Upload
lethuy
View
308
Download
26
Embed Size (px)
Citation preview
sarCevi
ra aris istoria
I
II
1. 8 2. 11
rogor gavigoT Cveni warsulis Sesaxeb. dro da sivrceadamianis warmoSoba, pirvelyofili samyaro
3. 15 4. 19 5. 24 6. 28 7. 32 8. 35 9. 39 10. 43
11. 47 12. 51 13. 54 14. 58
15. 61 16. 64 17. 6718. 7019.
74
nilosis auzi – Zveli egvipteSuamdinareTixuanxes auzi – Zveli CineTiindis auzi – Zveli indoeTixeTebis samefofinikia. iudea da israelimidia da sparseTikreta-mikeni (argonavtebis laSqroba, troas omi)
sparta - ugalavno polisi. aTeni - demokratiis samSobloaleqsandre makedonelietruskebi, romi mefeebisa da respublikis xanaSiromis imperia: oqtavianes reformebi da romauli kulturis `oqros xana~ traiane, markus avreliusi; diokletianes reformebi
konstantine didis reformebi romis imperiis gadasarCenadxalxTa didi gadasaxlebaromis imperiis dacema da barbarosuli samefoebi evropis teritoriazesasanianTa irani`bizantiis imperiis oqros xana~ - romis erTianobis aRdgenis mcdeloba, aRmSenebloba, prokopi kesarielis ori istoria
Zveli aRmosavleTis civilizaciebi – saxelmwifoebriobis dasawyisi
berZnuli da romauli civilizaciebi
Sua saukuneebi
III
IV
8
11
24
29
54
58
70
68
74
IV20. 7821. 8122. 8423. 8824. 9225. 9626. 10027. 10328. 10629. 11030. 11331. 11732. 12133. 12534. 12835. 13136. 13437. 13938. 14339. 14740. 15241. 154
merovingebis frankTa samefo, `salikuri samarTali~, karlos marteli da misi reformebikarolingebis frankTaA samefo`karolinguri renesansi~muhamadi da islamiomaianTa da abasianTa saxalifoebinormanebi da skandinaviuri eposi. normanebi dasavleT evropasa da atlantis okeaneSianglo-saqsebis mier britaneTis dapyrobadanielebi (normanebi) inglisSislavebivariagebi da kievis ruseTi. variagebi da saqarTvelo.saRvTo romis imperia`il de fransi~, kapetingebi safrangeTSiarabuli espaneTiuiliam dampyrobeli inglisSi, saSineli samsjavros wigniGgermania Staufenebis dinastiis mmarTvelobisas bizantia da selCukebijvarosnuli laSqrobebi (I periodi) jvarosnuli laSqrobebi (II periodi)monRolebiosmalebi axlo aRmosavleTSibizantiis restavraciidan konstantinopolis dacemamde (paleologosebis xanis kultura)kolumbamdeli amerikis civilizaciebi: maia, actekebi da inkebi
42. 15843. 16244. 16545. 16846. 17247. 17648. 18049. 18450. 188
italiis qalaq-saxelmwifoebi XII-XV ss. (kavSiri saqarTvelosTan)Ggermania XIII-XV saukuneebSigermanul qalaqTa savaWro kavSirebiruseTi XII-XV saukuneebSihusituri moZraobakaTolikuri eklesia da eretikosebiebraelebi Sua saukuneebis evropaSiaswliani omivardebis omi
evropa Sua saukuneebis miwurulsa da axali drois dasawyisSi
V
89
106
115
117
131
143
154
165
184
51. 19252. 19653. 20154. 20555. 20956. 21257. 215
`kaTolike mefeebi~ - isabel kastilieli da ferdinand aragonelisaRvTo romis imperia karl V-is drostiudorebistiuartebikardinal riSelies mmarTveloba safrangeTSilui XIVpetre I-is ruseTi. ruseTi da kavkasia
axlo da Soreuli aRmosavleTi
VI 58. 22059. 22460. 22861. 23262. 236
osmaleTis imperiis Zlierebis xana da dakninebis dasawyisisefianTa iranis saxelmwifoindoeTi Sua saukuneebSiCineTi Sua saukuneebSiiaponia Sua saukuneebSi
VII 63. 240 64. 244
samefo kari, etiketi da qcevis normebiwodebriv-warmomadgenlobiTi organoebi
saxelmwifo aparati da warmomadgenlobiTi organoebi
65. 248 66. 251 67. 253 68. 255 69. 259 70. 263 71. 267 72. 271 73. 275 74. 279 75. 282 76. 286 77. 289 78. 292
kasturi sistema indoeTSiaTeneli moqalaqeebi da monebimonoba da kolonati romSifeodaluri sazogadoebaaindTa sasuliero ordenebiGglexoba Sua saukuneebSiturnirebi da trubadurebiqalaqebi da moqalaqeebigildiebi da amqrebifeodalizmi saqarTveloSimmarTvelobebi da TviTmmarTvelobebibavSvTa uflebebi da socialuri statusebibavSvTa uflebebis dacva saqarTveloSisaswavleblebi da saswavleblebSi damkvidrebuli wesebi
adamiani da sazogadoeba
VIII
193
209
216
228
236
243
250
258
276
299
312
314
IX79. 29580. 29781. 30082. 30483. 30884. 31285. 31886. 32187. 32488. 32789. 33090. 333
gilgameSis eposi (miTi warRvnis Sesaxeb)homerosi da troa (Slimani)msoflios Svidi saocrebaSua saukuneebis eposi – sagebi da TqmulebebipoliTeizmidan monoTeizmamde: religiebi da konfesiebisataZro qalaqebi da sakulto nagebobebikaTolikuri evropis Sua saukuneebis arqiteqturaganaTleba Sua saukuneebSiaRorZinebaaRorZinebis droindeli italiuri xelovnebaaRorZinebis xanis literaturaganmanaTlebloba
kultura da religia
8
Tavi pir
vel
i
1. rogor gavigoT Cveni warsulis Sesaxeb.
dro da sivrce
istoria aris mecniereba, romelic war-suls swavlobs. misi mTavari kiTxvebia: ra moxda? sad da rodis moxda esa Tu is movlena?
rogorc nebismieri sxva mecniereba, is-toriac interesdeba movlenaTa mizeze-biT, maTi urTierTkavSiriT da cdilobs, daadginos istoriuli procesis kanonzo-mierebebi.
nebismier movlenasa Tu sagans SeiZle-ba hqondes sakuTari warsuli, sakuTari istoria. rodesac ar vakonkre tebT, ris warsulzea saubari da mxolod sityvas `istoria~ vambobT, igulisxmeba kaco-briobis istoria.
adamianis gaCenidan dRemde didi droa gasuli. drois es monakveTi ar aris CvenT-vis erTnairad kargad cnobili. uZvelesi adamianisgan Cvenamde moaRwia mxolod ramdenime Zvalma, iaraRma, samosaxloTa nangrevebma. gacilebiT metia Cveni codna warsulis Sesaxeb im momentidan, rodes-ac adamiani weras iwyebs. Zveli nawerebi-dan vigebT Cveni winaprebis saxelebs, maT konkretul saqmeebs, gancdebs, warmod-genebs. aqedan moyolebuli, SesaZlebeli xdeba kacobriobis met-naklebad gabmu-li, srulfasovani istoriis dadgena. Se-sabamisad, xangrZliv periods adamianis gaCenidan damwerlobis Seqmnamde `wina-reistoriuli, preistoriuli~ SeiZleba vuwodoT, xolo periods damwerlobis Seqmnidan dRemde – `istoriuli~.
Tavad `istoriuli~ dro tradiciulad iyofa Zvel, Sua, axal da uaxles perio-debad. es dayofa sakmaod pirobiTia da emyareba umniSvnelovanes gardatexebs kacobriobis istoriaSi.
drois dinebis SegrZneba, drois garkveuli monakveTebis gamoyofa adamia-nisaTvis Soreul warsulSive iyo damaxa-
astronomiuli saaTi praRaSi
istoriis mamad miCneuli Zveli berZeni,
herodote
I ra aris istoria
9
ra ar
is ist
or
ia
siaTebeli. dRe-Ramisa da wlis droTa monacvleoba Tavad karnaxobda adamians drois am ori erTeulis arsebobas. mTvareze dakvirveba SesaZlebels xdida kvirisa da Tvis gamoyofas. maTematikuri da astronomiuli codnis gaRrmave-bis Sedegad TandaTanobiT dazustda weliwadis xangrZlivoba, gamoiyo drois sxva erTeulebi.
magram mainc sxvadasxva civilizacias drois aRricxvis, movlenaTa daTari-Rebis sxvadasxva sistema hqonda. dRes planetis mosaxleobis udidesi nawili iyenebs welTaRricxvis im sistemas, romelic qristes Sobas emyareba. es mo-vlena msoflio istorias orad hyofs: qristes Sobamde (SemoklebiT q.S.-mde) anu Zveli welTaRricxviT (SemoklebiT Zv.w.) da qristes Sobidan (SemoklebiT qr.S-dan) anu axali welTaRricxviT (SemoklebiT ax.w.) momxdar ambebad. wel-TaRricxvis es sistema hgavs ricxviT wrfes, sadac qristes Soba Seesabameba 0 wertils, Zveli welTaRricxvis wlebi da saukuneebi misken iklebs, xolo axali welTaRricxvisa – misgan matulobs. Sesabamisad, Zveli welTaRricxvis V saukune uswrebs IV-es, xolo axali welTaRrixvis V ki, piriqiT, mosdevs IV-es.
istoriaSi drois aRricxvisaTvis ZiriTadad gamoiyeneba Semdegi erTeulebi: weli, saukune (=100 weliwads), aTaswleuli (=1000 weliwads anu 10 saukunes). radgan qristes Soba aris nulovani wertili da ar Sedis arc erT welTaRricx-vaSi, TiToeuli welTaRricxvisaTvis sastarto weli aris `pirveli~, anu drois monakveTi 0-idan im momentamde, rodesac erTi weli Sesruldeba. Sesabamisad, pirveli saukune moicavs wlebs 1-idan (pirvelidan) 100-mde (measemde), pirveli aTaswleuli ki wlebs 1-idan 1000-mde da saukuneebs pirvelidan meaTemde.
Zvelad movlenaTa daTariRebisaTvis yvela xalxi sakuTar sistemas iyenebda.
yvelaze gavrcelebuli iyo movlenis daTariReba mefis mmarTvelobis wlebiT. ase
magaliTad, egviptelebis gadmocemiT, qadeSis brZola ramses II-is mefobis meeqvse
wels moxda.
asureTis dedaqalaq asurSi, agreTve aTenSi, sadac yovelwliurad icvleboda
qalaqis Tavi, weliwads mis saxels arqmevdnen.
berZnebi zogjer movlenas olimpiadebiT aTariRebdnen. pirveli olimpiada Zv.w.
