10 Nghien cu"u Ton giao. Sd3 -2010^

GIA TRi CUA TRIET HOC PHAT GIAO • • •

TRONG XA HOI HIEN DAI

T riet hgc Phat giao lieu cd cdn gia tri trong xa hdi dfldng dai, trong tie'n

trinh hien diii hda the' gidi hay khdng? Neu cd thi nd cd nhflng gia tri hien dai nao? - Day la nhflng va'n de can giiii dap trong qua trinh nghien cflu trie't hgc Phat giao ndi chung va Phat giao Trung Qud'e ndi rieng.

Vdi tfl each la con difdng giai thoat mdi quan tam cudi cung cua nhan loiii. Phiit giao la mdt he thd'ng tfn ngfldng. trie't hgc khdng id va phfle tap. cung la mdt he thd'ng gia tri. Da 2.500 ndm nay Phat giao trd thanh tfn ngufdng tinh than cua hang trdm trieu dan. (]uang thdi gian dai dd chflng td sfle sd'ng va gia tri vinh hang cila Phat giao. Song cung can thay la viec tai tao gia tri, phat huy tac dung cua Phat giao trong xa hdi tfldng lai nhfl the nao vfla la mdt vd'n de If luiin khd khan va ldn lao liii vfla la mdt vaii de thflc tien nghiem tuc va bflc thiet.

Gia tri hien dai cila Phat giao quye't dinh bdi tde dung eua nd ddi vdi xa hdi loai ngfldi trong the'ki XXL Trong khi dat dfldc nhflng tie'n bg chfla tflng cd, loai ngfldi liii cd nhflng bien phap cd the hiiy diet trai da't. Ke de doa sfl sinh tdn va phat trien cua xa hdi loai ngfldi cung chfnh la loai ngfldi. Cac hien tfldng tieu efle tdn tiii trong xa hdi hien nay nhfl khung hoang long tin, diao dfle bai hotai.

PHl'ONG LAP THIEN"

ma't Ifldng tam dang mang lai thdi cd lich sfl chfla tflng cd de Phat giao dieu chinh tam linh con ngfldi. tie'n tdi dieu chinh mdi quan he ngfldi-ngfldi. ngfldi-thien nhien. vi triet hoc Phat giao vd'n cd tfl tfldng chinh the vc vu tru. tinh than nhan van tdn giao theo dudi sfl sieu viet sinh menh.

I. DAC DIEM C d BAN, MAU THUAN

C d BAN CUA XA H d i LdAI NGUdl

T R d N G THE KI XXI.

Cdng cudc hien dai hda vdi tieu chf la cdng nghiep hda bat dau tfl thap men 60 the' ki XVTIT phat tnen ra't khdng ddng deu tai cilc nflde. cd nflde da hoan thanh cdng nghieji hda, mdt sd'ft nflde vdn cdn d trong tinh trang xa hdi ndng nghiep. Tfl thiip nien 70 the ki XX trd lai, sfl phat tnen cfla the gidi liii cd bflde ngoiit ldn la kmh tc' tn thflc trdi day, kinh te cdng nghiep sut giam. Trong xa hdi tri thflc, yeu td ndng cd't cua siin xua't la tri thflc. Thdi diu t n thflc danh da'u sfl hien d;ai hda mdi, dung tri thflc hda thay cho cdng nghiep hda. Vung ven bien Trung Qudc da hoan thanh eong nghiep hda, bat dau tie'n trinh tri thfle hda. Kinh te tri thflc vdi ba dac diem la tin hoe hda, mang hda

*. Nha nghien ciru Trung Qudc. Bai dang tren Tiip chi Cdc trdo hfu tutudiig duong dgi. sd 4/2004, tieng Trung.

Phuong Lap Thien. Gid tri ciia triet hoc Phdt ^ido... 11

va toan eau hda, se cd anh hfldng ldn ddi vdi suf phat trien cua loai ngfldi.

Trong xa hdi hien nay, cua ciii vat chat va ham mud'n vat cha't cflng tang trfldng nhanh chdng. cd ngfldi thfldng coi nhe gia tri ndi tai tfl than va ddi sd'ng tinh than, tham chf danh ma't nhan tfnh va gia tri con ngfldi. Trd'ng rdng tinh than, ngheo ndn tam linh la sfl khung hoang tinh than nhan van, khung hoang gia tri. Nd trd thanh trd ngai ldn ddi vdi sfl tie'n bd cua loai ngudi. Ldng ham mud'n vd nhu cau cua con ngUdi chiu suf chi phdi cfla quan niem gia tri nhti't dinh, neu nd dflng lai lau dai tren tdng na'c hfldng thu vat cha't thi se hinh thanh suf tieu dflng xa'u ddng thdi dem lai sfl phat trien xa'u. do dd anh hfldng tdi suf phat trien ben vflng cfla xa hdi, lam cho ddi sd'ng tinh than u mc. ha tha'p to'cha't qudc dan.

