถอายประมาณ 5,000 ป กระดกไดโนเสารและเสอเจาเมองขอนแกนคนแรกเปนตนไวใหศกษา สวนศาลาโพธสาร 72 นเปนศาลา 3 ชนใชสาหรบปฏบตธรรมและประกอบพธกรรมทางศาสนาโดยเนนใหมความงดงามทางสถาปตยกรรมจากภาพปรศนาธรรมและปฏมากรรมปนปน เมอผวจยเขาไปชมภาพปรศนาธรรมทมอยรายรอบศาลาโพธสาร 72 เปนจานวนมาก พบวานอกจากเนอหาของภาพจะเปนการนาเสนอเรองราวทางวฒนธรรม ประเพณ วถชวต ขอคด คตเตอนใจไมใหประมาทในการดาเนนชวต ทางดานศาสนา คณธรรม จรยธรรมอนดงามของชาวพทธแลวยงปรากฏวามภาพปรศนาธรรมบางภาพทผศกษาไมเขาใจในความหมาย เชน “ไหวพระพทธอยาใหถกทองคา ไหวพระธรรมอยาใหถกใบลาน ไหวพระสงฆอยาใหถกลกหลาน” “เตาแบกคมภร” “ หาบชาง ซาแมว” “ตาดจงตาด ตาดจงตาบอด ตาบอดจงตาบอด ตาบอดจงตาด” เปนตนซงมลกษณะคลายกบภาพปรศนาธรรมของเซนในโรงมหรสพทางวญญาณ สวนโมกขพลาราม อาเภอไชยา จงหวดสราษฎรธาน ผวจยจงมความตองการทจะศกษาโกอาน นกายเซนและภาพปรศนาธรรมเพอใหเกดความกระจางชดแจง ใหเหนถงความเหมอนกนและความแตกตางกนระหวางภาพปรศนาธรรมของพทธศาสนามหายานนกายเซนทเรยกวา โกอานในเอกสารและโรงมหรสพทางวญญาณ วดธารนาไหล (สวนโมกขพลาราม) อาเภอไชยา จงหวดสราษฎรธานกบภาพปรศนาธรรมของพทธศาสนาเถรวาทในวดโพธ บานโนนทน อาเภอเมอง จงหวดขอนแกน ทงจะนาผลทไดจากการศกษาครงนไปเผยแพร ประชาสมพนธตอไป

2. วตถประสงคของการศกษา 1. เพอศกษาหลกพทธธรรมของโกอาน (ภาพปรศนาธรรม) นกายเซนในเอกสารและโรงมหรสพ

ทางวญญาณ วดธารนาไหล (สวนโมกขพลาราม) อาเภอไชยา จงหวดสราษฎรธาน 2. เพอศกษาหลกพทธธรรมในภาพปรศนาธรรม ณ ศาลาโพธสาร 72 ชน 1 วดโพธ บานโนนทน อาเภอเมอง จงหวดขอนแกน 3. เพอศกษา เปรยบเทยบหลกพทธธรรมของโกอาน (ภาพปรศนาธรรม) นกายเซน ในเอกสาร ในโรงมหรสพทางวญญาณ ณ สวนโมกขพลาราม จงหวดสราษฎรธานและในภาพปรศนาธรรม ณ ศาลาโพธสาร 72 ชน 1 วดโพธ บานโนนทน อาเภอเมอง จงหวดขอนแกน

3. วธดาเนนการวจย การวจยครงนเปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) ทาการวจยดวยเอกสาร (Documentary Research) ศกษาภาพปรศนาธรรมของจรง และสมภาษณผเขยนภาพปรศนาธรรมในศาลาโพธสาร 72 วดโพธ บานโนนทน อาเภอเมอง จงหวดขอนแกน ผวจยไดวางขนตอนการดาเนนการวจย (Research Process) ไวตามลาดบ ดงน 1. กาหนดกรอบในการวจย จากวตถประสงค คาจากดความของศพทและการทบทวนวรรณกรรม งานวทยานพนธทเกยวของ แลวใชกรอบนเปนเกณฑในการเปรยบเทยบเนอหา เรองหลกพทธธรรมในภาพปรศนาธรรม ระหวางโกอาน พทธศาสนามหายาน นกายเซน และพทธศาสนาเถรวาท ในวดโพธ บานโนนทน อาเภอเมอง จงหวดขอนแกน 2. ศกษาเนอหา เรอง หลกพทธธรรมในโกอาน นกายเซน โรงมหรสพทางวญญาณ ณ วดธารนาไหล (สวนโมกขพลาราม) อาเภอไชยา จงหวดสราษฎรธาน จากหนงสอ ตาราทเกยวของ ทงฉบบภาษาไทยและภาษาองกฤษ ศกษาปรศนาธรรมในสมยพทธกาลจากพระไตรปฎก ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ศกษาประวตความเปนมาของพทธศาสนาและปรศนาธรรมในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ จากหนงสอสารานกรมวฒนธรรมไทย ภาคอสานเลม 2 และเลม 9

