Hasan Aydın - Neden Kavramı Ve Nedensellik Sorunu

Bitim ve Gelecek Kitapl

Bilim ve Gelecek Kitapl - 9

Eski Yunan'dan slam'n Klasik ama Neden Kavram ve Nedensellik Sorunu

Haan Aydm

Bu kitabn yayn haklar 7 Renk Basm Yaym ve Filmcilik Ltd. ti.ne aittir.

Birinci Bask: Bilim ve Gelecek Kitapl. Mays 2009

ISBN: 978-605-5888 06 0

Teknik hazrlk: Baha Okar Yayma hazrlayan: Naln Mahsereci

Bask: Ezgi Matbaaclk

Sanayi Cad. Altay Sk. No 10. obaneme Yeni Bosna / stanbul Tel 0212.452 23 02

7 Renk Basm Yayn ve Filmcilik Ltd. tl

Tel: 0212.244 97 95 Sakzaac C. Nane Sk No; 15/4, Beyolu stanbul

http.//www bilimvegelecek.com.tr [email protected]

HASAN AYDIN

Eski Yunandan slamn Klasik ama

NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLK SORUNU

Hasan AydnMasan Aydn, 197I'd e Orda/nye'de dodu. lk ve ortarenimimi nye'de; yksekrenimini OM lahiyat Fakltesi'nde tamamlad niversiteyi bitirdii yl. ayn niversitenin Sosyal Bilimler Enstits'ne aratrma grevlisi olarak atand ve ykseklisansn tamamlad. Ykseklisans tez almas. "Kuran ve Hadislerdeki Bilgi Kavramnn lk Dnem nan Mezheplerindeki Tarihsel Geliimi" balm tayordu. 1997-2004 yllar arasnda, eitli zel okullar ve devlet okullarnda retmenlik yapt. Ayn zamanda 2001'd e OM Sosyal Bilimler Enstits'nde, doktora renimine balad ve 2004'de. "GazzlTnin Tanr ve Evren Tasarm ve Gnmze Yansmalar adl almayla bilim doktoru unvann ald. 2 004-2008 arasnda Sinop Eitim Fakltesi'nde retim yesi olarak alt. 1 ll OM Eitim Fakltesi'nde retim yesi olan Aydn, ok sayda makale kaleme almtr. Aydnn yaymlanm kimi kitaplar unlardr: slam Dnce Geleneinde Bilgi Kuram (Nature! Yaynlar. 2005). slam Dnce Geleneinde Din-Felseie ve Bilim (Naturel Yaynlar. 2005). Gazzl. Felsefesi ve slam Modernzmme Etkileri (Naturel Yaynlan. 2006). Felsefi Temellen nda Yaplandrmachk (Nobel Yaynlar. 2007). Postmodern ada slam ve Bilim (Bilim ve Gelecek Kitapl, 2008).

NDEKLER

NSZ

GR

1. Erken Dnem Uygarlklar:Neden ve Nedensellik Dncesinin Temelleri

2. n-Sokratesi Felsefe:Maddesel Nedenden Ereksel Nedene

3. Sokrates Sonras Felsefe:Neden ve Nedensellik Sorununa Sistematik Yaklam

4. Helenistik Felsefe: Nedensellik Dncesine oulcu Yaklam ve Yeni Sentezler

I. BLMKelami Gelenek: Neden Kavram ve Nedensellik

1.1. Eski Yunandan slam Dnyasna: Neden Kavram ve Nedensellik Tartmasnda Farkl Bir Balam

1.2. Nedensellik Tartmasnn ncs Mu'tezile:Tevelld, Kmn-Zuhr, Mn ve Tabiat Kuramlar

1.3. E'arilik: Tevelld, Tabiat ve Kmn-Zuhr Kuramlarnn Reddi, Aranedencilik ve det Kuram

1.4. Mturdlik: Tz-ilinek Metafizii Temelinde Mu'tezil ve Tabiat Kuramlarn Reddi

II. BLMFelsefi Gelenek: Neden Kavram ve Nedensellik

11.1. Felsefi Gelenek: Nedensellik Dncesinin Arka Plan11.2. Kind: slam Dncesinde Kelamdan Felsefeye Evrili11.2.a. Nedensellik Tartmas:

Bilgikuramsal ve Varlkbilimsel Temeller11.2.b. Etkin Neden: Nedensellik Balamnda

Metafizikle Fizik Arasndaki Fark

9

15

18

20

35

44

53

55

65

81

94

105

107 l i

113

117

11.2.C. Nedensellik Balamnda Kozmos:Varlkbilimsel Dzen ve Temeli 120

11.3. Frb: Felsefi Gelenein Sistemlemesi 123

11.3.a. Nedensiz ve Nedenli Varlk:Ay-st Evrende Nedensel Zorunluluk 124

11.3.b. Nedensellik Balamnda Sudr Sreci ve kincil Nedenler 125

11.3.C. Nedensel Sre: Fiziksel Evren ve Gksel Etkiler 13011.3.d. Fiziksel Evren: Determinizm mi, indeterminizm mi? 13111.4. bn Sn: Felsefi Gelenein Zirvesi 13711.4.a. Neden Kavram ve Nedensellik:

Bilgikuramsal ve Varlkbilimsel Temeller 13811.4.b. Drt Neden retisi ve Neden Olma Tarzlar 14111.4.C. Sudr Sreci ve ikincil Nedenler 14811.4.d. Fiziksel Evren: Determinizm mi, indeterminizm mi? 151

III. BLMKelami ve Felsefi Gelenein atmas: Gazzl ve bn Rd 155

111.1. Kelami ve Felsefi Gelenein Kar Karya Gelmesi 157111.2. Gazzl: Kelami Gelenein

Felsefi Gelenee Meydan Okuyuu 162111.2.a. Klasik ve Modern Literatr:

Gazzlnin Nedensellik mgesine Farkl Yaklamlar 168111.2.b.Gazzlnin Nedensellik mgesine

Farkl Yaklamlarn Nedenleri 171111.2.c. Neden-Sonu ilikisi Neden Zorunlu Bir iliki Deildir? 181111.2.d.Mutezil Tevelld Kuramnn Reddi 184111.2.e. slam Filozoflarnn

Nedensel Zorunluluk Anlaynn Reddi 187111.3. Bir Filozof Olarak bn Rd'n Nedensellik imgesi 199111.3.a. Neden Kavram ve Nedensellik:

Bilgikuramsal ve Varlkbilimsel Temeller 201111.3.b. Drt Neden retisi ve Neden Olma Tarzlar 204111.3.C. Nedensellik Sorunu Balamnda

Frb ve bn Snya Ynelik Kimi Eletiriler 209111.3.d. Nedensellik Sorunu Balamnda

Gazzlye Ynelik Eletiriler 214

SONU ve Deerlendirme 223

KAYNAKLAR 229

tin yap t,ba im ve kardelerim in eitim i ici

hieb irjedalu irlktan ekinmeyen.

Ie koulda yan m zda olan,

annem Nalide ve babam H sey in A y d n a

ilhaj ediyorum. O n la r b izim yaan sevim imi

NSZ 9

nsz

E sk i Ynan'dan slam 'n K la s ik C a n a : Nccle K avram ve N ed en se llik Sorunu adn verdiimiz hu almada, kullanlan yntem ler , yap-skm , m cia-zm leue, tarihsel eletiri ve anlam landrm a" yntemleridir. Anlan yntem lerin birlikle ku llanlmasndaki temel am a, hem dnrlerin genel sistemleri ierisinde merkezi bir konum a oura neden ve nedensellik a n laylarm, onlarn sistemlerinin ana yaps ve sistemlerindeki dier elerle ilikisi ierisinde analitik olarak ortaya koym ak, hem de dnrlerin dnce sistemlerinin tarihsel tutamaklarn nesnel bir hiimde gn na kartm ak ve onlarn d ncelerini anakronizm e dmeden, sosyokltrel adan gdml tarihsel yerine oturtm aktr. Anlan yntem lerin , tartma k o nusu yaptmz dnrlerin, eer varsa, gnm ze yansyan ynlerini nesnel olarak deerlendirmede de nemli bir ilevi bulunmaktadr.

a lm a n n am acna ge lince , birbiriyle ilikili drt temel am acnn olduunu sylem ek olasdr. lki, insanln dnsel serveninde Felsefi dncenin nc s olarak grlen Eski Yunanl filozoflarn neden ve nedensellik sorununa oulcu yaklamlarn ortaya koym ak; k incis i , Eski Yunan'da ortaya k m yaklamlarn slam dnyasndaki izdmlerini gstermek; ncs , slam'n klasik anda, neden kavram ve nedensellik sorunu balamnda kelam ve felsefe geleneinde beliren zgn ve oulcu anlaylara dikkat ek m ek ; d rd ncs ise, kelam ve

1 0 NEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLK SORUNU

felsefe gelenekleri arasnda meydana gelen tanm alar Gazzl ve bn Rd rnekliinde gzler n ne sermektir. Anlan am alar, aslnda alma ierisinde hangi sorulara yant arandn da yaln biimde ortaya koymaktadr . almann geneli ierisinde, Eski Yunan filozoflar, neden kavram ve nedensellik sorununa nasl yaklamaktadr; insanln dnsel geliiminde nem li bir kava simgeleyen slam n klasik anda neden ve nedensellik sorunu hangi gdlerin etkisiyle tartlmaya balanmtr; tartmalarda, Eski Yunan geleneinin etkisi nedir; kelamctlar ve filozoflar niin farkl anlaylar benimsemilerdir; kelam ve felsefe geleneini neden kavram ve nedensellik sorununda kar karya getiren temel etkenler nelerdir; kelam ve felsefe gelenei asndan ciddi tartmalara yol aan temel krlma noktalar hangileridir? gibi sorulara yanl aranmakladr.

a lm a n n kapsam ve s n r l l k lar . Eski Yunan filozoflarnn neden ve nedensellik sorununa yaklamlar, slam kelam ekollerinden Mu'tezile, E'arlcr ve Mturdilcrin soruna yaklamlar, Meai/Arisiotclesi gelenee mensup slam filozoflarnn neden ve nedensellik kavramn zmlem eleri, Gazzl ve ibn R d u n Tehft tartmalarnda kelam ve felsefi gelenei kar karya konum landrm alar sorunsallaryla snrldr.

alma, giri ve sonu hari temel blmden o lum aktadr.

G ir i blm nde, slam dnyasndaki lartmalarn a ka planna ve tarihsel temellerine dikkat ek m ek iin Eski Yunan filozoflarnn neden kavram ve nedensellik sorunuyla ilgili grleri. varolu sorunsalna yaklamlar balamnda zl bir b iimde ele alnmaya ve zm lenm eye allmtr.

B ir inci blm de, slam dnyasnda sorunun dou nedenleri klasik dnem ve modern d nem dnrlerin yaklamlar balamnda ortaya konu lm u, Mu'tczil, E ar ve Mrid dnrlerin tz-iliek metafizii, b ir dier deyile atom cu dnya gr temelinde yaplanan neden ve nedensellik imgeleri t ipolojik bir yaklamla z m lenm eye allmtr. T ipolo jik bir yaklam benim senm itir ; nk anlan ekollerin ierisinde savunulmu tm yaklamlar tkctircesinc ortaya koym ak hacmi snrl bir

NSZ 11

yapt ierisinde, ne m m kn ne de am acm z asndan gereklidir. Cken dnem MuTezili dnrlerin anlay, Mu'ezil yaptlar ihmal edilm em ekle birlikte, daha ok mezhepler tarihi yaptlar dikkate alnarak ortaya konm aya allmtr. Bu nedensiz deildir; zira birka yapt dnda, erken dnem Mu'tczili dnrlerin yaptlarnn ou bize dein ulamamtr. E'arlcrin grleri on ay a konulurken, ekoln ncs Eb cl-Hasa el- Ear ve ekoln sistemlem esinde ciddi katklar olan Bkillai ve Cvcynnin grleri temele alnmtr. $i'n neden ve nedensellik konusundaki dncesine, klasik kaynaklarn da iaret ellii gibi, Mu'ezil dnceye yaknl nedeniyle yer veri lmemitir. Mtuidlik ekol, bilinli olarak tartmaya dahil edilmitir. Bunun iki nedeni bulunm aktadr: lki, Mtudliin genelde ihmal edilmesi. kincisi ise, yer yer E'arlcrdcn farkl anlay savunduklarnn dillendirilmesidir. Bu adan almann anlan blm nde, ekoln kurucusu Eb M asr el-M tuid ve ekoln gelimesinde nemli bir sima olarak karmza kan Eb cl-Mu'i cn-N cscfi ve ekoln grlerini zetleyen Sbni'ni dncelerine ana ballaryla deinilmitir.

ik inci blm, Mca/Aristoiclesi gelenee mensup slam filozoflarnn neden kavram ve nedensellik sorununu idele- yilc inc ayrlmtr. Ancak burada da t ipolojik bir yaklam b e nim senm i, ekoln genel yaklamn belirlemek iin ilk slam filozofu olarak kabul edilen Kindi, Yeni-Platonculuu sistematik olarak Arapada dillendiren Frbi ve slam dnyasnda Yeti- Platonculuun zirvesi olarak kabul edilen Iln Sina'nn dncelerinin zl bir biimde ortaya konulmasyla yelimlniir. Kukusuz, miri, hv es-Saf, Ibn T fe } ! vb.nin grlerine de yer verilebilirdi. Ancak, iki nedenle bu trden bir snrlamada bulunduum uzu belirtmemiz gerekir. lki, savunulan anlaylarn ksmi farkllklar olmakla birlikte, olduka benzer o lm as; kincisi ise, kelam ve Meai/Aristotelesi gelenek arasndaki neden kavram ve nedensellik tartmasna odaklandmz iin, felscTi gelenei eletiren Gazzli nin genelde anlan dnrlere, zellikle son ikisine gnderm e yapmasdr.

nc blm de, kelam ve felsefi gelenein cdcn k a v u n u


ve nedensellik sorununda hangi sebeple kar karya geldikleri, yaamnn sonlarna doru tasavvufi gelenee ynelse de, ilk dnem yaptlarnda, byk lde E'ar kelam geleneinin savunucusu olarak beliren Gazzl' in nedensellik sorununa nasl yaklat, gerek klasik gerekse modern aratrclarca, onu n nedensellik imgesine niin farkl yaklald, Mea/Aristotelsi filozoflar hangi gerekelerle eletirdii, anlan gelenee mensup bir filozof olarak bn Rdn, yer yer G azzlye dn verm ekle sulad Frb ve zellikle bn Sinay neden eletirdii ve Gazzlnin nedensel zorunluluu inkrna nasl yanl verdii ortaya konulmaya allmtr.

