geotechnika, budownictwo górnicze - warsztatygornicze.plwarsztatygornicze.pl/wp-content/uploads/2001_30.pdf · Dyskusja co było wcześniej, czy twórczość ludzka penetrująca

WARSZTATY 2001 nt. Przywracanie wartości użytkowych terenom górniczym

____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

375

Mat. Symp., str.375-388

Tadeusz MIKOŚ Akademia Górniczo Hutnicza, Kraków

Piękno na to jest by zachwycało...

- C.K. Norwid („Promethidion”).

Fascynujący świat podziemi

Streszczenie

Wiele zabytkowych podziemi należy do najbardziej znanych i najczęściej zwiedzanych obiektów na świecie. Miliony ludzi zwiedza corocznie zarówno podziemia powstałe w sposób naturalny (jamy, kawerny, groty, jaskinie) jak też będące efektem pracy człowieka. Stare, historyczne wyrobiska górnicze w postaci komór, chodników i składów oraz kilkusetletnie zabytkowe kopalnie cieszą się wielkim zainteresowaniem zwiedzających. Wiele podziemi stanowi dziś rezerwaty przyrody, posiada status pomników przyrody, należy do światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego.

Architektura podziemi surowa i prosta jest architekturą nieporównywalną i niepowtarzalną. Posiada ona wartości historyczne, estetyczne i użytkowe. Jest ilustracją ludzkich osiągnięć, marzeń i ideałów.

1. Wstęp

Od niepamiętnych czasów zawsze istniały na ziemi dwa światy. Ten na górze, gwarny,

obszerny, przyjazny ludziom i pełen słońca, w którym budowniczy i architekt mógł wprowa-

dzać harmonie, proporcje, kontrasty, cienie oraz bogate zdobnictwo i ten na dole milczący

ciasny i mroczny, nieprzyjazny wielu pokoleniom bezimiennych często górników, którzy

w nieprawdopodobnie ciężkich warunkach wykuwali skalne podziemia, a następnie nadawali

im elementy architektoniczne.

Stąd chyba podziemia i ich szczególna architektura jest bardziej surowa i prosta, oszczędna

w swej wymowie ale nie mniej piękna niż ta na powierzchni. Jest po prostu inna, nieporów-

nywalna i niepowtarzalna.

W pracy starałem się zwrócić uwagę lub przybliżyć fascynujący świat podziemi istniejący

od setek i tysięcy lat w wielu budowlach podziemnych wykonanych przez górników i kamie-

niarzy lub powstały dzięki naturze w ciągu milionów lat.

Niepowtarzalna sceneria starych wyrobisk oraz podziemnych komór i grot od niepamięt-

nych czasów fascynuje ludzi a i dziś wiele zabytkowych podziemi należy do najbardziej zna-

nych i najczęściej odwiedzanych obiektów na świecie (rys.1.1).

Rośnie też światowe zapotrzebowanie na turystykę podziemną; rodzi się specyficzna moda

na zwiedzanie tajemniczych bądź „sentymentalnych” podziemi, które zawsze przyciągać będą

ludzką wyobraźnię swoją tajemniczością, osobliwością, historią bądź osobistymi wspomnie-

niami.

T. MIKOŚ – Fascynujący świat podziemi

____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

376

Rys. 1.1 Miniatura z kopalni srebra w Kutnej Horze (Czechy) z 1490 roku wg H. Wilsdorfa

Fig. 1.1 Miniature from silver mine in Kutna Hora, 1490 according to H. Wilsdorf


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

377

Wiele milionów ludzi na całym świecie zwiedza corocznie zarówno podziemia powstałe

w sposób naturalny (jamy, kawerny, groty, jaskinie), jak też będące efektem pracy człowieka

(miasta jaskiniowe, podziemne grobowce, klasztory skalne i świątynie pieczarowe). Stare, his-

toryczne wyrobiska górnicze w postaci komór, chodników i składów oraz kilkusetletnie zabyt-

kowe kopalnie cieszą się wielkim zainteresowaniem zwiedzających.