190

HDP3-4

และศกษาภาพปรศนาธรรมของจรง ในศาลาโพธสาร 72 วดโพธ บานโนนทน ประกอบกบศกษาหลกพทธธรรม ความหมายทปรากฏในภาพปรศนาธรรม จากหนงสอ ไขปรศนาภาพศาลาโพธสาร 72 และหนงสอ มรดกไทย-มรดกธรรม จดบรรจบทางวฒนธรรมในพระพทธศาสนากบผญาปรชญาอสานของพระครภาวนาโพธคณ (สมชาย กนตสโล,ดร.) ซงผวจยไดเลอกโกอานและภาพปรศนาธรรมมาศกษาเปรยบเทยบประกอบงานวจยจานวน 7 ชด (14 ภาพ) ไดแก ชดท 1 เตาหนตาบอด-เตาแบกคมภร ชดท 2 จงววรบการฝก-ตาดจงตาด ตาดจงตาบอด ตาบอดจงตาบอด ตาบอดจงตาด ชดท 3 ยงคดลอกยงเลอะเทอะ-อยากไวใหคลานอยากนานใหแลน ชดท 4 แมนาคดนาไมคด-งกนกบกบกนง ชดท 5 ไหวพระพทธรป-ไหวพระพทธอยาใหถกทองคา ไหวพระธรรมอยาใหถกใบลาน ไหวพระสงฆอยาใหถกลกหลาน ชดท 6 คนอม-ของบเปนตาจาอยาไดยนมอลง ของบเปนตากดอยากนสพวนทอง ของบเปนตาสมอยากนลงสขมปาก มนสยากแกทองเทยวขยงคน และชดท 7 อปมาของความยดมนถอมน-ความฮกลกคอเชอกผกคอ ความฮกเมยคอปอผกศอก ความฮกมนมงคอปอผกขา 3. วเคราะห อภปราย ตความหมาย วนจฉยและสงเคราะหขอมล ตามกรอบเนอหาทไดวางไวแลว 4.นาผลการวเคราะหทไดมาเปรยบเทยบตามหลกเกณฑการเปรยบเทยบทกาหนดไวคอ ประวตความเปนมา ลกษณะคาสอน หลกคาสอน หลกพทธธรรมและประโยชนทไดรบ 5. สรปผลและเรยบเรยง นาเสนอขอมลทไดจากการวจยในครงน

4. ผลการวจย 1. ประวตโกอาน นกายเซนและภาพปรศนาธรรมในศาลาโพธสาร 72 โกอาน หมายถง คาสอนเพอสาธารณชนททาลายการปรงแตงและยดมนถอมนได เพอการรแจงในธรรมชาตของตนเอง คอ

การตรสรหรอ ซาโตร โกอาน เปนวธการสอนทางลดเพอใหตรสร เขาถงธรรมของอาจารยเซน โกอานแรกคอ พระพทธเจาทรงแสดงธรรมดวยการชดอกบวขนแลวไมตรสอะไร ผทเขาใจความหมายไดคอ พระมหากสสปะ ในพระไตรปฎกพระพทธเจาไดตรสเปรยบเทยบตวพระองคเองกบดอกบววาเปนผเกดและเจรญเตบโตในโลกแตอยเหนอโลก (ละอาสวะได) ไมแปดเปอนดวยโลกเหมอนดอกอบล (บวเขยว) ดอกปทม (บวหลวง) และดอกปณฑรก (บวขาว) ตอมาพระสงฆปรนายกหรออาจารยเซน กใชโกอาน เปนโศลก (คาถา) ขอความ ปญหาธรรมชนสงแสดงเพอใหศษยขบคดหาคาตอบทางพทธธรรม เพอการตรสรธรรมหรอเปนขอสอบวดคณสมบตของผทจะเปนพระสงฆปรนายกเปนตน สวนภาพปรศนาธรรมนนมกาเนดมาจากพระพทธเจาทรงแสดงภาพเปรยบเทยบกายคตา ระหวางหญงสาวสวยกบหญงชราในคราวเดยวกนใหแกพระนางเขมานนทา มเหสพระเจาพมพสารผยนดในการบารงโฉมและหลงใหลในกามราคะ จนนางเกดชาระธรรมจกษ เขาใจในทนทขอบวชเปนภกษณเพยง 7 เดอนกบรรลอรหนตเปนเอตทคคะผมปญญามาก (ข.อป. (ไทย) 33/357-360/357-435.) ตอมาหลงพทธปรนพพาน พระมหากสสปะ ไดรบการยกยองใหเปนพระสงฆปรนายกของนกายเซนในอนเดย องคท 1 สบตอมาอกจนถงพระโพธธรรม องคท 28 จากนนพระโพธธรรมจงเดนทางเขามาเผยแผในจนเมอ พ.ศ. 1063 และสบทอดตาแหนงตอมาอกจนถงองคท 33 หรอองคท 5 แหงจนคอทานเวยหลาง หลงจากนนกสนสดการมพระสงฆปรนายก เพราะการตความเกยวกบดอกไม 5 กลบของเวยหลาง ในโศลกของพระโพธธรรม (พทธทาส อนทปญโญ แปล,2530.) จนปจจบนทงนกายเซนและพทธศาสนาในเมองไทยมการเปลยนแปลง ปรบปรงเพอใหพทธจกรเจรญรงเรองอยคกบราชอาณาจกรสบมา 2. ลกษณะคาสอน ลกษณะคาสอนของเซน ไมยดตดในคมภร ตารา เถรวาทเองกเชนกนใน กา