Sonu b l m nd e ise, kelam ve Meai/Arisoelcsi felsefe geleneinin ayrma nedenleri, bilimsel dnya grne yaklamlar asndan eletirel bir deerlendirmeye tabi tutulmutur.

Genel olarak felsefe tarihi, zel olarak da ortaa ve slam F e lse fes i T arih i alanna k k de olsa bir katk salamay um an bu alm ann geneli ierisinde, byk lde ilk ve temel kaynaklara dayanlmaya zen gsterilmi, dilimize kazandrdm evirilerden de yararlanlm, ancak temel kaynaklarn yorumlan konusunda, tkeircesine olm am akla birlikle, modern aratrclarn yaptlar ve yorumsal yaklamlar da ihmal edilmemeye allmtr.

Bilindii gibi, hibir bilimsel alma Lck bir kiinin emeiyle ortaya km am akta, her zaman arka planda motivasyon ve b ilimsel b irikim e katida bulunan gizli zneler yer almaktadr. Bu genel durum, bu alma iin de gcerlidir ve alma srasnda kendilerinden yararlandm, bilim insanlar ve dostlar da vefa gerei sizinle paylamam ve onlara minnet borcum u dem em gerekm ekledir. Bu balamda, lisans, ykseklisans ve doktora aamalarnda felsefe, slam felsefesi ve kelam alanndaki b irik imime nemli katklar salayan deerli retm enim ve danm anm Prof. Dr. M ehm et Daa; benim le her trden dncesini paylaan ve beni dinleyip liberal paradigmaya dayal eletirel deerlendirmeleriyle ufkumu aan deerli dostum Yrd. Do. Dr. M ehm et A yd na ; hem felsefi hem de eiimbilinscl b irikim im e katk salayan deerli hocam ve aabeyim Pol. Dr. Erdoan

NSZ 1 3

Baara; biyoloji kkenli olsa da, felsefi tartmalarda, aykr yaklamlaryla zihnimde yeni sorunlarn dogmasna yol aan ve srarla bilimden neden sorusunu karp atmak ve yerine nasl sorusunu yerletirmek gerektiini syleyen ad gibi zeki deerli arkadam Yrd. Do. Dr. Zeki Apaydma; dilbilimsel sorunlarda kendisine bavurduum ve bu konu d a kendisinden oka yararlandm gerek bir entelektel olan dostum Yrd. Do. Dr. Ahm et ebiyc; gerek doktora tezim gerekse bu almada kullandm klasik yaptlarn fotokopisine ulamamda arac olan deerli dostum ve meslektan Recep erm cte; bn Snnn etkin/fail neden anlayyla ilgili makalesini isteim zerine ksa srede bana ileten deerli meslektam sayn D o Dr. yaban Hakhya; slam felsefesine ilikin klasik metinleri Tahkik eden, eviren ve b izim hizmetimize sunan deerli bilim insanlarna; slam felsefesi alanndaki zgn almalaryla ufkum u aan, adlarn burada anamayacam kadar o k olan tm deerli aratrmac-bilim insan hocalarma; tartmalarnda bana nemli katklar salayan felsefe a dostlarma ve yer yer, zellikle almalarm eve yansttmda beni eletirse de, mazeretlerimi kabul eden ve m inik olum uz Hseyin Bilgesoya bakma grevini stlenen deerli eim Sahi ha Aydna; yaptta kendisine gnderme yaptm tm bilim ve dn insanlarna ve bu arada yapt Trk o k u yucusuyla buluturan Bilim ve G elecek Kitapl alanlarna, zellikle Naln Mahsereci, Baha O kar ve Ender Helvacogluna teekkr etmeyi bir bor bilirim.

Ilasa Aydn Smm, 2 0 0 9

GR 15

Giri

nsanlk tarihinde ne denli geriye gidersek gidelim, insann evren ve evrende yer alan varlk, nesne ve olaylara ilikin iki tr bilgisinden sz etm ek olasdr. Bu bilgilerden ilki, gzlemsel- betinsel nitelikli bilgilerdir ve bu bilgiler, duyulan salam olan her insan iin apaktr. Szgelimi, b ir sandaln kreklerle ileriye doru hareket ettirildii ya da bolua braklan tan dt, suyun zerine braklan bir odun parasnn yzd, buna ramen bir tan suyun zerine brakldnda batt bilgisi, en ilkel insan iin bile apak olan bir bilgidir. Bu beimsel- gzlemsel bilgilere bal olarak insanolu, daha erken d n em lerden beri, anlan durumlarn neden ve nasl meydana geldii sorusunu da merak etmitir, ite bu sorular, gzlemsel-beimsel bilgiyi aan aklam a abasna dnk nedensellik bilincini varsayan yeni bir bilgi trn gndeme getirmitir. Bu ikinci tr bilgi, yani gzlem lenen durum u aklamaya dnk nedensellik bilincini varsayan bilgi, tarihsel srele hep farkl ekilde ortaya kmtr . Dier bir deyile, insanlar, sandaln kreklerle ileriye doru giLmesi, bolua braklan tan dmesi, suyun zerine braklan odunun batmamas, buna karn suya braklan tan batmas trnden gzlemsel-belim sel bilgilerde daima ortaklarken, bu durum larn neden ve nasl yle olduklarna ynelik soruya tarihsel srete farkl yantlar verm ilerdir . '" Bu neden

l i B kj. Alm c Arsla, lk a i-c/s/e T arih i (S o k r a tc s Oues Yua t-clsr/rs), O..I, liilgi niversitesi Yaynlar, Islan nil, 2 0 0 6 . s .7 6 .


siz deildir; zira nedensel lemele dayanan aklamalar, kopleks bir doaya sahiptir, kuramsal ve st-dzey kurgulara gereksinim gstermekledir.

E rken dnem insanlarn dorudan gzlemledii, ama nedenini ve naslln dorudan saptayamad olaylar arasndaki neden ve nedensel ilikileri aklamaya dnk abalan ya da aklama odakl kurgulan, genelde m itolojik dnce biimi olarak nitelendirilmitir. Bu dnce biimini, kimilerinin yapt

gibi, kuramsal ve st-dzey yaps gerei ister bilimsel yaklamn ncs olarak nitelendirelim u\ gerekse I lans Rcichenbach gibi, doatesi nedenleri gndeme getirdii iin, onlar gereklikten kopuk szde aklam a" olarak nitelendirip bilimsel d ncenin nn tkayan bir yaklam olarak grelim , onlarda, varoluu aklamaya dnk, sL-dzey bir kurgu oluturulduunu ve buna bal olarak, b ir tr kom pleks nedensellik ilikisinin kurulduunu, gzlem lenen durumu aan birtakm nedenlerin ve nedensel iliki ve srelerin n plana karldn ifade etmek gerekir. Zira erken dnem insanlarn biiisel dnyasnda, dorudan ya da dolayl olarak gzlemlenen durumu aklamaya dnk olarak gelitirilmi olan mitolojiler , doalar gerei bir tr simgesel st dil kullanm akla, neden ve nedensellik bilincini

2 ) Kukusuz m itolojilerle ilgili, onlarn ilevine ynelik pek o k g t ileri s r lm tr. O nu lnylc anlam sz bulan, balla onun belli bir m anlk ierm ediim syleyen, toplum sal ilevine dikkat eken, sim gesel elerini n plana karan , yapsal unsurlarna dikkal ek en , onu din ve bilim gibi dier etkinliklerle iliki ierisinde aklam aya alan ve ilkel insann bilimi olarak gren vb. d n rlerle karlam ak olasdr. Szgelim i bkz. Erncsl C assirer. Ism I Anine Bir Deneme, ev. N ecla A ral, YKY, stanbul, 19 9 6 , s .1 7 vd .; Em esi C assirer, Devlet Efsanesi, ev. Necla A ral, Remzi Kiabevi, stanbul, 198-1, s. 1 9 -3 9 ; Jcan-l ierrc V crn am , Eski Yuna'da Sylen ve T op lu m , ev . M. E. zcan , mge Kiabevi, A nkara, 2 0 0 1 . s .2 2 3 vd.

3 ) Bkz. Has R cichcnbacl, Bilimsel Felsefenin Dousu, ev . Cem al Yldrm , Remzi Kiabevi, stanbul, 1 9 8 1 , s .1 0 vd.

t) S. 11. llo o k . m itolojileri, riel m itoslar, orijin m itoslar, klt m tosla. prestij m itoslar vc cskaalogya m itoslar o larak snflam akla ve etiolojik (tedenbilin- st'I) m itosta nedensellik esine vurguyu n plana karm aktadr. Bkz. S. II. H ook, Orliidogu M ito lo jis i (M ezop o tam y a . Msr, Fil islin, HN t, Musevi ve H ristiy a n M itoslar), ev. Alcddi enel, mge Kiabevi, Ankara, 1 9 9 3 , s .9 -1 5 .

GR 17

varsaymakla ve her aklama etkinliinde olduu gibi, zorunlu olarak, nedensel sreler rgsn n plana kartm akladr .11

Bu gerekelerden hareket eden kimi dnrler, b ilgikuam - sal/episemolojik adan gzlem lenen srelerin, dolaysyla varlk ve oluun temeline olura neden aray ve nedensellik

ilikisini, insan zihninin nsel (a priori) bir nitelii sayarken -zira onlarca, neden aray, en k k ocu kta hile karmza km aktadr-1'; kimileri ise, neden aray ve nedensellik ilikisinin nsel (a priori) olmayp, deneysel (a poste iori) bir zemine dayandn ileri srmlerdir. kinci kta dile gelen d nceyi benimseyen dnrlere, szgelimi David I lu nc'a gre, suya bakp, tahtann onda yzeceini ve insan boacam ya ila tan batacam veya atee bakarak onun insan yakacan karsa- mak olas deildir. Bunlar, ancak deneysel (a posteriori) olarak bilinen trden eylerdir.171 Aslnda her iki yaklam biiminin de bolukta olumadn, her ikisinin de belli bir temele ya da belli gerekelere dayandm belirtm ek gerekir.

K ukusuz, neden kavram ve nedensellik bilincinin ortaya km asnda, insan zihninin ileyiinin nsel (a priori) tem cilerinin yannda -bu konuda insann doutan getirdii yetenekleri de anm sam ak gerekir-, deneysel (a posteiori) temellerin, yani insann pratik yaamnn ve deneyimlerinin de etkili olduunu

5 ) Anlan durum , llonri I ranklnrt ile II A Iru k lo r, Ue/nee Rli/nso/lv adl yapln "Myll aul Rcaly" adl blm nde olduk a yaln lir biim de g sterm ek ledir. likz. Ilcri I ranklort - II A 1 tanklrl. Myll anl Itcalilv". H/nr' Klllo- splv. I h -1 im csy ol C hicago lrcss. C hicago. l lH . s. I 1-10

6 ) .Szgelimi slam lelseles ve kelam arnslm nalayla lili Alay sn te dem ekledir Nele (illcl) sa zlm ine lakin olan lir ilked ( I Hu likir. e basil insandan filozoh kdar h ck cscc bilinir ve ona gre barrkel edilir. Hunu greeve illiyac vklur. nsanda dousm ve Iccbo ncesi bulunur ocu k la hile va dr. Daha hkac aylk olan eocugn, bir yetine gizlice d o k u m u n a , ralna baknarak kim in dokunduunu a n r " lluseyn A lay. ht Siiidn V lk N 'c m ivesi. A nkara, lUHl. s .2 0 5

7 ) Szgelimi bkz. Davul llim e, d lin in se o/ Hininin .Vue ( Isa Dogns l'zcieK ir ln ler), ngilizce ve I urkee m l bir arada. .rs Azz Vaull. ble Yaynlar, Islanbl. I*>07, s .7 9 vl; Davul lin in e, t n m Hilmi I.'zee fli b in lenir(An J.ssnv (' nreing lr H m m I il'iMudig). rv Selinin I vrm . Midi Yayular, Isanbul. Id H i.ss .lS v d .


sylem ek gerekir. '1 Aslnda bu b i de nedensiz deildir; nk deneyimsiz yetenekler gelimedii gibi, yetenek yoksa deneyim lerin bir ileve sahip olmad da bilinen bir durumdur. Yani ikisi arasnda karlkl bir iliki sz konusudur.

Ancak soru nun z m n nerede grrsek grelim, insann gerek bireysel gerekse toplumsal yaamn srdrmesi, kendi yapp etmelerini bir kurala balamas, kendi eylemlerini ve ierisinde yaad nesneler dnyasn ve usuz-bucaksz evreni, bir dier deyile varlk ve oluu, yaamm ilgilendiren boyutlaryla tanmas, anlamas ve anlam landrm asnn, neden kavram ve nedensel aklamalarla yakndan ilikili olduu ve her nedensel ak lam ann da sl-dzey kuramsal bir temele dayand gereini kaydetmek gerekir.

1. Erken Dnem Uygarlklar:Neden ve Nedensellik Dncesinin TemelleriYukarda sz konusu etliimiz, nsel (a priori) ve deneysel (a

posteriori) koullarn nem ini, erken dneme ait aratrmalarda ortaya kan belgeler de destekler niteliktedir. Arkalarnda yazl belge brakan erken dnem uygarlklarn dnce b iim lerini ve o dnemlere ilikin mitolojileri irdeleyen 11. Frankfor ve H. A. Franklorl , B efo r c P h ilo sop ly adl yapta yazdklar, V/yl/ tul Rc- lily adl blm de, varlk vc oluu aklama abasnn temeline oturan neden ve nasl sorusuna dayal nedensellik d ncesinin, aslnda insan doasndan kaynaklanan evrensel bir dnce olduunu vc kltrl insanlar arasnda, kom pleks niteliiyle o lduka erken dnem lerden beri sorulduunu sylem ektedir ler .w A ncak onlarn, doann kkenine ve orada gzlemlenen tekbi- incilik ve dzene vurgu yapan ni dncenin, szgelimi Smer, Babil ve M srda, insann gzlemledii ilikilerden, zellikle toplumdan ve insann kendi eyleminden karsanarak doaya yanstld iz lenim ine kaplmann m m kn olduunu

8 ) Bkz. Hseyin Alay. bn Shui'la Varlk N azarivrs. s .2 0 5 .

