1

HÖ thèng thanh ®iÖu tiÕng HuÕ

(Dùa trªn kÕt qu¶ kh¶o nghiÖm b»ng computer)

NguyÔn V¨n Lîi1

TiÕng HuÕ ®−îc chóng t«i quan niÖm lµ “lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy”

cña ng−êi d©n sinh sèng ë thµnh phè HuÕ vµ c¸c vïng phô cËn. Do nh÷ng

®Æc ®iÒu kiÖn riªng vÒ lÞch sö, ®Þa lÝ, tiÕng HuÕ cã vai trß quan träng trong

nghiªn cøu lÞch sö vµ ph−¬ng ng÷ tiÕng ViÖt. VÒ ph−¬ng diÖn ph−¬ng ng÷

häc, HuÕ ®−îc xem thuéc ph−¬ng ng÷ Trung Bé, tuy nhiªn, vÒ ng÷ ©m nãi

chung vµ thanh ®iÖu nãi riªng, tiÕng HuÕ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, t¹o nªn

mét “giäng” ®Æc biÖt gi÷a c¸c ph−¬ng ng÷, thæ ng÷ tiÕng ViÖt.

§· cã mét sè t¸c gi¶ miªu t¶ thanh ®iÖu HuÕ nh− H. Maspero (1912),

Jones vµ Huúnh Sanh Th«ng (1960), Havey M. Taylor (1962), M.V. Gor®ina

(1984), Vò Thanh Ph−¬ng (1985), Hoµng ThÞ Ch©u. Tuy nhiªn, gi÷a c¸c t¸c

gi¶ cßn cã nh÷ng ý kiÕn ch−a thèng nhÊt trong miªu t¶ ®Æc ®iÓm ng÷ ©m-©m

vÞ häc hÖ thèng thanh ®iÖu nãi chung vµ tõng thanh ®iÖu nãi riªng.

Trong bèi c¶nh ®ã, viÖc sö dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch tiÕng nãi b»ng

computer ®Ó miªu t¶ mét c¸ch t−¬ng ®èi chÝnh x¸c hÖ thanh ®iÖu HuÕ sÏ gãp

phÇn lµm s¸ng tá mét sè vÊn ®Ò cßn th¶o luËn vÒ hÖ thanh ®iÖu HuÕ nãi

riªng, còng nh− vÒ thanh ®iÖu häc (Tonology) tiÕng ViÖt nãi chung. §ång

thêi, viÖc miªu t¶ hÖ thèng thanh ®iÖu HuÕ trë nªn cÇn thiÕt h¬n, khi chóng

ta ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng bµi to¸n øng dông liªn quan ®Õn c¸c giäng ®Þa

ph−¬ng tiÕng ViÖt, ch¼ng h¹n, trong viÖc xö lÝ tiÕng nãi trong c«ng nghÖ

th«ng tin, trong ng÷ ©m bÖnh häc (pathological phonetics), trong ph¸t thanh,

truyÒn h×nh, kÞch, thanh nh¹c…

1 GS. TS. ViÖn Tõ ®iÓn häc vµ B¸ch khoa th− ViÖt Nam.

2

Môc tiªu cña bµi b¸o nµy lµ: Dùa trªn kÕt qu¶ ph©n tÝch b»ng

computer, miªu t¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm ng÷ ©m vµ ©m vÞ häc cña hÖ thèng thanh

®iÖu HuÕ.

1. Ph−¬ng ph¸p vµ t− liÖu nghiªn cøu

HÖ thèng thanh ®iÖu HuÕ ®−îc chóng t«i miªu t¶ d−íi ®©y dùa trªn t−

liÖu b¨ng ghi ©m ghi c¸c ph¸t ng«n cña 10 ng−êi cÊp tin (CTV) n÷, tuæi tõ 25

®Õn 50, sinh ra vµ lín lªn ë HuÕ. C¸c CTV ®−îc yªu cÇu ®äc b¶ng tõ gåm

c¸c tõ (©m tiªt) t¸ch rêi, mçi tõ ®äc 3 lÇn, theo c¸ch ph¸t ©m hµng ngµy cña

hä: ta, tµ, t¸, t¶, (t·) t¹, t¸p, t¹p; ma, mµ, m¸, m¶ (m·) m¹, m¸t, m¹t, xa, xµ,

x¸, x¶ , (x·), x¹. x¸t, x¹t. C¸c ph¸t ng«n ®−îc ghi ©m b»ng m¸y ghi ©m Sony

DAT, sau ®ã xö lÝ sè ho¸ b»ng ch−¬ng tr×nh ASAP (Acoustic Speech

Analyses Program) theo cì mÉu 22 KHz, 16 bit, d−íi d¹ng c¸c file cã định

dạng wav. Ngoµi ra, chóng t«i còng ¸p dông ph−¬ng ph¸p läc ng−îc(Inverse

Filtering)2 b»ng c¸ch ghi luång h¬i ph¸t ©m cña 01 CTV (n÷) ng−êi HuÕ,

ph¸t ©m c¸c ©m tiÕt ta, tµ, t¸, t¶, t·, t¹ qua mÆt n¹ Rothenberg. TÝn hiÖu thu

®−îc, sau khi xö lÝ b»ng ch−¬ng tr×nh WIFCECIL, lµ d¹ng sãng luång khÝ

qua thanh m«n, ph¶n ¸nh ho¹t ®éng ®ãng / më cña thanh m«n.

C¸c ®Æc ®iÓm ng÷ ©m (©m häc) liªn quan ®Õn thanh ®iÖu nh− d¹ng

sãng ©m (waveform), c−êng ®é (intensity), thanh c¬ b¶n (F0), phæ ©m

(spectrogram), tr−êng ®é... ®−îc ph©n xuÊt b»ng c¸c ch−¬ng tr×nh ph©n tÝch

tiÕng nãi: WINCECIL, WIFCECIL, SA, PRAAT. §å thÞ biÓu diÔn ®−êng nÐt

thanh ®iÖu ®−îc tæng hîp tõ c¸c ph¸t ng«n cña ng−êi ph¸t ©m nhê ch−¬ng

tr×nh WINCECIL.

§−êng nÐt thanh ®iÖu thÓ hiÖn sù biÕn ®æi tÇn sè thanh c¬ b¶n (F0)

trong thêi gian ph¸t ©m ©m tiÕt. §å thÞ F0 ®−îc x¸c ®Þnh trªn hai trôc: trôc

Y - tÇn sè c¬ b¶n tÝnh b»ng Semitone (viÕt t¾t St. ), trôc X - thêi gian ph¸t ©m

2 VÒ ph−¬ng ph¸p läc ng−îc xin xem: Nguyªn V¨n Lîi vµ Edmondson 1997.1998.

3

©m tiÕt (tÝnh b»ng Milisecond (Ms.) = 0,001gi©y). Quan hÖ gi÷a ®¬n vÞ x¸c

®Þnh tÇn sè (cao ®é tuyÖt ®èi - ®¬n vÞ Hz vµ cao ®é t−¬ng ®èi - ®¬n vÞ

Semitones (St.) tÝnh b»ng c«ng thøc sau:

F0 (St) = 39, 86 . log(10) F(Hz) / 19, 35

§Ó miªu t¶ ©m vÞ häc vÒ cao ®é cña thanh ®iÖu, chóng t«i còng sö

dông thang 5 bËc (c¸ch ghi IPA 1993): Cao (5), h¬i cao (4), trung b×nh (3),

h¬i thÊp (2) vµ thÊp (1).

TÝn hiÖu thu ®−îc b»ng ph−¬ng ph¸p läc ng−îc sau khi xö lÝ b»ng

ch−¬ng tr×nh WIFCECIL, cho chóng ta d¹ng sãng luång khÝ qua thanh m«n,

ph¶n ¸nh ho¹t ®éng (pha ®ãng, pha më) cña thanh m«n.