Trend ten obserwuje się również w naszym kraju. Z dostępnych informacji prasowych, oraz

danych organizatorów obsługi turystów w poszczególnych obiektach podziemnych wynika, że

polskie zabytkowe kopalnie, średniowieczne piwnice i składy, jaskinie i groty oraz podziemne

obiekty strategiczno militarne zwiedza ponad 2 mln osób rocznie. Łączna długość tych tras

dawno przekroczyła 25 km w ponad 30-tu dostępnych obiektach (Mikoś 1999).

Ciągle odkrywane i udostępniane są nowe.

Zabytkowe podziemia ukazują wielorakość i niezwykłość przyrody w jej nadzwyczajnych

przejawach. Wszystkie budzą ciekawość zwiedzających i pragnienie obejrzenia, zrozumienia

i przeżycia związanych z nimi wrażeń.

2. Architektura naziemna i podziemna

Podziwiając wspaniałe budowle architektury starożytnej w postaci piramid, mastab, świą-

tyń Akropolu, czy rzymskiego Koloseum nie uświadamiamy sobie na ogół, że wszystkie one

miały początek w działalności pierwszych górników, którzy poprzez swoje doświadczenie

w realizacji podziemnych obiektów wytyczyli drogę od podziemi do dzieła sztuki – naziemnej

budowli architektonicznej.

Architektura jest sztuką budowania. Jest sztuką projektowania i kształtowania budowli. Jest

również wiedzą organizującą i kształtującą wszelkie przestrzenie w formach niezbędnych do

zaspakajania materialnych, estetycznych i duchowych doznań człowieka.

Opierając się na powyższych definicjach architektury, które przedstawiają cel i zakres dzia-

łalności człowieka w obrębie tej dziedziny wiedzy należałoby się zastanowić nad problemami

obejmującymi nie tylko kształtowanie przestrzeni nad powierzchnią ziemi, ale również pod

powierzchnią; podziemia stanowią bowiem również obszar związany z twórczą ingerencją

człowieka (Mikoś 2000).

Idąc za definicją prof. W. Zina, że „architektura jest sztuką i wiedzą odnoszącą się do

kształtowania czasoprzestrzeni” – można odnieść to określenie do przeszłości i rozwoju zaró-

wno budownictwa podziemnego jak też do architektury podziemnej.

Bo jest to przecież także architektura często nie mniej piękna i twórcza niż architektura nazie-

mna, ale związana z adaptacją środowiska naturalnego do swoich potrzeb poprzez ingerencję

w jego strukturę podziemną. Obie przestrzenie podziemna i naziemna są jak negatyw i pozy-

tyw tej samej twórczości ludzkiej, przy czym w architekturze podziemnej twórczość ta ma

charakter rzeźbiarski, wykuwania w skale nowej formy, a w architekturze naziemnej wypełnia

się przestrzeń nowymi formami często z materiału skalnego pochodzącego właśnie z podziemi.

Jeśli spojrzeć z kolei na budowlę podziemną poprzez jej pionowy przekrój, traktując ją

formalnie to istnieje równowaga właśnie między tym co powyżej powierzchni ziemi, a tym co

wewnątrz.

Alegoryczne przenikanie i wzajemne uzupełnianie się odmiennych przestrzeni obrazowo

pokazuje rys. 2.1, na którym gwarnemu i nadpowierzchniowemu, pełnemu słońca światu odpo-

wiada milczący i mroczny podpowierzchniowy obszar.


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

378

Często określając architekturę sztuką budowania pomija się cały obszar tworów natury,

przystosowanych przez człowieka do jego potrzeb, a więc między innymi wspaniałe dzieła

architektury naziemnej i podziemnej kute w skale.

Rys. 2.1 Równowaga i uzupełnianie się przestrzeni wg M.C. Eschera

Fig. 2.1 Equilibrium and complement of spaces according to M.C. Escher

Wobec powyższego proponowana jest obecnie nowa definicja ujmująca istnienie natura-

lnych struktur: Architektura jest sztuką, nauką i mądrością przestrzennego kształtowania

środowiska dla potrzeb człowieka i dla zachowania równowagi ekologicznej, przejawia-

jąca się w budowanych formach (Tobolczyk 2000).

Istnieje wiele innych analogii między architekturą konstrukcji naziemnych kształtowanych

na podstawie wytrzymałości materiału budowlanego, a architekturą budowli podziemnych

w ośrodku skalnym. W ogromnej ilości przypadków skały, w których wykonane zostały budo-

wle i konstrukcje podziemne stanowią również w swoim naturalnym stanie dobry a co najm-

niej dostatecznie wytrzymały materiał konstrukcyjny (Gałczyński 1979).