Toan cau hda kinh te day manh suf phat trien kinh te the' gidi va dfl bao chuyen sang thdi dai loai ngfldi sd'ng dfla vao nhau nhieu hdn. Sfl phat trien cua cac cdng ti xuyen qudc gia da tang manh phan hda gidu ngheo. Cac nflde giau chie'm 86'>() GDP toan cau va 82% gia tri xua't khau, cac nflde dang phat trien ddng dan hdn ma tfldng flng chi chie'm cd 14% va 18%. Mdt the gidi giau ngheo each nhau qua xa se khdng dn dinh, khdng an ninh.

Kinh te toan cau hda se lam tang sfl cang thang xa hdi, nhfl suf canh tranh gianh viec lam, tranh nhan tai, canh tranh gifla cac qudc gia. Ngoai ra, xung dot chung tgc va tranh cha'p dan tgc ndi nay ndi khac deu xay ra, cd lflc gay ra chien tranh cue bd.

Viec day nhanh tie'n trinh toan cau hda kinh te va hinh thanh mang thdng

tin toan cau se tdng td'c qua trinh va cham va giao lflu van minh Ddng-Tay, giao lflu tdn giao. Mat khac, mdt so' phai tdn giao cufc doan duy nga ddc tdn, bai xfch tdn giao khac gay ra sfl xung dot tdn giao, thiim chf xung dot biio lufc. Tdn giao trd thanh mgt nhan td' quan trgng trong ddi sd'ng chfnh tri qud'e te. Lam the nao de hda giiii sfl xung dot tdn giaodang la mdt va'n de ldn ma cac tfn dd tdn giao tren the gidi ciin giai quye't.

Khoa hgc ki thuat (KHKT) the gidi da cd sfl phat trien chfla tflng cd, lodi ngfldi da vfldn tdi cac vi sao each trai da't 18 ti nam anh sang, da kham pha bf mat cfla gien. Song KHKT la con dao hai lfldi, nd cd the tao phuc va huy diet nhan loiii. Mdi trfldng sdng cua con ngfldi dang bi pha hoiii nghiem trgng, trai da't ndng len, khung hoang thie'u ndng Ifldng, thie'u Ifldng thflc, bflng nd dan sd, v.v... dang lam loai ngfldi ngay cang khd khdn. Day la mdt mau thuan ldn cua xa hdi nhan loiii trong the ki XXL

II. TU TUdNG Cd BAN CUA TRIET

HQC PHAT GIAd

Triet hgc Phat giao cd nhieu tfl tfldng thfch hdp vdi suf phat trien cua xa hdi nhan loai. trong dd quan trgng nha't gdm ma'y tfl tfldng sau day.

1. Duyen khcfi

Tren cac bflc tfldng Phat va ben trong cac tda thap Phat giao thfldng khac "Phap than ke", vdi ngi dung: "NhUdc phap nhan duyen sinh, phap dich nhan duyen diet: thi sinh diet nhan duyen, Phat dai sa mdn thuye't". C) day "Phat dai sa mdn" la tdn xUng cua Phat Da. Cau ndi tren tuyen truyen y: viin phap vu tru deu dufa theo nhan duyen ma smh diet,

12 Nghien cu'u Ton giao. Sd3 - 20W

ke Cil ngoiii ciinh niiat viit chat va tam thflc mat tinh thiin, deu do "duyen" ma sinh ra, tfle sfl hda hdp nguyen nhan hoae dieu kien, duyen de'n ("tap") thi phap sinh, duyen di ("khfl") thi phap diet. Day la tfl tfldng cd ban cila thuye't Duyen khdi.

Duyen khdi la tfl tfldng cd ban nha't. giao If cd biin nha't cua Phat giao: nd the hien each nhin can ban cua Phat giao cfdi vdl ddi ngfldi, vdi ton tai va smh menh. Tfl tfldng Duyen khdi la cd sd trie't hgc cila giao thuye't cu the va tfl tu'dng quan trgng cila Phat giiio, nhU Nhan qua. khdng hflu, trung diio, binh diing, tfl' bi, giai thoat. v.v... Ndi each khac, cac giao thuyet cu the va tfl tfldng quan trgng eua Phat giao deu la suf trien khai cua tfl tfldng Duyen khdi. Thuye't Duyen khdi khac vdi thuye't Vd nhan (khdng cd nguyen nhan), thuye't Ngau nhien. thuye't Than tao va thuyet Dinh menh ("Tuc menh luan"); nd la mdt luiin thuyet tfldng ddi hdp If ve sfl sinh thdnh dien bie'n va ve bd mat vdn cd cua the gidi. Duyen khdi luan la the gidi quan ddc dao cua Phat giao. la dac sde ldn nha't va dac trflng cdn bcin de phan biet Phat giao vdi cac tdn giao khde.

Tfl tfldng Duyen khdi cua Phat giao chfla dufng hai tfl tfldng quan trgng la "quan he" va "qua trinh"; tfl tfldng Duyen khdi la the gidi quan cua thuye't quan he. thuye't qua trinh.

