ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΣΧΟΛΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ

ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ

ΤΟΜΕΑΣ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ: LACAN JACQUES ΚΑΙ Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ ΣΗΜΑΙΝΟΝΤΟΣ

ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΔΕΛΗΒΟΓΙΑΤΖΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ

ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΔΕΡΒΕΝΗ ΧΡΥΣΟΥΛΑ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ’2007

2

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βιογραφικά Στοιχεία – Πρώτες εργασίες σελ: 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Η προσωπικότητα του Λακάν. Η ουσία της Λακανικής σκέψης σελ: 6 Οι έννοιες που θα εξεταστούν και θα αποσαφηνιστούν Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ σελ: 8 1.1. Ψυχανάλυση και γλώσσα σελ: 11 1.2. Επιθετικότητα και ψυχανάλυση σελ: 11 1.3. Ηθική της ψυχανάλυσης σελ:12 1.4. Ο ρόλος του ψυχαναλυτή σελ: 13 1.5. Η κατάρτιση του ψυχαναλυτή σελ: 15 1.6. Ο αναλυόμενος σελ: 16 1.7. Σχέση αναλυτή – αναλυομένου σελ: 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2. Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης σελ: 19

(Γενικά χαρακτηριστικά) 2.1 Το Ασυνείδητο σελ: 19 2.2. Η επανάληψη σελ: 22 2.2.1 Η επανάληψη, παράγοντας δυσπροσαρμοστικότητας σελ: 23 2.3. Η μεταβίβαση σελ: 24 2.4. Η παρόρμηση σελ: 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3. Η παράνοια. Το παραλήρημα. Η ψύχωση. Ο ψυχωσικός σελ: 29

(Γενικά χαρακτηριστικά) 3.1. Η παράνοια σελ: 29 3.2. Το παραλήρημα σελ: 30 3.3. Η ψύχωση σελ: 33 3.4. Ο ψυχωσικός σελ: 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4. Το Συμβολικό-Το Φαντασιακό – Το Πραγματικό σελ: 36

(Γενικά Χαρακτηριστικά 4.1 Το Συμβολικό σελ: 36 4.1.1. Ο Συμβολικός θάνατος σελ: 38 4.2 Το Φαντασιακό σελ: 39 4.3.1 Το αντικείμενο ως πραγματικό σελ: 43 4.4. Ο Βορρόμειος κόμβος σελ: 44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ 5. Το στάδιο του καθρέφτη σελ: 48 5.1. Το στάδιο του καθρέφτη ως διαμορφωτής του πρώτου ενικού προσώπου σελ: 50 5.2. Το σώμα του σταδίου του καθρέφτη σελ: 52

3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 6. Το όνομα του πατέρα σελ: 53 6.1. Η πατρική μεταφορά σελ: 54 6.2. Το ζήτημα της πατρότητας στον βορρόμειο κόμβο σελ: 56 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ 7. Το σημαίνον και το σημαινόμενον σελ: 59 7.1. Το σώμα και το σημαίνον σελ: 69 7.2. Ο θάνατος ως σημαίνον σελ: 72 ΕΠΙΛΟΓΟΣ σελ: 74 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ: 76

4

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

Βιογραφικά στοιχεία – Πρώτες εργασίες

Δεν πρόκειται να δώσουμε εδώ μια ψυχοβιογραφία του Ζάκ Λακάν, αφού μια τέτοια προσέγγιση μας φαίνεται αντιφατική προς την ίδια την ψυχανάλυση. Θα αναφερθούμε απλώς στους αρχικούς προσανατολισμούς της εργασίας του, μέσα στο πλαίσιο ορισμένων βιογραφικών στοιχείων. Ο Jacques Marie Emile Lacan γεννήθηκε στο Παρίσι στις 13 Απριλίου του 1901. Ο πατέρας του, Alfred, προερχόταν από μια οικογένεια της Ορλεάνης με παράδοση στην οξοποιία τον οίκο Dessaux. Η μητέρα του, Emilie Baudry, ήταν μια αυστηρή γυναίκα που «διαπνεόταν από χριστιανικά ιδεώδη». Στην παιδική του ηλικία φαίνεται ότι δέσποζε η μορφή του παππού του, Emile, ατόμου αυταρχικού, με τον οποίο ο πατέρας του είχε ψυχρανθεί. Ο Ζάκ ήταν ο πρωτότοκος γιος. Στα 1902 γεννιέται κι ένα δεύτερο αγόρι, που θα πεθάνει σε ηλικία δύο ετών, το 1903 γεννιέται η αδελφή του Μαντλέν και το 1907 ο Μάρκ Μαρί. Αυτός ο μικρός αδελφός θα πάρει το όνομα Μάρκ Φρανσουά και θα εισέλθει στο τάγμα των Βενεδικτίνων μοναχών στο αβαείο της Hautecombe. Η Μαντλέν θα παντρευτεί ένα μακρινό τους συγγενή και θα ζήσει για πολλά χρόνια στην Ινδοκίνα. Ο Ζάκ Λακάν έκανε λαμπρές σπουδές στο κολέγιο stanislas στο Παρίσι. Ήδη από την εφηβεία είχε έφεση στη φιλοσοφία κι ένα ιδιαίτερο πάθος με τον Σπινόζα. Λένε ότι είχε στον τοίχο του δωματίου του ένα σχεδιάγραμμα των αρθρώσεων της σπινοζικής ηθικής. Από πολύ νωρίς συχνάζει στο βιβλιοπωλείο της Αδριανής Μονιέ, όπου γνωρίζει τους υπερρεαλιστές Αντρέ Μπρετόν και Φιλίπ Σουπώ. Θα παρευρεθεί και στην πρώτη ανάγνωση του Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόυς που έγινε σ’ αυτό το βιβλιοπωλείο. Ενδιαφέρεται για τον Φρόιντ, καθώς επίσης και για τις ιδέες του Σάρλ Μωράς. δίστασε μάλιστα κάποιο καιρό ανάμεσα στην πολιτική και την ιατρική σταδιοδρομία. Θα επιλέξει τη δεύτερη. Εκείνο τον καιρό, αμέσως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, αρχίζει η διάδοση των ιδεών του Φρόυντ στη Γαλλία, παρότι η αντίσταση που συναντούν είναι μεγαλύτερη απ’ αυτήν που συνάντησαν σε άλλες χώρες. Το βασικό κανάλι ήταν η ψυχιατρική. Συνέβαλαν όμως και οι υπερρεαλιστές, καθώς και άλλοι λογοτεχνικοί κύκλοι. Ο Λακάν θα ειδικευτεί στη νευρολογία και στην ψυχιατρική. Θα κάνει την πρακτική του στο ειδικό ψυχιατρείο της Αστυνομικής Διεύθυνσης, το οποίο διευθύνει ο Gaëtan Gatian de clérambault. Παρότι οι σχέσεις τους δεν ήταν καλές, ο Λακάν θα πει αργότερα ότι ο Κλεραμπώ ήταν ο μόνος δάσκαλός του στην ψυχιατρική. Στη συνέχεια θα γίνει προϊστάμενος στο τμήμα ψυχικών παθήσεων του νοσοκομείου της Αγίας Άννας, το οποίο διευθύνει ο Ηenri Claude. Στο ίδιο νοσοκομείο θα βρεθούν και οι πρώτοι Γάλλοι ψυχαναλυτές, μεταξύ των οποίων οι René La-Forgue, Angelo Hesnard και η Eugénie Sokolnicka Θα παρακολουθήσει επίσης, στην École Pratique des Hautes Études, το Σεμινάριο του Αλεξάντρ Κοζέβ, που εισήγαγε τον Χέγκελ στη Γαλλία. Εκεί θα συναντήσει, μεταξύ άλλων, τους Ραιυμόν Αρόν, Ραιυμόν Κενώ, Μωρίς Μερλώ-Ποντύ και Ζώρζ Μπατάιγ. Παρακολουθεί επίσης τα μαθήματα του Αλεξάντρ Κοϋρέ για την ιστορία των επιστημών. Εκείνα τα χρόνια ο Λακάν θα κάνει ανακοινώσεις και θα δημοσιεύσει άρθρα που πραγματεύονται νευρολογικά και ψυχιατρικά ζητήματα. Απ’ αυτά μνημονεύουμε το κείμενο για τα «ταυτόχρονα παραληρήματα», [folies simultanées – «τρέλα για δύο»], που γράφτηκε σε συνεργασία με τους Claude και Migault το 1931. Το ίδιο έτος παρουσιάζεται το άρθρο «΄΄Εμπνευσμένα΄΄ γραπτά: σχιζογραφία», το οποίο συνυπογράφει μαζί με τους Lévy-Valensi και Migault. Αυτό το άρθρο, μαζί με άλλα δύο που δημοσιεύτηκαν στην

5

υπερρεαλιστική επιθεώρηση ο Μινώταυρος, θα προσαρτηθεί εν είδει συμπληρώματος στην επανέκδοση της διδακτορικής του διατριβής το 1975. Το επόμενο έτος ο Λακάν θα υποστηρίζει τη διατριβή του: Για την παρανοϊκή ψύχωση στις σχέσεις της με την προσωπικότητα. Η διατριβή του Λακάν γνώρισε πραγματική επιτυχία, προκαλώντας το ενδιαφέρον του Janet αλλά και των υπερρεαλιστών. Το έργο αυτό βασίζεται σε μια μονογραφία για την περίπτωση μιας ψυχωτικής γυναίκας, της Αϊμέ [Αγαπημένης]. Με αφετηρία αυτή την ψυχωτική περίπτωση, ο Λακάν δημιούργησε μια νέα νοσογραφική κατηγορία: την παράνοια της αυτοτιμωρίας. Στο πρώτο μέρος αυτής της διατριβής, που είναι εξαιρετικά τεκμηριωμένο, εξετάζονται οι ψυχιατρικές θεωρίες της εποχής. Τα κυριότερα ρεύματα είναι δύο. Διαχωρίζονται ανάλογα με το αν αποδίδουν οργανικό ή ψυχογενετικό αίτιο στην ψύχωση. Το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι η αναζήτηση αιτιότητας στο παραλήρημα. Για τον Λακάν εκείνης της εποχής, η παράνοια πρέπει να θεωρηθεί επέκεινα της αιτίας. Εισάγει την έννοια της «προσωπικότητας», με αφορμή την περίπτωση της Αϊμέ, της οποίας και αναλύει λεπτομερειακά το ιστορικό καθώς και τη λογοτεχνική της παραγωγή. Ο Λακάν παρακολουθούσε την Αϊμέ στο νοσοκομείο της Αγίας Άννας, όπου ήταν έγκλειστη μετά την απόπειρά της να μαχαιρώσει μια διάσημη ηθοποιό. Παρουσίαζε διωκτικό παραλήρημα. Πριν από τον εγκλεισμό της είχε λογοτεχνικές φιλοδοξίες και είχε γράψει δύο μυθιστορήματα, πολλά μικρότερα κείμενα και επιστολές. Ο Λακάν τα μελέτησε πολύ προσεκτικά, φτάνοντας μέχρι τις λεπτομέρειες. Ίσως σ’ αυτή την πρακτική της ανάγνωσης βρίσκεται η αφετηρία της κατοπινής του διατύπωσης «σχολιάζοντας ένα κείμενο είναι σαν να κάνεις μια ανάλυση». Ενδιαφέρεται επίσης για τις σχέσεις μεταξύ ατόμου και κοινωνίας, για τη δυναμική του δεσμού μεταξύ ατομικού και κοινωνικού. Σ’ αυτή του την προβληματική επικαλείται τη φροϋδική θεωρία και στηρίζεται στο κείμενο του Φρόυντ. «Για ορισμένους νευρωτικούς μηχανισμούς στη ζήλια, στην παράνοια και στην ομοφυλοφιλία», το οποίο μεταφράζει και δημοσιεύει στη Γαλλική Επιθεώρηση Ψυχανάλυσης (Revue Française de Psychanalyse). Το 1933 θα δημοσιεύσει στην υπερρεαλιστική επιθεώρηση ο Μινώταυρος ένα άρθρο με τον τίτλο «Κίνητρα του παρανοϊκού εγκλήματος: το έγκλημα των αδελφών Παπέν». Ο Λακάν θα δει αυτό το έγκλημα μέσα από το πρίσμα της παρανοϊκής ψύχωσης, και ιδιαίτερα σαν μια περίπτωση «τρέλας για δύο» (Folie à deux).1

Η πρώτη βασική εμφάνιση του Λακάν γίνεται το 1936 στο συνέδριο της Διεθνούς Εταιρίας της Ψυχανάλυσης, στο Μάριενμπαντ, όπου πρωτοπαρουσίασε την περίφημη θέση του για το «στάδιο του Καθρέφτη», που ήδη περιείχε ένα μεγάλο μέρος από την κατοπινή διδασκαλία του. Στα ακόλουθα χρόνια, σαν ψυχίατρος, ιατροδικαστής και ψυχαναλυτής συνέχισε τα δημοσιεύματα του πάνω στο ίδιο θέμα. Ο Ζάκ Λακάν ίδρυσε το 1953 την Ψυχαναλυτική Εταιρία του Παρισιού, με σκοπό την επιστροφή στον Φρόυντ, και σε αντίδραση στη νόθευση της ψυχανάλυσης, της οποίας ο Λακάν υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος, πραγματοποίησε το ιδρυτικό της συνέδριο στη Ρώμη το καλοκαίρι του 1953 γύρω από ένα κείμενο του Λακάν που έγινε πασίγνωστο με τον τίτλο «η Εισήγηση της Ρώμης», και με το φανέρωμα ενός δεύτερους σταθμού στη σκέψη του Λακάν , όπου η ψυχανάλυση και ο στρουκτουραλισμός συναντιούνται, ενώ τα αναλυτικά γεγονότα ερμηνεύονται σαν εκδηλώσεις της γλώσσας. Το 1964 η Γαλλική Εταιρία διαλύθηκε και ιδρύθηκε από τον Λακάν και τους μαθητές του, με τη διεύθυνσή του, η φροϋδική Σχολή του Παρισιού. Στα τελευταία χρόνια, ____________________ 1 Άλεν Βανιέ, Λακάν όσο πιο απλά γίνεται: σελ. 43-48

6

η διδασκαλία του Λακάν δεν έπαψε να υπογραμμίζει όλο και περισσότερο τις συνθήκες που πρέπει να πραγματοποιηθούν από την ψυχαναλυτική σκέψη, ώστε να μπορέσει η ψυχανάλυση να πάρει τη θέση που της αρμόζει σαν επιστήμη, με την πλήρη έννοια της λέξης.

Ο Ζάκ Λακάν πέθανε το Σεπτέμβριο του 1981 σε ηλικία 80 ετών. Το έργο που άφησε είναι μεγάλο και σημαντικό και το χαρακτηρίζει ένα ύφος λογοτεχνικό και προσωπικό, που μαζί αποτελούν τη μοναδικότητα του Λακάν 2 ____________________ 2. Ζάκ Λακάν: Το Σεμινάριο βιβλίο τρίτο (1955-1956) σελ:

7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

1. Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΛΑΚΑΝ Η ΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΛΑΚΑΝΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΠΟΥ ΘΑ ΕΞΕΤΑΣΤΟΥΝ ΚΑΙ ΘΑ ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΤΟΥΝ

Μα ποιος ήταν, επιτέλους, αυτός ο Λακάν, Ένας από τους μεγάλους στοχαστές της εποχής μας, που όμως θεωρούσε το στοχασμό ως σύμπτωμα, τη σκέψη ως μια μορφή πάθησης; Ένας από τους θεράποντες των «ψυχών» που μας επέτρεψε να κατανοήσουμε καλύτερα τον εαυτό μας και τους άλλους, παρότι υποστήριζε ότι η προσπάθεια κατανόησης συνιστά ένδειξη αντίστασης του ίδιου του ψυχαναλυτή στην ψυχαναλυτική διαδικασία; Ένας ιδεολόγος, για να μην πούμε ένας «γκουρού», που σαγήνεψε τη νεολαία και την έκανε να τον ακολουθήσει και να μην πάρει, μετά το Μάη του ’68, το δρόμο των ένοπλων τρομοκρατικών ομάδων, όπως έγινε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες; Ένας αγύρτης που εξαπατούσε τον κόσμο χρησιμοποιώντας με μη ενδεδειγμένο τρόπο τις επιστημονικές διατυπώσεις και με τρόπο διόλου ακαδημαϊκό τη φιλοσοφική παράδοση; Ή ένας υπερρεαλιστής που ξεστράτισε άθελά του προς τη σοβαρή σκέψη; Πρόκειται πάντως για μια μορφή που δεν μπαίνει εύκολα σε καλούπια. Δεν ήταν ούτε στη θέση που ήθελαν αυτοί που τον λάτρευαν ούτε στη θέση που αποτελούσε το στόχαστρο αυτών που τον συκοφαντούσαν. Αλλά αυτό δεν είναι τελικά ο ψυχαναλυτής εν δράσει; 1

Αυτός που δεν μπαίνει στα καλούπια της σκέψης μας, αυτός που εκτρέπει τις προθέσεις μας και μας παρασύρει σ’ ένα δρόμο που αγνοούσαμε και που είναι, παρ’ όλα αυτά, ο δικός μας δρόμος, που διασταυρώνεται με τους δρόμους των άλλων; Αυτή τη θέση του αναλυτή θέλησε να ενσαρκώσει, δίχως να κάνει καμία παραχώρηση, ο Ζάκ Λακάν. Στο πλαίσιο αυτής της παρουσίασης θα εισχωρήσουμε στην ουσία της λακανικής σκέψης χωρίς να αποφευχθεί η αναφορά στην ίδια την προσωπικότητά του και στα πάθη που υποκίνησε. Θα ακολουθήσουμε το νήμα των ζητημάτων που μας απασχολούν στη σημερινή συγκυρία. Θα δείξουμε ότι είναι κυρίως η ψυχανάλυση αυτή που πρέπει να αναλάβει τα ζητήματα που άνοιξε – ή επανέθεσε – μετά τον Φρόυντ, και μάλιστα από μια σκοπιά που μένει ακόμα να προσδιοριστεί. Αυτοί που ασκούν σήμερα την ψυχανάλυση με δυσκολία μπορούν να προσπεράσουν τον Λακάν, ακόμα και αν δε θέλουν να περάσουν μέσα από την ανάγνωση του έργου του. Η διάρκεια της ψυχαναλυτικής θεραπείας, το στάδιο του καθρέφτη, το ασυνείδητο, η επανάληψη, η μεταβίβαση, η παρόρμηση, το πραγματικό, το συμβολικό, το φαντασιακό, το σημαίνον και το σημαινόμενον, ο ναρκισσισμός, το «όνομα του πατρός» είναι ορισμένες από τις έννοιες που θα εξεταστούν και θα αποσαφηνιστούν πλήρως. Η συγκεκριμένη παρουσίαση αποτελεί μίτο της Αριάδνης και θα βοηθήσει όλους όσους θέλουν να κατανοήσουν επιτέλους το φαινόμενο Λακάν και να βρουν το δρόμο τους μέσα στο λαβύρινθό του. Όλα είναι γραμμένα με αμεσότητα, συνδυάζοντας το ευχάριστο, διδακτικό και συνοπτικό ύφος με μια διεισδυτική προσέγγιση. Εδώ θ’ απολαύσετε και θ’ ακολουθήσετε τον Λακάν στην περιπέτεια της ανακάλυψης του ανθρώπου. ____________________ 1. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται. Εισαγωγή σελ: 21-22

8

1.1. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Τι είναι η ψυχανάλυση; Σε ποιες αρχές βασίζεται η ισχύς την οποία έχει; θα

μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό το ερώτημα απασχόλησε τον Λακάν σε όλη του τη διδασκαλία. Είναι μήπως μια σύγχρονη παραλλαγή της ψυχοθεραπείας, που υπήρχε ανέκαθεν μια μορφή υποβολής, μαγικής σκέψης ή σαμανισμού; Μήπως αποτελεί μια ανακάλυψη χωρίς προηγούμενο, που συνδέεται με τις πολιτιστικές ανατροπές που έφερε η νεωτερικότητα, και ιδιαίτερα με την ανάδυση της σύγχρονης επιστήμης, όπως πίστευε ο Λακάν; Η προσπάθειά του να εντοπίσει την ιδιαίτερη θέση της μέσα στο πεδίο των σύγχρονων επιστημών είχε συνέπειες και στην πρακτική και στον προσανατολισμό του. Έτσι, το πρόβλημα είναι: Πώς μπορούμε να σκεφτούμε αυτή τη θέση; Η ψυχανάλυση συναντά διαρκώς αντιστάσεις, που υποκινούνται από την ίδια την αναλυτική διαδικασία και τις εσωτερικές της δυσκολίες. Πρώτος ο Φρόυντ αντιμετώπισε αυτές τις αντιστάσεις, γεγονός που τον οδήγησε να επανεξετάσει, κατά τη διάρκεια του ’20, τις θεωρητικές διατυπώσεις που έκανε αρχικά. Στη δεκαετία του ’50, ένα είδος ψυχανάλυσης made in USA είχε ανάλογες επιπτώσεις.1 Χρειάστηκε να κινητοποιήσει το παράδοξο με τη διδασκαλία του ο Λακάν για να ανοίξει και πάλι ο δρόμος προς τη φροϋδική εμπειρία. Έτσι η ψυχανάλυση εφευρίσκεται κάθε φορά μέσα από τα ιστορικά στοιχήματα του καιρού. «Αυτός που δεν μπορεί να προσανατολιστεί στον ορίζοντα της υποκειμενικότητας της εποχής του» δε θα πρέπει να την εξασκεί. Αυτή ήταν η συμβουλή που έδινε ο Λακάν σε όσους ήθελαν να γίνουν ψυχαναλυτές. Η σύγχρονη εποχή αναδεικνύει τον πολιτιστικό ρόλο της ψυχανάλυσης, η οποία δεν περιορίζεται βέβαια στο ζήτημα της θεραπείας. Τούτο όμως δε σημαίνει ότι η θεραπευτική διάσταση έρχεται σε δεύτερη μοίρα, πράγμα που πιστοποιείται όχι μόνο από τις αρχικές αλλά και από ορισμένες από τις τελευταίες αναζητήσεις του Λακάν. Με τους σχολιασμούς που έκανε και τις ανατροπές που επέφερε σε άλλους κλάδους μάθησης και άλλες περιοχές του λόγου, ο Λακάν μπορεί επίσης να ενδιαφέρει και όσους δεν είναι ψυχαναλυτές.2 Ταυτόχρονα έθετε έναν προβληματισμό για την ιδιαίτερη τοποθέτηση της ψυχανάλυσης στο πεδίο των συγκροτημένων μαθήσεων. Τα πρώτα χρόνια, τα Σεμινάρια του Λακάν πραγματεύονται τις κλινικές περιπτώσεις του Φρόυντ. Η θεματική αυτή επιλογή απορρέει από τη θέση που πρέσβευε ο Λακάν και την οποία εξέφρασε στην αρχή της ομιλίας του το 1953: ότι θεωρία και τεχνική στην ψυχανάλυση δεν είναι παρά ένα και το αυτό πράγμα. Δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη θεωρία και την πρακτική της ψυχανάλυσης. Είναι μια πράξη (praxis), ή ακόμα καλύτερα, μια μέθοδος. Σε αυτό οφείλεται και η δυσκολία να προσδιοριστεί η θέση της ψυχανάλυσής ανάμεσα σε άλλους υπάρχοντες κλάδους της γνώσης. Γιατί δεν είναι η πρακτική εφαρμογή προϋπάρχουσας θεωρίας και γιατί δεν έχει ένα ορισμένο πειραματικό πρότυπο που να μπορεί να το αναπαράγει εσαεί. Η ψυχαναλυτική αγωγή κάθε φορά συνιστά μια απόλυτα μοναδική περιπέτεια. Δεν είναι ούτε πειραματική επιστήμη ούτε και κάποια μυητική πρακτική. Υπάρχει κάτι στην ψυχανάλυση που ξεφεύγει από τις τρέχουσες ταξινομήσεις. Κι αυτό, καθώς υποστηρίζει ο Λακάν, είναι καλό και πρέπει να μείνει έτσι. Μάλιστα, ποτέ δεν έπαψε να προβληματίζεται πάνω σ’ αυτό το σημείο. Η εμπειρία για την ψυχανάλυση δεν έχει τη σημασία που έχει αυτός ο όρος στην επιστήμη. Πρόκειται για μια ριζική και μοναδική εμπειρία. Έτσι, ο Λακάν καταλήγει στο να δώσει έναν κυκλικό οιονεί-ορισμό: ____________________ 1. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ. 24 2. Όπ.π: σελ. 25

9

«Η ψυχανάλυση είναι η αγωγή που αναμένουμε από έναν ψυχαναλυτή».3 Η ψυχαναλυτική τεχνική απορρέει από την αναγκαιότητα ενός αυτιού, ενός άλλου,

ακροατή. Η ψυχανάλυση του υποκειμένου δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μ’ έναν ψυχαναλυτή. Αυτό μας υπενθυμίζει ότι το ασυνείδητο είναι ουσιαστικά ομιλία, ομιλία του άλλου, η οποία μάλιστα δεν μπορεί να αναγνωριστεί παρά όταν σας την επανεκπέμπει ο άλλος..4

Το ενδιαφέρον της ψυχανάλυσης είναι αναμφισβήτητο γι’ αυτόν που παλεύει μέσα σε ψυχικά προβλήματα, όποια κι αν είναι τα συμπτώματα. Πρέπει επίσης να αντιτασσόμαστε σε μια ορισμένη κατηγορία αναλυτών που φαντάζονται, ότι η ψυχανάλυση είναι η πανάκεια που ρυθμίζει όλα τα προβλήματα του κόσμου και ισχυρίζονται ότι έχουν απαντήσεις για όλες τις ανθρώπινες καταστάσεις. Η ψυχανάλυση μας δίνει τη δυνατότητα να απαντήσουμε σε ζοφερά υπαρξιακά ερωτήματα, οδηγεί στη θεραπεία, αλλά δε νομίζω ότι είναι ωφέλιμη για το άτομο που εκλαμβάνει αυτό το διάβημα ως μια φιλοσοφική μελέτη εγκεφαλικού τύπου. Δεν εισερχόμαστε σε ανάλυση όπως θα προσχωρούσαμε σε μια θρησκεία. Υπό αυτή την έννοια, είναι πολύ αμφίβολο ότι η ψυχανάλυση, όπως αναθεωρήθηκε από τον Lacan των τελευταίων χρόνων της ζωής του, αποφέρει οτιδήποτε χρήσιμο, ενδιαφέρον και ανανεωτικό. Στο σύνολό της η λακανική ψυχανάλυση περιστρέφεται γύρω από την επέλευση της γλώσσας που αποτελείται από λόγια σημαδεμένα από την ψυχική πραγματικότητα του κειμένου, μακριά από όλα τα τεχνάσματα των λόγων που παράγει η μάσκα των συμβάσεων. Η ψυχανάλυση, σύμφωνα με τον Lacan, έχει αυτιά μόνο γι’ αυτό που γεννιέται από τις αβεβαιότητες των μύχιων περιοχών της ψυχής. 5 Η ψυχανάλυση βοηθά στη δημιουργία λέξεων για να μπορέσουμε επιτέλους να πούμε τα πράγματα, δηλαδή να μπορέσουμε να τα ζήσουμε. Η συμβολοποίηση μπορεί να φαίνεται περιοριστική, αλλά αποτελεί το νόμο που επιτρέπει την πρόσβαση στη γλώσσα και εξουσιοδοτεί τη μονιμότητα της έννοιας. Η λέξη, σύμβολο της ιδέας, είναι μια αφαιρετική μετάφραση της αρχικής σκέψης. Είναι εξαιρετικά ματαιωτικό και μας προκαλεί αγανάκτηση να μην μπορούμε ποτέ να πούμε ακριβώς το βάθος της σκέψης μας. 6

Η ψυχανάλυση είναι μια τεχνική που σέβεται το ανθρώπινο πρόσωπο, έτσι όπως το εννοούμε σήμερα έχοντας αντιληφθεί πια ότι κι αυτό έχει το τίμημά του, και όχι μόνο το σέβεται, αλλά δεν μπορεί να λειτουργήσει διαφορετικά. 7 Η ανάλυση μας οδηγεί στα σταυροδρόμια όπου η σοφία διαφωτίζει την άγνοιά μας. Στην ανακάλυψη ότι αυτά που λέμε μπορούν να είναι η άρνηση της σκέψης μας, ή ότι μια ομιλία, αναιρεμένη από τη στιγμή που εκφέρεται, είναι απλώς μια αλήθεια που δεν είναι συνετό να αρθρώσουμε.8 Η ψυχανάλυση κινείται πέρα από την ψυχολογία και τα υβρίδιά της. Υπεραπλουστεύοντας, μπορούμε να δηλώσουμε ότι οι διαταραχές με τις οποίες ασχολείται η ψυχανάλυση ανήκουν σε δύο τάξεις: αφενός είναι οι ψυχικές ή ψυχοσωματικές διαταραχές που προέρχονται άμεσα ή έμμεσα από την ενοχή, και αφετέρου οι διαταραχές που προκύπτουν από την αποστέρηση της ευχαρίστησης, η οποία απορρέει από την ___________________ 3. Αλέν Βανιέ;Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ.31 4. Ζακ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο (1955-1956) σελ.274 5. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 102 6. Όπ.π: σελ. 86 7. Όπ.π: σελ. 116 8. Όπ.π: σελ. 156

10

κατάχρηση ηθικότητας. Το «Καλό» και το «Κακό» γεννούν τις ψυχικές διαταραχές. Η απάντηση της ψυχανάλυσης δεν μπορεί λοιπόν σε καμιά περίπτωση να είναι μια ηθική κρίση. Η ψυχανάλυση διδάσκει στον άνθρωπο το μέτρο.9 Αυτή μας οδηγεί στο να επανεξετάσουμε τις «αλήθειες» μας. Ποιος είναι όμως ο θεμελιώδης μηχανισμός που διέπει την ψυχανάλυση; Ο λόγος. Ο λόγος είναι τόσο δραστικός. Είναι κατά κάποιο τρόπο το όχημα της θεραπείας επειδή ακούγεται από κάποιον, δηλαδή τον αναλυτή. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι μια ψυχανάλυση δεν μπορεί να είναι διδακτική [να καταλήξει, δηλαδή, στη διαμόρφωση ενός νέου ψυχαναλυτή], παρά μόνο μέσα από τα αποτελέσματά της, τα οποία πιστοποιούνται εκ των υστέρων. Πράγματι, πώς θα μπορούσε κανείς να προεξοφλήσει τα αποτελέσματα μιας ανάλυσης εκ των προτέρων και να την αναγορεύσει εξαρχής ως διδακτική; 10

Η θεωρία του Λακάν δεν μπορεί να διαχωριστεί από την ψυχαναλυτική πρακτική και από τη μετάδοση της ψυχανάλυσης. Η ψυχανάλυση είναι μία πράξη, μια μέθοδος. Δεν είναι απλώς μια τεχνική που εφαρμόζει μια θεωρία. Συμπερασματικά, «η ψυχανάλυση είναι μη μεταδόσιμη». Ο κάθε αναλυτής πρέπει να αναλάβει την ευθύνη της ψυχανάλυσης για τον εαυτό του: Εναπόκειται στον κάθε ψυχαναλυτή να επανεφεύρει την ψυχανάλυση. Πρέπει κάθε ψυχαναλυτής, μέσα από ότι κατάφερε να βγάλει τον καιρό που ήταν ο ίδιος αναλυόμενος, να βρει τον τρόπο με τον οποίο θα κάνει την ψυχανάλυση να διαρκέσει. Έτσι, ψυχαναλυτής είναι αυτός που είναι σε θέση να αναλάβει την ευθύνη της ψυχανάλυσης για την ψυχανάλυση.11 __________________ 9.Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ.157 10. Αλέν Βανιέ: Λακάν: όσο πιο απλά γίνεται σελ. 166 11. Όπ.π: 167-168

11

ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ

Ο Freud έγραφε: σε μια ψυχανάλυση πρέπει να λέγονται τα πάντα όπως έρχονται,

χωρίς να ενδιαφερόμαστε για μια λογική αλληλουχία. Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Lacan , επικρατεί η «μη παράλειψη», αλλά αυτή η συνθήκη είναι ατελής χωρίς το «νόμο της μη συστηματοποίησης», που αφήνει την έλλειψη συνοχής να κυριαρχεί σε κάθε έκφραση της νοητικής ζωής. Έκφραση που πραγματοποιείται μέσω της γλώσσας.

Γλώσσα που καθίσταται κατ’ αυτόν τον τρόπο φορέας της πραγματικότητας του ασθενούς. Υπέρτατο όχημα της έκφρασης του «πραγματικού», του, της ζωής του. Η προσδιορισμένη από τον Lacan γλώσσα δεν είναι η γλώσσα της ψυχολογίας ούτε η γλώσσα που μελετά η γλωσσολογία. Η γλώσσα είναι, με τα υπονοούμενά της, τις παραδρομές της, τα σφάλματα και τις περιπλανήσεις της, η έκφραση της πραγματικότητας του υποκειμένου. Η γλωσσική έκφραση που εννοείται από τον ψυχολόγο είναι γι’ αυτόν άμεσα συσχετισμένη με τη σκέψη του υποκειμένου. Ο ψυχολόγος τρέφει ακόμα την ουτοπική ελπίδα ότι η γλώσσα σημαίνει κάτι.

Στην ομιλία του αναλυόμενου πολύ λίγα είναι «αληθινά», ενώ όλα όσα λέει, ακόμα και τα ψέματα, που τελικά δεν είναι παρά προϊόντα της φαντασίας του, είναι «πραγματικά».

«Αλλά η ψυχανάλυση», γράφει ο Lacan «για να μην αποσπάσει την εμπειρία της γλώσσας από την κατάσταση που ενέχει, την κατάσταση του συνομιλητή, αγγίζει το απλό γεγονός ότι η γλώσσα, πριν να σημαίνει κάτι, σημαίνει για κάποιον». Υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα σε αυτό που θέλουμε να πούμε και σε αυτό που λέμε, ανάμεσα σε αυτό που σκεφτόμαστε και σε αυτό που λέμε. Η ανάλυση στηρίζεται σε αυτή την παρατήρηση και το αυτί του ψυχαναλυτή δεν ακούει πραγματικά το υποκείμενο που είναι παρόν εκεί στο ντιβάνι, αλλά μάλλον κάποιον άλλο, κάποιον φανταστικό, ένα είδος φαντάσματος αναμνήσεων.12

Συνοψίζοντας, λοιπόν, εδώ θα λέγαμε ότι η ψυχανάλυση ενδιαφέρεται κυρίως για την υποκειμενική πραγματικότητα του είναι, ενώ η ψυχολογία χάνεται σε μια μάταιη αναζήτηση της αλήθειας. Για τον Lacan υπάρχει μόνο μια πραγματικότητα αυτή του ασθενούς. Η έκφραση πραγματοποιείται διαμέσου της γλώσσας. Διαπιστώνουμε λοιπόν πόσο η ψυχανάλυση είναι αδιαχώριστη από τη γλώσσα και τις ποικίλες μορφές της.

1.3 ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

Η «Επιθετικότητα στην ψυχανάλυση» παρότι που δεν είναι ένα από τα κείμενα-ορόσημα των Γραπτών του Lacan, περιλαμβάνει πλήθος παρατηρήσεων και τεχνικών που αφορούν στην καθοδήγηση μιας ψυχαναλυτικής θεραπείας.

Στην εκτύλιξη μιας ανάλυσης υπάρχουν θέματα τέτοιας σημασίας, που η παραμέληση έστω και ενός εξ αυτών θα καθιστούσε ανενεργή τη θεραπεία. Σε αυτά ανήκει και το θέμα της επιθετικότητας που ο αναλυτής οφείλει να προσέξει καθόσον είναι ακέραιο μέρος της ψυχικής μας οργάνωσης. Αυτή η επιθετικότητα είναι σχεδόν μετρήσιμη στην ομιλία του αναλυόμενου.13 ____________________ 12. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 30 13. Όπ.π. σελ. 41

12

Ποιο είναι το καλύτερο μέσον για να περιορίσουμε την επιθετικότητα; Ο Lacan μας απαντά με τον τρόπο του Σωκράτη: «ο ίδιος ο διάλογος φαίνεται να αποτελεί μια παραίτηση από την επιθετικότητα». Με το διάλογο η ψυχανάλυση θεραπεύει την ίδια την τρέλα. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο ψυχαναλυτής έχει ως αποστολή να αφήσει να εξελιχθεί ακόμα και ο πλέον επιθετικός λόγος. 14

Απαιτείται ένας εξαιρετικά λεπτός χειρισμός, καθώς είναι απαραίτητο να επιτρέπουμε στην επιθετικότητα να μιλάει ενώ ταυτόχρονα να την αρνούμαστε. Η μη τήρηση αυτού του όρου συχνά εκτρέπει μια ανάλυση στην αποχαυνωτική οικειότητα των λεγόμενων ψυχοθεραπειών υποστήριξης. 15

Όλα αυτά οδηγούν σε αυτή τη μικρή φράση που θα γίνει ξακουστή: η ψυχανάλυση προκαλεί στο υποκείμενο «μια ελεγχόμενη παράνοια». Σαφώς η επιθετικότητα πρέπει να εκφραστεί, διότι αυτή βρίσκεται στη βάση της νεύρωσης στο βαθμό που αναχαιτίζεται. Ωστόσο, χωρίς να αντικρούσουμε αυτή τη διαπίστωση, η εκτός ορίων επιθετικότητα δεν μπορεί επιπλέον να γίνεται αποδεκτή καθόσον είναι αντικοινωνική. Η ψυχανάλυση μας ανοίγει τα μάτια πάνω σε αυτή την αντίφαση που παρατηρούμε καθημερινά.

Με άλλα λόγια, αφενός η αναχαιτισμένη επιθετικότητα υπονομεύει και παράγει τη νεύρωση, αφετέρου η ακραία επιθετικότητα οδηγεί στην ενοχή και τα κοινωνικά προβλήματα. Ο Lacan συνδέει την επιθετικότητα με τη ναρκισσιστική σχέση και με τις δομές που χαρακτηρίζουν τη διαμόρφωση του Εγώ. Αν γνωρίζουμε ότι η «αρχή της πραγματικότητας» είναι ένας από τους τρόπους δόμησης του Εγώ, κατανοούμε ότι λαμβάνει υπόψη του τις εξωτερικές συγκυρίες και αμύνεται στην τραχύτητα του περιβάλλοντος με μια προστατευτική επιθετικότητα. 16

1.4 ΗΘΙΚΗ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ

Ο Λακάν αποκατέστησε τη φροϋδική εμπειρία δείχνοντας αυτό που πρέπει να κατευθύνει την ψυχαναλυτική πράξη. Είναι το εγχείρημα «μιας ριζικής ηθικής μεταστροφής, που εισάγει το υποκείμενο στην τάξη της επιθυμίας». [Το σχετικά λακανικό μάθημα είναι: να μην υποχωρείς μπροστά στην επιθυμία σου]. Τίθεται λοιπόν μια ηθική της ψυχανάλυσης. Είναι μια ηθική που προέρχεται από την ίδια την ψυχανάλυση, από την ανάλυση του ίδιου του αναλυτή. Έτσι, οι αρχές που θα προσανατολίσουν την πρακτική του αναλυτή στις περιπτώσεις που θα αναλάβει προέρχονται από την προσωπική του ψυχανάλυση.