Podobnie jak naziemna konstrukcja murowana, zbudowana z cegieł, czy bloków kamien-

nych, podziemny ośrodek skalny jest podzielony na fragmenty o zróżnicowanych własnościach

fizycznych, przy czym elementami tego podziału są nieciągłości skał w postaci rozwartych lub

zamkniętych szczelin. Fragmenty te mogą utworzyć w stropie wyrobiska podziemnego natu-

ralne sklepienie samonośne zdolne do przenoszenia obciążeń statycznych, analogicznie jak

w konstrukcjach naziemnych, gdzie człowiek zmuszony jest nadawać kształt murowanym


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

379

sklepieniom. Sklepienia samonośne są zatem naturalnie uformowanymi przez naturę konstruk-

cjami podziemnymi.

Inne przykłady analogii dotyczące architektury geomorficznej (skalnej) i architektury kons-

trukcji spotkać można zarówno w podziemiach jak i na powierzchni ziemi. Woda wiatr i pro-

cesy destrukcyjne są niezwykłymi rzeźbiarzami natury; erodowane przez nie powierzchnie ska-

lne przybierają najbardziej nieprawdopodobne kształty. Kamienne lasy i ostańce, wieże i zamki

skalne, schodowe piramidy i tarasowe ziguraty formują naturalną architekturę krajobrazu –

architekturę geomorficzną. Podobieństwo kształtu wielu budowli kultowych (piramid schodo-

wych w Egipcie, ziguratów sumeryjskich, piramid Majów) do istniejących na tamtych terenach

kształtów gór nie podlega kwestii. Naturalne formy gór i ostańców o rozbudowanych kształ-

tach przypominają średniowieczne katedry i meczety.

Żeby te formy opisać i scharakteryzować geolodzy, speleododzy i górnicy posługują się

często pojęciami wziętymi ze świata architektury i budownictwa (Klimaszewski 1955;

Tobolczyk 2000).

Mamy więc np. wietrzeniowe formy geologiczne w postaci skalnych miast, labiryntów,

mostów, bram, tarasów, amfiteatrów osuwiskowych. Istnieją zamczyska skalne, nisze, wrota

i przewieszki skalne, schody tektoniczne, galerie jaskiniowe, korytarze skalne.

Odpowiednikami „elementów architektury wnętrz” są stoły i misy lodowcowe, schody i lustra

tektoniczne, rygle skalne a nawet organy geologiczne czy też rzeźby koronkowe lub rusztowe.

Z zakresu nazewnictwa budowlanego występują dodatkowo takie pojęcia jak: zręby, mury,

słupy i iglice skalne, kominy krasowe, ostrogi, łuki i żebra ostańcowe, platformy, płyty,

pokrywy i półki skalne, a nawet rynny lodowcowe i okapy skalne.

Te niezwykłe, działające na ludzką wyobraźnię kamienne kształty spotkać można w najrozma-

itszych miejscach na Ziemi.

Również często występują w podziemnych kawernach, grotach i jaskiniach, gdzie doda-

tkowo mają miejsce formy naciekowe o niezwykłych kształtach i nazwach.

Jak pisze prof. Klimaszewski : „można w rzeźbie powierzchni Ziemi widzieć wyłącznie figury

geometryczne podlegające przemianom według określonych prawideł, ale w rzeźbie powierz-

chni Ziemi tkwi także piękno formy poruszające człowieka ...” (Klimaszewski 1955).

3. Architektura naturalna (skalna)

Wielkim architektem, budowniczym i rzeźbiarzem podziemi jest natura i czas.

Wspaniałe dzieła architektury naturalnej powstały na skutek zjawisk krasowych. Podzie-

mne korytarze i jaskinie, jamy i groty wytworzyły się przed milionami lat z wypłukiwanych

szczelin w łatwo rozpuszczalnych skałach wapiennych, dolomitowych, gipsowych lub solach.