Phiit giao Trung Quo'c da phat trien thuye't Duyen khdi, nhfl thuye't "Tfnh cu", thuye't "Thiip gidi hd cu" cila Thien Dai tdng. thuye't "Tfnh khdi", thuyet "Sfl vat vd ngiii" va thuye't "Mdt tfle la ta't Cii, ta't ca tfle la mdt" cila Hoa Nghiem tdng, deu nha'n manh mot sfl vat thi cd mdi quan he ham nliie'p (thay mat) ma vd ngai vdi cac sfl vat khac, gifla cac sfl vat thi cd mdi

quan he Duyen khdi cflng la Duyen ciia nhau. Xet ve tang na'c tfl duy If luan thi day la sfl suy doan moc mae ma thien tai ve nguyen If the cgng ddng vu tru.

Duyen khdi la mot mdi quan he. eung la mdt qua trinh. Phat giao cho rdng do van vat trong vu tru deu la Duyen khdi nen deu ed tfl tfldng sinh, tru, di, diet, la mdt qua trinh khdng ngflng bie'n di. Cung viay. con ngfldi sd'ng trong qua trinh sinh, lao. benh, tfl va smh tfl lflu chuyen. Ciin thfla nhan tfl tfldng qua trinh dd ham chfla tuf tfldng van ddng, bien hda, phat trien, nen coi dd la bieu hien cua tU duy bien chflng.

2. Nhan qua

Duyen khdi ndi nhan duyen hda hdp ma sinh ra "qua". Cai cd the sinh ke't quii la Nhan, cai do nguyen nhan ma sinh la ke't quia. Ve thdi gian thi Nhan trflde. Qua sau. Nhan qua tdn tiai trong dien bie'n trflde sau ndi nhau, trong sfl hda hdp hen quan de'n nhau. Cd nguyen nhan thi ta't cd ket quia; ed ke't qua ta't cd nguyen nhan. Mgi sfl vat deu bie'n ddi sinh diet theo phep Nhiin qua. Luat Nhan qua la If luan cd biin Phat giao dung de giai thfch mdi quan he tfldng hd cua mgi sfl viit.

Dfla vao phep Duyen khdi, Phat giao tien them mdt bflde dfla ra tfl tfldng Nhan quii bao flng nhdm giai thfch mdi quan he gifla hoat ddng than tam (the xac va tmh than) cua cac chung sinh vdi ke't qua. Ve luan h, tfl tfldng nay trinh bay thuyet thien cd thien bao, ac cd ac bao, tfle thien nhan k c qua, ac nhan kho qua. Hgc thuye't dd eho ta ed sd tfl tfldng vflng chdc va hflu hieu de qufing dai tfn dd tu tri diao dfle bd ac theo thien.

Phat giao eho rdng hoiit ddng than tam eila ehung sinh khdng nhflng dem lai

Phuong Lap Thien. Gid tri ctia triet hoc Phdt^ gido. 13

quia bao eho cudc sd'ng cua chfnh minh ma cdn mang lai qua bao cho khdng gian, mdi trfldng sinh ton cua sinh menh; tfl dd lai chia qua bao ra lam hai loai "Chfnh bao" va "Y bao" ("y": dfla vao, theo). Chfnh bao la ndi than tam chung sinh chieu cam dfldc dfla theo nghiep nhan trong qua khfl, tfle sfl tdn tai sinh mang cu the la chu the, la chfnh the cua quia bao trfle tiep. Y bao la ndi sfl tdn tiai sinh menh chung sinh chieu cam dfldc dfla theo tuc nghiep trong qua khfl; sfl tdn tai dd dfla vao ngoiai vat. hoan ciinh. gdm quan ao. nha d. da't dai sdng nfli va toan bd the gidi xung quanh. Ndi tdm lai. Chfnh bao chi chung sinh, chung sinh the gian; Y bao chi ndi chd'n chflng sinh dfla vao. tfle qudc thd the gian. Phat giao cdn cho rang bdi canh thdi dai, mdi trfldng sd'ng, qudc thd, nui sdng deu la qua bao do da sd chung sinh cung chieu cam dfldc, ggi la "Cdng Bao". Cac tfl tfldng qua bao nay cila Phat giao the hien sfl hieu rd mdi quan he Duyen khdi ddi vdi mdi quan he tfldng hd gifla the gidi chu the va the gidi khach the, the gidi chu quan vd the' gidi khach quan, the hien sfl quan tam ddi vdi ke't qua boat ddng cua cac loai chung sinh. sfl quan tam ddi vdi mdi trfldng tfl nhien, mdi trfldng sdng. mdi trfldng sinh thdi.

Nhflng ngfldi Thien Dai Tdng cdn tfl' gdc do tu tri thflc tien de ra thuye't "Nhan qua ba't nhi" , tuyen truyen: con ngfldi d Nhan vi va Phat d Qua vi, ve ban cha't khdng cd gi khac biet, khuye'n khfch ngfldi thfldng (pham phu) tu tri thanh Phat. Lai de xua't thuye't "Y chfnh ba't nhi". cho rang Phat thiin la (Chi'nh bao, Phat tho la Y bao, Phiit than va Phat thd ba't nhi, Chfnh bao va Y bao ba't nhi, hai cai dd cung nhau thay mat cho "Nha't niem tam thien", ma quy ve nha't tam.