9 ) Bkz. Mcnri F ran k tan - H A . F ra n k ta n , "M yih and Rcaliy", S . 23 - 2V

GR 19

syledikleri grlr. '10' Bu yzden, erken dnem uygarlklarda karlatmz, neden kavram ve nedensellik dncesinin, m odern insann kabul ettii, kiisel olm ayan, m ekanik ve nedenselliin yasal ilevsellii gibi unsurlar iermediini, aksine antoropomorfik/insanbiimci zelliklerin ar bastn belirtmek g e re k ir . "0 B, aslnda insann bilmediini ya da dorudan gzlemleyemediini, gzlemlediine vc bildiine dayanarak, bir baka deyile benzeim (analoji) yoluyla aklama abasnn bir sonucu olsa gerektir. Zira st-dzey dnceye gnderme yapsa da, kuramsal yaklamlarmz, deneyimlerimizden bamsz dnemeyiz.

Onlarca, erken donem topluluklarn, sradan ilikilerin te sine uzanan ve mitsel diye adlandrlan dnce biimlerinde, varlk vc olula etkin olan neden vc nedensellik, ya kozmosa u anki varlm veren gleri ya da doadaki belli aralklarla ortaya kan dzenli ak ve yaamlarn o lum suz etkileyen ayrks durumlarn nedenlerini aratrma eklinde kendini gsterdiini sylem ek olasdr. Nitekim erken dnem (oplum larm , gndelik deneyimleriyle bildikleri olgularda, doal betimleri ve doal ilikileri n plana karrken, gzlemsel verileri aan durumlarda neden ve nasl sorusunu sorduklarnda. Tanr ya da tanrlara bal metafizik nedenleri n plana kar tklar anlalmakladr. Bu metafizik neden anlay, gerek varln kkenini, gerek mevsim lerin deiimini, gksel nesnelerin hareket vc konum larnn deimesini, gerekse lm ve benzeri durumlar aklamalarnda daha da belirgin bale gelmekledir. N itekim onlardan bize kalan belgelere baklrsa, neden vc nasl soru sunu n yantnda. Tanr ya da Tanrsal em ir ve dzenlem elerin n plana ktn sylemek olasdr. Bu kutsal em ir ya da dzenlem eler, adeta, yasa k oyucunun toplumu ve toplumsal ilikileri em riyle var etmesi vc dzenlemesini anmsatm aktadr . Sanki erken donem topluluklar. toplumsal yaamdan edindikleri ynciic i-ynetilen arasndaki ilikileri dzenleyen yasalardan yola karak, "neden ve na-

10) Hkz. I lcm I ratklol - II. A. Fr.kfol. Myll and R ca liy '. s. 14.

11) Ilk. Ilcm la k lo r and 11 A. I a ld o r. Vlvh and R ca liy '. n 21

2 0 HEDEN KAVRAMI ve NEDENSELLK SORUNU

slltga ilikin kuram sal b ir yaklam gelitirmiler, bu yaklam evrene, daha ak deyile doal olgular dnyasna yanstmlar ve bu yanstmalar genellemilerdir. Zira erken dnem loplumlar- dan bize kalan yazl belgeler, onlarn toplumsal yaama ilikin gzlemleri araclyla bildikleri ynetici-ynctilen, buyruk ve buyrua uyma, hu k uk tak i adalet ve dl-ceza gibi durumlar, nedenini dorudan gzlemleyemediklcri ya da nedeni ve nasl- l aka belli olmayan varoluu ve doal fenomenleri ak lamak iin temel kabul elliklerini ya da s-dzcy kuramsal yaklamlarn bu balamda yaplandrdklarn g sterm ektedir : '121

2. n-Sokralesi Felsefe:Maddesel Nedenden Ereksel Nedeneinsann gerek eylemse! gerekse kuramsal yaam iin yaam

sal nem e sahip olduu anlalan neden ve nasl sorusuyla, bu sorulara bal "ned ensellik soru nun un, gerek anlamda felsefi ilginin konusu o lm asnn , genel kanya baklrsa, nedenlerin belli llerde doallatrlarak, insan aklyla kavranmaya alld Eski Yunan da, felsefi dncenin 1,1 filizlenmesiyle ortaya kt ileri srlm ekted ir .0"1 Aslnda bu yargnn temelini, Un- Sokraesi felsefenin temel ilgisinde yakalamak olasdr.

12) Bkz. H enri Frankfurt anl 11. A - Fran kfort, "M yll anl Reality", s. 14 ve 29 vd.

13) l-elseli dncenin nerede nrlaya ktyla lili, he d hem de hal duun- ecsinle farkl dncelerle karlam ak olasdr Szgelimi l'ribi ve I . Ilobbcs Iclsefcm n o n cc K cldanlcr'de balad, oradan Hski Ym an'a gei ii ve sonra D oguya/lslan dnyasna, yani ayn corafyaya geri dndn sylem ekledir, l-rbl yle der: "R ivavcc gre bu ilim , eskiden Irak lalk olan Kcldatilcrde m eydana gelm i, oradan Yunanllara, onlardan da Suvanilere ve sonra A raplata geem ir." bar.'bi, Mutluluu Kuzuru (T a h s i l e.s-.SuVle). Cev. Hseyin Alay, Fdrllrlni l / ( E s c . A IF Yaynlar, Ankara, 19 7 4 . s . l l.uab i'i benzeri bir anlay T hom as I lobbes da savunm akladr. Bkz. 1 Inhbcs, Leviathan, v .; Cev S. Lim , YKY. stanbul, 199 , s .4 6 0 -4 6 1 . Bu tanm ann olduk a erken bir dnem de de yaplm olm as dikkate deerdir. Bkz. Diogenes Lat ios, l'lt F ilo z o fla r n Y aam lar ve re tile r i, ev. C andan cnuna. YKY, stanbul, 2 0 0 7 , s .1 3 vd.

14) Bkz. R ). Ilakinson, Cutsc an l Evpliu/in i A u e l G re e k l/mg/i. O xford U niversity Press. O xford , 2 0 0 1 , s.B vd.; Julius W einberg, "C au satio n ". T he D i- l io n a ry a) th e H istory o f lilrus, The L lc ilro m c T cxl C enlre al I lie U niversity o f Virginia Library, 200.3. s .2 7 1 -2 7 2

GR 2 1

Bilindii gibi n-Sokralcsi (iselenin temel ilgisi, niolo- j i k dnce ierisinde dc bir lde yani aranan, Varlk vc oluun kkeninde ne yatm aktadr?" , yani Arkhe nedir?" so ru suyla, O lu sreci nasl ilem ekledir? , bir dier deyile N esneler dnyasndaki gzlemlediimiz deimeler nasl meydana g elm ek led ir? ya da Birincil ey ya da eylerden ikincil ey ve eylerin nasl vc hangi srele k tk lar soru sud ur . '1'" K u kusuz bu sorular, nem li lde kuramsal nitelikli sorunlardr ve neden ve nasl" sorusu ile bunlara bal nedensellik bilincini varsaymaktadr. Ancak felsefe tarihilerinin sk sk yineledikleri gibi, n-Sokralcsi dnem de, m itolo jiden felsefeye do bir evrim sreci yaanm aktadr"" ve bu sreLe, aklamalarda hl m ito lo jik dncenin ekisi s e z in le n m e k te d ir ." '1 Szgelimi Eski Yunan dnrleri zerine yapt aratrmalaryla nl Jca g cr , T he T h eo log y o f T he E ar ly G rccc P h ilo so p h er adl yapntda, evrenin nasd meydana geldii, evrenin balangcnda bulunan, karanlk ve dzensizlik (kaos) d urum undan dzenlilie gei vc dzenlilii temsil eden glerle, dzensizlii icmsil eclcn gler arasndaki atmalarn ele alnnda, mitologlardan filozoflara, leogonilerden filozoflarn kozm olo jis ine , mitostan logosa ge i te temel baz deiikliklerin olduunu, bununla birlikle, bu deiikliklerin ilgi, kayg ve sorunlar alannda deil, sorunlar ele alta, bir dier deyile, bak asnda ve ynlem d e bir deiiklik olduunu sylemektedir. Yani ona gre, aslnda yant aranan sorular ayndr, ama yantlar verilirken benim senen yntem ler farkllamaktadr. Oca, Yunan filozoflarnda ilginin btnyle tanrlardan. Tanrsal olandan uzaklaarak yalnzca doaya, doal olana gemesi, atom cu birka dnr lari, sz konusu

13) Bkz. nlin rirnct, l- t h C n i; Plil>v>|ilv, A aul C Black. I.ondun, 1920 , ->.2 vd.; W C'apallc, S oktcs'icH ( ) u r T e lsc /e (Fgn/lm - DugMigru/lT), t 1. .c\. Ouz O zgil. Kalal Yaynlar, stanbul. 1994 , s. 18; Bkz. I . I: IVlTs, A m il: Y- J-cbc/iM Sigfg (Tunlsr/ B ir Oknu), O v . H t. lcr. Paradigm a Yaynlar. stanbul, 2 0 0 4 . >.30

16) Bkz K.lry M o rgan , Mvtl m Plilisplv l n n tin Picmh i cif its fn Pli tn. t. a nl-

tidgc T iv c rs ly lcss. New York, 2004, s .30 vd.

17) Bkz. A ln n Arsk . Illn ig PY/sr/c (in ilti (.Solurs m s i Ytttm / i/m /isI, ( I,

s.38 43.

deildir; doa araclyla, var olan eyler yoluyla eski sorunlarn eski ilgi ve kayglarla, fakat daha kk cnci bir aklcl kla yeniden ele alnmas ve dnlmesi sz konu sud ur.lw Jeager'n anlan yargs yersiz deildir; nk Aristotelesin, M etajici/ adl yaptnda Eski Yunan dncesi iin yapt labiailar ve teologlar ayrm o k kategorik gibi gzkse de, tabiat filozoflarn kimi grlerinde teologlarn dncelerinin devam ettiini sylemek gerekir.(|g|

Konuya neden ve nedensellik sorunu balamnda bakldnda. Aristoelesin tabiai olarak nitelendirdii Mileili ve Elealt filozoflarn bir ksm nda, maddesel nedenin, dier bir ksmnda ise gizemli id e o lo j ik etkenlerin nedensel aklamalarda belli bir yer edindii grlr. '201 Eski Yunandaki maddesel nedenle i d e olo jik neden arasndaki gidi gclili yaklam yakndan grm ek iin, dnrlerin varlk ve olu sorunu balamnda tarttklar neden, nasl ve bu iki soruya bal nedensellikle ilgili g rlerini ana hatlaryla ele almak gerekm ekledir. Bu gidi geli, Eski Y u nandaki oulcu dnce yapsn grmek* neden ve nasl sorusuyla nedensell ik kavramnn felsefi dnce ierisinde tarihsel srele geirdii ieriksel evrimi gzlem lem ek ve slam dnyasndaki yansmalarn takip etm ek asndan da anlaml olacaktr.

lk filozof olarak grlen T h alcs e (. M 5 4 6 ) gre, her eyin arkhesi, ilkesi, doas, nedeni veya lz, Aristotelesin deyiiyle maddesel nedeni sud u r. '2" Aristotelese (. M 3 2 2 ) baklrsa o, bu gr, her eyin sv b ir varlktan beslendii, scan kendisinin de ondan kt, onunla varln srdrdne ilikin gz-


18) Bkz. W . Jca g cr , T h e T hco log y n j T h e l ia ly G rec e P h i lo s o p h e . I.ondon, 19 4 7 . s. 12-15.

19) Bkz. Jeager, Tlc T h co log y o j T h e Ea r ly G rc e e P h ilo sop h er . s.7 vd., C on iorl, I he O rig in s o f G rc c k P h ilo so p h y , Lontlon. 19 5 2 , s.ti v j .

2 0 ) Bkz. A ristoteles, M e ta fiz ik , .ev. Altnc Artan. Sosyal Yaynlan. stanbul. 19 9 6 , s .9 1 .

2 1 ) Bkz. A ristoteles, M e la jiz ik , s .9 1 ; W . Kranz. Alfc F e ls e fe (M etin ler ve A a l:l ,ilin tin i) , ev. Suad Y. Uaydur, Sosyal Yaynlar. stanbul. 1994 . s .2 9 ; W . C apallc. Sokicirs'in n ce F e lse fe (P rag n u n la r -D o g so g rn jile ) , C .l. s .63 .

GR 2 3

lemi ile, her eyin tohum larnn nemli bir yapda olmas, suyu ise nemli eylerin doasnn kaynan oluturmas olgusundan karsam r .ul) Ancak Thalese gre bu maddesel neden yeterli deildir; zira o, ayn zamanda her eyin tanrlarla dolu olduunu da sylcm ckted ir .(i,) Felsefe tarihi aralimlalaryla nl Arslan, Thalesi her eyin tanrlarla dolu olduu dncesi ile onun, dem irin mknats ekm e zelliine sahip olmas yznden canl olduu dncesine duyduu inanc b irletirerek, u arpc yorumu yapmaktadr:

Thales her eyin esrarengiz, canl glerle dolu olduuna inanmaktadr; mknatsn demiri ekmesi olgusundan hareket etmekte, bu olguyu genelletirerek btn varlklarn iine yerletirmektedir. Tlales'in canl ile cansz arasndaki ayrm gz nnde lulmayp. her eyin rulu ve can olduuna inandn dnrsek, bu durumda, her eyin tanrlarla dolu olmas, Thales iin her eyin canl glere sahip olmas anlamna gelebilir.***'

Her eyin canl olduu dncesi, h ilozoizm " olarak nitelendirilmekledir ve yle anlalyor ki, Thales, i lk maddedeki hareket, deiim gibi durumlar, her eyin tanrlarla dolu olduu ve dolaysyla canlclk anlayyla aklam aya almaktadr.

Tlales'in dncesine eletirel adan yaklaan ve varln ilkesini, maddesel nedenini, srsz-belirsiz bir madde olarak nitelendirdii ap ciron olarak gren Anaksim androsun (o. M 5 4 6 ) u"\ ondan scaklk , sou klu k , yalk ve kuruluk gibi nite-

2 2 ) Bkz. A risloleles. M e ta fiz ik , s .9 1 .