Mapa najbardziej intensywnych zjawisk krasowych na naszym globie wskazuje, że obszary

występowania krasu dość dokładnie pokrywają się z terenami, na których powstały pierwsze

wielkie kultury i cywilizacje. Tam też narodziła się architektura naziemna. To właśnie skały

wapienne budują znaczną część terytoriów starożytnego Bliskiego Wschodu, kultur śród-

ziemnomorskich, kultur megalitycznych północnego Egiptu, obszarów kolebki kultury Indii,

Chin, terenów rozkwitu cywilizacji Majów i Azteków (Meksyku i półwyspu Jukatan)(rys. 3.1).

Środowisko skalne oddziaływało na emocje pierwotnego człowieka. Przypisywał im najwięk-

szą koncentrację własności nadprzyrodzonych.

Puste przestrzenie wnętrza gór zapewniało człowiekowi bezpieczeństwo i przetrwanie. Zamie-

szkiwał on jaskinie i nisze jaskiniowe, toteż obszary krasowe były gęsto zamieszkałe i stawały

się ośrodkami działalności nie tylko gospodarczej ale i kulturalnej.


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

380

Rys. 3.1 Najważniejsze obszary form krasowych i tereny pierwszych cywilizacji wg (Tobolczyk 2000)

Fig. 3.1 Central of karst formation areas and regionsof first civilzations (Tobolczyk 2000)

We wnętrzu gór nasz pragórnik znajdował naturalne bogactwa i nauczył się je eksploatować.

Niepowtarzalna sceneria jaskiń i same góry jako bliskie sferom niebieskim odegrały ogro-

mną rolę w tworzeniu systemu znaczeń symbolicznych i religijnych, (Horeb, Synaj, Nepal).

W momencie tworzenia zrębów wielkich państwowości, gdy w porządku natury szukano od-

niesień do roli władzy w hierarchii społecznej wierzenia związane z górami i szczytami górski-

mi zyskały na znaczeniu. (Mezopotamia, Egipt, Izrael, kultury Ameryki Środkowej i Południo-

wej, Chiny, Indie).

W środowisku skalnych pieczar i jaskiń człowiek poddany próbie przetrwania dokonał

ogromnego przełomu w rozwoju zdolności adaptacyjnych. Przystosowanie jaskiń do potrzeb

mieszkalnych, poczucie życia we wspólnocie tworzyły fundamenty cywilizacji. Formy natura-

lne jaskiń rzutowały na sposób budowy przez człowieka pierwszych siedzib naziemnych. Po-

nieważ do kompleksów jaskiniowych prowadziły najróżniejsze drogi dojścia wymagające

wspinaczki lub wczołgiwania się – pierwsze budowlane domy miały włazy zamiast drzwi,

a wchodzenie z góry było uznawane za naturalne (Tobolczyk 2000; Wilde 1997).

Jest swoistym fenomenem, że obecnie spotkać można na świecie miejsca, w których ciąg-

łość tradycji jaskiniowego mieszkalnictwa trwa od czasów prehistorycznych po dzień dzisiej-

szy.

4. Początki budownictwa i architektury podziemi

Dyskusja co było wcześniej, czy twórczość ludzka penetrująca wnętrze ziemi, czy też ją

uzupełniająca na powierzchni sięga korzeni rodu ludzkiego. Odpowiedź na to pytanie nie jest

prosta. Dotąd pozostały ślady podziemnej działalności ludzkiej w postaci adaptacji jaskiń,

pieczar i grot, które to ze względu na ich wytrzymałość i stateczność przetrwały do naszych

czasów, gdy prymitywne konstrukcje naziemne wykonane z drewna względnie z materiałów

organicznych uległy już dawno degradacji czy zniszczeniu ze względu na swoją strukturę.


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

381

Wynika z tego, że czasoprzestrzeń jest warunkiem decydującym o znaczeniu dla historii

ludzkości, w której architektem czy budowniczym jest nie tylko człowiek, ale także czas i na-

tura (Mikoś 2000).

Czasoprzestrzeń zatem jest tą właśnie cechą decydującą o pewnej odrębności twórczej

i charakterze architektury podziemia. W podziemnej czasoprzestrzeni ma miejsce również

ciągła walka o utrzymanie równowagi między środowiskiem naturalnym a czasem; równowagę

w tej walce może zapewnić jedynie interwencja człowieka.