776 wels Catarda da Semdeg yovel oTx weliwadSi erTxel tardeboda. soloni
aTenis mmarTveli Zv.w. 594 wels gaxda. berZens es TariRi SeiZleba amgvarad
gamoeTqva: ormocdamexuTe olimpiadis meore weli (45X4+2).
es sainteresoa
10
Tavi pir
vel
i
1. romeli saukunea:
700 w.
710 w.
2. romeli aTaswleulia:
1200 w.
2012 w.
X s.
XII s.
3. ramdeni weli iarseba saxelmwifom, romlis daarsebisa da dacemis wlebia:
a) Zv.w. 460 – ax.w. 1640
b) ax.w. 460 – 1640
4. ramdeni xnis win ucxovria mefes, romlis mmarTvelobis wlebia:
a)1850-1876
b) 250-215
klasSi samuSao
1. aRwereT mokled welTaRricxvis Tanamedrove sistema. principulad riT gansxvavdeba igi rubrikaSi `es sainteresoa~ motanili sxva sistemebisagan?
saSinao davaleba
Tavi pir
vel
i. isl
ami
welTaRricxva
10
Zv.w. 500 w. ax.w. 500 w.
800 600 400 200 0 200 400 600 800
ra ar
is ist
or
ia
11
2. adamianis warmoSoba,
pirvelyofili samyaro
adamianis msgavsi arsebebi – hominide-bi – afrikaSi ramdenime milioni wlis win gaCndnen.
2,5 milioni wlisaa homo habilisi (homo habilis) – `marjve adamiani~, adamianTa (homo) gvaris CvenTvis cnobilTagan yve-laze adreuli warmomadgeneli, rome-lic adamianis uSualo winaprad SeiZle-ba CaiTvalos. mas adamianis magvari sxva arsebebisgan, pirvel rigSi, tvinis zoma gamoarCevda. igi ara marto sxvadasxva sag-nebs iaraRad iyenebda, rasac zogi cxove-lic axerxebs, aramed TviTon amzadebda qvis primitiul iaraRs. amitomac ewoda `marjve~.
misi savaraudo STamomavali, homo ere-qtusi (homo erectus) – `gamarTulad mosia-rule adamiani~ daaxl. 2-1,8 milioni wlis win iwyebs evraziis aTvisebas. misi uZve-lesi sadgomebi afrikis farglebs gareT aRmoCnda saqarTveloSi, dmanisSi (daaxl. 1,8 milioni wlis win), agreTve espaneTSi, indoeTSi, CineTSi, indoneziaSi. homo ere-qtusma daxvewa qvis iaraRi, pirvelma ga-moiyena cecxli.
mogvianebiT, kvlav afrikidan gavr-celda adamianis sxva, ufro maRalganvi-Tarebuli saxeobebi – `haidelbergeli adamiani~, neandertaleli da Tanamedrove adamiani – homo sapiens (homo sapiens), `go-nieri an moazrovne adamiani~. homo sapiensi daaxl. 200-150 aTasi wlis win gaCnda da da-axl. 50 aTasi wlis win man sabolood Camo-yalibebuli saxe miiRo. dRes homo sapiensi adamianis erTaderTi saxeobaa, sxvebma ver gauZles masTan konkurencias, ver moaxer-xes klimatur cvlilebebTan Tu bunebis sxva gamowvevebTan adaptacia da gadaSend-nen, gonierma adamianma ki TiTqmis mTeli planeta aiTvisa.
uZvelesi adamiani moixmarda imas, rasac
homo habilisi
homo ereqtusi
homo sapiensi
mas buneba sTavazobda – agrovebda sakvebad vargis mcenareebsa Tu mis nayofs, nadirobda, Tevzaobda. igi sxvadasxva masalisgan – qvisgan, Zvlisgan, xisgan, amzadebda iaraRs, romelsac iyenebda, pirvel rigSi, sakvebis mosapoveblad. cxovelis tyavisa da mcenareuli masalisgan igi amzadebda agreTve tansac-mels, romelic mas sicivigan, mcxunvare mzisgan an cxovelis nakbenisgan ica-vda.
Tavdapirvelad adamianTa mcire jgufebi – jogebi uvlidnen mozrdil te-ritorias sakvebis mopovebisa da usafrTxo droebiTi sadgomis moZebnis miz-niT. saukeTeso sanadiro da sacxovrebeli adgilebis Ziebam adamiani miiyvana Cveni planetis yvela kuTxeSi, sadac cxovrebisaTvis met-naklebad Sesaferisi pirobebi iyo. gaazrebuli koleqtiuri qmedebebi da damatebiT saSualebaTa gamoyeneba garemo pirobebTan adaptaciisas zrdida adamianis warmatebis Se-saZleblobas sruliad gansxvavebul bunebriv pirobebSi. swored garemosTan adaptaciis Sedegia is rasobrivi gansxvavebebi, rac dRes sxvadasxva kontinen-tis mkvidr mosaxleobas Soris SeimCneva.
daaxl. 70 aTasi wlis win, savaraudod, kunZul sumatraze tobas uZlieresi vulkanuri amofrqvevis Semdeg daiwyo `didi gamyinvarebis~ procesi, romelmac planetis mosaxleobis didi nawili Seiwira, magram gadarCenilebi gamoawrTo da Semdgomi warmatebebisTvis Seamzada.
yinulis ukandaxevis Semdeg, daaxl. 12 aTasi wlis win Seiqmna xelSemwyobi pirobebi demografiuli zrdisa da axali miwebis aTvisebisaTvis.
daaxl. 10 aTasi wlis win daiwyo umniSvnelovanesi procesi, romelic `neo-liTuri revoluciis~ saxeliTaa cnobili. am dros adamiani nadirobasa da Sem-groveblobas sakuTari sakvebis warmoebiTa (miwaTmoqmedeba, mesaqonleoba) da binadari cxovrebiT anacvlebs. sxvadasxva mcenarisa da cxovelis moSinaurebis kvali mecnierebs msoflios mraval kuTxeSi aRmouCeniaT. axlo aRmosavleTSi
Zroxis mowvela. Zvelegvipturi freska
12
Tavi pir
vel
i
ra ar
is ist
or
ia
mdebareobda miwaTmoqmedebis yvelaze Zveli da mniSvnelovani kera, romelsac `nayofieri naxevarmTvare~ ewodeba.
miuxedavad saxelisa `revolucia~, rac Cven cnobierebaSi swraf da radika-lur cvlilebasTan aris dakavSirebuli, es procesi sakmaod xangrZlivi iyo da aTaswleulebs moicavda.
sakvebis mopovebis wesis Secvlas mniSvnelovani Zvrebi mohyva sazogadoeba-Si. Tanasworuflebian adamianTa mcire da mobiluri jgufebi binadar cxovre-baze gadadian, iwyeben soflebisa da qalaqebis Senebas. maT garSemo icvleba bunebrivi garemoc. miwaTmoqmedeba da masTan dakavSirebuli sxvadasxva saqmia-noba, mag., irigacia (sarwyavi sistemebis mowyoba) iZleoda zedmeti produqtis Seqmnis saSualebas. aman, Tavis mxriv, xeli Seuwyo mosaxleobis zrdas, Sromis danawilebas, xelosnobisa da vaWrobis gaCenas. viTardeboda xelovneba, arqite-qtura, sazogadoebrivi Tu politikuri struqturebi, gaCnda kerZo sakuTreba da damwerloba. am yovelives vxvdebiT samxreT SuamdinareTis (mdinareebis, evfratisa da tigrosis auzebSi, dRevandeli erayis teritoria) qalaqebSi ukve 5-6 aTasi wlis win. swored aq mTavrdeba preistoriuli (winareistoriuli) xana da iwyeba istoriuli dro.
saqarTvelos teritoriazec neoliTis xanaSi xdeba gadasvla mwarmoeblur meurneobaze. dasavleT saqarTveloSi adreul neoliTSi viTardeba mesaqon-leoba, arqeologiur masalaSi Cndeba marcvleuli kulturebis – fetvis, xor-blis, qeris warmoebis niSnebi. neoliTis xanas ganekuTvneba vazis moSinaurebac. Sinauri yurZnis dReisaTvis cnobili uZvelesi naSTebi samxreT saqarTveloSia aRmoCenili.
radaptacia – Segueba, Sewyoba
rdemografia – statistikis dargi, romelic ikvlevs mosaxleobis Semadgenlobas da moZraobas.
leqsikoni
13
adamianis uZvelesi winapris gavrcelebis ruka
ZiriTadi TariRebi
1. rodis da sad gaCnda pirveli adamiani?
2. riTi gansxvavdeboda igi cxovelisagan?
3. rodis gamoCnda pirveli adamiani saqarTveloSi?
4. ra warmoadgenda adamianis ZiriTad saqmianobas aTaswleulebis manZilze?
5. raSi mdgomareobs `neoliTuri revoluciis~ arsi?
klasSi samuSao
1. dawereT mokle Txzuleba adamianis ganviTarebis ZiriTadi etapebis Sesaxeb.
2. moiZieT masalebi saqarTveloSi pirvelyofili adamianis Sesaxeb. amisaTvis SegiZliaT ewvioT saqarTvelos erovnul muzeums an mis internet-saits. moZiebuli masalis safuZvelze moamzadeT prezentacia `pirvelyofili adamianis samosaxlo saqarTvelos teritoriaze~.
saSinao davaleba
14
Tavi pir
vel
i
2,5 mln w. – gaCnda pirveli adamiani, homo habilisi
10 aTasi wlis win – iwyeba `neoliTuri revolucia~, adamiani Semgroveblobasa da monadireobas miwismoq-medebiTa da mecxoveleobiT anacvlebs
2 mln w. – gaCnda homo ereqtusi
1,8 mln w. – homo ereqtusi dmanisSi
200-150 aTasi wlis win – afrikaSi gaCnda homo sapiensi – Tanamedrove adamiani
3 mln 2 mln 1 mln 0
15
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
3. nilosis auzi - Zveli egvipte
uZvelesi civilizaciebi didi mdi-nareebis napirebze aRmocenda: egvipte – nilosis, Sumeri, babiloni, asureTi – evfratisa da tigrosis, indoeTi – indi-sa da gangis, CineTi – xuanxesa da ianZis. es arcaa SemTxveviTi. mdinaris roli am civilizaciebisTvis Zalze mniSvne-lovani iyo. mdinare uzrunvelyofda mimdebare teritoriis nayofierebas, amavdroulad adamians organizebul Sromas aCvevda. es jer kidev `istoriis mamam~ – herodotem SeniSna da egviptes `nilosis nobaTi~ uwoda.
nilosis napirebze ganlagebuli da-saxlebebi Zv.w. IV aTaswleulSi gaer-Tianda jer or samefod (nilosis del-taSi Seiqmna qvemo anu CrdiloeTi same-fo, nilosis pirveli Woromidan delta-mde ki – zemo anu samxreTi samefo), Sem-deg ki erT saxelmwifod, romlis mefec – faraoni – orive samefos mflobelis titulebsa da gvirgvinebs atarebda eg-viptis arsebobis mravalaTaswlovani arsebobis manZilze. egviptelebi fa-raons RmerTad miiCnevdnen, xolo mTel mosaxleobas – mis msaxurebad. RmerTe-bisa da faraonis winaSe yvela Tanaswo-ri iyo da adamianis warmateba da samsaxurebrivi winsvla, pirvel rigSi, mis pirad Rirsebebsa da miRebul ganaTleba-ze iyo damokidebuli.