2 1 ) Bkz. W . K ranz, Ail J:clse/e. (M clm lc ve A(il.'l


lklerin ktn ileri srd, olu ve bozuluu, onlar arasndaki mcadele ile aklad grlmekledir. O nun dncelerinde dikkali eken bir dier nem li unsur, Msr ve Mezopotamya'da karlatmz, varlk ve olu srecini aklarken insann toplumsal yaantsndan alntlanm anlaylarn doaya yanstlmas, yani evrene antropomorfist/insanbiimci bakma d ncesidir. Nitekim onun yle dedii aktarlr:

Varolan eylerin ilkesi, pelron'dur. eyler ondan meydana gelir vc yine zorunlu olarak onda ortadan kalkarlar. nk onlar, zam ann srasna uygun olarak birbirlerine kar ilem i olduklar hakszlklarn cezasn ve kelactini derler.12"'

Anaksim endros'un, aktardmz pasajnda, insansal d nyadan doaya yansi sz konusu zorunluluk, bireysel varlklarn nedensel bir yasaya uygun olarak var olduklar ve yok olduklar eklinde bir yorum lanm aya aktr. Nitekim Capelle, bu trden b ir yoruma ynelm ekle , Anaksm andros'un, tm olup bitenlere, yani toplam evrensel srece egem en, ona ikin olan yasallk kavramn ilk defa insan dncesinin kapsamna so k tu unu ileri srm ektedir .U7) le yandan onun dnyas, tanrlar tarafndan yaplmam ve Tanrsal irade taralndan ynetilmeyen ilk gelimi felsefi dnya gr olarak grlm tr. '-"1 O nun bu m ekanik anlaynn uzantsn, insann nce nemli ortamda, balklarn vcutlarnda dom u olduklar, ancak yaayabilecek bir olgunlua eriince, karaya ktklar dncesinden de kar-

olada ilaha tem el lir sev olm as im knn al. Bylelikle, A.ksincntlros,Parm endcsi lek bir kresel bir ine vc buradan barckelle hakiki bilgi (cp ste-nc) ile kam (d o k sa) arasndaki Immla balam d aynm ve Pylhagorasrlarmoul geom etrik vc m atem atik arkhelcrine ve l.rukippos'u vc Denokros'unato n asn a golren aratrm a ilg isin in yolunu a l '' P II. IVlers, E sk i YnmFrlsr/rsi Terimleri Szligf, s .5 1 .

2 6 ) Bkz. W . Kraz, A lik F rls r/r (Metinler ve Acldmlir). s . J l ; VV. Capallc. Snftrulrsfet Dilce F else fe (F ra g m a n ln -D o g s o g a li lc t ) , C .l, ->.71: A b m Aralan, lk a FrIsrje Tank (Salrates nesi Ynnn F e ls e fe si), C..I, s.9B.

2 7 ) Bkz. W . C apallc, S o k ra es 'n n ce F e lse fe ( l ia g n a n ln T Ja g sa g ra file r ) , C .l. s . .

2 8 ) Bkz. A lm c A slan. i lk a F e lse fe Tnil (S n k n u es O esi Yunun Felsefesi), C .l, s . l l l

GR 2 5

samak olasdr.'- ' Akas hu dnce, m ekanik olaak ileyen biyolojik evrime gnderme yapmaktadr ve her eyi doal nedensel srelerle aklamaya almakladr.

Varlk ve olum (emeline havay oturtan Anaksimencs (. MO 5 2 5 ) ' nasl hava olan ruhumuz bizi l ui uyursa, soluk ve havan n da tm dnyay bir arada tuttuunu ve evrelediini sylem ekte, havann her zaman hareketli olduunu ilci .srmekledir.1" Iger o, hareketli olmasayd, deiip varlklar meydana gelemezdi. O nca hava, 'seyrekleme ve younlam a yoluyla tzlerine ayrlr ve seyrekletii zaman aic olur. Ayn ekilde rzgrn, y ounlam hava olduunu syleyen Anaksim encs, bulutlarn da lokalam a yoluyla havadan meydana geldiini ileri srmtr. O na gre, anlan unsurlar, daha younlanca su olur, su you nlamaya devam edince toprak oluur ve m m kn olan en yksek dzeyde younlaignda da ta meydana gelir . 'U) Oluu younlama ve sey rek lem e gibi doal nedenlere bal olarak aklayan Anaksimencs, varlklarda grlen btn niteliksel farkllklarn aslnda nicel farkllklara indirgenebilecei dncesini ileri srmtr. Bu dnce, Aslann da kaycletlii gibi, donemi asndan ele alndnda olduka ileri bir dncedir. ' 1

2 4 ) Bkz W Kraz. A n t ik f'l.vc/c (Mutule ve A k lm u tU r ). s i l . W Cap.llc.SdAidirs'c n ce /-i'Jsl'' (Mdgmidlu -Do.ogici/i/c). C..I. s .7 3 . Ahmet Arsla. l/Jtd I ehe/e T arih i (.Solmlc.v Amc.si Viinhm /V be/evi). t .1 s 1 0 3 - lllf.

3 0 ) A risiolelrs, Ataksincs'e ek olm ak D io gccsin ile havay suy oue vetles.- lirdiin ve o cm el kahl elliini soylem ckelir. Ilkz. A lisinleles, M i/lcil;.s.92

31)l> k z . W . Kaz, A m il; l-'c/ve/c (M etin in ve A k la m a ln , s At. W . C apallc.Snln ates'ten nce /-'else/e ( h r a g m a n la -P o g s a g r a f i l e r l . ( I. s .82 . Aaksmcncs'in sa-ehiya arasila urlugu ko>luk, ruh-bcde, lava-lya ilikisiyle snrl deildir. O hezecyi daha ileriye lasyauk soyle dev: 'O uun dra ve kmldaaym kcsos'un orlasnda hula yeryznn sert ve lasi. ola hdli- ler. insann doadan duygusuz ve hareketsiz ola keniklc rneidir; lash blm leri saran lopak blm let. iisalar kolay dalan ellendir, yerin l e m sindeki yasllk ve scaklk insann ilii, beyni ve tohumudur. Suyun tak suv olm ak hcnzci dam ar ve dam ardaki kandr. Kanklk suyu olm ak da sidik im has ile olurak yeridir W . Kraz. A nlk T e k e le (M etile ve A k la m a ln ) . s .3 7

3 2 ) fikz. W . C apallc. Snlnncs'len llrr Teke/e (/-ngm d/u-D dvog/il rJ, t. I. s .81 .3 3 ) Mkz. Almc Arslan. Illg / Tmiln (Sdkrev An esi lidiu le /r /e i ) . ..I,

.4.114 ve 12-f.


Pythagoras (. M 5 0 0 ) ve Pyihagorasclar, varln k k e nine matematiin ilkelerini, yani say la n oturtm ular, varln kkenini btnyle som utlan soyuta" doru kaydrm lar ve Aristoteles'in deyiiyle ilk defa biimsel nedenden sz etmilerdir.(34> Evrendeki saysal dzene iaret eden Pylhago- rasclar, soyul saylar dnyas ile som ut nesneler dnyas arasnda bir ba k u rm ak sureliyle evrendeki dzene dikkat e k mek istemilerdir.05 ' Ayrca onlar araclyla, hem rasyoncl- irrasyonel, lek- ih , b ir-ok, s cak-kuru. ag-hafif, iyi-kt, karanlk-aydnlk gibi z larn0 1 hem de Ay ve Ayn tesinde varsaydklar ve ebedi kabul etlikleri gksel varlk ve olaylarn, yani yldzlarn ve gezegenlerin hareketiyle dnyadaki olu ve bozulu arasnda nedensel iliki gndeme gelm itir . ' 1 Bu anlay, daha sonra da ele alacamz gibi, Aristoteles larafndan gelitirilecek, gerek Dog gerekse Bal dncesinde ortaalar boyunca felsefi dnce ve astro lo jik uygulamalarda nem li bir yer edinecektir. zellikle Pythagorasc Alkmeon (M 6. yzyl) evrendeki dzen ve uyum dncesini, tbba tam, insan bedeninin salk duru m u nu, zt kuvvellerin, yani kuru ve nemli, scak ve souk, ac ve tatl vb. eil paylara sahip olm asna veya daha basil b ir ifadeyle, onlarn eitliine, hastalk durum unu ise bu zt kuvvetlerden birinin dierleri zerindeki hkimiyetine balamtr. Bu yzden onca, hekim in grevi, bu kuvvetleri yeniden eit ve dengeli duruma getirmek, uyn ve armoniyi yeni

3 4 ) Bkz. A ristoteles, M eu tfiz lk . s .9 9 -1 0 0 .

3 5 ) Bkz. W Kranz, Antik l l s c f c (M l i h r ve Atklrnc/li), .41 -42

3 6 ) O lu vc bozulula, zlarm etkileim i dncesi Ita kkenli bir dncedir. Nitekim P ylhagorasn Zerdt'n yanna gutgi. oda bu dnceleri gendig ifade edilir. Kranz pasaj aklarr: "Pythagoras Zerdt'n yanm a varm , bu da ona var olan eyler ivin balangtan beri iki nedenin, anayla babann bulunduunu. babann k olduunu anann karanlk olduunu, gt blm lerinin scak , kuru , hafif hzl, karanlgnm kinin souk, ya. ar ve yava olduunu anlatm ." W . Kranz, Antik F else f i (Metinler ve At'ifchrulri' >. s 4 4 Kranz, Pythag oras ile Zerdl arasndaki kiisel balant pek phelidir dese de. ikisinin d nceleri arasnda icle bir balantnn bulunduunu sylem ekten kendisini alam az. Bkz. W . K ranz, Antik Pe/se/r (Metinler vc Acklnndn), s .4 9 . 7.dpnot.

3 7 ) Bkz. VV C apallc. S o lt r la ' m rr l ' h r f r (f rgnnnli-IJogsogn/ilc), C t, s .92 - 9 3 .

GR 2 7

den salam aktr.1 W)Panteist bir evren kurgusuna sahip olan Ksenophancs (0 . M

4 8 5 ) , evrendeki her eyin temeline, bir olduuna inand1 ,u' ve hibir isasal nitelii olmadn dnd Tanry o turtm akla ve evrendeki her eyi, Tanrnn zihniyle ynettiini. Arslo- lelcsi sylem le, olu srecini ve evreni dnm ekle harekele geirdiini00 ileri srm ekte, olu ve bozuluun temeline onu oturtm aktadr .(' " 1 Ancak ondan aktarlan kimi pasajlar. Tanrsal dnm enin yannda onun doal nedensel sreleri de dikkate aldn gstermektedir. Szgelimi, suyun ve rzgrn kaynann deniz olduunu ileri srd, G l deniz olmasayd, ne anszn bulutlardan kan rzgr eserdi, ne rmaklar akard, ne de A ih er i yamurlar derdi dedii aktarlmakladr .10 Bir baka pasaj ise, ona, tpk Pythagoraslarn savunduu gibi, G ne ve Ayn oluta etkisi olduu anlaym ilitirmektedir:

Gne, yeryznn ve zerindeki canl varlklarn meydana gelii vc de ynetilm esi bakm ndan yararldr: buna Ayn da katks vardr.141

Varlk kavramn yadsyp, diyalektik bir sylemle, srekli o lutan sz eden vc Bir nehirde iki kez y kanlm az diyerek

3 8 ) Bkz. W . C apalle. S alru tes'le rr F e ls e fe (prriimlu-Dogsi'r/ile), C..I, s .9 2 .

3 9 ) Kscnoplaes' tan rn n birliini kan llayyla ilgili yle bir pasaj aktarlm akladr. ler eyin en g d s Tanr ise e er, o zam an srl lek bir la m var olabilir ( . nk birka I anr olsayd, isledii Ir eyin yerine g e lm esi num km olm azd. Dem ek ki, sad ece bir lek tan r \ar o lahilir.' W . C a- palle, .Sokiles'l Oer t e se/e U -ragm u nlar-D ogsu gra/iirr). C .l , s .1 0 7 -1 0 8 . K sctophanes'ien aklardan anlan pasajn . slam kelam clan n ea kullanlan lem u" (karlkl engellem e) kantn z o larak ierm esi o lduk a dikkal e kicid ir.

4 0 ) Bu d nce. Krunz'a gre. A ristoteles larafdan ele alnm ak ve tam am lanm ak sureliyle, yzyllarca lku su rm u lar. Bkz. W . Kranz, Alik F r ls c fr ('Metlider \c A k la m a la r ) , s. 51.

4 t ) Bkz. VC. K ranz, Atlik Fclse/r (MelinlT ve Acddumlu), s .5 1 -5 2 ; W C apaltc, Sult a l c s e d i e F e ls e fe (F r a g m a la - o g s o ir a f i lc r ) . C .l, s .9 8 -9 9 .

4 2 ) Bkz. \V. C apalle. .Sukulec nrr F e ls e fe (F ra g m a n la r-D o g s o fira f ile e ) , C .l. s. 1U2.

4 3 ) Bkz. W , Capalle. S okra es ' r O u e F e lse fe (i-


diyalektik dnceyi nceleyen Heraklcios (. M 4 7 5 ) , o lu un maddesel nedeni olarak, atei grm ekledir . '441 O nca, olu sreci ya da deiim ve dnm , ztlar arasndaki almaya dayanmaktadr. F e ls e fe 1 tiril li (S o k r a te s Otters i V F e ls e fe s i) . C .l, s. 191.

4 7 ) Bkz. W . Kraz. Alilc F e ls e fe (M etin ler ve Aelthnalal. s .59 .

4 8 ) Bkz. W Kraz, Alil; F else fe (M etin ler ve Aeklanular), s .5 7 -5 8 ; W . C apallc, Snlralcs'lcn n t e F e ls e fe (F a y a la -O a ^ s o ^ r a fi le ) . C .l . s. 1 16.

4 9 ) Bkz. 1: E . Pelcrs, Esfci Vnnn F else fes i T er im ler i .Srtcli. s .2 0 8 - 2 1 1

5 0 ) A lm c Arlar, l l k t a g F e ls e fe T a il i (S a k r a le s Oeesi Vnnn F e ls e fe s i) . C .l, s .1 9 5 .

GR 2 9

yann durmadan deitiini, bize, srekli oluu ve bunlara bal olarak cilli hareket biimlerini gstermekledir. Var-olmayan olarak bo mekn btnyle yadsyan Parm cnidese ge , hem eylerin genel deiimini hem de meknsal hareketlerini dnmek olas deildir; yani bunlar birer kuruntu ve grnten ibarettir. Zira bunlarn temelinde bir var-olan, yani deimez bir sabit-olan deil, aka bir var-olmayan bulunmaktadr. Bu d u rumda, dnm enin vc kavramann sadece b ir var-olana dayanabileceini syleyen dnm e yasalar ile grn arasnda bir eliki vardr.' ' " Anlan uslamlamasn srdrerek Parmenides yle demektedir:

Varlk hibir zaman var olm am tr vc hibir zaman var o lm ayacakla. nk onn iin nc tr bir balang aramak isliyorsan? O 11c ekilde ve hangi kaynaklan varln alm olabilir? O n varolmayandan ktn nc sylem ene ne dc dm m cnc izin vereceim . nk herhangi bir eyin varolm adn, 11e dnm ek nc de sylem ek mmkndr.Eer o hiten varla gelirse, onun dala nce deil dc, daha ge varla gelmeye hangi zorunluluk m ecbur elm i olahilir? O halde onun ya 1 ,imamen varolmas ya da tamamen varolmamas gerekir.*0 '

Elcai Z cnon (. M 4 3 0 ) . bocas Parmaidcs'in grlerini kantlamak iin, okluk ve hareket kavramlarnn oluturduu paradokslar" ele ald grlr. O, daha sonra slam dnyasnda da tartmalara yol aan, uzay ve zamann sonsuza kadar blnc- bilirliligi ve sreklilii ilkesinden yola karak, sonsuzun tkeilc- meyecegi anlayyla, grnrdeki hareket vc okluun mantksal dnceyle ak bir eliki oluturduunu gstermeye alr.''''