191

HDP3-5

ลามสตร พระพทธเจาทรงตกเตอนเอาไวชดเจนวา อยาเชอเพราะสงนนมอยในคมภรหรอตารา ( อง.จตกก. (ไทย) 21/193/283-287.) เพราะวาคมภรหรอตาราทกลาวไวท งในพทธเถรวาทและเซนนน เปนแตเพยงการ ชบอกทางกา จด ทกข เ ท าน น คาสอนจะ มความหมายตองนาไปศกษาและปฏบตตาม ใหเหนผลทบคคลพงเหนไดดวยตนเอง และรไดเฉพาะตน เซนมงสการตรสร (ซาโตร) และเชอวาทกคนสามารถตรสรได เพราะคนปกตทกคนมธรรมชาตอยางหนงในตวเสมอกน ธรรมชาตนคอ พทธภาวะ (Buddhahood) หรอธรรมชาตแหงความเปนพทธะ (Buddha nature) พทธภาวะนเองททาใหคนสามารถเขาใจธรรมแลวกาวสความหลดพนได ถาตดสงขารการปรงแตงและอปาทานการยดมนถอมนออกดวยธรรมขนธ 5 และการพฒนาจต ความสามารถนเซนถอวาทกคนมอยเทากน ไมมใครมมากกวาใคร ตวอยางคอ ทานเวยหลาง ไมเคยเรยนหนงสอและไมเคยบวชแตสามารถรแจงในจตเดมแท เนอแทแหงธรรมจนพระสงฆปรนายกมอบตาแหนงใหทานสบทอดตอ วธมงสการตรสร (ซาโตร) ม 3 วธ คอ การสนทนาธรรมกบอาจารย การขบโกอาน และการปฏบตซาเซนเพอใหเกดสมาธ (Daisetz Teitaro Suzuki, Zen Buddhism,1963) โกอาน มลกษณะเปนคาตรงขามหรอขดแยงกนเอง มการเลนคากระตนใหเกดความสนใจ ใครรคาตอบ สามารถทาความเขาใจไดดวยตรรกวทยาและหลกโยนโสมนสการ ลกษณะเชนน ทานพทธทาสเรยกวา ภาษาธรรม ไมใชภาษาคน สวนภาพปรศนาธรรม หรอผญาธรรมในศาลาโพธสาร 72 กเชนเดยวกนคอ เปนคาคตรงขาม มการเปรยบเทยบใหใชปญญาในการคดหาเหตผลเพอใหเขาใจธรรมในระดบสง มงสนพพาน เนนการลงมอปฏบตและฝกจต ความเชอเรองการตรสรน ทงเซนและเถรวาทเชอตางกน เซนเชอวาทกคนสามารถตรสรไดเทาเทยมกน สวนเถรวาทบอกวาบคคลในโลกไม

สามารถบรรลธรรมไดเทากนในอคฆฏตญญสตรวาดวยบคคลผเขาใจไดฉบพลน (อง.จตกก. (ไทย) 21/133/202.) บคคลในโลกม 4 ประเภท คอ อคฆฏตญญ บคคลผเขาใจไดฉบพลน วปจตญญ บคคลผเขาใจ บรรลธรรมเมอเขาอธบายขยายเนอความโดยพสดารกสามารถบรรลพระอรหตตผลได เนยยะ บคคลผทพอจะแนะนาไดและปทปรมะไมสามารถบรรลธรรมในชาตน ลกษณะคาสอนของหลวงป โพธ ไดแก ปฏรปเทส 4 ตวอยางทดมคากวาคาสอน อมตวาจา สสสง ลภเต ปญญง (ผฟงดวยด ยอมไดปญญา) และวปสสนากรรมฐาน พบวาลกษณะคาสอนทงของเซนและของหลวงป โพธ มความเหมอนกน ในดานการเปนตวอยางทดมคากวาค าสอน การขบคดโกอานกบปญหาปรศนาธรรม และการปฏบตซาเซนกบการปฏบตวปสสนากรรมฐาน ทงเซนและเถรวาท ตางกนทวธการเพอมงสจดมงหมายสงสด เซนบอกวา การตรสรไมจากดรปแบบ ใหปฏบตหนาททมอยไปตามปกต ธรรมดา ผ มปญญาจะเขาใจ แตปถชนธรรมดาจะไมเขาใจ สวนเถรวาทจะมงสการบรรลนพพาน ซงมขนตอนททาไดยากและนอยคนจะทาได 3. หลกคาสอน ทสาคญของเซนจากพระสตรพบวาม ธรรมอนเปนเหตใหตรสร ปญญาอนใหญหลวงททาใหสตวขามถงฝงโนน ไดแก 1) ซาโตร หรอการต รส ร 2 ) จ ต เ ดมแทห รอ สญญตา และ 3 ) ธรรมขนธ 5 ซง ไดเสต เททาโร ซซก กลาววา แมเซนจะประกาศตววาเปนพทธศาสนากตาม แตหลกคาสอนเทาทแสดงเอาไวในพระสตรและศาสตรทงหลายจะถกเซนตความวาเปนเพยงเศษกระดาษ และเศษกระดาษเหลานมประโยชนสาหรบใชเชดฝ นธล คอ ใหมความ