Αυτός ο ηθικός προβληματισμός υπήρχε ήδη στον Φρόυντ. Τα ίχνη του βρίσκονται κυρίως στα κείμενα επί της ψυχαναλυτικής τεχνικής. Επιμένει στο γεγονός ότι «η ψυχαναλυτική αγωγή βασίζεται στην αυθεντικότητα και σ’ αυτό οφείλεται μεγάλο μέρος της παιδευτικής της επίδρασης και της ηθικής της αξίας.»17 Δε θα πρέπει «να ενσταλάξουμε τα ιδανικά μας» στον αναλυόμενο, ούτε και θα πρέπει «να επιχειρήσουμε να τον διαμορφώσουμε σύμφωνα με το δικό μας πρότυπο». Η καινοτομία του Λακάν ήταν να ____________________ 14 Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 41 15.Όπ.π: σελ. 43 16. Όπ.π: σελ. 44 17. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ. 161

13

θεματοποιήσει αυτό τον προβληματισμό και να τον προωθήσει με την ονομασία της «ψυχαναλυτικής ηθικής». Ο Λακάν θα θέσει την έμφαση στην ηθική διάσταση της ψυχαναλυτικής πράξης και στην ασυνείδητη σύγκρουση.

Η ψυχαναλυτική ηθική δεν έχει να κάνει με τη φιλοσοφική ηθική. Κατ’ αρχήν διότι δεν προτείνει κάποια κοσμοθεωρία κι έπειτα γιατί το υπέρτατο αγαθό είναι απαγορευμένο.18

Υπάρχει για τον Λακάν στη φροϋδική μεταψυχολογία μια «ηθική σκέψη». Αλλά θα την κάνει κεντρικό ζήτημα, γεγονός σημαντικό, ιδιαίτερα στη σημερινή συγκυρία του ψυχαναλυτικού κινήματος:

[Η ηθική σκέψη βρίσκεται] στο κέντρο της εργασίας μας…και είναι αυτή που συνέχει τους ανθρώπους που αντιπροσωπεύουν την ψυχαναλυτική κοινότητα.

Πρόκειται για κριτήριο μείζονος σημασίας: Επιτρέπει στην ψυχανάλυση να διακριθεί από την ψυχοθεραπεία, με τη σύγχρονη έννοια του όρου, με τις πολλές και ποικίλες αυτές τεχνικές που αναπτύχθηκαν και διαδόθηκαν κατά τις τελευταίες δεκαετίες.

Αν η ψυχανάλυση τεθεί ως μία ηθική, διαχωρίζει τη θέση της από τη φιλοσοφία, την ψυχολογία και την επιστήμη. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η διάκριση της από την επιστήμη. Ο Λακάν άνοιξε ουσιαστικά το δρόμο με ένα ερώτημα: «Τι ακριβώς κάνουμε όταν κάνουμε ψυχανάλυση;». Ολόκληρη η διδασκαλία του μπορεί να θεωρηθεί σαν μια προσπάθεια να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. Κι αυτό θα οδηγήσει σε άλλα ερωτήματα: «Η ψυχανάλυση είναι η δεν είναι επιστήμη;». Ή: «Τι θα ήταν μια επιστήμη που θα περιλάμβανε την ψυχανάλυση;»19 Η ιδιαίτερη τοποθέτηση του υποκειμένου και του αντικειμένου στην ψυχανάλυση δεν επιτρέπει να την κατατάξουμε ανάμεσα στις επιστήμες. Παρ’ όλα αυτά, έχει έναν ουσιαστικό δεσμό με την επιστήμη. Η ψυχανάλυση, επίσης, διερευνά τις επιπτώσεις από την πρόοδο του επιστημονικού λόγου.

1.5 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗ

Η ζωή του ψυχαναλυτή δεν είναι ρόδινη. Θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τον

ψυχαναλυτή με δοχείο αποβλήτων. Πρέπει όντως να εισπράττει όλη την ημέρα λόγια αμφίβολης ασφαλώς αξίας, όχι μόνο για τον ίδιο, αλλά πολύ περισσότερο για το άτομο που τα κοινοποιεί. Πρόκειται για ένα αίσθημα που ο ψυχαναλυτής, είναι όχι μόνο από καιρό συνηθισμένος να τα υπερνικά, αλλά και να το καταργεί απερίφραστα μέσα του, όταν ασκεί.20.. Θα λέγαμε ότι ο αναλυτής δεν είναι ποτέ εξ’ ολοκλήρου αναλυτής, για τον απλούστατο λόγο ότι είναι άνθρωπος και συμμετέχει κι εκείνος στους φαντασιακούς μηχανισμούς που παρεμποδίζουν το πέρασμα της ομιλίας. Το ζητούμενο γι’ αυτόν είναι να μην ταυτίζεται με το υποκείμενο, να είναι αρκετά νεκρός ώστε να μην πιάνεται μέσα στη φαντασιακή σχέση, στο εσωτερικό της οποίας καλείται πάντα να παρέμβει, κι έτσι να επιτρέπει την προοδευτική μετοικεσία της εικόνας του υποκειμένου προς το πράγμα που πρέπει να αποκαλυφθεί, το πράγμα που δεν έχει όνομα. Όσο η οικονομία της φαντασιακής σχέσης θα μειώνεται προοδευτικά, τόσο ευκολότερα θα βρίσκει πέρασμα αυτό που το υποκείμενο είχε να πει μέσα από τον ψευδή λόγο του 21

Τι αναζητά ο ψυχαναλυτής όταν προσεγγίζει μια ψυχική διαταραχή, είτε αυτή ____________________ 18. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ. 162 19.Όπ.π: σελ. 163 20. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο (1955-1956) σελ. 45 21.Όπ.π: σελ. 186

14

προκύπτει εμφανώς είτε είναι λανθάνουσα, είτε συγκεκαλυμμένη, είτε αναδεικνύεται μέσα από συμπτώματα ή συμπεριφορές; Αναζητά πάντα τη σημασία. Όταν διαβλέπει την εμβέλεια που αποκτά για το υποκείμενο ένα οποιοδήποτε αντικείμενο, πρόκειται πάντα για το πεδίο της σημασίας, μιας σημασίας στην οποία θεωρεί ότι υπεισέρχεται κάτι από το υποκείμενο. Εδώ ακριβώς θέλω να σταθούμε, διότι αποτελεί ένα σταυροδρόμι.22 Ο αναλυτής ακούει με τα ανθρώπινα αυτιά του έτοιμα να παραποιήσουν την πραγματικότητα του υποκειμένου. Αδιάκοπα η αντιμεταβίβαση βρίσκεται προ των πυλών, έτοιμη να εκτρέψει την ομιλία του αναλυόμενου. Είναι σημαντικό αυτό που μας υπενθυμίζει ο Lacan: η ακρόαση είναι ακρόαση του μη γιγνώσκειν.23 Η ακρόαση του αναλυτή είναι ουδέτερη, άνευ κρίσεων και συμβουλών, δεν μπορεί να μοιάζει με καμιά χειραγώγηση. Ο ψυχαναλυτής δεν είναι εκεί για να απαντά, να διατυπώνει κρίσεις ή να «καταλαβαίνει». Ο αδρανής ρόλος του είναι να συντηρεί έναν κενό χώρο που θα μπορεί να συμπεριλάβει τα λόγια και τις σκέψεις του υποκειμένου. Η σιωπή του αναλυτή (που δεν είναι πάντα σιωπηλή, ευτυχώς) ωθεί τον αναλυόμενο να προχωρήσει μακρύτερα, να λύσει τους κόμπους του και να κατανοήσει τα μυστικά του.24

Ο ψυχαναλυτής που ακούει ένα πρόσωπο είναι προσεκτικός όπως ένας ντετέκτιβ, αναζητώντας τις αναλήθειες, τις απιθανότητες, τις αμηχανίες που γεννά η ομιλία, όχι γιατί καταμαρτυρούν ένα ψεύδος, αλλά επειδή αυτά τα γλωσσικά συμβάντα δείχνουν ένα μέρος της ασύνειδης προβληματικής του αναλυόμενου.25 Ο αναλυτής που ακούει την ομιλία πρέπει επίσης να είναι προσεκτικός, διότι η παραμικρή ερμηνεία του, η παραμικρή παρατήρησή του είναι φτιαγμένη από το πρώτο ενικό του πρόσωπο, που είναι ικανό επίσης για τις χειρότερες ναρκισσιστικές παρεκτροπές.26

Με άλλα λόγια, ο ψυχαναλυτής βρίσκεται θέση του διερμηνέα. όταν έρθει η στιγμή, αναπαράγει την ομιλία του υποκειμένου.

Αυτή η αναπαραγωγή μπορεί να γίνει μέσω πρόκλησης, τερματίζοντας την κατάλληλη στιγμή τη συνεδρία, ή με μια οποιαδήποτε ουδέτερη παρέμβαση. Πρέπει να είναι κανείς πολύ προσεκτικός όταν κάνει μια ερμηνεία, που κατασκευάζεται συχνά με βάση ένα υλικό απωθημένο από το υποκείμενο, υλικό που έχει ξεχαστεί από το ασυνείδητο. Ο ψυχαναλυτής δεν μπορεί να ακούει προσεκτικά όλα όσα λέει το υποκείμενο, αλλά οφείλει να προσέχει να ακούσει τη μεταμφιεσμένη φαντασίωση στα λόγια του υποκειμένου, μια ιστορία κρυμμένη πίσω από μια άρνηση ή ακόμα πίσω από μια παραδρομή.27 Μόνο ύστερα από πολυάριθμες διασταυρώσεις θα αισθανθεί εξουσιοδοτημένος να προτείνει την ερμηνεία του στον αναλυόμενο. Ίσως αντιλαμβανόμαστε ότι μια ψυχανάλυση, για να διεκπεραιωθεί σωστά, δηλαδή συνετά, δεν μπορεί να πραγματωθεί βιαστικά. Ο υπομονετικός ψυχαναλυτής υιοθετεί αυτή την τεχνική έρευνας της ψυχής, η βιασύνη είναι η μοίρα του αρχάριου ή του αδαούς.

Ο Lacan συνεχίζει την πορεία του μιλώντας για τον «έλεγχο», δηλαδή για την αναγκαιότητα να συγκρίνει ο ψυχαναλυτής την εμπειρία του με αυτήν ενός άλλου _______________ 22.:Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο (1955-1956) σελ: 223 23. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 67 24. Όπ.π: σελ. 71 25.Όπ.π: σελ. 72 26.Όπ.π: σελ. 73 27.Όπ.π: σελ. 74

15

αναλυτή, που για την περίσταση ονομάζεται «ελεγκτής» ή μάλλον «επόπτης»28. Ο ψυχαναλυτής είναι ένας εφευρέτης, μας βοηθά να δημιουργήσουμε τις επιθυμίες

μας, χωρίς να προδικάζει τη σπουδαιότητά. τους γι’ αυτόν, ακόμα και τα ψέματά μας είναι αλήθειες. 29

O αναλυτής πρέπει να μπορεί να ακούει την «τρέλα». Ο έλεγχος είναι εκεί για να δείχνει αδιάκοπα, για να διορθώνει ακατάπαυστα, τις τάσεις του ψυχαναλυτή να «χάσει την ψυχή του», να γίνει ένας θεωρητικός ή, ακόμα χειρότερα, ένας τεχνοκράτης. Μερικές κακές γλώσσες είπαν ότι ο Lacan είχε χάσει την ψυχή του επειδή κοιμόταν στο κρεβάτι των φιλοσόφων. Δε θα το κρίνω, ωστόσο το σημαντικό είναι ότι δεν έχασε την πένα του για να μας καταγράψει το ασυνείδητο, για να μας κάνει να χαθούμε μέσα του.30

Ο αναλυτής πρέπει να είναι υπομονετικός, περίεργος, και με τις δύο έννοιες, το οποίο υπονοεί ότι ο αναλυτής πρέπει να συνειδητοποιεί το σύμφυτο με το ρόλο του ολοκληρωτισμού του, ο οποίος τον ωθεί να επισπεύδει την αποδοχή ή, αντίθετα, την άρνηση ενός ατόμου για ανάλυση.31

Ο ψυχαναλυτής οφείλει, όπως το έκανε συχνά ο Lacan, να αφήνει τον ασθενή να σκεφτεί την ορθότητα του διαβήματός του, για να ξανακούσει αυτό το άτομο μόλις περάσει ο «χρόνος κατανόησης».32

Ο θάνατος, το υπερφυσικό, ο έρωτας είναι ζητήματα που ο αναλυτής πρέπει να ακούει και να προσπαθεί να τα ανακαλύψει. Αυτά τα θέματα είναι προνομιούχες ζώνες δημιουργικής φαντασίας, είναι δυνατόν, με αφετηρία αυτά τα ζητήματα, να ονειρευτεί κανείς τα πιο καταπληκτικά μυστήρια, να διηγηθεί θαυμάσιες ιστορίες. Αυτές οι ιστορίες, αυτά τα όνειρα είναι πιστή αντανάκλαση του ασυνείδητου. Ακούγοντας την ομιλία του θανάτου, του υπερφυσικού ή του έρωτα, ο ψυχαναλυτής πληροφορείται πάνω στις δομές των φαντασιώσεων, μυείται στην οργάνωση του ασυνείδητου του υποκειμένου. Σε αυτές τις σφαίρες κρύβονται οι ισχυρότερες συγκινήσεις, οι μεγαλύτερες φοβίες. Ακούγοντας αυτή την ομιλία είναι σίγουρα πιο σημαντικό από το να καταλάβει κάποιες, λιγότερο ή περισσότερο, απατηλές θεωρίες. 33

Ο αναλυτής οφείλει επιτακτικά να καταλάβει ότι η ομιλία του αναλυόμενού του οργανώνεται με αφετηρία και κατεύθυνση αυτό το τρίτο φαντασιακό πρόσωπο. Ομιλία του Εγώ προς το Υπερεγώ που το θεωρεί ξένο. Η ερμηνεία που μας προτείνει ο Lacan πιθανότατα είναι απομακρυσμένη από την πρακτική του Freud. 34

Μόνο ο ψυχαναλυτής μπορεί να ανοίξει ένα χώρο αναστοχασμού που θα πληρωθεί από τη μοναδική αλήθεια του υποκειμένου. Ο ψυχαναλυτής δε θεραπεύει, ακούει και προτείνει τη διεύρυνση του συλλογισμού. Ο ψυχαναλυτής δεν μπορεί να κάνει επίδειξη των γνώσεων του, ο Lacan δεν είπε ποτέ κάτι διαφορετικό, είναι υποκείμενο που υποτίθεται ότι γνωρίζει, δεν παίζει το ρόλο της αυθεντίας, είναι απλώς ένας βοηθός που βάζει «ένα χεράκι», βοηθώντας τις αναζητήσεις του αναλυόμενου. 35

____________________ 28. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ.75 29.Όπ.π: σελ. 76 30.Όπ.π: σελ. 77 31.Όπ.π: σελ. 100 32.Όπ.π: σελ. 101 33. Όπ.π: σελ. 108 34.Όπ.π: σελ. 114 35.Όπ.π.: σελ. 162

16

1.6 Η ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΤΟΥ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗ

Ο σκοπός της διδασκαλίας του Λακάν ήταν η εκπαίδευση των αναλυτών. Είναι φανερό, στην εμπειρία όλων όσων πέρασαν από αυτή την εκπαίδευση, ότι την

ανεπάρκεια κριτηρίων υποκαθιστά κάτι που ανήκει στην κατηγορία της τελετής, και που, στην προκείμενη περίπτωση, δεν εκφράζεται παρά μ’ έναν μόνο τρόπο-προσποίηση. Γιατί, για τον ψυχαναλυτή δεν υπάρχει κανένα επέκεινα, κανένα επέκεινα ουσιαστικό, στο οποίο θα μπορούσε να αναφέρεται αυτό το οποίο αισθάνεται ότι βασίζεται για να εξασκεί τη λειτουργία του.

Εκείνο που πετυχαίνει, ωστόσο, είναι μιας ανείπωτης αξίας – την εμπιστοσύνη ενός υποκειμένου σαν τέτοιο και τα αποτελέσματα που αυτό συνεπιφέρει διαμέσου μιας ορισμένης τεχνικής. Όμως, δεν παρουσιάζεται σαν ένας θεός, δεν είναι θεός για τον πάσχοντά του. Τι σημαίνει τότε αυτή η εμπιστοσύνη; Γύρω από τι περιστρέφεται;

Αναμφίβολα, γι’ αυτόν που εμπιστεύεται, που δέχεται την ανταμοιβή, το ερώτημα μπορεί να παρακαμφθεί. Όχι όμως για τον ψυχαναλυτή. Η κατάρτιση του ψυχαναλυτή απαιτεί από αυτόν να ξέρει, μέσα στην πορεία όπου οδηγεί τον πάσχοντά του, ακριβώς περί τίνος πρόκειται. Αυτός οφείλει να ξέρει, σ’ αυτόν οφείλει να μεταδοθεί, και μέσα σε μια εμπειρία, εκείνο για το οποίο πρόκειται.

Η επιστήμη, αυτή που μας έχει καταλάβει, που διαμορφώνει το πλαίσιο της δράσης όλων μας στην εποχή που ζούμε, και από την οποία ο ψυχαναλυτής δεν μπορεί να ξεφύγει γιατί αποτελεί και γι’ αυτόν μέρος των συνθηκών του, αυτή είναι η επιστήμη. Σε σχέση μ’ αυτήν την επιστήμη θα πρέπει να τοποθετήσουμε την ψυχανάλυση. 36

1.7 Ο ΑΝΑΛΥΟΜΕΝΟΣ

Ο αναλυόμενος δεν πρέπει να φοβάται ότι οι ερωτήσεις του αναλυτή είναι κρίσεις ή ένοχες αδιακρισίες. Ο θεραπευτής πρέπει να θεωρείται σαν ένας ντετέκτιβ που έχει προσλάβει ο αναλυόμενος και που τελικά κάνει απλώς τη δουλειά του. 37

Με άλλα λόγια, ο αναλυόμενος είναι ένα ον του οποίου η γλώσσα είναι μεταμφιεσμένη με τη μάσκα της ομιλίας του. Λέει αυτό που υποθέτει ότι πρέπει να πει για να φανεί καλός», οι βαθιές σκέψεις του παραμένουν μυστικές, άχρηστες.38

Ο Lacan έχει, ωστόσο, έναν Αφέντη, έναν απόλυτο Αφέντη, το θάνατο. Η θέση του ιδεοληπτικού είναι μια θέση αναμονής, ένα μεγάλο κενό όπου δε λαμβάνει χώρα ούτε η ζωή ούτε η απόλαυση, είναι το αδιάκοπο φλερτ του ιδεοληπτικού ανθρώπου με το θάνατο. Ο αναλυόμενος του Lacan θα έπρεπε να έχει μόνο έναν Αφέντη: το θάνατο. Αυτό είναι μια άποψη. 39

Ο αναλυόμενος που παρουσιάζεται στην ανάλυση έχει συχνά, περισσότερο από τον καθένα, ανάγκη από νόμους και πίστη. Είναι πολύ κακό να πιστεύουμε ότι η ψυχανάλυση κατατροπώνει τις θρησκείες και ειδικά το Θεό, οδηγώντας αδιακρίτως το νόμο στη θυσία. Πιστεύω, και ως προς αυτό συμμερίζομαι πλήρως την ανάλυσή του, ότι ο Lacan , ως μέγας ταραχοποιός,και μιμούμενος τον Freud, «σκότωσε» το Θεό ως στήριγμα ενός παραληρητικού φαντασιακού και μιας υστερικής διεκδίκησης, χωρίς όμως να βλάψει 36. Ζακ Λακάν: Το σεμινάριο (βιβλίο ΧΙ) σελ. 293-294 37. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 72 38.Όπ.π.: σελ. 99 39.Όπ.π.: σελ. 104

17

καθόλου τους νόμους, τις κοινωνικές συμπεριφορές και τους κανόνες. 40

1. 8 ΣΧΕΣΗ ΑΝΑΛΥΤΗ – ΑΝΑΛΥΟΜΕΝΟΥ

Η σχέση ανάμεσα στον αναλυτή και τον αναλυόμενο είναι τριαδική, δηλαδή υπάρχει η ομιλία του υποκειμένου, υπάρχουν αυτά που ακούει ο ψυχαναλυτής και υπάρχει επίσης, πράγμα παράξενο, αυτό το τρίτο πρόσωπο προς το οποίο αναπτύσσεται ο λόγος. Να λοιπόν που βρισκόμαστε μπροστά σε έναν σχεδόν θεϊκό κριτή, ο οποίος, παρά τη φαντασιακή του ύπαρξη, υπαγορεύει τις πράξεις του υποκειμένου. 41 Αυτός ο κριτής πολύ διακριτικός υπαγορεύει ασυνείδητα το νόμο του στο υποκείμενο. Ο Freud ονόμασε Υπερεγώ αυτό τον κριτή. Ο εισαγγελέας που είναι το Υπερεγώ είναι υπεύθυνος για τη διαμόρφωση, όπως και για την παραμόρφωση της ζωής μας, είναι ένα από τα δημιουργικά στοιχεία της ιστορίας μας. Να γιατί είναι τόσο σημαντικό το βίωμά μας να εξιστορείται στο ντιβάνι της ανάλυσης, από συνεδρία σε συνεδρία, ώστε να μπορέσουν να βγουν από την κρυψώνα τους οι κίτρινες γραμμές, τα στοπ, τα απαγορευτικά σήματα και τα όρια ταχύτητας. Μετά την ανασκαφή απομένει η μελέτη των ευρημάτων, η επιλογή, η εγκαθίδρυση της δικής μας ηθικής. 42

Το Υπερεγώ είναι επίσης το διεγερτικό της φαντασίωσης. Ο αναλυτής οφείλει επιτακτικά να καταλάβει ότι η ομιλία του αναλυόμενού του οργανώνεται με αφετηρία και κατεύθυνση αυτό το τρίτο φαντασιακό πρόσωπο. Ομιλία του Εγώ προς το Υπερεγώ που το θεωρεί ξένο. Η ερμηνεία που μας προτείνει ο Lacan πιθανότατα είναι απομακρυσμένη από την πρακτική του Freud. 43

Αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο η καλή θέληση και η αληθινή συνεργασία του αναλυόμενου επιτρέπουν τον αναλυτή να κάνει τη δουλειά του. Πολλοί ψυχαναλυτές διαπίστωσαν αίφνης κατά τη διάρκεια μιας θεραπείας ότι έτρεφαν αρνητικά συναισθήματά προς το πρόσωπο του αναλυόμενου. Συχνά αποδεικνύεται εκ των υστέρων ότι το ίδιο το υποκείμενο ήταν υπεύθυνο γι’ αυτό: ψευδόταν ασύστολα και επιθετικά, δημιουργώντας έτσι ένα συναίσθημα απόρριψης στον αναλυτή του. 44

Η ερμηνεία που προτείνει ο θεραπευτής μπορεί συχνά να ακολουθεί περίεργες διαδρομές. Η ερμηνεία μπορεί να οδηγήσει σε μια ευνοϊκή εξέλιξη, ωστόσο μπορεί και να οδηγήσει σε καταστροφές ή ακόμα και στην εγκατάλειψη της θεραπείας. Ο Lacan μας λέει: Θεωρώ πώς αυτό που αποδεικνύει την ακρίβεια μιας ερμηνείας είναι ότι το υποκείμενο προσφέρει ένα επιβεβαιωτικό υλικό. Κι αυτό, πάλι, οφείλει να αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη. (…). Δεν είπαμε ποτέ ότι ο αναλυτής δεν πρέπει να έχει καθόλου συναισθήματά προς τον ασθενή του. Πρέπει όμως να ξέρει όχι μόνο να μην κάνει παραχωρήσεις σε αυτά, να τα βάζει στη θέση τους, αλλά και να τα χρησιμοποιεί κατάλληλα στην τεχνική του. 45

Ο αναλυόμενος ελπίζει ότι ο αναλυτής του μπορεί να τον καταλάβει, όμως τι κάνει ο αναλυτής; Μαντεύει, και σε αυτό το παιχνίδι μαντικής συχνά λαθεύει. Ο ψυχαναλυτής πρέπει, με ταπεινότητα, να ρωτάει, να ακούει να μελετά τη γλώσσα του υποκειμένου. Η ___________________ 40. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 107 41. Όπ.π: σελ. 112 42. Όπ.π: σελ. 113 43.Όπ.π: σελ. 114 44. Όπ.π: σελ. 116 45.Όπ.π: σελ. 117-118

18

ερμηνεία είναι λεπτεπίλεπτη και αβέβαιη. 46 Μπορούμε να τοποθετήσουμε το ζήτημα των σχέσεων ανάμεσα στον αναλυόμενο

και τον αναλυτή στο επίπεδο του Εγώ και του μη Εγώ, δηλαδή στο επίπεδο της ναρκισσιστικής οικονομίας του υποκειμένου. 47

Ο αναλυόμενος τοποθετεί στο φαντασιακό πρόσωπο του ψυχαναλυτή του όλες τις ιδιότητες που θα ήθελε να έχει, τοποθετεί επίσης εκεί τη βεβαιότητα ότι ο αναλυτής γνωρίζει όλα τα ελαττώματα του αναλυόμενου και ότι αυτός, σαν «ζωντανός Θεός», μπορεί να απαντήσει στα ερωτήματα που θέτει στον εαυτό του ο νευρωσικός. Εν τούτοις μερικές φορές ο αναλυόμενος λέει ψέματα. Είναι ένα σοβαρό πρόβλημα….Το κάνει για να ελέγξει τις δυνατότητες του αναλυτή του και συντηρεί την κρυφή ελπίδα ότι εκείνος θα ανακαλύψει περί τίνος πρόκειται. Το ψέμα δεν κάνει καλό σε μια ανάλυση. 48

Το λάθος θα ήταν να πιστέψουμε ότι ο ασθενής δεν ξέρει ποια είναι η αιτία του προβλήματός του. Ασυνείδητα γνωρίζει ένα μέρος της απάντησης, όλα οργανώνονται με αφετηρία ηθικές έννοιες. Ο ψυχαναλυτής οφείλει να του διδάξει τη σοφία της άγνοιας και όχι την κατηγορηματική κρίση. Ο ψυχαναλυτής δεν πρέπει ποτέ να είναι υπέρ ή κατά, θα ήταν πολύ πιο συνετό να βοηθά τον αναλυόμενο, ώστε να μπορεί να ζυγίσει τα υπέρ και τα κατά του διλήμματός του στη ζυγαριά της ψυχής του και να εκτιμήσει την επιλογή του, λαμβάνοντας υπόψη ότι αγνοεί τις επιθυμίες του ασυνειδήτου του. Όπως το σημείωνε τόσο ξεκάθαρα ο Lacan, το υποκείμενο πρέπει να γνωρίσει την άγνοιά του. 49

____________________ 46.Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 130 47.Όπ.π: σελ. 131 48. Όπ.π: σελ. 133 49. Όπ.π: σελ. 158

19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

2. ΟΙ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΘΕΜΕΛΙΑΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ (Γενικά Χαρακτηριστικά)

Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα μιλήσουμε για τα θεμέλια της ψυχανάλυσης. Τι

είναι τα θεμέλια, με την ευρεία έννοια του όρου, της ψυχανάλυσης; Πράγμα που σημαίνει – τι την θεμελιώνει σαν πράξη; Τι είναι πράξη; Μου φαίνεται ύποπτο να μπορεί να θεωρείται ο όρος αυτός ακατάλληλος για την ψυχανάλυση. Είναι ο όρος ο πιο ευρύς που μπορεί, να δηλώνει μια μελετημένη από τον άνθρωπο δράση, όποια κι αν είναι, που τον βάζει σε θέση ν’ αντιμετωπίζει το πραγματικό μέσω του συμβολικού. Το ότι σ’ αυτό συναντά λίγο πολύ και το φαντασιακό δεν έχει εδώ παρά δευτερεύουσα σημασία. Ο ορισμός αυτός της πράξης απλώνεται λοιπόν πολύ μακριά. 1

Όπως και να ’ναι, ένας τέτοιος τρόπος αναρώτησης του πεδίου της εμπειρίας θα καθοδηγηθεί, από την ακόλουθη αναφορά-ποια εννοιολογική, υπόσταση οφείλουμε να δώσουμε σε τέσσερις από τους όρους που εισήγαγε ο Φρόυντ σαν θεμελιακές έννοιες, συγκεκριμένα το ασυνείδητο, την επανάληψη, τη μεταβίβαση και την παρόρμηση.

Να εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Λακάν τοποθέτησε τις έννοιες αυτές σε σχέση με μια γενικότερη λειτουργία που τις περικλείνει και που επιτρέπει να δείξουμε τη λειτουργική τους αξία μέσα σ’ αυτό το πεδίο, εννοώ, δηλαδή, την ενυπάρχουσα και βασική λειτουργία του σημαίνοντος σαν τέτοιου. 2

2.1. ΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ

Ας ξεκινήσουμε πρώτα με την έννοια του ασυνείδητου. Το ασυνείδητο είναι δομημένο όπως μια γλώσσα –που αναφέρεται σ’ ένα πεδίο το οποίο σήμερα μας είναι πολύ περισσότερο προσιτό πάρα στον καιρό του Φρόυντ.3 Το ασυνείδητο είναι το μέρος εκείνου του διυποκειμενικού, συγκεκριμένου λόγου που λείπει από το υποκείμενο για να μπορεί να εγκαθιδρύσει τη συνέχεια στο συνειδητό του λόγο.4 Η δομή είναι αυτή που δίνει στο ασυνείδητο την υπόστασή του. Είναι αυτή, εν πάση περιπτώσει, που μας βεβαιώνει ότι υπάρχει κάτω από τον όρο ασυνείδητο κάποιο πράγμα χαρακτηρίσιμο, προσιτό και αντικειμενοποιήσιμο. Δεν αρκεί βέβαια να πούμε πως το ασυνείδητο είναι μια έννοια δυναμική, γιατί τότε αντικαθιστούμε ένα ιδιαίτερο μυστήριο με την τάξη του πιο κοινού μυστηρίου-η δύναμη, χρησιμεύει γενικά για να δηλώνει έναν τόπο αδιαφάνειας. 5

Το ασυνείδητο, καταρχήν, μας εκδηλώνεται σαν κάτι που κρατιέται σε αναμονή μέσα στην περιοχή, θα λέγαμε, του μη-γεννημένου.6

Το φροϋδικό ασυνείδητο δεν έχει τίποτε το κοινό με τις λεγόμενες μορφές του ασυνείδητου που είχαν προηγηθεί, συνυπήρχαν και που το περιτριγυρίζουν ακόμα. Αν ____________________ 1. Ζακ Λακάν: Το Σεμινάριο (Βιβλίο ΤρίτοΙ) σελ. 19 2 Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ. 27 3. Ζακ Λακάν: Το Σεμινάριο (ΒιβλίοΤρίτο) σελ.34 4. Όπ.π: σελ. 40 5. Όπ.π: σελ. 35 6. Όπ.π: σελ. 37

20

ανοίξει κανείς το λεξικό του Lafande θα διαβάσει την πολύ όμορφη απαρίθμηση που έκανε ο Dwelshauvers σ’ ένα βιβλίο που εκδόθηκε εδώ και σαράντα χρόνια από τον Φλαμμαριόν. Απαριθμεί εκεί οχτώ η δέκα μορφές ασυνείδητου που δεν μαθαίνουν τίποτε σε κανέναν, που δηλώνουν απλώς το μη-συνειδητό, το λίγο ή πολύ συνειδητό, και, στο πεδίο των ψυχολογικών επεξεργασιών, απαριθμεί χίλιες άλλες συμπληρωματικές παραλλαγές. Το ασυνείδητο του Φρόυντ δεν είναι διόλου το ρομαντικό ασυνείδητο της δημιουργίας που έχει φαντασία. Δεν είναι ο τόπος των θεοτήτων της νύχτας. Σε όλα αυτά τα ασυνείδητα, που λίγο ή πολύ συνδέονται πάντα με μια σκοτεινή θέληση θεωρούμενη σαν πρωταρχική, με κάτι το πριν από τη συνείδηση, εκείνο που αντιτάσσει ο Φρόυντ είναι η αποκάλυψη ότι στο επίπεδο του ασυνείδητου υπάρχει κάτι που σε όλα του τα σημεία είναι ομόλογο μ’ αυτό που συμβαίνει στο επίπεδο του υποκειμένου-αυτό μιλάει, και αυτό λειτουργεί με τρόπο τόσο επεξεργασμένο όσο και στο επίπεδο του συνειδητού που χάνει έτσι ότι φαινόταν σαν δικό του προνόμιο. 7

Το ασυνείδητο εκδηλώνεται πάντα σαν εκείνο που ταλαντεύεται μέσα σε μια τομή του υποκειμένου-απ’ όπου ξεπηδά πάλι ένα εύρημα, όπου ο Φρόυντ εξομοιώνει με την επιθυμία-επιθυμία που θα τοποθετήσουμε προσωρινά μέσα στην μετωνυμία την απογυμνωμένη από την ομιλία που διεξάγεται, όπου το υποκείμενο συλλαμβάνει τον εαυτό του σε κάποιο αναπάντεχο σημείο. 8

Οντικά, λοιπόν, το ασυνείδητο είναι το φευγαλέο-αλλά καταφέρνουμε να το περικλείσουμε μέσα σε μια δομή, μια δομή χρονική, για την οποία μπορούμε να πούμε ότι ποτέ ως τώρα δεν διαρθρώθηκε σαν τέτοια.9 Αξίζει να σημειωθεί, ότι η θέση του, η τόσο φευγαλέα και τόσο ασταθής, δόθηκε στο ασυνείδητο από το διάβημα του ευρετή του. Η υπόσταση του ασυνείδητου, που φαίνεται τόσο εύθραυστη στο οντικό επίπεδο, είναι ηθική.10 Αν τονίζεται εδώ ότι η υπόσταση του ασυνειδήτου είναι ηθική, και όχι οντική, είναι ακριβώς γιατί ο Φρόυντ, ο ίδιος, δεν το προτάσσει όταν δίνει στο ασυνείδητο την υπόστασή του. 11 Το ασυνείδητο, μας λέει, δεν είναι το όνειρο. Αυτό, στο στόμα του, πάει να πει, ότι το ασυνείδητο μπορεί να ασκείται προς την κατεύθυνση της εξαπάτησης, και ότι αυτό δεν έχει γι’ αυτόν καμιά αξία αντίρρησης. 12 Όταν ο Φρόυντ κατάλαβε πως στο πεδίο του ονείρου έπρεπε να βρει την επιβεβαίωση αυτού που του είχε μάθει η εμπειρία του από το υστερικό, και άρχισε να προχωρά με μια τόλμη αληθινά δίχως προηγούμενο, τι μας είπε τότε για το ασυνείδητο; Το θεωρεί συνιστάμενο κυρίως όχι από αυτό που, από τη φύση του, δεν του δίνεται. Και αυτό πώς το ονομάζει ο Φρόυντ; Σκέψεις. 13

Η παρουσία του αναλυτή είναι, η ίδια, μια εκδήλωση του ασυνείδητου έτσι που όταν, στις μέρες μας εκδηλώνεται σε κάποιες συναντήσεις σαν άρνηση του ασυνείδητου-είναι μια τάση ομολογημένη μέσα στη σκέψη που διατυπώνουν ορισμένοι-αυτό ακριβώς πρέπει να συμπεριληφθεί στην έννοια του ασυνείδητου. Θα πρέπει να βλέπουμε μέσα στο ασυνείδητο τις επενέργειες του λόγου πάνω στο υποκείμενο-αφού είναι τόσο ριζικά πρωτογενείς ώστε αποτελούν καθαρά αυτό που προσδιορίζει την υπόσταση του ___________________ 7. Ζάκ Λακάν: Το σεμινάριο (Βιβλίο ΧΙ) σελ: 39 8. Όπ.π: σελ. 43 9. Όπ.π: σελ. 49 10. Όπ.π: σελ. 50 11. Όπ.π: σελ.. 51 12. Όπ.π: σελ. 55 13. Όπ.π: σελ: 63

21

υποκειμένου ως υποκειμένου. Η πρόταση αυτή προορίζεται να αποκαταστήσει το φροϋδικό ασυνείδητο στη θέση του. Ασφαλώς το ασυνείδητο ήταν παρόν από πάντα, υπήρχε δρούσε πριν από τον Φρόυντ, αλλά έχει σημασία να υπογραμμίσουμε ότι όλες εκδοχές που δόθηκαν πριν από το Φρόυντ, γι’ αυτή τη λειτουργία του ασυνείδητου, δεν έχουν τίποτα το κοινό με το ασυνείδητο του Φρόυντ. Το πρωταρχικό ασυνείδητο, το ασυνείδητο λειτουργία αρχαϊκή, το ασυνείδητο παρουσία σκεπασμένη μιας σκέψης που τοποθετείται στο επίπεδο του όντος προτού να αποκαλυφθεί, το μεταφυσικό ασυνείδητο του Έντουαρντ φον Χάρτμαν-όπως και να αναφέρεται σ’ αυτό ο Φρόυντ μ’ ένα επιχείρημα ad hominem –το ασυνείδητο κυρίως σαν ένστικτο-όλα αυτά δεν έχουν τίποτε το κοινό με το ασυνείδητο του Φρόυντ.14 Το ασυνείδητο είναι το άθροισμα των επιπτώσεων της ομιλίας πάνω σ’ ένα υποκείμενο, στο επίπεδο εκείνο όπου, το υποκείμενο, σχηματίζεται από τις επιπτώσεις του σημαίνοντος. Αυτό δείχνει ότι, μέσα στον όρο υποκείμενο δεν δηλώνουμε το ζωντανό υπόστρωμα που χρειάζεται στο υποκειμενικό φαινόμενο, ούτε κανενός είδους ουσία, ούτε κανένα ον της γνώσης μέσα στο δευτερογενές ή πρωτογενές πάθος του, ούτε καν τον λόγο που θα ενσαρκωνόταν κάπου, αλλά το καρτεσιανό υποκείμενο, που εμφανίζεται τη στιγμή όπου η αμφιβολία αναγνωρίζεται σαν βεβαιότητα – με τη διαφορά όμως ότι, με τη δική μας προσέγγιση, οι βάσεις του υποκειμένου αυτού αποκαλύπτονται πολύ πιο πλατειές, αλλά, ταυτόχρονα, πολύ περισσότερο υπόδουλες, ως προς τη βεβαιότητα που δεν την πετυχαίνει . Να τι είναι το ασυνείδητο. 15 Είναι κλασική η άποψη ότι στην ψύχωση το ασυνείδητο είναι στην επιφάνεια, είναι συνειδητό. Ίσως μάλιστα γι’ αυτό δεν φαίνεται να φέρνει σπουδαίο αποτέλεσμα το να αρθρωθεί [λεκτικά]. Με βάση αυτή την προοπτική, αρκετά διδακτική από μόνη της, μπορούμε αμέσως να παρατηρήσουμε ότι το ασυνείδητο δεν οφείλει τη δραστικότητά του απλά και μόνο στο αρνητικό γνώρισμα ότι είναι unbewusst, μη συνειδητό. 16

Η βασική φαντασία που φαίνεται να ρυθμίζει σήμερα την ψυχαναλυτική πρακτική, είναι ότι υπάρχει κάποιος δίαυλος επικοινωνίας ανάμεσα στη νεύρωση και την ψύχωση, ανάμεσα στο προσυνειδητό και το ασυνείδητο. Το εγώ είναι το υπέρτατο πλαίσιο των φαινομένων, όλα περνάνε από το εγώ, η παλινδρόμηση του εγώ είναι η μόνη οδός πρόσβασης στο ασυνείδητο. Σε σχέση με το προσυνειδητό τι είναι το ασυνείδητο; Όταν λέμε πως ότι ανήκει στην ψυχαναλυτική επικοινωνία έχει δομή γλώσσας, αυτό ακριβώς δεν σημαίνει ότι το ασυνείδητο εκφράζεται μέσα στο λόγο. Το οποιοδήποτε ψυχαναλυτικό φαινόμενο, είναι, όχι γλώσσα με την έννοια που θα σήμαινε πώς είναι λόγος, αλλά δομημένο σαν γλώσσα. 17

Το σημαντικό είναι το περιεχόμενο του ασυνειδήτου του και οι κατασκευές που έγιναν από τη φαντασία του στις αναμνήσεις που είναι ακόμα χαραγμένες στα βάθη της ψυχής, ακόμα κι αν η ανάμνηση καταστράφηκε ή μεταμορφώθηκε από τη φθορά του χρόνου που πέρασε. 18

Η επαναφορά της ανάμνησης έχει νόημα μόνο αν μεταδοθεί απευθείας από το στόμα στα αυτιά του. Ο πλήρης λόγος είναι το μέρος της ασύνειδης ομιλίας που λείπει από το άτομο για να κατανοήσει την ιστορία του. «Το ασυνείδητο είναι αυτό το μέρος της συγκεκριμένης ομιλίας που δεν είναι διαθέσιμο στο υποκείμενο για ν’ αποκαταστήσει τον ειρμό της συνειδητής ομιλίας του». Έτσι, ο Lacan μας δείχνει ότι η συνείδησή μας υποφέρει από την έλλειψη γνώσης. ____________________ 14. Ζάκ Λακάν:Το Σεμινάριο(βιβλίο ΧΙ) σελ. 162 15. Όπ.π. σελ: 163 16. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ: 25-26 17. Όπ.π. σελ: 191 18. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 78

22

του ασυνείδητου. Το ασυνείδητο συμμετέχει στις ιδέες και τις σκέψεις από τις οποίες μερικώς απαρτίζεται

Το ασυνείδητο είναι αυτό το κεφάλαιο της ιστορίας που είναι σημαδεμένο από ένα σβήσιμο ή είναι κατειλημμένο από ένα ψέμα: είναι το λογοκριμένο κεφάλαιο. Αλλά η αλήθεια μπορεί να ξαναβρεθεί, στις περισσότερες περιπτώσεις έχει ήδη εγγραφεί κάπου αλλού.19

Το λογοκριμένο ασυνείδητο μήνυμα μπορεί να είναι γραμμένο στο σώμα, για παράδειγμα, στην ψυχοσωματική ασθένεια, που είναι μια μορφή γραφής πάνω ή μέσα στο σώμα. Η γλώσσα του ψυχοσωματικού ασθενούς δείχνει ξεκάθαρα ότι αυτό από το οποίο πάσχει δεν μπορεί να ειπωθεί και αντικαθίσταται από μια ζώνη πόνου, της οποίας η κατάσταση είναι αποκαλυπτική για πολυάριθμες αποσιωπήσεις και απαγορεύσεις.