5 1 ) W . C apalle, S a k m les ' le Om e F e lse fe (Pragm n/m -D ogsoi/d'i). ( 1. s .H l

5 2 ) Bkz. Alcl Arslu. I l lu a g F e ls e fe l i l i tS n k u tcs Om esi Vmm F e ls e fe s i) , t I. s .2 2 6 .

5 3 ) deali Z cou n kulland paradoksla! 111 slam diyasnda da yank yandudii b ilinm ck cdu . Bu yzden onun oucnli g ou nen km paradokslarna deinm ek anlam l olacaktr l ) Aklrileus ve Kaplum baa Paradoksu / ' n n a ge, unlu ksk Yunanl koucu Aklilcus. yavalyla bilinen kaplum baaya balangla belli bir avans verse, mantksal acdan kaplum baay gem esi asla olas degildi. Zcon bunu, her m ealenin sonsuza elek blun cbkegi anlayna dayandrr ve


Em podokles (. M 4 3 0 ) , n-Sokraesi felsefede b ir d nm noktasdr ve onunla birlikle, artk varln kkenini, yani maddesel nedenini lek temele dayandrma dncesi sona ermi ve oulcu dnem balamtr. Nitekim onca varln kkeninde hava, lop rak , su ve a c yatmaktadr.15'" O n u n dier bir zellii, kendisinden nce gelen filozoflardan farkl olarak.

Akhileus'un kaplum baaya verdii avans mesule sonsuza dek blnecei em larekel g erceklcn cyccek lir. 2)U zay Paradoksu: I-.grr ler varlk, her gerek nesne uzayda ve uzayn kendisi de gerekse, onun kendisinin d c ikinci hr uzayda, hu ikinci uzayn bir n c uzayda olm as vc bunun sonsuza dein gilm csi g erekir. O halde ya bu so n u sam ad r ya da uzay diye bir sey yoktur. Z cn on a gre, sonu sam a olduu iin uzay gerekle var deildir; nk sonsuz l k ciilrm cz.3 ) kiye Blm e Paradoksu: I-.cr herhangi hr uzam vc m esafe, sonsuza dek bolu- nynrsa, o m esafenin kal edilm esi im knszdr. nk. Zeon'a gore , o m eale ya da uzay asm ak iin , n ce y an sm , so a yarsnn yarsn, ardndan o yarnn yarsn vh. asm ak gerekir. Llzay vc m esafe sonsuzca blnd ve sonsuz da aslam ayaca iin uzay vc m esafenin kal edilm esi olanakszdr. 4 ) Duran Ok Paradoksu. Bu paradoks, uzay ve zam ann sonsuza kadar blnem ez olduu a n layna dayanr. Z eona g o rc . bir vayda atlm ok dnrsek, m antksal-adan o okun larekel etm ediini dnm em iz geYekir. Zira larekel eden bir ey ya iinde bulunduu uzayda veya iinde bulunm ad l>r uzayda larekel eder Am a o, 11c iinde bulunduu ne de iinde bulunm ad uzayda larekel edebilir nk hr uzayda olm ak ve onu igal clck . larekel clu rk lr. CHc yaula bir cyi iinde bulunm ad bir eyde'larekel elliini dnm ek de sam adr. 4 ) okluk Paradoksu: Z con okluun kabul edilmesi lalde k sam a sonu cun doacan ileri s rc . O ca eyler o k olursa, ayn zam anda le bykl olm ayan lc de sosuz buyiklugu olan eyler olurlar Bykl olm ayan eyler olurlar; nk onlardan ler biri ee bir birimi temsil i lm ezlerse ok olm azlar. Am a bir birini, blnem ez; zira ler ey aeak iinde hr para varsa blnebilir vc o eer uzam sa iinde birok para olabilir. Ayn zam anda sonsuz byk olurlar; nk varl ola ler eyin bir luyuklg olm aldr. l:ger bykl varsa, o halde onun paralar da olm al vc ni paralar birbirinden ayr olm aldr. Bu paralar, an cak birbirinden aralarnda baka paralar varsa ayrlabilir. Bu arad aki paraln da, birbirinden baka paralarla ayrlm as vc bunun b y lccc srp ilm cs gerekir. S lalde, ler sni her biri belirli huyklge salp sonsuz sayda paradan olum as gerekir Sonu olarak o ey. bir oklu k ve bykl olm ayan veya sonsuz bykl ola bir ey olm ak zorundadr. ler iki see nekle sam a olduundan ok lu k sam ad r ve varolan birdir. Andan paradokslar vc bakalar bkz A lnr Arslan, lk a belse/e fri/i (S n llc s ncesi Vuu b elsr/rs i). c .l . s .2 5 0 -2 5 8 , Roy Sorensen . A Brief Itisorv of P aradox, O xford U n iversity l rcss, New York 2 0 0 3 . s .4 4 -5 0 .

5 4 ) Bkz. W Kranz. A m il; bclsr/c (Metinler vr Arfelm/ur). s .9 8 ; W . G ipallc. Snfciiili's'leii re belse/r (bngrlr -Dtrgsiigr rifllci). .I, s .l6 (i-lf> 7

GR 31

maddesel nedenin yannda, ondan ayr b ir hareket ettirici ilkenin, Aristotelesin terminolojisiyle clkin/fail ned enin varlm kabul etm esidir . '1 O nca. Daha nce varolmayan bir e yin varla geldiini veya herhangi bir eyin yok olabileceini dnenler delidir; nk varolmayan bir eyden herhangi bir eyin dogmas kesinlikle m m kn deildir ." '110 Ona gre, lcr eyin maddesel nedeni, hava, toprak, su ve atelen ibaret olan drt kk ve onlarn nitelikleri olan scaklk , soukluk, yalk ve kuruluktu r. D drt e ve drt nitelik kuram. Aristotelesle gl bir yank uyandracak ve bu yank slam felsefe geleneinde de devam edecektir. Tabiattaki eylerin zorunlu olarak deil, aksine rastlant sonucu meydana geldiini syleyen, bylccc indeterminist bir even anlayn savunan Em pedokles, rasilan sonu cu meydana gelen olaylar, nefret vc sevgi kavramlaryla aklamaya alr. O na gre evrende nefret egemen olduunda eler birbirlerinden ayr der ve bir dalma olur; k nefret ktln nedenidir; sevgi egem en olduunda ise, her ey birlik iinde olur; zira sevgi, iyiliin nedenidir. 1' Nefret vc sevgiyi, canllar evreni iin de temel alan Empedokles'in biyolojisinde de, metafizik h ibir ey olmayp, her i b ir tesadf ve ans eseri olarak orlaya kmaktadr. Bu anlamda, onca, yaam koullarna ayak uydurabilen varlklar hayatta kalt lar, ancak onlarn varlklarn devam ettirmeleri de bir eree ynelik olmayp, tamamen ans vc rastlant sonu cu d u r158. Daha sonra deineceimiz gibi. Empedokles'in bu dnceleri hem Aristoteles'te hem dc slam dnyasnda gl eletirilere urayacaktr.

E npodoklcs in maddesel neden konuundaki oulcu anlayn benim seyen, ancak d on maddesel temeli eksik bulup so-

5 5 ) tik :. A tm d Arsla. Ilkctg F e ls e fe T a r ih i (S n k ra le s O res l ritmin F e ls e fe s i) , C .l. s. 265 .

5 6 ) llkz. \V. C apallc. S o k a te s ' len O n ee F e ls e fe (F r a g m a n la r -D o g s o g a f i le ) . t I. s . 17 3 . Altnc A rsla. I l lu a g F e lse fe la r l l i ( S a k in le res l Yunan F e ls e fe s i) . C .l, v 2 6 5 .

5 7 ) lk :. A n sio irlrs . M eta fiz ik , s .9 6 ; VV. K ratz, A n tik F e ls e fe (M etin in ve A clhnn a- l a ) . v l i t ; W . C apallc. .Solnnlcs'ci u e F e ls e fe (F ra g n a n la D a g stg ra fler ) . C. I. s. 1 6 9 -1 7 0 .

5 8 ) Bkz. A ristoteles. Fizik. Cev S. Balni, YKY. stanbul. 2 0 0 1 . s .6 8 -6 9 .

suz lolumlartlan sz eden Anaksagoasn (. M 4 2 8 ) , olu ve bozuluun olmadn, sadece varolan eylerin karmas vc ayrlmasnn sz konu su olduunu ileri srd grlr. O nca , her eyde, her eyden bir para bulunm akladr . '5'*' Zira ona gre, dier n-Sokral.esi filozoflarda karmza kan, Hiten hibir ey meydana gelm ez ilkesi temeldir. O nun yle dedii aktarlmaktadr:

Sa olmayandan sa veya ct olmayandan c nasl meydana gelir?1""'

Em pedokles gibi, etkin/fail nedene de yer veren Anaksago- ras, bunun N ous olduunu sylem ekledir. O nca, ilk karmla evreni meydana getirecek olan harekeli verdiren Nous, akll, dzenleyici ve dzen verici bir ilkedir. Bundan dolay o . h e r eyin her eyde bir arada bulunduu karklk veya kaos durum u nu bir dzene sokm utur/61' Anaksagoras, N ous kavramyla, sadece oluun etkin/fail nedenin ne olduunu sylem ekle kalm am , ayn zamanda bu nedenin hangi nedenden dolay evreni meydana getirdiini de ortaya koymaya almtr . Nitekim onca, evreni kaostan kosm osa geiren Nous, bunu, iyilik ve m kem m ellik iin yapmtr. Anagsagorasn bu tavrnda creksclci , Arislolelcsi sylem le, ercksel/ga neden anlaynn izleri var gibi grnm ekled ir , lW) Bu durumun farkna varan Aristoteles, onun creksclc i anlaynn snrl olduunu belirterek yle demektedir:

Anaksagorasn evreni meydana getiriinde Nous, ancak bir deus ex machinc" olarak kullanlmaktadr. O, herhangi bir eyin neden lr zorunlu olduunu sylemekte glkle


5 9 ) Bkz. W . Krz, Alili F e ls e fe (M etin ler ve A a l la m a la ) , s . H u - 147; VV. Capalle. SokalesTen nce Felsefe (Frtjinan lar-O .nsofr a j i l r ), C l l , ev. O uz O zgul, Kabalc Yaynlan, stanbul, 19 9 5 , s .2 0 21.

6 0 ) Bkz. W . C.apallu, S a k ru c s 'ta n ce F e ls e fe (F t in n h lt P a^ sa f'ia filr ), C .ll . s .25 ; A lm c Arslan, IIIn a F e ls e fe Tarihi ( S a l n t n O u es Yunan F e ls e fe s i) . C .l, s .2 9 2 .

6 1 ) Bkz. VV. C apalle. SohnUVr O r F e ls e fe (bignmkr-DogsciguJile), C ll. s .2 9 -3 1 ,

6 2 ) Bkz. A hm cl Arsla, lk a F e ls e fe l a r i l il ( ak tl es O'.si Vm/ F e ls e fe s i) , C .l, s .2 9 9 - 100.

GR 3 3

karlulgmcld Nous'a bavurmakta, btn ligcr durumlarda ise, olaylar Nous'tan ok, baka herhangi bir ilkeye mal etmektedir."11

zelle Anaksagoras, bir eree uygun olarak etkide bulunan ilke ya da neden dncesini ilk ortaya atan ve doa felsefesinde ilk kullanan kii olmakla birlikle, bunu yalnz ilk harekeli a k lamak iin kullanmakla, doa felsefesinin geri kalan ksmnda, Aristotelesin de iarel ellii gibi m m k n olduunu grd her seferinde, eski tyonya fi lozoflarnn mekanik nedenlerine geri dnm ekle lercddl etm em ekled ir ." '"

n-Sokralei felsefenin en zgn dnrleri kukusuz, a tom cu dncenin ncleri olan I.ckippos (M 5. yzyl) vc Dem okritosTur. (. M 3 7 0 )


Bu neden ise, atom larn ncesiz ve sonrasz olan hareketleridir. nk atom lar, kendi balarna ve her yne doru, b y k l k lerine gre, hzl ya da yava bir b iimde hareket ederler. Bu hareket karmaas iinde, atom larn rastlantsal deil, zorunlu olarak birbirlerine arpp basn yapmalar, birleip ayrlmalar sonu cund a doadaki eitli varlklar vc olaylar ortaya ka. Bu zorunluluun bazen bir dzen iinde, bazen h ibir yasaya indirgenem eyecek ekilde gerekletiini belirlen D cm ok itos , Anaksagorasla grlen ereksel yaklama kar k m ve m ek anik bir anlay savunm utur'67. Aslnda bu m ekanik anlayn, ilk defa Leukippos tarafndan yle ifade edildii aktarlr:

Hibir ey rastlant ile kendiliinden meydana gelmez, tersine her ey bir nedenden dolay zorunluluun etkisi altnda olup biler.'68

Arsla, atom cularn bu determ inist nedensellik anlay k onusunda u arpc yorum u yapmakladr:

Gerekliin evrensel ilkesi olarak kabul edilen bu nedensellik, tamamen mekanik bir nedensellik olarak dnlmekledir. lkada herhangi bir ( . . . ) ereksellik dncesini iin iine kartrmakszn, her eyin tamamen vurma ve arpmalara dayanan mekanik bir nedensellik yasasna gre cereyan ellii fikrini, tam bir tutarllk ve kararllk iinde ifade etme cesareti gsterenler, yalnzca atomcular olmutur.''"

Felsefenin ilgisini doadan insana ve insansa! kuram lara e ken ya da yaygn deyile felsefeyi gkten yere indiren sofistlerin. Gorgiasn (M 5. yzyl) "H ibir ey yoktur, olsa bile b ilem eyiz, bilsek bile bildirenleyiz" eklinde beliren hii (nihilist) a-

6 7 ) A lm c Arslan, lk a F e lse Jr T arih i (S o k a e s (im esi Yu F e ls e f e s i) . C .l, s .3 2 8 - 3 3 0 ; I\mcla M. Ilby, Epicureanism Am i rce W ill", flic O ic litm a y O f The Hislory O f Id ea s . Si tidies UJ S e le t le d PivuKil Id ea s . I. f.d. Philip P. W ien ci, New Y ork , 1 9 7 3 -7 4 , s. 136 .