3. Trung dao

Dd la con dfldng Trung chfnh (chfnh gifla) khdng lech ve ben nao, vfldt tren ("sieu viet") suf cufc doan, lech ve hai ben hflu vd ("khdng"), nha't di, kho lac, yeu ghet. Trung dao la lap trfldng can biin va dac sac cd ban cfla Phat giao. Thfch Ca Mau Ni phan ddi thuye't Than nga cila dao Balamdn; ve If luan de xua't phep Duyen khdi "Thfl hflu bi hflu, thfl sinh bi sinh". "Thfl vd bi vd. thfl diet bf diet", tfl dd nha'n manh "Li vu nhi bien. thuye't vu Trung diio". Cflng tfle la ndi dufa theo thuyet Duyen khdi ba't hflu bii't vd, ba't nha't ba't di. bat thfldng bat doian. ba't lai bat khfl. Trong thflc tidn, Thich Ca Mau Ni de xua't "Bat Chi'nh dao". vfla phan ddi chu nghia khoai lac lai phan ddi chu nghia khd liianh, de xfldng Trung dao hanh bat khd bat liac, tfle tfl duy, ldi ndi, hanh vi. y chf. ddi sd'ng, v.v... cfla con ngfldi deu nen hdp If vfla phai. gifl d mflc d gifla khdng lech ben nao.

Khdng va Hflu (cd) la hai each nhin cd ban cua Phat giao ddi vdi vfl tru nhan sinh. Phat giao day Phdp cd the khdng ndi ra Khdng ("thuyet ba't xua't khdng"), la cd hai nghia; sau khi cd Dfle Thfch Ca, ndi bd Phat giao dan diin dien hda thanh hai tdng Khdng, Huu. Trong Phat giao Tieu thfla. he CAu Xa la Hflu tdng, he Thdnh Thtic la Khdng Tdng. Phat giao Dai thfla cung chia lam hai he thd'ng ldn. Trung Quan hgc phai la Khdng tdng. Du Gia (Yoga) hanh phai la Hflu tdng. Hai tdng Khdng, LIflu deu thfla nhan lap trfldng If luiiin cd biin Duyen khdi tfnh Khdng; chi la trien khai theo If luan cd ban nay; ndi mdt each tfldng ddi thi Khdng tdng tfldng ddi nha'n manh miit tinh Khdng cua chfl phap. Hflu tdng thi tifdng ddi nha'n manh mat Hflu cua chfl phap vdi tU each la hien tUdng Duyen khdi.

Nghien cuu Ton giao. Sd3 - 2010 ]

Vl Viin phap la Duyen khdi. dUde xac dinh trong mdi quan he. cho nen cd tfnh "Vd nga", tfle vfla khdng cd Tfl tfnh. khdng cd tfnh thflc t,he, cung tfle la biln tfnh. ban cha't la Khdng. Day la ban nghia cua Khdng. Vian phap neu da xae lap trong mdi quan he eung ta't nhien la mgt qua trinh bien ddi hd ddng, cd tinh "Vd thfldng", sinh diet vd thfldng. eung la Khdng. Tfl dd ed the ndi do Duyen khdi ma tfnh Khdng, Duyen khdi tfle tfnh Khdng, Duyen khdi va tfnh Khdng la dong nghia ngfl.

Khdng lai ehia lam hai loai Nhan khdng va Phap khdng. Nhan khdng cdn ggi la Nga khdng, la sfl nhan vd tfl tfnh cfla chu the: Phap khdng la sfl jihap vd tfl tinh cua khach the. Ve va'n de chif phap cd hay khdng cd thflc the. tfle each nhin mdi hen he va khu biet Duyen khdi vdi Thflc hflu. sfl vat vdi tfl tfnh. hien tfldng vdi ban cha't. Day la va'n de vd cung phfle tap. Tuy rdng ndi ve td'ng the thi cac phai Phat giao deu thfla nhan thuyei Duyen khdi tfnh Khdng..

Tfl cac dieu ndi tren cd the hieu: xet ve mat hien tfldng, Duyen khdi phap la tdn tai, la LI u'u); xet ve mat ban cha't cua Duyen khdi phap. lii khdng tdn tai, la Khdng. Hflu va Khdng la each nhin hai mat vdi mdt sfl vat. •

4. Binh dang

Phat giao tuyen truyen va de xfldng binh ddng; ndi khai quat. ham nghia cila binh diing cd 4 tiing na'c:

a) Binh ddng giiia ngiidi vdi ngiidi.

