Hava Kirleticilerinin İnsan Sağlığı ve İklim Değişikliği Üzerine Etkileri

Ulusal Hava Kalitesi Sempozyumu, 30-31 Mayıs 2008 – Konya

Editorler: Mehmet Emin AYDIN – Senar ÖZCAN

i

İÇİNDEKİLER Sempozyum Kurulları......................................................................................................................................ix Sempozyum Açış Konuşmaları ......................................................................................................................xi “Konya İline Hava Kalitesi Açısından Genel Bakış”

Hasan Basri GÜNEŞ ........................................................................................................................................ xix

1. Oturum Hava Kirliliği-Mikrokirleticiler (I. Oturum): (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Ali Müfit BAHADIR)

“Yakma Tesislerinde Dioksin ve Furan Oluşumları ve Kontrol Teknikleri: İzaydaş ve Tıbbi Atık Yakma Tesisleri Örneği” Ferruh ERTÜRK, Gülten GÜNEŞ.......................................................................................................................1 “Çokklorlu Bifenillerin (PCB’ler) Atmosferik Kuru Çökelme Miktar ve Hızları” S. Sıddık CİNDORUK, Fatma ESEN, Yücel TAŞDEMİR .................................................................................11 “Kent Atmosferinde Öncelikli Organik Kirleticiler” Senar ÖZCAN, Mehmet Emin AYDIN...............................................................................................................19 “İzmit Körfezi Atmosferik Çökelme Örneklerinde Çok Halkalı Aromatik Hidrokarbonların Düzeyleri ve Zamana Göre Değişimleri” Beyhan PEKEY, Duran KARAKAŞ, Savaş AYBERK ........................................................................................31

2. Oturum Hava Kirliliği-Mikrokirleticiler (II. Oturum): (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Yücel TAŞDEMİR)

“Zonguldak Şehir Merkezi Cadde Kanyonunda BTEX Ölçümleri ve Değerlendirmesi” Yılmaz YILDIRIM, Mehmet AKYÜZ, Hasan ÇABUK, Şevket ATA .................................................................37

“Bursa Atmosferi’ndeki Organoklorlu Pestisitlerin Konsantrasyonları” Fatma ESEN, Manolya GÜNİNDİ, Mehmet Emin AYDIN, Senar ÖZCAN, S.Sıddık CİNDORUK, Yücel TAŞDEMİR................................................................................................................................................45

“Konya Kent Atmosferinde Organoklorlu Pestisitler (OCP): Konsantrasyonları, Kaynakları, Mevsimsel Değişimleri” Senar ÖZCAN, Mehmet Emin AYDIN...............................................................................................................55 “Pestisitler ve Hava Kalitesi” Serdal ÖĞÜT, Erdoğan KÜÇÜKÖNER..............................................................................................................65



ii

3. Oturum Asit Yağmurları: (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Fikret Akın ERDEM)

“Hava Kirliliği ve Asit Yağışların Kent Ormanları Üzerindeki Etkileri ve Sonuçların Kent Yaşamına Yansımaları” Ünal ASAN ..........................................................................................................................................................71 “Asit Yağmurları ve Hava Kirliliği Çalışmaları” Mahmut KAYHAN .......................................................................................................................................... 691 “Büyükçekmece Havzasında Toplanan Asit Yağmuru Örneklerinin Nötrleşmesinin İncelenmesi” Nihan UYGUR , İsmail ANIL, Omar ALAGHA, Ferhat KARACA ..................................................................81

4. Oturum Hava Kirliliği-Genel Kirleticiler (I. Oturum): Oturum Başkanı: Doç.Dr. Kadir ALP)

“Erzurum Atmosferinde TSP, PM10, PM10-2.5, PM2.5 Kütlesel Konsantrasyonları” Hanefi BAYRAKTAR, F.Sezer TURALIOĞLU, Gürdal TUNCEL....................................................................89

“Kocaeli İlinde Evlerin İç ve Dış Ortamlarında İnorganik Gaz Kirleticilerin Düzeylerinin Belirlenmesi” Hakan PEKEY, Beyhan PEKEY, Zehra BOZKURT, Demet ARSLANBAŞ, Güray DOĞAN, Gürdal TUNCEL ..................................................................................................................................................97 “İstanbul’da Yer Seviyesindeki Ozon Oluşumunun İstatistik Yöntemlerle İncelenmesi” Zeynep ÖZTÜRK, Ferhat KARACA ............................................................................................................... 103 “İç Ortam Havasında Partikül Madde Seviyesinin Belirlenmesi” Burcu ONAT, Ülkü ŞAHİN ............................................................................................................................ 111

5. Oturum Hava Kirliliği-Genel Kirleticiler (II. Oturum): (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Abdurrahman BAYRAM)

“Eskişehir Kent Merkezi’nde İnce ve Kaba Partikül Madde Derişimlerinin İncelenmesi ve Kaynak Belirlenmesi” Eftade O. GAGA, Akif ARI, Serpil YENİSOY KARAKAŞ, Duran KARAKAŞ, Gürdal TUNCEL.............. 121 “Enerji Tüketimi ve Hava Kirliliği” Mustafa TIRIS, Özgen ERCAN, Tuğba AĞAÇAYAK ................................................................................... 131 “Sahra Çöl Tozları ve Ulusal Hava Kalitesi” A. Cemal SAYDAM......................................................................................................................................... 139 “Kayseri İl Merkezi Hava Kirliliği Genel Değerlerdirmesi” Oktay ÖZKAN, Alper SOLMAZ, Şükrü Taner AZGIN, Fatma VARİNLİ .................................................. 145



iii

6. Oturum Küresel İklim Değişikliği: (Oturum Başkanı: Doç.Dr. Mustafa TIRIS)

“Zonguldak Bölgesi Sera Gazı Emisyon Çalışmaları ve Yer Seviyesi Ozonu Oluşumu” Özgür ZEYDAN, Yılmaz YILDIRIM ............................................................................................................. 151 “Hava Kirleticilerinin İnsan Sağlığı ve İklim Değişikliği Üzerine Etkileri” Kâmil B. VARINCA, Gülten GÜNEŞ, Ferruh ERTÜRK ............................................................................... 161 “Biyoetanol - Küresel Isınmaya ve Emisyonlara Etkileri” Mustafa TAŞYÜREK, Mustafa ACAROĞLU................................................................................................. 169

7. Oturum Hava Kirliliğinin Sağlığa Etkileri (I. Oturum): (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Said BODUR)

“Hava Kirliliğinin Solunum Etkileri” Kürşat UZUN .................................................................................................................................................. 691 “Hava Kirliliği ve Çocuk Sağlığı” İsmail REİSLİ ................................................................................................................................................... 691 “Hava Kirliliği ve Kanser” Mustafa ŞAHİN ............................................................................................................................................... 691 “Hava Kirliliğinin Sistemik İnflamasyon Üzerine Etkileri” Cemile TOPÇU, Mehmet AKÖZ, Mehmet GÜRBİLEK ................................................................................. 183

8. Oturum Hava Kirliliğinin Sağlığa Etkileri (II. Oturum): (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Kürşat UZUN)

“Formaldehit ve Yan Ürünlerinin Hayatımızdaki Yeri” Muzaffer ŞEKER, Mehmet AKÖZ, Mustafa SARSILMAZ............................................................................ 187

“Solunum Havasında ve Çevre Kirliliğinde Kadmiyumun Yeri ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri” Mehmet AKÖZ, Abdullah SİVRİKAYA, Cemile TOPÇU, Mehmet GÜRBİLEK .......................................... 193 “Şehirlerdeki Hava Kirliliğinin Ağır Metal Kontaminasyonları Açısından Halk Sağlığı Üzerine Etkileri” Nevzat DEMİRCİ, M. Ali ÇINAR .................................................................................................................. 197 “Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri” Sevinç ERTAŞ, Hamza YILDIZ ...................................................................................................................... 209

9. Oturum Hava Kirliliğinin Sağlığa Etkileri (III. Oturum): (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Muzaffer ŞEKER)