Το κρυφό απαγορευμένο μπορεί να βρίσκεται εξίσου σε αυτά που ο Lacan ονομάζει «αρχειακά δεδομένα», δηλαδή στην παρακαταθήκη των παιδικών αναμνήσεων που κοιμούνται στα βάθη της ψυχής, κατευθύνοντας έτσι όλο το παρόν μας με τα απατηλά όνειρα. Αυτό που προτείνει η ψυχανάλυση στο υποκείμενο είναι να αναγνωρίσει ότι το ασυνείδητό του αποτελείται από όλη του την ιστορία: την επίσημη ιστορία και την περιθωριακή ιστορία ή ακόμα τα απόκρυφα της ιστορίας. 20

2.2 Η ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

Ας αφήσουμε λοιπόν το ασυνείδητο, και ας προχωρήσουμε προς το ερώτημα: τι είναι η επανάληψη; Οφείλουμε βέβαια να διατυπώσουμε πρώτα πως εννοεί ο Lacan τη λειτουργία της επανάληψης. Η λειτουργία αυτή, οπωσδήποτε, δεν έχει καμιά σχέση με τον ανοιχτό ή κλειστό χαρακτήρα των κυκλωμάτων, που ονομάζεται Wiederkehr. Σύμφωνα με τα κείμενα του Φρόυντ, ο Lacan αναφέρει ότι η επανάληψη δεν είναι αναπαραγωγή. Αναπαραγωγή, είναι κάτι που οι άνθρωποι πίστευαν πως μπορούσαν να κάνουν τον καιρό των μεγάλων ελπίδων της κάθαρσης. Η επανάληψη εμφανίζεται καταρχήν με μια μορφή που δεν είναι διαυγής, που δεν είναι αυτονόητη, σαν μια αναπαραγωγή, ή μια ενεστωποίηση, στο ενέργημα. Ένα ενέργημα, ένα αληθινό ενέργημα, περιλαμβάνει πάντα ένα μέρος δομής, γιατί αφορά ένα πραγματικό που η συμμετοχή του δεν είναι πασιφανής. Και γιατί η επανάληψη εμφανίστηκε, πρώτα, στο επίπεδο αυτού που ονομάζεται τραυματική νεύρωση; Ο Φρόυντ, αντίθετα από όλους τους νευροφυσιολόγους, παθολόγους και άλλους τόνισε ότι, αν δημιουργεί πρόβλημα στο υπόκειμενο η αναπαραγωγή στο όνειρο της ανάμνησης του έντονου βομβαρδισμού, παραδείγματος χάρη, απ’ όπου ξεκινά η νεύρωσή του-δεν φαίνεται, σε κατάσταση εγρήγορσης, να του κάνει ούτε κρύο ούτε ζέστη. 21

Ποια είναι λοιπόν αυτή η λειτουργία της τραυματικής επανάληψης αν τίποτα, μα απολύτως τίποτα δεν φαίνεται να δείχνει ότι τη δικαιώνει από την άποψη της αρχής της ευχαρίστησης; Να κυριαρχηθεί το οδυνηρό γεγονός, θα έλεγε κανείς. Μα ποιος κυριαρχεί, που είναι εδώ ο κύριος, να κυριαρχήσει; Γιατί να μιλάμε τόσο γρήγορα, όταν, ακριβώς δεν ξέρουμε που να τοποθετήσουμε την ένταση που θα μπορούσε να επιδοθεί σ’ αυτή την επιχείρηση κυριάρχησης; 22

___________________ 19. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 79 20. Όπ.π. σελ: 80 21. Ζάκ Λακάν: Το Σεμινάριο (βιβλίο ΧΙ) σελ: 71 22. Όπ.π. σελ: 72

23

Δεν πρέπει να συγχέουμε με την επανάληψη ούτε την επιστροφή των σημείων, ούτε την αναπαραγωγή, ή τη ρύθμιση μέσω της συμπεριφοράς ενός είδους ενεργού ανάμνησης.

Η επανάληψη είναι κάτι που, από την πραγματική του φύση, είναι πάντοτε σκεπασμένο μέσα στην ανάλυση, εξαιτίας της ταύτισης της επανάληψης και της μεταβίβασης στην εννοιολογία των αναλυτών. Ωστόσο, εδώ ακριβώς είναι το σημείο όπου χρειάζεται να κάνουμε τη διάκριση. 23 Αυτόν τον επαμφοτερισμό της πραγματικότητας που αποτελεί αντικείμενο της μεταβίβασης, δεν θα κατορθώσουμε να τον ξεδιαλύνουμε παρά μόνο αν εξετάσουμε τη λειτουργία του πραγματικού μέσα στην επανάληψη. 24

Η επανάληψη ζητά το καινούργιο. Στρέφεται προς το παιχνίδι που μετατρέπει αυτό το καινούργιο σε διάστασή της. Καθετί που, μέσα στην επανάληψη, ποικίλλει, μετασχηματίζεται, δεν είναι παρά αλλοτρίωση του νοήματός της. 25

Την ορθή έννοια της επανάληψης μπορούμε να την αποκτήσουμε από μια άλλη κατεύθυνση που οφείλουμε να μη συγχέουμε με το σύνολο των επιπτώσεων της μεταβίβασης. Θα αποτελέσει το πρόβλημά μας, όταν θα προσεγγίσουμε τη λειτουργία της μεταβίβασης, να κατανοήσουμε πως η μεταβίβαση μπορεί να μας οδηγήσει στην καρδιά της επανάληψης. 26

Επίσης, πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα, στην παραγνωρισμένη έννοια της επανάληψης, το ελατήριο της συνάντησης που πάντοτε αποφεύγεται, της χαμένης τύχης. Η λειτουργία της αποτυχίας βρίσκεται στο κέντρο της αναλυτικής επανάληψης. Το rendez-vous πάντα χάνεται-αυτό συνιστά, ως προς την τύχη, τη ματαιότητα της επανάληψης, τη συστατική της απόκρυψη.

Ή έννοια της επανάληψης μας κάνει να σκοντάφτουμε στο δίλημμα: ή να αποδεχτούμε απλά και καθαρά την ανάμιξή μας σαν αναλυτών στον εριστικό χαρακτήρα της ασυμφωνίας κάθε έκθεσης της εμπειρίας μας-ή να λειάνουμε την έννοια στο επίπεδο κάποιου πράγματος που θα ήταν αδύνατον να αντικειμενοποιήσουμε, παρά μόνο με μια υπερβατολογική ανάλυση της αιτίας. 27

Αυτή η ιδέα της επανάληψης προκαλεί τόση αμηχανία, ώστε κάποιοι προσπαθούν να την αναγάγουν στην επανάληψη των αναγκών. Αν διαβάσουμε τον Φρόυντ, αντίθετα, θα δούμε ότι ο αυτοματισμός της επανάληψης, όπως και όλη του η θεωρία της μνήμης από την αρχή, βασίζεται στο ερώτημα που του θέτει η εμμονή ενός λόγου [parole], ο οποίος, μέσα στο υποκείμενο, επανέρχεται μέχρι να πει την τελευταία λέξη, ενός λόγου που οφείλει να επανέρχεται παρά την αντίσταση του εγώ που είναι άμυνα, δηλαδή προσκόλληση στη φαντασιακή παρανοησία της ταύτισης με τον άλλο. Η επανάληψη είναι κατά βάση εμμονή ενός λόγου. 28

2.2.1 Η ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ, ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΔΥΣΠΡΟΣΑΡΜΟΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Από τη μία πλευρά, ο Λακάν δέχεται την επανάληψη σαν κλινικό φαινόμενο, από την άλλη, δίνει τελείως διαφορετικό νόημα στη σύνδεση της επανάληψης με τον θάνατο.

Ενώ ο Φρόυντ, με την ακραία του θεωρητική κατασκευή, επιμένει να βλέπει στην επανάληψη ένα αρχέγονο ζωτικό φαινόμενο, ο Λακάν δεν τη θεωρεί φαινόμενο ζωτικό-η ____________________ 23. Ζάκ Λακάν: Το Σεμινάριο (Βιβλίο ΧΙ) σελ: 76 24. Όπ.π. σελ: 77 25. Όπ.π. σελ: 85 26. Όπ.π. σελ: 96 27. Όπ.π. σελ: 265 28. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ: 274

24

κατά Λακάν επανάληψη δεν υπάγεται στη συμπεριφορά του έμβιου οργανισμού-, αλλά φαινόμενο αντί-ζωτικό, στο μέτρο που, απέναντι στη φροϋδική κατασκευή, η επανάληψη στο ανθρώπινο είδος αντιτίθεται στην προσαρμογή. Τα πεδία της επανάληψης και της προσαρμογής είναι δύο μεγάλα πεδία που διαπλέκονται, αλλά με επίμονο τρόπο, στην προσέγγιση του Λακάν.

Η επανάληψη αποκτά τη διάστασή της μέσα από την αντιπαραβολή της με τούτη τη δυνατή, πειραματική έννοια, που αν μη τι άλλο διατείνεται πως προκύπτει από την [επιστημονική] παρατήρηση. Η κατά Φρόυντ επανάληψη, αναθεωρημένη από τον Λακάν, διαμορφώνει τα χαρακτηριστικά της σε συνάρτηση με τούτη τη θαυμάσια και αρμονική προσαρμογή. Διότι δεν είναι και τόσο δύσκολο να δείξει κανείς ότι η επανάληψη είναι ουσιαστικά, για το ανθρώπινο είδος, ένας παράγοντας δυσπροσαρμοστικότητας, ότι η επανάληψη, έτσι όπως αναδύεται από την κλινική, φαίνεται να προσδιορίζει μια συμπεριφορά ουσιαστικά μη προσαρμοσμένη σε σχέση με τις απαιτήσεις της ζωής, της ευζωίας του σώματος. 29

Εκείνο που ο Φρόυντ ονομάζει ανάγκη για επανάληψη, και που πολύ απέχει από το να είναι μια ανάγκη σαν τις άλλες, εμφανίζεται αντίθετα σαν μια δυσαρμονική απαίτηση που αφορά το έμβιο ον ως τέτοιο. Σε αυτή τη βάση, ο Λακάν αποδέχεται το γεγονός της επανάληψης. Αποδεικνύει ότι, σε σύγκριση με την προσαρμογή, η επανάληψη υπάγεται σε ένα πλαίσιο αναφοράς που δεν είναι διόλου βιολογικό, αλλά είναι στοχάσιμο μόνο στην τάξη της γλώσσας. Σκιαγραφείται έτσι, πέραν της αρχής της ηδονής, η θέση του υπερεγώ ως αρχής της αντί-ζωτικής επανάληψης. 30

2.3 Η ΜΕΤΑΒΙΒΑΣΗ

Εδώ θα διαπραγματευθούμε το θέμα της μεταβίβασης. Στην κοινή γνώμη η μεταβίβαση παριστάνεται ως θυμική κατάσταση. Με τρόπο αόριστο, τη χαρακτηρίζουν θετική ή αρνητική. Είναι γενικά αποδεκτό, όχι δίχως κάποια βάση, ότι η θετική μεταβίβαση είναι η αγάπη-ωστόσο, πρέπει να πούμε, ότι αυτός ο όρος, έτσι όπως τον χρησιμοποιούν, ισχύει εντελώς κατά προσέγγιση. Ο Φρόυντ έθεσε, πολύ νωρίς, το ερώτημα της αυθεντικότητας της αγάπης τέτοιας που εμφανίζεται στη μεταβίβαση. Η γενική τάση υποστηρίζει ότι πρόκειται για ένα είδος ψεύτικης αγάπης, για κάποια σκιά αγάπης. Ο Φρόυντ, αντίθετα, δεν έριξε κατά κανέναν τρόπο το βάρος προς αυτή την κατεύθυνση. 31

Για την αρνητική μεταβίβαση, είναι πιο προσεκτικοί, πιο μετρημένοι στον τρόπο με τον οποίο την αναφέρουν, και δεν την ταυτίζουν ποτέ με το μίσος. Χρησιμοποιούν μάλλον τον όρο αμφισημία, όρο που, περισσότερο ακόμα και από τον πρώτο, καλύπτει πολλά πράγματα συγκεχυμένα που ο χειρισμός τους δεν είναι πάντοτε ο κατάλληλος.

Θα πούμε με μεγαλύτερη ορθότητα ότι, η θετική μεταβίβαση είναι όταν εκείνον για τον οποίον πρόκειται, τον αναλυτή στην περίπτωση αυτή, τον έχει κανείς πάρει από καλό, όπως λέμε-αρνητική, όταν τον έχει στο μάτι.

Υπάρχει και μια άλλη χρήση του όρου μεταβίβαση που αξίζει να τη διακρίνουμε, ___________________ 29. Ζακ Αλέν Μιλέρ: Λακανική βιολογία β΄σελ.40 30. Όπ.π. σελ: 41 31. Ζάκ Λακάν: Το σεμινάριο (Βιβλίο ΧΙ) σελ: 159

25

όταν λέμε ότι δομεί όλες τις ειδικές σχέσεις προς αυτόν τον άλλον, που είναι ο αναλυτής, και ότι η αξία όλων των σκέψεων που περιστρέφονται γύρω απ’ αυτή τη σχέση πρέπει να συνδηλώνεται με ένα ειδικό σημείο επιφύλαξης. Δεν θα μπορούσαμε βέβαια, με κανένα τρόπο, να αρκεστούμε σ’ αυτά, εφόσον ο σκοπός μας είναι να εξετάσουμε την έννοια της μεταβίβασης. Η έννοια αυτή είναι προσδιορισμένη από τη λειτουργία που έχει μέσα σε μια πράξη. Η έννοια αυτή κατευθύνει τον τρόπο μεταχείρισης των πασχόντων. Αντίστροφα, ο τρόπος μεταχείρισής τους υπαγορεύει την έννοια. 32

Αυτό που ο Φρούντ μας δείχνει είναι ότι η μεταβίβαση βασικά αντιστέκεται, ubertragungswiderstand. Η μεταβίβαση είναι το μέσον απ’ όπου διακόπτεται η επικοινωνία του ασυνείδητου, απ’ όπου το ασυνείδητο ξανακλείνεται. Δεν είναι διόλου η μεταβίβαση εξουσιών στο ασυνείδητο, η μεταβίβαση είναι αντίθετα το κλείσιμό του. Ο αναλυτής οφείλει να περιμένει τη μεταβίβαση για ν’ αρχίσει να δίνει την ερμηνεία. 33

Αν το ασυνείδητο είναι αυτό που ξανακλείνετε μόλις άνοιξε, σύμφωνα μ’ ένα χρονικό παλμό, αν από την άλλη μεριά, η επανάληψη δεν είναι απλώς στερεοτυπία της συμπεριφοράς, αλλά επανάληψη σε σχέση με κάτι το πάντοτε αστοχημένο, η μεταβίβαση δεν μπορεί να είναι από μόνη της παρά μια πρόσκαιρη οδός. 34 Αν η μεταβίβαση δεν είναι παρά επανάληψη, θα είναι επανάληψη, πάντοτε, της ίδιας αποτυχίας. Αν η μεταβίβαση έχει την αξίωση, δια μέσου αυτής της επανάληψης, να αποκαταστήσει τη συνέχεια μιας ιστορίας, δεν θα το κάνει παρά κάνοντας πάλι να αναδυθεί μια συνάρτηση, που είναι από τη φύση της, συγκεκομμένη. Βλέπουμε λοιπόν ότι η μεταβίβαση, σαν χειριστικός τρόπος, δεν μπορεί να αρκεστεί στο να συγχέεται με την αποτελεσματικότητα της επανάληψης, με την αναστήλωση αυτού που έχει συγκαλυφθεί μέσα στο ασυνείδητο, και μάλιστα με την κάθαρση των ασυνείδητων στοιχείων. 35 Είναι βέβαιο ότι άλλο πράγμα είναι η μεταβίβαση κι άλλο πράγμα ο θεραπευτικός σκοπός. Η μεταβίβαση δεν συγχέεται ούτε με ένα απλό μέσο. Πολλοί φτάνουν να συνδέουν τη μεταβίβαση με την ταύτιση, ενώ η ταύτιση δεν είναι παρά ένας χρόνος παύσης, ένας ψεύτικος τερματισμός της ανάλυσής, που, πολύ συχνά, συγχέεται με τον κανονικό της τερματισμό. Η σχέση της με την μεταβίβαση είναι στενή, αλλά ακριβώς στο σημείο όπου η μεταβίβαση δεν αναλύθηκε. Η μεταβίβαση δεν είναι η ενεργός δραστηριοποίηση της ψευδαίσθησης που μας σπρώχνει σ’ αυτή την αλλοτριωτική ταύτιση που συνιστά κάθε συμμορφοποίηση, έστω και προς ένα μοντέλο ιδανικό, του οποίου σε καμιά περίπτωση ο αναλυτής δεν μπορεί να είναι το στήριγμα – η μεταβίβαση είναι η ενεργός δραστηριοποίηση της πραγματικότητας του ασυνείδητου. 36

Η μεταβίβαση είναι ένα φαινόμενο που περιλαμβάνει και το υποκείμενο και τον ψυχαναλυτή. Το να το χωρίσουμε σε μεταβίβαση και αντιμεταβίβαση θ’ αποτελούσε απλώς ένα τρόπο υπεκφυγής του προβλήματος. Η μεταβίβαση είναι ένα ουσιαστικό φαινόμενο, δεμένο με την επιθυμία σαν κομβικό φαινόμενο του ανθρώπινου όντος. 37

Είναι αδιανόητη η μεταβίβαση, αν δεν πάρουμε την αφετηρία της μέσα στο υποκείμενο που υποτίθεται ότι ξέρει. Το υποκείμενο μπαίνει στο παιχνίδι, με αφετηρία αυτό το θεμελιακό στήριγμα-το υποκείμενο υποτίθεται ότι ξέρει, πως είναι μόνο υποκείμενο της ____________________ 32. Ζάκ Λακάν: Το Σεμινάριο (Βιβλίο ΧΙ) σελ: 160 33. Όπ.π. σελ: 167 34. Όπ.π. σελ: 183 35. Όπ.π. σελ: 184 36. Όπ.π. σελ: 186 37. Όπ.π. σελ: 294

26

επιθυμίας. Τι συμβαίνει όμως; Συμβαίνει αυτό που ονομάζουμε μεταβιβαστική επίπτωση. Τούτη η επίπτωση είναι η αγάπη. Αυτό που εμφανίζεται στην μεταβιβαστική επίπτωση αντιτίθεται στην αποκάλυψη. Η αγάπη, αναμφίβολα, είναι μια επίπτωση της μεταβίβασης, αλλά αυτό είναι η όψη της αντίστασής της. Είμαστε δεσμευμένοι να περιμένουμε αυτή την επίπτωση της μεταβίβασης για να μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε. 38

Η μεταβίβαση δεν είναι, από τη φύση της, η σκιά κάποιου πράγματος που το έχει ζήσει κανείς προηγουμένως. Η επίπτωση της μεταβίβασης, είναι αυτή η επίπτωση της εξαπάτησης στο μέτρο που επαναλαμβάνεται. Δεν είναι επανάληψη εκείνου του παρόμοιου που συνέβη, παρά μόνο επειδή έχει την ίδια μορφή. Δεν είναι εκτοπία. Δεν είναι σκιά παλιών ξεγελασμένων της αγάπης. Είναι απομόνωση μέσα στο παρόν της καθαρής της εξαπατητικής λειτουργίας. Γι’ αυτό πίσω από την αγάπη μεταβίβασης, μπορούμε να πούμε ότι αυτό που υπάρχει είναι η βεβαίωση του δεσμού της επιθυμίας του αναλυτή με την επιθυμία του πάσχοντα. 39

Γίνεται μεγάλη χρήση του όρου διάλυση της μεταβίβασης. Τι άραγε να θέλουν να πουν μ’ αυτό; Σε ποια λογιστική αναφέρεται η λέξη διάλυση; Αν η μεταβίβαση είναι η δραστηριοποίηση του ασυνείδητου, μήπως άραγε εννοούν ότι η μεταβίβαση θα μπορούσε να ήταν να διαλύσουμε το ασυνείδητο; Μήπως δεν έχουμε πια ασυνείδητο μετά από μια ανάλυση; Ή μήπως είναι το υποκείμενο που υποτίθεται ότι ξέρει που θα έπρεπε να το διαλύσουμε σαν τέτοιο;

Θα ήταν πάντως παράξενο, αυτό το υποκείμενο που υποτίθεται ότι ξέρει να μπορεί να θεωρηθεί ότι διαλύθηκε, τη στιγμή ακριβώς όπου, στο τέλος της ανάλυσης, αρχίζει να ξέρει κάτι. Δεν μπορεί να πρόκειται, λοιπόν, για το αν ο όρος διάλυση έχει κάποιο νόημα, παρά για τη διαρκή διάλυση αυτής της απάτης που κάνει ώστε η μεταβίβαση να τείνει να ασκείται προς την κατεύθυνση του κλεισίματος του ασυνείδητου. 40

Η λειτουργία και ο χειρισμός της μεταβίβασης πρέπει να ρυθμίζονται με τρόπο που να διατηρεί την απόσταση ανάμεσα στο σημείο απ’ όπου το υποκείμενο βλέπει τον εαυτό του αξιαγάπητο. 41

Στο Σεμινάριό του για τη μεταβίβαση, ο Λακάν έδειξε ότι στον πυρήνα της μεταβίβασης βρίσκεται η επιθυμία του ψυχαναλυτή. 42

Πάμπολλες εργασίες της ψυχανάλυσης μιλούν για τη μεταβίβαση ως ερωτική σχέση του αναλυόμενου προς τον αναλυτή του. Αυτό το θέμα είναι που πρέπει να εκληφθεί ως συλλογιστική βάση. Η μεταβίβαση είναι μια φαντασιακή σχέση, ο μεταβιβαστικός έρωτας, ο έρωτας-πάθος είναι επίσης μια φαντασιασκή σχέση. «Ο φαντασιακός έρωτας συμμετέχει εκ βαθέων στην ψευδαίσθηση»43

Ο Lacan μας συνιστά να είμαστε προσεκτικοί απέναντι στις υπεραπλουστεύσεις: «Δεν είναι η μεταβίβαση, είναι η συνθήκη της».

Η μεταβίβαση δεν είναι αυτό το είδος ψευδαίσθησης. Πόσοι αναλυόμενοι δε διηγήθηκαν τις εσωτερικές περιπλανήσεις τους με πολύ καλή προαίρεση, χωρίς όμως να απαλλαγούν από τα συμπτώματά τους; Αυτό συνέβη επειδή δεν είχαν εισέλθει ακόμα στη δυναμική της μεταβίβασης. Από ποιο σημείο και έπειτα υπάρχει πραγματικά μεταβίβαση;44

____________________ 38. Ζάκ Λακάν: Το Σεμινάριο (βιβλίο ΧΙ) σελ: 322 39. Όπ.π. σελ: 323 40. Όπ.π. σελ: 338 41. Όπ.π. σελ: 341 42. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 119 43. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 132 44. Όπ.π. σελ: 165

27

Όταν η εικόνα που απαιτεί το υποκείμενο συγχέεται, για το υποκείμενο, με την πραγματικότητα όπου είναι τοποθετημένο. Όλη η πρόοδος της ανάλυσης έγκειται στο να του υποδείξει τη διάκριση αυτών των δύο επιπέδων, να αποκολλήσει το φαντασιακό από το πραγματικό. 45

Αλλά δεν είναι αυτό η μεταβίβαση, μας λέει ο Λακάν, η αληθινή μεταβίβαση είναι η παρουσία μέσα στην ομιλία του πλήρους λόγου. Στην πραγματικότητα, ο Lacan απλώς επαναλαμβάνει τη φροϋδική έννοια της μεταβίβασης με κάποιες προσαρμογές. Η μεταβίβαση είναι επίσης η εισαγωγή συμβάντων του παρελθόντος στην ομιλία του παρόντος, είναι η ανακάλυψη ότι οι λέξεις του σήμερα λένε τις συγκινήσεις του χθες. .Το ασυνείδητο είναι ο θεματοφύλακας του συναισθήματος και το συναίσθημα δεν περιορίζεται στο χρόνο, αναπαράγεται, μεταβιβάζεται. Κατανοούμε καλύτερα την ιδέα του Lacan να ξεπεράσει την απλοϊκή έννοια της μεταβίβασης. Η μεταβίβαση για τον Lacan, είναι επίσης η αναφορά μιας παρελθούσας κατάστασης μέσα στην ομιλία του παρόντος. 46

Η ΠΑΡΟΡΜΗΣΗ Ο όρος Trìeb (παρόρμηση) έχει βέβαια, όχι μόνο στην ψυχολογία ή στη φυσιολογία αλλά και στην ίδια τη φυσική, μια ιστορία μακρόχρονη, και ασφαλώς ο Φρόυντ διάλεξε αυτόν τον όρο όχι από απλή σύμπτωση. Έδωσε ωστόσο στο Trìeb μια χρήση τόσο ειδικευμένη, και το Trìeb έχει τόσο αφομοιωθεί στην αναλυτική πρακτική, που το παρελθόν του είναι πραγματικά απόκρυφο. Ωστόσο μπαίνει το ερώτημα, αν ότι αφορά την παρόρμηση ανήκει στην κλίμακα του οργανικού. Μήπως έτσι θα πρέπει να ερμηνεύσουμε αυτό που λέει ο Φρόυντ σ’ ένα κείμενο από το Jenseìts des Lustprìnzìps – ότι δηλ. η παρόρμηση, το Trìeb, αντιπροσωπεύει dìe Äusserung der Trägheìt, Κάποια εκδήλωση της αδράνειας μέσα στην οργανική ζωή; Είναι άραγε μια έννοια απλή, που θα ολοκληρωνόταν με την αναφορά σε κάποιο στοίβαγμα αυτής της αδράνειας που θα ήταν η προσκόλληση, η Fixìerung; 47 Η παρόρμηση δεν είναι η ώθηση. Το Trìeb δεν είναι το Drang. Σ’ ένα άρθρο γραμμένο το 1915 ο Φρόυντ λέει ότι είναι σημαντικό να ξεχωρίσουμε τέσσερις όρους στην παρόρμηση. Ας βάλουμε πρώτα τον όρο Drang, την ώθηση. Quelle, η πηγή. Object το αντικείμενο. Ziel, ο σκοπός. Ο Φρόυντ μας λέει στην αρχή αυτού του άρθρου, ότι η παρόρμηση είναι ένα Grundbegriff, μια έννοια θεμελιακή. Από τη στιγμή που ο Φρόυντ εισάγει την παρόρμηση στην επιστήμη, θα συμβεί ένα από τα δύο-ή έννοια αυτή ή θα κρατηθεί ή θα αποβληθεί. Θα κρατηθεί αν λειτουργεί, αν χαράζει το δρόμο της μέσα στο πραγματικό στο οποίο πρόκειται να εισδύσει. Στην επιστημονική περιοχή το ίδιο ισχύει και για όλα τα άλλα Grundbegriffe.48 Κάπου αλλού ο Φρόυντ λέει ότι η παρόρμηση αποτελεί μέρος των μύθων μας. Ας ____________________ 45. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 166 46. Όπ.π. σελ. 167 47. Ζάκ Λακάν: Το σεμινάριο (βιβλίο ΧΙ) σελ: 208 48.Όπ.π. σελ: 209 παραμερίσουμε τον όρο μύθο. Άλλωστε στο ίδιο κείμενο ο Φρόυντ χρησιμοποιεί τη λέξη Konventíon, σύμβαση, που είναι πολύ πιο κοντά σ’ αυτό για το οποίο πρόκειται να ονομάσουμε με έναν όρο του Bentham, πλάσμα του νου.

Ας αναρωτηθούμε τώρα τι εμφανίζεται πρώτα, όταν κοιτάμε από πιο κοντά, τους τέσσερις όρους που διατύπωσε ο Φρόυντ, σχετικά με την παρόρμηση. Ας πούμε ότι αυτοί οι τέσσερις όροι δεν μπορούν παρά να εμφανίζονται αποσυνδεδεμένοι.

28

Η ώθηση, καταρχήν, θα ταυτιστεί με μια απλούστατη τάση εκφόρτισης. Η τάση αυτή είναι αυτό που παράγεται εξαιτίας ενός ερεθίσματος, δηλαδή η μετάδοση από το μέρος που έγινε αποδεκτό, στο επίπεδο του ερεθίσματος, της πρόσθετης ενέργειας, η περίφημη ποσότητα. Qn της Entwurf. 49 Στην παρόρμηση, δεν πρόκειται διόλου για κινητική ενέργεια, δεν πρόκειται για κάτι που θα ρυθμιστεί με κίνηση. Η εκφόρτιση εδώ είναι μιας τελείως διαφορετικής φύσης, και τοποθετείται σ’ ένα τελείως άλλο πλάνο. Η σταθερότητα της ώθησης απαγορεύει κάθε εξομοίωση της παρόρμησης με μια βιολογική λειτουργία, που πάντοτε έχει ένα ρυθμό. Το πρώτο πράγμα που λέει ο Φρόυντ για την παρόρμηση, είναι, αν μπορώ να εκφραστώ έτσι, ότι δεν έχει ούτε μέρα ούτε νύχτα, ούτε άνοιξη ούτε φθινόπωρο, ούτε άνοδο ούτε κάθοδο. Είναι μια σταθερή δύναμη. Σε άλλο σημείο πάλι ο Φρόυντ αναφέρεται στην Befriedigung, στην ικανοποίηση. Τι σημαίνει η ικανοποίηση της παρόρμησης; Μα είναι αρκετά απλό. Η ικανοποίηση της παρόρμησης, είναι να φτάσει στο Ziel της, στο σκοπό της. 50 ____________________

49. Ζάκ Λακάν: Το Σεμινάριο (Bιβλίο ΧΙ) σελ.210 50. Όπ.π.σελ: 212

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

3.Η ΠΑΡΑΝΟΙΑ ΤΟ ΠΑΡΑΛΗΡΗΜΑ Η ΨΥΧΩΣΗ Ο ΨΥΧΩΣΙΚΟΣ

(Γενικά Χαρακτηριστικά)

29

Ξεκινώντας το συγκεκριμένο κεφάλαιο είναι χρήσιμο να ασχοληθούμε με την παράνοια. Όσο στεγνό και άχαρο κι αν είναι αυτό, έχει να κάνει με την αποκάθαρση, την επεξεργασία και την ενεργοποίηση των φροϊδικών εννοιών, και παράλληλη με την κατάρτιση ενός ψυχαναλυτή πάνω στο θέμα της ψυχανάλυσης. Στη συνέχεια θα μελετήσουμε τη σημασία του παραληρήματος. Θα ακολουθήσει το ζήτημα των ψυχώσεων και τα προβλήματα που δημιουργούν τις ψυχώσεις και τέλος θα γίνει λόγος για τον ψυχωσικό, τον άνθρωπο που πάσχει από ψύχωση. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν να δούμε μια μια τις παραπάνω έννοιες, να δώσουμε ορισμούς, να τις επεξεργαστούμε και τέλος να βγάλουμε τα συμπεράσματά μας.

3.1 Η ΠΑΡΑΝΟΙΑ

Όσο μελετά κανείς την ιστορία της έννοιας παράνοια, όλο και αναδεικνύεται η σημασία της και βγαίνουν καλύτερα τα διδάγματα που προκύπτουν από την πρόοδο ή την απουσία προόδου που χαρακτηρίζει το ψυχιατρικό κίνημα.

Δεν υπάρχει πιο παράδοξη έννοια. Ο όρος δεν είναι χθεσινός, υπάρχει πριν από τη γέννηση της ψυχιατρικής. Η γλώσσα περί σωφροσύνης περιελάμβανε ανέκαθεν την αναφορά στην τρέλα. Ποτέ δεν αναδείχθηκε πλήρως αυτό που θα μας επέτρεπε να έχουμε μια εικόνα για το τι είναι φυσιολογική ή κατανοήσιμη συμπεριφορά, ώστε να διαχωρίζεται η καθαυτό παρανοϊκή συμπεριφορά.

Ας παραμείνουμε στο επίπεδο των ορισμών. Σύμφωνα με τον Κρέπελιν έχουμε ένα αρκετά ενδιαφέροντα ορισμό της παράνοιας, που τη διαφοροποιεί από τις υπόλοιπες μορφές παρανοϊκών παραληρημάτων με τις οποίες συγχεόταν ως τότε.

Η παράνοια διακρίνεται από τις άλλες παθήσεις επειδή χαρακτηρίζεται από την υποχθόνια ανάπτυξη εσωτερικών αιτίων και, κατά συνεχόμενη εξέλιξη, ενός διαρκούς και απαρασάλευτου παραληρηματικού συστήματος, το οποίο εγκαθίσταται με πλήρη διατήρηση της σαφήνειας και της τάξης στη σκέψη, τη βούληση και την πράξη.

Ο ορισμός αυτός, από την πένα ενός επιφανούς κλινικού επιστήμονα, είναι αξιοσημείωτος λόγω του ότι αντιβαίνει σημείο προς σημείο σε όλα τα δεδομένα της κλινικής.

Σύμφωνα με τον Lacan, τίποτε απ’ όλα αυτά δεν ισχύει. Η ανάπτυξη δεν είναι υποχθόνια, υπάρχουν πάντοτε ώσεις, φάσεις. Ο Lacan εισήγαγε την έννοια της γόνιμης στιγμής. Αυτή η γόνιμη στιγμή είναι πάντοτε αισθητή στην αρχή μιας παράνοιας. Είναι ολοφάνερο ότι δεν μπορεί να περιοριστεί η εξέλιξη μιας παράνοιας στα εσωτερικά αίτια. Όταν κανείς γυρεύει τα αίτια μιας παράνοιας, επικαλείται πάντα, βάζοντας το απαραίτητο ερωτηματικό, κάποιο συγκινησιακό στοιχείο της ζωής του υποκειμένου, κάποια ζωτική κρίση που ανάγεται καθαρά στις εξωτερικές του σχέσεις. 1.

Η δυσκολία να προσεγγίσουμε το πρόβλημα της παράνοιας έγκειται στο ότι η παράνοια τοποθετείται ακριβώς στο επίπεδο της κατανόησης. 2 _________________ 1. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, το Σεμινάριο (1955-1956) σελ. 32 2. Όπ.π. σελ: 35

Το γεγονός ότι η παράνοια τοποθετείται στο επίπεδο της κατανόησης ως φαινόμενο ακατανόητο είναι τόσο δύσκολη να τη συλλάβουμε, αλλά και τόσο μεγάλου ενδιαφέροντος.

Το ότι κάποιοι μίλησαν εν προκειμένω για λογική τρέλα, για διατήρηση της σαφήνειας, της τάξης και της βούλησης, οφείλεται σε αυτή την εντύπωση, ότι όσο κι αν επεκταθούμε μέσα στο φαινόμενο, βρισκόμαστε στο χώρο του κατανοητού. Ακόμη και

30

όταν εκείνο που καταλαβαίνουμε, το υποκείμενο δεν μπορεί καν να το αρθρώσει, να το κατονομάσει, να το εντάξει σ’ ένα πλαίσιο που να το διευκρινίζει, είναι κάτι που τοποθετείται ήδη στο επίπεδο της κατανόησης. Πρόκειται για πράγματα που γίνονται κατανοητά από μόνα τους. Κατά συνέπεια νιώθει πράγματι κανείς ικανός να τα καταλάβει. Κι έτσι γεννιέται η αυταπάτη ότι επειδή πρόκειται για κατανόηση, καταλαβαίνει. Ε, λοιπόν, όχι. 3

Ας περάσουμε τώρα να δούμε τι είναι η παρανοϊκή γνώση. Η λεγόμενη παρανοϊκή γνώση είναι γνώση που εγκαθιδρύεται μέσα στην αντιπαλότητα της ζηλοτυπίας, στη διάρκεια εκείνης της πρωταρχικής ταύτισης που θα οριστεί με βάση το στάδιο του καθρέφτη. Αυτό ακριβώς το εριστικό και ανταγωνιστικό υπόβαθρο του αντικειμένου είναι που αίρεται κατά την ομιλία, στο βαθμό που η ομιλία ενδιαφέρει τον τρίτο. Η ομιλία είναι πάντοτε συμμαχία, συμφωνία, συνεννοούμαστε, συμφωνούμε. 4

Το υπόβαθρο ακριβώς της παρανοϊκής δομής είναι ότι το υποκείμενο κατάλαβε κάτι και το διατυπώνει, κατάλαβε δηλαδή ότι έλαβε μορφή ομιλίας και του μιλάει.