ramses II saomar etlze
qadeSis samSvidobo xelSekruleba.
qvaze amokveTili warwera
egvipturi piramidebi
IIZveli aRmosavleTis civilizaciebi - saxelmwifoebriobis dasawyisi
15
16
Tavi meo
re
egviptelebi bevrs fiqrobdnen imqveyniur cxo-vrebaze da amqveynad yofnas mniSvnelovanwilad saiqiosaTvis mzadebad aRiqvamdnen. SemuSavda garkveuli zneobrivi (eTikuri) normebi, romelTa dacvac savaldebulo iyo rogorc am, aseve imqveynad Rirseuli adgilis dasakaveblad.
egviptelebi saiqio cxovrebis materialur mxa-rezec zrunavdnen. gardacvlilis sxeuls specia-luri xerxiT amuSavebdnen, raTa ar gaxrwniliyo da patrons SemdgomSic gamosdgomoda. amgvarad Senaxul cxedars mumia ewodeboda. droTa ganmav-lobaSi mumiis damzadebis (mumifikaciis) xelovneba Zalian daixvewa. arsebobda sxvadasxva kategoriisa da fasis momsaxureba. maRali kategoriis mumiebma aTaswleulebs gauZles da Cvenamde sakmaod karg mdgomareobaSi moaRwies. dRes mecnierebi maT sxvadasxva analizs utareben, rac egviptelTa cxovrebis mraval detals hfens Suqs. micvalebuls SeZlebis-dagvarad oqro-vercxlsa da pirveli moxmarebis nivTebsac atandnen da iseT samarxs ugebdnen, romelic mis amqveyniur saxls ar Camouvardeboda.
samarxebis Zarcva Zvel droSive daiwyo. dRemde sul ramdenimem moaRwia xeluxlebeli saxiT. faraonTa samarxebSi Catanebuli saganZuris Sesaxeb war-modgenas gviqmnis siWabukeSi gardacvlili faraonis, tutanxamonis (Zv.w. 1341-1323) samarxi. Tavad samarxTagan ki gamoirCeva piramidebi, romlebic adamianma odiTganve msoflios saocrebaTa ricxvs miakuTvna.
mkacr bunebriv sazRvrebSi (aRmosavleTiTa da dasavleTiT udabno, samxre-TiT nilosis Woromebi da CrdiloeTiT xmelTaSua zRva) Caketili egvipte aTaswleulebis manZilze garesamyarosgan TiTqmis izolirebulad viTardeboda.
Zv.w. II aTaswleulis SuaxanebSi egvipte daipyres aziidan mosulma hiqsosebma. mtris gandevnis Semdeg egviptelebma Tavad wamoiwyes warmatebuli Soreuli dapyrobiTi laSqrobebi. Zv.w. XV-XIII saukuneebi egviptis Zlierebis xanaa. is imorCilebs mcire samefoebs siria-palestinaSi da uSualod umezobldeba wina aziis did saxelmwifoebs – miTans, xeTebs, babilons. yvelaze Sors egviptis Zalaufleba Totmes (Tutmos) III-m ganavrco Zv.w. XV s. pirvel naxevarSi, xolo ramses II-is mier qadeSis maxloblad Zv.w. 1274 wels gadaxdili brZola xeTebTan erT-erTi yvelaze cnobili brZolaa Zvel samyaroSi. orive mxare mas sakuTar warmatebad miiCnevda, Sedegad ki daido sazavo xelSekruleba egviptesa da xeTebs Soris. am xelSekrulebis asli dRes gaeros Stabbinas amSvenebs. igi uZvelesi nimuSia Tanaswori da urTierTsasargeblo xelSekrulebisa.
Semdgom xanaSi egvipte SedarebiT dasustda da, miuxedavad imisa, rom kidev didxans darCa mniSvnelovan moTamaSed, rogorc kulturis, aseve politikisa Tu ekonomikis sferoSi, Tanmimdevrulad moeqca aRmavlobis gzaze mdgomi msoflio imperiebis gavlenis sferoSi. egvipte jer asureTma daimorCila, Semdeg sparseTma, makedoniam, romma.
Zvelma egviptem, rogorc kulturulma da politikurma fenomenma, sabo-lood Sewyvita arseboba ax.w. VII saukuneSi, arabebis mier misi dapyrobis Semdeg.
tutanxamonis oqros niRabi
17
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
wya ro 1
wya ro 2
ptaxotepis darigeba (nawyvetebi):
`nu iamayeb Seni codniT, giyvardes, dausva kiTxva, rogorc brZens, ise mas, vinc ar
migaCnia brZenad.
daxelovnebas ar aqvs sazRvari, aravis miuRwevia srulyofilebisTvis.
Tu Sen gekamaTeba, vinc Seni Tanasworia, SesZeli, Seni Tavmoyvareoba gaaCumo...,
Tu Sen gekamaTeba sabralo, romelsac Senze naklebi codna aqvs, nu gaujavrdebi.
daisjeba, vinc sjis Tavisze umcross.
arasodes gaimeoro sxvisi ciliswameba. sjobia, arc ki moismino igi.
Tu daeWvdi megobarSi, nu daiwyeb gamoZiebas, midi masTan, mowmis gareSe
daelaparake. gaxsovdes, vinc dagexmara, Tu gsurs keTildReoba, arasodes Caidino
usamarTloba megobris mimarT, megobari igivea, rac morwyuli yanebi da metia,
vidre simdidre.~
micvalebulTa wigni (nawyveti):
`me ar Camidenia boroteba, me ar Camidenia codva wminda adgilas, me ar miyvarda
mkrexeloba, me ar damiCagravs susti, me ar gamaCnia codva RmerTebis winaSe, me ar
damiCagravs mona batonis TandaswrebiT, me ar vyofilvar aravis avadmyofobis
mizezi, me ar momiklavs, me ar mibrZanebia aravis mokvla, me aravisTvis mimiyenebia
tanjva, me ar vazianebdi sataZro beRlebs, me ar mimiTvisebia micvalebulTa
qoneba, me ar Camidenia mruSoba, me ar mqonda bilwi ena, me arasodes momityuebia
wonaSi, me arasodes Camiqria samsxverplo cecxli, me arasodes gamomitovebia
msxverplSewirva,
me sufTa var, me sufTa var, me sufTa var...~
rdelta – nilosis (da saer-Tod, mdinareebis) gantotvi-li SesarTavi, romelic berZ-nul aso deltas (Δ) waagavda da aqedan miiRo saxeli
r ptaxotepi – veziri, pirveli ministri Zv.w. XXV saukunis erT-erTi faraonis karze
leqsikoni
ZiriTadi TariRebi
1. vin iyo faraoni egviptelTaTvis?
2. rogor warmoedginaT Zvel egviptelebs imqveyniuri cxovreba?
3. ra mniSvneloba aqvs mumiebs Tanamedrove mecnierebisaTvis?
4. ra daniSnuleba hqonda egviptelTa piramidebs?
5. TanmimdevrobiT CamoTvaleT msoflio imperiebi, romlebic gabatondnen
egvipteSi saxelmwifoebriobis moSlis Semdeg.
6. moawyveT diskusia Temaze: `Tanamedrove TvaliT danaxuli egvipturi
samarTali~.
klasSi samuSao
1. teqstisa da wyaroebis mixedviT dawereT mokle Txzuleba egviptelTa warmodgenebis Sesaxeb codnaze, samarTlianobaze da saiqio cxovrebaze.
saSinao davaleba
ax.w. VII s. – egviptis dapyroba arabebis mier
Zv.w. XIII s. pirveli naxevari – ramses II-is mefoba
Zv.w. IV aTaswleulis miwuruli – egviptis erTiani samefos Camoyalibeba
Zv.w. XV s. pirveli naxevari – Totmes III-is mefoba da dapyrobiTi laSqrobebi
Zv.w. 1274 – qadeSis brZola
Zv.w. 1341-1323 – tutanxamonis mefoba
Zv.w. XVI s. – hiqsosebi egvipteSi
XXXX s. XV s. X s. V s. 0 V s. X s. XV s.
18
Tavi meo
re
19
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
1919
4. SuamdinareTi
Sumeri/babilonimdinareebs, evfratsa da tigross Soris,
dRevandeli erayis teritoriaze qalaquri tipis dasaxlebebi da saxelmwifoebrio-ba jer kidev neoliTSi Cnde ba. samxreT SuamdinareTSi (mesopotamiaSi) Zv.w. IV-III aTaswleulebSi yvavis civilizacia, ro-melsac Sumeruls vuwodebT. es ucno-bi warmoSobis xalxi enacvleba aq ufro adreul binadarT da did simaRleebs aRwe-vs sulieri da materialuri kulturis sferoSi. maTi kulturuli miRwevebi, pir-vel rigSi, lursmuli damwerloba, daedo safuZvlad SuamdinareTisa da saerTod, wina aziis mraval civilizacias.
Sumerebi damoukidebel qalaq-saxel-mwifoebSi cxovrobdnen. erT-erTi aseTi qalaqis, uruqis mefe – gilgameSi Sumerul TqmulebaTa gmirad iqca. periodulad, ro-melime qalaqis mefe axerxebda sxvebis da-morCilebasa da qveynis gaerTianebas.
pirveli didi gaerTianeba, romelic gascda samxreT SuamdinareTis farglebs, aqadis mefis, sargon didis (Zv.w. XXIV s.) saxels ukavSirdeba.
xamurabis kanonebis stela
babilonis nangrevebi
20
Tavi meo
re
aqadelebi semituri warmoSobis xalxi iyo, romelic Sumerebis gverdiT sax-lobda. mesame aTaswleulis miwuruls semituri tomebi intensiurad Semodian mesopotamiaSi da Sumerebis TandaTanobiT asimilacias axdenen. Sumeruli rCeba mwerlobisa da mecnierebis enad, mis gverdiT dgeba aqaduri, romlis calkeul dialeqtebze laparakobdnen babilonelebi, asurelebi da SuamdinareTis sxva xalxebi. Zv.w. meore aTaswleulis meore naxevarSi aqaduri saerTaSoriso enis statuss iZens da did samefoebs Soris mimowera swored am enaze warmoebda.