“Solunum Havasında Ksenobiyotikler ve İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri” Mehmet AKÖZ, Cemile TOPÇU, Mehmet GÜRBİLEK ................................................................................. 215



iv

“Fatih Bölgesi Kreşlerinde İç Ortam Havasının Mikrobiyolojik Açıdan Değerlendirilmesi” Nazan ÖNOĞLU, A. Emel ÖNAL, Özkan AYVAZ, Günay GÜNGÖR ...................................................... 219 “Yayaların Trafik Kaynaklı Uçucu Organik Bileşiklere (VOCs) Maruziyeti” Mehmet Emin AYDIN, Gülnihal KARA......................................................................................................... 227 “Hava Kaynaklı Biyoaerosoller ve İç Ortam Hava Kalitesi” Sibel MENTEŞE, Münevver ARISOY, Abbas YOUSEFI RAD, Gülen GÜLLÜ........................................... 237

10. Oturum Taşıt Kaynaklı Hava Kirliliği: (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Hüseyin ÖĞÜT)

“Havaya ve Toprağa Platin Grup Metalleri (Pt/Pd/Rh = PGM)” Ali Müfit BAHADIR........................................................................................................................................ 243 “Motorlu Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Araştırılması ve Azaltma Yolları” Faruk KÖSE...................................................................................................................................................... 251 “İstanbul’da Trafikten Kaynaklanan Emisyon Envanterinin Çıkartılması” Nizamettin MANGIR, Önder YUNUSOĞLU, Alper ÜNAL, Sibel BÜLAY KÖYLÜOĞLU James LENTS, Matthew BARTH..................................................................................................................... 263 “İstanbul’da Bahar Mevsimindeki Trafik Kaynaklı PM2,5 ve PM10 Değerlendirmesi” İsmail ANIL, Nihan UYGUR, Ferhat KARACA, Omar ALAGHA, Levent KUZU, Ferruh ERTÜRK ........ 273 “Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği” Fatih AYDIN.................................................................................................................................................... 283

11. Oturum Yakıtlar ve Yakma Sistemleri (I. Oturum): (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Hüseyin KARA)

“Kömür” Lütfi ÇALLI ...................................................................................................................................................... 291 “Konya’da Kalitesiz Kömür Kullanımının Hava Kirliliğine Etkisi” Mehmet Emin AYDIN, Süheyla YILDIZ ........................................................................................................ 305 “İstanbul’a Kaliteli Kömür Temin Çalışmaları” Kazım ÇINAR, Cevat YILMAM, Ali OKTAR................................................................................................ 313

12. Oturum Yakıtlar ve Yakma Sistemleri (II. Oturum): (Oturum Başkanı: Doç.Dr. Fatma Sezer TURALIOĞLU)

“Yerli Kömürlerin Isınma Amaçlı Yakılmasına İlişkin Emisyon Faktörleri” Kadir ALP......................................................................................................................................................... 323 “Konya Çevresi Linyitlerinde Kükürt ve Kül Özelliklerinin İncelenmesi” Hüseyin KARA................................................................................................................................................. 691



v

“Biyoyakıtların Hava Kalitesine Etkisinin İncelenmesi” Hidayet OĞUZ, Hüseyin ÖĞÜT, Tanzer ERYILMAZ .................................................................................. 331 “Bitkisel Üretim-Biyoyakıtlar ve Temiz Hava” Fikret AKINERDEM, Özden ÖZTÜRK.......................................................................................................... 343

13. Oturum Coğrafi Faktörlerin Hava Kalitesine Etkisi: (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Mehmet KARPUZCU)

“2007-2008 Yılı Kış Mevsiminde Konya’da Meydana Gelen Hava Kirliliğine Meteorolojik Şartların Etkisinin Araştırılması” Ertuğrul ŞEN, Nurettin BAŞARAN ............................................................................................................... 353 “Hava Kirlenmesi Sistematiği İçerisinde Kritik Mikrometeorolojik Değişkenlerin Önemi” Oğuzhan ERBAŞ, M.Arif ÖZGÜR, Burcu BOYACI, Oğuz ARSLAN ......................................................... 359

“Toz Bulutlarının İç ve Dış Ortam Hava Kalitesine Etkileri: Şanlıurfa Örneği” Hüsamettin BULUT, M. İrfan YEŞİLNACAR, Tuba RASTGELDİ, Mustafa ASLAN, Deniz UÇAR......... 369 “Bir Üniversite Kampusundaki Partikül Konsantrasyonu ve Meteoroloji Parametreleri Arasındaki İlişki” Halil ARI .......................................................................................................................................................... 379 “Konya’da Hava Kirliliği: Dünü, Bugünü ve Yarını” Kadir ALP, M. Didem KÖSELER, Asude HANEDAR................................................................................... 383

14. Oturum Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliği: (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Ferruh ERTÜRK)

“Yakma Tesislerinin Hava Kirliliğine Olan Etkisi ve İZAYDAŞ” Recep Bilal ŞENGÜN....................................................................................................................................... 393 “Kocaeli-Dilovası Organize Sanayi Bölgesi Hava Kirliliğinin Araştırılması ve Hava Kirletici Kaynakların Belirlenmesi Projesinin Sonuç Değerlendirilmesi” Necati FARSAK, Şennur YILDIZ, Ahmet TÜRKÜM, Sezen UYAR ............................................................ 413 “Konya Çimento Fabrikasında Hava Kirliliğini Önleme Çalışmaları” Davut ULUS, F. Didem TUNÇEZ .................................................................................................................. 421 “Konya Kentinde Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinde Kobi’lerin Etkisi Ali ÖZER, Hasan Basri GÜNEŞ, İbrahim TEKİN, Handan KAYNAKOĞLU, Cengiz DALKILIÇ ............. 433 “Bursa Bölgesinde Bir Süt Sığırı İşletmesinden Kaynaklanan Kirletici Gaz Emisyonlarının Havalandırma Oranı Yardımıyla Belirlenmesi” İlker KILIÇ, Erkan YASLIOĞLU, Ercan ŞİMŞEK, İsmet ARICI .................................................................. 443



vi

15. Oturum Hava Kalitesi İzleme (I. Oturum): (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Orhan YENİGÜN)

“İstanbul Hava Kalitesi Ölçüm Çalışmaları” Muhammet DOĞAN, Cevat YILMAM, Ali OKTAR ..................................................................................... 455 “Antalya İlinin Kış Aylarındaki Hava Kalitesi” Niyazi DEMİRCAN, Yeliz YENİDÜNYA, Serap MİNTA............................................................................ 465 “Konya’da Eski ve Yeni Hava Kirliliği İzleme Çalışmalarının Değerlendirilmesi” Kadir ALP, Edip AVŞAR, Asude HANEDAR, M. Didem KÖSELER........................................................... 471 “Doğu Akdeniz Aerosolu İnorganik Değişkenlerinin Uzun Donem Değişimlerinin İstatiksel İncelenmesi” Fatma ÖZTÜRK, Gürdal TUNCEL ................................................................................................................ 481

16. Oturum Hava Kalitesi İzleme (II. Oturum): (Oturum Başkanı: Yrd.Doç.Dr. Eftade O. GAGA)

“Avrupa’da Uzun Menzilli Sınırlarötesi Hava Kirliliğinin İzlenmesi ve Değerlendirilmesine Genel Bakış” İlknur EMRE, Özden YARIMBAŞ, Nesrin GEVREK, Melek KARAKAYA, Sevinç ERTAŞ, Lütfü KILIÇLAR, Canan YEŞİLYURT, Niyazi AKCAN, Banu BAYAR ...................................................... 489 “Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığında Hava Kalitesi Çalışmaları - Ankara Hava Kalitesi Ölçüm ve İzleme Ağı” İlknur EMRE, Lütfü KILIÇLAR ...................................................................................................................... 497 “Emisyonların Sürekli Ölçüm Cihazları İle Online Olarak Takip Edilmesi Projesinin Değerlendirilmesi” Necati FARSAK, Şennur YILDIZ, Nedim AKTAĞ, Banu SAYGIN ÇELİKER ............................................ 505 “Ulusal Hava Kalitesi İzleme Ağı” Serap KANTARLI, Soner OLGUN, Betül KESKİN, Ayşe EYİGOR.............................................................. 515