2. KÕt qu¶ nghiªn cøu

2.1. C¸c ®Æc ®iÓm ®iÖu tÝnh

B¶ng 1 d−íi ®©y tr×nh bµy gi¸ trÞ F0 (tÝnh b»ng Semitone) trong thêi

gian ph¸t ©m (sau 5 Ms.) c¸c ©m tiÕt ta, tµ, t¶ (t·), t¸, t¹. C¸c gi¸ trÞ F0 ®−îc

tæng hîp b»ng ch−¬ng tr×nh WINCECIL tõ c¸ch ph¸t ©m cña 08 ng−êi cung

cÊp th«ng tin (CTV) n÷, tuæi tõ 35 ®Õn 50, sinh tr−ëng t¹i HuÕ. Nh− vËy, c¸c

gi¸ trÞ F0 vµ thêi gian ph¸t ©m ®· ®−îc chuÈn hãa (normalisation), ph¶n ¸nh

®Æc ®iÓm chung cña 08 ng−êi ph¸t ©m.

Thêi gian Ms. Ngang Huyền Hỏi (Ng·) Sắc Nặng

0 46.8 46.5 45.6 44.4 45 5 46.7 46.5 45.5 44.3 44.9

10 46.7 46.5 45.4 44.2 44.8 15 46.7 46.5 45.3 44 44.7 20 46.7 46.5 45.3 43.9 44.6 25 46.7 46.5 45.3 43.7 44.5 30 46.7 46.5 45.3 43.6 44.4 35 46.7 46.5 45.3 43.5 44.3 40 46.7 46.5 45.2 43.3 44.2 45 46.7 46.4 45.2 43.1 44.1 50 46.8 46.4 45.2 42.9 44 55 46.8 46.4 45.2 42.7 44 60 46.9 46.4 45.1 42.7 44 65 46.9 46.3 45.1 42.7 44 70 46.9 46.3 45.1 42.7 43.9 75 46.9 46.3 45.1 42.8 43.9

4

80 47 46.3 45.1 42.8 43.9 85 47 46.3 45.1 42.9 43.9 90 47.1 46.2 45.1 42.9 43.9 95 47.2 46.2 45 42.9 43.9 100 47.3 46.2 45 42.9 43.9 105 47.4 46.2 45 42.9 43.8 110 47.5 46.2 44.9 42.9 43.7 115 47.6 46.1 44.9 43 43.7 120 47.7 46.1 44.8 43 43.6 125 47.8 46.1 44.8 43 43.6 130 47.9 46.1 44.7 43 43.5 135 48.1 46 44.7 43 43.5 140 48.1 46 44.7 43 43.5 145 48.3 46 44.7 43 43.4 150 48.4 45.9 44.6 43 43.4 155 48.5 45.9 44.6 43 43.4 160 48.5 45.9 44.5 43 43.4 165 48.6 45.7 44.5 43 43.4 170 48.7 45.7 44.4 43.1 43.3 175 48.7 45.6 44.3 43.1 43.3 180 48.8 45.5 44.2 43.1 43.3 185 48.8 45.4 44.1 43.1 43.3 190 48.8 45.3 44 43.2 43.3 195 48.8 45.3 44 43.3 43.3 200 48.8 45.2 43.9 43.4 43.3 205 48.9 45.2 43.7 43.5 43.3 210 48.9 45.2 43.6 43.6 43.3 215 48.9 45.1 43.6 43.7 43.2 220 48.9 45.1 43.5 43.8 43.2 225 48.9 45.1 43.5 43.9 43.2 230 48.9 45.1 43.5 44 43.1 235 48.9 45 43.5 44.1 43.1 240 49 45 43.5 44.3 43.1 245 49 44.9 43.4 44.4 43 250 49 44.9 43.4 44.5 42.9 255 49 44.8 43.4 44.7 42.9 260 49 44.7 43.3 44.7 42.9 265 49 44.6 43.3 44.8 42.8 270 49 44.6 43.3 44.9 42.8 275 48.9 44.5 43.3 44.9 42.7 280 48.9 44.5 43.2 45 42.7 285 48.8 44.4 43.2 45.1 42.6 290 48.8 44.4 43.2 45.3 42.6 295 48.9 44.3 43.1 45.4 42.5 300 48.8 44.2 43.1 45.5 42.5 305 48.7 44.1 43.1 45.6 42.4 310 48.7 44 43 45.8 42.4 315 48.6 43.9 43 46 42.3 320 48.5 43.9 46.1 42.2 325 48.3 43.8 46.2 42.1

5

330 48.2 43.7 46.3 42.1 335 48 43.6 46.4 42.1 340 47.8 43.5 46.4 345 47.7 43.3 46.5 350 47.6 43.2 46.6 355 47.5 43 46.7 360 47.5 43 46.8 365 47.5 42.9 46.9 370 47.5 42.7 375 47.5 380 47.4 385 47.4 390 47.4 395 47.3 400 47.3

B¶ng 1: DiÔn tiÕn F0 trong thêi gian ph¸t ©m (©m tiÕt më)

Tõ b¶ng trªn, chóng ta x¸c lËp ®å thÞ diÕn tiÕn F0 cña c¸c thanh ®iÖu.

§å thÞ biÓu diÔn ®−êng nÐt thanh ®iÖu ®−îc tæng hîp tõ c¸c ph¸t ng«n cña 08

CTV nhê ch−¬ng tr×nh WINCECIL.

Thanh điệu Huế

41.9

43.7

45.5

47.3

49.1

0 100 200 300

Thời gian Ms (0,001 giây)

F0

Sem

itone

s

H×nh 1: §å thÞ F0 thanh ®iÖu HuÕ (trong ©m tiÕt më)

NÆng

Ngang

S¾c

HuyÒn

HáØ, Ng·

6

B¶ng 2 d−íi ®©y tr×nh bµy gi¸ trÞ F0 (tÝnh b»ng Semitones) trong thêi

gian ph¸t ©m (sau 5 Ms.) c¸c ©m tiÕt khÐp (t¸p, t¹p) tæng hîp tõ c¸ch ph¸t

©m cña 08 CTV (n÷).

Thêi gian S¾c nhËp NÆng nhËp 0 46.2 45.2 5 46.1 45.3 10 46 45.2 15 45.8 45.2 20 45.7 45.1 25 45.5 45 30 45.4 44.9 35 45.2 44.8 40 45.1 44.7 45 45 44.5 50 44.9 44.5 55 44.8 44.4 60 44.6 44.3 65 44.6 44.2 70 44.5 44.1 75 44.5 44.1 80 44.6 44 85 44.7 44 90 44.7 44 95 44.8 44 100 44.9 43.9 105 45 43.9 110 45.1 43.8 115 45.2 43.7 120 45.5 43.6 125 45.8 43.5 130 46 43.5 135 46.3 43.5 140 46.7 43.4 145 47 43.4 150 47.3 43.3 155 47.5 43.2 160 47.7 43.2 165 48.1 43.1 170 43.1 175 43 180 42.9 185 42.7 190 42.6 195 42.5 200 42.4

B¶ng 2 : DiÔn tiÕn F0 trong thêi gian ph¸t ©m (©m tiÕt khÐp)

7

Tõ b¶ng 2 trªn, chóng ta x¸c lËp ®å thÞ diÕn tiÕn F0 cña c¸c thanh

®iÖu trong ©m tiÕt khÐp.

Thanh dieu Hue (am tiet khep)

42.5

44

45.5

47

48.5

0 50 100 150 200

thoi gian Ms (0,005 giay)

F0 S

emito

nes

H×nh 2 : §å thÞ F0 thanh ®iÖu HuÕ (trong ©m tiÕt khÐp)

B¶ng 3 tr×nh bµy c¸c ®Æc tr−ng cao ®é (x¸c ®Þnh theo thang 5 bËc) cña

thanh ®iÖu HuÕ.

Thanh ®iÖu Cao ®é F0

(bËc)

Ngang 454

HuyÒn 41

Hái (Ng·) 32

S¾c 214

S¾c nhËp 435

NÆng 31

NÆng nhËp 31

B¶ng 3 : §Æc tr−ng cao ®é thanh ®iÖu HuÕ

2.2. C¸c ®Æc ®iÓm phi ®iÖu tÝnh

§Æc ®iÓm phi ®iÖu tÝnh gåm: ®Æc ®iÓm vÒ thøc t¹o thanh, tr−êng ®é vµ

c−êng ®é.