Κανένας βέβαια δεν αμφιβάλλει ότι πρόκειται για πλάσμα της φαντασίας, ούτε καν ο ίδιος ο άρρωστος, δεν είναι πάντοτε διατεθειμένος να παραδεχτεί τον εντελώς αμφίσημο χαρακτήρα της προέλευσης των λόγων που του απευθύνονται. Η μαρτυρία που μας παρέχει ένας παρανοϊκός αναφέρεται στη δομή αυτού του όντος που μιλάει στο υποκείμενο. 5

Γνωρίζουμε καλά ότι ο παρανοϊκός, όσο προχωρεί, ξανασκέφτεται αναδρομικά το παρελθόν του, και ανάγει σε πολύ παλαιότερα χρόνια την προέλευση των καταδιώξεων που υπέστη. Καμιά φορά δυσκολεύεται φοβερά να εντοπίσει κάποιο συμβάν, και νιώθει κανείς πως έχει την τάση να το προβάλλει μέσα από ένα κατοπτρικό παιχνίδι σ’ ένα παρελθόν που αποβαίνει το ίδιο αρκετά ακαθόριστο, ένα παρελθόν αέναης επιστροφής. 6

Συνοψίζοντας λοιπόν θα λέγαμε ότι η παράνοια δεν παρουσιάζεται πλέον ως μια ασθένεια βιοχημικής ή κληρονομικής προέλευσης, αλλά ως λογική πορεία της προσωπικότητας του υποκειμένου. Μας μαθαίνει ότι η επιθετικότητα είναι το ελατήριο της ψύχωσης, μια εντελώς «υποχρεωτική» και πλήρως ασυνείδητη επιθετικότητα, επίθεση καλυμμένη από ψεύτικες αιτίες, η οποία εκφράζεται με παραληρητικό λόγο. 7

3.2 ΤΟ ΠΑΡΑΛΗΡΗΜΑ

Τι είναι το παραλήρημα; Ποια είναι η σημασία του παραληρήματος; Το

παραλήρημα δεν είναι αποτέλεσμα επαγωγής, αναπαράγει την ίδια συγκροτούσα δύναμη, είναι και αυτό ένα στοιχειώδες φαινόμενο. Δηλαδή η έννοια στοιχείο νοείται εδώ ταυτόσημη με την έννοια δομή, δομή διαφοροποιημένη, μη αναγώγιμη σε τίποτε άλλο πέρα από τον εαυτό της.

Η παράμετρος της δομής παραγνωρίστηκε σε τέτοιο βαθμό ώστε ότι έχει ειπωθεί γύρω από την παράνοια κουβαλάει τα σημάδια αυτής της παραγνώρισης. ____________________ 3. Ζακ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο (1955-1956) σελ. 36 4. Όπ.π σελ: 56 5. Όπ.π: σελ. 57 6. Όπ.π: σελ. 142 7. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 23

Με άλλα λόγια, μέσα στο παραλήρημα ενεργοποιείται πάντα η ίδια δομούσα δύναμη είτε το εξετάσουμε σε καθένα από τα μέρη του είτε στο σύνολό του. 8

Ο δόκτωρ Φλέχσιχ κατέχει κεντρική θέση στην κατασκευή του παραληρήματος. 9

Σύμφωνα με το δόκτωρ Φλέχσιχ το παραλήρημα παρουσιάζει εκπληκτικές αναλογίες, όχι μόνο λόγω περιεχομένου, λόγω συμβολισμού των εικόνων, αλλά και ως προς την κατασκευή και τη δομή του, με ορισμένα [θεωρητικά] σχήματα. 10

31

Στο επίπεδο του σημαίνοντος, με τον υλικό του χαρακτήρα, εκείνο που κάνει το παραλήρημα να ξεχωρίζει είναι ο νεολογισμός, μια ειδική μορφή δυσαρμονίας ως προς την κοινή γλώσσα. Στο επίπεδο της σημασίας, εκείνο που το κάνει να ξεχωρίζει, και το οποίο δεν γίνεται να το δει κανείς αν δεν ξεκινήσει από την ιδέα πως η σημασία παραπέμπει πάντα σε άλλη σημασία, είναι ακριβώς το ότι η σημασία τούτων των λέξεων δεν εξαντλείται στην παραπομπή σε κάποια σημασία.

Η παραληρηματική διαίσθηση είναι ένα φαινόμενο κορεστικού και κατακλυσμικού χαρακτήρα για το υποκείμενο. Του αποκαλύπτει μια νέα προοπτική που έχει πρωτότυπη χροιά και ιδιαίτερη γοητεία. Εδώ, η ψυχή της κατάστασης είναι η λέξη, όσο πιο εμφατικά μπορεί να νοηθεί.

Στον αντίποδα, υπάρχει η μορφή που παίρνει η σημασία όταν δεν παραπέμπει πλέον σε τίποτε. Είναι η στερεότυπη φράση που επανέρχεται, που επαναλαμβάνεται, που σιγοψιθυρίζεται με στερεότυπη εμμονή. Είναι αυτό που, σε αντιδιαστολή με τη λέξη, ονομάζεται επωδός.

Αυτές οι δύο μορφές, η πιο πλήρης και η πιο κενή, ανακόπτουν τη σημασία, είναι στο δίκτυο του λόγου του υποκειμένου. Δομικό χαρακτηριστικό, στο οποίο μέσα από την κλινική επαφή, αναγνωρίζουμε τη σφραγίδα του παραληρήματος. 11

Να γιατί αυτή η γλώσσα που μπορεί να συναρπάσει κάποιον κατά την πρώτη επαφή με το υποκείμενο, μερικές φορές μάλιστα το πιο παραληρηματικό, οδηγεί στο να ξεπεράσει κανείς την ιδέα της γλώσσας και να θέσουμε τον όρο λόγος. Διότι ασφαλώς, οι άρρωστοι αυτοί μιλάνε στην ίδια γλώσσα όπως όλοι οι άνθρωποι. Αν δεν υπήρχε αυτό το στοιχείο δε θα ήξερε κανείς τίποτα γι’ αυτούς. Εκείνο που επιτρέπει να διακρίνει κανείς ότι πρόκειται για παραλήρημα είναι η οικονομία του λόγου, η σχέση της σημασίας με τη σημασία, η σχέση του λόγου τους με την κοινή διευθέτηση του λόγου. Θα πρέπει, επίσης, να προσθέσουμε το εξής; Ο παραληρηματικός, όσο ανεβαίνει την κλίμακα των παραληρημάτων, είναι όλο και περισσότερο βέβαιος για πράγματα που τίθενται ως όλο και περισσότερο εξωπραγματικά. Αυτό είναι που διαφοροποιεί την παράνοια από την πρώιμη άνοια, ο παραληρηματικός τα εκθέτει με μια πληθωρικότητα, με έναν πλούτο που αποτελεί ακριβώς ένα από τα ουσιαστικότερα κλινικά γνωρίσματα, το οποίο δεν θα πρέπει, επειδή είναι από τα πιο αθρόα, να το παραμελεί κανείς. 12 Θεωρείται ότι το παραλήρημα είναι μια άμυνα του υποκειμένου. Με τον ίδιο τρόπο άλλωστε εξηγούνται και οι νευρώσεις. Αυτή η έννοια είναι τόσο επίμονη και τόσο ελκυστική επειδή αγγίζει κάτι το αντικειμενικοποιήσιμο. Το υποκείμενο αμύνεται. Θα πρέπει όμως να βοηθηθεί να καταλάβει ότι αμύνεται και εναντίον τίνος πράγματος αμύνεται. Αν υιοθετήσει κανείς αυτή την οπτική, διατρέχει πολλαπλούς κινδύνους, και πρώτα-πρώτα να χάσει το επίπεδο στο οποίο γίνεται η παρέμβασή του. Οφείλει πράγματι ____________________ 8. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ. 34 9. Όπ.π σελ: 40 10. Όπ.π σελ: 42 11. Όπ.π σελ: 49 12. Όπ.π. σελ: 95 πάντα να διακρίνει κανείς αυστηρά την τάξη στην οποία εκδηλώνεται η άμυνα. 13 Οι ψυχαναλυτές το υπογράμμιζαν ανέκαθεν, το παραλήρημα δείχνει τη διαπλοκή των φαντασιώσεων με πλήρως ανεπτυγμένο τον διπρόσωπο χαρακτήρα της. Τα δύο πρόσωπα στα οποία συρρικνώνεται ο κόσμος είναι φτιαγμένα το ένα σε συνάρτηση του άλλου, το ένα προσφέρει στο άλλο το ανεστραμμένο του είδωλο. 14

32

Το παραλήρημα δεν είναι αναγκαστικά κάτι που δεν έχει σχέση με τον κανονικό λόγο, και το υποκείμενο μπορεί άνετα να μας μιλήσει γι’ αυτό, και να αντλήσει ικανοποίηση, στο εσωτερικό ενός κόσμου όπου κάθε επικοινωνία έχει διακοπεί. 15

Το παραλήρημα είναι πράγματι ευανάγνωστο, αλλά είναι και μεταγραμμένο σ’ ένα άλλο πεδίο. Στη νεύρωση, παραμένουμε πάντα μέσα στη συμβολική τάξη, με εκείνη τη διπλή όψη του σημαινόμενου και του σημαίνοντος η οποία συνιστά ότι ο Φρόιντ μεταφράζει ως νευρωτικό συμβιβασμό. Το παραλήρημα διαδραματίζεται σε εντελώς άλλο πεδίο αναφοράς. Είναι ευανάγνωστο, αλλά χωρίς διέξοδο. 16

Με μια λέξη, η τελική διευθέτηση του παραληρήματος μας επιτρέπει να συλλάβουμε τα πρωτογενή στοιχεία που υπεισέρχονταν. Να γιατί η ανάλυση του παραληρήματος μας δίνει τη θεμελιακή σχέση του υποκειμένου με το πεδίο αναφοράς στο οποίο οργανώνονται και εκδιπλώνονται όλες οι εκδηλώσεις του ασυνειδήτου. 17

Όπως κάθε λόγος, ένα παραλήρημα πρέπει πρώτα να κρίνεται σαν ένα πεδίο σημασίας το οποίο έχει οργανώσει ένα ορισμένο σημαίνον, γι’ αυτό και οι πρώτοι κανόνες μιας καλής συνέντευξης, και μιας καλής διερεύνησης των ψυχώσεων, θα ήταν να αφήσει ο ψυχαναλυτής τον ασθενή να μιλήσει όσο το δυνατόν περισσότερο. Και ύστερα, διαμορφώνει κανείς μια ιδέα. Αλλά η έννοια του στοιχειώδους φαινομένου, οι διακρίσεις των ψευδαισθήσεων, των διαταραχών της προσοχής, της αντίληψης, των διάφορων επιπέδων κατάταξης των ικανοτήτων, συνέβαλαν σίγουρα στο να συσκοτίσουν τη σχέση μας με τους παραληρηματικούς. 18 Ως προς την αλυσίδα, αν μπορεί να πει κανείς, του παραληρήματος, το υποκείμενο μοιάζει ταυτόχρονα ενεργητικό και παθητικό. Το παραλήρημα περισσότερο το υφίσταται παρά το οργανώνει. Ασφαλώς, σαν τελειωμένο προϊόν, το παραλήρημα αυτό μπορεί μέχρι ενός ορισμένου σημείου να χαρακτηριστεί έλλογη τρέλα, με την έννοια ότι η άρθρωσή του είναι λογική από ορισμένες πλευρές, αλλά από μια δευτερεύουσα σκοπιά. Το γεγονός ότι η τρέλα καταλήγει σε μια σύνθεση τέτοιας φύσεως, δεν είναι μικρότερο πρόβλημα απ’ ότι η ίδια της η ύπαρξη. Αυτά προκύπτουν στην πορεία μιας γένεσης που ξεκινάει από στοιχεία που ενδεχομένως εμπεριέχουν αυτή την κατασκευή, αλλά τα οποία, στην πρωτότυπη μορφή τους, παρουσιάζονται ως ερμητικά, είτε αινιγματικά. 19

Αναφορικά με την εξέλιξη του παραληρήματος, είναι σωστό να παρατηρήσουμε πως αρχικά εμφανίζονται οι πλήρεις εκδηλώσεις του λόγου, και είναι ικανοποιητικές γι’ αυτόν. Αλλά όσο περισσότερο ανασυγκροτείται ο κόσμος του στο φαντασιακό επίπεδο, τόσο το νόημα αποσύρεται σε άλλες θέσεις. 20 Το παραλήρημα μπορεί να θεωρηθεί σαν μια διαταραχή της σχέσης με τον άλλο, και συνδέεται άρα μ’ ένα μεταβιβαστικό μηχανισμό. Όλα του φαινόμενα και η δυναμική __________________ 13. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ: 98 14. Όπ.π. σελ: 107 15. Όπ.π. σελ: 108 16. Όπ.π. σελ: 126 17. Όπ.π. σελ: 142 18. Όπ.π. σελ: 143 19. Όπ.π. σελ: 246 20 Όπ.π. σελ: 290 του, φωτίζονται αναγόμενα στις λειτουργίες και τη δομή της ομιλίας και παράλληλα απελευθερώνεται ο μεταβιβαστικός αυτός μηχανισμός από τις θολές και συγκεχυμένες σχέσεις αντικειμένου. 21

33

Από μόνη της, η εμπειρία του μερικού παραληρήματος αντιτίθεται στο να μιλάει κανείς για ανεπαρκή ωρίμανση, είτε για παλινδρόμηση ή για απλή τροποποίηση της σχέσης αντικειμένου. 22 Καταπληκτικά, το παραλήρημα παρουσιάζεται με όλα τα μεγαλομανιακά γνωρίσματα των παραληρημάτων απολυτρώσεως στις πιο αναπτυγμένες μορφές τους. 23

3.3 Η ΨΥΧΩΣΗ

Τι καλύπτει ο όρος ψύχωση στον ψυχιατρικό χώρο; Η ψύχωση δεν είναι άνοια. Οι ψυχώσεις είναι εκείνο που αντιστοιχεί σε ότι ανέκαθεν λέγαμε και συνεχίζουμε νομίμως να λέμε τρέλα. 24 Ο Φρόυντ υπογραμμίζει πόσο διαφορετικές είναι οι σχέσεις του υποκειμένου με την πραγματικότητα στη νεύρωση και την ψύχωση. Ειδικότερα ο κλινικός χαρακτήρας ψυχωτικού διακρίνεται λόγω της βαθύτατα στρεβλωμένης σχέσης με την πραγματικότητα που ονομάζεται παραλήρημα. Αυτή η μεγάλη διαφορά οργάνωσης, ή αποδιοργάνωσης, πρέπει να οφείλεται σε κάποια βαθύτερη δομική αιτία. 25

Στη νεύρωση, μόνο σε δεύτερη φάση, και εφόσον η πραγματικότητα δεν είναι εντελώς επαναδιαρθρωμένη με συμβολικό τρόπο στον έξω κόσμο, τότε μόνο το υποκείμενο παρουσιάζει μερική διαφυγή από την πραγματικότητα, ανικανότητα ν’ αντιμετωπίσει εκείνο το μυστικά διατηρημένο τμήμα της πραγματικότητας. Στην ψύχωση αντίθετα, η ίδια η πραγματικότητα είναι που περιλαμβάνει εξαρχής ένα τμήμα, που θα έρθει στη συνέχει να το συμπληρώσει ο φανταστικός κόσμος. Μπορούμε να αρκεστούμε σ’ έναν τόσο απλό ορισμό, σε μια τόσο απλουστευτική αντιπαραβολή της νεύρωσης και της ψύχωσης; Σίγουρα όχι. Δεν αρκεί να δούμε πώς είναι φτιαγμένα τα συμπτώματα, πρέπει και να ανακαλύψουμε τον μηχανισμό σχηματισμού τους.26 Ας προχωρήσουμε τώρα να μελετήσουμε το ψυχωτικό φαινόμενο. Τι είναι το ψυχωτικό φαινόμενο; Είναι η ανάδυση μέσα στην πραγματικότητά μιας πελώριας σημασίας που δείχνει ασήμαντη-και τούτο επειδή δεν μπορούμε να τη συνδέσουμε με τίποτε, αφού ποτέ δεν μπήκε στο σύστημα της συμβολοποίησης-αλλά που μπορεί, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, να απειλήσει όλο το οικοδόμημα. 27

Όταν, στην αρχή της ψύχωσης, το μη συμβολοποιημένο επανεμφανίζεται μέσα στο πραγματικό, υπάρχουν απαντήσεις από την πλευρά του μηχανισμού της, αλλά είναι απρόσφορες. Τι είναι η αρχή μιας ψύχωσης; Έχει άραγε κάποια προϊστορία η ψύχωση, όπως έχει η νεύρωση; Υπάρχει [στο παρελθόν], ναι ή όχι, κάποια παιδική ψύχωση; Όλα φαίνεται να ____________________ 21. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ.347 22. Όπ.π. σελ: 348 23. Όπ.π. σελ: 349 24. Όπ.π. σελ: 18 25. Όπ.π. σελ: 61 26. Όπ.π. σελ: 62 27. Όπ.π. σελ: 105 δείχνουν ότι η ψύχωση δεν έχει προϊστορία. Συμβαίνει απλώς όταν, κάτω από ειδικές συνθήκες που θα πρέπει να τις εξειδικεύσουμε, εμφανίζεται στον εξωτερικό κόσμο κάτι που πρωταρχικά δεν συμβολοποιήθηκε. Αυτό που προκύπτει τότε έχει το χαρακτηριστικό

34

γνώρισμα ότι είναι εντελώς αποκλεισμένο από τον συμβολοποιητικό συμβιβασμό της νεύρωσης, και μεταφράζεται σ’ ένα άλλο πεδίο αναφοράς, με μια γνήσια αλυσιδωτή αντίδραση στο επίπεδο του φαντασιακού. 28 Δεν αρκεί να υπάρχει διεκδικητικότητα εναντίον προσώπων που υποτίθεται ότι ενεργούν εναντίον μας, για να βρισκόμαστε στην ψύχωση. Μπορεί να είναι μια διεκδικητικότητα αδικαιολόγητη, που να συμμετέχει σ’ ένα παραλήρημα υπονοιών, μα δεν είναι αναγκαστικά ψύχωση. Έχει κάποια σχέση με αυτή, υπάρχει ένα μικρό παραλήρημα, μπορούμε οριακά να το αποκαλέσουμε έτσι. Η αλληλουχία των φαινομένων είναι πασίγνωστη, ανέκαθεν όριζαν τον παρανοϊκό σαν έναν κύριο εύθικτο, άτεκτο, δύσπιστο και σε κατάσταση λεκτικοποιημένης διαμάχης με τον περίγυρό του. Αλλά για να βρισκόμαστε στην ψύχωση, απαιτούνται διαταραχές της γλώσσας, αυτή είναι εν πάση περιπτώσει η συμβατική προϋπόθεση που σας προτείνω να υιοθετήσουμε προσωρινά. 29

Η ψύχωση δεν ερμηνεύεται πια με βάση την περίπλοκη οικονομία μιας δυναμικής των ενορμήσεων, αλλά με βάση διαδικασίες που μεταχειρίζεται το εγώ για να αντεπεξέλθει σε διάφορες απαιτήσεις, για να αμυνθεί ενάντια σε ενορμήσεις. Το εγώ ξαναγίνεται όχι μόνο το επίκεντρο, αλλά το αίτιο της διαταραχής. 30 Το ασυνείδητο είναι εκεί, παρόν στην ψύχωση, αλλά δεν λειτουργεί. Το γεγονός ότι είναι παρόν δεν περιλαμβάνει από μόνο του καμιά λύση, αντίθετα μάλιστα περιλαμβάνει μια πολύ ειδική αδράνεια. Από την άλλη η ψυχανάλυση δεν συνίσταται στο να καταστήσει συνειδητή μια σκέψη, ούτε λιγότερο παράδοξες της άμυνες του ego, ώστε να πετύχει την ενίσχυσή του. Το ζήτημα του ego, είναι ολοφάνερα πρωταρχικό στις ψυχώσεις, αφού το ego, που εξυπηρετεί τη σχέση με τον εξωτερικό κόσμο, είναι εκείνο που αποτυγχάνει. Το ego, το οποίο κερδίζει όλο και περισσότερη δύναμη στον σύγχρονο τρόπο αντίληψης της ψυχανάλυσης, έχοντας πράγματι την εξουσία να εμπλέκει τον εξωτερικό κόσμο με ποικίλους τρόπους, θεωρείται πώς, στην περίπτωση της ψύχωσης, κάνει να αναδυθεί από τον εξωτερικό κόσμο κάποιο σήμα που αποσκοπεί να προειδοποιήσει, με τη μορφή της ψευδαίσθησης. 31

3.4. ΨΥΧΩΣΙΚΟΣ

Ο ψυχωσικός, όπως κάθε ανθρώπινο ον, έχει ένα ασυνείδητο που περιέχει όλες τις συναισθηματικά φορτισμένες εικόνες της παιδικής του ηλικίας. 32

Αν ο νευρωσικός είναι ιδιαίτερα ικανός να ξεχωρίσει τα συναισθήματα, που συνδέονται με τις εικόνες, από τα αντικείμενα, ο ψυχωσικός έχει κλείσει το ασυνείδητό του, σε σημείο που τα αντικείμενα γίνονται η έδρα των συναισθημάτων. Η μανία στρέφεται επίσης στους ανθρώπους οι οποίοι, με τα λόγια τους, μπορεί να υπενθυμίσουν ένα μισητό γεγονός.

___________________ 28. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ: 106 29. Όπ.π. σελ: 112 30. Όπ.π. σελ: 127 31. Όπ.π. σελ: 168 32. Ζάκ Λακάν: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 23

Ας φανταστούμε ότι μια προσβολή συνοδεύεται με έντονο σωματικό ή συναισθηματικό πόνο. Αυτή η ίδια προσβολή, απευθυνόμενη προς τον ψυχωσικό στο

35

μέλλον, θα τον καταστήσει επικίνδυνο, εφόσον θα θέλει να καταστρέψει το αντικείμενο του πόνου, δηλαδή το πρόσωπο που του απευθύνει το λόγο. 33

Εν ολίγοις θα μπορούσαμε να πούμε, ο ψυχωτικός είναι μάρτυρας του ασυνειδήτου, δίνοντας στον όρο μάρτυρας το νόημά του, εκείνος που καταμαρτυρεί. Πρόκειται για μαρτυρία ανοιχτή. Και ο νευρωτικός είναι μάρτυρας της ύπαρξης του ασυνειδήτου, καταθέτει μια μαρτυρία καλυμμένη που χρειάζεται αποκρυπτογράφηση. Ο ψυχωτικός, με την έννοια ότι είναι, σύμφωνα με μια πρώτη προσέγγιση ανοιχτός μάρτυρας, φαίνεται καθηλωμένος, ακινητοποιημένος σε μια θέση που του αφαιρεί τη δυνατότητα να ανασυστήσει αυθεντικά το νόημα που ενέχει η μαρτυρία του, και να το μοιραστεί μέσα στο λόγο των άλλων. 34

Οι χαρακτηρισμοί αλλοτριωτικός εκφυλισμός και τρέλα, που έχουν σε κοινωνιολογικό επίπεδο χαθεί, μας φανερώνουν την αναλογία με ότι συμβαίνει στον ψυχωτικό και δίνει νόημα στη φράση του Φρόυντ, ότι ο ψυχωτικός αγαπάει το παραλήρημα του όπως τον εαυτό του. Ο ψυχωτικός δεν μπορεί να συλλάβει τον Άλλο παρά μόνο μέσα στη σχέση με το σημαίνον, στέκεται μονάχα σ’ ένα κέλυφος, σ’ ένα περιτύλιγμα, μια σκιά, τη μορφή της ομιλίας. Εκεί όπου η ομιλία απουσιάζει, εκεί τοποθετείται ο Έρως του ψυχωτικού, εκεί είναι που βρίσκει τον υπέρτατο έρωτά του. 35 ____________________ 33. Ζάκ Λακάν: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 24 34. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ: 155 35. Όπ.π. σελ: 288

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

36

4. ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ – ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ – ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ

(Γενικά Χαρακτηριστικά)

Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο θα γίνει λόγος για την τριαδική κατανομή των διαστάσεων που εισήγαγε ο Λακάν και που είναι ουσιώδεις για την ανθρώπινη πραγματικότητα. Αυτές οι τρεις διαστάσεις είναι το Συμβολικό, το Φαντασιακό και το Πραγματικό. Θα δοθούν ορισμοί και θα διερευνηθούν, θα εξεταστούν και θα αποσαφηνιστούν ξεχωριστά τα τρία αυτά πεδία. Τέλος, θα διατυπωθεί η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στα τρία αυτά πεδία και ο τρόπος που συνδέονται μεταξύ τους.

Εισάγοντας αυτές τις τρεις διαστάσεις, ο Λακάν ήθελε να επανατοποθετήσει τις τοπικές κατανομές του Φρόιντ. Αλλά, επίσης, και να αντιταχθεί στις παρεκκλίσεις αμερικανικής προέλευσης που υποβάθμιζαν την ψυχαναλυτική πρακτική σε μια προσαρμογή του υποκειμένου προς το κοινωνικό περιβάλλον και σε μια ενίσχυση του Εγώ.1

4.1 ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ

Το Συμβολικό παραπέμπει αφ’ ενός στο λέγειν που, κατά τον Σωσύρ, περιλαμβάνει γλώσσα και ομιλία και αφ’ ετέρου στη συμβολική λειτουργία, έτσι όπως την εννοούσε ο Κλώντ Λεβί Στρως, ως ρυθμιστική λειτουργία των ανταλλαγών μέσα στις κοινωνικές ομάδες. 2 Το μέσο έκφρασης του ανθρώπου είναι η γλώσσα του, που ο Lacan την προσδιορίζει με τη λέξη «συμβολικό». 3

Η συμβολική διάσταση πρέπει οπωσδήποτε να ληφθεί υπόψη, μια που αφορά «την ίδια τη δομή του λέγειν». Στην ίδια γραμμή σκέψης, το σύμπτωμα θα προσδιοριστεί ως μια φιμωμένη ομιλία που πρέπει να ελευθερωθεί. 4 Ο συμβολικός νόμος οργανώνει τις κοινωνικές ανταλλαγές, καθορίζοντας διαμέσου των απαγορεύσεών τους δυνατούς τρόπους κυκλοφορίας των αγαθών. Η τάξη της γλώσσας περιλαμβάνει και αναπαριστά αυτόν τον νόμο. 5

Η ομιλία και η γλώσσα προσλαμβάνουν ένα συμβολικό χαρακτήρα πέρα από την απλή ανταλλαγή πληροφοριών. Η προαγωγή της συμβολικής τάξης (που περιλαμβάνει ομιλία και γλώσσα) θα είναι το βασικό όπλο της κριτικής που θα ασκήσει σ’ αυτό που θεωρεί ότι είναι μια εκτροπή από την ψυχανάλυση. Η παρέκκλιση αυτή δίνει έμφαση στο φαντασιακό, κυρίως στη φαντασιακή σχέση του υποκειμένου με ένα αντικείμενο, μια σχέση η οποία πρέπει να ακολουθήσει μια πορεία ωρίμανσης. 6 Το υποκείμενο είναι ένας άδειος τόπος, ένα πραγματικό χάσμα που δημιουργείται από το Συμβολικό και εμφανίζεται διχασμένο. Το Εγώ δεν είναι παρά το πέπλο που καλύπτει αυτόν τον διχασμό.

Ο Φρόιντ κάνει διάκριση μεταξύ Ιδανικού του Εγώ και Ιδανικού Εγώ. Το ιδανικό ______________ 1. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 30 2. Όπ.π. σελ: 29 3. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 124 4. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 33 5. Όπ.π. σελ:35 6. Όπ.π. σελ: 37

37

του Εγώ, ως ιδανικό του υποκειμένου, ανήκει στο Συμβολικό, ενώ το Ιδανικό Εγώ, ο ιδανικός εαυτός που παρουσιάζει κάθε φορά η κατοτροπική ταύτιση ανήκει στο φαντασιακό. 7

Το ιδανικό του Εγώ λειτουργεί ως οδηγός, ως σημείο αναφοράς του υποκειμένου. Τοποθετείται επέκεινα των φαντασιακών ταυτίσεων, ρυθμίζοντας τις σχέσεις μας με τους άλλους σε μια πραγματικότητα που έχει ήδη μπει σ’ ένα πλαίσιο. Η ρύθμιση του φαντασιακού γίνεται από το Συμβολικό. Μας επιτρέπει να αποδεσμευτούμε από το αδιέξοδο της φαντασιακής σχέσης, μιας κατάστασης δυαδικής και ναρκισσιστικής, που χωρίς την παρεμβολή της συμβολικής διάστασης αποδεικνύεται θανάσιμη, επιβάλλοντας ένα δίλημμα αποκλεισμού: «ή εγώ ή αυτός». Ο Φρόιντ είχε συσχετίσει το Ιδανικό του Εγώ με το Υπερεγώ, και ο Λακάν τον ακολουθεί και σ’ αυτό το σημείο, λέγοντας ότι ενσαρκώνει τις απαιτήσεις του συμβολικού νόμου. 8

Ο Λακάν υπενθυμίζει εξάλλου ότι το Εγώ δεν είναι ποτέ μόνο του. Αποτελεί πάντα ένα περίεργο δίδυμο μαζί με το Ιδανικό του Εγώ. 9 Η εισαγωγή του Συμβολικού βασίζεται στο απλό γεγονός ότι όλη η εμπειρία της αγωγής κινείται στο πεδίο της ομιλίας και της γλώσσας. Η αποτελεσματικότητά της βασίζεται στο λόγο. 10.

Το λέγειν είναι μια ικανότητα και μια λειτουργία, του οποίου η γλώσσα (langue) δεν αποτελεί παρά «ένα καθορισμένο μέρος». Ανάμεσα στα άλλα φαινόμενα του λέγειν η γλώσσα έχει την πρωτοκαθεδρία. Αυτό που λείπει στη γλώσσα για να επιτελέσει τη λειτουργία του λέγειν είναι η ομιλία, δηλαδή μια έναρθρη εκπομπή, μια ατομική πράξη: 11

Η γλώσσα είναι για μας το φαινόμενο του λέγειν χωρίς την ομιλία. Για τον Λακάν, η διάκριση γλωσσικού φαινομένου και ομιλίας αντιστοιχεί στη διάκριση ανάμεσα σ’ αυτό που είναι καθολικό και σ’ αυτό που είναι καθολικό και σ’ αυτό που είναι πολύ ιδιαίτερο. Όταν μιλάμε στους άλλους, υποθέτουμε ότι μιλάμε σε υποκείμενα. Η ομιλία υποθέτει την υποκειμενικότητα, γιατί ο άλλος μπορεί να μας εξαπατήσει. Αλλά καθώς δε γνωρίζουμε την υποκειμενικότητα τον συνομιλητή, είναι σαν να κυνηγάμε μια «σκιά». Αντίθετα, η γλωσσική λειτουργία έχει μια αντικειμενικότητα. Επιτρέπει να ονομάσουμε τα πράγματα αλλά και τους ομοίους μας. Έτσι, στο Συμβολικό συναντούμε τον άλλο σε δύο επίπεδα: ως πραγματολογική αναφορά της γλώσσας και ως υποτιθέμενο υποκείμενο προς το οποίο απευθυνόμαστε. 12

Η συμβολική τάξη είναι το λέγειν (ομιλία και γλώσσα). Η διατύπωση του Λακάν «το ασυνείδητο είναι δομημένο όπως ένα λέγειν» υπογραμμίζει την επικυριαρχία του Συμβολικού επί του Φανταστικού και καθορίζει τον προσανατολισμό της ψυχαναλυτικής αγωγής. Πριν απ’ όλα, ο άνθρωπος είναι ένα ον που μιλά. 13

Όταν ο Λακάν εισγήγαγε την τριάδα, υπήρχε μια σαφής επικυριαρχία του Συμβολικού επί του Φαντασιακού. Αλλά με τη μελέτη της Λογικής της φαντασίωσης, προς τα τέλη της δεκαετίας του ’60, εγκαινιάζεται ένας νέος προσανατολισμός στη στόχευση της αγωγής. Όπως έχει ήδη σημειωθεί, το πρωτείο του Συμβολικού στην ψυχαναλυτική αγωγή, ___________________ 7. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 69 8. Όπ.π. σελ: 70 9. Όπ.π. σελ: 71 10. Όπ.π. σελ: 77 11. Όπ.π. σελ: 83 12. Όπ.π. σελ: 84 13. Όπ.π. σελ: 85

38

η θεώρηση της αγωγής ως διαδικασίας συμβολισμού, την καθιστά δέσμια του συνόλου των σημαινόντων τη δεσμεύει στα όρια του Συμβολικού. 14

Μια από τις σκοπιμότητες της ψυχανάλυσης είναι να βρει τη γλώσσα, τη συμβολική ανταλλαγή που επιτρέπει στα ανθρώπινα όντα να συνδέονται μεταξύ τους. 15 Το συμβολικό λοιπόν δηλώνει, στη λακανική θεωρία, τη συνολική τάξη της γλώσσας. 16 Το συμβολικό είναι εκείνο που μας παραδίδει όλο το σύστημα του κόσμου. Ο άνθρωπος γνωρίζει τα πράγματα επειδή έχει λέξεις και ο αριθμός των πραγμάτων που γνωρίζει αντιστοιχεί στον αριθμό των πραγμάτων που μπορεί να κατονομάσει. Αυτό είναι αναμφίβολο. 17

Συνοψίζοντας λοιπόν θα λέγαμε ότι το συμβολικό προσδιορίζει την τάξη του λόγου και της συμβολικής έκφρασης που συνιστά το ψυχαναλυτικό πεδίο. 18

4.1.1. Ο ΣΥΜΒΟΛΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ

Η διδασκαλία του Λακάν αρχίζει στην Εισήγηση της Ρώμης με την προαγωγή της λειτουργίας της ομιλίας και του πεδίου της γλώσσας, με την προαγωγή της συμβολικής τάξης. Ποια επίπτωση έχει στη θεωρία των ενορμήσεων; Η πρώτη επίπτωση είναι ότι αποσυμπλέκει ενορμήσεις ζωής και ενορμήσεις θανάτου, ότι καταργεί την ενότητα που είχε εκφραστεί με τον ιδιόμορφο τρόπο του όρου «αρνητική» λίμπιντο. Η πρώτη επίπτωση του δομισμού του Λακάν, δηλαδή του γεγονότος ότι δίνεται προβάδισμα στη σημασία έναντι της ικανοποίησης, είναι ότι παραπέμπονται οι ενορμήσεις ζωής στο φαντασιακό ενώ η ενόρμηση θανάτου προσφύεται στο συμβολικό. Σε αυτό ακριβώς το σημείο αφιερώνεται το συμπέρασμα της Εισήγησης της Ρώμης του Λακάν, το οποίο αποσκοπεί στο να δείξει τη στενή σχέση που ενώνει το ένστικτο θανάτου με το πρόβλημα του λόγου. Αποσυμπλέκει λοιπόν ενορμήσεις ζωής και ενορμήσεις θανάτου κάτω από την επίδραση του δομισμού. Παραπέμπει τις ενορμήσεις ζωής στο φαντασιακό, ενώ καθιστά το ένστικτο θανάτου αντιβιολογική έννοια. Διαχωρίζει αυτό που πριν από το δομισμό του είχε ο ίδιος συνενώσει.

Ο δομισμός του Λακάν δίνει στον θάνατο ακριβώς ειρωνικό καθεστώς, παρά καθεστώς βιολογικό. Ειρωνικό σημαίνει εδώ ένα καθεστώς που αμφισβητεί τα ίδια τα θεμέλια του είναι. Τούτο πάντως προϋποθέτει ότι η επιθετικότητα δεν εξαντλεί τις παραμέτρους του φροϊδικού θανάτου. Η σύζευξη που είχε γίνει προηγουμένως προϋπέθετε την αναγωγή της ενόρμησης θανάτου στην επιθετικότητα. Η Εισήγηση της Ρώμης διαχωρίζει αντιθέτως την επιθετικότητα και την ενόρμηση θανάτου. Ο εν λόγω θάνατος είναι ο προδικαζόμενος θάνατος ή, όπως λέει ο Λακάν, το όριο της ιστορικής λειτουργίας του υποκειμένου. Το επιθετικό «ιστορικός» αντιδιαστέλλεται εδώ προς το «βιολογικός». Ο καθαυτό φροϊδικός θάνατος δεν είναι ο βιολογικός θάνατος, αλλά το ιστορικό όριο. 19 Είναι μια εκδοχή του προς-θάνατον, είναι υπό τη Χαϊντεγκεριανή έννοια, αλλά νοούμενη με βάση τη λειτουργία του σημαίνοντος, δηλαδή ως συμβολικός θάνατος.

____________________ 14. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 141 15. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 146 16. Όπ.π. σελ: 128 17. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1956-1957) σελ: 203 18. Μακρίδης Μάριος: Οι ψυχανάλυση του διχασμένου υποκειμένου σελ. 46 19. Jacques-Alain Miller: Λακανική βιολογία σελ: 57

39

Τι είναι τούτος ο συμβολικός θάνατος που είναι κατά βάθος ο δεύτερος θάνατος; Πρώτον, είναι ένας θάνατος που είναι παρών μέσα στη ζωή, ένας θάνατος που

ντουμπλάρει κάθε στιγμή τη ζωή με τις μορφές του σημαίνοντος. Δεύτερον, είναι ο θάνατος που το σύμβολο κουβαλάει. Εδώ εντάσσεται η

διατύπωση που έχω από χρόνια υπογραμμίσει, για το σύμβολο που εκδηλώνεται αρχικά σαν φόνος του Πράγματος, και που θα αποκτήσει αργότερα στον Λακάν μια λιγότερο δραματοποιημένη εκδοχή με τη μορφή της μπάρας που έρχεται και διαγράφει κάθε αντικείμενο προορισμένο να υψωθεί στην αξία του σημαίνοντος.

Τρίτον, είναι ένας θάνατος που εξατομικεύει, σε αντίθεση με τον φυσικό θάνατο, τον θάνατο του ζώου, που δεν έχει εξατομικευτική διάσταση. Ο συμβολικός θάνατος κορυφώνεται με την αυτοκτονική πράξη. Η αυτοκτονία ως συμβολική πράξη μένει παντοτινά παρούσα στη μνήμη των ανθρώπων.

Τέταρτον, είναι ένας θάνατος που με την ίδια κίνηση που ακινητοποιεί το έμβιο σώμα, το διαιωνίζει. Ο συμβολικός θάνατος είναι ένας θάνατος που εξασφαλίζει μια σημαίνουσα επιβίωση, που βγάζει σε μια ζωή άλλου είδους από τη βιολογική. Σε μια ζωή που είναι υπερβατική ως προς την κληρονομημένη από το ζώο ζωή, όπως λέει ο Λακάν. Αυτή την επιβίωση στο επέκεινα της βιολογικής ζωής, αυτή τη σημαίνουσα επιβίωση που αποκτά υλική διάσταση με την ταφή ο Λακάν τη χαρακτηρίζει ως: «Τη μόνη ζωή που διαρκεί και που είναι η όντως ζωή, διότι μεταδίδεται χωρίς να χάνεται μέσα στη διαιωνιζόμενη από υποκείμενο σε υποκείμενο παράδοση. 20

Ο συμβολικός θάνατος νοείται σε αυτή τη βάση αφενός σαν άρνηση της βιολογικής ζωής, όπως καταμαρτυρεί η αυτοκτονική πράξη, αλλά επίσης σαν επιβεβαίωση της συμβολικής ζωής πέραν της βιολογικής. Νοείται μάλιστα από τον Λακάν σαν μια επιβεβαίωση της συμβολικής ζωής εντεύθεν της βιολογικής ζωής, στον βαθμό που η ύπαρξη του υποκειμένου αποκτά το νόημά της βάσει του θανάτου.