17. Oturum Yerel Yönetimler ve Hava Kalitesi: (Oturum Başkanı: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Ali OKTAR)

“Hava Kalitesi Yönetiminde Konya Kenti Temiz Hava Planı Uygulamaları” Hasan Basri GÜNEŞ, Ali ÖZER, İbrahim TEKİN, Handan KAYNAKOĞLU, Cengiz DALKILIÇ ............. 523 “Konya Metropolü Örneğinde Hava Kirliliği Problemi ve Halkın Hava Kirliliği Konusunda Çevre Bilinç Düzeyinin Belirlenmesi” Ergün PEHLİVAN, Gökhan YILDIRIM ......................................................................................................... 533 “Kent Bilgi Sisteminde Hava Kirliliği ve Sağlığımıza Olan Etkileri” S.Savaş DURDURAN, Veli GÖKÇE, Bahadır ÖZTÜRK .............................................................................. 543



vii

“Konya’da Sürdürülebilir Hava Kalitesi Yönetimi” Nuri KUNT, Namık CEYHAN, Bilal Hakan MERAL.................................................................................... 549

18. Oturum Doğal Hava Kirliliği Kaynakları: (Oturum Başkanı: Prof.Dr. Cemal SAYDAM)

“Mineral Tozlarının İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri” Muazzez ÇELİK KARAKAYA, Necati KARAKAYA, M. Tahir NALBANTÇILAR..................................... 559 “Düzce İli Atmosferinin Polen Analizi” Ayşe Belgin SERBES, Ayşe KAPLAN, Necmi AKSOY, Yasin ÖZDOĞAN, Nevval GÜNEŞ..................... 567 “Karabük İli Atmosferinin Polen Analizi” Yasin ÖZDOĞAN, Ayşe KAPLAN ................................................................................................................ 579 “Düzce İli Atmosferinin Alerjen Spor Dağılımı” Ayşe Belgin SERBES, Ayşe KAPLAN, Yasin ÖZDOĞAN............................................................................ 587

19. Oturum Hava Kalitesi Yönetimi ve Mevzuatı (Oturum Başkanı: Doç.Dr. Yılmaz YILDIRIM)

“ATDL Hava Kalitesi Modeli ve Performansının Erzurum Kenti İçin Belirlenmesi” Sevda OCAK, Ferruh ERTÜRK....................................................................................................................... 595 “Hava Kalitesi Mevzuatlarında Yürütme ve Yerel Yönetimler” Hasan Basri GÜNEŞ, Ali ÖZER, İbrahim TEKİN, Handan KAYNAKOĞLU, Cengiz DALKILIÇ ............. 603 “Taşıt Kaynaklı Hava Kirliliği, Toplum Sağlığına Etkileri, Avrupa Birliği Uyum Sürecinde Yasal Sorumluluklar” Mehmet Emin AYDIN, Gülnihal KARA......................................................................................................... 609 “Kent Hava Kalitesi Yönetiminde Modelleme Yaklaşımı” Ferhat KARACA, Ayşe Betül OKTAY, Atakan KURT, Omar ALAGHA, İsmail ANIL, Nihan UYGUR, Zeynep ÖZTÜRK ................................................................................................................. 617

20. Oturum Hava Kalitesi Açısından Şehirleşme (I. Oturum): (Oturum Başkanı: Yrd.Doç.Dr. Rahmi ERDEM)

“Konya Kent Merkezinin Sürdürülebilir Ekolojik Kentsel Tasarım İlkeleri Yönünden Hava Kalitesine Etkileri” Rahmi ERDEM, Çiğdem ÇİFTÇİ, Sinan LEVEND ........................................................................................ 623 “Kentsel Yayılma ve Hava Kirliliği Etkileşimi, Konya Kenti Örneği” Çiğdem ÇİFTÇİ, Seniha ÇELİKHAN .............................................................................................................. 635 “Konya’da Isınmadan Kaynaklanan Hava Kirliliğinin Çözümünde Binalarda Isı Yalıtımı Kullanımının Önemi” Nazım KOÇU, Mustafa DERELİ..................................................................................................................... 645



viii

“Yapı Sektöründe Yenilenebilir Enerji Kullanımının Önemi” İlhan KOÇ......................................................................................................................................................... 653

21. Oturum Hava Kalitesi Açısından Şehirleşme (II. Oturum): (Oturum Başkanı: Yrd.Doç.Dr. Çiğdem ÇİFTÇİ)

“Şehirleşme ve Meteorolojik Faktörlerin Erzurum Hava Kalitesine Etkisi” F. Sezer TURALIOĞLU, Hanefi BAYRAKTAR, Aliye AKAL....................................................................... 663 “Bütüncül Perspektiften Bir Çevre Sorunu: Hava Kirliliği” Hüseyin AYDIN............................................................................................................................................... 671 “Konya Tarihi Kent Merkezinde Hava Kalitesini Artırma Yöntemi Olarak; Yeşil Dokunun Planlaması ve Hava Kalitesine Olumlu Etkileri” Hasan DALGIÇ, Aysun YILMAZ, Serpil ÖNDER, Ceylani KILIÇ............................................................... 683

Yazar İndeksi ................................................................................................................................................. 693 Sonuç Bildirgesi ............................................................................................................................................ 695

1

HAVA KİRLETİCİLERİNİN İNSAN SAĞLIĞI VE

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ÜZERİNE ETKİLERİ

Kâmil B. VARINCA, Gülten GÜNEŞ, Ferruh ERTÜRK

Yıldız Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü, İstanbul, [email protected],

[email protected] , [email protected]

ÖZET - Hava kirleticileri çevreye doğal ya da antropojenik faaliyetler sonucu salınarak çevre ve

insan sağlığı üzerinde olumsuz etki gösterirler. Hava kirletici maddelerin kaynakları doğal ve

antropojen kaynaklar; hareketli ve sabit kaynaklar gibi pek çok kategoride

sınıflandırılabilmektedir. En önemlisi bu kirleticiler atmosfere salındıktan sonra , atmosferik

taşınım mekanizmalarıyla salındıkları kaynaktan çok daha uzak mesafelere taşınabilmektedirler.

Hava kirleticilerinin insan sağlığı üzerinde akut ve kronik etkileri bulunmakta ve bu kirleticiler

farklı organ ve sistemleri etkilemektedir. Ayrıca atmosferin kompozisyonun değişmesi ve diğer

etkileri ile iklim değişikliğine katkıda bulunmaktadırlar. Bu bildiride hava kirleticilerinin iklim

değişikliğine katkıları ve insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri incelenmiştir.

Anahtar kelimeler: Hava kirleticileri, hava kirliliği, insan sağlığı, iklim değişikliği

AFFECTS OF AIR POLLUTANTS ON CLIMATE CHANGE AND

HUMAN HEALTH

ABSTRACT - Air pollutants are emitted into the atmosphere through natural or anthropogenic

activities, and adversely affect the environment and human health. Sources of air-pollutants can be

classified in many ways such as natural and anthropogenic as well as mobile and stationary

sources. Most importantly, once these pollutants are emitted into the atmosphere, they would be

carried away by atmospheric mechanisms to long distances far from the source. Air pollutants

affect human health creating chronic and acute disorders in various organs and systems. Besides,

they contribute to climate change by altering the composition of the atmosphere and producing

similar effects. In this paper, we study the negative effect of air-pollutants on climate change and

human health.