Początki architektury podziemnej wiążą się z adaptacją naturalnie zastanych obiektów i wy-

ozystania ich do potrzeb człowieka. To właśnie jaskinie, pieczary i groty stały się, w pierw-

szym rzędzie naturalną naszą ochroną i schronieniem w stanach zagrożenia. To one umożli-

wiały przeżycie, ale równocześnie już wtedy służyły jako spiżarnie, miejsca wspólnego prze-

bywania, odpoczynku podczas polowań, wypełniania obrzędów religijnych, grzebania zmarły-

ch itp. Świadczą o tym rysunki jaskiniowe sprzed wielu tysięcy lat. W ten sposób powstawały

przedhistoryczne osiedla, które spotyka się we wszystkich częściach świata i które należą do

najstarszych miejsc ludzkiego zamieszkania. Przystosowanie tychże podziemnych jaskiń i grot

do wymogów życia oraz ich powiększenie i zabezpieczenie połączone z chęcią urządzenia

wystroju wnętrz poprzez prymitywne malarstwo i rysunek dało początek budownictwu podzie-

mnemu, a właściwie architekturze podziemnej. Były to pierwsze obiekty adoptowane i moder-

nizowane przez człowieka. W wielu z nich zachowały się dotąd dzieła sztuki społeczeństw pa-

leolitycznych. Następnie pojawiają się budowle podziemne związane z kultem zmarłych i wie-

rzeń religijnych, czyli grobowce i świątynie, które przetrwały do czasów historycznych. Wiele

tego rodzaju budowli znajduje się na terenie krajów świata starożytnego: Egiptu, Babilonu,

Grecji czy Rzymu. Są one przykładem fascynującej architektury podziemnej (Mikoś 2000).

4.1 Architektura miast jaskiniowych

Kiedy patrzymy na nowoczesne, komfortowe budowle architektoniczne wzniesione z lek-

kich metali i szkła, zaprojektowane przez znakomitych architektów wydaje się nieprawdo-

podobne, że w wielu jeszcze częściach świata jaskinie wciąż dają ludziom dach nad głową.

Szczególnie liczne są jaskiniowe osiedla w krajach śródziemnomorskich. We Włoszech

można spotkać zamieszkane jaskinie na południu, pod Materą w regionie Basilicata, w wapien-

nych masywach Apeninów, na bogatej w jaskinie Sardynii. We francuskiej Touraine nad dolną

Loarą, jeszcze w okresie drugiej wojny światowej było zamieszkałych kilkaset jaskiń.

W Hiszpanii do osobliwości, które należy zobaczyć, zalicza się dzielnice jaskiniowe w Villa-

canas, mieście leżącym w La Manczy, i w Guadix, na zachód od Granady. Jaskiniowe miasta

południowej Tunezji, zwłaszcza w górach Matmata, liczyły jeszcze przed niewielu dziesiąt-

kami lat po więcej niż tysiąc zamieszkałych pieczar (Wilde 1977). Osiedla jaskiniowe istnieją

na Wyżynie Anatolijskiej i w Izraelu, Jordanii (Petra). Wykute w górach południowej Jordanii

skalne miasto Petra posiada cechy architektury zarówno arabskiej jak i hellenistycznej. Zacho-

wane grobowce, teatr oraz świątynię odkryto dopiero w 1812 r.

Miasta jaskiniowe występują również na lessowych obszarach Tybetu i północnych Chin oraz

w wielu innych regionach Bliskiego i Dalekiego Wschodu, charakteryzujących się ekstremal-

nymi stosunkami klimatycznymi.

Trudno nie wspomnieć tu o osiedlu jaskiniowym w Langensteinie na północnym przed-

górzu Harcu, między Halberstadtem a Blankenburgiem, opuszczonym w połowie lat dwu-

dziestych, w którym do dziś można jeszcze oglądać kilka dobrze zachowanych grot. W niepo-

równanie prymitywniejszych jaskiniach mieszkają Weddowie na Cejlonie, Toalowie na Cele-


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

382

besie i inne jeszcze plemiona. Żyją one wciąż jeszcze na stopniu kultury odpowiadającym

epoce kamiennej (Wilde).

Aby przybliżyć architekturę podziemną tych miast jaskiniowych posłużę się historią ich

powstania na Wyżynie Anatolijskiej (Michalik 1993).

Gdy w VI i VII w. prowincje państwa bizantyjskiego w górskich rejonach dzisiejszej Turcji

stały się celem najazdów Persów i Arabów, prześladowana ludność chrześcijańska uciekła

z miast i zniknęła dosłownie pod ziemią.