2.2.1. §Æc ®iÓm vÒ thøc t¹o thanh (Phonation Type)

KÕt qu¶ ph©n tÝch d¹ng sãng luång khÝ qua thanh m«n, phæ ©m, sù

thay ®æi chÊt ©m (xem c¸c H×nh 1 - 10 d−íi ®©y) chØ ra r»ng, vÒ thøc t¹o

t¹p

t¸p

8

thanh, c¸c thanh HuÕ cã sù khu biÖt gi÷a thøc t¹o thanh th−êng vs. thøc t¹o

thanh thanh qu¶n ho¸ (TQH) vs. thøc t¹o thanh siÕt thanh m«n (STM).

Thanh qu¶n hãa (laryngealization) cßn gäi lµ giäng kÑt thanh (creaky

voice) lµ kÕt qu¶ cña sù rung d©y thanh mét c¸ch kh«ng th−êng xuyªn vµ

kh«ng æn ®Þnh, d©y thanh chïng. [Michaud Alexis. tr. 120]. Thanh S¾c vµ

NÆng tiÕng HuÕ gièng nhau ë chç cã thøc t¹o thanh thanh qu¶n ho¸. Tuy

nhiªn 2 thanh kh¸c nhau vÒ vÞ trÝ cña sù xuÊt hiÖn TQH. §èi víi thanh S¾c,

TQH xuÊt hiÖn ë nöa ®Çu ©m tiÕt, cßn víi thanh NÆng, TQH ë nöa cuèi ©m

tiÕt.

SiÕt thanh m«n (glottal constriction) lµ ®éng t¸c co siÕt d©y thanh (d©y

thanh c¨ng) trong suèt thêi gian ph¸t ©m phÇn vÇn ©m tiÕt. [Michaud Alexis.

tr. 120]

Thanh thø 5 (Hái, Ng·) kÕt thóc b»ng hiÖn t−îng siÕt thanh m«n.

D−íi ®©y lµ s¬ ®å F0, d¹ng sãng luång khÝ qua thanh m«n thu ®−îc

b»ng ph−¬ng ph¸p läc ng−îc .

H×nh 3: Thøc t¹o thanh th−êng ë ©m tiÕt tµ: pha më=pha ®ãng

H×nh 4: TQH ë nöa ®Çu ©m tiÕt t¸: Pha ®ãng > pha më

9

H×nh 5: TQH ë nöa cuèi ©m tiÕt t¹:pha ®ãng > pha më

H×nh 6 : SiÕt thanh m«n ë cuèi ©m tiÕt t¶/t·: sù t¨ng dÇn pha ®ãng

D−íi ®©y lµ s¬ ®å d¹ng sãng ©m, F0, phæ ©m, c−êng ®é, sù thay ®æi cÊu ©m

c¸c ©m tiÕt tµ, t¸, t¹, t¶ (t·).

H×nh 7. ¢m tiÕt tµ: thøc t¹o thanh th−êng.

H×nh 8: ¢m tiÕt t¸: TQH ë nöa ®Çu ©m tiÕt

10

H×nh 9: ¢m tiÕt t¹: TQH cuèi ©m tiÕt

H×nh10: ©m tiÕt t¶ ( t·) : SiÕt thanh m«n

2.2.2. §Æc ®iÓm vÒ tr−êng ®é

Tr−êng ®é c¸c thanh ®iÖu tiÕng HuÕ kh«ng ®ång nhÊt. C¸c thanh S¾c

nhËp vµ NÆng nhËp cã tr−êng ®é ng¾n nhÊt (kho¶ng 1/2 tr−êng ®é c¸c thanh

Ngang, HuyÒn) ; c¸c thanh cã hiÖn t−îng co th¾t thanh m«n ë cuèi ©m tiÕt

(thanh qu¶n hãa – thanh NÆng, hoÆc siÕt thanh m«n - thanh Hái (Ng·) cã

tr−êng ®é ng¾n (b»ng kho¶ng 3/4) so v¬i c¸c thanh cã thøc t¹o thanh th−êng

(Ngang, HuyÒn).

B¶ng 4 d−íi ®©y tr×nh bµy tr−êng ®é c¸c thanh ®iÖu HuÕ ®· ®−îc

chuÈn hãa tõ c¸ch ph¸t ©m cña 08 ng−êi.

Thanh ®iÖu Tr−êng ®é (Ms. =

0,001 gi©y)

Ngang 400

HuyÒn 370

S¾c 365

11

NÆng 335

Hái (Ng·) 315

S¾c nhËp 165

NÆng nhËp 200

B¶ng 4 : Tr−êng ®é thanh ®iÖu HuÕ

2.2.3. §Æc ®iÓm vÒ c−êng ®é

C¸c thanh Ngang, HuyÒn, NÆng cã c−êng ®é gi¶m dÇn vÒ cuèi. §−êng

biÓu thÞ diÔn tiÕn c−êng ®é cña thanh S¾c cã ®−êng nÐt (contour) xuèng -

lªn, t−¬ng hîp víi ®−êng nÐt xuèng – lªn cña F0. C−êng ®é thanh Hái

(Ng·) gi¶m ®ét ngét gÇn cuèi ©m tiÕt.

3.Th¶o luËn

Tõ n¨m 1912, trong c«ng tr×nh vÒ lÞch sö ng÷ ©m tiªng ViÖt, H.

Maspero cho r»ng hÖ thanh ®iÖu HuÕ hoµn toµn ®ång nhÊt víi c¸c hÖ thanh

®iÖu B¾c Trung Bé, chØ cã 5 thanh, trong ®ã thanh Ng· vµ NÆng trïng lµm

mét.

Theo c¸c t¸c gi¶ H. M. Taylor, Hoµng ThÞ Ch©u, M.V. Gor®ina hÖ

thèng thanh ®iÖu HuÕ gåm 5 thanh, nh−ng kh«ng ph¶i do Ng· vµ NÆng nhËp

mét - nh− hÖ thanh ®iÖu NghÖ TÜnh, mµ do thanh Hái vµ Ng· nhËp mét.

KÕt qu¶ ph©n tÝch t− liÖu cña chóng t«i phï hîp víi ý kiÕn cña c¸c t¸c

gi¶ trªn. Tuy nhiªn, nh÷ng ®Æc ®iÓm ng÷ ©m vµ ©m vÞ häc hÖ thanh ®iÖu HuÕ,

theo kÕt qu¶ cña chóng t«i, kh«ng hoµn toµn gièng víi nh÷ng miªu t¶ cña

c¸c t¸c gi¶ ®i tr−íc.

3.1. Tiªu chÝ phi ®iÖu tÝnh

Thuéc vÒ cao ®é (pitch) gåm: Tiªu chÝ ®−êng nÐt vµ ©m vùc. C¸c t¸c

gi¶ ®i tr−íc ®Òu cho r»ng ®Æc ®iÓm vÒ cao ®é lµ tiªu chÝ chñ yÕu ®Ó nhËn diÖn

vµ khu biÖt c¸c thanh ®iÖu HuÕ.

3.1.1.Tiªu chÝ ®−êng nÐt

Thanh thø nhÊt (T1) - thanh Ngang.

12

Thanh Ngang ë HuÕ ®−îc H. Maspero miªu t¶ nh− thanh xuèng; theo

Hoµng ThÞ Ch©u, T1 lµ thanh cã ©m ®iÖu ®i lªn, gièng thanh T1 ë B¾c Trung

Bé, tuy nhiên, tÝnh chÊt ®i lªn ë T1 HuÕ Ýt dèc h¬n T1 NghÖ TÜnh. Cßn H. M.

Taylor miªu t¶ T1 nh− thanh ngang, ®«i khi thÓ hiÖn nh− thanh lªn; M. V.

Gor®ina miªu t¶ T1 nh− thanh xuèng.