II aTaswleulis pirvel naxevarSi SuamdinareTSi ori saxelmwifo iwyebs aR-masvlas – babiloni da asureTi.
qalaqi babiloni vaWrobisTvis Zalze mosaxerxebel da strategiulad mniSvnelovan adgilas mdebareobs, sadac evfrati da tigrosi yvelaze metad uaxlovdeba erTmaneTs. babilonis aRzeveba mefe xamurabis (Zv.w. XVIII s.) saxels ukavSirdeba. xamurabim moqnili diplomatiiTa da samxedro warmatebebiT moaxerxa, patara qalaq-saxelmwifo mTeli mesopotamiis batonad eqcia. da mainc, xamurabi, pirvel rigSi, Tavisi kanonebiTaa cnobili. Savi qvis, diori-tis stelaze dawerili teqsti Cvenamde srulad moRweulTagan yvelaze Zveli kanonTa krebulia. es krebuli umniSvnelovanesi wyaroa babilonis saxelmwifo mowyobisa da sazogadoebrivi cxovrebis Sesaswavlad.
babiloni, mTeli aTaswleulis manZilze msoflios udidesi qalaqi, 8 kva-dratul kilometrze iyo gadaWimuli. amitom, imis miuxedavad, mesopotamiis did nawils akontrolebda (rogorc xamurabis an nabuqodonosoris (Zv.w. 605-562) dros), Tu qalaq-saxelmwifos pirvelad sazRvrebs ubrundeboda, is did samefod da angariSgasawev Zalad rCeboda, sanam sabolood ar dakarga damouki-debloba Zv.w. 539 wels sparselebis mier dapyrobis Sedegad. SemdgomSi qalaqi mcire xniT aleqsandre makedonelis msoflio imperiis dedaqalaqic iyo.
asureTiSuamdinareTis CrdiloeT nawilSi asureTi batonobda. qveynis saxelwodeba
misi dedaqalaqisa da mfarveli RvTaebis – asuris saxelidan modis. mogvianebiT ki qalaqi ninevia ikavebs qveynis mniSvnelovani centris pozicias.
asureTs ramdenjerme daudga aRmavlobis xana. Zv.w. II aTaswleulis dasawyisSi asureTi mTel Crdilo SuamdinareTs akontrolebda, xolo asuruli savaWro ko-loniebi mTel wina aziaSi iyo modebuli. asureli vaWrebi akontrolebdnen mTel saerTaSoriso vaWrobas ZiriTadi strategiuli saqonliT, agreTve sakuTari samefos agenturis funqciasac iTavsebdnen. bevr qalaqSi maT sakuTari TviTm-marTveli ubnebi hqondaT. maTgan yvelaze cnobili da kargad Seswavlili qanesia (dRevandeli qiul-Tefe TurqeTSi, qalaq kaiseris maxloblad). Zv. w. XIX-XVIII ss. mijnaze asureTSi mefobda SamSiadadi, romelmac mTeli CrdiloeT mesopotamiis damorCileba SeZlo. mis saxelmwifos bolo mouRo xamurabim. qalaqi asuri jer babilonis gavlenis sferoSi moeqca, Semdeg ki is miTanis samefom daimorCila.
Zv.w. XIV saukunidan asureTis saxelmwifo kvlav gamodis saerTaSoriso as-parezze, xolo momdevno saukuneebSi asurelTa eqspansiis axali talRebi vrceldeba sxvadasxva mimarTulebiT. gansakuTrebul warmatebebs aRweven TuqulTininurta I (1244-1208) da tiglaTfalasar I (1115-1077), romelmac asu-relTagan erTaderTma miaRwia Sav zRvas.
21
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
asurelTa Zlierebis mwvervali Zv.w. IX-VII saukuneebze modis, rodesac isini TiTqmis mTel axlo aRmosavleTze batonobdnen: isini imorCileben babilonsa da samxreT SuamdinareTs sparseTis yuremde, israels xmelTaSuazRvispireTSi, aviwroeben urartus samefos vanisa da urmiis tbebis midamoebSi da garkveuli droiT egviptesac ki ipyroben. magram mxolod samxedro Zalaze damyarebu-li saxelmwifo Sinaganad mainc susti da aramdgradi iyo. maTma mezoblebmac gauTavebel omebSi daxvewes samxedro xelovneba da moaxerxes winaaRmdegobis organizeba. Zv.w. 615 wels babilonis mefem, nabuqodonosorma da midiis mefem, kiaqsarma sxvadasxva mxridan Seuties asureTs. brZola aT wels gagrZelda da babilonis mefis gamarjvebis Semdeg qarxemiSTan brZolaSi (605 w.) asureTma arseboba Sewyvita.
asureTis imperia
berZnuli qalaq-
saxelmwifoebi lidiis samefo
iuda
ierusalemi
aTeni
babiloni
ekbatana
ninevia
aSuri
frigiis samefo
kimerielebi
urartus samefo (Zv.w. 712 w-mde)
egviptis samefo
asureTis imperia Zv.w. 824
asureTis imperia Zv.w. 671
r analebi – matiane, istoriuli Jan-ris nawarmoebi
r dialeqti – ama Tu im enis loka-luri nairsaxeoba. erTi enis dia-leqtebi erTmaneTisagan naklebad gansxvavdebian, vidre ragind axlo monaTesave enebi.
r kolonia – ama Tu im qalaqis an qve-ynis (metropolis) mier Seqmnili met-naklebad damoukidebeli da-saxleba, romelsac Tavis damfuZ-nebelTan garkveulwilad mWidro politikuri, ekonomikuri da kul-
turuli kavSirebi hqonda.
r semitebi – semituri enobrivi ojaxis warmomadgeneli xalxebi. dRes am jgufis yvelaze cnobili warmomadgenlebi arabebi da ebrae-lebi arian.
r statusi – garkveul sazogadoeba-Si met-naklebad aRiarebuli, dad-genili mdgomareoba, wodeba (ro-desac adamianis mimarT ixmareba)
r stela – didi qva warweriT an gamo-saxulebiT, romelic TvalsaCino adgilas idgmeboda.
leqsikoni
22
Tavi meo
re
wya ro 1
wya ro 2
wya ro 3
sargon aqadelis warweridan:
`Saruqini, samyaros mefe, 54 brZolis gamarjvebiT gadamxdeli, zRvaTa
sanapiroebamde galavnebis damangreveli... Saruqini, mefe, romelsac RvTaeba
enlilma toli metoqe ar gauCina: 5400 kaci yoveldRe mis winaSe Wams purs. vinc es
warwera gadaSalos misi saxelis waSlis mizniT, dae, enlilma misi saxsenebeli
amoagdos.~
xamurabis kanonebidan:
1. ukeTu kacma kaci daasmina, mkvleloba daabrala da ver daumtkica, misi damsmeneli
sikvdiliT unda daisajos.
2. ukeTu kacma kacs jadoqroba daabrala da ver daumtkica, is, visac jadoqroba
dabralda, mdinaresTan unda mivides, mdinareSi unda Sevides da Tu igi mdinarem
daiWira, misi damsmeneli mis saxls waiRebs. Tu es kaci mdinarem gawminda da igi
gadarCa, vinc mas jadoqroba daabrala, sikvdiliT unda daisajos. vinc mdinareSi
Sevida, Tavisi damsmenelis saxls waiRebs.
3. ukeTu kaci sasamarTloSi danaSaulis mowmed gamovida da Tavisi naTqvami ver
daamtkica, Tuki es sicocxlis saqmea, es kaci sikvdiliT unda daiosajos.
tiglaTfalasar I-is analebidan
Cemi mefobis dasawyisSi 20000 muSqi da maTi 5 mefe, romlebmac ukve 50 welia
miitaces (qveynebi) alzi da furulumzi, adre (RvTaeba) aSurs, Cems batons, rom
uxdidnen xarks, romlebic verc erTma mefem ver daamarcxa brZolaSi da romlebic
sakuTar Zalas endobodnen, daeSvnen (mTebidan) da daipyres qaTmuxis qveyana.
aSuris, Cemi batonis imediT Sevkribe Cemi etlebi da laSqari, sxvebs aRar davelode
(da) qaSiaris mTebi, Znelad savali, gadavlaxe. maT 20000 mebrZolsa da 5 mefes
qaTmuxis qveyanaSi Severkine, vZlie maT, meomarTa gvamebi brZolisas ise movaquCe,
rogorc niaRvarma, maTi sisxli maRali mTebidan xevebSi moedineboda, Tavebi
davaWeri da dasaxlebebis maxloblad marcvleuliviT movagrove, maTi nadavli,
qoneba, simdidre uricxvi wamoviRe. 6000 kaci, maTi laSqris narCenebi, vinc Cems
iaraRs gaeqca, fexebze momexvivnen, me Seviwyale isini da Cemi qveynis xalxs SevuerTe.
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
ZiriTadi TariRebi
1. riT aris mniSvnelovani Sumeruli civilizacia?
2. ra enebi iyo gavrcelebuli SuamdinareTSi?
3. ram Seuwyo xeli babilonis aRzevebas?
4. ganixileT klasSi xamurabis kanonebi (wyaro 2). romeli kanoni
geCvenebaT azrsmoklebulad?
5. imsjeleT, raze iyo damyarebuli asureTis samefo da ram ganapiroba
misi dacema. gamoiyeneT wyaroebi 1 da 3.
klasSi samuSao
1. dawereT Tema SuamdinareTSi arsebuli saxelmwifoebis Sesaxeb. mokled daaxasiaTeT TiToeuli maTgani.
saSinao davaleba
XXXX s. XXXV s. XXX s. XXV s. XX s. XV s. X s. V s. 0
Zv.w. IV aTaswleulis meore naxevari – Sumerul qalaq-saxelmwifoTa gaCena
Zv.w. II aTaswleulis dasawyisi – asuruli savaWro koloniebi mcire aziaSi
Zv.w. 1244-1208 – TuqulTininurta I-is mefoba asureTSi
Zv.w. 605 – asureTis dacema
Zv.w. 539 – babilonis aReba sparselebis mier
Zv.w. 605-562 – nabuqodonosor II-is mefoba babilonSi
Zv.w. XXIV s. – sargon aqadeli mefoba
Zv.w. XVIII s. – xamurabis mefoba babilonSi
Zv.w. IX-VII saukuneebi – asureTis Zlierebis xana
Zv.w. 1115-1077 – tiglaTfalasar I-is mefoba asureTSi
23
24
Tavi meo
re
pirveli Cinuri civilizaciebi war-moiqmna sami didi mdinaris – xuanxes (yvi-Teli mdinaris), ianZisa da qsi Zianis auzeb-Si. mdinareebi miwaTmoqmedebs uzunvelyo-fda naTesebisaTvis aucilebeli sarwyavi wyliT. daaxl. Zv.w. 2200 wlidan CineTis sxvadasxva nawilebSi saxelmwifoebi Sei-qmna. pirveli dinastia ki, romlis mmarTve-lobac istoriulad dadasturebulia, iyo Sanis (inis) dinastia, romelic daaxl. Zv.w. 1700 wlidan 1046 wlamde batonobda. am di-nastiis mmarTvelobis periodSi (Zv.w. XV s.) Seiqmna Cinuri damwerlobis pirveli saxeoba, romelic warmoadgenda sxvadasxva sagnebisa da movlenebis simbolur gamo-saxulebas. arsebobda aTasobiT simbolo-niSani, maTi mcodne ki bevri ar iyo. am mi-zeziT simboloebis raodenoba SemdgomSi Semcirda, simboloebic ufro daixvewa da SedarebiT advili gasagebi gaxda. warwere-bs (romlebic, ZiriTadad, momavlis Sesaxeb marCieloba iyo), Tavdapirvelad cxovele-bis Zvlebze kveTdnen. amave xanebSi daiwyo brinjaosa da Tixis WurWlis, aseve abreSu-mis warmoeba.