Key words: Air pollutants, air pollution, human health, climate change

GİRİŞ

Son yüzyılda hızla artan dünya nüfusu, sanayileşme, şehirleşme ve bu artışa bağlı olarak artan

enerji ihtiyacı fosil yakıtların kullanımının artmasına neden olmuştur. Fosil yakıtların

kullanımındaki artış atmosfer kompozisyonunda da gittikçe artan değişikliğe neden olmuştur.

İnsanlar seçme şansı olmadan çevrelerindeki havayı solurlar. Eğer hava kirli ise hava içinde

bulunan partiküller ve kirletici gazlar da solunur. Bu kirleticiler insanların akciğerine, kalbine ve

diğer organlarına zarar verir. Öksürük, gözlerde yanma, solunum problemi, kanser gibi pek çok

hastalığa neden olmaktadır.

1930 yılında Belçika’da, 1948 yılında Pensilvanya’da ve 1952 yılında Londra’da olduğu gibi

geçmişte meydana gelmiş hava kirliliği olaylarında onlarca insan hayatını kaybetmiştir. Düşük

konsantrasyonlu hava kirleticilerinin uzun yıllar solunmas ı da insan sağlığı açısından tehlikeli

olarak düşünülmektedir. Çocuklar daha aktif oldukları; karaciğer, akciğer ve diğer organları

gelişim aşamasında olduğu için daha fazla risk taşımaktadır.

Hava kirleticilerinin, örneğin karbon monoksit (CO), kükürt dioksit (SO2), azot oksitler (NOx),

uçucu organik karbon (VOC: Volatile Organic Compound), ozon (O3), ağır metaller, solunabilir

partiküler madde (PM2.5 ve PM10)’nin kimyasal kompozisyonu, reaksiyon özellikleri, kısa ve uzun

mailto:[email protected]



2

aralıkta difüze olma özellikleri farklıdır. Pek çok doğal fiziksel faaliyet ile (volkanlar, yangınlar)

atmosfere farklı kirleticiler salınmasına rağmen antropojenik faaliyetlerin (insan faaliyetleri)

çevresel hava kirliliğinin esas nedeni olduğu belirlenmiştir.

Bu çalışmada, dünyada ve ülkemizde her geçen gün artan enerji ihtiyacı ve fosil yakıt kullanımına

paralel olarak artan hava kirleticilerinin hem direk insan sağlığı üzerindeki etkilerine hem de iklim

değişikliğine olan katkıları üzerinde durulmuştur.

KİRLETİCİLER

Kirleticiler 4 grupta sınıflandırılabilir.

Gaz Kirleticiler (SO2, NOx, CO, CO2, O3, VOC)

Kalıcı organik kirleticiler (Dioksin/furan, PCB vb.)

Ağır metaller (Kurşun, cıva, kadmiyum, nikel vb.)

Partiküler madde (PM)

Gaz kirleticiler fosil yakıtların yakılması sonucu oluştukları için atmosferin kompozisyonunun

değişiminde katkıları büyüktür (Katsouyanni, 2003). Azot oksitler genellikle NO olarak salınırlar

ve atmosferde ozon ve radikallerle hızlı bir şekilde reaksiyona girerek NO2’yi oluştururlar. Bunun

yanında atmosferin en alt tabakasında NO2 ve uçucu organik bileşiklerin güneş ışığı ile reaksiyona

girmesiyle troposferik ozon oluşur. Esas antropojenik kaynakları hareketli ve noktasal yanma

kaynaklarıdır. CO2 yanmanın, CO tam olmayan yanmanın ürünüdür. CO’nun esas kaynağı taşıma

araçlarıdır. Kükürt içerikli fosil yakıtların (kömür ve ağır yağlar) yakılması SO2’nin antropojenik

kaynağıdır. Kükürt içerikli madenlerin erimesi, volkanlar ve okyanuslar SO2’nin doğal

kaynaklarıdır. Yanma proseslerinde yakıt yakılması ve taşıma araçlarında yanma sonucu oluşan

diğer bir kirletici uçucu organik bileşikler (volatile organic compounds)’dir. VOC’ler benzen gibi

organik yapıda kimyasal türleri içerirler. Gaz kirleticilerin büyük kısmı solunup ve solunum

sistemini etkilerken VOC’ler ise hematolojik problemlere ve kansere neden olurlar.

Kalıcı organik bileşikler kimyasalların toksik grubu olarak formlanırlar. Bu bileşikler çevrede

uzun süre bozunmadan kalabilirler ve besin zincirinde birikirler. Kalıcı organik bileşikler

pestisitleri, dioksin/furan, PCB (poliklorlubifenil) ve diğer klorlu organik türleri içerir. Genellikle

dioksin ismi poliklorludibenzodioksin ve poliklorludibenzofuran için kullanılmakla beraber

PCB’ler dioksin benzeri bileşikler olarak adlandırılır ve toksisite açısından dioksine benzer

davranışta bulunurlar (Schecter, vd. 2006). Dioksinler tam olmayan yanma sırasında ve klor içeren

materyallerin yanması ile oluşurlar. Bu bileşikler atmosfere salındıktan sonra toprak ve suda

depolanırlar. Bu bileşikler canlıların yağ dokularında stabil olup birikirler. Bu nedenle besin

zincirinde biyoakümüle olurlar.

Ağır metaller, esas olarak metal elementlerini içerir. Bu metaller Dünya’nın kabuğundaki doğal

bileşenlerdir. Metaller indirgenemez ya da parçalanamazlar hava aracılığıyla (atmos ferik taşıma)

taşınıp toprak, su ve insanların besinlerine girebilirler. Bunun yanında metaller yanma ve atıksu

deşarjı gibi çevreye çok çeşitli kaynaklardan girebilmektedirler. Metallerin çok küçük bir kısmı

insan vücuduna iz element olarak girer ve bu iz elementler normal metabolik reaksiyonlar için

gereklidir. Yinede yüksek konsantrasyonlarda metaller toksik olabilirler (Jarup, 2003). Ağır

metaller vücutta biyoakümüle olurlar. Metabolize edilmeleri ve vücuttan atılmaları çok yavaş

olduğu için vücutta hızlı bir şekilde birikirler.

Partiküler madde, hava içinde askıda halde bulunan partiküllerin çeşitli ve kompleks karışımını

içerir. Partiküler madde doğal ve antropojenik faaliyetler sonucu oluşur (Poschl, 2005). Partiküler

maddenin esas kaynakları fabrikalar, enerji tesisleri, yakma tesisleri, inşaat faaliyetleri, yangınlar

ve rüzgârdır. Partiküllerin boyutu çok değişiktir (PM2.5 ve PM10 aerodinamik çapları 2,5µm ve 10

µm’den küçük olanlar) ve farklı kategorilerde tanımlanabilirler. Ultra ince (ultra fine) partiküller

aerodinamik çapı 0.1 µm’den küçük olanlar ve ince (fine) partiküller aerodinamik çapı 1 µm’den

küçük olanlar ve kaba (coarse) partiküller çapı 1 µm’den büyük olanlardır. Bu partiküller solunu

sisteminde depolanabilirler. PM10 üst solunum sisteminde depolanırken ince ve ultra ince

partiküller alveollerde birikirler. PM’in sağlığa etkilerini değerlendirmek için önemli rol oynayan

parametreler partikül çapı, yüzeyi, kompozisyonu ve sayısıdır. PM’in esas bileşenleri metaller,

3

organik bileşikler, biyolojik orijinli materyaller, iyonlar, reaktif gazlar ve partiküler karbondur.

Bunun yanında PM’in içinde bulunabilecek metal, poliaromatik hidrokarbonlar (PAH) ve diğer

organik bileşikler örneğin endotoksinler PM’in toksik olmasına neden olurlar. Ultra in ce ve ince

partiküller sağlık etkisi bakımından kaba partiküllerden daha tehlikelidir.

Hava içinde bulunan toksik gazlar sıvılar ve askıda katılar çevre ve insan sağlığı için zararlı

olabilirler. Atmosfere direkt olarak salınan kirleticiler birincil hava kirleticiler olarak tanımlanır.