Theo kÕt qu¶ cña chóng t«i, thanh T1 (Ngang) ë HuÕ cã ®−êng nÐt

lªn-xuèng: xuÊt ph¸t cao ®é h¬i cao (4), ®i lªn trong kho¶ng 3/4 ©m tiÕt ®Õn

cao ®é cao nhÊt (5), sau ®ã l¹i ®i xuèng, kÕt thóc ë cao ®é h¬i cao (4).

Thanh thø hai (T2) - thanh HuyÒn.

H. M.Taylor xem T2 (thanh HuyÒn) HuÕ cã ®−êng nÐt ngang; theo

Hoµng ThÞ Ch©u, T2 lµ “thanh cao thø hai sau thanh ngang, nh−ng n»m ë ©m

vùc trÇm”. Trong khi ®ã H. Maspero, M.V. Gor®ina miªu t¶ thanh nµy nh−

thanh xuèng.

Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña chóng t«i, thanh T2 – HuyÒn lµ thanh

cã ®−êng nÐt ®i xuèng: XuÊt ph¸t cao ®é h¬i cao (4), ®i xuèng, kÕt thóc ë

cao ®é h¬i thÊp (2).

Thanh thø ba (T3) - thanh S¾c:

H. Maspero, H. M. Taylor vµ Hoµng ThÞ Ch©u ®Òu miªu t¶ thanh thø 3

HuÕ nh− thanh xuèng - lªn. Tuy nhiªn, møc ®é xuèng - lªn ®−îc mçi t¸c gi¶

miªu t¶ kh¸c nhau: Taylor cho r»ng T3 ban ®Çu h¬i ®i xuèng sau ®ã đi lªn,

ghi 323 hoÆc 212; cßn theo Hoµng ThÞ Ch©u, T3 thÓ hiÖn ë ©m vùc thÊp, khëi

®Çu thÊp h¬n mäi thanh kh¸c, ©m ®iÖu ®i xuèng ®Õn 1/3 ©m tiÕt th× ®i lªn,

gÇn gièng thanh hái tiÕng Hµ Néi. M.V. Gor®ina l¹i cho r»ng thanh S¾c ë

HuÕ cã ®−êng nÐt t−¬ng tù thanh S¾c ¬ B¾c Bé, tøc lµ cã ®−êng nÐt lªn.

Theo kÕt qu¶ cña chóng t«i, Thanh S¾c HuÕ cã ®−êng nÐt xuèng- lªn:

xuÊt ph¸t cao ®é h¬i thÊp (2), ®i xuèng ®Õn kho¶ng 1/3 ©m tiÕt, khi ®¹t cao

®é thÊp nhÊt (1), ®æi h−íng ®i lªn, kÕt thóc ë cao ®é h¬i cao (4).

13

Thanh thø t− (T4) – Thanh NÆng.

Jones vµ Huúnh Sanh Th«ng cho r»ng ë HuÕ, thanh NÆng vµ thanh S¾c

cã ®−êng nÐt gièng nhau, chØ ph©n biÖt vÒ ©m vùc. H. M. Taylor, Hoµng ThÞ

Ch©u miªu t¶ thanh nÆng lµ thanh thÊp nhÊt, ®i xuèng. Cßn theo M. V.

Gor®ina, thanh nÆng cã ®−êng nÐt ban ®Çu gÇn nh− ngang, sau ®ã ®i xuèng.

Theo t− liÖu cña chóng t«i, thanh NÆng tiÕng HuÕ cã hai biÕn thÓ, kh¸c

nhau mét c¸ch tinh tÕ. BiÕn thÓ thø nhÊt T4 cã ®−êng nÐt hoµn toµn ®i

xuèng: xuÊt ph¸t trung b×nh (3), ®i xuèng, kÕt thóc cao ®é h¬i thÊp (2). (xem

H. 1); biÕn thÓ thø hai, T4 cã ®−êng nÐt ®i xuèng, nh−ng gÇn kÕt thóc ©m

tiÕt, F0 h¬i ®i lªn (xem H. 11 d−íi ®©y).

Thanh thø n¨m (T5) - Thanh Hái (Ng·)

C¸c t¸c gi¶ tr−íc ®Òu thèng nhÊt miªu t¶ thanh thø t− (thanh Hái, Ng·)

HuÕ cã ®−êng nÐt ®i xuèng t−¬ng tù nh− thanh HuyÒn. Hoµng ThÞ Ch©u nãi

râ thªm vÒ ®Æc ®iÓm ng÷ ©m vµ ©m vÞ häc cña thanh T5 HuÕ: Thanh Hái

NghÖ TÜnh vµ HuÕ gièng nhau vÒ gi¸ trÞ ng÷ ©m häc, nh−ng kh¸c nhau vÒ ©m

vÞ häc: Hái ë NghÖ TÜnh t−¬ng ®−¬ng víi Hái ë Hµ Néi, cßn Hái ë HuÕ

t−¬ng ®−¬ng víi Hái vµ Ng· Hµ Néi. C¸c thanh ë HuÕ vµ NghÖ TÜnh cã tÝnh

chÊt ng÷ ©m häc gièng nhau. [Hoµng ThÞ Ch©u, 2003]

Thanh Hái (Ng·) trong tiÕng HuÕ, theo t− liÖu cña chóng t«i, cã ®−êng

nÐt xuèng: XuÊt ph¸t h¬i thÊp (2), ®i xuèng, kÕt thóc ë cao ®é thÊp (1).

Nh− vËy, T4 vµ T5 cã ®−êng nÐt F0 gièng nhau. H×nh 5 d−íi ®©y lµ ®å

thÞ F0 T4 vµ T5 tæng hîp tõ c¸ch ph¸t ©m cña 01 CTV n÷

14

Thanh ®iÖu HuÕ Hái (Ng·) & NÆng

39

40

41

42

43

44

45

46

0 50 100 150 200 250 300 350

Thời gian Ms. (0,001 gi©y)

F0

Sem

iton

es

H×nh 11: §å thÞ F0 thanh T4 vµ T5 HuÕ

Trªn ®©y lµ c¸c thanh xuÊt hiÖn trong Êm tiÕt kÕt thóc vang (kÕt thóc

nguyªn ©m hoÆc phô ©m vang : u (o), i (y), m, n, nh, ng). Trong ©m tiÕt kÕt

thóc t¾c v« thanh (p, t, c, ch) cã thÓ xuÊt hiÖn 2 thanh.

Coi c¸c thanh xuÊt hiÖn trong ©m tiÕt khÐp lµ biÕn thÓ cña thanh S¨c vµ

NÆng, nªn c¸c t¸c gi¶ nh− Hoµng ThÞ Ch©u, Taylor, Gor®ina kh«ng miªu t¶

c¸c thanh ®iÖu trong ©m tiÕt khÐp.

Thanh thø 6 (T6) - S¾c nhËp:

Thanh T6 cã ®−êng nÐt xuèng - lªn: XuÊt ph¸t h¬i cao (4), ®i xuèng

®Õn cao ®é trung b×nh, ®æi h−íng ®i lªn kÕt thóc cao ®é cao (5). Nh− vËy,

®−êng nÐt F0 cña T6 vµ T3 ®ång nhÊt.

Thanh S¾c v… S¾c nhËp (HuÕ)

42

43.8

45.6

47.4

0 50 100 150 200 250 300

Thời gian Ms. (0,001 gi©y)

F0 S

emito

nes

H×nh 12: §å thÞ F0 thanh T3 vµ T6 tiÕng HuÕ

VÒ mÆt ©m vÞ häc, cã thÓ xem T6 - S¾c nhËp) lµ biÕn thÓ cña T3

(S¾c).