ฉลาดหลกแหลมในการใชเหตผลเทานน ( Daisetz Teitaro Susuki,1985)

192

HDP3-6

หลกคาสอนของหลวงป โพธ คอ ไตรสกขา 3 และการเจรญวปสสนากรรมฐานตามแนวมหาสตปฏฐาน 4 4 . หลกพทธธรรมในโกอานพบว า มเปาหมายเพอดบอวชชา สงขารและอปาทาน ใหอยในสภาวะของจตเดมแท/พทธภาวะ พบหลกแหงการเจรญสต หรอการพฒนาจตเปนสวนใหญ โดยเฉพาะ ภาพชดการพฒนาจตของคนเลยงวว จะเปนขนตอนการปฏบตวปสสนากรรมฐานตามหลกมหาสตปฏฐาน 4 พบนวรณ 5 อนทรย 5 อายตนะ 12 จนถงโพชฌงค 7 และวสทธ 7 ตามลาดบ และหลกการเจรญปญญา การใชเหตผล ใชโยนโสมนสการ พจารณาใครครวญ ไตรตรองธรรมเปนตน หลกพทธธรรมในภาพปรศนาธรรม ณ ศาลาโพธสาร 72 สรปไดวาเปนหลกพทธธรรมเกยวกบไตรสกขา 3 ไดแก ศล สมาธ ปญญา เปนเครองมอเพอดบอวชชา สงขารและอปาทานออกจากจต นอกจากนยงพบวาโกอานนกายเซนเปนการตความหมายจากภาพเขยนออกมาเปนภาษา สวนภาพปรศนาธรรมในศาลาโพธสาร 72 เปนการตความหมายจากภาษาออกมาเปนภาพเขยน เพอสอธรรมะ 5. ประโยชน โกอานสามารถเปดจตบคคลใหเขาถงการตรสร (ซาโตร) โดยทางลดได สวนประโยชนของภาพปรศนาธรรมในศาลาโพธสาร 72 เปนสอการสอนธรรมะขนสงเพอเปดประตทางปญญาใหเกดสตปญญา ใหพทธบรษทนาไปสการขบคดปรศนาโดยใชสตและโยนโสมนสการ ฝกพจารณา ใครครวญหาคาตอบทางธรรมะและประยกตองคความรทไดไปใชในชวตประจาวน

5. บทวจารณ พระพทธเจาทรงตรสร ทรงรแจงเหนจรง ในอรยสจ 4 คอ ความจรงอนประเสรฐในการดบทกขของมนษย พระองคตรสถงชวตของมนษยวา

ประกอบดวยธาต 4 ขนธ 5 มอายตนะ 6 เปนแดนรบรและเสพเสวยโลกใหเกดอวชชา ตณหาและอปาทานอนเปนสาเหตของความทกข ซงมนษยทกคนลวนตองประสบตามกฎไตรลกษณอยางเทาเทยมกน การดบอวชชา ตณหาและอปาทานดวยอรยมรรคมองค 8 หรอไตรสกขาไดเรยกวา นพพาน (พระธรรมปฎก,(ป.อ. ปยตโต),2542.) ดงพทธพจน “จตทไมมอวชชา ตณหาอปาทาน จะบรรลอรหนต” (อง.จตกก (ไทย) 21/167/234.) ) “การฝกจต และพฒนาจต เปนทางแหงการตรสร” (ม.ม. (ไทย) 13/335/405.) จะเหนวาพระพทธเจาใหความสาคญกบจตของมนษยมากดงเชน “โลกถกจตนาไป ถกจตผลกไสไป จตเปนธรรมทโลกทงหมดตกอยในอานาจ” (ส.ส. (ไทย) 15/62/73.) “ธรรมทงหลายมใจเปนหวหนา มใจเปนใหญ ทกอยางสาเรจดวยใจ” (ข.ข. (ไทย) 25/1/23.) เมอจตมความสาคญตอมนษยอยางน ดงนนพระองคจงสอนใหมนษยตองควบคมฝกหดขดเกลาจตใหสะอาดบรสทธดวยปญญาอยเสมอ เพราะ “จตทดนรน กวดแกวง รกษายาก หามยาก ชอบใฝหาแตอารมณทปรารถนา ผมปญญาจะสามารถควบคมจตได” (ข.ธ. (ไทย) 25/33/35.) “จตทฝกและคมครองดแลวยอมนาสขมาให” (ข.ธ. (ไทย) 25/35/36.) “จตของผถกโลกธรรมกระทบแลวไมหวนไหว เปนมงคลสงสด” (ข.ส. (ไทย) 25/271/563.) และคาสอนในโอวาทปาฏโมกขทถอวาเปนหวใจของพทธศาสนาทวา “การไมทาบาปทงปวง ทาแตความด และทาจตใหผองใสสะอาดบรสทธนเปนคาสอนของพระพทธเจา” (ท.ม. (ไทย) 10/90/56.) แสดงใหเหนวา การทาจตใหผองใสสะอาดบรสทธปราศจากอวชชา ตณหา อปาทานเปนทางแหงการตรสรหรอนพพานททกคนปรารถนา จะเหนวาทงเซนและเถรวาทตางกใหความสาคญกบจต การฝกจตและการกาจดอวชชา ตณหาและอปาทานทเปนสาเหตแหงทกขออกจากจตเหมอนกน หลกคาสอนในการดบทกขของมนษยพบวาเหมอนกนคอ ไตรสกขาและอรยมรรคมองค 8 เรยกวา ไตรสกขาเปนการนาเอามรรค 8 ในอรยสจ 4