Ας επιμείνουμε πάντως στο γεγονός ότι ο δομισμός του Λακάν θεμελιώνει τη συν-υπαγωγή του συμβολικού και του θανάτου, οπότε αποκλείει την απόλαυση από το συμβολικό, καθότι η απόλαυση προϋποθέτει τη βιολογική ζωή, και την απωθεί στο Φαντασιακό. 21

4.2 ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ

Το Φαντασιακό αναφέρεται στη σχέση με την εικόνα των ομοίων μας και με την

παράσταση του ίδιου μας του σώματος.22

Αυτό που εμφανίζεται αρχικά στην αναλυτική πρακτική είναι το Φαντασιακό στοιχείο, και μάλιστα όταν λησμονείται ότι πριν απ’ όλα η ανάλυση είναι μια εμπειρία ομιλίας. Οτιδήποτε έχει να κάνει μ’ ένα είδος αιχμαλωτίζουσας σαγήνης, με την αυταπάτη, με την ικανοποίηση του εαυτού μας, ανήκει στο Φαντασιακό. Ο Λακάν αναφέρεται στην εθολογία, στη συμπεριφορά των ζώων, για να εικονογραφήσει αυτό το σημείο. Από την επίδειξη που προηγείται μέχρι και τη συμπλοκή, το ένα ζώο δείχνει σημεία στο άλλο για να τα δει. Η σεξουαλικότητα υπόκειται κατεξοχήν στη Φαντασιακή τάξη. Όμως, στον ____________________ 20. Jacques-Alain Miller: Λακανική βιολογία σελ: 58 21. Όπ.π. σελ: 59 22. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 29

40

άνθρωπο όλα αυτά τα φαντασιακά στοιχεία έχουν και μια συμβολική διάσταση. Για να αναλυθούν, πρέπει να εντοπιστούν στο συμβολικό πεδίο. Πράγματι, πρέπει να διακριθεί αυτό που είναι φαντασιακό από αυτό που είναι αναλύσιμο.23 Ο Φρόυντ μας έδωσε σχετικά το παράδειγμα του ονείρου. Όπως απέδειξε στο έκτο κεφάλαιο της ερμηνείας των ονείρων, οι ονειρικές εικόνες πρέπει να διαβαστούν σαν ένας γρίφος για να μπορέσουν να αποκρυπτογραφηθούν. Αν σταματήσουμε στις εικόνες, αν αφεθούμε στη σαγήνη τους, δε θα μπορέσουμε να τις αναλύσουμε.

Η φαντασιακή σχέση του υποκειμένου με το είδωλο της κατοπτρικής του εικόνας και τους ομοίους του φτάνει στο απροχώρητο και οδηγεί σε θανάσιμες αναμετρήσεις του τύπου: ή ο ένας ή ο άλλος. Για να υπάρξει κοινωνικός δεσμός, χρειάζεται και ένας τρίτος όρος ανάμεσα στο υποκείμενο και την κατοπτρική του εικόνα. Ο Νάρκισσος, που κατά το μύθο πνίγεται για να ενωθεί με την αντανάκλαση της εικόνας του στα νερά, δείχνει τα όρια του προτύπου που ονομάστηκε ναρκισσιστικό. Αυτός ο τρίτος όρος, αυτό το στοιχείο διαμεσολάβησης, είναι η ομιλία και η γλώσσα. Καθώς δηλώνει ο ίδιος ο Λακάν το 1953, η ομιλία έχει μια διαμεσολαβητική λειτουργία που «αλλάζει τους συνομιλητές». Αλλά η ομιλία δεν είναι μόνο μια εκπομπή έναρθρου ήχου. Είναι και κάτι πέρα απ’ αυτό, είναι μια «πράξης», όπως φαίνεται από εκφράσεις του τύπου «δίνω το λόγο μου»: 24 «Επιτρέπει σε δύο ανθρώπους να υπερβούν εκείνη τη θεμελιώδη επιθετική σχέση που αποτελεί ο κατοπτρισμός του ομοίου μας». Έτσι, η ομιλία γίνεται συστατικό στοιχείο «της ίδιας της πραγματικότητας». 25

Σε αυτή τη λακανική προοπτική, το φαντασιακό πρέπει να «αποστεγνωθεί» μέσα από την ανάλυση, να αναχθεί δηλαδή μέσα από την ομιλία και τη συμβολική της λειτουργία. Η τέχνη του αναλυτή είναι να θέσει σε εκκρεμότητα, να καταστήσει αβέβαιες τις βεβαιότητες του υποκειμένου, έως ότου εξαντληθούν και τα τελευταία φαντασιακά του καθρεφτίσματα. Η έκβαση αυτή θα προκύψει μέσα από το λόγο. 26

Όπως προείπαμε, το Ιδανικό Εγώ, ο ιδανικός εαυτός που παρουσιάζει κάθε φορά η κατοπτρική ταύτιση, ανήκει στο φαντασιακό. Το ιδανικό Εγώ, ο ιδανικός εαυτός, αναφέρεται στο Εγώ. 27 Τούτο έλκει την καταγωγή του από τη συσσωμάτωση, δηλαδή, και αλληλοεπικάλυψη φαντασιακών ταυτίσεων με τον κάθε φορά ιδανικό μας εαυτό. Επίσης, ως αντίκρισμα στο ιδανικό σημείο παρατήρησης, δίνει μορφή στο Ιδανικό του Εγώ. Το υποκείμενο αναγνωρίζεται ως μορφή, ως εικόνα και μέσω αυτής μετέχει στη φαντασιακή λειτουργία. Αυτή η ταύτιση επιτρέπει στον άνθρωπο να εγκαθιδρύσει τη φαντασιακή του σχέση με τον κόσμο και ρυθμίζει τις ερωτικές του επενδύσεις. Ο Λακάν δείχνει αυτό που κάθε φορά σταθεροποιεί την ταύτιση με το είδωλο, αν όμως λείπει αυτός ο παράγοντας, το είδωλο αυτονομείται και μπορεί να βρεθεί δίπλα μας. Ο Λακάν θα υπενθυμίσει εξάλλου ότι το εγώ δεν είναι ποτέ μόνο του. Αποτελεί πάντα ένα περίεργο δίδυμο μαζί με το Ιδανικό του Εγώ. Ο Λακάν ξεκίνησε από την ψύχωση. Λόγω της σπουδαιότητας των ναρκισσιστικών φαινομένων που εκδηλώνεται σ’ αυτήν, επεξεργάστηκε ένα μοντέλο που ισχύει γενικά, και όχι μόνο για τους ψυχωτικούς. Στο πλαίσιο αυτού του μοντέλου, το Υποκείμενο και το Εγώ είναι διακεκριμένα μεταξύ τους. Το Εγώ ανήκει στη φαντασιακή τάξη και είναι ο τόπος μιας ριζικής παραγνώρισης η οποία επικαλύπτει και αποκρύπτει το υποκείμενο. Από τη μεγαλομανία του Εγώ προέρχεται αυτό που ο Λακάν θα αποκαλέσει παρανοϊκή γνώση. 28 ____________________ 23. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 32 24. Όπ.π. σελ: 33 25. Όπ.π. σελ: 34 26. Όπ.π. σελ: 35 27. Όπ.π σελ: 70 28. Όπ.π. σελ: 71

41

Η φαντασίωση είναι το «πλαίσιο» της σχέσης του υποκειμένου με τον κόσμο και τα αντικείμενά του. Η φαντασίωση είναι για τον Φρόυντ ένα σενάριο που με τρόπο παραμορφωτικό σκηνοθετεί την εκπλήρωση μιας ασυνείδητης επιθυμίας. Είναι έκφραση απωθημένης επιθυμίας, αλλά και πρότυπο των συνειδητών και ασυνείδητων πόθων του υποκειμένου. Ο Λακάν θα επιμένει στη λεκτική διάσταση της φαντασίωσης στη φαντασιακή της εκδοχή, αλλά και στη συμβολική της άρθρωση που σχετίζεται με το Πραγματικό. 29 Η φαντασίωση μπορεί να καλύψει το διχασμό του υποκειμένου που σημειώνεται με τη διαγραφή και να θέσει σε ένα υποκειμενικό «πλαίσιο» τον πραγματικό κόσμο. 30 Η φαντασίωση συνιστά σημείο αναφοράς στην αγωγή. Μέσω της φαντασίωσης συσχετίζονται η επιθυμία του αναλυτή και η μεταβίβαση. Και μέσα στη φαντασίωση κεντρικό ρόλο παίζει το αντικείμενο. Μάλιστα, μία από τις τελικές στοχεύσεις της ψυχανάλυσης είναι η απογύμνωση αυτού του αντικειμένου. 31

Το φαντασιακό είναι μια τυπικά ανθρώπινη παραγωγή, προϊόν της ευφυΐας μας.32 Δεν μπορεί να εκφραστεί μέσα στο πραγματικό παρά μόνο διαμέσου της οδού του συμβολικού, δηλαδή της γλώσσας. 33

Το φαντασιακό είναι σίγουρα οδηγός ζωής για όλο το ζωικό βασίλειο. Η εικόνα παίζει κεφαλαιώδη ρόλο και στο δικό μας το βασίλειο, μόνο που αυτόν τον ρόλο τον ξαναπιάνει, τον ξαναζυμώνει, τον ξαναζωντανεύει εξ ολοκλήρου η συμβολική τάξη. Η εικόνα είναι πάντα λίγο-πολύ ενσωματωμένη σε αυτή την τάξη, η οποία ορίζεται στον άνθρωπο από τον χαρακτήρα οργανωμένης δομής που έχει. 34

Στην τάξη του φαντασιακού δεν υφίσταται τρόπος να δώσει κανείς μια ακριβή σημασία στον όρο ναρκισισμός. Στην τάξη του φαντασιακού, η αλλοτρίωση είναι στοιχείο συστατικό. Η αλλοτρίωση είναι το φαντασιακό ως τέτοιο. Δεν έχουμε να περιμένουμε τίποτε από τον τρόπο προσέγγισης της ψύχωσης στο επίπεδο του φαντασιακού, διότι ο φαντασιακός μηχανισμός είναι εκείνο που δίνει στην ψυχωτική αλλοτρίωση τη μορφή της, αλλά όχι τη δυναμική της. 35

Είναι, επίσης αναμφίβολο ότι η φαντασιακή σχέση συνδέεται με την ηθολογία, με την ψυχολογία των ζώων. Η σεξουαλική σχέση εξυπακούει την αιχμαλώτιση από την εικόνα του άλλου. Με άλλα λόγια το φαντασιακό φαίνεται να είναι ο καθαυτό τομέας της ερωτικοποίησης του αντικειμένου. Είναι αυτό που εκ πρώτης όψεως καθίσταται έκδηλο σε μας. 36

Η φαντασίωση είναι ο όρος που ο Λακάν προήγαγε για να συμπυκνώσει ότι συνιστά λιβιδινική ικανοποίηση στον Φρόυντ. Η πυκνότητα αυτού του όρου θα διατρέξει ασταμάτητα τη διδασκαλία του Λακάν. Ό,τι από τη φροϊδική ικανοποίηση περιέσωσε ο Λακάν, συμπυκνώθηκε στον όρο φαντασίωση. 37

Φαντασιώση στον Λακάν σημαίνει ότι ένα στοιχείο προερχόμενο από μια διάσταση διαφορετική από το συμβολικό, έρχεται να ενταχθεί μέσα στο συμβολικό. 38

Στη διδασκαλία του ο Λακάν έκανε λόγο για το βιοφόρο. Τι είναι αυτό το βιοφόρο; __________________ 29. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 107 30. Όπ.π. σελ: 108 31.Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ. 121 32. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ. 129 33. Όπ.π. σελ: 147 34. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο (1955-1956) σελ. 23 35. Όπ.π. σελ: 170 36. Όπ.π. σελ. 203 37. Jacques-Alain Miller: Λακανική βιολογία σελ: 60 38. Όπ.π. σελ:61

42

Ένα στοιχείο που είναι φορέας ζωής. Είναι αυτό που αποκάλεσε, με τις διαφορετικές αξίες που έδωσε στον όρο, άλφα μικρό. Και ο μαθηματικός τύπος της φαντασίωσης ($ ◊ α) μεταφράζει την ένταξη του βιοφόρου στο διάκενο της αλυσίδας σημαινόντων. Αυτό το βιοφόρο έλαβε προφανώς διαφορετικές αξίες. Αρχικά ο Λακάν το άντλησε από το φαντασιακό, πράγμα που τροποποίησε το καθεστώς του φαντασιακού αντικειμένου, διότι υποχρέωσε το φαντασιακό να καταστεί στοιχείο, και μάλιστα στοιχείο μοναδικό. Αυτό είναι κάτι που αντιβαίνει στο καθεστώς του αντικειμένου στο καθαυτό φαντασιακό, στο οποίο το αντικείμενο είναι πάντα ισοδύναμο ενός άλλου αντικειμένου, πάντα αντικείμενο ανταλλαγής. Το ίδιο ισχύει και στο επίπεδο της ενόρμησης, όπου το αντικείμενο είναι αδιάφορο. Όσο πρόκειται για αντικείμενο που προέρχεται από το φαντασιακό, αποτελεί ένα αντικείμενο αντιπροσωπευτικό, αποτελεί μια Vorstellung, μια παράσταση, έχει μια ταυτότητα. Στη συνέχεια της διδασκαλίας του ο Λακάν θα αναφέρει ότι το βιοφόρο θα γίνει κάτι μη αντιπροσωπευτικό δανεισμένο από το πραγματικό και τελικά ένα καθαρό και κβάντο από λίμπιντο, το οποίο θα ονομάσει πλεόνασμα απόλαυσης [plus – de – jouir]. Η λογική της διδασκαλίας του Λακάν είναι μια διελκυστίνδα, ενώ παράλληλα επιδέχεται μια ορισμένη περιοδολόγηση. Ο Λακάν αφενός οδηγείται στο να αναγάγει την ικανοποίηση στη σημασία. Θα κατασκευάσει, μέσα από αυτή τη διαδρομή, τη λογική της φαντασίωσης και θα δημιουργήσει την κατασκευή της passε. Η λογικοποίηση της φαντασίωσης συνιστά προσπάθεια μετατροπής του βιοφόρου σε στοιχείο σημασίας, προσπαθεί, να δοθεί έμφαση στη σημασία που περιλαμβάνεται στην ικανοποίηση. 39

Ο Λακάν είχε πάντα κρατημένη τη θέση του φαντασιακού πλαισίου αναφοράς, που υπήρξε μάλιστα στην αρχή η δεξαμενή για την απόλαυση. 40 Κλείνοντας, λοιπόν, θα μπορούσαμε να οδηγηθούμε στο εξής συμπέρασμα: το φαντασιακό κινείται σ’ έναν άξονα που περιέχει τη φαινομενολογική «αντίληψη» μα και την ψευδαίσθηση. 41

____________________ 39. Jacques-Alain Miller: Λακανική Βιολογία σελ. 62 40. Όπ.π. σελ: 99 41.Μακρίδης Μάριος: Η ψυχανάλυση του διχασμένου υποκειμένου σελ: 46

43

4.3. ΤΟ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ

Το Πραγματικό, που πρέπει να διακριθεί από την πραγματικότητα, αποτελεί μιαν επίπτωση του Συμβολικού: όταν εγκαθιδρύεται το Συμβολικό, είναι αυτό που εξ-ίσταται, μένει εκτός συμβολισμού. Αυτές οι επισημάνσεις προσδιορίζουν αναδρομικά τις πρώτες διατυπώσεις του Λακάν το 1953. 42 Το Πραγματικό αυτή την εποχή ορίζεται ως εκείνη η πλευρά η οποία μας διαφεύγει. Δε διέλαθε βέβαια της προσοχής του Φρόιντ, αλλά ήταν εκτός της θεωρητικής του σύλληψης και εμβέλειας. Μόνο η εισαγωγή της συμβολικής διάστασης θα μπορούσε να θεμελιώσει και να τοποθετήσει εκ νέου τις δύο άλλες διαστάσεις. Σ’ αυτή τη διάσταση δόθηκε έμφαση το 1953, για να εξηγηθεί «η αποτελεσματικότητα αυτής της εμπειρίας, που περνά ολόκληρη μέσα από τα λόγια».43

Δεν πρέπει να συγχέουμε το Πραγματικό με το αληθινό. Το Πραγματικό είναι αυτό που συλλαμβάνουμε ή θεωρούμε Πραγματικό. Το αληθινό είναι το συγκεκριμένο, το ορατό. 44

Πού το συναντάμε το πραγματικό; Πρόκειται πράγματι για μια συνάντηση, για μια συνάντηση ουσιαστική, μέσα σ’ αυτό που η ψυχανάλυση ανακάλυψε-για ένα rendez-vous στο οποίο είμαστε πάντοτε καλεσμένοι με ένα πραγματικό που ξεφεύγει.45

Ας ξεκινήσουμε πρώτα με την λέξη τύχη, που τη δανειστήκαμε από το λεξιλόγιο του Αριστοτέλη, όταν διεξάγει την έρευνά του για την αιτία. Τη μεταφράσαμε η συνάντηση του Πραγματικού. Το Πραγματικό βρίσκεται πέρα από το αυτόματο, την επιστροφή, την επάνοδο, την επιμονή των σημείων, όπου βλέπουμε τον εαυτό μας να διέπεται από την αρχή της ευχαρίστησης. Το Πραγματικό είναι αυτό που βρίσκεται πάντοτε πίσω από το αυτόματο και είναι ολοφάνερο μέσα σε ολόκληρη την έρευνα του Φρόιντ πως αυτό τον απασχολεί. Ποια είναι η πραγματική έγνοια του Φρόιντ στο μέτρο που τον αποκαλύπτεται η λειτουργία της φαντασίωσης; Προσηλώνεται, με τρόπο σχεδόν αγωνιώδη, στο να εξετάζει ποια είναι η πρώτη συνάντηση. Το Πραγματικό, που μπορούμε να διαπιστώσουμε πίσω από τη φαντασίωση. Αυτό το Πραγματικό παρασύρει μαζί του το υποκείμενο και σχεδόν το εξαναγκάζει, κατευθύνοντας τόσο πολύ την έρευνα, που, τελικά, μπορούμε σήμερα ν’ αναρωτηθούμε αν αυτός ο πυρετός, αυτή η παρουσία, αυτή η επιθυμία του Φρόιντ, δεν είναι αυτό που συνέβαλε στο όψιμο ατύχημα της ψύχωσης του ασθενούς του. Η σχέση με το Πραγματικό, για την οποία γίνεται λόγος μέσα στη μεταβίβαση διατυπώθηκε από τον Φρόυντ με αυτά τα λόγια, ότι τίποτε δεν μπορεί κανείς να συλλάβει in effigie, in absentia – και όμως, η μεταβίβαση δεν μας δίνεται άραγε σαν ομοίωμα και σχέση με την απουσία; 46

Αυτόν τον επαμφοτερισμό της πραγματικότητας που αποτελεί αντικείμενο της μεταβίβασης, δεν θα κατορθώσουμε να τον ξεδιαλύνουμε παρά μόνο αν εξετάσουμε τη λειτουργία του πραγματικού μέσα στην επανάληψη. Αυτό που επαναλαμβάνεται, πράγματι, είναι πάντοτε κάτι που παράγεται - ή έκφραση μας λέει αρκετά για τη σχέση του προς την τύχη-σαν τυχαία. Η λειτουργία της τύχης, του πραγματικού σαν συνάντηση-τη συνάντηση στο μέτρο ____________________ 42. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 29 43. Όπ.π. σελ: 32 44. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 129 45. Ζάκ Λακάν: Το σεμινάριο (Βιβλίο XI) σελ. 75 46. Όπ.π. σελ: 76

44

που μπορεί να αποτύχει, που ουσιαστικά είναι η αποτυχημένη συνάντηση-παρουσιάστηκε αρχικά στην ιστορία της ψυχανάλυσης με μια μορφή που, η ίδια από μόνη της, αρκεί για να ξυπνήσει την προσοχή μας-με τη μορφή του τραυματισμού. Δεν είναι μήπως αξιοσημείωτο ότι, από την αρχή της αναλυτικής εμπειρίας, το πραγματικό παρουσιάστηκε με τη μορφή εκείνου του αναφομοίωτου που υπάρχει μέσα του,- με τη μορφή του τραύματος, που καθορίζει ολόκληρη τη συνέχεια του, και που του επιβάλλει μια αφετηρία φαινομενικά συμπτωματική; Βρισκόμαστε εδώ στην καρδιά εκείνου που μπορεί να μας επιτρέψει να καταλάβουμε το ριζικό χαρακτήρα της συγκρουσιακής έννοιας που εισήγαγε η αντίθεση της αρχής της ευχαρίστησης προς την αρχή της πραγματικότητας-αυτό κάνει ώστε να μη μπορούμε να συλλάβουμε το γεγονός ότι η αρχή της πραγματικότητας έχει, εξαιτίας της υπεροχής της, την τελευταία λέξη. Πράγματι, το τραύμα θεωρείται σαν κάτι που οφείλει να επουλώνεται από την υποκειμενοποιούσα ομοιόσταση, που προσανατολίζει όλο τον τρόπο λειτουργίας τον προσδιοριζόμενο από την αρχή της ευχαρίστησης. 47

Η εμπειρία μας μας θέτει τότε ένα πρόβλημα, που προέρχεται από το ότι μέσα στις ίδιες τις πρωτογενείς διαδικασίες, βλέπουμε να διατηρείται η επιμονή του τραύματος να ξανάρχεται στη μνήμη μας. Το τραύμα εμφανίζεται πάλι εδώ και πολύ συχνά με ξεσκέπαστο πρόσωπο. Πώς το όνειρο, φορέας της επιθυμίας του υποκειμένου, μπορεί να παράγει αυτό που κάνει να αναδύεται επαναληπτικά το τραύμα-αν όχι το ίδιο του το πρόσωπο, τουλάχιστον την οθόνη που μας το δείχνει ακόμα πίσω; Ας συμπεράνουμε ότι το σύστημα της πραγματικότητας, όσο πολύ κι αν αναπτυχθεί, αφήνει φυλακισμένο στα δίχτυα της αρχής της ευχαρίστησης ένα ουσιαστικό μέρος αυτού που είναι ωστόσο απόλυτα πραγματικό. 48

4.3.1 ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΩΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟ

Στην αρχή της διδασκαλίας του, ο Λακάν είχε θεωρήσει το αντικείμενο ως φαντασιακό. Αργότερα του έδωσε μια συμβολική διάσταση. Εκτός από τη φαντασιακή και τη συμβολική διάσταση, για τις οποίες ήδη μιλήσαμε, θα δούμε τώρα μία πραγματική διάσταση που απέδωσε τελικά ο Λακάν στο αντικείμενο. Είναι, λοιπόν, το υπόλοιπο της αιτιώδους εξάρτησης του υποκειμένου. Πρόκειται για μια διττή εξάρτηση του υποκειμένου από τον Άλλο: αλλοτρίωση, καθώς το υποκείμενο παριστάνεται από τα σημαίνοντα του Άλλου και χωρισμός, στο βαθμό που το υποκείμενο χωρίζεται από αυτόν τον Άλλο στον οποίο οφείλει τη σύστασή του. Το αντικείμενο μικρό α, ως αίτιο της επιθυμίας, προέρχεται από αυτή τη διττή εξάρτηση. Το αντικείμενο αυτό, το οποίο ο αναλυόμενος προβάλλει στον αναλυτή, ο ψυχαναλυτής πρέπει να το στηρίξει. Σε αυτό συμβάλει και η όλη διάταξη της ψυχαναλυτικής διαδικασίας. Αυτό το πολύτιμο όμως που φαίνεται να κρύβει η θέση του ψυχαναλυτή θα εκπέσει στο τέλος της αγωγής. Δεν πρόκειται βεβαίως για το ευτυχές τέλος που υπόσχεται ένα άλλο είδος ψυχανάλυσης, κατά το οποίο δύο εγώ που εξέρχονται από τη διαδικασία «ισχυροποιημένα» συγχαίρουν το ένα το άλλο! 49

____________________ 47. Ζάκ Λακάν: Το Σεμινάριο (Βιβλίο ΧΙ)σελ: 77 48. Όπ.π. σελ: 78 49. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 121

45

Οι δυσάρεστες καταστάσεις που οφείλονται στην απώλεια των μερικών αντικειμένων έλκονται από τον πρωταρχικό αυτό πυρήνα. Έτσι, το αντικείμενο α είναι αποτέλεσμα της συμβολικής αποκοπής. Αλλά αν το αντικείμενο δεν είναι διαχωρισμένο από το υποκείμενο, αν δεν υπάγεται στο καθεστώς της αποκοπής, αιχμαλωτίζεται σε μια απόλαυση που δεν καθορίζεται από τη συμβολική αποκοπή, την οποία ο Λακάν αποκαλεί απόλαυση του Άλλου. Είναι μια απόλαυση που συνδέει το υποκείμενο με τον Άλλο, θεωρούμενο ως σώμα ολόκληρο. Δεν υπάρχουν εδώ αντικείμενα διαχωρισμένα, αποκομμένα, έτσι ώστε να μπορούν να κυκλοφορούν στην ψυχική ζωή. Έτσι, το υποκείμενο δεν μπορεί να αρθρώσει την επιθυμία του με την επιθυμία του Άλλου. Για τον Άλλο, το υποκείμενο υπήρξε αντικείμενο απόλαυσης και όχι επιθυμίας. Καταλήγει, λοιπόν, να γίνει το αντικείμενο που συμπυκνώνει αυτή την απόλαυση. 50

4.4. Ο ΒΟΡΡΟΜΕΙΟΣ ΚΟΜΒΟΣ

Στο ερώτημα «τι θέλει η γυναίκα» (was will das Weib)που έθεσε ο Φρόιντ αλλά άφησε αναπάντητο αποκρίθηκε ο Λακάν. Εισήγαγε την ιδιαίτερη στη γυναικεία τοποθέτηση απόλαυση, την οποία αποκαλεί. Άλλη απόλαυση. Η θεματική αυτή τον οδήγησε να επανεξετάσει από μια νέα σκοπιά παλιότερες επεξεργασίες του. Συγκεκριμένα, η άρθρωση των τριών διαστάσεων του Πραγματικού, του Συμβολικού και του Φαντασιακού δε θα γίνει πια με κέντρο το φαλλό. Θα αναδιοργανωθεί. Η νέα άρθρωση της τριάδας θα στηριχτεί σε ένα τοπολογικό «δέσιμο», το βαρρόμειο κόμβο.51 Για πρώτη φορά ο Λακάν αναφέρθηκε στον κόμβο στις 9 Φεβρουαρίου 1972, κατά το Σεμινάριο εκείνης της χρονιάς με τον τίτλο:…Και μη χειρότερα (ακριβέστερα ή και χειρότερα). Σύμφωνα με τον Λακάν ένα χαριτωμένο πρόσωπο που παρακολουθούσε τα μαθήματα του Κυρίου Ģuilbaut του έδωσε αυτή την ιδέα: είναι το έμβλημα του οποίου των Μπορρομέλ.

О ОО

Ο κόμβος αυτός παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα. Αν κάποιος οποιοσδήποτε, από τους τρεις δακτυλίους κοπεί, απελευθερώνονται όλοι, ξεχωρίζουν δηλαδή ο ένας από τον άλλο. Ο Λακάν αναφέρει για ποιο λόγο χρησιμοποίησε τον κόμβο. Ήθελε με ένα σχήμα να δείξει το τριπλό «δέσιμο» μιας τετραμερούς φράσης: Σου ζητώ (τι;) να αρνηθεί (τι;)αυτό που σου προσφέρω (γιατί;) επειδή δεν είναι αυτό . Είναι η διατύπωση που μπορεί να αποδώσει τη λειτουργία της αγάπης, ένα «ερωτικό γράμμα» που κυκλοφορεί ανάμεσα στους εραστές. 52

Αντί για «lettre d’ amour» ο Λακάν γράφει «lettre d a-mur», που σημαίνει ότι το γράμμα α, με το οποίο γράφει το αντικείμενο μικρό α, ορθώνεται σαν ένα τείχος ανάμεσα στους αγαπημένους. Πράγματι, αυτό είναι το αντικείμενο α. Εδώ τίθεται ως «η έλλειψη που προϋποθέτει μια ζήτηση. Σε κάθε ζήτηση, η επιθυμία ζητά το αντικείμενο α. Είναι το αντικείμενο που έρχεται στη θέση μιας ____________________ 50. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 122 51. Όπ.π. σελ: 136 52. Όπ.π. σελ: 137

46

απόλαυσης. Αυτή θα ήταν η Lustbefriedigung [η «Κάρπωση της ηδονής»]από αυτό που ανακριβώς αποκαλούμε γενετήσια ενόρμηση. Μια σχέση, δηλαδή, που θα ήταν ολοκληρωμένη και εγγράψιμη του Ενός με τον Άλλο, του υποκειμένου και εκείνου που ότι και να κάνουμε θα παραμένει πάντα ο Άλλος. 53

Ο Λακάν στο Σεμινάριό του, που έχει τον τίτλο «Το σύμπτωμα», αναφέρει ότι το αντικείμενο α δεν εμφανίζεται διαφοροποιημένο, αλλά κάθε φορά σαν «ένα» πράγμα που σε προηγούμενες επεξεργασίες του το σκεφτόταν και ως «σύμμειξη» των αντικειμένων. Όλα τα σωματικά ανοίγματα κινητοποιούνται «άνισα» ίσως, αλλά μαζί, κι έτσι το ίδιο αντικείμενο συνιστά αντίκρισμα, επίκληση, μετάληψη, συγκράτηση ή απομάκρυνση. Η σωματική ενόρμηση «μεταφράζεται» σε λεκτική ζήτηση και πιο συγκεκριμένα σε γλωσσικούς μετασχηματισμούς από την ενέργεια στην αυτοπάθεια και στο πάθος. 54 Αν το αντικείμενο α αποκτά τέτοια αξία, είναι γιατί υπάρχουν σώματα οργανωμένα από την ομιλία, σώματα που μιλάνε αλλά δεν μπορούν κατά τη συνέρευση να φέρουν τα φύλα τους σε μια σχέση. Γι’ αυτό και υπάρχουν υποκείμενα που βρίσκουν αντίστοιχα πράγματα στο αντικείμενο α, αντίστοιχα σε απολαυστικές ομιλίες, απολαύσεις της ομιλίας και μόνο. Έτσι αποσαφηνίζεται περαιτέρω η θέση του αντικειμένου α στις διατυπώσεις ένταξης στο αρσενικό ή θηλυκό φύλο. Μέσα στο διχασμό του το υποκείμενο σαγηνεύεται από το αντικείμενο α. Μέσω του αντικειμένου α το υποκείμενο επιχειρεί να έρθει σε σχέση με τον κόσμο, αλλά τον κόσμο όπως τον κατασκευάζει φαντασιακά, συμμετρικό με τον εαυτό του. Με αυτή την έννοια, όπως τονίζει ο Λακάν, το αντικείμενο δεν έχει έμφυλη ποιότητα. Ο Λακάν στο Σεμινάριό του με τίτλο: «Οι μη πλανώμενοι πλανώνται», αποδίδει σε κάθε δακτύλιο του κόμβου και τις τρεις διαστάσεις του Πραγματικού, του Συμβολικού και του Φαντασιακού. Κάτι νέο εισάγεται με αυτή τη ρύθμιση, αφού οι τρεις διαστάσεις τίθενται σε μια ισοδυναμία. 55 Κάθε κρίκος του κόμβου είναι εξωτερικός ως προς τους άλλους δύο, δηλαδή περιλαμβάνει την πραγματική εκ-στατικότητα, ο καθένας φέρει το συμβολικό άνοιγμα μέσα από το οποίο διέρχονται οι άλλοι δύο και, τέλος, καθένας δένεται με τους άλλους δύο σε μια συστατικότητα που δεν έχει σχέση με το κατοπτρικό είδωλο ούτε με φαντασιακή σύλληψη, αλλά με μια εικόνα πραγματικού δεσίματος. 56

Ο Λακάν σε μια διάλεξη με τίτλο: «Η Τρίτη» προτείνει διάφορες γραφές του βορρόμειου κόμβου, με τους σχετικούς σχολιασμούς, στους οποίους δεν μπορούμε εδώ να αναφερθούμε. Θα περιοριστούμε στην ακόλουθη γραφή, για να δείξουμε απλώς τον τρόπο που λειτουργεί:

____________________ 53. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 138 54. Όπ.π. σελ: 139 55. Όπ.π. σελ: 140 56.Όπ.π σελ: 141

47

Οι τρεις ισοδύναμοι δακτύλιοι αντιστοιχούν στις τρεις διαστάσεις του Πραγματικού, του Φανατασιακού και του Συμβολικού. «Περισφίγγουν» στην κεντρική οπή το αντικείμενο μικρό α. Το Φαντασιακό προσδιορίζει το σώμα, όπως αυτό δίδεται από το είδωλό του στον καθρέφτη. Ανάμεσα στο Πραγματικό και στο Συμβολικό τοποθετείται η φαλλική απόλαυση. Εδώ φαίνεται η μετατόπιση από τις φροϋδικές αλλά και από τις πρώτες επεξεργασίες του Λακάν. Η επικέντρωση δεν είναι πια ο φαλλός. Ανάμεσα στο Φαντασιακό και το Συμβολικό τοποθετείται η σημασία, η οποία κατ’ αυτό τον τρόπο παίρνει νέα δυναμική και αξία. 57 Στο κέντρο βρίσκεται το αντικείμενο α. Με αυτό «συναρτάται κάθε απόλαυση και καθετί το εξωτερικό σε κάθε μια από τις διατομές». Η φαλλική απόλαυση βρίσκεται στη διατομή Πραγματικού και Συμβολικού και ορίζεται ως εκτός-σώματος, δηλαδή εκτός του φαντασιακού που αντιπροσωπεύει τη σωματική εικόνα. Κατ’ ανάλογο τρόπο, η σημασία είναι εκτός του Πραγματικού [κι εδώ τίθεται το όριο του Συμβολικού, εφόσον το Πραγματικό δεν μπορεί να συμβολιστεί και άρα να σημασιοδοτηθεί]. Υπάρχει κάτι στο Συμβολικό, στη συμβολική δόμηση του ασυνειδήτου που δεν μπορεί να ερμηνευτεί. Πρόκειται για την πρωταρχική απώθηση, που δημιουργεί ένα χάσμα, γύρω από το οποίο θα συσταθεί η συμβολική τάξη. Τέλος, υπάρχει η Άλλη απόλαυση στη διατομή του φαντασιακού και του Πραγματικού. Είναι εκτός Συμβολικού και δεν μπορεί να αρθρωθεί συμβολικά. Η Άλλη απόλαυση (ή απόλαυση του Άλλου) «δε βασίζεται στη διαφορά των φύλων, μοιάζει σαν να είναι παράμερα» και «δεν υπάρχει, δε θα μπορούσε να υπάρξει, παρά μέσα από την ομιλία και συγκεκριμένα μέσα από την έκφραση της αγάπης». Έτσι, ενώ η φαλλική απόλαυση είναι αποκομμένη από το σώμα, η Άλλη απόλαυση δεν μπορεί να αρθρωθεί στη συμβολική τάξη. 58

Ο Λακάν έκλεισε αυτό το κείμενο του 1974, το οποίο πραγματευόμαστε, με μια αναφορά σ’ ένα κρίσιμο ζήτημα που αφορά το μέλλον της ψυχανάλυσης: Το μέλλον της ψυχανάλυσης εξαρτάται από το τι θα γίνει στο Πραγματικό. Από το αν, παραδείγματος Χάριν, αφήσουμε αυτά τα καινούρια μαραφέτια [gadgets] να μας χειραγωγήσουν, από το αν αφεθούμε σ’ αυτά να μας πάνε όπου θέλουν. 59 Η εισαγωγή του βορρόμειου κόμβου ξεσήκωσε διαφωνίες και πολεμικές που συνεχίζονται ακόμα ανάμεσα στους μαθητές του. Ο Λακάν πραγματεύτηκε τον κόμβο στο τελευταίο στάδιο της διδασκαλίας του. Εκεί, στους χώρους που ορίζονται από τις διατομές του κόμβου, ενέγραψε τις βασικές έννοιες που είχε προωθήσει. Η ιδέα ήταν να «περισφίξει», δηλαδή να συγκαθορίσει, καθένα από τα βασικά δεδομένα ανάμεσα στα καλοδεμένα νήματα του κόμβου. 60

____________________ 57. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 143 58. Όπ.π. σελ: 144 59. Όπ.π. σελ: 145 60. Όπ.π. σελ: 242

48

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΤΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΦΤΗ

Η αφετηρία της λακανικής οντολογίας είναι η μεταψυχολογική ιδέα του ναρκισσισμού. Αυτή η ιδεώδης, όσο και χιμαιρική, «ενότητα» κι αυτάρκεια του ανθρώπου, στον Φρόιντ είναι ήδη μια αναδίπλωση, παραίτηση του υποκειμένου απ’ τις φυσικές τράπεζες των συναισθηματικών του καταθέσεων, η μεγαλομανία του ψυχιατρείου. Στον Λακάν είναι η πηγή της αλλοτρίωσης. Η ζωή του υποκειμένου είναι μια πορεία προς τους άλλους, πάνω απ’ το «χάσμα», μέσα στο οποίο έχει εξαφανιστεί το αυθεντικότερο πρόσωπο του. Το υποκείμενο, μια προβολή της συγχρονίας του παρελθόντος στη διαχρονία του μέλλοντος, διχάστηκε απ’ το «Άλλο» του, μπροστά στους άλλους. Η γλώσσα προσδιορίζει το στίγμα της απώλειάς του και τις τάξεις του. Το φαντασιακό (L’IMAGINAIRE), κινούμενο σ’ έναν άξονα που περιέχει τη φαινομενολογική «αντίληψη» μα και την ψευδαίσθηση, το Συμβολικό (LE SYMBOLIQUE), την τάξη του λόγου και της συμβολικής έκφρασης που συνιστά το ψυχαναλυτικό πεδίο, και το Πραγματικό (LE REEL), τον χώρο που προϋπάρχει της φαινομενολικής εμπειρίας, τον εντός αγκυλών κόσμο του Χούσσερλ, όπου η εμπειρία επαληθεύεται (Χάϊντεγγερ). Αυτές οι τάξεις είναι ακτινοβολία των βιωμάτων μιας ηλικίας (6ος – 18ος μήνας της ζωής), που περνάει απ’ τη ναρκισσιστικοποίηση των ερωτικών των δυναμικών ή απ’ το στάδιο του καθρέφτη. Αν και βρίσκεται σε μια κατάσταση ανεπαρκούς οργάνωσης του φλοιού, γενικής μυϊκής αδυναμίας κι έλλειψης κινητικού συντονισμού, το νήπιο προετοιμάζει φαντασιωσικά την ιδέα της σωματικής του ενότητας.1 Αυτό. πραγματοποιείται μέσω μιας ταυτοποίησης με την εικόνα του ειδώλου ή ενός «σωσία» (λ.χ. ενός άλλου νηπίου που στέκεται αντίκρυ, εκεί-πέρα) κι εκφράζεται στην εμπειρία απεικόνισης σ’ έναν καθρέφτη. Το στάδιο του καθρέφτη, παριστάνοντας τη μήτρα εκείνου που πρόκειται να συγκροτήσει το μελλοντικό Εγώ, θεμελιώνεται ήδη σ’ έναν αριθμό εμπειρικών δεδομένων, που αφορούν τον ρόλο του «άλλου» στην παιδική ηλικία. α)Δεδομένα της ψυχολογίας του παιδιού και της συγκριτικής ψυχολογίας, που αφορούν τις αντιδράσεις του παιδιού μπροστά στον καθρέπτη. Ο Λακάν επικεντρώνει την προσοχή «στη θριαμβευτική ανακάλυψη της εικόνας, με τη συνοδό μιμική του παιδιού και την παιχνιδιάρικη αυταρέσκεια, με την οποία ελέγχεται η κατοπτρική φαντασίωση». β) Ηθολογικά δεδομένα, σχετικά με την παρουσία του άλλου (του ίδιου είδους), σαν απαραίτητου όρου για την πυροδότηση της ενστικτικής συμπεριφοράς και της ωρίμανσης στα ζώα. Χωρίς μια αντιληπτική σχέση με τον άλλον, καθυστερεί η έκλυση του ενστίκτου, αν και μπορεί ο άλλος να υποκατασταθεί τεχνητά, λ.χ μ’ έναν καθρέφτη στην ακτίνα βλέμματος του ζώου. Από την άποψη της δομής του υποκειμένου, η εμπειρία αυτού του σταδίου είναι μια αποφασιστική στιγμή για τη γένεση του Εγώ και την είσοδό του στη φανταστική τάξη. Το παιδί ανακαλύπτει στην εικόνα του «άλλου» μια ολική μορφή (GESTALT), στην οποία __________________ 1. Μακρίδης Μάριος: Η ψυχανάλυση του διχασμένου υποκειμένου σελ: 46