Sanis dinastias Caenacvla CJous dinas-tia, romlis gamgeblobac Zv.w. 221 wlamde gagrZelda. am periodSi ganviTarda Cine-Tis ekonomika, vaWroba – daiwyo Cinuri abreSumis, Zvirfasi qvebis, faifuris nawarmis eqsporti.
CJous dinastiis mmarTve-lobis periodSi moRvaweobda filosofosi konfuci (Zv.w. 551-479) – konfucianelobis religiur-eTikuri sistemis Semqneli. legendis Tanaxmad, Zv.w. VI saukuneSi cxovrobda lao Zi. man safuZveli Cauyara daoizms, romelmac Camoyali-bebuli religiis saxe Zv.w. II saukuneSi miiRo. lao Zis mo-
5. xuanxes auzi - Zveli CineTi
konfuci
imperatori Si huangdi
Si huangdis terakotis armia
25
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
ZRvrebis Tanaxmad, adamianma unda icxovros sakuTari nebis mixedviT da xeli-sufleba Tavisi kanonebiT rac SeiZleba naklebad unda Caerios mis cxovrebaSi. adamiani unda dakmayofildes mcirediT da ar isurvos fufunebiT cxovreba.
CineTi CJous dinastiis mmarTvelobis dros erTiani centralizebuli saxelmwifo ar iyo. sxvadasxva regionebis mmarTvelebi gauTavebel omebs awarmoebdnen erTmaneTSi. am omebis periodSi TandaTanobiT gaZlierda Cinis (cinis) dinastia qveynis Crd.-aRm.-Si, romelmac Zv.w. 221 wlisaTvis gaaerTiana qveyana da swored misi damsaxurebiT ewoda mas CineTi. gaerTianebuli CineTis pirvelma imperatorma Si huangdim Seqmna saxelmwifo mmarTvelobis axali sistema; SemoiRo erTiani fuladi (yvela monetas mrgvali forma hqonda SuaSi naxvretiT) da zoma-wonis erTeulebis sistema. gaiyvanes axali gzebi da arxebi. swored am dros daiwyo CineTis didi kedlis mSenebloba, romelic Crdiloe-Tidan momTabareebis Semosevebisagan icavda qveyanas. Si huangdi gamWriaxi, magram amave dros sastiki mmarTveli iyo. is wvavda wignebs da sikvdiliT sjida im swavlulebs (pirvel rigSi, konfucis mimdevrebs), romelTa Sexedulebebic ar emTxveoda misas. is Zv.w. 210 wels gardaicvala da uzarmazar miwisqveSa akl-damaSi dakrZales. mas Caatanes yovelive is, rac SeiZleboda saiqio cxovrebaSi gamosdgomoda. mis neSts Tixisgan gamoZerwili naturaluri zomis meomrebis 10 aTas kaciani armia icavda. Si huangdis sikvdilidan sul male, Zv.w. 206 wels Cinis dinastiis arseboba dasrulda.
konfucianeloba
konfucis SexedulebiT, saxelmwifo unda marTon keTilSobilma adamianebma,
romelTa saTaveSic xelmwife (imperatori) – `cis Svili~ dgas. is unda iyos
zneobrivad srulyofili da misi qceva emyarebodes moralis principebis mkacr
dacvas. mSoblebma unda izrunon Svilebze; ojaxSi axalgazrdebma pativiscema unda
gamoamJRavnon ufrosebisadmi; urTierTpativscemas unda daemyaros im adamianebis
urTierTobac, romlebic erTmaneTis naTesavebi ar arian. es principebi unda iyos
saxelmwifo marTvis sistemis safuZvelic. `marTva niSnavs samarTlianad qcevas~ –
es evaleboda mmarTvels. Tavis mxriv, misi qveSevdromebi pativs unda scemdnen mas da
usityvod emorCilebodnen.
konfuci kanonebze damyarebuli mmarTvelobis sastiki winaaRmdegi iyo: `xalxis
kanonebiT marTvisa da sadamsjelo RonisZiebebiT wesrigis SenarCunebis mcdelobis
SemTxvevaSi, xalxi Seecdeba Tavi aaridos sasjels da ar eqneba danaSaulis grZnoba;
da Tu xalxis marTva ganxorcieldeba siqvelisa da tradiciebis safuZvelze, xalxs
ecodineba, Tu ra aris sircxvili da gamoswordeba.~
konfucianelobis religiur-eTikuri sistema did zegavlenas axdenda aramarto
CineTis, aramed zogadad aRmosavleT aziis xalxebis msoflmxedvelobasa da
sazogadoebriv urTierTobebze XX saukunis dasawyisamde.
evropam konfucis Semoqmedeba CineTSi moRvawe qristiani misionerebis –
iezuitebis saSualebiT gaicno. jer kidev 1687 wels gamoica laTinurad wigni
konfucis cxovrebisa da Semoqmedebis Sesaxeb.
es sainteresoa
26
Tavi meo
re
is Secvala hanis dinastiam (Zv.w. 202-ax.w. 200), romlis drosac CineTis imperia gadaWi-muli iyo CineTis zRvidan centraluri azia-mde da koreidan indoCineTis naxevarkunZula-mde. am periodSi safuZveli Caeyara abreSumis gzas, romelic CineTs evropasTan akavSirebda. ax.w. I saukuneSi Cinuri abreSumi da saneleble-bi ukve Semodioda romSi. Cinuri wyaroebis mixedviT, ax.w. 166 wliT TariRdeba romis pir-veli elCoba CineTis imperatoris karze.
am periodSi CineTSi Seiqmna sajaro samsaxuris sistema, romlis safuZvelze xdeboda saxelmwifo Tanamdebobebze das-aniSni pirebis SerCeva. konfucianeloba iqca saxelmwifo mmarTvelobis ideologiur safuZvlad. arqeologiuri masalebis safuZvelze dasturdeba, rom Zv.w. II saukunidan CineTSi iwarmoeboda qaRaldi. qaRaldma mraval sferoSi Secvala masze bevrad Zviri abreSumi da Sesabamisad, SesaZlebeli gaxda ufro didi raodenobiT abreSumis eqsporti. es ki qveyanas did Semosavals aZlevda.
rmorali – im wesebis, normebis erToblioba, romlebic gansazRvravs adamianTa yofaqcevas ama Tu im sazogadoebaSi; zneoba.moraluri – zneobrivi
reTika – filosofiuri moZRvreba moralis, zneobis Sesaxeb. eTikuri – eTikis TvalsazrisiT misaRebi.
leqsikoni
wya ro 1
premier-ministr li sis rCevebi imperator Si huangdisadmi:
`...am swavlulebs codna mxolod Zvels da ara axals emyareba... isini iyeneben
TavianT codnas Cveni mmarTvelobis winaaRmdeg... Zvel droSi, rodesac samyaro
qaosiT da areulobiT iyo moculi da ver erTiandeboda... isini iyenebdnen warsuls
awmyos dasagmobad da TavianT moZRvrebas upirispirebdnen xelisuflebis mier
Seqmnil wesrigs. axla Tqvenma udidebulesobam daipyro mTeli samyaro, ganasxvava
TeTri da Savi, SemoiRo erTiani standartebi. magram dRemde es jiuti swavlulebi
erToblivad gmoben kanonebs da afaseben TiToeul axal brZanebas sakuTari
moZRvrebis mixedviT. gulSi farulad upirispirdebian [am brZanebebs] da quCebSi
xmamaRla bWoben maT Sesaxeb; xels uwyoben Worebis gavrcelebas. Tu es ar aikrZala,
suverenis prestiJs ziani miadgeba da misi qveSevrdomebi daiyofian.
me gTavazobT, rom yvela istoriuli Canaweri garda Cinis (epoqisa), daiwvas.
isini, vinc bedavs saubarSi daimowmos Zveli... Canawerebi, sajarod unda
daisajon sikvdiliT. isini, vinc iyeneben Zvel tradiciebs axal wesrigTan
dasapirispireblad, ojaxTan erTad unda ganadgurdnen. moxeleebi ki, vinc icis
maTi moRvaweobis Sesaxeb, magram umoqmedobas iCens, amgvaradve unda daisajon.
am brZanebis gamocemidan ocdaaTi dRis manZilze Tu aseTi wignebis mflobelebma ar
gaanadgures isini, maSin maT saxeze SanTiT unda amoewvaT damRa da gaigzavnon didi
kedlis mSeneblobis mZime samuSaoebze. ar unda ganadgurdes mxolod is wignebi,
romlebic exeba medicinas, marCielobas da soflis meurneobas.~
sima qiani, `didi istorikosis Canawerebi~ (Zv.w. 213).
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
1. teqstis mixedviT gansazRvreT, Tu ras gulisxmobs premier-ministri li
si (wyaro 1) gamoTqmaSi `erTiani standartebi~.
2. isaubreT qaRaldis gamogonebis mniSvnelobaze.
3. Tqveni azriT, ratom Tvlida premier-ministri saWirod im wignebis
SenarCunebas, romlebic exeba medicinas, marCielobas da soflis
meurneobas?
klasSi samuSao
1. wyaro 1-isa da rubrikis `es sainteresoa~ mixedviT, SeadareT konfucis ideebi li sis rCevebs imperatorisadmi. gansazRvreT, Tu ratom iyo miuRebeli konfucis ideebi imperator Si huangisaTvis.
2. internetiT moiZieT damatebiTi masalebi CineTis didi kedlis Sesaxeb. moamzadeT prezentacia klasisTvis.
saSinao davaleba
CineTis didi kedeli
ZiriTadi TariRebi
Zv.w. VI s. – lao Zi Zv.w. 202-ax.w.200 – hanis dinastia
Zv.w 551-479 – konfuci
Zv.w. 221-210 – Si huangdis mmarTveloba.
600 400 200 0 200
27
28
Tavi meo
re
mdinare indis auzSi pirveli civili-zaciebi Zv.w. IV aTaswleulidan iRebs sa-Taves. Zv.w. III aTaswleulSi Crd. indoeTis qalaqebSi, mohenjo-darosa da harapaSi, arqeologebis mier aRmoCenili masalebi adasturebs, rom aq arsebuli civiliza-cia ar CamorCeboda imdroindel egvip-tesa da mesopotamias. mosaxleoba liTo-nebidan ZiriTadad iyenebda brinjaosa da spilenZs. saxlebs gamomwvari aguriT agebdnen. aq aRmoCenili wylis arxebis sistema maRali donis sainJinro codnaze miuTiTebs. magram am civilizaciis arse-boba daaxl. Zv.w. 1500 wlisaTvis dasrul-da. erTi mosazrebiT, civilizaciis dakni-neba gamoiwvia masStaburma wyaldidobam, romlis Sedegadac md. indma kalapoti Seicvala da nayofieri miwebi xriokad iqca. meore mosazrebiT ki, adamianebma miwis resursebi amowures.
daaxl. Zv.w. 1500 wlidan 500 wlamde periods moicavs e.w. `vedebis epoqa~. am drois Sesaxeb cnobebs viRebT religiuri Txzulebebidan – `vedebidan~. `vedebiT~ safuZveli Caeyara indur religias – in-duizms.