193

HDP3-7

ไปปฏบตจรง หรอเปนการชาระกายดวยศล ชาระจตดวยสมาธ ชาระทฏฐดวยปญญา ซงมความสมพนธกนดงนคอ ดานปญญาไดแก สมมาทฏฐ – สมมาสงกปปะ ดานศล ไดแก สมมาวาจา-สมมากมมนตะ-สมมาอาชวะ ดานสมาธ ไดแก สมมาวายามะ-สมมาสต -สมมาสมาธ ในมรรค 8 น ซงความสมพนธของการมศล (กาย) สมาธ (จต) และปญญาของมนษยนพระองคตรสวา “ผมปญญาจะสามารถควบคมจตได” นนกคอ เมอมสมมาทฏฐและสมมาสงกปปะ แลว กาย จตใจกจะดงามเปนมนษยทสมบรณพรอมทงกาย จตใจ สตปญญา นนยอมสงผลตอเนองไปถงการอยรวมกนในสงคม สวนรวมและสงแวดลอมรอบตวใหสงบสขตามไปดวย จดมงหมายสงสดของทงสองพบวาเหมอนกน แตเรยกชอตางกนคอชาวเซนจะมงสการตรสร (ซาโตร) สวนเถรวาทมงสการนพพาน ซงม 3 วธคอ สนทนาธรรมกบอาจารย/ทาตามตวอยางทด (ศล) ขบคดโกอาน/ปรศนาธรรม (ปญญา) และปฏบตซาเซน/กรรมฐาน (สมาธ) เพอกาจดอวชชา ตณหา อปาทานออกจากจตใหเปนจตทผองใส สะอาดบรสทธ ซงชาวเซนเรยกวา “พทธภาวะ” ซงทาไดงายไมยงยากเพยงแตทาหนาทไปตามปกต เพราะทกคนเกดมาลวนมพทธภาวะทบรสทธเหมอนกน นบวาชาวเซนมกศโลบายใชการตรสรนในการเสรมแรง จงใจใหปฏบตตามทนายกยองสรรเสรญ สวนเถรวาทมงสการนพพาน (สภาวะทไมมอวชชา ตณหา อปาทานในจต) ดวยการลงมอปฏบต ประยกตใชในชวตประจาวนตามคาสอนในมรรค 8 เพราะพระพทธเจาเปนเพยงผ ชบอกทางพนทกข คาสอนทไดรบการยอมรบวาประเสรฐ มเหตผลทสดในโลกจะไมมความหมายเลยหากไมนาไปศกษาใหเขาใจและปฏบตตามใหเกดมรรคผลตามสตกาลงของแตละบคคลในการดาเนนชวตประจาวน เพราะ “จตทฝกและคมครองดแลวยอมนาสขมาให” อกทงรสชาตของการนพพานนนพงเหนไดดวยตนเองและจะรไดเฉพาะตนเทานน คนอน

แมแตบดามารดา ญาตพนองกทาใหไมได (ข.ธ. (ไทย) 25/43/39.) วดโพธ บานโนนทนตงขนเมอ พ.ศ. 2379 เปนวดเกาแกและมความสาคญทางประวตศาสตรคอเคยเปนทตงเมองขอนแกนในป พ.ศ.2398-2410 เคยเปนถนพานกของเจาเมองทสบเชอสายมาจากกษตรยลานชาง พระยา อปฮาด ราชวงศ ราชบตร ขาหลวง นกปกครอง นกปราชญ ราชบณฑต และพระเถระทสาคญ ดวยเหตนจารตประเพณ วฒนธรรมทดงาม โดยเฉพาะคาผญาจงถกบนทกไวทวดโพธแหงน เจาอาวาสทนาปรศนาธรรมของอสานมาเผยแผในรปแบบของภาพปรศนาธรรมคอ พระครโพธสารคณ หรอ หลวงป โพธ พระวปสสนาจารย ผผานการฝกอบรมวปสสนากรรมฐานจากวดมหาธาตยวราชรงสฤษฎ กรงเทพมหานครและนามาเผยแผแกพทธศาสนกชน ณ ศาลาโพธสาร 72 ทสรางขนเนองในวาระสรอาย 72 ปของหลวงป โพธเมอ พ.ศ. 2537 จากการสมภาษณนายธรรมรงค แกวโบราณจตรกรผเขยนภาพปรศนาธรรมสะทอนใหเหนวา เขาเขยนภาพขนมาจากภาษาพดทเรยกวา “คาผญา” ทหลวงป โพธ เปนผกาหนดใหเขยน ตามจนตนาการของตนเองกอน เมอเขยนเสรจแตละภาพหลวงป โพธจะเปนผตดสนใจวาภาพนนสมบรณหรอไม ตองลบหรอตองเพมในรายละเอยดภาพอกครงจนกวาทานจะพอใจ ซงหลวงป จะใหความสาคญในทกรายละเอยดไมวาจะเปนสหนา ทาทางบคลก แววตา การแตงกายของคนในภาพซงทานจะเนนเอกลกษณของความเปนคนอสานอยางภาคภมใจ โรงมหรสพทางวญญาณอยภายในวดธารนาไหล (สวนโมกขพลาราม) อาเภอไชยา จงหวดสราษฎรธาน ออกแบบการกอสรางโดยทานพทธทาสภกข ในปพ.ศ. 2509 เพอใหประชาชนใชเปนทศกษาธรรมะ ภายในโรงมหรสพทางวญญาณจะใชเขยนภาพสอนธรรมะ ใชเปนหองประชม ใชสอนวปสสนากรรมฐาน เปนทฟงธรรม ฉายสไลด และฉายภาพยนตร สวนภายนอกจาลองภาพหนแกะสลกเหมอนถาอชนตาใน