Thanh 7 (T7) - NÆng NhËp

T5

T4

T6 T3

15

Thanh T7 HuÕ cã ®−êng nÐt xuèng: XuÊt ph¸t trung b×nh, ®i xuèng,

kÕt thóc cao ®é thÊp nhÊt (1). §−êng nÐt thanh 7 hoµn toµn ®ång nhÊt thanh

thanh T4 (NÆng): XuÊt ph¸t trung b×nh, ®i xuèng, kÕt thóc ë cao ®é thÊp

nhÊt. Tr−êng ®é T7 b»ng 2/3 tr−êng ®é thanh T4 (NÆng). VÒ mÆt ©m vÞ häc,

cã thÓ xem T7 - NÆng nhËp lµ biÕn thÓ cña T4 – NÆng.

D−íi ®©y lµ ®å thÞ diÔn tiÕn cao ®é thanh T4 vµ T7 HuÕ.

Thanh NÆng v… NÆng nh©p (HuÕ)

41.542

42.543

43.5

4444.5

4545.5

0 50 100 150 200 250 300

Thời gian Ms. (0,001 giây)

F0 S

emito

nes

H×nh 13: §å thÞ F0 thanh T4 vµ T7 HuÕ

Nh− vËy, hÖ thèng thanh ®iÖu HuÕ cã sù khu biÖt c¸c kiÓu ®−êng nÐt

nh− sau:

Lªn- xuèng (L-X): T1- Thanh Ngang.

Xuèng (X): T2 – HuyÒn, T4- NÆng, (T7) - NÆng (NÆng nhËp), T5 -

Hái (Ng·).

Xuèng- lªn (X-L): T3 – S¾c, (T6) - S¾c (S¾c nhËp).

3.1.2.Tiªu chÝ ©m vùc

Nh− ®· biÕt, thanh ®iÖu tiÕng ViÖt ph©n thµnh 2 nhãm: nhãm ©m vùc

cao vs. nhãm ©m vùc thÊp. VÒ mÆt lÞch ®¹i, sù ph©n biÖt nµy lµ kÕt qu¶ cña

qu¸ tr×nh biÕn ®æi lÞch sö trong tiÕng ViÖt: sù v« thanh hãa phô ©m ®Çu t¾c

h÷u thanh, dÉn ®Õn viÖc “nh©n ®«i” thanh ®iÖu [ A. G. Haudricourt]. VÒ mÆt

®ång ®¹i, sù ph©n biÖt thanh cao vs. thanh thÊp thÓ hiÖn râ nhÊt vÒ mÆt ©m vÞ

T7

T4

16

häc, trong quy t¾c hµi thanh theo luËt phï (cao) / trÇm (thÊp) ë tõ l¸y, trong

thi ca.

Hoµng ThÞ Ch©u cho r»ng trong hÖ thanh ®iÖu HuÕ, còng nh− trong hÖ

thanh ®iÖu tiÕng ViÖt nãi chung, ©m vùc lµ tiªu chÝ chÝnh ®Ó khu biÖt thanh

®iÖu. Trong hÖ thanh ®iÖu HuÕ, c¸c thanh Ngang, S¾c lµ thanh cao, c¸c thanh

HuyÒn, Hái (Ng·), NÆng lµ thanh thÊp. Tuy nhiªn, c¸ch x¸c ®Þnh thanh cao /

thÊp cña t¸c gi¶ chñ yÕu c¨n cø vµo sù ®èi lËp phï / trÇm vÒ mÆt ©m vÞ häc,

chung cho thanh ®iÖu tiÕng ViÖt, chø kh«ng chØ ra ®Æc ®iÓm ng÷ ©m (©m

häc) vÒ ©m vùc trong c¸ch thÓ hiÖn ®ång ®¹i cña tõng thanh ®iÖu HuÕ.

Thanh ®iÖu lµ sù biÕn ®æi cao ®é trong thêi gian ph¸t ©m ©m tiÕt, do

®ã, cao ®é xuÊt ph¸t kh¸c cao ®é kÕt thóc vµ kh¸c víi cao ®é trung b×nh

thanh ®iÖu. C©u hái ®Æt ra lµ: ®Ó x¸c ®Þnh ©m vùc thanh ®iÖu, cÇn c¨n cø vµo

cao ®é nµo: cao ®é xuÊt ph¸t (nöa ®Çu)?, cao ®é kÕt thóc (nöa cuèi)?, hay cao

®é trung b×nh cña thanh ®iÖu?.

Cao ®é xuÊt ph¸t

M.V. Gor®ina cho r»ng trong tiÕng ViÖt, sù khhu biÖt vÒ ©m vùc lµ

tiªu chÝ bæ trî cho sù khu biÖt vÒ ®−êng nÐt; mçi ph−¬ng ng÷ cã ®Æc tr−ng

riªng vÒ cao ®é (©m vùc) xuÊt ph¸t thanh ®iÖu vµ cao ®é trung b×nh cña tõng

thanh ®iÖu. Theo t¸c gi¶, ë ph−¬ng ng÷ Trung, n¬i cã hiÖn t−îng nhËp mét

thanh Hái vµ Ng· (tiÕng HuÕ), th× cao ®é xuÊt ph¸t thanh ®iÖu lµ tiªu chÝ

ph¶n ¸nh sù ph©n biÖt 2 nhãm thanh (©m vùc cao vs. ©m vùc thÊp) râ rÖt h¬n

tiªu chÝ cao ®é trung b×nh tõng thanh. ë ph−¬ng ng÷ nµy, c¸c thanh HuyÒn,

Hái (Ng·) vµ NÆng cã cao ®é xuÊt ph¸t thÊp h¬n thanh Ngang, S¾c; vÒ cao

®é xuÊt ph¸t, thanh thÊp nhÊt lµ thanh NÆng, thanh cao nhÊt lµ thanh Ngang.

Nh÷ng nhËn ®Þnh trªn cña M.V. Gor®ina kh«ng phï hîp víi kÕt qu¶

kh¶o s¸t cña chóng t«i. Sù trªng lÖch vÒ cao ®é xuÊt ph¸t c¸c thanh ®iÖu HuÕ

kh«ng lín: Thanh S¾c cã cao ®é xuÊt ph¸t thÊp nhÊt (44, 4 St.); thanh Ngang

cã cao ®é xuÊt ph¸t cao nhÊt (46,8 St.). (xem b¶ng 5 d−íi ®©y).

17

Cao ®é xuÊt ph¸t Thanh

®iÖu Semitones (St.) BËc

Ngang 46,8 4

HuyÒn 46,5 4

Hái (Ng·) 45,6 3

S¾c 44,4 2

S¾c nhËp 46,2 4

NÆng 45,0 3

NÆng nhËp 45,2 3

B¶ng 5: Cao ®é xuÊt ph¸t c¸c thanh ®iÖu HuÕ

Nh×n trªn ®å thÞ ®−êng nÐt F0 c¸c thanh ®iÖu HuÕ, chóng ta thÊy r»ng

6 thanh: Ngang, HuyÒn, Hái (Ng·), S¾c nhËp, NÆng, NÆng nhËp xuÊt ph¸t

trong kho¶ng tõ cao ®é trung b×nh (3) ®Õn cao ®é h¬i cao (4). Thanh HuyÒn

th−êng ®−îc coi lµ thanh thÊp, nh−ng xuÊt ph¸t tõ cao ®é h¬i cao (46, 5 St.,

bËc 4) - chØ thÊp h¬n cao ®é xuÊt ph¸t thanh Ngang 0,3 St., cßn cao h¬n tÊt

c¶ c¸c thanh cßn l¹i. Trong khi ®ã thanh S¾c lµ thanh cao, nh−ng l¹i xuÊt

ph¸t tõ cao ®é h¬i thÊp (44, 4 St, bËc 2).

Nh− vËy, kh«ng thÓ c¨n cø vµo cao ®é xuÊt ph¸t ®Ó x¸c ®Þnh thanh

thuéc ©m vùc cao vs. thanh thuéc ©m vùc thÊp.

Cao ®é trung b×nh

B¶ng 5 d−íi ®©y lµ cao ®é trung b×nh (mean pitch) tõng thanh ®iÖu ë 7

CTV (kÕt qu¶ thu ®−îc nhê viÖc ph©n tÝch b»ng ch−¬ng tr×nh PRAAT) vµ trÞ

sè trung b×nh cña 7 CTV (hµng cuèi cïng) vÒ cao ®é trung b×nh tõng thanh

®iÖu.