"Tang nha't A ham kinh" quyen 37 cho

rang 4 hiing ngfldi ("Tfl chung tfnh")

trong xa hdi An Do co la Balamdn. Sat de

ldi, Khuyen xa va Thu da la nen binh

diing vdi nhau. phiin ddi dfla vao cluing

tfnh va dang ca'p de ban luan sfl eao quy, ha tien, cao tha'p eila con ngfldi; nha'n miinh phiii dufa vao sfl eao tha'p ve dao dfle, sfl ndng sau ve trf tue de danh gia thanh tfch eua con ngfldi; ehu trUdng tu tri td cha't. nang cao dao dfle, trf tue de tie'n len coi If tfldng cua ddi ngfldi. Chii trfldng binh diing tfl chung tfnh cua Phat giao the hien tfl tfldng binh diing nhan quyen. la phong trao nhan quyen dac biet phan ddi suf phan biet chung tfnh va ap bflc giai ca'p. nd nha't trf vdi yeu cau binh diing nhan quyen cua xa hdi hien dai.

b) Binh ddng chung sinh. Thdng thfldng Phat giao coi 9 gidi tfl Bd Tat tdi dia nguc (trong 10 gidi khdng ke Phat) nha't la luc dao tfl Trdi de'n dia nguc. la chung sinh. Phat giao cho rang chflng sinh khac nhau tuy cd tfnh khac biet nhflng biin cha't sinh tdn va sinh menh cua ehung sinh thi binh dang; Phat giiio dac biet nha'n miinh mgi chung sinh deu cd I'hat tfnh. Kinh Niet Ban ve If thuye't khang dinh mgi chung smh deu cd Phat tfnh. tfle la binh dang vdi nhau ve nguyen nhan, can cfl va kha nang thanh Phat.

e) Binh ddng giiia chung sinh vdi Phat.

Phat giiio tuyen truyen tfl tfldng "sinh Phiit ba't nhi, sinh Phat nliii't nhfl". cho rang chung smh va Phat. ve ban cha't deu cd du Chan nhuf Phat tfnh; chung sinh me vgng hoan toan khdng diet Chan nhfl Phiit tfnh: Phat giae ngo eung hoan toan khdng tang them Chan nhfl Phiit tfnh, ma deu nhfl nhau. cd khii nang thanh Phiit. Ndi theo y nghia dd thi ehung sinh va Phat la binh ddng ba't nhi. Dieu nay khiic ban vdi each ndi cila tdn giao khac, eoi "nhan than vi nhi" (ngfldi va than la hai the khac nhau), ndi ngfldi la do than tiio ra hoac tfl than ma ra. J

Phuong Lap 1 hien. Gid tri ciia triet h_(A^f[t(it gi(-i(>-^ 15

d) Binh ddng giUa chiing sinh vdi vd tinh. "Vd tinh" tfle la khdng cd y thflc tinh cam, la thfl khdng cd tfnh tinh thdn. Nhfl Thien Dai tdng cua Phat giao Trung Qudc tuyen truyen thuye't "Vd tinh hflu tfnh", cho rdng cay cd. nui sdng da't cung cd Chan nhfl Phat tfnh, mgi thfl trong thien nhien deu la the hien cua Phat tfnh. Xet ve diem cung cd Phat tfnh nhfl nhau, thi vat vd tinh va chung sinh khdng cd khac biet ban chd't. binh dang vd nhi vdi nhau. Can ndi day la sfl xae nhan tdn nghiem ddi vdi cac sinh vat va vd sinh vat trong gidi tfl nhien, la sfl kfnh trgng ddi vdi mudn vat.

Quan niem binh ddng cila Phat giao dfla tren hgc thuye't Duyen khdi, xay dflng tren sfl binh dang nhan qua. Chung sinh va Phat deu nhfl nhau cung cd Chan nhfl Phat tfnh, binh dang ve mat nguyen nhan thanh Phat. chung sinh va Phat deu cd kha ndng thanh tflu Phat qua, tie'n len cdi Niet Ban If tfldng cao nhta't, la sfl binh ddng ve mat ke't qua. Chung sinh va Phat binh dang nhan quii, khdng cd gi khac biet. Tfl tfldng binh dang nhan quii nay cua Phat giao la ndi vc khii nang. cd tfnh phi hien thflc, nd cung ca'p cd sd If luan eho thuyet giai thoat.

Quan niem binh dang cua Phat giao the hien sfl thd'ng nhat sinh menh quan, tfl nhien quan va If tufdng gia tri quan. Quan niem binh ddng can dai coi trgng binh ddng nhan quyen, nd cd mdi quan he bd sung lan nhau vdi quan niem binh dang ve mat giai thoat eon ngfldi do Phat giao de xfldng.

5. Tif bi

Tren cd sd tfl tfldng Duyen khdi, Binh ddng, Phat giao cho rdng trong dai hoan lflu sinh thai vu tru, mgi chiing sinh deu

cd the tflng la ngfldi than cua ta. Ta nen cd tam thai binh ddng, tinh nghia bao dn, tam nguyen tfl bi de dem lai cho chung sinh sfl an lac. trfl bd sfl dau khd cua chung sinh.

Phat giao tuyen truyen tfl tfldng "Tam duyen tfl bi", chia ddi tfldng tfl bi lam 3 loiii, tfl dd quy ket thanh 3 loiii tfl bi: chung sinh duyen bi: phap duyen bi; vd duyen bi. Trong 3 loai dd. "vd duyen bi" la loiii cao nhat.