194

HDP3-8

อนเดย เปนภาพแสดงพทธประวตและชดตกตาสอนธรรมะ เรองราวของโกอานหรอภาพปรศนาธรรมในชวตจรงบางภาพมจรงบางภาพคงเปนเพยงจนตนาการ เพราะ จดมงหมายของการเขยนภาพกคอ เปนคาถามเพอสอใหเหนการเปรยบเทยบ การขดแยงกนของเรองราว แลวใชสตปญญาคดพจารณาหาคาตอบในทางธรรม ใหเกดปญญาคอ สมมาทฏฐ และสมมาสงกปปะ เมอเหนถก คดถกแลวกจะไดนาไปปฏบตตามใหเกดมรรคผล นพพานได จะเหนไดวาทานพทธทาสภกขและพระครโพธสารคณเปนพระเถระทมอจฉรยภาพสงของเมองไทย มวสยทศนกวางไกล และเหนคณคาของภาพปรศนาธรรมสอการสอนธรรมะทางลดเพอใหเกดสตและปญญา เพยงแตตางกนในประเดนของพฒนาการพทธศาสนาคอ ทานพทธทาสนาเสนอภาพปรศนาธรรมจากโกอานนกายเซนของพทธศาสนามหายาน สวนพระครโพธสารคณนาเสนอภาพปรศนาธรรมจากคาผญาชาวอสานของพทธศาสนาเถรวาท ถงแมทมาของภาพปรศนาธรรมทงสองนจะตางกนแต จดมงหมาย ความหมาย ประโยชนของภาพปรศนาธรรมนนไมแตกตางกนเลย ขอเพยงแตพทธบรษทเมอชมภาพปรศนาธรรม ทาความเขาใจในความหมายทางธรรมะจากภาพใหลกซงจนเกดปญญาแลวกควรนาไปเปนคตเตอนใจใหระลกนกถงพระพทธเจาดวยการมสต (อนสสต 10) อกทงตองนาไปประยกตใชในชวตประจาวนอยเสมอเพอชวตจะไดพบแตความสะอาด สวางและสงบทงกายและจต ซงยอมสงผลไปยงสงคมสวนรวม ประเทศชาตทวทงจกรวาลยอมสงบสขตาม และเพอการบรรลมรรค ผล นพพานขนสงสดททกคนปรารถนาทงในปจจบนชาต อนาคตชาตตามสต กาลงของแตละบคคล ประโยชนตอชวตจรงของผคนในสงคมปจจบนท โกอานและภาพปรศนาธรรมในศาลาโพธสาร 72 วดโพธ บานโนนทนใหมานนคอ ความฉลาดทางอารมณ หรอ E.Q. (Emotional Quotient)

ความสามารถในการตระหนกรอารมณตนเองและผอน มสตรเทาทนอารมณทเปลยนแปลงไปตามความรสกนกคดของจต (สงขาร) แสดงอารมณไดถกตองเหมาะสมกบกาละเทศะ ควบคมจดการกบอารมณไดโดยใชปญญากากบ จะชวยใหการดาเนนชวตเปนไปอยางสรางสรรคและมความสขมากกวาความฉลาดทางสตปญญา (I.Q.) ถง 4 เทา (กรมสขภาพจต,2548.) เรยกวา เปนมนษยทสมบรณทงกาย จตและสตปญญา เปนคนด คนเกงและมความสข ซงคาสอนในพทธศาสนามพรอมอยแลวทงความฉลาดทางปญญา (I.Q.) ความฉลาดทางอารมณ (E.Q.) ความฉลาดทางศลธรรม (M.Q.)และความฉลาดทางจตวญญาณ (S.Q.) (จาลอง ดษยวณช,2544.) เมอมนษยมปญหาหรอมความทกขกใชความฉลาดทางอารมณและปญญาจดการแกปญหาได สวนความฉลาดทางศลธรรมและจตวญญาณ เปนการปฏบตตนภายในกฎเกณฑกตกาของสงคมสวนรวม (กรมวชาการ,2545.)