Birincil hava kirleticilerin atmosferde kimyasal olarak reaksiyona girmesiyle oluşan kirleticiler

ikincil kirleticiler olarak tanımlanır. Kirleticiler alıcılarda (insanlar, hayvanlar, toprak, su, bitkiler)

solunum, besin tüketimi ve çökelme (ıslak ya da kuru depolama) ile konsantre hale gelirler.

Kirleticilerin çökelmesi toprak ve yüzey sularının kimyasını değiştirirler. Besin zinciri yoluyla da

canlılarda birikerek yüksek konsantrasyona ulaşabilirler.

Kirleticiler atmosfere salındıktan sonra rüzgârla birlikte taşınır ve seyrelirler. Rüzgâr hızı arttıkça

seyrelmenin etkisi artar. Türbülanslı rüzgâr kirleticileri daha fazla karıştırır ve dağıtır. Kirleticiler

rüzgâr yönünden dikey ve yatay yönde dağılırlar. Termal inversiyon olduğu zaman kirleticilerin

dispersiyonu ve seyrelmesi engellenir. Atmosferin yeryüzüne yakın katmanında kirleticilerin

konsantrasyonu çok yüksek değerlere ulaşır. Çökelme ile atmosferik kirleticiler yüzeye gelir ve su

kaynaklarına karışır, toprak partikülleri üzerinde de birikirler. Toprak partikülleri üzerinde adsorbe

olduktan sonra yer altı sularına karışabilirler. Aynı zamanda toprağın pH’ını değiştirdikleri için

bitkilerin büyüme dinamiğini de bozarlar.

Eğer rüzgâr olmazsa kirleticiler yayılmaya devam ederler. Difüzyon ile dağılırlar. Difüzyon

kirleticilerin konsantrasyon farkından dolayı olur. Diğer atmosfer taşınım mekanizması toz

taşınımıdır. Toz anahtar parametreler; partikül çapı ve rüzgar hızıdır. Sabit rüzgar hızında partikül

çapı arttıkça partikülün taşındığı mesafe azalır.

HAVA KİRLETCİLERİNİN ETKİLERİ

Hava kirleticileri genel anlamı ile hava kirliliğine sebep olurlar. Ancak hava kirliliği ile zincirleme

şekilde birçok probleme sebep olmaktadırlar. Hava kirliliğinin etkileri yerel (lokal), bölgesel ve

küresel ölçekte olmak üzere 3 kategoride toplanabilir. Hava kirliliğinin etkileri genel olarak Şekil

1’de özetlenmiştir.

Şekil 1. Hava kirliliğinin neticeleri

Hava Kirliliğinin Etkileri

Hava kalitesinin

bozulması (Yerel)

Asit Yağmurları

(Bölgesel)

Sıcaklık Değişimleri

(Küresel)

Sıcaklık Değişimleri

(Küresel)

Solunum

rahatsızlıkları

Hastalıklar

Zehirlenmeler

Ölümler

Canlı-cansız

varlıklar üzerinde

tahribat-tahrişat

Buzul erimeleri

Deniz seviyesinde

yükselme

Basınç merkezlerinde

değişim

Rüzgâr kuşaklarında

değişim

Sera etkisi

Küresel ısınma

İklim değişikliği

Uç meteorolojik

olaylar

4

İnsanlar farklı hava kirleticileri ile daha çok solunum ve besin yoluyla maruz kalırken deri yolu ile

maruz kalma daha küçük boyuttadır. Hava kirleticileri su ve besinlere bulaşırlar. Toprak, bu

bileşikler için doğal çökelme ve tutulma ortamıdır. Bitkiler, toprak aracılığıyla bunları absorplar ya

da bileşikler, depolama (ıslak-kuru) ile bitki üzerinde tutulurlar. Besin zincirine geçiş ise bu

bitkilerin, hayvanlar (koyun, sığır, keçi ve kümes hayvanları) tarafından tüketilmesi ile olur.

Atmosferik taşınım ve depolama, bitkiler ve sebzeler için esas kaynaktır. Hava kirleticileri suya,

depolama (ıslak-kuru), deşarj ve erozyon ile girerler. Burada yaşayan fitoplankton, zooplankton ve

balıkların vücudunda birikerek konsantre olurlar. Kontamine olmuş suyun ve besinlerin

tüketilmesi hava kirleticilerinin vücuda alımında önemli rol oynar (Thron, 1996). Sindirim ve

solunum sistemi aracılığıyla kirleticiler absorbe olur ve kirleticiler farklı dokularda sirküle olup

depolanırlar.

HAVA KİRLETİCİLERİNİN SAĞLIĞA ETKİLERİ

Ara sıra meydana gelen hava kirliliği olaylarından (Londra smoğu (1952)) sonra yap ılan kısa ve

uzun süreli epidemiyolojik çalışmalar ile hava kirliliğinin insan sağlığı üzerindeki etkisi

araştırılmıştır. Bu çalışmalar ölüm olaylarının ve hastane girişlerinin arttığını göstermiştir

(Brunekreef ve Holgate, 2002). Hava kirleticilerinin kompozisyonu, dozu ve maruz kalınma süresi

farklıdır. İnsanlar sadece bir maddeye değil kirletici karışımlarına maruz kalmaktadır. Bu da insan

sağlığı üzerinde çeşitli etkilerin oluşumuna neden olur. İnsan sağlığı üzerindeki etkileri mide

bulantısı, solunum güçlüğü, ciltte kızarıklık, kanser gibi geniş aralıkta olabilir. Bu kirleticiler aynı

zamanda doğuştan gelen özürlülük, çocuklarda gelişim bozukluğu, bağışıklık sisteminde zayıflama

gibi hastalıklara neden olur. Epidemiyolojik ve hayvan model verileri birin cil olarak

kardiyovasküler ve solunum sistemlerinin etkilendiğini göstermiştir. Bunun yanında diğer

organların fonksiyonları da etkilenebilmektedir [Cohen, vd., 2005; Huang ve Ghio, 2006; Kunzli

ve Tager, 2005; Sharma ve Agrawal, 2005). Sistemlere göre etkilenmeler aşağıda sıralanmıştır.

Solunum Sistemi

Çalışmalar, hava kirleticilerinin hepsinin yüksek konsantrasyonlarda solunum yollarını etkilediğini

göstermiştir. Bunun yanında benzer etkiler daha düşük konsantrasyonlara uzun süre maruz kalma

sonucunda da görülmüştür. Görülen semptomlar burun ve boğazda tahriş, bronkonstrüksiyon

(akciğerlerde düz kasların çevresinin sıkışmasından dolayı hava yollarının daralması, öksürük,

hırıltı, kısa nefes alma gibi problemlerin oluşması), astım SO2 (Balmes, 1987), NOx (Kagawa,

1985) ve ağır metallere (arsenik, nikel, vanadyum) maruz kalma sonucunda görülür. Partiküler

madde alveol epiteline girer (Ghio ve Huang, 2004), ozon ise akciğer iltihaplanmasını başlatır

(Uysal ve Schapira, 2003). Akciğer lezyonu (doku bozukluğu) ya da akciğer hastalıkları akciğer

iltihaplanmasının başlamasıyla daha da şiddetlenir. Hava kirleticileri; örneğin NOx’ler solunum

enfeksiyonlarını arttırır (Chauan vd., 1998). Sonuç olarak ozon ve ağır metallere uzun süre maruz

kalma akciğer fonksiyonunu azaltır (Rastogi vd., 1991; Tager, vd., 2005). Astım, anfizem ve

akciğer kanserine neden olur (Kuo, vd., 2006; Nawrot, vd., 2006).