Tfl bi la tfl tfldng dac thu cila Phat giao, nd khdng hodn toan gid'ng vdi nhan ai, bdc ai do cac giao phai khac de xfldng. Tfl bi khdng hi han die' bdi dang cap, giai cap, nd cung loai trfl tfnh thien tfl hep hdi.

6. Giai thoat

Phat giao lay giai thoat lam If tfldng cudi cflng cho chung sinh. Giai thoat la khdng cd d nhiem, khdng cd chap trflde, la dfldc "Dai tii tai", tfle cdi tfl do tfl tai, cung goi la cdi Niet Ban. Phat giao cho rang chflng sinh cd nhieu phien mudn, nhfl ba cai ddc "tham" (tham due), "san" (san hue), "si" (ngu si), chung trd ngai cho sfl thanh trfldng thien cdn, lam cho chung sinh lflu chuyen trong ndi khd sinh tfl khdng bao gid he't. Giai thoat la thoat ra khdi ndi khd phien mudn vd sfl trdi budc cfla lflu chuyen sinh tfl. dfldc giai phdng, dfldc sieu viet, dfldc tfl do, tien len cdi If tfldng.

Phat giao cao do coi trgng dao gifii thoat. Phiit giao thdi ki ddu la'y Bat chinh dao, thdi ki sau lay suf linh hdi chan If lam con dfldng giai thodt. Phat giao cdn de xfldng "Nhii't thie't duy tam tao" (mgi thfl deu do long ngfldi tao ra) cho rang suf lflu chuyen luan hdi hoac giai thoat Nie't Ban cila chung sinh deu quye't dinh d long ngfldi. Giai thoat khdng phai la viec

16 Nghien curu Ton giao. Sd3 - 2010

cua ca nhan. chi cd tfl giae n,gd va ngfldi khac cung giae ngo thi mdi dfldc giai thoat that sfl.

III. GIA TRI HIEN DAI CUA TRIET

HdC PHAT GlAd

Cae trinh bay d tren cho thd'y: trong xa hdi hien dai. ba nhdm mau thuan cd biin: con ngfldi vdi tfl nga, ngfldi vdi ngifdi, ngfldi vdi thien nhien ed cai da thay ddi hinh thflc. cd cai hii cang gay gdt hdn. Gia tri cila triet hgc Phat giao la d chd eac nguyen If cua nd ngay cang dufdc trinh bay diiy du hdn, va qua sfl giai thfch cd sang tiao. tac dung cua nd cang rd hdn. Van dung tfl tfldng trie't hgc Phat giao de lam diu cac mau thuan cd biin cua xa hdi loai ngfldi ta't sc giup nang eao td cha't tinh than loai ngfldi. giam ndi dau khd cila hg, dap flng eac nhu cau mdi cila hg, tfl dd day manh suf chung sd'ng hda binh va phat trien chung cua xa hgi loai ngfldi.

1. Q u a n t a m tdfi m a u t h u a n ngtfd?i

vdd i\i nga, n a n g cao coi t i nh t h a n

ciia con ngifdi

Phat giao dflng dao giiii thoat ddi ngfldi de luan ban mdt each he thd'ng ve dia vi cua con ngfldi trong vu tru, ban cha't, gia tri va If tUdng cila con ngUdi; trong dd quan diem vd nga va quan diem giiii thoat lai cang la suf chuyen hda. sfl dieu tie't tam If. sfl hoan mi tam linh ddi vdi quan niem tfl nga cila the nhan.

Dufa vao thuyet Duyen khdi mudn viit hda hdp ma smb. Phiit giao de ra quan niem vo ngd. "Ngii" trong vd nga la chi cai tfl the (biin the) thfldng trfl. chinh nha't ma cd tac dung chi phdi; cai biin the mai mai khdng doi ii'y chfnh la nga. Phat giao phu nhiin suf tdn tiii cua cai nga cd thflc the. cua linh hdn. loiai trfl quan niem hflu

nga. Vd nga Id quan niem cd biin cua Phiat giao. Ngi dung chu ye'u eila quan niem vd nga la vd nga cha'p, vd nga kien, vd nga ai, vd nga man, v.v... Ngd chdp la suf chap trflde (bam riet, khdng vfldt ra dfldc) ddi vdi tfl nga. Ngd kien la sfl cha'p trflde kie'n giai ngdng cuong cd thflc nga. Ngd di la sii ai chd'p vdi tfl nga, eung tfle la nga tham. Ngd man la ndi tam thai ngao man la'y tfl nga lam trung tam. Do ngii cha'p ta't nhien dem lai nga kie'n, nga ai va nga man. Phat giao cho rang nga cha'p la ngudn gd'c cua mgi cai ac, cai gd'c cua ))hien mugn: Phat giao chil trfldng vd nga, vd nga cha'p. Trong xa hdi hien nay, cd ngfldi trd thanh nd le cila nhu cdu sinh If. due vgng vat cha't, tdn thd chfl nghia bai kim. hfldng lac, eflc doan ca nhan chfl nghia. tham chf tham d hu hda, trdm cap budn lau. ma tfly, mai dam. v.v... Quan niem vd nga cfla Phat giao giflp lam giam sfl chii'p trflde vdi hien thflc. lam t)hai nhiit suf hfldng thu, danh ldi. nang cao cdi tinh than.