49

επισημαίνει την ενότητα που του λείπει, την πληρότητα, σε αντιδιαστολή προς τη δική του ύπαρξη σαν «σώματος-σε-κομμάτια». Ταυτοποιείται μ’ αυτή την εικόνα. Κι αυτή η πρωτογενής ταυτοποίηση κάνει το Εγώ να συντίθεται από υλικά φαντασίας, να συγκροτείται εξ’ αρχής σαν «ιδεώδες εγώ», εστί όλων των μεταγενέστερων ταυτοποιήσεων. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το υποκείμενο δεν μπορεί να είναι ταυτόσημο με το Εγώ. Το Εγώ είναι ένας «άλλος», ένας πράκτορας της φαντασίας που υπονομεύει κι αποξενώνει το αυθεντικό υποκείμενο. 2

Το στάδιο του καθρέπτη παράγει μια θεμέλια αλλοτρίωση του όντος απ’ τον εαυτό του και την ανακάλυψη ενός Εγώ, που είναι η μη-αυθεντική εγκοσμιότητα. Αυτή είναι η εικόνα του Λακάν για το Εγώ του Ναρκισσισμού και το Ιδεώδες Εγώ (IDEALICH) της «Ομαδικής ψυχολογίας». 3

Αυτή είναι η προειδοποίηση του Λακάν στον μελλοντικό αναλυτή και στην τελετουργική γλώσσα που θα έχει τον πειρασμό να χρησιμοποιήσει, μια γλώσσα ακίνητη πια, «καταναλωμένη», που δεν δονεί τα περιεχόμενά της, που δεν εξεγείρεται ενάντια στην αλλοτρίωσή της. Στο process της θεραπείας, που σκοπεύει σε μια νέα ανακάλυψη της απωθημένης αυθεντικότητας, είναι απαραίτητη η κατανόηση της «οντολογικής δομής του ανθρώπινου κόσμου», η κατανόηση του σταδίου του καθρέφτη, σαν μιας φανταστικής ταυτοποίησης, όπου η καταβρόχθιση μιας εικόνας, μετασχηματίζει μοιραία το υποκείμενο σε μια ξένη ταυτότητα. Στο στάδιο λοιπόν του καθρέφτη έχει την πηγή της «παραγνώρισης» (méconnaíssance), οι παθολογικές άμυνες του Εγώ, που πλαστογραφούν την αυθεντικότητα του DASEIN, χάριν μιας βολικής προσαρμογής του στο «εκείνοι» του κόσμου. Στη βάση της πρωτογενούς κατοπτρικής εμπειρίας, στη σφαίρα του φανταστικού εμπίπτουν, από ενδοϋποκειμενική άποψη η ναρκισσιστική σχέση του Εγώ με το σώμα του κι από διϋποκειμενική άποψη μια «δυαδική σχέση», που κινείται στους πόλους της ερωτικής έλξης και της επιθετικότητας. 4

Ποια ιδέα μπορούμε να σχηματίσουμε για το ναρκισσισμό; Θεωρούμε ότι η σχέση του ναρκισσισμού είναι η κεντρική φαντασιακή σχέση για τη διαπροσωπική επαφή. Τι συνέτεινε ώστε να αποκρυσταλλωθεί γύρω από αυτή την έννοια η εμπειρία του ψυχαναλυτή; Πρίν απ’ όλα, η αμφισημία της. Αποτελεί όντως μια ερωτική σχέση-κάθε ερωτική ταύτιση, κάθε σύλληψη του άλλου από την εικόνα μέσα σε μια σχέση ερωτικής αιχμαλώτισης, γίνεται δια μέσου της ναρκισσιστικής σχέσης-και αποτελεί επίσης το υπόβαθρο της επιθετικής έντασης. Από τη στιγμή που η έννοια του ναρκισσισμού εισήλθε στην ψυχαναλυτική θεωρία, η πτυχή της επιθετικότητας τέθηκε όλο και περισσότερο στο επίκεντρο των προβληματισμών τεχνικής φύσεως. Όμως η επεξεργασία τους υπήρξε στοιχειώδης. Ακριβώς αυτό εξυπηρετεί το στάδιο του καθρέφτη. Αναδεικνύει τη φύση αυτής της επιθετικής σχέσης και το τι σημαίνει. Το ότι η επιθετικής σχέση παρεμβαίνει στο μόρφωμα που λέγεται εγώ, γίνεται επειδή είναι συστατικό του, επειδή το εγώ είναι πλέον αφ’ εαυτού ένας άλλος, επειδή εγκαθιδρύεται ως κυριαρχική λειτουργία στα ενδόμυχά του. 5 Η έμφαση που δίνεται από τον Λακάν στο ναρκισσισμό αποτελεί συνέπεια της προσοχής που δείχνει στη σχέση μεταξύ ατόμου και κοινωνικού πλαισίου, υποκειμένου και περιβάλλοντος. Διερευνά τη σχέση με τον πλησίον μας, τον όμοιό μας, αυτόν που ονομάζει ____________________ 2.Μακρίδης Μάριος: Η ψυχανάλυση του διχασμένου υποκειμένου σελ: 47 3.Όπ.π. σελ: 48 4. Όπ.π. σελ: 49 5. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο (1955-1956) σελ: 113

50

μικρό άλλο καθώς επίσης και τη γοητεία που ασκεί στο υποκείμενο η εικόνα, την τάση του να αιχμαλωτίζεται. Από ορισμένες εικόνες. Το στάδιο του καθρέφτη είναι στα μάτια του Λακάν ένα πρότυπο, μια παραδειγματική στιγμή, της σχέσης του ανθρώπου με την εικόνα του εαυτού και τον όμοιό μας. 6

Ο Λακάν μελετώντας την παρανοϊκή ψύχωση βρίσκει επιτέλους, με το στάδιο του καθρέφτη, ένα μοντέλο για να αρθρώσει τα πράγματα. Εισάγει έτσι αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Εγώ που αποτελεί «παρανοϊκή γνώση». Η παρανοϊκή γνώση καθορίζεται από το φθόνο, στοιχείο το οποίο ο Λακάν, στο άρθρο του «Τα οικογενειακά συμπλέγματα», θεωρούσε αποφασιστικό για το κοινωνικό συναίσθημα. Ο φθόνος παρουσιάζεται από το πλέγμα της εισβολής [παραδείγματος χάριν ενός μικρότερου αδελφού] και σχετίζεται με το στάδιο του καθρέφτη. 7

5.1. ΤΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΦΤΗ ΩΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΤΗΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ ΕΝΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ

Ο Λακάν στο 16ο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συνέδριο της Ζυρίχης, που πραγματοποιήθηκε στις 17 Ιουλίου 1949, ανακοίνωσε ένα κείμενο με τίτλο: «Το στάδιο του καθρέφτη ως διαμορφωτικός παράγοντας της λειτουργίας του πρώτου ενικού προσώπου, όπως αυτή μας αποκαλύπτεται στην ψυχαναλυτική εμπειρία». Ο Λακάν υπενθύμισε, από τις πρώτες στιγμές της ανακοίνωσής του, ότι έχουν περάσει ήδη δεκατρία χρόνια από τότε που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η σύλληψη του σταδίου του καθρέφτη. Το γεγονός αυτό δεν τον εμπόδισε να εκθέσει εκ νέου και να αναπτύξει περαιτέρω το θέμα του. Ποια διερώτηση εμπνέει το κείμενο του σταδίου του καθρέφτη; Το παιδί, αντίθετα με τον πλέον ανεπτυγμένο χιμπαντζή, αναγνωρίζει ήδη την εικόνα του στον καθρέφτη και πολύ συχνά, απέναντι στην αντανάκλασή του, αρχίζει να κάνει χειρονομίες για παιχνίδι και γκριμάτσες από περιέργεια.8

Για το χιμπαντζή η εικόνα είναι μόνο μια εικόνα, για το παιδί είναι μια ανησυχία. Για πρώτη φορά βλέπει τον εαυτό του και επιπλέον: «βλέπει τον εαυτό του να βλέπει». Αυτή η ανακάλυψη συντελείται ανάμεσα στους έξι και τους δεκαοκτώ μήνες. Η συνάντηση με την ίδια του την εικόνα στον καθρέφτη είναι κεφαλαιώδης, οπότε, όταν θα συλλαμβάνει, ως ενήλικας πια, την εικόνα του σε έναν καθρέφτη, σε μια οθόνη ή σε μια φωτογραφία, κάτι ανησυχητικό θα συνοδεύει αυτή την ανακάλυψη. «Για δες, αυτό είμαι εγώ!…Πώς με βρίσκεις;…Μοιάζω με ηλίθιο…Θεέ μου! Πόσο άσχημα έχω στηθεί…»Το πρώτο ενικό πρόσωπο είναι αντιπροσωπευτικό, έχει μια υπόσταση; Παρότι ζούμε κάθε μέρα με τον εαυτό μας, δεν είναι δυνατόν να συλλάβουμε τις μιμήσεις μας, τα τικ μας, τα νεύματα του κεφαλιού μας. Η πλάτη μας, για παράδειγμα, εκτός κι αν στραφούμε και συστραφούμε πολύ, παραμένει για πάντα άγνωστη. Η εικόνα που βλέπει το παιδί στον καθρέφτη είναι όντως δική του; Μια αμφιβολία επιμένει…Πρόκειται για την εικόνα του ή για την εικόνα κάποιου άλλου ή του άλλου; Ας θυμηθούμε τον τίτλο: «Το στάδιο του καθρέφτη ως διαμορφωτής του πρώτου ενικού προσώπου». Είναι σαν να λέμε ότι το πρώτο ενικό πρόσωπο δεν έχει τίποτα το πολύ Ισχυρό, παραπαίει. Ο Lacan διευκρινίζει ότι η ψυχανάλυση αντιτίθεται έτσι σε κάθε ____________________

6. Αλέν Βανιέ Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ. 51 7. Όπ.π σελ: 53 8. Όπ.π. σελ:47

51

φιλοσοφία που πηγάζει απευθείας από το καρτεριανό «σκέφτομαι άρα υπάρχω». Το μικρό όν αισθάνεται καταρχάς ότι υπάρχει. Στη συνέχεια ανακαλύπτει την εικόνα του με την οποία πρέπει να ταυτιστεί. 9 Ο Lacan διασαφηνίζει: πρέπει να ταυτιστεί με «έναν άλλο». Καταλαβαίνουμε πως εκεί υπάρχει μια πρώτη συνάντηση με την ανησυχητική παραδοξότητα που δομεί τη νεύρωσή μας. 10

Το στάδιο του καθρέφτη μας εξηγεί ένα τμήμα της νεύρωσης που οφείλει να περατωθεί με την επέλευση αυτού που ο Lacan ονομάζει «κοινωνικό πρώτο ενικό πρόσωπο», στιγμή ταύτισης με την εικόνα του ομοίου που είναι ενσωματωμένος στην κοινωνία. Το «κοινωνικό πρώτο ενικό πρόσωπο» είναι περισσότερο μια ευχή, ένας ιδανικός στόχος, παρά μια πραγματικότητα. 11

Είναι άραγε δυνατόν, χωρίς να γνωρίζουμε το πρώτο ενικό πρόσωπο, να καταλάβουμε κάτι για κάποιον; Αυτό ακριβώς υπογραμμίζει ο Lacan με τον όρο «διυποκειμενικότητα».12

Θα μπορούσαμε τέλος να πούμε ότι το στάδιο του καθρέφτη θα έπρεπε να περατώνεται στην ηλικία των έξι ετών, όταν το παιδί ενσωματώνεται στην κοινωνία. 13

____________________ 9. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 48 10. Όπ.π. σελ. 49 11. Όπ.π. σελ: 50 12. Όπ.π: σελ: 51 13. Όπ.π: σελ: 52

52

5.2 ΤΟ ΣΩΜΑ ΤΟΥ ΣΤΑΔΙΟΥ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΦΤΗ

Το στρεμπέρειο σώμα, έτσι όπως το τοποθετεί ο Λακάν είναι το σώμα του σταδίου του καθρέφτη. Είναι ένα σώμα βλεμματικό, ένα σώμα οπτικό, που η αναστήλωσή του τοποθετείται κατεξοχήν στο οπτικό πεδίο, βασίζεται στο οπτικό πεδίο. Δεν παρεμβαίνει στη συγκεκριμένη θεωρητικοποίηση παρά μόνο σε παράλληλη σχέση με ό,τι ανάγεται στη σημαίνουσα άρθρωση. 14

Στη λακανική θεωρητική κατασκευή της εποχής εκείνης, το στάδιο του καθρέφτη αποτελεί την εκλεκτική αναρορά περί σώματος. Η αναφορά αυτή συνδέει θεμελιωδώς το σώμα με την εικόνα. Όπως παρουσιάζεται στο «Για ένα προκαταρκτικό ζήτημα…», το στάδιο του καθρέφτη είναι μια θεωρητική κατασκευή που στόχο έχει να επισημάνει πως όταν ο μεταφορικός κόμβος λείπει, το φαντασιακό επιστρέφει στην εσωτερική λογική του, σε μια λογική που το χαρακτηρίζει. Οπωσδήποτε, το στάδιο του καθρέφτη περιλαμβάνει ουσιαστικά μια διαφορά μεταξύ βιολογικού οργανισμού και οπτικού σώματος, μια διαφορά που μπορούμε να την ονομάσουμε χάσμα, όπως κάνει ο Λακάν, δείχνοντας το υποκείμενο διχασμένο σε οργανικές αισθήσεις και στην αντίληψή του της μορφικής ολότητας. Όμως, σύμφωνα με την παρουσίαση του σταδίου του καθρέφτη που έκανε ο Λακάν, η ολική σωματική εικόνα προς την οποία το υποκείμενο ταυτίζεται έχει αξία ζωής. Είναι μια εικόνα που ενσαρκώνει τη ζωτική ισχύ που θα είναι στο μέλλον η ζωτική ισχύς του υποκειμένου. 15

Το στάδιο του καθρέφτη που ο Λακάν εισήγαγε την εποχή που είχε ενδώσει στην ιδεολογία της [ψυχοσεξουαλικής] ανάπτυξης, παρουσιάζεται, έτσι όπως επικράτησε να ονομάζεται ως ενταγμένο σε μια φάση της ανάπτυξης του παιδιού. Αυτή η φάση θεωρείται πως υποδηλώνει με ποιον τρόπο το παιδί ωθείται προς τα εμπρός από το φαντασιακό που αποτελεί συνεπώς μια μήτρα, μια ουσιαστική ζωτική λειτουργία. Οφείλουμε να αντιληφθούμε πως όταν ο Λακάν αξιοποιεί το στάδιο του καθρέφτη στο «Για ένα προκαταρκτικό ζήτημα…», το εκλαμβάνει δίνοντας έμφαση στην αντίστροφη όψη του, δίνοντας έμφαση στον θάνατο που ενέχεται στη λειτουργία αυτή. Το εισάγει ακριβώς σαν το στοιχείο που επιτρέπει στο ανθρώπινο ζώο να φανταστεί τον ίδιο του το θάνατο. Δίνει μια διαφορετική αξία στο χάσμα, σύμφωνα με την οποία η διάρρηξη και η δυσαρμονία χρεώνεται στον θάνατο. 16

____________________ 14. Jagques Alain Miller: Λακανική βιολογία σελ: 109 15. Όπ.π. σελ: 110

16. Jacques Alain Miller: Λακανική βιολογία σελ: 111

53

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

6. ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ Η πατρότητα απασχόλησε τον Φρόιντ σε όλο το έργο του. Η επιστροφή του Λακάν στο κείμενο του πατέρα της ψυχανάλυσης ανέδειξε με τον πιο εμφαντικό τρόπο αυτό το σημείο. Από τις πρώτες κιόλας εργασίες, η εισαγωγή της λακανικής τριάδας του Συμβολικού, Φαντασιακού και Πραγματικού δένεται με το ζήτημα της πατρότητας.1

Στη «διάλεξη της Ρώμης» ο Lacan εισήγαγε αυτή τη νέα σημαντική έννοια: «Το όνομα του πατρός». Ο πατέρας ταυτίζεται, μέσω των νόμων της συμβολικής οργάνωσης και της γλώσσας με το Νόμο. Στο όνομα του πατρός πρέπει να αναγνωρίσουμε τη συμβολική λειτουργία η οποία, από την αυγή των ιστορικών χρόνων ταυτίζει το πρόσωπό του με τη μορφή του νόμου. Αυτό ο Lacan μιλάει για το όνομα του πατρός μάλλον παρά για το νόμο του πατρός, είναι γιατί θέλει να εισαγάγει μια διάκριση ανάμεσα σε αυτές τις δύο έννοιες. Ο αστυνομικός είναι ο εκπρόσωπος του νόμου, ο πατέρας είναι ο ίδιος ο νόμος ή τουλάχιστον θα έπρεπε να είναι. Αν και η έννοια του «ονόματος του πατρός» είναι κύρια στο έργο του Lacan, είναι δύσκολο να εξηγηθεί απλά. 2 Ο πατέρας είναι ένα πραγματικό ον και σαν τέτοιο κατέχει όλα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, δηλαδή είναι αδύναμος, κάνει λάθη, σοβαρά μάλιστα και σπάνια αποτελεί παράδειγμα τελειότητας. Όμως το παιδί βλέπει «πίσω» από τον πατέρα του το Νόμο, ο πατέρας είναι ο απευθείας απόγονος, δια του «ονόματός» του, του Νόμου. Περί ποίου Νόμου πρόκειται; Από τις πρώτες στιγμές της ζωής του ο άνθρωπος συμμορφώνεται με ένα σύνολο αρχών που φαίνεται ότι κυβερνούν τη ζωή στην οικογένεια και πάνω στη γη. Μία από αυτές τις αρχές είναι ότι δεν επιτρέπεται να έχουν τα παιδιά τόσο στενές σχέσεις με τη μητέρα όσο αυτές που έχει μαζί της ο πατέρας. Όμως οι συμβουλές, οι θεσμοθετημένοι από τον αρχηγό της οικογένειας κανόνες δεν εφαρμόζονται από την πλευρά των ενηλίκων. Οι θεσμοθετημένοι από τον πατέρα νόμοι, μέσω της γλώσσας, δεν είναι μόνο επιτεύγματα του πραγματικού πατέρα, είναι συμβολικοί. Αυτοί οι συμβολικοί Νόμοι, που μαντεύουμε επίσης πίσω από την πατρική εξουσία, είναι η θέληση ενός πατέρα υποκειμενικού, απατηλού, του «ονόματος του πατρός». Πίσω από τον πραγματικό πατέρα κρύβεται ένας φανταστικός πατέρας που είναι φύλακας των Νόμων τους οποίους υποθέτουμε ότι πρέπει να σεβόμαστε. αυτοί οι νόμοι ανταποκρίνονται στην εντελώς υποκειμενική συμβολική οργάνωσή μας. Είναι αυτονόητο ότι αυτή η συμβολοποίηση που εμπεριέχεται στην έννοια του «ονόματος του πατρός» είναι κεφαλαιώδους σημασίας για την ψυχανάλυση. Οι νόμοι του πραγματικού πατέρα είναι συνηθισμένοι και περιορισμένοι σε συγκεκριμένους τομείς, ενώ οι Νόμοι του συμβολικού πατέρα, του «ονόματος του πατρός», είναι ο τομέας του Θεού και του ναρκισσισμού. 3 Στο μικρό παιδί, η εξουσία τοποθετείται στην εικόνα του πατέρα. Λέμε «εικόνα» εφόσον στη σκέψη του Lacan θα καθιερωθεί μια αποχρώσα διαφορά ανάμεσα στην εικόνα του πατέρα και στον πραγματικό πατέρα. Για να κατανοήσουμε αυτή τη διαβάθμιση, είναι ____________________ 1. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 90 2.Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 89 3. Όπ.π. σελ: 90

54

αναγκαία να κατανοήσουμε την έννοια της πατρότητας. Ο κάθε πατέρας θα μπορούσε να πει: «δεν είναι εύκολο να είσαι πατέρας», υπονοώντας ότι δεν είναι εύκολο να είναι τόσο «πατέρας» όσο ήταν ο δικός του πατέρας. Τι σημαίνουν αυτές οι ασάφειες; Ότι η ιδέα που έχουμε για το ρόλο του πατέρα είναι φανταστική, αυτό που θαυμάζουμε στον πατέρα μας δεν είναι ο πραγματικός πατέρας, αλλά η μυθολογική, θεοποιημένη εικόνα που αναπαριστά αυτή η λειτουργία. Πάνω από τον πατέρα υπάρχει ο Πατέρας, ο Lacan κατονομάζει αυτό τον ιδανικό, φαντασιακό, απρόσιτο Πατέρα, το «όνομα του πατρός» σαν η λειτουργία να μην έγκειται στον άνθρωπο, αλλά στο όνομά του, στο συμβολισμό του. Καθώς η ωριμότητα εγκαθίσταται σιγά σιγά, αυτό που αντιπροσωπεύει ο πατέρας γίνεται το Υπερεγώ. Οι πατρικοί κανόνες δεν είναι εξωτερικοί πλέον στο άτομο, είναι εσωτερικοί. 4

Τι είναι ένας πατέρας; Είναι, βέβαια, αυτός που επιβάλλει την απαγόρευση, περιορίζει την απόλαυση και συμβολίζει το νόμο. Αλλά είναι, επίσης, και αυτός που ενσαρκώνει τη διάσταση της απόλαυσης. Ο πρωταρχικός πατέρας, ο πατριάρχης της πρωτόγονης ορδής, δεν υπόκειται στον ευνουχισμό. Κάθε υποκείμενο, για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της σεξουαλικής σχέσης, οφείλει να ενταχθεί στη φαλλική λειτουργία. Η φαλλική λειτουργία στον άντρα οριοθετείται από τον πατέρα αυτόν τον Ένα που αποτελεί την εξαίρεση του κανόνα της αποκοπής. Από τη στιγμή που ο πατέρας τίθεται ως εξ-ισταμένος το σύνολο των αντρών, μπορεί να υπάρξει. 5

6.1. Η ΠΑΤΡΙΚΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ

Τα ακόλουθα τρία Στοιχεία: Όνομα – του – Πατέρα, Επιθυμία της Μητέρας, Υποκείμενο, τα έχει εντάξει ο Λακάν σε μια μεταφορική διάταξη, την αποκαλούμενη «πατρική μεταφορά»: Όνομα – του – Πατέρα. Επιθυμία της Μητέρας → Όνομα – του – Πατέρα - ( Α ) Επιθυμία της Μητέρας Σημαίνεται στο υποκείμενο (φαλλός) Αυτή η διατύπωση προτάθηκε από τον Λακάν στην εργασία του περί των ψυχώσεων. Η πατρότητα λειτουργεί ως μεταφορά δηλαδή με μια αντικατάσταση ενός σημαίνοντος από ένα άλλο σημαίνον. 6 Αυτό που επιθυμεί η μητέρα είναι για το παιδί σκοτεινό. Έρχεται, φεύγει, που πάει; Αυτό το πέρα δώθε των μετακινήσεων το παιδί το αντιλαμβάνεται ως καθαρή εκ μέρους της αυθαιρεσία. Με το Όνομα – του – Πατέρα σημαίνεται στο παιδί ότι η ερωτική της επιθυμία αφορά κάποιον άλλο και όχι το παιδί. Ο πατέρας είναι, λοιπόν, αυτός ο τρίτος που επιτρέπει στο υποκείμενο να βγει από το φαντασιακό αδιέξοδο. Πράγματι, στο στάδιο του καθρέφτη, αυτός ο άλλος μου εαυτός που βλέπω σαν είδωλο είμαι ταυτόχρονα «εγώ» και ένας «άλλος». Κι ενώ από τη μια πλευρά υπάρχει η ερωτική αιχμαλωσία από το κατοπτρικό είδωλο, από την άλλη παρατηρείται μια αντιπαλότητα, μια επιθετική ένταση ανάμεσα στους δύο όρους. Η φαντασιακή αυτή ταύτιση βασίζεται σε μια λογική αποκλεισμού; ή εγώ ή ο άλλος. Αυτή η 4. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 159 5. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ:128 6. Όπ.π σελ: 93

55

κατάσταση θα ήταν αδιέξοδη αν δεν υπήρχε η διαμεσολάβηση ενός τρίτου. Κατ’ αρχήν, αυτόν τον ρόλο, στο στάδιο του καθρέφτη, τον αναλαμβάνει η μητέρα, που επικυρώνει με το βλέμμα της το κατοπτρικό είδωλο του υποκειμένου. Αλλά και όταν ο πατέρας εισέρχεται με τη σειρά του ως τρίτος, θα πρέπει να περάσει μέσα από το λόγο της μητέρας, από την αναφορά της στον όνομά του. Το πλαίσιο αυτό έχει τεθεί πριν έρθει το παιδί στον κόσμο. 7 Γιατί ο πατέρας δεν έχει μόνο μια θέση στη γέννηση του παιδιού, αλλά και μια θέση στην επιθυμία και στη φαντασίωση της μητέρας, δηλαδή στη σχέση της με το φαλλό. Κατά την πατρική μεταφορά, το υποκείμενο «βλέπει» τον πατέρα να αναδύεται μέσα από την επιθυμία της μητέρας. Κι επειδή το παιδί βρίσκεται στα δίχτυα αυτής της επιθυμίας της, είναι εκείνη που μπορεί να παρεμβάλει μέσα από το λόγο της τον πατέρα ανάμεσα σ’ αυτήν και το παιδί. Τα σημαίνοντα που σχετίζονται με την ερωτική δουλεία του στη μητέρα – όταν το παιδί ποθούσε να είναι εκείνο το αντικείμενο της μητρικής επιθυμίας, να είναι εκείνο ο φαλλός – αντικαθίστανται από τα σημαίνοντα του πατρικού νόμου και τη συμβολική τάξη. Η επιθυμία του θα προσανατολιστεί στο εξής σε άλλα αντικείμενα, πλην της μητέρας.8 Για τον Λακάν, η επιθυμία του ανθρώπου είναι η επιθυμία του Άλλου. Δεν είναι ποτέ καθεαυτή, αλλά πάντοτε ετερόνομη, προσδιορισμένη από τον Άλλο. Γι’ αυτό και το παιδί σύρεται κατ’ ανάγκην από τον πόθο της μητέρας. Αλλά το Όνομα – του Πατέρα έρχεται να συμβολίσει την έλλειψη της μητέρας, την αιτία της απουσίας της. Υποκαθιστά αυτό που ήταν πρωταρχικά η επιθυμία της μητέρας. Με την υποκατάσταση αυτή, αναδύεται η φαλλική σημασία ως προϊόν της αποκοπής του υποκειμένου από μια τέτοια επιθυμία. Στην πατρική μεταφορά, ο φαλλός βρίσκεται σε θέση σημαινόμενου και οτιδήποτε λεχθεί από το υποκείμενο θα ανάγεται τελικά σ’ αυτή την ερωτική, φαλλική σημασία. Αυτό θα σημασιοδοτεί στο εξής την επιθυμία του υποκειμένου. Οι επιπτώσεις της πατρικής μεταφοράς είναι η απώλεια και η μερικότητα. Υπάρχει απώλεια, γιατί ένα μέρος απόλαυσης είναι στο εξής απαγορευμένο. Μέρος όμως της φαλλικής απόλαυσης είναι πλέον επιτρεπτό. 9

Το Όνομα – του Πατέρα είναι α – πρόφερτο, εξ – ιστάμενο από το απόθεμα των άλλων σημαινόντων, τον Άλλο. Έτσι, ο Άλλος, «θησαυρός των σημαινόντων» όπως τον αποκαλεί ο Λακάν, τίθεται ως ένα πεπερασμένο σύνολο που σημαδεύεται από ένα σημαίνον που είναι εξωτερικό ως προς αυτό το σύνολο: το Όνομα – του – Πατέρα. Όπως παλιότερα το οιδιπόδειο σύμπλεγμα του Φρόιντ, έτσι και η πατρική μεταφορά που αποτελεί τη λακανική αναδιατύπωση του πλέγματος, θα αποτελέσει το σημείο αναφοράς των υποκειμενικών δομών. Αν η πατρική μεταφορά δε λειτουργήσει, αποκλείεται το Όνομα – του – Πατέρα . Αυτός ο αποκλεισμός του Ονόματος χαρακτηρίζει την ψύχωση. Ο ψυχωτικός μένει στην αιχμαλωσία της φαντασιακής σχέσης με τον άλλο στην ερωτική ή στην επιθετική της μορφή. Για την έκλυση της ψύχωσης θα πρέπει «να κληθεί από το υποκείμενο και να τεθεί σε συμβολική αντιπαράθεση μαζί του το Όνομα – του – Πατέρα , εκείνο το Όνομα που είναι verworfen, αποκλεισμένο, που δεν ήρθε δηλαδή ποτέ στη θέση του Άλλου» 10 Αντιμετωπίζοντας ένα πρόβλημα σχετικό με την πατρότητα που μπορεί να μην έχει να κάνει με το γονιό του, το υποκείμενο επικαλείται το Όνομα εκείνο που τη στηρίζει, αποκαλύπτοντας ότι η θέση είναι άδεια και ότι τίποτα δεν ανταποκρίνεται στο κάλεσμά του. Αυτή η συμβολική αντιπαράθεση με το αποκλεισμένο ____________________ 7. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 94 8. Όπ.π. σελ: 95 9. Όπ.π σελ: 96 10. Όπ.π. σελ: 97

56

όνομα γίνεται σε ορισμένες σημαδιακές στιγμές της ζωής του υποκειμένου. Η μη – διεκπεραίωση της πατρικής μεταφοράς ανοίγει ένα χάσμα στη σημασία που προκαλεί «αλλεπάλληλες αναδιευθετήσεις στο σημαίνον, με ολοένα και πιο ολέθρια για το φαντασιακό αποτέλεσμα, έως ότου σημαίνον και σημαινόμενο, σταθεροποιηθούν στο ψυχωτικό παραλήρημα». Στην προκειμένη περίπτωση, τα σημαίνοντα του Άλλου αποδεσμεύονται από την εστίαση στη φαλλική σημασία. Από δω προέρχεται και η τεράστια προσπάθεια που καταβάλλει το υποκείμενο να ξαναδώσει στον κόσμο του σημασία, για να μπορέσει να τον «κατοικήσει». 11

6.2 ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟΝ ΒΟΡΡΟΜΕΙΟ ΚΟΜΒΟ

Τα τελευταία χρόνια της διδασκαλίας του, ο Λακάν επιχειρεί μια ακόμα θεωρητική αναδόμηση. Επανέρχεται στο ζήτημα του πατέρα χρησιμοποιώντας το βορρόμειο κόμβο, που βλέπουμε αναδρομικά πόσο πολύ του χρειαζόταν. Σ’ αυτό το ζήτημα βλέπουμε πάλι τη διαδρομή του Λακάν να κινείται παράλληλα προς το Φροϋδικό έργο. Με το βορρόμειο κόμβο τίθεται εκ νέου η θεματική της πατρότητας, μαζί με έναν προβληματισμό που αφορά το στόχο της αγωγής: Είναι δυνατή η υπέρβαση του οιδιπόδειου συμπλέγματος; 12

Ο Λακάν, βέβαια, ήταν αυτός που επανέφερε το ζήτημα του πατέρα σε μια εποχή που το παραμερίζει, για να ασχοληθεί με τα προ – οιδιπόδεια στάδια, τις πρώιμες σχέσεις παιδιού και μητέρας. Ήταν αυτός που αποκατέστησε, δίνοντας την αρμόζουσα θέση, την πατρική λειτουργία και την κεντρικότητα του φαλλού, κάνοντας, μέσω της κατηγορίας του Συμβολικού, τις απαραίτητες διορθώσεις στις επεξεργασίες της Μέλανι Κλάιν. Όμως η επιδίωξή του ήταν να βρει κάτι πέρα από το οιδιπόδειο πλέγμα. Για τον ελιγμό αυτό, στο ζήτημα της πατρότητας προωθεί το αντικείμενο μικρό α και την τοπολογία του βορρόμειου κόμβου. Ήθελε να υπερβεί τα φροϋδικά αδιέξοδα όσον αφορά το τέλος της ψυχαναλυτικής αγωγής, τη στόχευση και τον τερματισμό της. Το διακύβευμα ήταν η αλήθεια και το πρόβλημα ήταν αυτό το «αμετακίνητο σημείο του συμβολικού ευνουχισμού». Στις διατυπώσεις για την ένταξη στο φύλλο διαφαίνεται αυτός ο προσανατολισμός: «Το όνομα – του – Πατέρα δεν μπορεί να αφομοιωθεί από την τριαδική λογική του Πραγματικού, του Συμβολικού και του Φαντασιακού, όπως δεν μπορεί να αφομοιωθεί και από τους τύπους της ένταξης στο φύλο. Όπως υπάρχει μια απόκλιση ανάμεσα στο Όνομα – του Πατέρα και την τριάδα, έτσι υπάρχει και μια απόκλιση ανάμεσα σε αυτό και στις διατυπώσεις περί φαλλικής απόλαυσης» 13 Πράγματι, ο Λακάν δεν επιχειρεί να «διασώσει» τον πατέρα όπως έκανε ο Φρόιντ. Άλλωστε, ο διαχωρισμός ανάμεσα στο γεννήτορα και το Όνομα – του – Πατέρα επέτρεψε να αποσαφηνιστούν πράγματα που διαφορετικά θα έμεναν ασαφή, να γίνουν δηλαδή οι απαραίτητες διακρίσεις ανάμεσα στη φαλλική λειτουργία, το συμβολικό πατέρα, την πατρική μεταφορά. 14

____________________ 11. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 145 12. Όπ.π. σελ: 145 13. Όπ.π. σελ: 146 14. Όπ.π. σελ: 147

57

Σε παλιότερες επεξεργασίες του, ήδη από τη διατύπωση της πατρικής μεταφοράς, το Όνομα - του - Πατέρα κατείχε μια ιδιαίτερη θέση στη συμβολική τάξη. Αυτό το πατρικό σημαίνον, παρότι δεν ανήκει στο σύνολο των σημαινόντων του Άλλου, στηρίζει αυτό το σύνολο. Αλλά με ποιο τρόπο μπορεί να τοποθετηθεί το Όνομα – του – Πατέρα στο νέο μοντέλο του κόμβου; Δεν μπορεί πια να τεθεί ως στοιχείο του Συμβολικού. Ούτε να εγγραφεί ακριβώς σε καμιά από τις τρεις διαστάσεις. Ούτε και μπόρεσε ο Λακάν να το εντάξει σε κάποιο από τις διατομές του κόμβου, στις ενδιάμεσες θέσεις, εκείνες που δημιουργεί η πλοκή των τριών δακτυλίων. Θα το δούμε λοιπόν να εισάγεται με ένα ρηξικέλευθο τρόπο, για να δώσει λύση σε ένα ζήτημα που θέτει ο κόμβος, το ζήτημα της ονομασίας των τριών διαστάσεων. Η ισοδυναμία των τριών δακτυλίων ως προς τις τρεις ιδιότητες που ο καθένας τους διαθέτει, εκστατικότητα, άνοιγμα, συστατικότητα, δημιουργεί την ανάγκη ονομασίας τους, ώστε να μπορούν να διακριθούν μεταξύ τους. Κατ’ αρχήν, ο Λακάν θα προτείνει τρεις ονομασίες, καθεμιά από τις οποίες αντιστοιχεί σε μία από τις τρεις διαστάσεις. 15

Αλλά θα εγκαταλείψει αυτή τη λύση, προτείνοντας αντ’ αυτής ένα βορρόμειο κόμβο με τέσσερις κρίκους. Ο τέταρτος κρίκος θα είναι το Όνομα – του – Πατέρα. Έτσι, αφ’ ενός συνέχει τους τρεις άλλους κρίκους και αφ’ ετέρου δίνει τις ονομασίες ως Ονομάζων πατέρας. Πράγματι, για την ονοματοδοσία χρειάζεται το τέταρτο στοιχείο. Αλλά τίθεται ένα πρόβλημα. γιατί σε αυτό τον τόπο της πατρότητας από τον οποίο κάθε ονομασία εκπορεύεται υπάρχει ένα χάσμα. Ο πατέρας δεν είναι μόνο ο θεματοφύλακας της απόλαυσης. Αναδύεται στη συμβολική τάξη ως νεκρός πατέρας. Αυτός ο νεκρός πατέρας έρχεται να συμβολίσει την έλλειψη που υπάρχει στον Άλλο, την έλλειψη της μητέρας. Η επιθυμία της μητέρας δεν μπορεί να πληρωθεί από το παιδί, όπως αυτό δεν παύει να εύχεται. Κάτι λοιπόν λείπει από την απόλαυση, πρώτον διότι κάτι αποσπάται από το παιδί και δεύτερον διότι κάτι λείπει από την ίδια τη μητέρα. Η έλλειψη αυτή δε βασίζεται στο γεγονός ότι η μητέρα είναι για το παιδί απαγορευμένη. Δεν είναι, δηλαδή αποτέλεσμα της απαγόρευσης. Αντίθετα, προηγείται της επιβολής του απαγορευτικού πατρικού νόμου. 16 Μάλιστα, μέσω της προγενέστερης αυτής έλλειψης θα γίνει η είσοδος του παιδιού στο οιδιπόδειο πλέγμα. Διότι ο πατέρας έρχεται να σημασιοδοτήσει αυτήν ακριβώς την έλλειψη. Σ’ αυτό το σημείο, το νευρωτικό υποκείμενο θα δημιουργήσει μια φαντασίωση. Θα φαντασιωθεί έναν πατέρα που δεν γνωρίζει φραγμό στην απόλαυσή του, τον πρωταρχικό πατέρα, όχι βέβαια στην προϊστορία της ανθρωπότητας αλλά στη δική του προϊστορία. Για να διερευνήσει αυτή τη νέα παθολογική μορφή και να επανεκτιμήσει το ρόλο της πατρικής λειτουργίας, ο Λακάν στηρίχτηκε στο έργο του Τζέιμς Τζόυς. 17

Στον Τζόυς, ο αποκλεισμός του πατρικού σημαίνοντος δεν επιφέρει την ψύχωση, γιατί υπάρχει κάτι που την αντισταθμίζει. Το εγώ του αναλαμβάνει τη σύσταση του κόμβου και η τέχνη του «αναπληρώνει αυτό που μπορεί να λείπει από τη φαλλική του τοποθέτηση». Στη νεύρωση, ο τέταρτος κρίκος που κρατά μαζί τους άλλους της γνωστής τριάδας είναι το Όνομα – του – Πατέρα. Για τον νευρωτικό, ο πατέρας δεν αποτελεί τελικά παρά ένα σύμπτωμα. Θα τον αναζητά μέσα ακριβώς από τα προβλήματα που συναντά η απόλαυσή του: Όλα συνέχονται από το γεγονός ότι το Όνομα – του – Πατέρα είναι επίσης ____________________ 15. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 148 16. Όπ.π. σελ: 149 17. Όπ.π. σελ: 150