Kardiyovasküler Sistem

Karbonmonoksit (CO) hemoglobine bağlanır ve onun oksijen taşıma kapasitesini azaltır (Badman

ve Jaffe, 1996). Bu durum oksijen eldesini azaltarak farklı organların, özellikle yüksek miktarda

oksijen tüketen (kalp, beyin) organların fonksiyonunu etkiler. Akciğer iltihabı dışında , partiküler

madde kanda pıhtılaşmaya neden olur ve kan damarlarını etkiler. Bu da bir çeşit kalp hastalığı olan

(angina) ve mikrokardial bozulmalara öncülük eder (Vermylen, vd., 2005). Taşikardi, kan basıncı

ve kansızlık da (anemi) artış ağır metal (cıva, nikel, arsenik vb) kirliliği sonucu görülür [8]. En son

yapılan epidemiyolojik çalışmalar dioksin ile ilgilidir. Dioksine maruz kalındıktan sonra kalp

hastalıklarının neden olduğu ölüm oranı artmaktadır.

Sinir Sistemi

Sinir sistemi ağır metaller ve dioksinlerden etkilenmektedir. Arsenik, cıva ve kurşuna maruz kalma

sonucunda bellek karışıklığı, uyku düzensizliği, öfke, yorgunluk, el titremesi, bulanık görtme,

heceleri karıştırarak okuma gibi semptomların görüldüğü belirlenmiştir (Ewan ve Pamphlett, 1995;

Ratnaike, 2005). Özellikle kurşuna maruz kalma dopamin sistemde, glu tamat sistemde ve bellek

fonksiyonlarında önemli rol oynayan N- methyl-D- Aspartate (NMDA) alıcı komplekste hasara

5

neden olur (Lasley ve Gilbert, 2000; Lasley ve Green, 2001). Dioksinler sinir iletim hızını

azaltırlar ve çocukların zihinsel gelişimini bozarlar (Thomke, 1999; Walkoviak, vd:, 2001).

Üriner Sistem

Ağır metaller böbrekte hasara neden olurlar. Giriş tüplerinin fonksiyonu bozulur. Düşük molekül

ağırlıklı proteinlerin vücuttan atılımı artar. Bunun yanında ağır metaller taş oluşumunu (Damek-

Poprawa ve Swicka-Kapusta, 2003; Jarup, 2003; Loghman-Adham, 1997) ve kanser riskini

arttırırlar.

Sindirim Sistemi

Dioksinler karaciğerde hücre hasarına neden olurlar (Kimbrough, vd., 1977), kanda ki enzim

seviyesinde artış görülür, sindirim sistemi ve karaciğer kanserlerine neden olurlar (Mandal , 2005).

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNE ETKİLER

İklim, yeryüzünün herhangi bir yerinde uzun yıllar boyunca gözlenen hava koşullarının ortalama

durumudur. Ancak iklim, yalnızca ortalamaya yakın koşulları değil, uç değerleri (eks tremleri) ve

tüm istatistiksel değişimleri de içerir. İklim değişikliği ise, İklim Değişikliği Çerçeve

Sözleşmesi'nde, "karşılaştırılabilir bir zaman periyodunda gözlenen doğal iklim değişikliğine ek

olarak, doğrudan yada dolaylı olarak küresel atmosferin bileşimini bozan insan etkinlikleri

sonucunda iklimde oluşan bir değişiklik " biçiminde tanımlanmıştır. Daha genel bir yaklaşımla,

iklim değişikliği, nedeni ne olursa olsun iklim koşullarındaki büyük ölçekli (küresel) ve önemli

yerel etkileri bulunan, uzun süreli ve yavaş gelişen değişiklikler biçiminde tanımlanabilir.

Güneş'in iç bölgelerinde oluşan füzyon tepkimeleri sırasında, çok büyük miktarlarda enerji açığa

çıkar. Bu enerji yavaş yavaş Güneş'in yüzeyine doğru iletilir ve oradan da bütün dalga

boylarındaki elektromanyetik dalgalar biçiminde uzaya yayılır. Güneş sistemindeki gezegenler,

büyüklüklerine ve Güneş'e olan uzaklıklarına göre bu enerjinin küçük bir bölümünü paylaşırlar;

geri kalanı uzayda yayılmayı sürdürür.

Dünya'ya gelen ışınların yaklaşık ¼’ünü bulutlardan yansıyarak uzaya döner. Geri kalan enerjinin

yaklaşık ¼’ünü (%28) stratosferdeki ozon tabakasıyla troposferdeki bulutlar ve su buharı soğurur.

Atmosferin soğurduğu ışınların %90'ı bizim göremediğimiz kızılötesi ve morötesi ışınlar %10'u d a

görünür ışındır. Bir başka deyişle atmosfer Güneş'ten gelen görünür ışınların onda dokuzunun

yeryüzüne geçişini engellemez. Yeryüzüne ulaşan bu ışınlar da onu ısıtır. Tropikal kuşaktan

yükselen sıcak hava kutuplara doğru, soğuk kutup havası da yüzeye inip ekvatora doğru yönelir.

Böylece atmosfer olayları, su çevrimi, karbon çevrimi vb. süreçler işleyerek dünyada yaşamın

sürmesi sağlanır.

Gelen ışınlarla ısınan Dünya, tıpkı dev bir radyatör gibi davranmaya başlar. Ancak bu ısıyı Güneş

gibi tüm dalga boylarında yayamaz; yalnızca kızılötesi ışınlar biçiminde yayabilir. Ne ki yüzeyden

yayılan bu ışınların yalnızca küçük bir bölümü uzaya gidebilir. Çünkü atmosferdeki su buharı,

karbondioksit ve metan molekülleri bu ışınları soğurur; sonra da yüzeye doğru yansıtır. Böylece

Dünya'nın yüzeyi ve troposfer olması gerekenden daha sıcak olur. Bu olay Güneş ışınlarıyla ısınan

ama içindeki ısıyı dışarıya bırakmayan seraları andırır ve bu nedenle de doğal sera etkisi olarak

bilinir.

Bu sürecin başlıca aktörleri olan su buharı, karbondioksit ve metan da sera etkisi yapan gazlar

yada kısaca sera gazlan olarak anılırlar. Bunların yanı sıra azot oksit (N2O) ve kloroflorokarbonlar

(CFC) da sera etkisi yapar. Ancak bunların atmosferdeki oranları çok küçüktür.

Dengeli bir sera etkisinin Dünya'daki yaşam için büyük bir önemi vardır. Çünkü dünyayı sıcak ve

yaşanabilir kılar. Eğer bu etki olmasaydı yeryüzünde ortalama sıcaklık -18°C dolayında olurdu.

Tıpkı Mars'takine benzer bir durum. Öte yandan şiddetli bir sera etkisi de Dünya'yı çok sıcak bir

gezegen yapabilir; tıpkı Venüs gibi. Sera etkisinin, Dünya'yı olduğundan daha sıcak yapmasının

yalnızca insan için değil tüm canlı türleri için yaşamsal bir önemi vardır.

6

Atmosferimizin içeriğinin, milyarlarca yıllık dünya tarihi boyunca zaman zaman değişmiş olduğu

artık herkesçe biliniyor. Hatta bunun somut bir örneğine, bugün bizler tanıklık ediyoruz; 20. yüzyıl

boyunca sera gazlarının atmosferdeki oranları sürekli arttı ve hâlâ da artıyor. Bunlardaki artış da

atmosferin ısı tutma kapasitesini arttırıyor ve böylece küresel sıcaklığın yükselmesine yol açıyor.

Bu gazlar arasında en etkilisi su buharı. Dünyadaki sera etkisinin %75'inin su buharından

kaynaklandığı düşünülüyor. Bu durum, ilginç ve tehlikeli olabilecek bir kısır döngü oluşturuy or.

Çünkü dünya ısındıkça okyanuslardan deniz, göl ve ırmaklardan daha büyük miktarlarda su

buharlaşıp atmosfere karışır. Atmosferdeki daha çok su buharı da sera etkisinin artması yani

dünyanın biraz daha ısınması demektir. Ne var ki insanların su çevrimi üzerinde yapabilecekleri

doğrudan bir etki bulunmamaktadır. Ama sera etkisini arttıran öteki gazların büyük bir bölümünü

insanlar üretiyor. Bunların başında da karbondioksit geliyor.