Thufc chat cua quan niem giai thoat la sieu viet y nghia sinh menh. la nang cao cdi tinh than, khie'n cho con ngufdi cd the dung nhan quan chung cufc lau dai de khach quan va binh tinh suy xet k i quiing dufdng da qua, xem xet cac khiem khuyet cua tfl than va khdng ngflng cd gang chuii'n mflc hda tfl than. Phat giao coi giiii thoat la nghiep bao eua ca nhan, k hic qua ma thien nghiep gianh dfldc.

2. Lam hda d iu m a u thuAn ngufdi vdfi ngifdi, gin giif hda b i n h t h e gidi

Mdi quan he ngifdi-ngfldi ndi d day cung k quan he gifla ngfldi nay vdi ngfldi khac. ngufdi vdi xa hoi, ngfldi vdi dan tgc, ngfldi vdl quoc gia. Moi quan he ngfldi-ngfldi tren thd gidi hien nay cd hai va'n de

Phuong Lap Thien. Gid tri ciia triet hoc Phdt gido. 17

chfnh k : - Xung dot cue bd dien ra khdng dflt. gay ra bdi cdc nhan to' va cham ldi fch dan tgc, tdn giao, lanh tho, tai nguyen, nhan dan mdt sd' ndi dang ehiu kho nan chien tranh; trong khi va'n de an ninh truyen thd'ng chfla dfldc giai quye't thi cac va'n de an ninh phi truyen thd'ng nhfl chu nghia khflng bd' lai ngdy mdt gay gat; -Phan hda giau ngheo Nam - Bac ngay cang md rdng, kha nhieu ngfldi cdn sd'ng ngheo kho, ddi ret. Xet ve If luan. mdt sd' quan niem cd ban cua Phat giao cd y nghia hien thflc nha't dinh trong viec hda giai cac van de tren.

Hda binh va chung sd'ng hda binh la va'n de ldn nha't. Hai eugc dai chie'n trong the ki XX lam cho hdng chuc trieu sinh hnh hi tan sat; ne'u trong the' ki XXI lai xay ra dai chien the gidi thi loai ngfldi cd the cflng nhau hi tieu diet. Mud'n tranh chien tranh thi phai tieu diet ngudn gd'c chien tranh; mdt trong cac ngudn gd'c dd la khdng hieu If le Duyen khdi: loai ngfldi phai dfla nhau ma sinh tdn, ldi ta phai ldi ngufdi: khdng coi trgng hda giai, hieu nhau, ma coi ke khac k cflu dich, khdng tdn trgng sinh menh ke khac. Tfl tfldng binh dang cua Phat giao cd nghia k tdn trgng nhau, la hda binh. Tfl tfldng tfl bi the hien sfl ddng tinh, thfldng yeu quan tam ngfldi khac. cung xa rdi chie'n tranh, gin gifl hda binh. Tfl bi te the' vd "ngu gidi", "thap thien" deu la'y "khdng sat sinh" k m dau. Tfl ngay phap sfl Thai Hfl ra sfle de xfldng Phat giao nhan gian, Phat giao Trung Qud'e ludn quan tam gin gifl hda binh the' gidi. Phat giao phat huy tac dung quan trgng ddc dao khdng the thay the' trong viec gin gifl hda binh the' gidi.

Suf phan hda giau ngheo Nam - Bac, mdt so' ngfldi sd'ng ngheo kho cdn k can nguyen gay ra loan lac, tnic tie'p de dga

hda binh khu vflc vd the gidi. Quan niem binh ddng tfl bi cfla Phat giao k phfldng hfldng hda giai cac va'n de dd. Suf bd' thf k mdt phap mdn tu tri quan trgng, tfle dung ldng tfl bi de tiio phfle cho ngfldi khac, cho hg cfla cai, sfle khde va trf tue.

Quy pham diao dfle cua Phat giao. nhfl "Thap thien": khdng trgm edp, khdng ndi cdn, khdng ta dam. khdng ndi hai lfldi, khdng ac khdu, khdng ndi xien xeo (khdi ngfl). khdng tham due, khdng san hue, khdng ta kien deu cd fch cho sfl hda hdp mdi quan he ngfldi-ngfldi. Bd'n gidi dau trong "Ngu gidi". tfle khdng sat sinh, khdng trdm cap. khdng ta dam va khdng ndi xdng deu cd the dflng de tham khao khi xay dflng dao dfle chung toan the' gidi.

3. Dieu chfnh mau thuan ngifdi vdi thien nhien, xue tien svf phat trien chung va phat trien ben viing

Hda binh va phat trien k hai van de ldn nha't cua loai ngfldi hien nay. Neu gin gifl hda binh ddi hdi hai hda mol quan he ngfldi-ngfldi thi phat trien chung va phat trien ben vflng khdng nhflng ddi hdi hai hda quan he ngfldi-ngfldi ma cdn ddi hdi phai dieu chinh thfch hdp quan he ngfldi vdi thien nhien, sao cho mdi trfldng smh thai dfldc gin gifl td't. Viec con ngfldi khai thac thien nhien qua mfl'c, tham chf cfldp doiit da man thien nhien dang hfly hoai nghiem trgng suf hai hda ngfldi-thien nhien, de dga sfl sinh tdn cila loai ngufdi.