6 8 ) Hkz. W . C apallc. SoferalrsVrii O n ce F e ls e fe (F r a g n a n la -P a g s o i l i le r ) , C..1I, s.31 vd.

6 9 ) Alm c Arslan, llh c a g F e ls e fe F tiil (S o la a le s n es ) un F e ls e fe s i) . C .l, s .3 2 9 .

GR/ 3 5

lay'70) bir kenara braklrsa, znelci ve greceli bir perspektife kaydklarn sylem ek olasdr. Szgelimi, Pratogoras (. M 4 2 0 ) , nsan her eyin lsdr dem ektedir/70 Onlarn greceli v e znelci tu tum larnn kukuculua ve indeterminizme yol amas ve bu sonu cun Perikles tarafndan Pratogorasla lartl- mas o lduka ilgiye deerdir. Aktarlan tartm a slam dnyasndaki tevelld/dou kuramn andrm aktadr. Kranzn aktardna gre tartma udur:

Bir beli yarta, birisi cirit atarken islem eyerek Pharsaloslu Epiim iosu vurup ldrd zaman Perikles bln gn Proagoras ile en doru dne gre, cirid in mi, yoksa atcn n m ya da yar hazrlayanlarn m, bu felaketin sulular olarak kabul edilm esi gerekliini tartm tr/771

3. Sokrates Sonras Felsefe:Neden ve Nedensellik Sorununa Sistematik YaklamSokrates sonras dnemde, nedensell ik sorununa ynelik tar

tmalarn, nceki tartmalar da d ikkate alnarak belli bir felsefi sistem erevesinde ele alnp gelitirildiini sylemek olasdr. Her ne kadar Sokrates (. M 3 9 9 ) , daha o k sofistlerde gndem e gelen insansal sorunlara, zellikle ah lak sorununa ynelmi olsa da(73), onun Anaksagorasm , her eyin nedeninin Nous olduunu sylediini duyduunda ondan etkilendii aktarlr. Aktarlan bilgilere baklrsa, Sokrates byle b ir neden fikrinden etkilenir. Ardndan Anaksagorasn tm yaptlarn inceler ve onun evrendeki dzenin ve varolan her eyin nedeninin gerekte N ous olduunu kendisine aklayaca umuduna kaplr. Ancak yaptlar inceledikten sonra, Anaksagoras'n nesnelerin dzenini metafizik nitelikli el kin/fail nedene balayacak yerde,

7 0 ) Bkz. M acil G kberk. F e ls e fe T a r ih i, Remzi Kitabevi, stanbul, 19 9 0 , s .43 .

7 1 ) Bkz. M aci G kberk, F else fe T a r ih i, s .4 3.

7 2 ) Bkz. W a l l e r K r a n z . A n t ik F e l s e f e ( M e t in l e r v e A k l a m a l a r ) . s . 1 9 3 .

7 3 ) Bkz. H. C . Benso, S ocra ic Wisdom, O xford U n iversity Press, New York 2 0 0 0 , s .1 7 vd .; O rhan Sadenin 'S o k ra ", F e ls e fe ve i t im a iy a t Mecmuas iinde. C .l , S 4 . 1 9 2 7 , s .2 4 1 -2 5 3


havadan, a i lheroslardan, evrinLilerden sz elliini ve meydana gelen eylerdeki dzeni bunlarla akladn grnce, hayal k rklna urar, nk onda metafizik nitelikli etkin/fail neden ve onu eyleme iten erekselci bir nedensel aklam a bulamaz/7'" P laionun anlat bu olay Sokates in doa felsefesiyle ilgilendiini gsterdii gibi, erekselci bir nedensellikten yana tavr aldn da gstermektedir.

Sokratesin rencisi Platon (. M 3 4 7 ) , n-Sokracsci felsefede gndem e gelen zellikle Herakleitos ve Parmenides arasnda tartmalara yol aan Deiim ve dnm ile onlarn altnda deimeden kalan ey nedir? sorununa yant vermek iin ide- a lar retisi temelinde zgn ve etkili bir felsefi sitem oluturm u175' ve bu sistem ierisinde nedensellik sorununu tartmtr. retmeni Sokratesin ahlaksal alanda sz ettii tmelleri ve Pythagorasclann arkhe olarak grdkleri saylar retisini ve b iimsel nedenlerini, idcalara dntren Platon, idealar. ncesiz ve sonrasz sayp, iinde yaadmz nesneler dnyasn o n larn birer kopyalan ya da glgeleri olarak grmtr. Evrende nedensel zorunlulua inanan Platon yle demektedir:

Varolan ve deien her ey, birtakm nedenler sebebiyle varolm akla ve deim ekledir. nk nedensiz hibir ey meydana gelm ez/7'

O nca idealar, ncesiz ve sonrasz olduu iin, onlarn nedensel bir aklamaya gereksinimleri yoktur. Fakat organizmalar ve fiziksel nesneleri ieren grnler dnyas, srekli deim ektedir ve bu nedenle, deiimin ilklerine ihtiya duyarlar. Fiziksel nesneler ve organizmalar, idealarn eksik birer kopyalan old uklar ve kendi kendilerine yeterli olmamalar yznden, varolular iin nedene m uhtatrlar. T inaios diyaloguna bakarsak,

7 4 ) Bkz. Platon, Phaidon, cv. S. K Y ctk m -Ii. R. A adcuur. Akra, 1 9 6 3 , s .9 7 -9 9 .

7 5 ) Plalonu teisefesi ile ilgili genis bir zm lem e iin bkz Jear Brn, Flm cm ve A h a d c m ia , cv. smail Yerguz, Dosl Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2 0 0 7 , s .7 vd., A hncl A rtan, ll lc a g F e ls e fe T a rih i (S o fistlerd en / kilonYl. C ll, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2 0 0 6 , s .201 vd.

7 6 ) Platon, Tmu.v, cv . E G icy-l-. Ay, stanbul, 19 4 3 , 28a.

GR 3 7

Plalon'a gre, evreni, ideaiar rnek alarak var eden d n nedenden sz etmek olasdr.

a) Demiurge ya da Tanr:P la to n a gre, Demiurge ya da Tanr, dnyann ekin ve dina

m ik varolu nedenidir. O. dnyann mimardr, ancak dnyann yaratcs deildir. Zira o, yoklan bir dnya yaratmamtr. '771 o. yalnzca daha nce v a ro la n zerinde eitli etkilerde b ulunm aktadr. O nca Tanr, doa ve zihindeki btn g, enerji ve e tk in liin kayna ve varolu nedenidir. Platon a gre, Demiurge ya da Tanr, kiisel olarak gksel bir nitelie sahip olmamasna karn, sadece dnyadaki iyiliin kaynadr, kt eylerin kayna deildir.

b) Idealar, dnyann rneidir:Demiurge ya da Tanr, dnyann yaratl konusunda, idcalar

dnyasnda daha nce varolanlar taralndan ynlendirilmitir. Yani onlar rnek almtr. Dzen, adalet ve doal oluumlarn hiyerarik yaps idcalara baldr.

e) Kapallk:P latona gre, kapallk, bu dnyadaki ktln, belirsizli

in ve dzensizliin kaynadr. O. bu sylemiyle Tanrnn k tln nedeni olamayacan ifade etmektedir.

d) yilik ideas:Bu ilk neden, P la to n u n kozm olo jis inde oluum un ilevinin

kayna olarak belirir ve doann ve akln ereksel grnm olarak karmza kar. Zihinsel olduu kadar fiziksel olgular da ierecek ekilde, tm doal dzen, hava, loprak, su ve atein tm nn birbiriyle kaynamasndan meydana gelen niteliklerdeki bir yaratmn rndr. O, bedeni oluturan bireysel ruhta okluu gibi, tm fiziksel dnyay meydana gclire evrensel ruh ve yaratmn rnleri arasndadr/78

Thilly a gre, bu drt ilke, yani varoluun drt nedeni,

7 7 ) Bkz. Andrcw S. M ason, "P lato on N c.essily and (..haris", l'In ltH i/lial Sldi s, Vol I2 7 .S .2 B .

7 8 ) Bkz. Fran k Tlilly, T e k e le i tn il i , c .l. C cv brahim ener. SiMc Yaynclk. Isnlnl. 1 9 9 5 , s .1 0 7 -1 0 8


Aristoteles'in drt neden retisine o k benzem ekledir vc byk lde onu n esin kayna olm uur/7U)

Tim aios diyaloguna baklrsa. P la to n u n nedensellie ynelik tm aklamalar, erekbilimsel bir nedensellik olarak kendini gstermektedir. Zira o, nedensel aklamalarnda, akn ve ikin birtakm ereklere gnderm e yapmakta, her eyin idealarda aa kan ereklerine ynlendirildiini ileri srmektedir/1*0

T m bunlara ek olarak, P latonun dncesinde, Tanr ile idealar ve iyilik ideas arasnda nasl bir ilikinin o ld uu sorusu, olduka ilgiye deer b ir sorudur. Ahm et Arslan, P la loriun Tanr anlay, idealar ve iyi ideas ile ilikisini tartarak u a k lamay yapmaktadr:

Pratogoras ler eyin lsnn insan olduunu sylemiti. Platon, buna iddetle kar karak ileride her eyin lsnn T a n olduunu syleyecektir. Ancak bu Tanr nedir, nasl bir Tanrdr? Platon bazen Timaios adl diyalogunda karlald gibi, bu Tanry, z itibaryla evrene ekil, dzen veren bir yapc (D eniorgos) olarak tasarlamaktadr. Ancak Varlk, G ereklik ve H akikaflc ay ey olan yi Ideasmn Plalonun tdealar Kuram nda ve daha genel olarak btn sisteminde oynad rol gz nne, alrsak; Plalonun Tanry dzen verici bir Yapcfdan, Sanakarda ok, daha soyul ve metafizik bir ynde, yi Ideasna zde klmak ynnde tasarlamann m m kn, hatla zorunlu olduunu syleyebiliriz. Ancak bunun bizim grmz olduunu, Plalonun kendisinin bu zdeletirmeyi fiilen yapmadn belirtm emiz de yerinde olacakm ( . . . ) Platon lvinin varolduu varsaymn lm kuram nn cm eline yerletirmekle birlikle, Tanry ide

7 9 ) Bkz. Fran k lTilly, F else fe T a r ih i. C .l. s. 108.

8 0 ) Alfred W eb er. Plalo'un Tim aios diyalogunda, i in ... d iy e ...'' loru ierisinde dile getirdii erekselci nedensellik corisi ile ilgili lm verileri gzler nnc serer. Plalo. anlan diyalogunda, ilk m addeden Tanrsal m im arn, yldzlar, g e zegenleri, dnyay ve iindekileri ii var elliini aklam akla ve bitkilerin beslem ek iin, hayvanlarn dm ruhlara m ekn olm ak iin, ayaklarn yrm ek iin vb. var edildiini dile getirm ekledir. W cb erc gre bu erekselci nedensellik leors bir hakikat ierm ekle beraber, olgularn gzlenm esi yerine rya vc lanlc- ziyi koym akla, yzyllarca fizik bilim lerinin ilerlem esine engel olm utur. W eber, F e ls e fe T a r ih i. cv. I I. Vehbi Ernlp, Sosyal Yaynlar, stanbul, 19 9 8 , s .6 2 -6 3 .

GR 3 9

al ar dnyas ierisine sokmam akla, sadece idealar dnyasn gzlemlemek sureliyle iinde bulunduumuz dnyay akl- sal ve iyi bir biimde meydana geiren veya yaplandran, ekillendiren bir yapc (fail) neden" olarak grmekledir. Bununla birlikle Tim aiosla Tanrnn reden dolay idcalara bakarak duyusal dnyay, iinde bulunduumuz evreni meydana getirdiini aklarken, bunu, O'nun en yksek anlamda iyi ve bunun sonucu olarak cm e olmasndan dolay yapn- gn belirtm ektedir.""

Plaon 'un rencisi Aristoteles (. M 3 2 2 ) , nedensellik tartmasnda. Eski Yunan felsefesi tarihinde bir dnm noktasdr. Nedensellik tartmasnda kendisinin nemli bir dnm noktas olduunun Aristoteles de farkndadr. Nitekim o, ilk ilkeler konusunda gemi dnrlerin grlerini inceledikten sonra yle demektedir:

lke ve nedenden sz edenler iinde hibiri bizim Fizik'te belirlediim iz nedenler iine girem eyecek herhangi hr ilkeyi anm amlardr. Tersine onlarn nn, belirsiz bir biim de" olmakla birlik le, bu nedenlerden birini sezmi grnyorlar. ku bir ksm ilkeden -ister onu bir, ister ok farz etsinler vc yine onun isler bir cisim olduunu, islerse cisim d bir ey okluunu kabul etsinler, bir madde olarak sz im ekledirler. rnein P latona gre o. byuk vc kk olan, talya okulu iin belirsiz olan, F.mpedokles iin ate, toprak, su ve hava, Anaksagoras iin benzer paralardan meydana gelen sonsuz eylerdir. ( . . . ) O laklc bu filozoflar sadece maddi nedeni kavramlardr. Ancak bazdan. rnein dostluk ve nefreti veya akl bir ilke olarak kabul edenler, harekelin kaynan zikretm ilerdir. ze, yani forme 1 tze gelince, hi kim se ak olarak onu onaya karm am tr. Ona en ok yaklaanlar, yic idealarm v arln savunanlardr.1"'"

Aristoteles, madde-biim temeline dayal felsefi sisLcmi ierisinde, hem retmeni P la on un idealar retisini kat b ir b i

tti ) Alm c Asla. lk a Telse/e I a r il (Sofistlerden TU to u l. (~ II. s 1 0 5 -1 0 6

8 2 ) A rsu aclcs. M etafiz ik , s. 1 1 6 -1 1 7


imde eletirmi, hem bilgikuramsal/epislcmolojik hem de var- l kbilimsel/onlolojik adan nedc vc nedensellik kavramlarm irdelemi ve Ay st-Ay alt evren ayrmna koul olarak k onum lanan fizik ve metafiziinde ona etkin bir ilev yklemitir. Bilgikuramsal/episemolojik adan nedensellii bilginin temel koullarndan birisi olarak gren Aristoteles Ih inci A n a lil ih le r d e yle dem ekledir:

Bir nesnenin bilgisini, ancak nedenini bildiimiz zaman elde ederiz/*"

Bilgikuramsal/episemolojik adan bilgiye ulamada byk bir ilev ykledii nedensellii Aristoteles, varhkbilimsel/onio- lo jik bir zem inde de deerlendirm ekle vc bu balamda hem Bat Hristiyan hem de Dou slam dnyasnda ok etkili olan drt neden retisinden sz etmektedir.

a) Maddesel Neden:Aristotelese gre maddesel ncdc, bir eyin kendisinden m ey

dana geldii, bir nesnenin onda ikin olup da. ondan olutuu eydir. u halde o, ler deimede devam eden, deimeyi kabul eden, deien niteliklerden bamsz olan ve onlara tayc grevi gren eydir. Bu neden r onca, M ileti i Loa filozoflarnn grnde bulunm aktadr. Nitekim onlar, doay ve oluum u, bava, toprak, su, ate, atom vb. gibi maddesel nedenlere balamaya almlardr. Aristoteles, maddesel nedene, heykeltran yontusunu yapmay planlad bronz ktleyi ve kadehin maddesi olan gm rnek olarak gsterm ektedir. '*0

b) Biimsel Neden:O nca biimsel neden, bir o luun ya da meydana geliin so n u

cu olarak ortaya kan, maddede beliren biim (eidos). ilk rnek (paradeigma) ya da yapdr. w'l Szgelimi, bir heykelin biimsel nedeni, heykeltra tarafndan tasarlanm ola heykelin genel plan, yap, biim ya da Plaoncu deyile ideasdr. Aristoteles'e

8 3 ) A ristoteles, llic i A a lil il lc , cv . II. R Autdem r, M Lli Yaynlar, stanbul, 1 9 9 6 , s .22 .