Ta (Hz) Tµ (Hz) T¸ (Hz) T¶, T· (Hz) T¹ (Hz) CTV1 232,3 202,7 199, 4 213,9 186, 2 CTV2 226,0 195, 0 186, 9 241,5 191,7 CTV3 233, 2 202,8 173, 3 183,1 169, 4 CTV4 274,7 246,8 252, 0 279,7 231, 6 CTV5 212, 0 185,4 272, 5 173,9 165, 7 CTV6 245, 6 222,5 227, 5 185,8 206, 1

18

CTV7 320, 9 246,8 282,4 247,0 223, 5 TrÞ sè

trung b×nh 249, 24 214, 57 227, 77 217, 8 196, 3

B¶ng 6: Cao ®é trung b×nh 5 thanh ®iÖu ë 7 CTV HuÕ

Nh− cã thÓ thÊy trong b¶ng 6, sù kh¸c biÖt vÒ cao ®é trung b×nh gi÷a

thanh Ngang (249,24 Hz) vµ thanh NÆng (196,30 Hz) t−¬ng ®èi râ, sù kh¸c

biÖt gi÷a c¸c thanh cßn l¹i kh«ng ®ñ râ.

§óng nh− nhËn xÐt cña M. V. Gor®ina, trong hÖ thanh ®iÖu HuÕ,

kh«ng thÓ c¨n cø vµo cao ®é trung b×nh cña tõng thanh ®iÖu ®Ó ph©n biÖt

thanh ®iÖu ©m vùc cao vs. thanh ®iÖu ©m vùc thÊp.

Cao ®é kÕt thóc thanh ®iÖu

Cao ®é kÕt thóc thanh ®iÖu (®−îc chuÈn hãa tõ c¸ch ph¸t ©m cña 7

CTV n÷) ®−îc tr×nh bµy trong B¶ng 7 d−íi ®©y.

Cao ®é kÕt thóc Thanh

®iÖu Semitones (St.) BËc

Ngang 47,3 4

HuyÒn 42, 7 1

Hái (Ng·) 43 2

S¾c 46,9 4

S¾c nhËp 48,1 5

NÆng 42,1 1

NÆng nhËp 42,4 1

B¶ng 7: Cao ®é kÕt thóc c¸c thanh ®iÖu HuÕ

Cã thÓ rót ra mét sè nhËn xÐt tõ b¶ng trªn:

C¨n cø vµo cao ®é kÕt thóc thanh ®iÖu, c¸c thanh ®iÖu HuÕ ph©n

thµnh hai nhãm: a- Nhãm thanh cã cao ®é kÕt thóc cao: Thanh Ngang

(47,3 St.), S¾c (46,9 St.), S¾c nhËp (48,1 St.); b- Nhãm thanh cã cao ®é

kÕt thóc thÊp: Thanh HuyÒn (42,7 St.), thanh Hái / Ng· (43 St.), thanh

NÆng (42,1 St.), thanh nÆng nhËp (42,4 St.). Nh×n trªn ®å thÞ F0 thanh

®iÖu HuÕ (H. 1), chóng ta nhËn thÊy r»ng nhãm thanh cao cã nöa cuèi

19

thanh ®iÖu vµ ®iÓm kÕt thóc n»m bªn trªn ®−êng trung b×nh (bËc3 =

45,5 St.); nhãm thanh ®iÖu thÊp cã nöa cuèi vµ ®iÓm kÕt thóc thanh

®iÖu n»m bªn d−íi ®−êng trung b×nh.

Nh− vËy, ®èi víi hÖ thèng thanh ®iÖu HuÕ, sù khu biÖt ©m vÞ

häc hai nhãm thanh: ©m vùc cao (phï) vs. ©m vùc thÊp (trÇm), vÒ mÆt

ng÷ ©m (©m häc) ®−îc x¸c ®Þnh b»ng cao ®é cña nöa cuèi vµ ®iÓm kÕt

thóc thanh ®iÖu. Nhãm thanh ©m vùc cao cã nöa cuèi vµ ®iÓm kÕt thóc

n»m ë cao ®é cao (bËc 4-5); nhãm thanh ©m vùc thÊp cã nöa cuèi vµ

®iÓm kÕt thóc n»m ë cao ®é thÊp (bËc 2-1). §iÒu nµy phï hîp víi b¶n

chÊt ng÷ ©m - ©m vÞ häc cña thanh ®iÖu: vÒ ng÷ ©m häc (©m häc),

thanh ®iÖu lµ thuéc tÝnh cña toµn bé ©m tiÕt, nh−ng vÒ ©m vÞ häc,

thanh ®iÖu lµ thuéc tÝnh chñ yÕu cña phÇn vÇn – phÇn thanh tÝnh, nöa

cuèi ©m tiÕt): vÒ mÆt c¶m thô, c¸c thuéc tÝnh nöa cuèi thanh ®iÖu (®Æc

tr−ng cho phÇn vÇn) lµ c¸c tiªu chÝ chñ yÕu ®Ó ng−êi nghe nhËn biÕt vµ

khu biÖt thanh ®iÖu.

3.2.Tiªu chÝ phi ®iÖu tÝnh

3.2.1.Tiªu chÝ thøc t¹o thanh.

Trong miªu t¶ cña H. M. Taylor vµ Hoµng ThÞ Ch©u, c¸c thanh ®iÖu

HuÕ ngoµi sù khu biÖt theo tiªu chÝ cao ®é, cßn khu biÖt nhau b»ng tiªu chÝ

t¾c thanh m«n, hoÆc hiÖn t−îng yÕt hÇu ho¸. Theo H. M. Taylor, thanh Hái

(Ng·), cßn theo Hoµng ThÞ Ch©u, thanh NÆng ®−îc kÕt thóc b»ng t¾c thanh

m«n. Còng theo Hoµng ThÞ Ch©u, thanh S¾c HuÕ cã hiÖn t−îng thanh qu¶n

ho¸ m¹nh.

Theo M. V. Gor®ina, viÖc nghiªn cøu c¶m thô vµ thùc nghiÖm chØ ra

r»ng, ®Æc tr−ng cho mçi thanh ®iÖu tiÕng ViÖt, ngoµi tiªu chÝ ®iÖu tÝnh

(®−êng nÐt vµ ©m vùc), cßn cã c¸c tiªu chÝ phi ®iÖu tÝnh. Trong hÖ thanh ®iÖu

HuÕ, thuéc tiªu chÝ phi ®iÖu tÝnh cã: hiÖn t−îng yÕt hÇu hãa (YHH), t¾c

thanh m«n (TTM). Theo t¸c gi¶, thanh Hái (Ng·), t−¬ng tù thanh NÆng

20

ph−¬ng ng÷ B¾c, cã TTM cuèi ©m tiÕt; thanh S¾c cã YHH vµ kÕt thóc b»ng

TTM; thanh NÆng kÕt thóc b»ng TTM vµ YHH.

Dùa trªn c¸c cø liÖu ph©n tÝch thùc nghiÖm (©m häc vµ c¶m thô), trong

luËn ¸n tiÕn sü b¶o vÖ t¹i ®¹i häc quèc gia Australia Vò Thanh Ph−¬ng cho

r»ng, trong hÖ thanh tiÕng ViÖt nãi chung, tiªu chÝ thøc t¹o thanh (phonation

type) xuÊt hiÖn kÌm theo víi c¸c tiªu chÝ cao ®é (©m vùc, ®−êng nÐt), nh−ng

kh«ng cã gi¸ trÞ ©m vÞ häc. Theo t¸c gi¶, ë tiÕng HuÕ, thanh Hái (Ng·)

th−êng kÕt thóc b»ng chÊt giäng kÑt (TQH) hoÆc TTM; ë mét sè ng−êi,

thanh NÆng cã thÓ cã TQH.