Tavdapirvelad vedebs ar iwerdnen – isini zepirad gadaicemoda. maTi Cawera moxda gvian, `vedebis epoqis~ dasrule-bis Semdeg Zveli indoeTis literaturul enaze – sanskritze. am periodis miwuruls (Zv.w. VI saukuneSi) moRvaweobda kidev erTi induri warmomavlobis religiis – budizmis fuZemdebeli buda.
am epoqaSi indoarielebma (indoevro-peli xalxebis erT-erTi ganStoeba) Tan-daTanobiT Seaviwroes da daimorCiles indoeTSi mosaxle sxva xalxebi – upir-velesad dravidebi, romlebic kanis muqi feriT gamoirCeodnen da maT indoarie-lebi ufro dabal safexurze mdgomebad miiCnevdnen.
6. indis auzi - Zveli indoeTi
buda
Zvelinduri qandakeba
29
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
Camoyalibda kastebis sistema, romelic vedebSia asaxuli. Tavdapirvelad arsebob-da oTxi kasta. kastebis sistemis mixedviT, adamians dabadebisTanave gansazRvruli hqonda Tavisi adgili sazogadoebaSi. in-doarielebma Seqmnes mcire saxelmwifoebi, romelTac rajebi marTavdnen.
Zv.w. V s-dan indoeTis dasavleTi nawili sparseTis aqemenianTa imperiis Semadgen-lobaSi Sedioda. Semdgom, xanmokle perio-dis ganmavlobaSi, indoeTis am nawilSi aq Tavisi xelisufleba aleqsandre makedo-nelma daamyara. misi sikvdilis Semdeg ki indoelebma berZnebi gaaZeves.
Zv.w. 331 wels Candragupta mauriam Seqm-na Zlieri induri saxelmwifo. misi SviliS-vilis, aSokas dros (Zv.w. 273-232) TiTqmis mTeli indoeTi gaerTianebuli iyo. Zv.w. 260 wels aSokas armiam mZime brZolaSi da-amarcxa aRmosavleTi indoeTis saxelmwi-fos – kalingas jarebi. sastiki sisxlisR-vriT SeZrwunebulma aSokam Sewyvita ome-bi da gadawyvita, yovelgvar Zaladobaze uari eTqva. is budizmze moeqca. brZenma, guluxvma da tolerantma mmarTvelma bu-dizmi gaavrcela indoeTSi, ceilonze, ti-betSi, siamsa da birmaSi. sartanSi, sadac budam pirvelad iqadaga, aSokas brZEanebiT aigo uzamarzari sveti, romelsac amSve-nebda budizmis simbolo – oTxi borBbliT Semkul kvarcxlbekze mdgari oTxi lomis qandakeba. dRes es qandakeba warmoAadgens indoeTis erovnul gerbs.
aSokas sikvdilis Semdeg misi imperia erTmaneTTan moqiSpe saxelmwifoebad dai-yo. Sina areuloba ramdenime saukune gagr-Zelda. sabolood guptas dinastiam moaxer-xa Crd. indoeTis gaerTianeba. am dinastiis mmarTvelobis periodi (ax.w.320-467) erT-erTi yvelaze gamorCeulia indoeTis isto-riaSi, xolo Candragupta II-is mefoba (ax.w. 380-413) indoeTis `oqros xanad~ iTvleba. guptas dinastiis dros indoeTis mTavar religiad iqca induizmi, Tumca dinastia mxars uWerda budizmis gavrcelebasac.
sami lomi – budizmis simbolo da
Tanamedrove indoeTis gerbi
30
Tavi meo
re
guptas dinastiis periodi indu-ri kulturis ayvavebis xana iyo. ax.w. daaxl. II saukuneSi Seiqmna epikuri poemebi `mahabharata~ da `ramaiana~. pirvelSi moTxrobilia ori samefo gvaris mtrobis ambavi, xolo meore eZRvneba gmirebis brZolas boroti Zalebis winaaRmdeg. ax.w. IV saukuneSi moRvaweobda cnobili poeti da dra-maturgi kalidasa, romelsac zogjer uiliam Seqspirs adareben. indoele-bma gamoigones cifri nuli, niSani minusi da cifrebi (indoeTSi gamo-gonebul cifrebs evropaSi arabuli ewoda, radganac evropelebisaTvis isini arabebisgan gaxda cnobili). indoelebi daxelovnebulebi iyvnen qsovilebis SeRebvaSi, tyavis damuS-avebaSi, sapnisa da SuSis damzadebaSi.
wya ro 1
`vaWrobis zedamxedvelma unda gaigos
sxvadasxva saqonelze dabali da
maRali fasebis zRvari, unda icodes
maTze moTxovnilebis arsebobis
an ararsebobis Sesaxeb. aseve unda
icodes Sesyidvisa da gayidvis
xelsayreli dro.
adgilobrivi nawarmisa da mefis
saqonlis gasayidad unda dadgindes
erTi adgili, xolo ucxo qveynebis
saqoneli sxvadasxva adgilebSi
gaiyidos.
mefis xazinaSi Sesatani Tanxa unda
dadgindes saqonlis moculobis an
sigrZis gazomviT...
vaWrobis zedamxedvelma gulisxmieri
damokidebulebiT xeli unda Seuwyos
vaWrebs, raTa maT Semoitanon
ucxouri saqoneli. mezRvaurebi da
vaWrebis qaravnebi gaaTavisuflos
sabaJo gadasaxadisagan, Tu es Sedis
mefis interesebSi...
rac Seexeba vaWrobas ucxo qveynebSi,
imis codnasTan erTad, Tu ra fasi
aqvs saqonels, ucxo qveyanaSi SesaZlo
mogebis gaTvlisas, zedamxedvelma
unda gaiTvaliswinos sabaJo
gadasaxadebi, saqonlis gadatanis
safasuri mdinaresa da xmeleTze,
samxedro saguSagoebze gadasaxdeli
Tanxa, vaWris danaxarjebi gzaSi,
sadgomis daqiraveba, gzaSi
msxverplTSewirva... ~
`artxaSastra~ (mefis praqtikuli
moRvaweobis saxelmZRvanelo)
(miewereba Candragupta maurias
mTavar mrCevels, kautilias)
(Zv.w. IV s-is dasasruli)
rtoleranti – momTmeni, Semwynarebeli.
rtolerantoba – sxvisi azrebis, rwmenis Semwynarebloba.
leqsikoni
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
ZiriTadi TariRebi
Zv.w. 273-232 – aSoka
ax.w. 380-413 – Candragupta II
Zv.w. 1500-500 – `vedebis epoqa~
ax.w. 320-467 – guptas dinastia
600 400 200 0 200 400
1. ra mosazrebebi arsebobs pirveli induri civilizaciebis aRsasrulis
mizezebis Sesaxeb?
2. Tqveni azriT, risTvis sWirdebodaT Zvel indoelebs wylis arxebis
sistema?
3. daaxasiaTeT mefe aSokas mmarTveloba.
4. CamoTvaleT induri kulturisa da mecnierebis miRwevebi. moawyveT
diskusia am miRwevebis TanamedroveobisaTvis mniSvnelobis Sesaxeb.
klasSi samuSao
1. wyaro1-ze dayrdnobiT moamzadeT mcire Txzuleba indoeTis vaWrobis Sesaxeb. Tqveni azriT, indoeTis geografiuli mdebareobidan gamomdinare, romel qveynebTan unda hqonoda indoeTs savaWro urTierTobebi da romel qveynebs Soris SeiZleboda is yofiliyo savaWro Suamavali?
saSinao davaleba
31
32
Tavi meo
re
7. xeTebis samefo
mcire azia – dRevandeli TurqeTis teritoria – uZvelesi civilizaciebis kera iyo. Zv.w. II aTaswleulis dasawyisSi aq mravali sxvadasxva xalxi da qalaq-saxel-mwifo iyo, saerTaSoriso vaWrobas ki asu-rel vaWarTa dasaxlebebi awarmoebdnen. indoevropuli warmoSobis xalxma, xeTeb-ma, qalaq qanesis mefe aniTas meTaurobiT moaxerxes mcire aziis didi nawilis erT samefoSi moqceva. aniTam daipyro xaTebis qveyana da miwasTan gaaswora maTi sataxto qalaqi xaTusa. mogvianebiT xeTebma es qa-laqi aRadgines da is Tavis dedaqalaqad aqcies. xeTebis samefo marbiel laSqro-bebs awyobda siriasa da SuamdinareTSi. erTma aseTma laSqrobam mefe mursilis sardlobiT Zv.w. 1531 w. babilonsac ki miaRwia da xamurabis dinastias mouRo bolo. Tavis mxriv, xeTebs Crdilo-aRmo-savleTidan gauTaveblad esxmodnen Tavs qasqebis momTabare tomebi.
dapyrobiTi da marbieli laSqrobebis dros xeTebs oqro-vercxlTan da saqo-nelTan erTad mohyavdaT tyveebi – ada-mianebi da RmerTebi. ucxo RmerTebis qandakebebs isini TavianT taZrebSi aTav-sebdnen da sakuTari RmerTebis Tanaswor pativs miagebdnen, radgan swamdaT, rom amiT axal mfarvelsa da Semwes moipovebd-nen, tyve xalxs ki Tavis samefos Soreul raionebSi asaxlebdnen meurneobaSi mu-Saxelis raodenobis gazrdisa da Tavdac-visunarianobis amaRlebis mizniT.