8 4 ) Bkz. A ristoteles, F iz ik , s .6 1 , A ristoteles, M flc jiz ik . s .89 .

8 5 ) Bkz. A risioleles, F iz ik , s .6 l .

GR 4 1

gre bu neden, bir nesnenin ne olduunun tanm, onun cinsleri ve kavramdaki paralardr. Ayrca bu cdcn, bir eyin ereini de belirlemektedir."1

e) Etkin Neden:Aritoteles'e gre, etkin neden, b ir olguyu ya da b ir yapy

eylemscl olarak reten, deimenin ve durganln ilk balangcnn kayna olan etkene gnderm e yapmaktadr. Szgelimi, onca, zayflamann nedeni beden eitimi veya yry, suyun snmasnn nedeni ate, bedenin sala kavumasnn nedeni lekim, Afrodil heykelinin nedeni heykeltra, o tu u n nedeni babadr ve bu nedenlerin hepsi hareket ettirici veya etkin neden olarak adlandrlr. Bu neden, ayn zamanda, etkin neden taralndan kullanlan keski ve dier aralar da iermekledir."*71

4) Ereksel Neden:Aristotelesin sisteminde ereksel neden, herhangi bir o luu

mun ya da deiimin ynlendirildii amac ifade etmekledir vc bu am a, iyi olandr: zira iyi olan, her ttrden deimenin ve oluun ereini imlemektedir. O nca ereksel neden, b ir eyin niin yapld sorusuna verilen yant ierir. Szgelimi, gezintiye km ann nedeni salktr, Niin gezintiye k yor?" diye solduum uzda, salkl kalmak amacyla" yantn veriyoruz. Aristotelese gore, devindiren bir baka nesneyle, ama arasndaki eyler de ereksel neden kapsamna girmektedir. Szgelimi, zayflama, banyo, ilalar ya da hekim in aralar saln nedenidir. Bunlar, b irbirlerinden eser ve ara olarak ayrlsalar da, bir ama iindirler ya da bir c ee hizmet e tm ek ted ir ler ."*

Aristotelese gre bu drt neden, gerek yapay (snai) gerekse doal (tabii) varlklar iin geerlidir. nu neden anlayn daha iyi anlamak iin Ross u hususlara dikkat ekmektedir:

a) Herhangi bir eyin bu n lerden birden Fazla nedeni olabilir.

b) ki ey birbirinin nedeni olabilir, jim nastik saln el-

8.3; A ristoteles, MeKi/iziJr. s.8SJ

8 8 ) Bkz. Aristoteles, s .ft; A ristoteles, M eiojizik. v 8 9


kin nedeni, jim nastik de saln ereksel nedenidir. Baka bir deyile, mekanizm vc teoloji birbirini dlamazlar. A'nn B'yi m ekanik olarak zorunlu kld bir yedc, B dc A'y tc- leolojik anlamda zorunlu klabilir.

c) Drt nedenin her biri konusunda ya bir eyin ona uygun yakn nedenini ya da yakn nedeni ieren bir cins olan uzak nedenini sayabiliriz. Saln bir nedeni doktor olduu kadar, deneyim sahibi olduu sylenen biri de olabilir.

d) Eger A, C n in nedeni olan B'nin yan nitelii ise. A'nn per accidens (ilineksel olarak) C n in nedeni olduu sylenebilir. Heykelin gerek nedeni heykeltratr; fakat heykeltra, Polyklilos ise, Polyklitos'un da neden olduu sylenebilir.

e) B sonucunun, nedeninin, yelinin sahibi A ya da yetiyi uygulayan A oklgu sylenebilir. na edilen bir evin nedeni ya bir inaatdr ya da ina eden bir inaatdr.

0 Edim sel ve bireysel nedenler, balang vc bililerinde sonularyla ezam anldr, ama potansiyel nedenler byle deildir. Bir evle, onu ina edenin ezamanl yok olmas gerekm ez; fakat bir inaat ev ina ediyorsa, bir ev ina ediliyor olm al, vc bir ev ina ediliyor ise, bir inaat ev ina ediyor olmaldr/*'11

Aristoteles'in d n nedeni aslnda, yapay eylerde daha ak, doal eylerde daha kapal olsa da, gerek yapay gerekse doal rnlerde varolmalar iin zorunlu olan her eyi k ap sam aktadr. B undan dolay, hu her eyin iine, eylerin olutu ru cusu , kurucu unsurlar, onlarn varolu koullar, m alzem eleri, k saca ilkeleri dediim iz eyler ile onlarn m eydana gelm elerin in asl anlam da nedenleri diye adlandrdmz eyler g irm ek te dir.

Madde ve biimi bir kenara brakrsak, dier iki nedenin, yani etkin ve erek nedenin bugn bizim neden dediimiz eyle bir ekilde ilikisinin olduunu sylem ek olasdr. Fakat, Aristoteles, gerek ereksel gerekse etkin nedeni biimsel nedene indirger. Bu nedensiz deildir, nk doal nesneler asndan ele aln-

8 9 ) David Koss, AristolcJ's. xv. A h m ci Arsan. I. O klay A nar, zcan Kavasuglu, Zerrin K urioglu, Kabalc Yaynlar, stanbul, 19 9 9 . s .9 3 -9 3 .

GR 4 3

(lnda, b iim, hem etkinlii hem de erei belirlemekledir. Bu yzden, Aritoielesin dncesinde geriye gerek neden olarak sadece maddesel ve biimsel neden kalm akladr. Bu konuda J . B un u aklamay yapmaktadr:

(A ristoteles'te) Intun nedenler biim ve maddeye indirgenir. Hareke! ettiren unsur ve am a, biim le birlikte oluurlar ve madde de alttan gelen vc gereklilik olan her eye, vis a lergo olan her ey roln oynar. G ereklen de, biim son tahlilde, zle bir btn oluturur, bu zelliiyle ler eyi bir amaca doru gtren ikin hareket ettiricidir, dolaysyla, lareke ettirici her etkinlik, kendiliinden amasaldr. Biim in ayn zamanda ereklilik olduu sanal yapln n retim inde de grlr; sanal ya doann yapamadm yapar ya da doay taklid eder. Ne var ki, sanal yaptnda hareket ettirici hareket edenin dtndadr.,g"

Aristotelese gre, madde gizillii ve olanakllg ifade eder; biim ise. salt b iimleri bir kenara brakrsak, varlklarn trn belirler. Ancak burada maddenin gizillii vc olanakllg ifade eLiesi, onun sT etkisiz olduu anlam na gelmez. Trleri belirleyen biimlere ek olarak ayn trde meydana gelen bireysel farkllklar da maddenin alclyla yakndan ilikilidir. te yandan, Aristoteles'te nedensellik tartmasyla yakndan ilikili olan dier bir unsur, trsel b iim le ilgili olan tabiat/doadr. Nitekim insann trsel biimi ruhu, dier tabii nesnelerin ise, tabiat/doalar sz konusudur. Bu tabiat/doa dolaysyla, ate yukarya, loprak aaya dor eilim gsterm ektedir . '""

Aristoteles'in metafizii ve k ozm olo jis ine gre, kendisi hareket etmeyen ilk hareket ettirici, sabit yldzlar kresini dnm e ve ak edimiyle hareket ettirmek sureliyle, akla ve nefse sahip olan ve dairesel hareket yapan gkkrelcri araclyla, hava, loprak, su vc ate ile. bu drt kk n nitelikleri durumunda olan yalk, kuruluk, scaklk ve soukluk gibi nitelikler araclyla meydana gelen bileiklere determ inist bir hareketle trsel biim-

9 0 ) Jcan Hrun, AriM Uf/cs vr C cn I Y crguz, Dost Kitahcv, Ankara, 2 0 0 8 . s.

9 1 ) Bkz. A ristoteles, s.51 vd.


Icrini ve doalarn verir/92 Bu trsel b i im ler, onlarn ereklerini de belirlerler. Bu yzden Aristotelesin nedensellik anlay, nesne ve varlklarn trsel b iimleri gerei belli ereklere gre hareket etmelerini temel alr. Her nc kadar o, m ekanik bir determinizmden sz etmese bile, erekselci bir determ inizm den yana bir tavr alr/93

O, nedensel zorunluluun, varlkbilimscl/oniolojik sahadan ok mantksal sahada olduu izlenimi douran rasllant kavram na yer verse de, rastlanty194, insan bilgisizliiyle ilikilendir- mesi, varlkbilimscl sahada da erckbilimsc.1 bir determ inizm var saydm dndrm ektedir/95 Doann erekhilimsel an lam nda bir neden olduu a k 196 diyen ve zorunluluu zl bir olgu olarak kabul eden Arisiotelcs, rastlanly ise ya dier zl nedenlerin yoksunluu ya da nedensellik kuralnn dna kan ilineksel bir durum olarak grm ekte ve ilineksel ile rastlant arasnda b ir balant kurm aya almaktadr/97 Dolaysyla onca, rastlant, ze ait bir durum olmayp, tamamen ilineksel191 ve srekli a lm ayan ayrks bir durumdur. Szgelimi Aristotelese gre, hekim in b ir hastay Ledavi etmesi zsel bir durum , ancak heykeltran bir hastay tedavi etmesi ilineksel bir durum olup, rastlant olarak kabul edilir/991

4. Helenistik Felsefe: Nedensellik Sorununaoulcu Yaklam ve Yeni SentezlerHelenistik D nem , yukarda irdelediimiz nceki d nem

lerle karlatrldnda, hem dnsel hem de sosyokltrel

9 2 ) Bkz. M R. Joh nson, A rislollc o I lcolog)1. Clarculo l rcss, O xford 2 0 0 5 , s . l 31 vd.

9 3 ) Bkz. A lm c A rslan, lk C a F else fe T a r ih i tA rislo lcIcs), ('..III, slimimi Bilgi niversitesi Yaynlan, Islahul, 2 0 0 7 , s. 146 vd.

9 4 ) Bkz. A ristoteles, l'iik , s .6 7 vd.

9 5 ) Bkz. A hm c A rtan, lk a F e ls e fe Tarih i (A so cles). C .lll, s. 180 vd.

9 6 ) Bkz. Bkz. A ristoteles, Fizik , s .89 .

9 7 ) Bkz. A ristoteles, Fizik, s .7 5 vd.

9 8 ) Bkz. A ristoteles, M e ta fiz ik , s .3 00 .

9 9 ) Bkz. A ristoteles, M ela jtz ih . s .3 00 .

GR 4 5

adan farkl b ir balama gnd erm e yapmakladr. Bu dnemde, skender'in fetih hareketleriyle Eski Yunan dncesinin Dounun mistik dncesiyle karlamas ve etkileime girmesi sz konusudur. Bu yzden sz konusu dnem de, bir vandan Eski Yunan dan dorudan etkiler tayan ve evrilen atom culuk, kukuculuk gibi akmlar, dier yandan ise, Pylhagoas, Platon vc Aristotelesin grlerini Dou dncesiyle iliki ierisine s o kan ve yeni senteze ulamaya alan dnsel akmlarla kar- lalamak olasdr. Dolaysyla Helenistik dnem de, felsefi dnce ile dinsel dnce arasnda gl bir etkileimin k u rulduunu ve bu etkileimin hem Yahudi hem Hristiyan hem de Islm dnyasndaki felsefi hareketlere zem in hazrladn ve Eski Yunan dncesiyle onlar diyalektik iliki ierisine so k tuunu belirtmek gerekir. '"1'1' almann geneli ierisinde Islm dnyasndaki nedensellik tartmasna eileceimize gre, bu dnem de ortaya kan dnsel faaliyetlere kabaca bakm ak gerekm ektedir . Zira slam dnce geleneinde, dorudan Eski Yunan etkisini dlamamakla birlikte, gerek fesefi etkinin H elenistik dnemdeki dncelerden geldii bilinm ektedir .

Helenistik dnem de, varoluu aklamaya dnk D em ok- rilosun atom kuranma dayal evren kuram nn , ksmi deiik lik lerle Epikroscular tarafndan tekrar gndem e getirildii g r l r ."01 Bizzat Epikrosa ( . M 2 7 0 ) gre, nedenleri saptamakszn, doal olaylarn basil tarihsel bilgisinin h ibir deeri yoktur. Zira bu bilgi, bizi korkudan kurtaramaz ve bo inanlarn zerine karamaz. Evrendeki deimelerin nedenini ne kadar iyi bilirsek, o kadar ok huzur ve mutluluk duyarz. O nca , evrende, ncesiz ve sonrasz bir nedensel dzen sz k o n u su d u r ."02' Hiten h ibir ey meydana gelm ez vc libi ey

100) Bkz. Altnc Arsla. lka F e ls e fe Icirih (Hrlcm .ul; D on em Felsefesi: l)u lrn s- u la r . S to a c la r . V /K illrr), C .IV . stanbul Hi ri niversitesi Yaynlar. stanbul. 2 0 0 8 . s .3 v d .