W dolinie Gőreme (Turcja) powstały ogromne miasta jaskiniowe, z których każde mogło

pomieścić 15 – 60 tys. ludzi. Wykute w wulkanicznej skale (tufy) podziemne labirynty wypo-

sażone we własne studnie z wodą pitną i szyby wentylacyjne były praktycznie nie do zdobycia.

Wraz z zasiedleniem ich przez chrześcijan rozwinęła się tam pełna artyzmu architektura sakra-

lna oraz malarstwo ścienne. Wszystkie znane w kulturze bizantyjskiej formy budowli sakra-

lnych w najróżniejszych stylach architektonicznych były wykuwane w skale i całkowicie po-

kryte malowidłami.

Łuki, kopuły i sklepienia kościołów jaskiniowych wykonywane pod ziemią wydają się

niedostatecznie podparte wywołując wrażenie czegoś niepojętego i nierzeczywistego, podkre-

ślając w ten sposób sakralny charakter pomieszczeń.

Kościół Św. Teodora wykuty w VIII wieku, pokryty ornamentyką, rzeźbami i scenami biblij-

nymi należy do arcydzieł architektury podziemi.

Liczbę ludzi mieszkających na tym obszarze pod ziemią w VII – VIII wieku ocenia się na

wiele setek tysięcy. Wiele poznanych już podziemnych miast nie jest jeszcze dokładnie

zbadanych. Jeszcze dzisiaj liczne groty są zamieszkałe przez ludzi.

4.2 Architektura grobowców skalnych

Górzysty teren Górnego Egiptu daje początek grobowcom skalnym. Są to pomieszczenia

podziemne wykute w skale z wejściem od strony stoku. W najprostszej formie grobowce te

składały się z płytkiego przedsionka z kolumnami (rys. 4.1) albo posągami podpierającymi

strop przedsionka, lub niezbyt obszernej sali (Broniewski 1990). Istnieją też inne o skompli-

kowanej budowie podziemnej i architektonicznym bogactwie.

Rys. 4.1 Grobowiec skalny wg Broniewski T. 1990

Fig. 4.1 Rock grave Broniewski T 1990


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

383

Ponad 3200 lat temu tysiące górników i kamieniarzy siekierami i miedzianymi dłutami

wykuwało w wapieniach i łupkach podziemne chodniki, groty i prostokątne, sklepione sale

kolumnowe - niektóre sale kolumnowe mają kilkaset metrów kwadratowych powierzchni. Na-

stępnie setki rzeźbiarzy, stolarzy, malarzy i tynkarzy zamieniali te groty i budowle w grobowce

skalne nadając im bogatą architektonicznie oprawę i wystrój (rys. 4.1). Malowane reliefy, rysu-

nki oraz hieroglify pokrywają prawie wszystkie stropy, ściany i kolumny (rys. 4.2). Do tak

przygotowanych grobowców wprowadzano następnie kamienne sarkofagi. Do obecnych cza-

sów odkryto na tym terenie 62 grobowce królewskie oraz setki, a może tysiące prywatnych

grobowców z czasów Nowego Państwa.

Rys. 4.2 Architektura podziemnego grobowca faraona Seti’ego wg National Geographic 1999

Fig. 4.2 Architecture of underground grave of Seti faraon National Geographic 1999

4.3 Architektura klasztorów skalnych i świątyń pieczarowych

Buddyjskie podziemne klasztory skalne w Ajanta (Indie) wykute zostały w kształcie komór

zakończonych absydą. Do klasztorów tych wchodzi się przez potężne, bogato zdobione i taje-

mnicze portale prowadzące do licznych świątyń podziemnych i jaskiń mieszkalnych mnichów.

Świątynie zostały podzielone bogato zdobionymi kolumnami na 3 nawy i ozdobione bogact-

wem fresków i dekoracji malarskich. Cele mieszkalne mnichów i świątynie wykuto w skałach

między II w. BC a VI wiekiem w formie wielopiętrowych, ciasno stłoczonych obok siebie

dziesiątkach jaskiń i komór.