58

ο Πατέρας των ονομάτων. Αυτό όμως δεν καθιστά το σύμπτωμα λιγότερο αναγκαίο. 18 Από αυτή την άποψη, το Όνομα – του – Πατέρα είναι ένα σημείο του πραγματικού

που οργανώνει τον κόσμο του νευρωτικού. Ο Λακάν υπό αυτή τη νέα προοπτική επανεκτίμησε και το θέμα της ψύχωσης. Η αγωγή ψυχωτικών υποκειμένων θα προσανατολιστεί στη δυνατότητα αναδόμησης με βάση ένα «σημείο του πραγματικού», που θα επιτρέψει στη συνέχεια την ταύτιση με το σύμπτωμα. 19

____________________ 18. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 156 19. Όπ.π. σελ: 157

59

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

7. ΤΟ ΣΗΜΑΙΝΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΑΙΝΟΜΕΝΟΝ

Ο Λακάν χρησιμοποιεί ως αφετηρία τη θεωρία του σημείου του Φερντινάν ντε Σωσύρ, θεμελιωτή της σύγχρονης γλωσσολογίας. Μέσα απ’ αυτήν θέλει να ξαναδιαβάσει τη θεωρία των παραστάσεων του Φρόυντ, μια θεωρία που ο πατέρας της ψυχανάλυσης επεξεργάστηκε δίχως να γνωρίζει την πρόοδο της σύγχρονης δομικής γλωσσολογίας. 1

Ο Σωσύρ προτείνει το ακόλουθο σχήμα:

↑ Σημαινόμενο↓ Σημαίνον

Το σημείο θεωρείται ως μια ενότητα που περιλαμβάνει μια έννοια και μια

ακουστική εικόνα, αντίστοιχα το σημαινόμενο και το σημαίνον. Το γλωσσικό σημείο δε συνδέει ένα πράγμα μ’ ένα όνομα, αλλά μια έννοια με μια

ακουστική εικόνα. Ο Λακάν αμφισβήτησε αυτή την ενότητα, διαγράφοντας την έλλειψη που

περικλείει τους δύο όρους. Αντίθετα, τονίζει την τομή τους, τη διαχωριστική γραμμή που αντιδιαστέλλει σημαινόμενο και σημαίνον. Επιπλέον, αντιμεταθέτει τους δύο όρους, δίνοντας την παραπάνω θέση και την προτεραιότητα στο σημαίνον, γράφοντας:

S (σημαίνον) 2

S (σημαινόμενο)

____________________ 1. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 87 2.Όπ.π. σελ: 88

60

Αυτή η διαχωριστική γραμμή έχει τις επιπτώσεις της. Σημαίνει ότι όταν μιλά το υποκείμενο δε συλλαμβάνει αυτό που λέμε. Επίσης, το σημαίνον θα διακριθεί από το σημείο. Ο Λακάν όρισε το σημείο ως αυτό «που αναπαριστά κάτι για κάποιον». Αντίθετα, το σημαίνον είναι αυτό «που αναπαριστά το υποκείμενο για ένα άλλο σημαίνον». Πράγματι, το σύνολο των σημαινόντων του Άλλου αναπαριστά το υποκείμενο. Πέρα από αυτό το στίγμα που του δίνουν δύο συντεταγμένες, δύο τουλάχιστον από τα σημαίνοντα του Άλλου, άλλη υπόσταση δεν μπορεί να έχει. Επίσης, τα σημαίνοντα διαφοροποιούνται μεταξύ τους. Ο Σωσύρ θέτει ότι στη γλώσσα δεν υπάρχουν παρά διαφορές, ότι δηλαδή η αξία ενός σημαίνοντος έγκειται στη διαφορά του σε σχέση με τα άλλα, στο γεγονός ότι ένα άλλο σημαίνον δε βρίσκεται στη θέση που καταλαμβάνει το ίδιο. 3 Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να θέσουμε ένα σημαίνον, έστω S1, από μόνο του. Μπορούμε να το θέσουμε στις διαφοριστικές του σχέσεις με ένα άλλο, έστω S2 (ή γενικότερα, στη διαφορά του με όλα τα άλλα). Ας θεωρήσουμε ένα υποκείμενο σε κάθε σύνδεσή του με διαφορετικά σημαίνοντα από το απόθεμα του Άλλου. Έτσι, παραδείγματος χάριν, το «βαφτιστικό» που έδωσε στο υποκείμενο ο Άλλος θα συνδεθεί με το επίσης δοτό παρώνυμο και το επώνυμο του Άλλου. Το υποκείμενο παράγεται από αυτή την ονομασία και τίθεται ως υπο – κείμενο του σημαίνοντος. Μπορούμε άρα να γράψουμε: 4

S1 → S2

$ Για τον Σωσσύρ ο παραδοσιακός όρος «σύμβολο», που απωθεώνεται στην ψυχαναλυτική ερμηνευτική, στον βαθμό που συνεπάγεται μια «φυσική», οργανική σχέση με την πραγματικότητα, δεν είναι μέσα στη γλώσσα του γλωσσολόγου. Οι ήχοι γίνονται γλώσσα όταν εκφράζουν και μεταφέρουν ιδέες. Για ν’ ανταποκρίνονται σ’ αυτή τη λειτουργία, πρέπει ν’ αποτελούν μέρος ενός συστήματος συμβάσεων, «σημείων». Το σημείο είναι η ενότητα μιας μορφής που σημασιοδοτεί και τα δύο συστατικά του είναι το σημαινόμενο (Signifie – η ιδέα) και το σημαίνον (Signifiant – η ακουστική εικόνα). Η πρώτη αρχή αυτής της θεωρίας είναι πως το σημείο είναι αυθαίρετο. Ένας ιδιαίτερος συνδυασμός σημαίνοντος και σημαινομένου είναι μια αυθαίρετη οντότητα. Δεν υπάρχει εσωτερικός λόγος για τη σύνδεση ενός απ’ τα σημαίνοντα με μια ιδέα. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι η γλώσσα είναι μια απλή ονοματοποιία, εφαρμοζόμενη σ’ ανεξάρτητα, αναλλοίωτα υπάρχουσες ιδέες. Στην ιστορική τους εξέλιξη, οι ίδιες οι ιδέες αλλάζουν όρια, μετατίθενται και δεν υπάρχει σταθερή ιδιότητα που πρέπει να διατηρεί μια ιδέα, για να είναι το διαχρονικό σημαινόμενο ενός αυθαίρετου σημαίνοντος. 5 Το σημαινόμενο μπορεί να πάρει οποιαδήποτε μορφή, δεν διαθέτει πάγιο πυρήνα νοήματος που να το εξασφαλίζει. Σημαίνοντα και σημαινόμενα είναι αυθαίρετα, σχετικές ή «διαφορετικές» μονάδες. Η γλώσσα θέτει μια αυθαίρετη σχέση ανάμεσα σε σημαίνοντα της εκλογής της. Οι ιδέες είναι αυθαίρετες υποδιαιρέσεις ενός «συνεχούς» (CONTINUUM), όπως τα χρώματα υποδιαιρέσεις του φάσματος. Είναι μέλη μιας δομής και ορίζονται απ’ τη σχέση τους με τα άλλα μέλη της δομής. 6

Για τον Σωσσύρ, οι σχέσεις της γλώσσας σαν συμβατικού συστήματος απονομής νοήματος, ισοδυναμούσαν μ’ ένα κλάσμα, όπου η ιδέα (το σημαινόμενο) τέμνονταν απ’ την ακουστική της εικόνα (το σημαίνον). Οι δομικές της συνάφειες ήταν μια εξίσωση: ___________________ 3. Αλέν Βανιέ: Λακάν όσο πιο απλά γίνεται σελ: 89 4. Όπ.π. σελ: 90 5. Μακρίδης Μάριος: Η ψυχανάλυση του διχασμένου υποκειμένου σελ: 29 6. Όπ.π. σελ: 30

61

Γλώσσα = βασική γλώσσα, μείον τον λόγο (τη λαλιά) και σ’ αυτή την εξίσωση προσδιορίζονταν το πεδίο εφαρμογής της γλωσσολογικής έρευνας που θα έπρεπε ν’ αναγνωρίσει την αυθαίρετη (θεσμική) καθιέρωση της γλώσσας και να είναι «συγχρονικής» συντακτική. 7

Ο Λακάν φτάνει στον Φρόυντ μέσα απ’ το φίλτρο της δικής του κριτικής του Σωσσύρ που περιέχει τη φαινομενολογική «εμπροθετικότητα» στη γένεση του νοήματος. Η γλώσσα σαν σημείο, βασιζόμενη στο δεσμό της με την ιδέα του αντικειμένου, κινδυνεύει να μπερδέψει το σημαινόμενο με το αντικείμενο και να ξεχάσει ότι είναι καμωμένη από σημαίνοντα, όχι σημεία, και δεν θέτει ποτέ ένα ερώτημα κώδικα, αλλά μιας συστοιχίας σημαινόντων. Επί πλέον, αυτό που ενδιαφέρει στη γλώσσα είναι κυρίως η εμπρόθετη πράξη, ο λόγος (PAROLE), η «θεμελιώδης υπερυποκειμενικότητα του σημαινομένου». Λόγος άδειος ή λόγος πλήρης. Το ασυνείδητο, σαν θησαυροφυλάκιο της υπερυποκειμενικότητας του μεστού λόγου, έχει τη δομή της γλώσσας και τα δίκτυά της. «Το πρώτο δίκτυο, του σημαίνοντος, είναι η συγχρονική δομή του υλικού της γλώσσας, στον βαθμό που κάθε στοιχείο αποκτά την ακριβή του χρήση όντας διαφορετικό από τα άλλα αυτή είναι η αρχή της κατανομής που μόνη ρυθμίζει τη λειτουργία των στοιχείων της βασικής γλώσσας στα διάφορα επίπεδά της, απ’ το φωνημικό ζευγάρι αντιθέσεων [FORT – DA], στις σύνθετες εκφράσεις, όπου το καθήκον της σύγχρονης έρευνας είναι ν’ αποδεσμεύσει τις σταθερές μορφές. 8 Το δεύτερο δίκτυο, του σημαινομένου, είναι το διαχρονικό σύνολο λόγου (DISCOURS) με συγκεκριμένη προφορά, δίκτυο που αντιδρά ιστορικά στο πρώτο, με τον ίδιο τρόπο που η δομή του πρώτου διέπει τα μονοπάτια του δεύτερου. Εδώ ό,τι επικρατεί, είναι η ενότητα της σημασίας (SIGNIFICATION), που καθιερώνεται έτσι, ώστε να μην διαλύεται ποτέ σε μια καθαρή ένδειξη του Πραγματικού, αλλά αναφέρεται πάντοτε σε μιαν άλλη σημασία. Οι σημασίες συνθέτουν σειρές περικλείοντάς τις στο σημαίνον. κι αν ο ιστός τους καλύπτει πάντα αυτές τις σειρές, ώστε να υπερεκχειλίζει από πάνω τους, είναι γιατί η σειρά του συμαίνοντος δεν είναι σημασία κανενός. Αυτό το σημείο επιβεβαιώνει πως η γλώσσα είναι πάντα διαλεκτική κίνηση. 9

Η αντιστροφή της γλωσσιολογικής παράστασης του Σωσσύρ Σημαινόμενο με τον αλγόριθμο Σ (Σημαίνον), Σημαίνον

Σημαινόμενο

Είναι η φυσική συνέπεια της προτεραιότητας της Συμβολικής τάξης. Αλλά αυτή η μεταξίωση δεν είναι ειρωνεία στο θετικισμό της πραγματικότητας που νομίζει ότι προμηθεύει η ίδια στο υποκείμενο το νόημά της. Το σημαινόμενο για το Λακάν δεν είναι απλώς η «παράσταση του πράγματος», η ιδέα του, το νόημα του σημαίνοντος. Το «νόημα» δεν είναι παρά ένα άλλο σημαίνον, μια άλλη λέξη. Σημαίνοντα και σημαινόμενα, «γλιστρώντας» διαρκώς στην τσουλήθρα της γλώσσας, έτσι ώστε ένα σημαίνον να συνδέεται σε μια δοσμένη στιγμή, έτσι ώστε ένα σημαίνον να συνδέεται σε μια δοσμένη στιγμή μ’ ένα ή περισσότερα σημαινόμενα κι αντίστροφα, παράγουν την πολυσημία του γλωσσικού οργάνου. Ο αλγόριθμος της γλώσσας επιτρέπει την εξακρίβωση των σχέσεων ανάμεσα στα σημαίνοντα και το προϊόν αυτών των σχέσεων, τη γένεση του σημαινομένου. 10

____________________ 7

. Μακρίδης Μάριος: Η ψυχανάλυση του διχασμένου υποκειμένου σελ: 55 8.

Όπ. π. σελ: 56 9

. Όπ.π. σελ: 10.

Όπ.π. σελ: 58

62

Η ζωή του υποκειμένου, τα σύμβολά της, τα συμβολικά της συμπτώματα είναι μια καθαρή λειτουργία του σημαίνοντος, εξαρτώνται απ’ τις ζυμώσεις μέσα στις δομές του. «Δεν υπάρχει στο σημαινόμενο τίποτα… που να μην παρουσιάζεται με το αποτύπωμα του σημαίνοντος, μ’ όλες τις ολισθήσεις (GLISSEMENTS) του νοήματος που προκύπτουν απ’ αυτό και που συνιστούν τον συμβολισμό». Ο Λακάν παραπέμποντας στον Ρ. Γιάκομπσον, ταξινομεί αντίστοιχα τη συμπύκνωση και τη μετάθεση σαν «μεταφορά» και «μετωνυμία». Η μεταφορική δομή Σ΄ σ είναι υπεύθυνη για το πέρασμα ενός ιδιαίτερου σημαίνοντος (Σ) στο σημαινόμενο (σε σ), για την έκπτωσή του κάτω απ’ τη μπάρα της λογοκρισίας, την απώθησή του. Ο έκδηλος στη συνειδητή γλώσσα όρος (το Σ΄) παριστάνει την παρεφθαρμένη «επιστροφή του απωθημένου» (Φρόυντ), το σύμπτωμα, μια συμπύκνωση δύο τουλάχιστον όρων σ’ έναν υποκατάστατο. 11 Η μετωνυμία Σ…Σ΄είναι μια μετάθεση από σημαίνον σε σημαίνον. σ Αλλά αφού ο αρχικός όρος που προσδιορίζει τη διαδικασία της μετάθεσης παραμένει λανθάνων κι ανεξιχνίαστος, η μετωνυμία ανταποκρίνεται κι αυτή λειτουργικά στις ορέξεις της λογοκρισίας που μεταμφιέζει την κεφαλαιώδη «επιθυμία» του υποκειμένου στην κοινωνική αποδοχή ενός «αιτήματος», χρησιμοποιώντας τη συνάφειά τους. 12

Η γλώσσα μετατρέπει τη βιολογική «ανάγκη» σε «επιθυμία» και ύστερα την περνάει απ’ τα μονοπάτια του σημαίνοντος και την εκδηλώνει σαν ικεσία ή σαν «αίτημα» που έχει θέμα, μα στερείται όντος. 13

Η σχέση ανάμεσα στο σημαίνον και το σημαινόμενο περιλαμβάνεται εξ ολοκλήρου στην τάξη της γλώσσας, από εκεί εξαρτώνται και οι δύο όροι. 14

Ο Λακάν, αντιμετωπίζοντας το πρόβλημα χαλιναγώγησης της αρχής της ηδονής στη Συμβολική αρχή του «σημαίνοντος» (: της Γλώσσας), ένα πρόβλημα υποταγής της ατομικιστικής αναρχίας στην τάξη της αμοιβαιότητας – διϋποκειμενικότητας, πλησιάζει την εγελιανή έκδοση της επιθυμίας: «Αυτή καθ’ εαυτήν η επιθυμία του ανθρώπου, μας λέει [ο Χέγκελ], δημιουργείται κάτω απ’ το σημείο της μεσολάβησης. είναι η επιθυμία να κάνει την επιθυμία του ν’ αναγνωριστεί. 15

Το αίτημα είναι στην άκρη των μετωνυμικών μεταμφιέσεων της επιθυμίας. Είναι η μετάθεσή της, ο τρόπος της να κρύβεται και ταυτόχρονα να φανερώνεται, ν’ απουσιάζει και μ’ όλα αυτά να απαιτεί. Η μετωνυμία της επιθυμίας (τα αιτήματα) και η μεταφορά της (τα συμπτώματα που την υπερπροσδιορίζουν) είναι ο «λόγος της επιθυμίας», άδειος, φανταστικός, αλλά λόγος: «Η επιθυμία είναι ένα αποτέλεσμα στο υποκείμενο εκείνης της κατάστασης που του επιβάλλεται απ’ την ύπαρξη του λόγου, ώστε να κάνει την ανάγκη του να περάσει απ’ τα μονοπάτια του σημαίνοντος».16

Το σύμπτωμα, λέει ο Λακάν, είναι χαραγμένο στο σώμα «Το σύμπτωμα είναι το σημαίνον ενός σημαινομένου απωθημένου απ’ τη συνείδηση του υποκειμένου. Ένα σύμβολο γραμμένο στην άμμο της σάρκας». Η εικόνα υποδηλώνει το σημειωτικό ταξίδι του συμπτώματος. 17

____________________ 11.Μακρίδης Μάριος: Η ψυχανάλυση του διχασμένου υποκειμένου σελ: 59 12. Όπ.π. σελ: 60 13. Όπ.π. σελ: 61 14. Όπ.π. σελ: 62 15. Όπ.π. σελ: 67 16. Όπ.π. σελ:69 17. Όπ.π. σελ: 72

63

Τι είναι ένα σημαίνον; Ένα σημαίνον είναι αυτό που εκπροσωπεί ένα υποκείμενο. Για ποιον; Όχι για ένα άλλο υποκείμενο, αλλά για ένα άλλο σημαίνον. Το να πιστεύουμε όμως ότι κάθε σημαίνον απευθύνεται σε μας, είναι λάθος – και η απόδειξη είναι ότι μπορεί να μην καταλαβαίνουμε και τίποτα. Τα ορίζουμε ως σημαίνοντα, γιατί είμαστε βέβαιοι ότι το καθένα απ’ αυτά τα σημαίνοντα αναφέρεται στο καθένα από τα άλλα. Περί αυτού λοιπόν πρόκειται στη σχέση του υποκειμένου με το πεδίο του Άλλου. Το υποκείμενο γεννιέται εφόσον στο πεδίο του Άλλου εμφανίζεται το σημαίνον. Αλλά, ακριβώς γι’ αυτό, εκείνο – που, προηγουμένως, δεν ήταν τίποτα, παρά μελλοντικό υποκείμενο – παγιοποιείται σε σημαίνον. 18

Το παν αναδύεται από τη δομή του σημαίνοντος. Η δομή αυτή θεμελιώνεται απ’ αυτό που ονομάζεται λειτουργία της τομής. Η ψυχανάλυση μας υπενθυμίζει ότι τα γεγονότα της ανθρώπινης ψυχολογίας είναι αδιανόητα δίχως τη λειτουργία του υποκειμένου που ορίζεται ως αποτέλεσμα του σημαίνοντος. 19

Πρέπει να τονίσουμε, ότι ένα σημαίνον είναι αυτό που αντιπροσωπεύει ένα υποκείμενο για ένα άλλο σημαίνον. Το σημαίνον παραγόμενο στο πεδίο του Άλλου κάνει να αναδύεται το υποκείμενο της σημειοδότησής του. Αλλά δεν λειτουργεί ως σημαίνον παρά περιορίζοντας το υποκείμενο σε ένσταση, στο να μην είναι παρά ένα σημαίνον πετρώνοντάς το με την ίδια κίνηση που το καλεί να λειτουργήσει, να μιλήσει, ως υποκείμενο. 20

Η ερμηνεία δεν είναι ευλύγιστη σε κάθε νόημα. Δεν δείχνει παρά μια μόνη ακολουθία σημαινόντων. Αλλά το υποκείμενο μπορεί πράγματι να κατέχει διάφορες θέσεις, ανάλογα με το αν βάζουμε κάτω από το ένα ή το άλλο απ’ αυτά τα σημαίνοντα. 21

Η λύση του είναι άλλωστε πολύ απλή. Το σημαίνον με το οποίο δηλώνουμε το ίδιο σημαίνον, δεν είναι φυσικά το ίδιο σημαίνον μ’ εκείνο με το οποίο δηλώνουμε το άλλο. 22

Είναι λάθος να λέει κανείς, ότι η ερμηνεία είναι ανοιχτή σε όλα τα νοήματα, με το πρόσχημα ότι δεν πρόκειται παρά για τη σύνδεση ενός σημαίνοντος μ’ ένα σημαινόμενο. Η ερμηνεία δεν είναι ανοιχτή σε κάθε νόημα. Η ερμηνεία είναι μια σημασιοδότηση που δεν είναι η οποιαδήποτε. Έρχεται εδώ στη θέση του ς και αναποδογυρίζει τη σχέση που κάνει ώστε, το σημαίνον να έχει για αποτέλεσμα, μέσα στη γλώσσα, το σημαινόμενο. Έχει για αποτέλεσμα να κάνει να αναδυθεί ένα μη αναγώγιμο σημαίνον. 23 Όπως είπαμε στη γλωσσολογία υπάρχει το σημαίνον και το σημαινόμενο και ότι το σημαίνον πρέπει να εκλαμβάνεται ως το υλικό της γλώσσας. Η παγίδα, ο λάκκος όπου δεν πρέπει να πέσουμε, είναι να νομίσουμε ότι το σημαινόμενο είναι τα αντικείμενα, τα πράγματα, Το σημαινόμενο είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό – είναι η σημασία, η οποία παραπέμπει πάντοτε στη σημασία, δηλαδή σε μια άλλη σημασία. 24

Τα πεδία του συμβολικού και του φαντασιακού τα συναντάμε στους δύο όρους, δηλαδή το σημαινόμενο και το σημαίνον. Το σημαίνον είναι το συμβολικό. Οι τεχνητές γλώσσες είναι βλακώδεις, επειδή ακριβώς είναι πάντα φτιαγμένες με βάση τη σημασία. Έπειτα λοιπόν υπάρχει η σημασία, η οποία παραπέμπει πάντοτε στη σημασία. Μπορεί βέβαια και το σημαίνον να συμπεριληφθεί σ’ αυτή τη διαδικασία, από τη στιγμή που του αποδίδεται κάποια σημασία, ____________________ 18. Ζάκ Λακάν: Το σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ: 253 19. Όπ.π. σελ: 263 20. Όπ.π. σελ: 264 21. Όπ.π. σελ: 266 22. Όπ.π. σελ: 267 23. Όπ.π. σελ: 318 24. Όπ.π. σελ: 48

64

από τη στιγμή που δημιουργείται ένα άλλο σημαίνον ως σημαίνον, κάτι μέσα στη σημασιοδοτική αυτή λειτουργία. Γι’ αυτό και μπορούμε να μιλάμε για γλώσσα. Όμως ο διαχωρισμός σημαίνον – σημαινόμενο θα αναπαράγεται πάντα.25

Το ασυνείδητο είναι, στη βάση του, δομημένο, πλεγμένο, αλυσιδωμένο, υφασμένο από γλώσσα. Το σημαίνον διαδραματίζει εκεί όχι απλώς ένα ρόλο εξίσου σημαντικό με το σημαινόμενο, αλλά διαδραματίζει τον βασικό ρόλο. Εκείνο που ουσιαστικά χαρακτηρίζει τη γλώσσα, είναι το σύστημα του σημαίνοντος ως τέτοιο. Το πολύπλοκο παιχνίδι του σημαίνοντος και του σημαινομένου θέτει ερωτήματα στα πρόθυρα των οποίων κοντοστεκόμαστε διότι δεν έχουμε να κάνουμε με μάθημα γλωσσολογίας, αλλά έχουμε υπόψη μας αρκετά στοιχεία μέχρι τώρα ώστε να ξέρουμε πως η σχέση του σημαίνοντος με το σημαινόμενο είναι κάθε άλλο παρά αμφιμονοσήμαντη, όπως λένε στη θεωρία των συνόλων. Το συμαινόμενο δεν είναι τα ακατέργαστα πράγματα που είναι ήδη δοσμένα μέσα με μια τάξη που επιδέχεται τη σημασία. Η σημασία είναι ο ανθρώπινος λόγος ο οποίος και παραπέμπει πάντα σε μια άλλη σημασία. Ο Σωσσύρ πρεσβεύει ότι το στοιχείο που επιτρέπει τον επιμερισμό του σημαίνοντος, είναι μια ορισμένη συσχέτιση σημαίνοντος και σημαινομένου. Προφανώς για να μπορούν να επιμεριστούν και τα δύο ταυτόχρονα, χρειάζεται μια παύση. Το εν εξελίξει σύστημα των ανθρώπινων σημασιών μετατοπίζεται και τροποποιεί το περιεχόμενο των σημαινόντων, τα οποία λαμβάνουν διαφορετικές χρήσεις. Ένα σύστημα του σημαίνοντος, μια γλώσσα, έχει ορισμένες ιδιαιτερότητες που εξειδικεύουν τις συλλαβές, τις χρήσεις των λέξεων, τις εκφράσεις στις οποίες ομαδοποιούνται και αυτό προσδιορίζει, ίσα με την πιο αρχέγονη πλοκή του, το τι συμβαίνει στο ασυνείδητο. 26

Χωρίς τη θεμελιακή διπολικότητα του σημαίνοντος και του σημαινομένου, δεν νοείται ψυχαναλυτική αιτιοκρατία. Το υλικό που συνδέεται με την παλιά σύγκρουση διατηρείται στο ασυνείδητο ως δυνάμει σημαίνον, ως δυνητικό σημαίνον, προκειμένου να εμπλακεί στο σημαινόμενο της τωρινής σύγκρουσης και να του χρησιμεύει σαν γλώσσα, δηλαδή σαν σύμπτωμα. 27

Χωρίς να αποφανθούμε επί της ουσίας για τη σχέση του σημαίνοντος, ως γλωσσικού σημαίνοντος, με κάτι που χωρίς το σημαίνον δεν θα είχε ποτέ κατονομαστεί, είναι αισθητό ότι όσο λιγότερο το αρθρώνουμε, όσο λιγότερο μιλάμε, τόσο περισσότερο μας μιλάει εκείνο. 28

Περί τίνος πρόκειται όταν μιλάμε για Verwerfung; Πρόκειται για την απόρριψη ενός πρωταρχικού σημαίνοντος στο εξωτερικό έρεβος, ενός σημαίνοντος που θα λείπει εφεξής σε τούτο το επίπεδο. Πρόκειται για μια πρωταρχική διαδικασία αποκλεισμού από κάποιο αρχέγονο ενδότερο που δεν είναι το ενδότερο του σώματος, αλλά το ενδότερο ενός πρώτου σώματος σημαίνοντος. 29

Ανάμεσα στη σημασία και το σημαίνον υπάρχει μια σχέση που είναι εκείνη που παρέχει τη δομή του λόγου. Ο λόγος, είναι μια σημαίνουσα χρονική αλυσίδα. 30 Τούτο σημαίνει ότι είναι φαινόμενο που παρουσιάζει πάντοτε την ουσιαστική δυαδικότητα του σημαίνοντος και του σημαινόμενου. Τούτο σημαίνει ότι το σημαίνον έχει εκεί τη δική του συνοχή και τον δικό του χαρακτήρα που το διαφοροποιούν από κάθε άλλο

____________________ 25. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ: 71 26. Όπ.π. σελ: 141 27. Όπ.π. σελ: 142 28. Όπ.π. σελ: 162 29. Όπ.π. σελ: 175 30.

65

είδος σημείου. 31 Το σημαίνον μπορεί να απλωθεί σε πολλά από τα στοιχεία του τομέα του σημείου. Όμως το σημαίνον είναι ένα σημείο που δεν παραπέμπει σε ένα αντικείμενο, ακόμη και σε κατάσταση ίχνους, μολονότι το ίχνος προαναγγέλλει πάντως τον ουσιώδη χαρακτήρα του σημαίνοντος. Είναι, και αυτό, το σημείο μιας απουσίας. Όμως εφόσον ανήκει στη γλώσσα, το σημαίνον είναι ένα σημείο το οποίο παραπέμπει σ’ ένα άλλο σημείο, το οποίο είναι δομημένο για να σημάνει την απουσία ενός άλλου σημείου. 32

Βρισκόμαστε λοιπόν εδώ σε μια θέση δομημένη στο πλαίσιο της δυαδικότητας του σημαίνοντος και του σημαινόμένου. 33

Υπάρχει πράγματι κάτι το ριζικά αναφομοίωτο για το σημαίνον. Αυτό είναι απλούστατα η ενική ύπαρξη του υποκειμένου. Γιατί βρίσκεται εδώ; Από πού προέρχεται; Τι κάνει εδώ; Γιατί θα εξαφανιστεί; Το σημαίνον αδυνατεί να του δώσει την απάντηση για τον απλούστατο λόγο ότι το τοποθετεί ακριβώς πέραν του θανάτου. Το σημαίνον το θεωρεί ήδη νεκρό, η ουσία του σημαίνοντος είναι να αποθανατίζει το υποκείμενο. 34

Η γέννηση του σημαίνοντος είναι η ταυτοχρονία. Επίσης, η ύπαρξή του είναι μια συγχρονική συνύπαρξη. Είναι η στιγμή που το σημαίνον, άπαξ και συγκροτηθεί, οργανώνεται δευτερογενώς προς κάτι άλλο που είναι η εμφάνιση του σημαινομένου. 35

Ας σταθούμε τώρα λίγο να δούμε την έννοια της δομής. Η δομή είναι κατ’ αρχάς μια ομάδα στοιχείων που απαρτίζουν ένα συμμεταβαλλόμενο σύνολο. Η δομή εγκαθίσταται πάντοτε μέσω της αναφοράς κάποιου πράγματος που είναι συνεκτικό προς κάποιο άλλο που είναι συμπληρωματικό του. Η έννοια της δομής είναι ήδη από μόνη της μια εκδήλωση του σημαίνοντος. Ενδιαφέρομαι για τη δομή, σημαίνει πως δεν γίνεται να παραμελήσω το σημαίνον. Στη δομική ανάλυση βρίσκουμε, όπως και στην ανάλυση της σχέσης του σημαίνοντος και του σημαινομένου, διάφορες συσχετίσεις ομάδων θεμελιωμένες πάνω σε σύνολα, ανοιχτά ή κλειστά, αλλά τα οποία εμπεριέχουν κυρίως αμοιβαίες αναφορές. Στην ανάλυση της σχέσης του σημαίνοντος και του σημαινομένου δίνεται έμφαση στη συγχρονία και τη διαχρονία. Αυτό το συναντάμε και στη δομική ανάλυση. Εντέλει, αν τις καλοεξετάσουμε, η έννοια της δομής και η έννοια του σημαίνοντος φαίνονται αδιαχώριστες. Ουσιαστικά, όταν αναλύουμε μια δομή, πρόκειται πάντα, τουλάχιστον ιδανικά, για το σημαίνον. Την καλύτερη ικανοποίηση σε μια δομική ανάλυση, μας την παρέχει η όσο το δυνατόν ριζικότερη ανάδειξη του συμαίνοντος. 36

Το σημαίνον ωστόσο υπάρχει και παραϋπάρχει στη φύση. Αν εκείνο που ψάχνουμε δεν ήταν το σημαίνον, δεν θα βρίσκαμε στη φύση απολύτως τίποτε. Η ιδέα ότι το σημαίνον σημαίνει κάτι, ότι υπάρχει κάποιος που χρησιμοποιεί αυτό το σημαίνον για να σημάνει κάτι, ονομάζεται Signatura rerum. Είναι ο τίτλος ενός βιβλίου του Γιάκομπ Μπέμε. Σήμαινε ότι στα φυσικά φαινόμενα ενυπάρχει ο λεγόμενος Θεός για να μας μιλήσει τη γλώσσα του. 37 Κάθε αληθινό σημαίνον είναι, ως τέτοιο, ένα σημαίνον που δεν σημαίνει τίποτε. Η εμπειρία το αποδεικνύει – όσο περισσότερο δεν σημαίνει τίποτε, τόσο πιο ακατάλυτο είναι το σημαίνον .38 Κάτι γίνεται σημαίνον όχι ως όλον ή τίποτε, αλλά επειδή κάτι που συνιστά ένα όλο, το σημείο, είναι παρόν για να μη σημαίνει τίποτε. Εκεί ακριβώς αρχίζει η τάξη του σημαίνοντος ως διαφοροποιούμενη από την τάξη της σημασίας. Ο ανθρώπινος κόσμος, ____________________ 31. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο (1955-1956) σελ: 191 32. Όπ.π. σελ: 192 33. Όπ.π. σελ: 204 34. Όπ.π. σελ: 206 35. Όπ.π. σελ: 208 36. Όπ.π. σελ. 210 37. Όπ.π. σελ: 211 38. Όπ.π. σελ: 212

66

ο κόσμος που ξέρουμε, μέσα στον οποίο ζούμε, στο περιβάλλον του οποίου προσανατολιζόμαστε και χωρίς τον οποίο δεν μπορούμε καθόλου να προσανατολιστούμε, δεν ενέχει μόνο την ύπαρξη των σημασιών, αλλά και την τάξη του σημαίνοντος. 39 Το επίπεδο του σημαίνοντος, είναι το επίπεδο της φράσης, περιλαμβάνει μέση, αρχή και τέλος, απαιτεί επομένως ένα τέρμα. 40 Είναι αδύνατον να μελετήσει κανείς πώς λειτουργεί το φαινόμενο που λέγεται γλώσσα, που είναι και το πιο βασικό στις διανθρώπινες σχέσεις, εάν δεν κάνει αρχικά τον διαχωρισμό του σημαίνοντος και του σημαινομένου. Το σημαίνον έχει τους δικούς του νόμους, ανεξάρτητα από το σημαινόμενο. Το να παραμελεί κανείς αυτό το γεγονός εξηγεί τα αδιέξοδα, τις συγχύσεις, τους κύκλους και τις ταυτολογίες που συναντά η ψυχαναλυτική έρευνα. 41

Το σημαίνον πρέπει να νοείται κατ’ αρχάς ως ξεχωριστό από τη σημασία. Εκείνο που το ξεχωρίζει, είναι το ίδιο δεν έχει προσίδια σημασία. Οπότε μπορούμε να φανταστούμε τι μπορεί να είναι η εμφάνιση ενός αμιγούς σημαίνοντος. Φυσικά, δεν μπορούμε καν να το φανταστούμε, εξ’ ορισμού. Όμως, εφόσον η διερώτηση αυτή αφορά τις απαρχές, πρέπει παρ’ όλα αυτά να επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε τι μπορεί αυτό να αντιπροσωπεύει. Το ότι υπάρχουν εδραία σημαίνοντα χωρίς τα οποία η τάξη των ανθρώπινων σημασιών δεν θα μπορούσε να εγκατασταθεί, είναι κάτι που νιώθουμε ανά πάσα στιγμή στην εμπειρία μας. 42

Το σημαίνον δεν είναι ποτέ μοναχικό, καθώς σχηματίζει πάντα κάτι το συνεκτικό – αυτή ακριβώς είναι η σημαινότητα του σημαίνοντος – η έλλειψη ενός σημαίνοντος οδηγεί κατ’ ανάγκην το υποκείμενο να ξαναθέσει υπό αμφισβήτηση το σύνολο του σημαίνοντος.43

Είναι ουσιώδες στα σημασιακά φαινόμενα το σημαίνον να μη διαμερίζεται. Δεν κόβει κανείς ένα κομμάτι σημαίνοντος όπως κόβει μια ταινία μαγνητοφώνου. Αν κόψει μια ταινία μαγνητοφώνου, η φράση διακόπτεται, αλλά το αποτέλεσμα της φράσης δεν σταματάει στο ίδιο σημείο. Το σημαίνον εμπεριέχει το ίδιο κάθε είδους συνεπαγωγές και δε σημαίνει ότι, επειδή είναι κάποιος επαγγελματίας της ακρόασης ή της απομαγνητοφώνησης, μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να συμπληρώσει τη φράση. Η σημασιακή ενότητα δείχνει διαρκώς το σημαίνον να λειτουργεί σύμφωνα με ορισμένους νόμους. 44 Η μεταφορά προϋποθέτει ότι μια σημασία είναι το κυρίαρχο δεδομένο και ότι αυτή επηρεάζει και κυβερνάει τη χρήση του σημαίνοντος, με τρόπο που κάθε είδους προϋπάρχουσα λεξικογραφική διασύνδεση να λύνεται. Ακριβώς επειδή υπάρχει η σύνταξη, η πρωταρχική τάξη σημαίνοντος γι’ αυτό το υποκείμενο διατηρείται χωριστό, σαν διαφορετικό από τις ιδιότητές του. 45

Συνήθως σε μια ανάλυση ο ψυχαναλυτής προάγει πάντα το σημαινόμενο, διότι είναι ασφαλώς το πιο δελεαστικό και στοιχειοθετεί εκ πρώτης όψεως την καθαυτό διάσταση της συμβολικής διερεύνησης της ψυχανάλυσης. Όταν όμως παραβλέπει τον πρωταρχικό διαμεσολαβητικό ρόλο του σημαίνοντος, όταν παραβλέπει ότι το σημαίνον είναι στην πραγματικότητα το στοιχείο οδηγός, όχι μόνο διαταράσσει την αρχική κατανόηση των νευρωτικών φαινομένων, την ίδια την ερμηνεία των ονείρων, αλλά δεν ___________________ 39. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, ΣεμινάριοΤρίτο (1955-1956) σελ: 215 40. Όπ.π. σςλ: 221 41. Όπ.π. σελ: 225 42. Όπ.π. σελ: 227 43. Όπ.π. σελ: 230 44. Όπ.π. σελ: 239 45. Όπ.π. σελ: 248

67

μπορεί να καταλάβει τι συμβαίνει στις ψυχώσεις. 46

Η αντίθεση του σημαίνοντος και του σημαινομένου δεν είναι ένα απλό υποκατάστατο της περιβόητης και εξίσου δυσεπίλυτης αντιπαραβολής της ιδέας ή της σκέψης και της λέξης. 47

Λόγω ακριβώς των ιδιοτήτων του σημαίνοντος και του σημαινομένου, ο αιώνιος πειρασμός στον οποίο υποκύπτει και ο γλωσσολόγος και κατά μείζονα λόγο όποιος δεν είναι γλωσσολόγος, είναι να θεωρεί πως το πιο εμφανές στοιχείο του φαινομένου αποτυπώνει και την ολότητα του φαινομένου. Κάποιοι νομίζουν ότι έχουν κάνει μεγάλο βήμα λέγοντας ότι το σημαινόμενο δεν αγγίζει ποτέ το σκοπό του παρά μέσω ενός άλλου σημαινομένου, παραπέμποντας σε μια άλλη σημασία, δεν είναι παρά το πρώτο βήμα και δεν βλέπουν ότι πρέπει να κάνουν κι ένα δεύτερο. Πρέπει ν’ αντιληφθούν ότι χωρίς τη δόμηση του σημαίνοντος, καμία μεταβίβαση νοήματος δεν θα ήταν εφικτή. 48 Το έλλειμμα, αν προσεγγίσει κανείς τα πράγματα από αυτή τη σκοπιά, έχει δύο όψεις. Η πρώτη, είναι η διάλυση του δεσμού της εμπρόθετης σημασίας με το σύστημα του σημαίνοντος. Το τελευταίο παραμένει συνολικά στο υποκείμενο, το οποίο όμως δεν κατορθώνει πια να το ελέγξει σε συνάρτηση με την πρόθεσή του. Η δεύτερη, είναι η διάλυση του δεσμού στο εσωτερικό του σημαίνοντος. Το σημαντικό είναι η αντίθεση ανάμεσα σε δύο είδη δεσμών που είναι δεσμοί εσωτερικοί του σημαίνοντος. 49