10 1 ) Bkz. Pam ela M. I luby. "F|m urcanisn Ant] F ree W ill" , s. 136.

10 2 ) Bkz I; A. Jig o . M ate va liz in in la r lh t vc G im u m iiz ilek i Aiikimiiiin l li siiiisi. C .l, C ev. A A islan, (lun dngan Yaynlar. A n kara. 1 9 9 0 . s .6 2

yoklua g itm ez"001 diyen Epikros ve E pikrosula a gre, d u yum larm z bize cisim lerden bakasn gstermez. E er bu yaplar, lek balarna varoluyorlarsa, onlar tarafndan kapsanan h ibir ey olamaz ya da onlarn hareket iinde olabilecekleri hibir ey yoktur. halde cisimlerin hareket edebilecekleri bo bir uzamn olmas zorunludur.11041 O nlarca atom lar, maddenin en k k paralardr, alglanamazlar, fiziksel olarak b l nem ezler, yok edilemezler ve aralarnda boluk yoktur. Birbirlerinden farkl boyutlara, b i im ve arla sahip olan atomlar, srekli hareket halindedirler. Yaplarndaki farkllklar, boyut, hiim, arlk ve onlara ilikin ilineklerdeki farkllklarla aklanabilir. Sonsuz sayda atom olduu iin, onlar lutan sonsuz uzay, yani sonsuz bir evren olmaldr. Atomlar, arlklarna bal olarak dikey dorulluda, eit hzla aaya doru hareket, ederler ve bu hareketleri srasnda tesadfen ve raslanisal olarak birleerek cisimleri olutururlar.1105 Bu adan D etnokrilosun belir lenim ciliinin/determinizminin aksine, Epikroscularda, varl m eydana getiren belirlenimsiz/indetrerminist bir unsur olan tesadf ve rastlant n plana kmaktadr. Enpedokiesien sonra tesadf ve rastlant grn temellendirmeye alan Epikrosculara_ gre, evrende bulunan her ey, tamam en k r b ir rastlant vc tesad f sonu cu olum u tur1100. Rastlantsallk ve tesadf, dzeni nasl oluturm aktadr? B u nu grm ek iin E pikrosu Luc etiusa ( . M 5 5 ) kulak verm ek gerekm ektedir :

Elbet bir ama gderek almadtlar bu dzeni.Saduyularn kullanarak atomlar, ne deTek lek devinimlerine belli bir koul koydular.Ama o sonsuz holukta binlcrcesi


103) Bkz. Almel Arslan, lk a F e ls e fe T a rih i (H e len is tik Den IVIsc/r.vi. F/iku ros< u - la r . S to a c la r . S e fU tk ler ) , C.1V, $.73 vd.

104) Almc Arslan, lk a F e lse fe T a rih i (H r le is ik D onem F e lse fes i: F p iku roscuU tr. S to a c la r . S e p t ik le r ) , C IV, s.74-75.

105) Bkz. E. A. 1-agc, M a tery a lizm in T arih i vr Girimimizdeki A la F le s t l is i . C..1. s.b4 vd.-. Almc Arslan, lk a F e ls e fe T arih i (Helenistik rmem F e lse fes i: F p ik u r o s u la r , S to a c la r . S ep t ik le r ) , C.IV, s,76 vd

106) Bkz. Alfred Weber. F e ls e fe Tarihi, s.89.

GR 4 7

Hi tlurm am acasna koutuklarndan, binlerce Deiiklie uradklarndan arpm alar sonucu,Her devinimi, balanty denedikten sonradr ki.$ 11 zel kalba dklm lerdir, dnyamz yaralan.Yaradlna uygun ark kurduktan sonra.Yllar yl sregelm itir dnyamz.Bu arkn sonucudur geri kalan her ey.rm aklar susam denizi tazeler kaynaklardan.G ue nyla dllenen toprak yeniler uruininU.Ve doan hayvanlar, tutkuyla beslenirler ondan.Esirin kaygan alevleri korur d irim in i."0' '

Zeno (. M 2 6 2 ) taralndan kurulan vc Kleanhes (. M 2 3 3 ) , Sencca (. M S 6 5 ) , Epiktetos (. MS 135) , Marcus Aure- ilus (. MS 180) gibi dnrlercc gelitirilen Stoac ekole geldiimizde, onlarda. Epiktiosularun rastlantsalln!! ve tcsa- dl yerini belirlenimciliin/determinizmin aldn sylemek gerekir .1 Il,!,) Onlarca evren, daha sonra slam dnr Gazzlde de karlaacamz gibi, M m kn evrenlerin en iyisidir vc o. Tanrsal inayet gerei onun gstergeleriyle doludur. Orada olup biten ve olm akla ola her ey, bir eree yneliktir ve her olu vc her yap, byle bir eegi kendi iinde tar ve bu erek oluun ynn tayin eder. Bu erei, oluun, belli yaplarn ierisine yerletiren Tanrdr. Evrendeki oluun ynn ve gidiini. Tanrsal olan bu erek nceden tayin e tm ektedir .1I(W>

Onlarca evren, byk gcn etkisi altndadr:lki, yazgdr (fatm) vc bln Tanrsal ve insansa] eylerin

zerindedir ve her ey onunla o lur ve onu bozacak h ibir g yoktur.

kincisi. Tanrsal ngrdr (providentia) ve kaderden (fa- lum) okluka farkldr. Tanrsal ngr, Tanrnn kendi yarat -

107 ) V A. U m g c, h k ln y a l iz m i l'rili vr Gm imicJr/;r Almmm M'slilsi. C .l. s .8 7

10H) Il konutla geni hr irdelem e iin bkz. Susam c Bobzie, Dclm ni/sn an l F i l minin i SlM ll ilo io p h v . O.vlord L 'nvrrsiiy Press, 1 '(98, s .l vd.. Alnr Asla. Illtng Ft v / f l'rili (H elen is tik D lm F 'rlsjcsi: F /n k r sc l, S im in im , S j/- le ). C'. I V .s 331 vd

1 0 9 ) Bkz tak y y cm M eguoglu. PVfse/i A l o p o lo . se,mimi. 19 7 1, s. 13(.


tklar ve kendi var etlii evreni zerinde olan kontroll bak, yaamn en k k ayrntsna egem en olan ve kontrol almda tutulan ilahi gc simgeler. Bu Tanrsal ngr, evrendeki erein de temelidir.

nc g, talihdir ( fo n u n a ) . Talih mutlak anlamda yoktur, ilinekseldir ve bireysel bak asndan bir anlam ifade eder. Zira talih, bireyi bir despot gibi ynetebilecei gibi, birey, bilge ve glyse onu n hizm etine de girer . '1 IH>

Bir bLn olarak bakldnda, Stoaclara gre evren, kutsal nedenler (logos) ile bezenm i, dzenli, hiyerarik bir organizmadr. Evrenin btn geliimi. Tanrnn geliimi araclyla gereklem ektedir . Anlan anlaylaryla, panteist bir evren tasarmna ynelen Stoaclar, her olgu ve olayn, belli nedensel koullar tarafndan belirlendiini sylemekleydiler. Nedensellik ilkesi olarak da adlandrlan bu ilke, onlarn dncelerinin temelini oluturmakladr. O nlar nedensellik dncesini, istisnasz dzen ve zorunlulua balamlardr." N itekim onlarca, nedensiz bir varln var olmas imknszdr; nk bu dnce, onlarn evrenin uyumluluu dncesinin ta n e l in e dinam it yerletirmek anlam na gelmektedir. stelik onlar, her bir tekil olgu ve olayn sonu cunu zorunlu kld grn de kabul etm ilerdir. Aleksander'a gre, szgelimi, ayn sonu cun , ayn koullarda, yeniden ortaya kmas gerekir; baka trl olmasna olanak yoktur. Ayn neden ve aynt koullar sabit kald srece , ayn s o nucun ortaya km am as olanakszdr. Stoaclarn ou, gemi zamanlarda, ayn koullarn zorunlu olarak var olduunu kabul etmilerdir. N itekim Stoac bir pasaj yle demektedir:

nceki olaylar, kendilerini takip eden olaylarn nedenlerdir; her trden ey, birbiriyle balantldr; bu yzden hibir ey. olduundan baka trl olamaz. ( . . . ) Bir eyin olduundan baka trl olmamas nedeninin zorunluluuna baldr.'"-0

1 10) Bkz. idem D uruken, "Seeca ve Dc Providcm a zerine Ksa N otlar", Tun- resul ngrtrii iinde, K ab ala Yaynlar, A nkara, 2 0 0 7 , s. 1 8 -2 0

1 1 1 ) Bkz. S. Bohzicn, Ddermiris nul F re ed o m in S lo ic i'/ilnso/rly. s .l-H vd.

1 12) A. A. I.ong, S n f S tu d ies . C am bridge University l rcss. New Y ork. lW ft, s .l M .

GR 4 9

Helenistik dnem de ortaya kan k u k u c u l u u n " a r d n d a n Eski Yunan felsefesinin. Philo (. M 5 0 ) tarafndan Yaludi inancyla i ie sokulduuna tank olmayz. Plilon, Eski Akif'le (T ev ra t) Eski Yunan felsefesi arasnda b ir ba kurmaya alm ve orada gndeme gelen etkin/fail nedeni Eski Akif'te tanm lanan Tanrya indirgemitir. Nitekim onu n dncesinde logos, yaratmn arasal nedeni konum undadr. Oca Tanr, evreni yaratrken ona kimi nedensellik yasalar koym utur ve bu yasalar. O nun gzetiminde ilemektedir. Bununla berabet bu nedensellie dayal Tanrsal yasalar, mucize ad verilen Tanrsal yaral taralndan, zaman zaman deitir ileb ilir ler ."1"

G erek Hristiyan gerekse slam d nyasnda etkili o lm u olan Yeni P latonculuun k urucular arasnda yer alan Plotinus (. M S 2 7 0 ) 1" E ncadlar adl hretl i yaplnda, evreni bir ak, Tanrsal hayatn derece d erece bir tr alm ve varln son erei olarak onun Tanrda yeniden erim esini temele alan sudfrcu b ir panteizmi s a v u n m u tu r ."u,) O nca , Tanrdan m addeye inen ve tekrar maddeden Tanrya ykselen ift kutuplu bir hakikat sz k o n u s u d u r . " 17 O n u n d nces ind e her varlk, A ristoteles in savunduu gibi, b ir madde ve b i im d en o lu m a k tadr. Tanr ve madde, o luun asli i lkeleridir ve adeta onun iki k u tb u gibidirler. Tanr ya da P lo l in u s u n deyiiyle, sa lt b i im ya da b ir . her eyi meydana getiren etkin kudrettir ; madde ise, her etkiyi alan, her ey olan, sonsu z deien edilgilikir . V arlk ve o luu n tem elinde yer alan ve d inam ik gic ifade eden Tanr , b t ny le saf ve basittir . T anrd a k om p lek s h ibir ey b ulunm am aktadr . O nun bir erei de y oktur; aksine her eyin

113 ) llkz. Almc Artan, l l ln a g T c lsr /r T a rih i (H c lc is iik Drtm I r ls fc s i: h / iik iu v m /v, lid.. 13. II t rank- O. Lcam un. Kollctlgc. lam dm , 1 W 7 . s .3d vd

1 1 5 ) Bkz. G Slam aicllns, Plnfiims a iu l ih r Picsniiiilics, Slate University of New York Press. Altmnv. 2 0 0 7 . s. 1 vd.

116 ) Bkz. A. W eber, f else/e T a r ih i, s. 1 11)

11 7 ) llkz. C.evdei Kl. "Plotinus'ia Sudiirb Inen vc Akla Ykselen ili Kuluph 1 lakika Anlay". KYlum A raflirin alan 7 1, O cak 2 0 0 9 ) , s 3d -56.


erei od u r .1" * Tan rn n nullak b irl ik o lduuna iareL eLinck iin P lo in u s Tanrd an s a h k b ir diye sz eder ve yle der:

O basillir, kendi bana vardr, onda baka nesnelerdeki birliklerle orlak hibir ey yokur. ( ...) nk basl, baka hibir eye bal deildir. ki veya birok, tersine baka bir eye baldr. Birinci olan a, ondan sonra gelen varl Gne'e ve nc varl n G ne'ten alan Ay'a benzetebiliriz.'" ' '

Plotinosa gre, m eydana gelme ve o luum iin birin dnda temel nedenden sz edilebilir . Bunlar, N ou s , Ruh ve c is im dir. Oca, her ey, G ne nn G ne ten, s cakln ateten, sonu cun aksiyom dan kmas gibi Tanrsal dnm eye bal olarak birde sudr e tm i t ir . "20' B ir den b ir k a r ilkesi gerei, ondan ilk sudr eden. N o u s u r . Nous evrende bulunan eylerin en bydr ve bundan sonra kanlar g i ik c daha az m kem m eld ir ler ; yaratma. Tanrsalln dmesi, g ittike azalmasdr. N ou sun yaratc e tkin liinden ruh, ruhun e tk in lii araclyla da c isim meydana ge lir . '12" Bir, Nous ve ruhun etkileimiyle oluan evrende, anlald kadaryla Plotiusa gre, oluta etkin gler, nadle ve maddesel nedenler deil, ruhsal olanlardr. nsann kurtuluu da. iine dt maddesel tenden kurtulup , kendi zinc yani ruhsal olana ynelm esiyle o las d r . '1221 Bu anlayyla P loinus, her trden varlk, nesne ve olay ile bunlar arasndaki ilikiyi metafizik bir temele o l u n mu; gizemli evren imgesinde, b irin dndaki nedenleri ikincil neden olarak grm ve her eyin ereinin bir o lduunu ileri srm tr.

Yeni-Platoncu anlaya deinmiken Proclus (. MS d85)Tm nedensellikle ilgili grlerinden de sz etmek gerekm ektedir .

I 18) ltkz. G. Sunuucllos, Plofims a n d h c IVrsorralYs: s .2 3 vl.

1 19) Ploinus. t m c u d la . cv . Zeki zcu, Asa Yaynlar, Hursa, 1 9 % , s.2-1

1 2 0 )ltk z . Ploinus. l n n a d la r , s .39 vl.

1 2 1 ) Bkz. Ilolim s. tn n a d la r , s. 1 vd.

1 2 2 ) tki. Zcrri K u rtolu, llnism A ili K n a m , Gudnj>at Yaynlar, Ankara,1 9 9 2 . s s .3 0 -3 1 .

GR 51

Zira yer yer slam dnyasnda onun g

Documents

Hasan Aydın - Neden Kavramı Ve Nedensellik Sorunu