Zv.w. XIV-XIII saukuneebSi xeTebis samefo Zlierebis mwvervals aRwevs da imdroin-deli msoflios udides saxelmwifoTa rigSi eqceva. mefe sufiluliuma I war-matebas aRwevs miTanis Zlier samefos-Tan brZolaSi da mis taxtze sasurvel kandidats svams. amis Semdeg is egviptes ecileba Crdilo siriaze batonobaSi. eg-viptesTan Widili didxans gagrZelda da
qadeSis brZola
xeTebis qalRmerTi CviliT
33
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
dasrulda Zv.w. 1274 wels qadeSis brZoliTa da sazavo xelSekrulebiT. qadeSis brZolis gmiri, mefe muvaTali, brZolaSi daiWra da male gardaicva-
la. qiSpoba mis vaJsa da Zmas, xaTusili III-s Soris am ukanasknelis gamarjvebiT damTavrda. xaTusilim daimorCila qveyana da vasalebi, moagvara urTierTobebi mezoblebTan da egviptis faraons, ramses II-s qaliSvili miaTxova colad. amis Semdeg xeTebis samefo male daqveiTda. aRmosavleTidan is Seaviwrova xelaxali aRmavlobis gzaze damdgarma asureTma. XIII saukunis miwuruls taxtis maZiebel-Ta Soris dapirispirebas emateba `zRvis xalxebisa~ da qasqebis Semosevebi, ris Sedegadac xeTebis imperia ecema da ramdenime patara samefod iSleba.
wya ro 1
sufiluliumas xelSekrulebidan xukana xaiaselTan
ase (ambobs) «mze» sufiluiluma, xaTis qveynis mefe: xedav, Sen, xukana, ubralo
meomari agiyvane da warCinebuli gagxade! me Sen xaTusaSi da xaiasas mcxovrebTa
(teqstSi: «kacTa») Soris keTilad warmogaCine, xolo Sen Cemi da colad mogeci.
da Sens (Sesaxeb) mTelma xaTis qveyanam, xaiasas qveyanam da yvela (sxva) qveyanam,
mezobelma Tu adgilobrivma, ismina. Sen, xukana, mxolod «mzis» batonoba unda cno!
agreTve Cemi Ze, romelzedac me «mze», vityvi: «dae, es yvelam cnos!» da (romelsac)
me (sxvebs) Soris warmovaCen, Sen, xukana, swored igi unda cno! SemdgomSi ki vinc
Cemi Svilebia, xolo misi (e.i. gamorCeuli ufliswulis) Zmebia, agreTve vinc [Cemi]
Zmebia, isini Sen keTilad, viTarca Zmani da megobarni, (ise) unda cno. SemdgomSi
sxva vinme batoni, rogori [kacic] ar unda iyos igi, «mzis» zurgs ukan ar unda cno.
mxolod «mze» unda cno da daicva igi, «mze».
xaTusili III-is avtobiografiidan:
moxda ise, rom mteri fisxurudan SemoiWra. qaraxna da marisTa mtris garemocvaSi
aRmoCndnen. mas erTi mxridan TagasTa esazRvreboda, meore mxridan ki Talmalia iyo
misi sazRvari. cxenebis rvaasi Sebma hyavdaT, qveiTebis ki Tvla ar hqondaT. xolo
me Cemma Zmam, muvaTalim gamgzavna da as oci Sebma cxenebisa momca, qveiTebidan ki
arc erTi kacic ar maxlda. maSinac iSTari, Cemi qalbatoni, gamiZRva win da maSin me
mters sakuTari ZalebiT gavumklavdi. da, rodesac yvela, vinc ki mtris mokavSire
iyo, davamarcxe, mteri gaiqca, xolo qalaqebi, romlebic mowyvetilni iyvnen
xaTis qveyanas, Tavdasxmebs awyobdnen da mterTan brZola daiwyes. visTavandaSi
ki me (RvTaebis) stela aRvmarTe. da maSinac me iSTaris, Cemi qalbatonis, wyaloba
mqonda. xolo iaraRi, romelsac maSin vatarebdi, movavaraye da qalRmerTis, Cemi
qalbatonis winaSe movaTavse.
wya ro 2
ZiriTadi TariRebi
Zv.w. 1531 w. – babilonis aReba mursilis mier
Zv.w. 1274 – qadeSis brZola
Zv.w. XVIII s. – aniTas mefoba
Zv.w. XIV s. meore naxevari – sufiluliumas mefoba
Zv.w. XIII s. miwuruli – xeTebis samefos dacema
XVIII s. XVII s. XVI s. XV s. XIV s. XIII s.
1. romel saxelmwifoebs ebrZodnen xeTebi da ra SedegebiT dasrulda es
brZolebi?
2. ram ganapiroba xeTebis imperiis dacema?
3. wyaro 2-is mixedviT, vis miawers sakuTar gamarjvebas xaTusili III?
4. yuradRebiT gaecaniT wyaro 1-s. rogor fiqrobT, es xelSekruleba
Tanaswor mxareebs Soris ideba Tu ara?
klasSi samuSao
1. dawereT mokle Txzuleba `xeTebis dapyrobebi~.
saSinao davaleba
34
Tavi meo
re
35
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
8. finikia. iudea da israeli
finikia xmelTaSua zRvis aRmosavleT sanapiroze, dRevandeli libanis terito-riaze mdebareobda. qveyana mdidari iyo xi-liT, RviniT, zeTisxiliT, xe-tyiT. libanis kedari uZvelesi droidan Zvirfas samSene-blo masalad iTvleboda, xolo xilis erT saxeobas qveyanam Tavisi saxeli misca – fi-niki. zRvasa da mTebs Soris viwro zolSi finikielTa mravali qalaq-saxelmwifo iyo gaSenebuli. maT Soris umniSvnelovanesi adgili ekava tviross, bibloss, ugaritsa da sidons. am qalaqebis ZiriTad saqmiano-bas vaWroba da zRvaosnoba warmoadgenda.
Zv. w. II aTaswleulis Suaxanebidan moyo-lebuli, axlo aRmosavleTis didi saxel-mwifoebi cdilobdnen am qalaqebze saku-Tari gavlenis gavrcelebas. gansakuTre-biT warmatebuli egvipte iyo, romelmac finikiis didi nawili daimorCila, xolo xeTebma CrdiloeTiT mdebare ugaritis samefo aqcies sakuTar vasalad. Zv. w. XII saukunis miwuruls finikia tiglaTfala-sar I-ma dalaSqra.
Zv. w X saukunidan finikia damoukide-beli iyo. qalaqebs Soris pirvelobas tvi-rosi aRwevs. finikieli vaWrebi ara mar-to dacuravdnen mTel xmelTaSua zRvaSi, aramed misi sanapiroebis kolonizaciasac axdendnen. finikielTa axalSenebi gaCnda siciliaze, iberiis (pirineis) naxevarkun-Zulze, afrikaSi. 825 wels dRevandeli tu-nisis teritoriaze daarsda qalaqi karTa-geni, romelmac droTa ganmavlobaSi Zlie-ri saxelmwifo Seqmna da dasavleT xmel-TaSuazRvispireTis didi nawili moicva. Zv.w. III-II saukuneebSi sami sisxlismRvreli omis Sedegad romma daamarcxa karTageni da male xmelTaSua zRvis patroni gaxda.
II aTaswleulis II naxevridan moyolebu-li, finikielTa partniorebi da metoqeebi zRvaze berZnebi iyvnen. TviTon saxeli fi-nikiac berZnulia da Zv.w. XIV saukunidan gvxvdeba.
finikiuri xomaldi
solomonis taZris maketi
finikiuri moneta
36
Tavi meo
re
finikielebi ara marto kargi vaWrebi, aramed kargi meomrebic iyvnen. maTi samxedro floti saimedod akontrolebda zRvas SesaniSnavi did qveynebs araerTxel miumarTavT maTTvis dasaxmareblad.
finikielebis saxels ukavSirdeba agreTve kacobriobis mniSvnelovani aRmoCena – anbani.
iudea da israelixmelTaSua zRvis aRmosavleT napirze, finikiis samxreTiT, dRevandeli
israel-palestinis teritoriaze ebrauli tomebi II aTaswleulis II naxevridan Cndebian, bibliis Tanaxmad, brundebian `egvipturi tyveobidan~. isini pirve-lobisaTvis ebrZvian qanaanelebs, filistimelebsa da sxva mezobel tomebs. 12 ebrauli tomis gaerTianebiT Seiqmna israelis samefo. misi pirveli mefe sauli (1050-1030) iyo. sauli da misi sami vaJi erT-erT brZolaSi daiRupnen. iudas tomis mxardaWeriT samefo taxti saulis siZes, daviTs (1030-990) ergo. daviTma ganagrZo warmatebuli laSqrobebi mezoblebis winaaRmdeg, mniSvne-lovnad gaafarTova qveynis sazRvrebi da israeli Tavisi drois erT-erT uZlieres saxelmwifod aqcia. mis dedaqalaqad, politikur da religiur centrad ierusalimi iqca. daviTis Semdeg taxtze avida misi Ze, solomoni (990-950), romlis mefobac israelis samefos ayvavebis xanad iTvleba. solo-monis saxels ukavSirdeba saxelmwifoebrivi mowyobis gonivruli reforma, ekonomikuri aRmavloba, aRmSeneblobiTi saqmianoba.
solomonis memkvidreebma ver SeinarCunes qveynis erToba da mis adgilze ori samefo gaCnda – israeli da iudea. israelis samefos asurelebma mouRes bolo Zv.w. VIII saukunis miwuruls. iudea ki cdilobda, Tavi daecva didi me-zoblebisagan – asureTisgan, egviptisgan, babilonisgan, romlebic rigri-gobiT esxmodnen mas Tavs da morCilebas Txovdnen. gansakuTrebiT mZime iyo babilonis mefis, nabuqodonosoris (605-562) laSqrobaTa Sedegebi. man aiRo ierusalimi, daangria taZari da mosaxleobis didi nawili tyved waiyvana. ebraelTa `babilonuri tyveoba~ aqemenianTa iranis mefis, kirosis mier babi-lonis dapyrobiT dasrulda. man ebraelebs Sin dabrunebisa da taZris aRd-genis ufleba misca (538). ierusalimSi dabrunebuli iudevelebi garkveuli avtonomiiT sargeblobdnen sparseTis imperiis farglebSi, Tumca religiur Tems sparsuli administracia eWvis TvaliT uyurebda. Temis Camoyalibeba, qalaqisa da taZris mSenebloba Zalian gaWianurda. avtonomias inarCunebda ebrauli Temi aleqsandre makedonelis laSqrobebis Sedegad Seqmnili eli-nisturi samefoebisa da Semdgom romis saxelmwifos farglebSic. romaelTa winaaRmdeg ebraelebis sami didi ajanyebis Semdeg imperatorma adrianem ax.w. 135 wels gadawyvita, moespo iudevelTa saxsenebeli, amitom qveyanasac da ierusalimsac saxelebi Seucvala.
37
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
berZnuli Tqmulebebis Tanaxmad, finikiidan gadmosaxlda saberZneTSi kadmosi,
Tebes damaarsebeli.
finikieli mefis asuli, evrope Seuyvarda zevss, berZenTa uzenaes RmerTs. igi qals
xaris saxiT gamoecxada, zurgze Seisva da kretaze gaitaca. aq maT eyolaT vaJi
minosi, kretis legendaruli mefe. finikielma asulma Tavisi saxeli misca mTel
kontinents, evropas.
finikielebs ukavSirdeba evropasa da azias Soris SuRlis gaCena. herodotes
Tanaxmad, jer finikielebma gaitaces mefis asuli io da egvipteSi waiyvanes. amis
pasuxad berZnebma gaitaces kolxeTidan medea, Semdeg kvlav azielma, troelma
ufliswulma moitaca spartis dedofali elene, rasac troas omi mohyva.
rkolonizacia – koloniebis, dasaxlebebis dafuZneba. es dasaxlebebi xSir SemTxve-vaSi ar emorCilebodnen da-mfuZnebels, magram inarCu-nebnen metropoliasTan mWi-dro politikur, ekonomikur da kulturul kavSirebs. Zvel samyaroSi cnobilia asuruli, finikiuri, berZnu-li kolonizacia.
leqsikoni
israelisa da iudeis samefoebi
biblosibeiruTi
sidonitirosi
israelis
samefo
aram-damaskos
samefo
moabis
samefo
edomis
samefo
iudas
samefofi
li
st
im
el
Ta
sa
mT
av
ro
eb
i
asureTis imperia
xmelTaSua
zRva
akra
samaria
ieriqoni
diboni
hebroni
petra
ierusalimiaSdodi
aSkeloni
Raza
iafa
damasko
es sainteresoa
ZiriTadi TariRebi
XX s. XV s. X s. V s. 0 V s.