KÕt qu¶ ph©n tÝch t− liÖu cña chóng t«i chØ ra r»ng, vÒ ng÷ ©m häc, c¸c

thanh ®iÖu HuÕ cã sù ph©n biÖt theo thøc t¹o thanh: thanh ®iÖu cã thøc t¹o

thanh th−êng (-TQH, -STM) vs. thanh cã thanh qu¶n hãa (+TQH) vs. thanh

®iÖu cã siÕt thnh m«n (+STM).

Còng cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh lµ, ®èi víi hÖ thanh ®iÖu HuÕ, sù ph©n biÖt

theo thøc t¹o thanh mang gi¸ trÞ ©m vÞ häc. Gi¸ trÞ ©m vÞ häc cña sù khu biÖt

vÒ thøc t¹o thanh thÓ hiÖn râ nhÊt ë nhãm ba thanh ®iÖu cã ®−êng nÐt ®i

xuèng, ©m vùc thÊp:

§−êng

nÐt xuèng

¢m vùc

thÊp

TQH STM

HuyÒn + + - -

NÆng + + + -

Hái (Ng·) + + - +

B¶ng 8: Tiªu chÝ ©m vÞ häc ®èi lËp c¸c thanh HuyÒn, NÆng, Hái (Ng·)

Tiªu chÝ (+TQH) ®i kÌm víi tiªu chÝ ®−êng nÐt xuèng – lªn lµ nÐt ®Æc

tr−ng ®Ó nhËn diÖn thanh S¾c.

3.2.2.Tiªu chÝ tr−êng ®é

Trong c¸c miªu t¶ hÖ thanh ®iÖu HuÕ cña c¸c t¸c gi¶ tr−íc ®©y, tr−êng

®é kh«ng ®−îc xem lµ tiªu chÝ ©m vÞ häc.

21

KÕt qu¶ ph©n tÝch cña chóng t«i chØ ra r»ng, sù kh¸c biÖt vÒ tr−êng ®é

gi÷a c¸c thanh T1, T2, T3, T4, T5 (©m tiÕt më) kh«ng lín. Tr−êng ®é T4, T5

- c¸c thanh kÕt thóc b»ng TQH vµ STM ng¾n h¬n T1, T2, T3 kho¶ng 50-60

Ms. Tuy nhiªn, sù kh¸c biÖt vÒ tr−êng ®é gi÷a T4,T5 víi T1, T2, T3 lµ hÖ

qu¶ cña tiªu chÝ kÕt thóc b»ng TQH hoÆc STM. Nh− vËy, sù kh¸c biÖt vÒ

tr−êng ®é gi÷a c¸c thanh trong ©m tiÕt më kh«ng mang gi¸ tri ©m vÞ häc.

Trong khi ®ã sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c thanh (T) trong ©m tiÕt më) víi T6, T7

(T) trong ©m tiÕt khÐp ®ñ lín, râ rÖt: Tr−êng ®é (T) trong ©m tiÕt khÐp b»ng

kho¶ng 1/2 tr−êng ®é (T) trong ©m tiÕt më. Tuy nhiªn tÝnh chÊt ng¾n cña (T)

trong ©m tiÕt khÐp chØ lµ tiªu chÝ d−, ®i kÌm víi tiªu chÝ “kÕt thóc b»ng phô

©m t¾c v« thanh (©m tiÕt khÐp)”, kh«ng mang gi¸ trÞ ©m vÞ häc: T6 (S¾c

nhËp) lµ biÕn thÓ cña T3 (S¾c) vµ T7 (NÆng nhËp) lµ biÕn thÓ cña T4 (NÆng).

3.2.3.Tiªu chÝ c−êng ®é

Trong miªu t¶ thanh ®iÖu HuÕ cña M. V. Gor®ina, c−êng ®é thanh

®−îc xem lµ mét ®Æc ®iÓm phi ®iÖu tÝnh ®Ó nhËn diÖn thanh ®iÖu. Vò Thanh

Ph−¬ng Th miªu t¶ ®−êng nÐt (contour) c−êng ®é, bªn c¹nh c¸c ®Æc ®iÓm vÒ

F0 vµ thøc t¹o thanh. Tuy nhiªn, ®−êng nÐt c−êng ®é kh«ng ®−îc coi lµ tiªu

chÝ ©m vÞ häc.

Nh− cã thÓ thÊy trong kÕt qu¶ nghiªn cøu cña chóng t«i, ®−êng nÐt

(contour) diÔn tiÕn c−êng ®é thanh ®iÖu n»m trong quan hÖ t−¬ng hîp víi

®−êng nÐt F0 thanh ®iÖu. C−êng ®é c¸c thanh ®iÖu HuyÒn, NÆng, Hái (Ng·)

cã ®−êng nÐt ®i xuèng t−¬ng hîp víi ®−êng nÐt ®i xuèng cña F0. Thanh S¾c

cã ®−êng nÐt F0 xuèng – lªn, th× c−êng ®é còng cã ®−êng nÐt t−¬ng tù.

Ngoµi ra, cã thÓ t×m thÊy mèi liªn hÖ “kÐo theo”, “®iÒu kiÖn-kÕt qu¶” gi÷a

c−êng ®é vµ ®Æc ®iÓm thøc t¹o thanh. HiÖn t−îng TQH th−êng kÐo theo sù

suy gi¶m c−êng ®é; STM kÐo theo vµ lµ ®iÒu kiÖn cña sù gi¶m ®ét ngét

(drop) c−êng ®é.

22

Nh− vËy, ®Æc ®iÓm ®−êng nÐt c−êng ®é thanh ®iÖu lµ hÖ qu¶ cña c¸c

®Æc tr−ng vÒ ®−êng nÐt F0 vµ thøc t¹o thanh, kh«ng cã gi¸ trÞ ©m vÞ häc.

4. KÕt luËn

Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y vÒ thanh ®iÖu tiÕng ViÖt vµ c¸c ng«n ng÷

thanh ®iÖu kh¸c ë §«ng Nam ¸ chØ ra r»ng, xÐt vÒ b¶n chÊt ng÷ ©m vµ sù tri

nhËn cña ng−êi b¶n ng÷, thanh ®iÖu lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ©m häc trong

ho¹t ®éng t¹o thanh (phonation) cña thanh hÇu.

Do vËy, thanh ®iÖu lµ tæng hßa c¸c tiªu chÝ g¾n kÕt víi nhau b»ng mèi

liªn hÖ rµng buéc, phô thuéc lÉn nhau. [Brunelle Marc. 2007, 2010; Honda

Koichi. 2004; NguyÔn V¨n Lîi, Jerod Edmondson. 1997, 1998; Ph¹m

Andrea Hoa 2001, 2003; M.V. Gor®ina 1984, Vu Thanh Phuong. 1981,

1982, M.].

Trong mèi quan hÖ ®a chiÒu vµ phøc t¹p gi÷a c¸c tiªu chÝ, viÖc x¸c

®Þnh gi¸ trÞ, chøc n¨ng cña mçi tiªu chÝ phô thuéc vµo môc ®Ých cña ng−êi

nghiªn cøu. Ch¼ng h¹n, trong viÖc xö lÝ tiÕng nãi (giäng HuÕ) trong c«ng

nghÖ th«ng tin nh− tæng hîp lêi nãi (speech synthesis), nhËn diÖn tiÕng nãi

(speech recognition), ng−êi nghiªn cøu ph¶i quan t©m ®Õn mäi ®Æc ®iÓm cña

tõng thanh ®iÖu, gåm nh÷ng ®Æc ®iÓm cÇn yÕu, cã gi¸ trÞ khu biÖt (vÝ dô, ®Æc

®iÓm vÒ ®−êng nÐt, thøc t¹o thanh cña thanh ®iÖu HuÕ) vµ c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm

®i kÌm, “nÐt d−”, kh«ng cÇn yÕu, kh«ng cã gi¸ trÞ khu biÖt (vÝ dô, tr−êng ®é,

c−êng ®é cña tõng thanh ®iÖu, thËm chÝ c¶ diÔn tiÕn c¸c formant (cÊu tróc

Fn) trong thêi gian ph¸t ©m tõng ©m tiÕt cã thanh ®iÖu kh¸c nhau)3.