17. yüzyılın başlarında keşfedilen karbondioksit, renksiz bir gaz. Atmos ferde %0,03 (on binde üç)

oranında bulunuyor ve temel olarak karbon içeren maddelerin (kömür, petrol, doğalgaz vb)

yakılmasıyla, fermantasyonla ve solumalarıyla üretiliyor.

Günümüzde bilim adamları 1860'tan bu yana görülen yaklaşık 0,7 °C'lik küresel ısınmanın %60'lık

bölümünden karbondioksitin sorumlu olduğu kanısındalar. Çünkü atmosferdeki karbondioksit

miktarı son 200.000 yılın en üst düzeyinde. Bu kadar fazla karbondioksitin atmosfere

karışmasından da kuşkusuz otomobillerde, fabrikalarda, elektrik santrallerinde vb. fosil yakıtları

yakan insanlar sorumlu.

Sadece karbondioksit değil diğer hava kirleticileri de bu etkiye katkıda bulunmaktadırlar. Örneğin

PM’ler atmosferde bir tabaka oluşturmak suretiyle yeryüzünden ısıyı tutarak ikinci bir sera

etkisine sebep olmaktadırlar.

Görüldüğü gibi hava kirleticileri sadece havayı kirletmekle kalmamakta direk ve dolaylı olarak

insan sağlığını tehdit etmektedir. Hava kirliliği kontrol sistemlerinin olmasına rağmen bu

sistemlerin önemi ve etkin kullanımı ancak hava kirliliğinin neticelerinin iyi bilinmesi ile mümkün

olmaktadır.

DEĞERLENDİRME

Bu çalışmada hava kirleticileri ve bu kirleticilerin çevre ve insan sağlığı üzerindeki etkilerine

değinilmiştir. Bu kirleticiler hem direkt olarak hem de sebep oldukları ikincil problemlerle insan

sağlığını tehdit etmektedirler. Bunun yanında yenilenebilir enerji kaynakları (güneş enerjisi, rüzgar

enerjisi, jeotermal enerji, biyokütle enerjisi, hidrolik enerji vb) her alanda yeterince kullanılıncaya

kadar fosil yakıtların enerji kaynağı olarak kullanımı ve bu kirleticilerin atmosfere salınımı devam

edecektir. Salınım devam ettiği müddetçe tehditler de devam edeceklerdir. Ancak baca gazının

atmosfere salınmadan önce uygun teknolojiler kullanılarak arıtılması ve böylece atmosfere salınan

kirletici konsantrasyonunun azaltılması mümkündür. Açlığa 60 gün, susuzluğa 6 gün dayanabilen

insan havasızlığa ancak 6 dakika dayanabilmektedir. Hava kirliliğinin insanlar üzerinde

oluşturduğu olumsuz sonuçların tedavisinin zorluğu ve maliyeti düş ünüldüğünde, kirliliği önleyici

tedbirlerin (uygun baca gazı kontrol teknolojileri ve yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelimin)

alınmasının önemi daha iyi anlaşılmaktadır.

KAYNAKLAR

Badman, DG., Jaffe, E.R., (1996) “ Blood and air pollution: state of knowledge and research

needs ”, Otolaryngol. Head Neck Surg 114, 205.

Balmes, J.R.,Fine, J.M., Sheppard, D., (1987) “ Symptomatic bronchoconstriction after short -term

inhalation of sulfur dioxide”, Am. Rev. Respir. 136-1117.

Bellinger, D.C.,(2005) “Teratogen updatelead and pregnancy”, Birth Defects Res. A Clin. Mol.

Teratol 73, 409.

Brunekreef, B., Holgate, S.T., (2002) “ Air pollution and health”, Lancet 360, 1233.

7

Cohen, A.J., Ross Anderson, H., Ostro, B., Pandey, K.D., Krzyzanowski, M., Kunzli, N.,

Gutschmidt, K., Pope, a., Romieu, I., Samet, J.M., Smith, K., (2005) “The global burden of

disease due to out door air pollution”, J. Toxicol. Environ. Health A 68, 1301.

Chauan, A.J., Krishna, M.T., Frew, A.J., Holgate, S.T., (1998) “ Exposure to nitrogen oxide and

respiratory disease risk”, Rev. Environ. Health 13, 73.

Damek- Poprawa, M., Swicka- Kapusta , K., (2003) “ Damage to the liver, kidney and testis with

reference to burden of heavy metals in yellow –necked mice from areas around steel Works

and zinc smelters in Poland ” Toxicology 186, 1.

Ewan, K.B., Pamphlett, R., (1996) “İncreased inorganic mercury in spinal motor neurons

following chelating agents ” Neurotoxicology 17, 343.

Garza, A., Vega, R., Soto, E., (2006) “ Cellular mechanisms of lead neurotoxicity”, Med. Sci.

Monit. 12, RA57.

Ghio, A.J., Huang, Y.C., (2004) “ Exposure to concentrated ambient particles (CAPS): review”,

Inhal. Toxicol. 16, 53.

Huang, Y.C., Ghio, A.J., (2006) “ Vascular effects of ambient pollutant particles and metals”,

Curr.Vasc. Pharmacol. 4, 199.

Jarup, L., (2003) “ Hazardous of heavy metal contamination ” , Br. Med. Bull. 68, 167.

Kagawa, J., (1985) “ Evaluation of biological significanse of nitrogen oxides exposure”, Tokai. J.

Exp. Clin. Med. 10, 348.

Katsouyanni, K., (2003) “ Ambient air pollution and health”, Br. Med. Bull. 68, 143.

Kimbrough, R.D., Carter, C.D., Liddle, J.A., Cline, R.E., (1977), “Epidemiology and pathology of

a tetrachlorodibenzodioxin poisoning episode”, Arch. Environ.Health. 32, 77.

Kunzli, N., Tager, I.B., (2005) “ Air pollution: from lung to heart”, Swiss. Med. Wkly 135, 697.

Kuo, C.Y., Wong, R.H., lin, J.Y., Lai, J.C., Lee, H., (2006) “ Accumulation of chromium and

nickel metals in lung tumors from lung cancer patients in Taiwan”, J. Toxicol.Environ.

Health. A 69, 1337.

Lasley, S.M., Gilbert, M.E., (2000) “ Glutamatergic components underlying lead - induced

impairments in hippocampal synaptic plasticity” Neurotoxicol. Teratol. 21- 1057.

Lasley, S.M., Green, M.E., (2001) “ Rat hippocampal NMDA receptor binding as a function of

chronic lead exposure level ” Neurotoxicol. Teratol, 23, 185.

Loghman-Adham, M., (1997), “Renal effects of environmental and occupational lead exposure”,

Environ. Health. Perspect. 105,928.

Mandal, P.K., (2005) “ Dioxin: a review of it’s environmental effects and its aryl hydrocarbon

receptor biology”, J.Comp.Physiol. 175, 221 [B].

Nawrot, T., Plusquin, M., Hogervorst, J., Roels, H.A., Celis, H., Thijs, L., Vangrosveld, J., Van

Hecke, E., staessen, J.A., (2006) “ Environmental exposure to cadmium and risk of canser”

a: prospective population –based study. Lancet. Oncal. 7, 119.

Poschl, U., (2005) “ Atmospheric aerosols: composition, transformation, climate and health

effects”, Angew. Chem.Int. Ed. Engl. 44, 7520.

Rastogi, S.K., Gupta, B.N., Husain, T., Chandra, H., Mathur, N., Pangtey, B.S., Chandra, S.V.,

Garg, N., (1991) “ A cross- sectional study of pulmonary function among workers exposed to

multimetals in the glass bangle industry”, Am.J-Ind. Med. 20, 391.

Ratnaike, R.N., (2003) “ Acute and chronic arsenic toxicity ”, Postgrad . Med. J. 79, 391.

Schecter, A., birnbaum, L., Ryan, J.J., Constable, J.D., (2006),“ Dioxins: an over view”, Environ.

Res.101, 419.