Zv.w. II aTaswleulis meore naxevari – finikiuri qalaqebi didi samefoebis gavlenis qveS
Zv.w. 1030-990 – daviTis mefoba
Zv.w. 1050-1030 – israelis pirveli mefe sauli
Zv.w. 990-950 – solomonis mefoba
Zv.w. VI s. – ebraelTa `babilonuri tyveoba~Zv.w. 825 –
karTagenis daarseba
Zv.w. X s. meore naxevari – israelis daSla or samefod
ax.w. 135 – iudeis Temis gauqmeba romis imperator adrianes mier
1. ra ganapirobebda axlo aRmosavleTis saxelmwifoebis interess finikiis
qala qebisadmi?
2. sad daarses finikielebma axalSenebi?
3. ra mniSvnelovani aRmoCena ukavSirdeba finikielTa saxels?
4. ra aris `babilonuri tyveoba~? rodis daiwyo da dasrulda is?
5. romeli mefeebis dros aRwevs Zlierebis mwvervals israeli? ra
gaakeTes am mefeebma?
6. ratom gadawyvita imperatorma adrianem iudevelTa saxsenebelis
mospoba da ra gaakeTa amisaTvis?
klasSi samuSao
1. moiZieT damatebiTi masalebi TemisaTvis `israelisa da iudeis samefoebi~. moawyveT klasSi Temis prezentacia.
saSinao davaleba
38
Tavi meo
re
XX s. XV s. X s. V s. 0 V s.
39
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
midielebi da sparselebi, sxva monaTes-ave iranel xalxebTan erTad, Tanamedrove iranisa da centraluri aziis teritoria-ze daaxl. Zv. w. 1000 wlisaTvis dasaxldnen. Tavdapirvelad, jer kidev susti midiele-bi da sparselebi xarks uxdidnen asureTs. daaxl. Zv. w. 700 wlisTvis ki midielebma Zlieri samefo Seqmnes, gaxdnen babilonis mokavSireebi da Zv.w. 612 wels aiRes asure-Tis dedaqalaqi ninevia. midielebma bolo mouRes maTi samflobeloebis dasavleTiT mdebare urartus samefosac.
im xalxebs Soris, vinc midielebs emor-Cileboda, iyvnen maTi monaTesave, iranis samxreTSi mcxovrebi sparselebi. Zv.w. 559 wels maT damoukidebeli samefo Seqmnes, romelsac aqemenianTa sagvareulo edga saTaveSi. Zv.w. 549 wels aqemeniani kiros II (Zv.w. 559-530) daeufla midielebis sataxto qalaq ekbatanas (Tanamedrove hamadani) da taxtidan Camoagdo midielTa ukanaskneli mefe, astiagi. midia aqemenianTa mier Seqm-nili imperiis provincia gaxda. Tumca mi-dielebma gansakuTrebuli adgili Seinar-Cunes axladSeqmnil imperiaSi. berZnebi am imperias zogjer `midielTa da sparselTa samefod~ moixseniebdnen, sparseTTan ome-bs ki `midiis omebs~ uwodebdnen.
aqemenianebma Zveli msoflios udidesi imperia Seqmnes. sparselebma jer kidev kirosis dros gaanadgures babilonis sa-mefo. kirosma ufro dasavleTiTac gai-laSqra da SemoierTa lidiis samefo (Ta-namedrove TurqeTis teritoriaze). misma memkvidrem, kambizma (Zv. w. 529-522) ki dai-pyro egvipte da Tavi egviptis faraonad gamoacxada.
aqemenianTa imperiam Tavisi Zliere-bis mwvervals miaRwia darios I-is (Zv.w. 521-486) dros. man aago aqemenianTa axali, brwyinvale sataxto qalaqi, persepolisi. dariosma imperia oc provinciad – satra-
9. midia da sparseTi
kirosis cilindri
sparsi meomrebi
40
Tavi meo
re
piad dahyo, romlebic satrapebis mier imarTeboda (erT-erT satrapiaSi Sedio-da kolxeTis nawili). mefe miCneuli iyo imperiis uzenaes mmarTvelad, magram satrapebsac didi uflebebi hqondaT miniWebuli. imisaTvis, rom satrapebs damoukideblobisaken swrafva ar gamoeCinaT, mefes yvela provinciaSi hyavda jaSuSebi, romlebic mis `Tvalebsa da yurebs~ warmoadgendnen. satrapebs ar hqondaT sakuTari jaris Seqmnis ufleba, maT mxolo mcirericxovani Seiara-Rebuli razmebi emsaxurebodaT. TiToeul satrapias evaleboda, centraluri xelisuflebisaTvis gadaeca Semosavlebis gansazRvruli nawili. satrapiebis yvelaze daSorebul regionebSi adgilobrivi tomebi inarCunebdnen tradi-ciuli mmarTvelobis sistemas, magram maT xarkis gadaxda da mefisaTvis ZR-venis mirTmeva evalebodaT. am daSorebul raionebSi aqemenianebi sazRvrebis dasacavad cixesimagreebs agebdnen da jarebs ayenebdnen.
aqemenianebi Semwynareblur damokidebulebas iCendnen dapyrobili xalxe-bis mimarT; pativs scemdnen maT religias da tradiciebs. kirosma babilonis tyveobidan gaaTavisufla ebraelebi da samSobloSi daabruna. garda amisa, man saxsrebi gaiRo ierusalimSi solomonis taZris aRsadgenad.
aqemenianTa religia zoroastrizmi iyo, romlis legendarul Seqmnelad iTvleba zoroastri (zaraTuSTra). zoroastruli rwmenis mixedviT, samyaro da cocxali arsebebi Seqmna `sinaTlis~, `sikeTis~ RmerTma, ahuramazdam, ro-melsac mudmivi brZola uwevs `wyvdiadisa da borotebis~ RmerTTan, ahriman-Tan. zoroastrizmma didi gavlena moaxdina axlo aRmosavleTisa da kavkasiis xalxebis religiebze.
aqemenianTa imperia 200 wlis manZilze uZlieresi da udidesi imperia iyo. sparselebi evropaSic SeiWrnen. dariosis dros maT berZnebis damorCileba scades. berZnul-sparsuli omebi gagrZelda misi memkvidris, qserqses drosac (Zv.w. 486-465), magram sabolood sparselebis marcxiT dasrulda.
amis Semdeg aqemenianTa imperia TandaTanobiT dasustda da sabolood is aleqsandre makedonelma gaanadgura Zv.w. 331 wels.
wya ro 1
Zv.w. V s.-is berZeni istorikosi herodote aRtacebiT saubrobs aqemenianTa dros
arsebul gzebis sistemaze, romelTa gayvanac daiwyo kirosis, xolo srulyofili
saxe miiRo dariosis dros. mTavari gza sataxto qalaq susadan lidiis centralur
qalaq sardamde miemarTeboda da sigrZiT 1500 km-s aWarbebda. am gzaze moZraobdnen
imperiis jarebi, romlebic yovelTvis mzad iyvnen, CaexSoT ajanyebebi provinciebSi.
mefis Sikrikebs gadahqondaT mniSvnelovani werilebi da amanaTebi. maT SeeZloT
es manZili erT kviraSi daefaraT, radgan gzaze specialur safosto sadgurebSi
icvlidnen cxenebs. vaWrebs ki saqoneli gadahqondaT am gziT.
SeiZleba iTqvas, rom es iyo msoflio istoriaSi pirveli gzatkecili.
41
Zvel
i aR
mo
savl
eT
is civil
iz
aciebi
wya ro 2
lursmuli warwera babilonis gaTxrebis dros napovn e.w. `kirosis cilindrze~:
`rodesac me Sevedi babilonSi, rogorc megobari da davamyare... samarTlianoba da
keTildReoba, marduqma, didma RmerTma, mouwoda babilonis mkvidrT, Seveyvarebine
me da yoveldRe locvas aRvuvlendi mas. Cemi uricxvi jarebi mSvidobianad
moZraobdnen babilonis garSemo. me aravis miveci ufleba, gaenadgurebina arc erTi
adgili Sumeris da aqadis qveynebSi. me viRvwodi mSvidobisaTvis babilonsa da yvela
mis wminda qalaqSi.
....me [yvelgan] davabrune da [aRvadgine] Zveli taZrebi da davabrune iq mosaxleoba.
marduqis, didi RmerTis nebiT, Tavis adgilze davabrune Sumeris da aqadis yvela
RmerTi... romlebic nabidonusma (babilonis mmarTveli) babilonSi gadmoitana
didi RmerTis nebis sawinaaRmdegod da mivuCine adgili maT Zvel taZrebSi.~
aqemenianTa imperia
Savi zRva
xmelTaSua zRva
kaspiis
zRvaiberia
kolxeTi
olbia
maraToni
memfisi
ierusalimi
ekbatana
persepolisi
susa
salamisi
platea
libia
egvipte
midia
arabeTi
parTia
drangiana
baqtriana
sogdania
babiloniaaria
sparseTi
elami
asureTi
kapadokia
somxeTi
aqemenianTa imperiis maqsimaluri sazRvrebi
aqemenianTa Zalauflebis centrebi
samefo gza
brZolebi
42
Tavi meo
re
1. teqstsa da wyaro 2-ze dayrdnobiT imsjeleT aqemenianTa religiur
politikaze.
2. SeadareT erTmaneTs asureTisa da sparseTis imperiebis politika
dapyrobili xalxebis mimarT.
3. ra xerxebiT cdilobdnen aqemenianebi satrapebis Zalauflebis
SezRudvas?
klasSi samuSao
1. dawereT mokle Txzuleba aqemenianTa imperiis mmarTvelobis struqturis Sesaxeb. CamoTvaleT is RonisZiebebi, romliTac aqemenianebi cdilobdnen imperiis erTianobis SenarCunebas.
2. internetiT moiZieT masalebi aqemenianTa dedaqalaqis – persepolisis Sesaxeb da moamzadeT prezentacia mis istoriasa da Tanamedrove mdgomareobaze.
saSinao davaleba
ZiriTadi TariRebi
700 600 500 400 300 200
Zv.w. 559-530 - kiros II
Zv.w. 331 – aqemenianTa imperiis aRsasruli
Zv.w. 521-486 – darios IZv.w. 612 – mi-dielebis mier nineviis aReba.
42
Tavi mesame