Tfl tfldng trie't hgc Phat giao cd y nghia tham khao ve mat dieu chinh nhan thflc tfnh nghiem trgng bflc thiet cfla va'n de mdi trfldng. Triidc he't. thuyet Duyen khdi nha'n manh mgi sfl viit deu do nhieu nguyen nhan dieu kien hda hdp ma thanh, khdng sfl vat nao tdn tai rieng re. Nhfl trai da't ndi loai ngfldi sinh tdn k do

18 Nghien curu Ton giao. Sd3 - 2010

da't, bie'n, trdi va cac loai ddng vat hdp thanh; neu da't thoai hda, bien bi nhiem dgc, tang dzdn bi mdng ddn, cac loai ddng thflc vat khdng ngflng bien ma't thi sfl tdn tai cila trai da't se cd khd khdn, loai ngfldi se khd sinh ton dfldc. Thuye't Duyen khdi va thuye't chinh the hflu cd Phat giao cd the cung ca'p cdn cfl If luan cho trie't hgc mdi trfldng hien dai.

Thii hai, thuye't Y chfnh qua bao cila Phat giao nha'n manh mdi trfldng sd'ng cua chflng sinh deu la bao flng do hanh vi cua chflng sinh dem lai. Phat giao cdn tuyen truyen tfl tfldng "Tam tinh (sach) tac qud'e thd tinh", de xfldng bao dn qudc thd.

Thii ba. dfla thuye't Duyen khdi, Phat giao de xfldng tdn trgng ke khae, loai khac, tdn trgng sinh menh, chung sinh nha't luat binh ddng, chflng sinh deu cd Phat tfnh, deu cd the thdnh Phat. Quan niem nay khae vdi hanh vi k m sat di loai, cha dap mdi trfldng, pha hoai can bdng sinh thai, cung khac vdi quan die'm coi sfl bao ve mdi trfldng k suf thfldng hai, ban dn cho ke yeu. Quan niem chung sinh binh dang ay eung khac vdi "chu nghia trung tam nhan loai" va "chu nghia trung tam mdi trfldng". "chu nghia trung tam sinh vat". Phat giao cdn de xud't an chay, phdng sinh, vfla cd ldi eho sfle khde con ngfldi, vfla giup cho viec gin gifl mdi trfldng can bang.

Sau cflng, thuye't If tfldng cila Phat giao coi the gidi cufc lac k the gidi If tufdng, k ndi mdi trfldng tuyet hao, khdng khf trong lanh, cd cay tfldi td't, chim hdt vfldn keu. Xfla nay Phat giao thfch xay chua dfla vao nui, ben ddng sudl. Cd the ndi Phat giao gfldng mau coi trgng mdi trfldng gin gifl sinh thai.

Tdm lai, chung ta can eoi trgng eao cdng eugc hien dai hda va sfl bie'n ddi cac mau thuan cd ban do nd gay ra, ed lien quan tdi menh van toan nhan loai va sfl phat trien cila the gidi. Lam the nao xuf If td't mdi quan he ngfldi vdi tfl nga, ngfldi-ngfldi, ngfldi-thien nhien, van de nay lien quan tdi che do xa hdi, kinh te, cung lien quan den khoa hge ki thuat va tam trf cua loai ngfldi. Trong Phat giao cflng cd cac tfl tfldng sai lam, trie't hgc Phat giao cung khdng the giai quyet cac mau thuan cd ban va nhieu van de cu the cila xa hgi loai ngfldi, nhflng nd cd the tfl mgt sd phfldng dien ndo dd eung cii'p each tfl duy giiii quye't ma xa hdi the tuc cdn thieu. Dd la cao do cgi trgng viec xay dflng tam linh eua tfl than con ngfldi nhdm dieu chinh dinh hfldng gia tri cua con ngfldi, thay doi tam thai con ngfldi, chuyen dd'i y thflc con ngfldi, nang cao trf tue con ngfldi. tfl dd giup cho viec giiii quyet nhieu mau thuan va vd'n de cila xa hdi loai ngfldi. O day chung tdi mud'n nha'n manh lan nfla: triet hgc Phat giao mud'n phat huy day du chflc nang xa hgi cila minh thi can di sau khai thac ngudn tai nguyen tfl tfldng tfl than va dfla ra sfl giiii thfch hdp thdi cuge. can khdng ngflng tang cfldng quan tam de'n xa hgi hien dai, cd sfl flng ddi kip thdi vdi cac va'n de mdi xua't hien trong xa hdi.

Khdng nghi ngd gi nfla, tne t hgc Phat giao cd gia tri hien dai; va dieu quan trgng k mgi ngfldi phiai cd' gang hdn nfla trong viec quan triet thflc sfl va phd bay day du gia tri cua trie't hoc Phat giao trong xa hgi hien dai. /.

Trich dich: Nguyen Hai Hoanh