6. บทสรป จากการศกษาวจยพบวา ดานความเหมอนทงโกอาน นกายเซนและภาพปรศนาธรรมเปนวธการสอนพทธธรรมในสมยพทธกาล ตอมาภายหลงพทธปรนพพานจงพฒนามาเปนภาพเขยนในลกษณะคาทขดแยง ตรงกนขาม หรอเปรยบเทยบอปมาอปไมย เพอพฒนาจต เจรญปญญา ไดแกการขบคดโกอานกบปญหาปรศนาธรรม และการปฏบตซาเซนกบการปฏบตวปสสนากรรมฐาน หลกพทธธรรมและวธบรรลเปาหมายสงสดทเซนเรยกวา การตรสร (ซาโตร) สวนเถรวาทเรยกวา นพพาน พบวาเหมอนกนคอ ใชไตรสกขา หรอ มรรค 8 เปนเครองมอเพอดบอวชชา ตณหาและอปาทานออกจากจต ใหอยในสภาวะของจตเดมแทหรอ พทธภาวะทผองใสสะอาดบรสทธ ดานความแตกตาง พบวาโกอานนกายเซน เปนพทธศาสนามหายานเกดขนในประเทศจน ตอมาป พ.ศ.2493 ไดเสต เททาโร ซซก ชาวญปนนาโกอานมาพมพเผยแผดวยภาษาองกฤษโดงดงไปทวโลก สวน

195

HDP3-9

ไทยพบภาพเขยนปรศนาธรรมโบราณในสมยสโขทยตามผนงโบสถ เปนภาพพระเวสสนดรชาดก และไตรภม พระวปสสนาจารยผเหนคณคาของศาสนาและศลปะไดนาค าผญา ปรศนาธรรมทเปนนามธรรม มรดกทางปญญาของคนอสานทเคยรงเรองมากอนในยคทวาราวดมาเผยแผเปนภาพเขยนปรศนาธรรมในศาลาโพธสาร 72 วดโพธ บานโนนทน เมอป พ.ศ. 2537 คอ พระครโพธสารคณ หรอ หลวงป โพธ การตความหมาย โกอานนกายเซนเปนการตความหมายจากภาพเขยนมาเปนภาษา สวนภาพปรศนาธรรม ศาลาโพธสาร 72 วดโพธบานโนนทน เปนการตความหมายจากภาษามาเปนภาพเขยน เพอสอธรรมะ วธการเพอบรรลจดมงหมายสงสด เซนบอกวา การตรสรฉบพลน (ซาโตร) ไมจากดรปแบบ ทกคนสามารถตรสรได เพราะมพทธภาวะ หรอจตเดมแทในตวทกคน เพยงแตปฏบตหนาททมอยไปตามปกตธรรมดา โดยกาจดอวชชา สงขารและอปาทานออกจากจตเดมแท ดวยธรรมขนธ 5 และการพฒนาจต สวนพทธเถรวาทเชอวา บคคลมความสามารถในการบรรลนพพานนอย และทาไดยาก ประโยชนของโกอาน เปนวธการเพอเปดจตบคคลมงสการตรสรฉบพลน (ซาโตร) สวนประโยชนของภาพปรศนาธรรมในศาลาโพธสาร 72 วดโพธ เปนการเปดประตทางปญญาใหเกดสตปญญา เพอนาไปสการขบคดใครครวญและประยกตองคความรทไดไปใชในชวตประจาวนใหเปนมนษยทสมบรณ มท งความฉลาดทางอารมณ สตปญญา ศลธรรมและจตวญญาณ และเพอการบรรลมรรคผลนพพานอนเปนเปาหมายสงสดตอไป

กตตกรรมประกาศ สารนพนธฉบบนสาเรจลงไดดวยดจากความเมตตากรณา เอออาทรของผมพระคณหลายฝายดวยกน ผวจยรสกซาบซงในพระคณเปนอยางยง จงขอกลาวนามเพอเปนการขอบพระคณอยางสงไว ณ ทน คอ พระครภาวนาโพธคณ,ดร. ผชวยอธการบด ฝาย

วชาการ มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตขอนแกน อาจารยทปรกษา พระมหาประมวล ฐานทตโต,ดร. พระมหาบาง เขมานนโท,ดร. พระมหาสาราญ กมมสทโธ, ดร. และนายธรรมรงค แกวโบราณ จตรกรผเขยนภาพปรศนาธรรม

เอกสารอางอง มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎก ภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย.กรงเทพมหานคร:โรงพมพมหา จฬาลงกรณราชวทยาลย, 2539. (ตวอยาง ม.อ. (ไทย) 14/74-76/78- 81. หมายถง มชฌมนกาย อปรปณณาสก เลม 14 ขอ 74-76 หนา 78-81.) พระราชวรมน (ป.อ. ปยตโต). บทบาทพระบรมคร. กรงเทพมหานคร: จรญการพมพ, 2530. พระธรรมปฎก.(ป.อ. ปยตโต). พทธธรรม. พมพ ครงท 8. กรงเทพมหานคร:โรงพมพมหา จฬาลงกรณราชวทยาลย. 2542. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). กาลานกรม พระพทธศาสนาในอารยธรรมโลก. พมพ ครงท 2.กรงเทพมหานคร:สานกพมพ ผลธมม, 2552. พทธทาส อนทปญโญ แปล. สตรเวยหลาง. กรงเทพมหานคร:สานกพมพธรรมสภา, 2530. พทธทาส อนทปญโญ. ภาพจากจตสจตในโรง มหรสพทางวญญาณสวนโมกขพลาราม. กรงเทพมหานคร:สานกพมพธรรมสภา, 2544. กรต บญเจอ. ศาสนศาสตรเบองตน. พมพครงท 2. กรงเทพมหานคร:บรษทโรงพมพไทย วฒนาพานช, 2532