Schell, L.M.,Gallo, M.V., Denham, M.,Ravenscroft, J., (2006) “ Effects of pollution on human

growth and development: an introduction”, J. Physiol. Anthropol. 25,103.

Sharma, R.K., Agrawal, M., (2005) “ Biological effects of heavy metals” : an overview. J.

Environ. Biol. 26,301.

Tager, I.B., Balmes, J., Lurmann, F., Ngo, L., Alcorn, S., Kunzli, N., (2005) “ Chronic exposure to

ambient ozone and lung function in young adults”, Epidemiology 16, 751.

8

Thomke, F., jung, D., Besser, R., roder, R., Konietzko, J., Hopf, H.C., (1999) “Increased risk of

sensory neuropathy in workers with chloracne after exposure to 2,3,7,8- polychlorinated

dioxins and furans ” Acta. Neurol. Scand. 100, 1.

Thron, R.W., (1996) “ Direct and indirect exposure to air pollution”, Otolaryngol. Head Neck surg.

114, 281.

Uysal, N., Schapira, R.M., (2003) “ Effects of ozone on lung function and lung diseases” Curr.

Opin. Pulm. Med. 9, 144.

Vermylen, J., Nemmar, A., Nemery, B., hoylaerts, M.F., (2005) “ Ambient air pollution and acute

myocardial infarction”, J. Thromb. Haemost. 3, 1955.

Walkoviak, J., Wiener, J.A., Fastabenol, A., Heinzow, B., Kramer, U., Schmidt, E., steingruber,

H.J., Wundram, S., Winneke, G., (2001) “ Environmental expoure to polychlorinated

biphenyls and quality of the home environment effects on psychodevelopment in early

childhood ” Lancet 358, 1602.

Wang, S.L., Lin, C.Y., Guo, Y.L., Lin, L.Y., Chou, W,L., Chang, L.W., (2004) “ Infant exposure

to polychlorinated dibenzo-p-dioxins, dibenzofurans and biphenyls(PCDD/F, PCB)-

correlation between prenatal and postnatal exposure”, Chemosphere 54, 1459.

A ACAROĞLU M. 169 AĞAÇAYAK T. 131 AKAL A. 663 AKCAN N. 489 AKINERDEM F. 343 AKÖZ M. 183, 187, 193, 215 AKSOY N. 567 AKTAĞ N. 505 AKYÜZ M. 37 ALAGHA O. 81, 273, 617 ALP K. 323, 383, 471 ANIL İ. 81, 273, 617 ARI A. 121 ARI H. 379 ARICI İ. 443 ARISOY M. 237 ARSLAN O. 359 ARSLANBAŞ D. 97 ASAN Ü. 71 ASLAN M. 369 ATA Ş. 37 AVŞAR E. 471 AYBERK S. 31 AYDIN F. 283 AYDIN H. 671 AYDIN M.E. 19, 45, 55, 227, 305, 609 AYVAZ Ö. 219 AZGIN Ş.T. 145 B BAHADIR A.M. 243 BARTH M. 263 BAŞARAN N. 353 BAYAR B. 489 BAYRAKTAR H. 89, 663 BOYACI B. 359 BOZKURT Z. 97 BULUT H. 369 BÜLAY KÖYLÜOĞLU S. 263 C CEYHAN N. 549 CİNDORUK S.S. 11, 45

Ç ÇABUK H. 37 ÇALLI L. 291 ÇELİK KARAKAYA M. 559 ÇELİKHAN S. 635 ÇINAR K. 313 Ç ÇINAR M.A. 197 ÇİFTÇİ Ç. 623, 635 D DALGIÇ H. 683 DALKILIÇ C. 433, 583, 603 DEMİRCAN N. 465 DEMİRCİ N. 197 DERELİ M. 645 DOĞAN G. 97 DOĞAN M. 455 DURDURAN S.S. 543 E EMRE İ. 489, 497 ERBAŞ O. 359 ERCAN Ö. 131 ERDEM R. 623 ERTAŞ S. 209, 489 ERTÜRK F. 1, 161, 273, 595 ERYILMAZ T. 331 ESEN F. 11, 45 EYİGÖR A. 515 F FARSAK N. 413, 505 G GAGA E. O. 121 GEVREK N. 489 GÖKÇE V. 543 GÜLLÜ G. 237 GÜNEŞ G. 1, 161 GÜNEŞ H.B. xix, 433, 523, 603 GÜNEŞ N. 567 GÜNGÖR G. 219 GÜNİNDİ M. 45 GÜRBİLEK M. 183, 193, 215 H HANEDAR A. 383, 471

YAZAR İNDEKSİ

K KANTARLI S. 515 KAPLAN A. 567, 579, 587 KARA G. 227, 609 KARA H. 691 KARACA F. 81, 103, 273, 617 KARAKAŞ D. 31, 121 KARAKAYA M. 489 K KARAKAYA N. 559 KAYHAN M. 691 KAYNAKOĞLU H. 433, 523, 603 KESKİN B. 515 KILIÇ C. 683 KILIÇ İ. 443 KILIÇLAR L. 489, 497 KOÇ İ. 653 KOÇU N. 645 KÖSE F. 251 KÖSELER M.D. 383, 471 KUNT N. 549 KURT A. 617 KUZU L. 273 KÜÇÜKÖNER E. 65 L LENTS J. 263 LEVEND S. 623 M MANGIR N. 263 MENTEŞE S. 237 MERAL B.H. 549 MİNTA S. 465 N NALBANTÇILAR M.T. 559 O OCAK S. 595 OĞUZ H. 331 OKTAR A. 313, 455 OKTAY A.B. 617 OLGUN S. 515 ONAT B. 111

Ö ÖĞÜT H. 331 ÖĞÜT S. 65 ÖNAL A.E. 219 ÖNDER S. 683 ÖNOĞLU N. 219 ÖZCAN S. 19, 45, 55 ÖZDOĞAN Y. 567, 579, 587 ÖZER A. 433, 523, 603 ÖZGÜR M.A. 359 ÖZKAN O. 145 ÖZTÜRK B. 543 ÖZTÜRK F. 481 ÖZTÜRK Ö. 343 ÖZTÜRK Z. 103, 617 P PEHLİVAN E. 533 PEKEY B. 31, 97 PEKEY H. 97 R RASTGELDİ T. 369 REİSLİ İ. 691 S SARSILMAZ M. 187 SAYDAM A.C. 139 SAYGIN ÇELİKER B. 505 SERBES A.B. 567, 587 SİVRİKAYA A. 193 SOLMAZ A. 145 Ş ŞAHİN M. 691 ŞAHİN Ü. 111 ŞEKER M. 187 Ş ŞEN E. 353 ŞENGÜN R.B. 393 ŞİMŞEK E. 443 T TAŞDEMİR Y. 11, 45 TAŞYÜREK M. 169 TEKİN İ. 433, 523, 603 TIRIS M. 131 TOPÇU C. 183, 193, 215

TUNCEL G. 89, 97, 121, 481 TUNÇEZ F.D. 421 TURALIOĞLU F.S. 89, 663 TÜRKÜM A. 413 U UÇAR D. 369 ULUS D. 421 UYAR S. 413 UYGUR N. 81, 273, 617 UZUN K. 691 Ü ÜNAL A. 263 V VARINCA K.B. 161 VARİNLİ F. 145 Y YARIMBAŞ Ö. 489 YASLIOĞLU E. 443 YENİDÜNYA Y. 465 YENİSOY KARAKAŞ S. 121 YEŞİLNACAR M.İ. 369 YEŞİLYURT C. 489 YILDIRIM G. 533 YILDIRIM Y. 37, 151 YILDIZ H. 209 YILDIZ S. 305 YILDIZ Ş. 413, 505 YILMAM C. 313, 455 YILMAZ A. 683 YOUSEFI RAD A. 237 YUNUSOĞLU Ö. 263 Z ZEYDAN Ö. 151

Documents

Hava Kirleticilerinin İnsan Sağlığı ve İklim Değişikliği Üzerine Etkileri