Το σημαντικό δεν είναι ότι η ομοιότητα υποστηρίζεται από το σημαινόμενο, είναι ότι η μεταβίβαση του σημαινομένου είναι δυνατή μόνο ένεκα της ίδιας της δομής της γλώσσας. Η μεταβίβαση του σημαινομένου, τόσο ουσιαστική για την ανθρώπινη ζωή, είναι δυνατή μόνο λόγω της δομής του σημαίνοντος. Στην πραγματικότητα, μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι υπάρχει βερμπαλισμός εκεί όπου κάνουν το λάθος να δίνουν υπερβολική βαρύτητα στο σημαινόμενο ενώ απεναντίας κάθε πράξη λογικής κατασκευής διατρανώνεται εξωθώντας τα πράγματα προς την κατεύθυνση της ανεξαρτησίας του σημαίνοντος από το σημαινόμενο.50

Η τυπική άρθρωση του σημαίνοντος υπηρετεί ως προς τη μεταβίβαση του σημαινομένου. Η προαγωγή του σημαίνοντος ως τέτοιου, η ανάδυση αυτής της πάντοτε κρυμμένης υπό-δομής, της μετωνυμίας, είναι η προϋπόθεση για κάθε δυνατή διερεύνηση των λειτουργικών διαταραχών της γλώσσας στη νεύρωση και την ψύχωση. 51 Ο ψυχωτικός δεν μπορεί να συλλάβει τον άλλο παρά μόνο μέσα στη σχέση με το σημαίνον, στέκεται μονάχα σ’ ένα κέλυφος, σ’ ένα περιτύλιγμα, μια σκιά, τη μορφή της ομιλίας. 52 Από την αρχή, έχει υπογραμμιστεί η εισχώρηση της βασικής γλώσσας, η οποία δηλώνεεται σαν ένα είδος σημαίνοντος με ιδιαίτερη πληρότητα. Εδώ μας παρέχεται μια πτυχή του σημαίνοντος, οι ιδιότητές του, η ίδια του η πυκνότητα. Όχι η σημασία του, αλλά η σημαινότητά του. Το σημαινόμενο είναι κενό, το σημαίνον προκρίνεται για τις καθαρά τυπολογικές του ιδιότητες που συντελούν για παράδειγμα στο να δημιουργούνται σειρές σημαινόντων. 53

____________________ 45. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) σελ: 248 46. Όπ.π. σελ: 250 47. Όπ.π. σελ: 253 48. Όπ.π. σελ: 255 49. Όπ.π. σελ: 256 50. Όπ.π. σελ: 258 51. Όπ.π. σελ: 261 52. Όπ.π. σελ: 288 53. Όπ.π. σελ: 289

68

Το σημαίνον δεν παρέχει απλώς το περιτύλιγμα, τον υποδοχέα της σημασίας, την πολώνει, τη δομεί, την εγκαθιστά μέσα στην ύπαρξη. Δίχως μια ακριβή γνώση της καθαυτό τάξης του σημαίνοντος και των ιδιοτήτων του είναι αδύνατο να καταλάβει κανείς το οτιδήποτε. Η αντιδιαστολή του σημαίνοντος και του σημαινομένου συνιστά το υπόβαθρο της γλωσσολογικής θεωρίας του Σωσσύρ. Στο ανώτερο επίπεδο ο Σωσσύρ τοποθετεί τη σειρά των σκέψεων, όπως τις ονομάζει – χωρίς να το πολυπιστεύει, αφού η θεωρία του συνίσταται ακριβώς στο να συρρικνώσει τον όρο σκέψη ώστε να τον φέρει στον όρο σημαινόμενο, στον βαθμό που διαφοροποιείται από το σημαίνον και από το πράγμα και επιμένει κυρίως στην όψη άμορφης μάζας που έχει. Είναι η συναισθηματική μάζα της ροής του λόγου, συγκεχυμένη μάζα στην οποία εμφανίζονται διάφορες ενότητες, κάποια εικόνα, κάποιο αντικείμενο, ένα αίσθημα, ένα κάλεσμα. Είναι κάτι συνεχές. Το σημαίνον είναι εκεί σαν αμιγής αλυσίδα του λόγου, διαδοχή λέξεων, όπου τίποτα δεν είναι απομονώσιμο. 54 Η σχέση του σημαινομένου με το σημαίνον εμφανίζεται πάντοτε ρευστή, πάντα έτοιμη να διαλυθεί. Ο ψυχαναλυτής ξέρει, καλύτερα από οποιονδήποτε, πόσο άπιαστη είναι αυτή η διάσταση και πόσο συμβαίνει να διστάζει ο ίδιος προτού προχωρήσει. Πρέπει εδώ να γίνει ένα βήμα μπροστά, για να δοθεί στο ζητούμενο ένα νόημα όντως αξιοποιήσιμο μέσα στην εμπειρία μας. Ο Σωσσύρ προσπαθεί να ορίσει μια αντιστοίχιση των δύο αυτών κυμάτων. Αυτό σημαίνει ότι το σημαίνον δεν είναι απομονώσιμο. 55 Υπάρχει μια αντινομία ανάμεσα στη λειτουργία του σημαίνοντος και την επαγωγή που αυτή ασκεί στην ομαδοποίηση των σημασιών. Το σημαίνον δημιουργεί πόλωση. Το σημαίνον είναι που δημιουργεί το πεδίο των σημασιών. 56 Το ερώτημα είναι το εξής – εάν το εσύ είναι ένα σημαίνον, μια στίξη μέσω της οποίας ο άλλος προσφύεται σε κάποιο σημείο της σημασίας, τι απαιτείται ώστε να το προωθήσουμε στην υποκειμενικότητα, ώστε, υπό μορφή σημαίνοντος, με την οποία παρουσιάζεται μέσα στο λόγο, να γίνει τέτοιο που να θεωρείται πως υποστηρίζει κάτι που είναι συγκρίσιμο με το ego μας και που συνάμα δεν είναι συγκρίσιμο, δηλαδή τον μύθο ενός άλλου; 57 Ο Χάιντεγκερ αποδίδει μεγάλη σπουδαιότητα στο σημαίνον, στο επίπεδο της ανάλυσης της λέξης και του κλιτικού συστήματος όπως λέμε συνήθως, ας πούμε ακριβέστερα του τρόπου κλίσης. Θέλει να μας μυήσει στο απολύτως μη αναγώγιμο στοιχείο που εμπεριέχει η λειτουργία του ρήματος είμαι, στην αμιγώς συνδετική λειτουργία του. Θα ήταν σφάλμα να πιστεύει κανείς ότι η συνδετική λειτουργία αναδεικνύεται μέσα από μια βαθμιαία μεταστροφή των διαφορετικών αυτών όρων. 58

Η φύση και η ποιότητα του εσύ που καλείται να απαντήσει εξαρτώνται από το επίπεδο του εκφωνούμενου σημαίνοντος. Οπότε, όταν το σημαίνον που άγει τη φράση λείπει από το εσύ, το αυτό είμαι δεν γίνεται παρά να μοιάζει με μια ανέναη διερώτηση. Έτσι γίνεται κάθε φορά που στο κάλεσμα που προφέρεται προς τον άλλο, το σημαίνον πέφτει στο πεδίο που είναι αποκλεισμένο για τον άλλο. Το σημαίνον προκαλεί εκείνη τη στιγμή μια αναγωγή, μεγάλης εντάσεως όμως, στην αμιγή φαντασιακή σχέση. 59

Ως σημαίνον, δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να προσληφθεί με την ιδιότητα που έχει το σημαίνον να εκπροσωπεί ένα απροσδιόριστο υπόβαθρο γύρω από το οποίο συγκεντρώνονται και συμπυκνώνονται κάμποσες, όχι απλώς σημασίες, αλλά σειρές ___________________ 54. Ζακ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο (1955-1956) σελ: 296 55. Όπ.π. σελ: 297 56. Όπ.π. σελ: 328 57. Όπ.π. σελ: 336 58. Όπ.π. σελ: 337 59. Όπ.π. σελ: 341

69

σημασιών, που έρχονται και συγκλίνουν μέσω της ύπαρξης και με αφετηρία την ύπαρξη αυτού του σημαίνοντος. 60 Οπότε, πέρα από κάθε σημαίνον που ενδεχομένως έχει σημασία για το υποκείμενο, η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι η μόνιμη και η αδιαλειπώς ευαισθητοποιημένη χρήση του σημαίνοντος στο σύνολό του. 61 Το σημείο, εφόσον μεταχειριζόμαστε αυστηρά τον όρο, είναι πάντοτε συσχετισμένο με μια παρουσία, ενώ το σημαίνον είναι άρθρωση. Είναι άρθρωση σημαίνει ότι έχει αξία για ένα άλλο σημαίνον με το οποίο συγκροτεί σύστημα και δεν αποτελεί σημείο της παρουσία ενός όντος. Αυτό μάλιστα περιλαμβάνει ο στοιχειώδης και συνάμα παράδοξος ορισμός που δίνει ο Λακάν για το σημαίνον, ότι αναπαριστά ή εκπροσωπεί το υποκείμενο για ένα άλλο σημαίνον, ένα υποκείμενο το οποίο ακριβώς υποδηλώνεται από το σημείο της απουσίας του. Έχουμε συνεπώς, στην ίδια σειρά, εδώ μεν το είναι [το ον], εδώ δε το έλλειμμα – του - είναι [το έλλειμμα όντος]. Σημείο ◊ Παρουσία – Είναι [Être] $ Σημαίνον Απουσία – Έλλειμμα – του – Είναι [Manque à être] Tούτη η διχοτομία έχει αξία θεωρητικής μήτρας και επιτρέπει λόγου χάριν να σκεφτούμε πως συμβαίνει το σημαίνον να μπορεί να γίνει σημείο. Πράγμα που καθόλου δεν υποδηλώνει ο ορισμός του, κάθε άλλο μάλιστα. 62 Το σημείο στην καθαυτό χρήση του είναι συσχετισμένο με παρουσία όντος, ενώ το σημαίνον είναι πάντα συσχετισμένο με έλλειμμα όντος. Σε ό,τι ονομάζουμε συμβολική τάξη, εκεί, τα σημαίνοντα μιλάνε με τα σημαίνοντα. Το διαγραμμένο υποκείμενο του Λακάν καταγράφει το υποκείμενο, αλλά ως ήδη νεκρό. Είναι το υποκείμενο του σημαίνοντος που είναι στοιχείο καθαρής λογικής. Αυτό που ο Λακάν ονομάζει υποκείμενο διατηρείται κάλλιστα εκτός σώματος, εκτός ζωής. Όταν υπάρχει κάποιος, τότε υπάρχουν σημεία [signes]. Υπάρχει κάποιος. Λέγοντας ότι υπάρχει κάποιος, σημαίνει ότι δεν υπάρχει μονάχα το υποκείμενο του σημαίνοντος. Τι παραπάνω υπάρχει από το υποκείμενο του σημαίνοντος, από εκείνο το υποκείμενο που εάν ήταν νεκρό δεν θα το ήξερε; Βρισκόμαστε, λοιπόν, έχοντας από τη μία μεριά τη λογική του σημαίνοντος με το νεκρό της υποκείμενο και από την άλλη μεριά το άτομο το σφριγηλό που προσλάλλεται από το ασυνείδητο. Επειδή υπάρχουν αυτές οι δύο όψεις, γι’ αυτό ο Λακάν εισάγει την υπόθεσή του, όπως λέει, δηλαδή ότι το υποκείμενο του σημαίνοντος και το άτομο, δηλαδή το σώμα που προσβάλλεται, είναι ένα και το αυτό. Εξυπακούεται από αυτά ότι το σημαίνον δεν έχει ως επιτέλεσμα μόνο το σημαινόμενο αλλά και το συναίσθημα ενός σώματος. 63

7.1. ΤΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΑΙΝΟΝ

Χρειάζεται λοιπόν να στοχαστούμε ποια είναι η σχέση σώματος και σημαίνοντος. Το ζήτημα είναι να δώσουμε το νόημα που πρέπει στο επίθετο «έμβιο» και επίσης να συλλάβουμε από ποιο δίαυλο, με ποια επενέργεια το πάθος της απόλαυσης έρχεται στο σώμα. Άρα, εφόσον δεχτούμε αυτή την προοπτική, υπάρχει η προϋπόθεση «σώμα». ____________________ 60. Ζάκ Λακάν: Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο Τρίτο (1955-1956) σελ: 342 61. Όπ.π. σελ: 343 62. Jacques-Alain Miller: Λακανική βιολογία σελ: 94 63. Όπ.π. σελ: 96

70

Πρέπει αμέσως να προσθέσουμε ότι υπάρχει μια δεύτερη προϋπόθεση που προστίθεται στην προϋπόθεση «σώμα» ώστε να προκύψει κάτι που να συνιστά επαρκή προϋπόθεση. Είναι η προϋπόθεση «σημαίνον», εφόσον συνταχθούμε με τη φράση του Λακάν ότι το σημαίνον είναι αίτιο της απόλαυσης. Η προοπτική λοιπόν που σκοπεύουμε να αναπτύξουμε σε αυτή τη λακανική βιολογικά είναι η εξής: η ζωή προϋπόθεση της απόλαυσης, η προϋπόθεση «σώμα», η προϋπόθεση «σημαίνον». 64 Πρέπει εδώ να εξετάσουμε θεματικά και να αποτιμήσουμε την έκφραση «συμβολική τάξη» που ο Λακάν δανείστηκε από τη γλωσσολογία μέσω της δομικής ανθρωπολογίας, την παρέλαβε και απλώς σταδιακά την ανασκεύασε ο ίδιος. Η συμβολική τάξη προβάλλεται σαν μια τάξη, μια οργάνωση, μια διάταξη υπερβατική ως προς ό,τι στοιχειοθετεί την κάθε περίπτωση, ότι διαδραματίζεται, υπερβατική ως προς την εμπειρία. Είναι άραγε ύλη το σημαίνον, Είναι άραγε το σημαίνον, κυριολεκτικά μιλώντας, κάτι το υλικό; Υπάρχει εδώ κάτι το διφορούμενο, στον βαθμό που το σημαίνον το συλλαμβάνουμε μονάχα με μορφή υλοποιημένη. Όμως το σημαίνον ως τέτοιο, δηλαδή ως τάξη, αποτελεί καθαρό φορμαλισμό. Γι’ αυτό και ο Λακάν μιλάει για το σημαίνον ως ύλη σε εκκρεμότητα και μάλιστα το απεικονίζει παραστατικά σαν τα σύννεφα που μετατοπίζονται με την ορή του ανέμου, αλλά που είναι όντως ικανά να γίνουν νερό και το νερό είναι ικανό να έχει υλικά αποτελέσματα στο έδαφος, στη γη. Σ’ αυτή την απεικόνιση, το επίμαχο ερώτημα είναι ο υλικός ή μη χαρακτήρας του σημαίνοντος. Εδώ, η τελευταία απάντηση του Λακάν θεωρεί το σημαίνον ισοδύναμο με το προσποιητό, δηλαδή δίνει έμφαση στο τυπικό [formel] χαρακτήρα του σημαίνοντος, στον λογικό του χαρακτήρα. Αυτό όμως δεν παρά μια ευκαιρία για το σημαίνον να υλοποιηθεί. Υλοποιείται σε ό,τι γίνεται υπόστρωμα του σημαίνοντος. Έτσι μπορεί κανείς να καταλάβει ότι το σημαίνον δανείζεται οπωσδήποτε την ύλη του από τον ήχο, αλλά επίσης και από το σώμα. Αυτό ακριβώς αξιολογούμε στο υστερικό σύμπτωμα, ότι το σημαίνον είναι ικανό να υλοποιηθεί στο σώμα. Οπωσδήποτε, μπορούμε να πούμε ότι το σώμα προσφέρει την ύλη του, την πραγματικότητά του στο σημαίνον. Το υπόδειγμα του «να γίνεται το σώμα σημαίνον» μας το έδωσε ο Λακάν με τη θεωρητική κατασκευή του φαλλού. Γύρω ειδικά από αυτό το τμήμα του σώματος είναι που μας σκιαγραφεί το πέρασμα στο σημαίνον, πράγμα που παραμένει για μας σημείο αναφοράς. 65 Νοείται σαν μια ανύψωση. Βρίσκουμε, στο επίπεδο του Πραγματικού, στο επίπεδο του φαντασιακού, μια οντότητα λίγο-πολύ απομονωμένη, η οποία έρχεται και ανυψώνεται σε συμβολική τάξη, μέσα από ορισμένους μετασχηματισμούς. Ο Λακάν περιγράφει επανειλημμένα αυτή τη διαδικασία ανύψωσης στο σημαίνον που ονομάζεται σημαινοποίηση. [signifiantisation]. Αυτά προϋποθέτουν μια σχετική ακύρωση του αρχικού πράγματος ώστε να γίνει η σημαινοποίηση. 66

Ο Λακάν κατέδειξε με προσήλωση με ποιον τρόπο το σημαίνον βρίσκει έρεισμα σε υλικά αντικείμενα μέσω μετασχηματισμού, μέσω ανυψώσεως. Δεν είναι όμως η μόνη δομή που υπεισέρχεται στις σχέσεις του σώματος και του σημαίνοντος. Υπάρχει και μια δεύτερη σύστοιχη δομή που πρέπει να διαχωρίζεται από τη δομή ανυψώσεως, την οποία ο Λακάν μελετάει, εξετάζει, προτείνει με αφετηρία την τελευταία διδασκαλία του. Η δεύτερη δομή που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε σωματικοποίηση [corporisation], είναι κατά κάποιον τρόπο το ανάποδο της σημαινοποίησης. Εδώ είναι μάλλον το σημαίνον που μπαίνει στο σώμα. Είναι μια δομή εντελώς διαφορετική από την πρώτη. Η πρώτη είναι ανύψωση, μετουσίωση του πράγματος προς το σημαίνον.67 Ενώ η σωματικοποίηση είναι αντίθετα το σημαίνον που νοείται να ___________________ 64. Jacques-Alain Miller: Λακανική βιολογία σελ: 36 65.Όπ.π. σελ: 118 66. Όπ.π. σελ: 119 67. Όπ.π.σελ: 120

71

προσβάλλει το σώμα του ομιλούντος όντος και το σημαίνον να γίνεται σώμα, κατακερματίζοντας την απόλαυση του σώματος και κάνοντας να βγει το πλεόνασμα απόλαυσης, τεμαχίζοντας το σώμα, αλλά μέχρις ότου αναβλύσει η απόλαυση, το πλεόνασμα απόλαυσης που δυνητικά ενέχει το σώμα. Ο Λακάν έδωσε εύσημα στους στωικούς που επινόησαν το σημαίνον και μάλιστα τη διαφορά του σημαίνοντος και του σημαινόμενου και σημειώνει, όχι τυχαία, ότι επινόησαν ταυτόχρονα την έννοια του ασωμάτου [l’incorporel] Θέλει να πει, πρώτον ότι το σημαίνον δεν είναι της ίδιας τάξεως με το σώμα. Μπορεί κανείς να μιλήσει για σημαίνον σώμα, αλλά με μια έννοια τυπική, μαθηματική, όπως μιλάμε για σώμα αριθμών. Εάν το σημαίνον σχετίζεται με το σώμα, πρόκειται για σχέση αρνητική, την οποία ακριβώς υποδηλώνει ο όρος ασώματο. Αυτό απαιτεί να απομονώσουμε σαφώς το σημαίνον ως ασώματο, το ειδέναι ως ασώματο. Το επιτέλεσμα που έχει το ειδέναι μέσα σο σώμα, ο Λακάν το ονομάζει συναίσθημα [affect], οπωσδήποτε υπό μία έννοια διευρυμένη, γενικευμένη. Ονομάζει συναίσθημα το σωματικό επιτέλεσμα του σημαίνοντος, δηλαδή όχι το σημασιολογικό του επιτέλεσμα που είναι το σημαινόμεν, όχι το επιτέλεσμα που έχει ως υποτιθέμενο υποκείμενο, δηλαδή όχι όλα τα επιτελέσματα αλήθειας του σημαίνοντος, αλλά τα επιτελέσματα απόλαυσης. Τα συμπεριλαμβάνει στον όρο συναίσθημα που έρχεται και παρενοχλεί τις λειτουργίες του έμβιου σώματος. Ο Λακάν τείνει να σωματικοποιεί, στην πορεία της διδασκαλίας του, τις κυριότερες σημαίνουσες λειτουργίες που έχει απομονώσει.68 Η ανάγκη του σώματος πρέπει να περάσει από το σημαίνον, να περάσει και να γίνει αίτημα. Είναι η δομή της σημαινοποίησης. Όντως αυτή η σημαινοποίηση είναι ένα αρνητικό επιτέλεσμα, μια αρνητικοποίηση που φτάνει στο αποκορύφωμα με το αίτημα αγάπης, έτσι ώστε εκείνο το κάτι που δίνει ο Άλλος να γίνεται σημάδι της αγάπης του Άλλου. Ξεμένει πίσω η επιθυμία σαν ένα σημαινόμενο μεταξύ των σημαινόντων. Κατά τη δεύτερη θεωρητική προοπτική που εγκαινιάζει τη δεύτερη δομή που διακρίναμε και την ονομάσαμε σωματικοποίηση, το θέμα είναι να σωματικοποιηθεί η διαλεκτική του υποκειμένου και του Άλλου. 69 Συλλαμβάνουμε αντιθέτως εδώ ότι το επιτέλεσμά της είναι ένα συναίσθημα. Έχουμε εδώ ένα σημαίνον στοιχείο που το επιτέλεσμα του όμως είναι να σωματικοποιείται ως συναίσθημα και το συναίσθημα αυτό είναι η απόλαυση. Να γιατί ο Λακάν έρχεται και γράφει – πράγμα που ανοίγει για μας ένα πεδίο περαιτέρω διερεύνησης: «Το υποκείμενο δέχεται βέβαια το δικό του μήνυμα υπό ανεστραμμένη μορφή. Αυτό σημαίνει εδώ τη δική του απόλαυση υπό τη μορφή της απόλαυσης του Άλλου». Δηλαδή αυτό που εδώ εκπληρώνει, με αυτή την υπαινικτική ακόμη και μη ανεπτυγμένη μορφή είναι η σωματικοποίηση της διαλεκτικής του υποκειμένου και του Άλλου, στην οποία αυτή τη φορά το στοιχείο που κυκλοφορεί είναι το συναίσθημα απόλαυσης. 70

____________________ 68. Jacques – Alain Miller: Λακανική βιολογία σελ: 121 69. Όπ.π. σελ: 123 70.Όπ.π. σελ: 124

72

7.2. Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΣΗΜΑΙΝΟΝ

Ας πούμε δύο λόγια για το θάνατο που είναι παρών ως σημαίνον, στον οποίο αναφέρεται ο Λακάν. Τι είναι ο θάνατος ως σημαίνον; Η φράση αποδίδει το πασίγνωστο γεγονός ότι στο ανθρώπινο είδος το έμβιο ον προδικάζει τον θάνατο. Από μόνο του το γεγονός αυτό εισάγει ένα διττό καθεστώς του θανάτου. Δεν είναι το διττό καθεστώς της σωματικής ζωής και της μοριακής ζωής, είτε του θανάτου του σώματος και του προσδοκώμενου θανάτου των μορίων. Το προκείμενο διττό καθεστώς του θανάτου είναι ο φυσικός θάνατος και ο προδικαζόμενος θάνατος που ασφαλώς δεν είχε παραβλέψει ο Φρόιντ. Ο Φρόιντ επιμένει ότι ο προσίδιος θάνατος δεν είναι παραστάσιμος, αλλά παρόλο που δεν είναι παραστάσιμος, είναι πάντως προδικάσιμος. Ο θάνατος ως προδικάσιμος είναι εντελώς άλλο πράγμα από τον φυσικό θάνατο. Είναι ο θάνατος ως στοιχείο που ασκεί «έντονη επίδραση στη ζωή», ανάλογα με το εάν δέχεται κανείς να διακινδυνεύσει τον θάνατο ή εάν αποκλείει τον κίνδυνο με μια στάση κάπως ηρωική. Είναι ακριβώς η αρχή περί αναδιπλασιασμού του θανάτου που πρότεινε ο Λακάν. 71 Προέβαλε τον αναδιπλασιασμό που αφορά δύο μορφές φυσικού θανάτου – είτε του σώματος, είτε των μορίων -, αλλά ουσιαστικά ο διπλός θάνατος είναι ο φυσικός θάνατος και ο θάνατος που συνδέεται με το σημαίνον.

Τι ονόμασε ο Λακάν «ηθική της ψυχανάλυσης»;

Ονόμασε ηθική της ψυχανάλυσης, κατά πρώτον, μια θεωρία του υπερεγώ, δηλαδή μια απαίτηση που αντιστρατεύεται την προσαρμογή, την απαίτηση να επανέλθει μια πρωτογενής ικανοποίηση, άρα την απαίτηση μιας απόλαυσης. Κατά δεύτερον, η «ηθική της ψυχανάλυσης» είναι μια εξήγηση της λειτουργίας του θανάτου μέσα στη ζωή: ενός θανάτου που δεν ανάγεται στη βιολογία, αλλά στη λογική του σημαίνοντος. Εδώ ο διττός είναι αφενός ο φυσικός και αφετέρου ο σημαίνων θάνατος. Γι’ αυτό και , στο Σεμινάριο Η ηθική της ψυχανάλυσης, ο Λακάν φτάνει να θέσει το ερώτημα που δείχνει άτοπο: έχει άραγε η ζωή κάποια σχέση με τον θάνατο; Τι σημαίνει αυτό; ότι ο θάνατος δεν είναι συμπληρωματικό της ζωής, διότι το ζήτημα που τίθεται εδώ είναι ο θάνατος με τον οποίο έχουμε σχέση μέσα στη ζωή και αυτός δεν μπορεί παρά να είναι ένας σημαίνων θάνατος. Έτσι επισκιάζει ο θάνατος τη ζωή. Το ερώτημα στο οποίο καταλήγει η ηθική της ψυχανάλυσης είναι πώς γίνεται ένα έμβιο σώμα, όταν ανήκει στο ανθρώπινο είδος, να μπορεί να έχει πρόσβαση στη δική του σχέση με το θάνατο. Αυτό που ο Λακάν ονομάζει δική του σχέση με το θάνατο ή που ο Φρόιντ ονομάζει συσχέτισή μας με το θάνατο, ισοδυναμεί κατά τον Λακάν με την ενόρμηση θανάτου. Δεν υπάρχει μονάχα θάνατος που υφιστάμεθα, ταύτιση που υφιστάμεθα προς τον πραγματοποιούμενο θάνατο. 72 Είναι σαν να συνάγεται το ον – που – ζει – για – τον – θάνατο [l’ être – vivant – pour – la – mort]. Αυτό όντος προϋποθέτει, τουλάχιστον στο Σεμινάριο. Η ηθική της ψυχανάλυσης, ότι η ενόρμηση θανάτου ισοδυναμεί με την υποκειμενική σχέση προς τον θάνατο. Τούτο συνεπάγεται πως ο προδικαζόμενος θάνατος, ο θάνατος που επισκιάζει τη ζωή, ισοδυναμεί με μια σημαίνουσα εξαφάνιση. Είναι ένας θάνατος που ισοδυναμεί με το διαγραμμένο υποκείμενο, με το υποκείμενο ως «ένα σημαίνον λιγότερο». Αυτό ακριβώς είναι που ο Λακάν ονομάζει δεύτερο θάνατο, τον θάνατο που δεν είναι ο θάνατος ως κοινή μοίρα, που δεν είναι ο θάνατος όπου κάποιος τα τινάζει. Αυτό ακριβώς είναι που ονομάζει θάνατο αληθινό, τον θάνατο που είναι συνέταιρος επίσης με την αλήθεια, τον θάνατο όπου το υποκείμενο εξαιρείται από τη σημαίνουσα αλυσίδα και κατά κάποιο τρόπο συναντιέται ή σμίγει με τον ίδιο του τον αφανισμό. Αυτό που ο Λακάν

73

ονομάζει δεύτερο θάνατο είναι το σημαίνον έλλειμμα – του - είναι του υποκειμένου, το οποίο άλλωστε ενέχει, συμμετρικά προς τον δεύτερο θάνατο, τη δεύτερη ζωή, τη «σημαίνουσα ζωή», Υπάρχουν, σε ό,τι ο Λακάν ονομάζει ηθική, δύο όψεις του υποκειμένου. Υπάρχει η όψη εξαφάνισής του που είναι η όψη που ταυτίζεται με τον δεύτερο θάνατο, με τον σημαίνοντα θάνατο κι έπειτα υπάρχει το εναδικό σημαίνον ως σημαίνον του υποκειμένου του δεύτερου θανάτου. Ο όρος μάλιστα που επανέρχεται στο σημείο αυτό, δεν είναι το εναδικό [l’unaire] , αλλά το μοναδικό [l’unique]. $ ◊ S1

ΜΟΝΑΔΙΚΟ

Το μοναδικό είναι όλα εκείνα τα στοιχεία του είναι που το σημαίνον προσηλυτίζει, σε πείσμα όλων των μετασχηματισμών του εμβίου, προκειμένου να συγκροτήσει ένα απόλυτο Ένα.73

Από τη μια πλευρά, μέσω του σημαίνοντος είναι που επισκιάζει ο θάνατος τη ζωή και από την άλλη πλευρά το σημαίνον πετυχαίνει τη διαιώνιση του υποκειμένου ως προς τη μοναδικότητά του. 74

Ήδη από τότε ο Λακάν προτείνει μια αναπαράσταση της επίπτωσης του σημαίνοντος επί της ζωής, αναπαράσταση που θα υπολανθάνει τελικά σε πολλές από τις επεξεργασίες του, ακόμη και στις πιο προωθημένες της τελευταίας περιόδου. 75

____________________

71. Jacques –Alain Miller: Λακανική βιολογία σελ: 44 72. Όπ.π. σελ: 45 73. Όπ.π. σελ: 46 74. Όπ.π. σελ: 47

74

75. Όπ.π. σελ: 49 Ε Π Ι Λ Ο Γ Ο Σ

Ο Lacan συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό στην εξέλιξη της ψυχανάλυσης. Ορισμένα φτωχά μυαλά που συναντώνται κυρίως στους βάλτους μιας αυτάρεσκης ψυχανάλυσης, εκκινούν από το γεγονός ότι η ψυχανάλυση είναι μεταβλητή και ασταθής και καταλήγουν να αισθάνονται παγιδευμένοι και να ισχυρίζονται ότι είναι αναποτελεσματική ή αδύνατον να διδαχθεί. Δε συμβαίνει όμως κάτι τέτοιο. Η ψυχανάλυση εξελίσσεται με αφετηρία τις ανακαλύψεις εκείνων που τολμούν να εκθέσουν τα δικά τους προβλήματα, τις δικές τους περιπλανήσεις. Το να πάψει να ελπίζει κανείς ότι υπάρχουν βεβαιότητες είναι ένα σημαντικό αποτέλεσμα της ανάλυσης. Σ’ αυτό τον ίδιο δρόμο που χάραξε ο Freud μας οδηγεί ο Lacan στα πρώτα κείμενα και σεμινάριά του. Σαν ένας δάσκαλος του Ζεν μεταχειρίζεται το παράδοξο. Αυτή η παρομοίωση δεν έχει τίποτα το πρωτότυπο, αφού ανοίγει το σεμινάριό του πάνω στα τεχνικά γραπτά του Freud συγκρίνοντας τον εαυτό του με δάσκαλο του Ζεν. Ένας λακανικός αναλυτής δε θα έπρεπε να ανήκει σε αυτό το είδος υπό εξαφάνιση που, τον καιρό του σταλινισμού, ονομαζόταν στατευμένος μαχητής. Απεναντίας η διδασκαλία του Jacques Lacan πάει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Πηγαίνει προς το άνοιγμα, την αμφισβήτηση των ιδεών που έχουμε ασπαστεί. Ο Lacan ανοίγει ορίζοντες, γκρεμίζει τα παραπετάσματα, σπέρνει την αμφιβολία, υποδαυλίζει τη φωτιά και προκαλεί καταιγίδα. 1

Η διδασκαλία του Lacan δεν απευθυνόταν στην πεζή αντίληψη, ευνοούσε την κουλτούρα. Έκανε το λάθος να πιστεύει ότι το μήνυμά του γινόταν πάντα σαφώς αντιληπτό. Άλλοι ενδιαφέρθηκαν μόνο για τις εκκεντρικότητές του και άλλοι, παραδόξως, ερμήνευσαν τις πιο τρελές συμπεριφορές του σαν θεϊκούς χρησμούς. Άλλοι, πάλι, αναζήτησαν μια τεχνικά στα ποιητικά του ξεσπάσματα.

Έπαιξε με το μοναδικό εργαλείο που διαθέτει ο αναλυτής, το λόγο. Κάθε λέξη, ακόμα και η πλέον ανώδυνη, έχει πολλαπλά νοήματα. Όταν το γνωρίζουμε, το έργο του φαίνεται σαν ένα είδος γλωσσικού κολάζ. Διασταυρώνει όπως οι λύτες του σταυρολέξου, αναμειγνύει όπως ο Raymond Devos, μυστικοποιεί όπως ο André Breton, βιάζει όπως ο Sade, σαγηνεύει όπως ο Δόν Ζουάν, αναστατώνει όπως ο Poe, «ζωγραφίζει» όπως ο José Mor;ia de Hérédia. Χωρίς όρια, πηγαίνει ολοένα και πιο μακριά, πάντα προς διαφορετική κατεύθυνση, δεν πρέπει να τον ακούμε ή να τον διαβάζουμε πιστεύοντας ότι στη θέση της ψυχής έχει την αλήθεια.

Τα τεχνάσματα και οι ιδιομορφίες του είναι άχρηστα τελικά. Μας προκαλεί σαν να ήθελε να μας περάσει ένα μήνυμα που δεν πρέπει να ακολουθήσουμε. Ο Lacan είναι μια μεγαλοφυΐα του ρητορικού λόγου, τον οποίο δεν πρέπει ούτε να μιμηθούμε ούτε να θαυμάσουμε. Πρέπει να βάλουμε μουσική στην κακοφωνία του.

Μέσα σε αυτές τις προκλητικές καρικατούρες, στο στυλ του Ιερώνυμου Μπος που μας έδειξε στη διάρκεια της ζωής του, υπάρχει μια διδασκαλία που πρέπει να κρατήσουμε. Παράξενος τύπος που αναμφίβολα συγκλόνισε τους κύκλους της παριζιάνικης διανόησης με τα θορυβώδη του «νούμερα», αλλά που, ακόμα και σήμερα, δεν έχει αποκαλύψει όλο

____________________ 1. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 188

75

του τον πλούτο. 2 Υπήρξε, κατ’ εικόνα της εργασίας του πάνω στην ψυχανάλυση παράδοξος. Το μήνυμα του Lacan πρέπει να αραιώνεται και να χορηγείται μόνο σε ομοιοπαθητικές δόσεις. Αλλά ας μην πλανιόμαστε, δεν είναι όλα θεμελιωμένα, δεν έχουν κάποιο κρυφό νόημα όλες οι υπερβολές του. Ο Lacan έφερε στη σύγχρονη ψυχανάλυση την αμφισβήτηση και τη διαλεκτική. Προτρέπει τους μελλοντικούς ψυχαναλυτές να αυτοαμφισβητούνται, να αποφεύγουν τη ρουτίνα των θεωρητικών ή τεχνικών ηθών και εθίμων. Δεν πρέπει να πιστέψουμε πως αποτελεί απλώς ένα ακόμα ρεύμα του ψυχαναλυτικού κινήματος. αντίθετα, είναι αυτός που μας βοήθησε να ανακαλύψουμε ξανά τον Freud, είναι απευθείας απόγονός του, συνεχιστής του. Αλλά όμως μας έκανε να χάσουμε και την ασφάλεια, μας έκανε να χάσουμε την ψευδαίσθηση των βεβαιοτήτων μας, πράγμα που φανερώνει και την αιτία που ακόμα είναι στόχος αμφισβήτησης. 3 ____________________ 2. Μισέλ Ντετί: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν σελ: 189

76

3. Όπ.π. σελ: 190 Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Aubert Jacques, Cheng François, Milner Jean-Claude, Regnault François, Wajcman Ģérard, Ο Λακάν το γραπτό η εικόνα, Μτφρ: Διονυσία Πτερουντίου, Αθήνα: Ψυχογιός 2003 Βανιέ Αλέν, Λακάν όσο πιο απλά γίνεται, Μτφρ: Γιάννης Οικονόμου. Αθήνα: Κέδρος 2001 Clément Catherine, Ζάκ Λακάν, Βίος και Πολιτεία, Ο Σαμάνος ψυχαναλυτής, μτφρ.: Κουλεντιανού Μαργαρίτα, Αθήνα: Θυμάρι 1986 Dor Joel: Εισαγωγή στην ανάγνωση του Λακάν, μτφρ: Μπουτουροπούλου Ιφιγέννεια, Αθήνα: Πλέθρον 1994 Ζαφειρόπουλος Μάρκος, Λακάν και Λεβί-Στρως, η επιστροφή στον Φρόυντ (1951-1957), μτφρ.Μπετζέλος Τάσος, Αθήνα Πλέθρον 2007 Λακάν Ζάκ, Το σεμινάριο, βιβλίο ΧΙ, Οι τέσσερις θεμελιακές έννοιες της ψυχανάλυσης, μτφρ: Σκαρπαζέλου Μαριάνθη. Αθήνα: Ράππα 1964 Λακάν Ζάκ, Η οικογένεια, τα οικογενειακά συμπλέγματα στη διαμόρφωση του ατόμου, μτφρ. Βεργέτης Δημήτριος, Αθήνα: Καστανιώτη 1987 Λακάν Ζάκ, Οι ψυχώσεις, Σεμινάριο τρίτο (1955-1956) μτφρ.: Χριστοπούλου Ρούλη, Σκολίδης Βλάσης Αθήνα: Ψυχογιός 2005 Leader Darian-Ģuoves Judy, Ο Λακάν με εικόνες, μτφρ.: Σταυρακάκης Γιάννης, Αθήνα: Δίαυλος 2004 Μακρίδης Μάριος, Η ψυχανάλυση του διχασμένου υποκειμένου, εισαγωγή στο έργο του J.Lacan, β΄έκδοση, Αθήνα: Έρασμος [1980] Miller Jacques-Alain, Λακανική βιολογία, έξι ψυχαναλυτικά μαθήματα για το σώμα, το σύμπτωμα, την απόλαυση μτφρ: Δυοβουνιώτου Νινέττα-Σκολίδης Βλάσης, Αθήνα: Ψυχογιός 2003 Μiller Jacques-Alain, Ο Λακάν και η ψυχανάλυση Αθήνα: Εκκρεμές 2003 Ντετί Μισέλ: Εισαγωγή στην ψυχανάλυση του Λακάν, μτφρ.: Ποταμιανού Νάσια, Αθήνα: Καστανιώτη 2000 Παπαχριστόπουλος Νίκος: Ψυχανάλυση και γραφή, Η μετουσίωση στον Φρόυντ και τον Λακάν Αθήνα: Βιβλιόραμα 2005 Σαντλέρ Γ-Νταίηρ Κ-Χόλντερ Α., Αναλυόμενος και αναλυτής, Η ανάπτυξη των ψυχαναλυτικών εννοιών, μτφρ. Σουλιώτου Πέπη Αθήν: Πρίσμα 1991

77

Σαφουάν Μουσταφά, Λακανιάδα, Τα σεμινάρια του Ζάκ Λακάν 1953-1963, μτφρ.: Οικονόμου Γιάννης Αθήνα: Κέδρος 2005

78