3 Trong viÖc ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña hÖ thèng thanh ®iÖu, t¹o nªn giäng HuÕ ®Æc tr−ng, thiÕt nghÜ, chóng ta kh«ng nªn chØ dõng l¹i ë nh÷ng ®Æc ®iÓm ©m vÞ häc, “cÇn yÕu”, mµ ph¶i t×m hiÓu c¶ nh÷ng ®Æc tr−ng ng÷ ©m, “kh«ng cÇn yÕu” cña thanh ®iÖu HuÕ. Ch¼ng h¹n, mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cña thanh ®iÖu HuÕ, theo PGS. TS. Hoµng Dòng (trong trao ®æi c¸ nh©n) lµ: ë tiÕng HuÕ, trong ©m tiÕt cã nguyªn ©m ng¾n, thanh ®iÖu th−êng ®−îc ph¸t ©m cao h¬n. VÒ ®Æc ®iÓm cña giäng HuÕ, chóng t«i xin ®−îc tr×nh bµy trong bµi b¸o kh¸c. Nh©n ®©y chóng t«i xin ®−îc c¶m ¬n PGS.TS. Hoµng Dòng vÒ nh÷ng gãp ý cho bµi b¸o vµ nh÷ng th«ng tin, gîi ý cho chóng t«i, tõ gãc nh×n cña nhµ ng÷ ©m häc mµ tiÕng HuÕ lµ b¶n ng÷.

23

Víi môc ®Ých miªu t¶ ©m vÞ häc, ng−êi nghiªn cøu cã thÓ chØ quan

t©m ®Õn c¸c nÐt ®Æc tr−ng, cÇn yÕu ®Ó khu biÖt c¸c thanh ®iÖu (thanh vÞ). §èi

víi hÖ thanh ®iÖu HuÕ, c¸c tiªu chÝ ©m vÞ häc gåm:

Tiªu chÝ cao ®é: a- §−êng nÐt (xuèng, xuèng-lªn, lªn-xuèng); b-¢m

vùc ( + cao / - cao (thÊp).

Tiªu chÝ thøc t¹o thanh : Th−êng vs. TQH vs. STM.

Néi dung ©m vÞ häc cña mçi thanh ®iÖu (thanh vÞ) gåm c¸c tiªu chÝ

cÇn yÕu. Sau ®©y lµ néi dung ©m vÞ häc cña 5 thanh vÞ tiÕng HuÕ.

Thanh Ngang: (L-X), (+C), (-TQH), (-STM).

Thanh HuyÒn: (X), (-C), (–TQH), (–STM).

Thanh Hái (Ng·): (X-L), (-C), (+STM).

Thanh S¾c: (X-L), (+ C), (+TQH).

Thanh NÆng: (X), (- C), (TQH.

Tµi liÖu tham kh¶o

Alves, Mark J. 1995. Tonal features and the development of

Vietnamese tones. Working papers in Linguistics, Dept. of Linguistics,

University of Hawaii, Manoa, vol. 27:1-13.

Brunelle Marc . 2007. Tonal Coarticulation in Northern and Southern

Vietnamese. The 17 th Annual Meeting of the Southeast Asian Linguistics

Societ August 31-September 2, 2007. University of Maryland, Maryland,

USA.

Brunell, Marc, Duy D−¬ng NguyÔn, Kh¾c Hïng NguyÔn. 2010.

Laryngographic and Laryngoscopic Study of Northern Vietnamese Tones.

Phonetica 2010; 67:147-169.

Bradley, David (ed.) 1982. Papers in South-East Asian Linguistics,

No.8 Tonation. Pacific Linguistics, AustralianNational University, Canberra.

24

Gor®ina, M. V. , B−xtrov I. X. 1984. C¬ cÊu ng÷ ©m tiÕng ViÖt. Nhµ

xuÊt b¶n Khoa häc, Moxcova. (TiÕng Nga).

Gordon, Mathew, Ladefoged peter. Phonation types: a cross-

Linguistic orverview.

Hoang, Cao Cuong 1989 . Thanh điệu Việt qua giọng địa phương trên

cứ liệu F0. Ngôn ngữ 4 , 1989: 1-17.

Hoang, Thi Chau 2003 . Phương ngữ học tiếng Việt. Nhà xuất bản

Đại học Quốc gia Hà Nội.

Honda, Koichi. 2004. F0 and phonation types in Nghe Tinh

Vietnamese tones. SST. 2004.

Honda, Koichi. 2005. Tone Correspondences and tonogenesis in

Vietic. The 15th Annual Meeting of the Southeast Asian Linguistics Societ

Canbera, 20-22 April 2005.

Jones, R. B. ; Huúnh S. Th. 1960. Introduction to spoken Vietnamese.

Wasington, D.C.

Kirby James 2009. Spectral cues to voice quality in Vietnamese.

Language of Southeast Asia. UCLA, 1 Feb. 2009.

Ladefoged, Peter; Ian Maddieson; and Michel Jackson 1988.

Investigating phonation types in different laguages. Vocal phisiology: Voice

production, mechanisms and functions, ed. By Osamu Fusjimura, 297-317,

New York: Raven Press.

Ladefoged, Peter and Ian Maddieson (1996). The Sounds of the

World’s Languages. Blackwell Publishing, Malden.

Jernigan J.E. 1997. Tonal phonology of Vietnamese acros dialects.

MA thesis, University of Florida.

Michaud, Alexis. 2004. Final consonants and glottalization: New

perspectives from Hanoi Vietnamese. Phonetica 61:2-3, 119-146.

25

Michaud, Alexis; Vò Ngäc TuÊn, Angelique Amelot; Bernard

Roubeau. 2006. Nasal release, nasal final and tonal constrats in Hanoi

Vietnamese: An aerodynamic experiment. Mon-Khmer Studies, vol. 36, 121-

138.

Nguyen, Van Loi and Jerold Edmondson (1997). Tones and voice

quality in modern northern Vietnamese Instrumental case studies. Mon-

Khmer Studies 28: 1-18.

NguyÔn, V¨n Lîi (2002). “Thanh điệu một vài thổ ngữ Nghệ An từ

góc nhìn đồng đại và lịch đại” Ngôn ngữ 3: 1-12.

Pham, Andrea Hoa (2003). Vietnamese Tone: A New Analysis.

Routledge, New York.

Pham, Andrea Hoa (2005). Vietnamese tonal system in Nghi Loc: A

preliminary report. Toronto Working Papers in Linguistics 24: 183-201.

Rose, Phil 1987 . Considerations in the normalisation of the

fundamental frequency of linguistic tone. Speech Communication 6: 343-

351.

Rose, Phil 2000 . Hong Kong Cantonese citation tone acoustics: a

linguistic tonetic study. In Michael Barlow (ed.) Proceedings of the 8th

Australian International Conference on Speech Science & Technology

(pp.198- 203). Australian Speech Science & Technology Association,

Canberra.

Taylor, Harvey M. 1962. A phonetic Description of the tones of the

Hue dialect of Vietnamese. V¨n hãa NguyÖt san, Nha V¨n hãa, Bé Quèc gia

Gi¸o dôc, Sµi Gßn, sè 74 (th¸ng 10, 1962): 1175-1180.

Thompson, Laurence C. (1987). A Vietnamese Reference Grammar.

University of Hawaii Press, Honolulu.

26

Vu, Thanh Phuong. 1981. The acoustic and perceptual nature of tone

in Vietnamese. Thesis for Doctor of Philosophy, ANU, June 1981.

Vu, Thanh Phuong 1982 . Phonetic properties of Vietnamese tones

across dialects. In David Bradley (ed.) Papers in South-East Asian

Linguistics, No. 8, Tonation (pp.55-76). Pacific Linguistics, Australian

National University, Canberra.

Yip, Moira 2002 . Tone. Cambridge University Press, Cambridge.

Yi xu 2006. Priciples of tone research. Proceeding of International

Symposium on tonal Aspects of Language, 2006, Larochelle, France:1-13.