196

HDP3-10

กรมวชาการ. สรางลกใหเตบใหญมวฒภาวะทาง อารมณศลธรรมและจรยธรรมได อยางไร. กรงเทพมหานคร:โรงพมพคร สภาลาดพราว, 2545. กรมสขภาพจต. คมอความฉลาดทางอารมณ. พมพ ครงท 7. กรงเทพมหานคร:โรงพมพ องคการสงเคราะหทหารผานศก, 2548. จาลอง ดษยวณช. จตวทยาของความดบทกข. เชยงใหม:การเวยงการพมพจากด, 2544. Daisetz Teitaro Susuki. Essays in Zen

Buddhism. first series .London:Rider,1985. Daisetz Teitaro Suzuki. Manual of Zen

Buddhism. Islands:The Guernsey Co.Ltd.1950. Daisetz Teitaro Suzuki. Zen Buddhism London:William Clowers&Sons,1963. David Mccomb. World History Volume 1. Prehistory to 1500. United States of America: Dushkin Publishing

Group,1996.

ภาคผนวก โกอานนกายเซนและภาพปรศนาธรรมในวดโพธ ทผวจยศกษามทงความหมายทเหมอนกนและแตกตางกน จงเลอกมานาเสนอใหศกษาประกอบในบทความน จานวน 2 ชดคอ

197

HDP3-11

ชดท 1

โกอาน นกายเซน ภาพปรศนาธรรม ศาลาโพธสาร 72

เตาหนตาบอด บทสนทนาระหวางมนษยและเตาตาบอด มนษย : เตานชางโงเสยจรง มคมภรอยบนหลงแลวเหตไฉน จงไมรธรรมะ เตา: บนหลงฉนน ยงไมใชธรรมะทแทจรง ความหนวกบอด คอ ความไมยนด ยนรายในอารมณทมากระทบ; ความเยนและสงบทเนอตวของฉนตางหาก เปนธรรมะทแทจรง ทมา : พทธทาส อนทปญโญ, ภาพจากจตสจตในโรงมหรสพทางวญญาณสวนโมกขพลาราม,2544.

เตาแบกคมภร หมายถง เตาแบกคมภรเทยวไปทงป แตไมไดประโยชนอะไรจากคมภรนน เหมอนมของดอยในตว แตมองไมเหนคณคา หาประโยชนไมไดจากสงทตนมนน เปรยบเหมอน คนทคงแกเรยน เกงตารา ศกษาปรยต มามาก แตนามาปฏบตไมได หรอมวชชาแตขาดจรณะ

ภาพชดท 1 น ทงเซนและพทธเถรวาท ใชภาษา ชอภาพทเหมอนกน แตหลกพทธธรรม ความหมายของภาพทสอนนแตกตางกน คอ เตาหนตาบอดของเซน หมายถง การไมยดตดในพระคมภร ไมพงพาอาศยคาพดและตวหนงสอ หากแตชตรงไปยงจตของมนษย ใหเหนธรรมชาตเดมแททอยภายในของตนเอง สวนพทธเถรวาท นนกลบหมายถง การมของดอยในตวแตหาประโยชน คณคาไมได

198

HDP3-12

ชดท 2

โกอาน นกายเซน ภาพปรศนาธรรม ศาลาโพธสาร 72

จงววรบการฝก In Harness

เมอชายหนม (จตทมปญญา) คอยๆอดทนใชตบะความเพยรเผากเลสตณหาดวยวปสสนากรรมฐานอยางคอยเปนคอยไป (ผมปญญา พงรกษาจต) เจาววสดา (จตทมกเลส) ทเคยขดขน กคอยๆคนเคย เรมพอใจใหจงจมกอยางงายดาย เรมเกดศรทธา สวนศรษะววเปลยนจากสดากลายเปนสขาว ยอมแสดงวา เจาววนเรมมสตปญญารเทาทนถงประโยชนของการฝกจต และชายหนมยงตองถอไมเรยวอย นนหมายถง ยงตองใชวรยะคอยกากบจตอยใหมนคงแนวแน ความหมายของภาพนทงหมดกคอการใชอนทรย ๕ในการฝกจต ทมา Daisetz Teitaro Suzuki, Manual of Zen Buddhism.1950.

ตาดจงตาด ตาดจงตาบอด ตาบอดจงตาบอด ตาบอดจงตาด

หมายถง การเปนผนาหรอหวหนาในการปกครอง ถาผนาตาด คอมศลธรรม มสมมาทฐ ปกครองลกบานตาดดวยกน กปกครองงาย พฒนาไดเรว เรยกวามศล มทฐเสมอกน ถาผนาตาด แตมลกบานตาบอด กทาใหปกครองลาบาก พฒนากาวหนาชา แตถาไดผนาตาบอด ปกครองลกบานตาด ยงหลงทางไปกนใหญ สะเปะสะปะ หากไดผนาตาบอด ปกครองลกบานทตาบอดเสมอกน กจะจงมอกนพากนไปอยางไรทศทาง

ภาพชดท 2 น มหลกพทธธรรมและความหมายทเหมอนกนคอ ความสาคญของผนา

199