Hinduistyczne świątynie pieczarowe, wykuwane również w skałach spotyka się w Indiach

dość często. Przykładowo w Bhubaneswar wykuto w kilkupiętrowych komorach skalnych

liczne świątynie z salami do modlitw, na Wyżynie Dekan pieczarowe świątynie i klasztory

Kadasa (wzniesione w latach 752 – 783) obejmują 34 obiekty podziemne. Niektóre z nich są


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

384

tak obszerne, że mogły się w nich odbywać ceremonie religijne. Rzeźby, płaskorzeźby, malo-

widła ścienne i reliefy wykonane w kamieniu we wszystkich klasztorach są swego rodzaju

galerią różnych bogów (Michalik 1993).

4.4 Architektura starych wyrobisk górniczych i podziemnych budowli

Niepowtarzalna sceneria starych wyrobisk górniczych i podziemnych komór stanowi natu-

ralną oprawę do oryginalnych ekspozycji historii górnictwa i do prezentowania wszystkiego,

co stworzyła natura w postaci minerałów, skamielin itp., znalezisk prehistorycznych, ekspo-

zycji wykopalisk archeologicznych.

Wiele starych kopalń należy do najbardziej znanych i najczęściej zwiedzanych obiektów na

świecie. Jedną z nich jest Kopalnia Soli „Wieliczka”. Działalność kilkudziesięciu pokoleń

polskich górników ukształtowała w tej kopalni podziemny świat, niepowtarzalny w swym

pięknie. Zadziwia on urokiem dotąd czynnych kaplic z unikalną architekturą podziemną w po-

staci ołtarzy, rzeźb i płaskorzeźb solnych, oryginalną obudową chodników i komór poeksplo-

atacyjnych oraz podziemnymi jeziorami solankowymi.

Wiele jest w Wieliczce unikalnych elementów architektury budujących piękno podziemnej

architektury wnętrz (Jodłowski 2000).

Monumentalna obudowa przestrzenna komory „Michałowice” czy „Drozdowice” oraz ko-

mora Weimar (o kubaturze ponad 10 tys. m3) i Piłsudskiego, z jeziorkami i oryginalną archi-

tekturę wnętrz sprawiają, że podziemia wielickie odwiedzają znakomici goście i koronowane

głowy. Takiego bowiem nagromadzenia elementów architektonicznych nie powstydziłby się

niejeden znany zabytek naziemny.

Kaplica Św. Kingi jest arcydziełem wykonanym w soli przez wielickich górników – rze-

źbiarzy (rys. 4.3). Do najpiękniejszych elementów tej kaplicy zalicza się liczne płaskorzeźby,

rzeźby, ołtarz boczny i główny i wiele innych.

Rys. 4.3. Kaplica św. Kingi. Ściana zachodnia

Fig. 4.3. St. Kinga’s chapel. West wall


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

385

Płytkie zaleganie dużych brył soli w Wieliczce umożliwiło powstanie olbrzymich, wspania-

łych komór, które już w XIV wieku stały się obiektem podziwu ludzi zwiedzających wielickie

podziemia i stanowią do dziś jedną z największych atrakcji turystycznych świata(rys. 4.4).

Rys. 4.4 Architektura komór kopalni wielickiej wg J. E. Nilsona z 1760 Fig. 4.4 Architecture of salt mine caves according to J. E. Nilson z 1760

Z kolei głębinowa kopalnia bocheńska o skomplikowanej budowie złoża i jego nachyleniu

utworzyła komory wąskie strzeliste i wysokie, gdyż taki był kierunek eksploatacji.

Trafne jest, więc stwierdzenie, że kopalnia wielicka tym różni się w swej urodzie od bocheń-

skiej, czym różni się renesans czy nawet barok od gotyku. W obu kopalniach znajdują się na-

macalne ślady pracy całych pokoleń polskich górników i pionierskie w Europie rozwiązania

techniczne.

Zwiększająca się z roku na rok liczba turystów i kuracjuszy świadczy o atrakcyjności

zabytkowych wyrobisk kopalnianych.

W wielickich i bocheńskich kopalniach wspaniale wkomponowane są elementy drewna i soli;

stanowią piękny przykład podziemnej architektury drewnianej.

W XVII wieku francuski podróżnik Le Laboureur porównując zabytkową kopalnię do mo-

numentalnych piramid egipskich napisał: „Żupy Solne Wieliczki nie mniej są znakomite jak

piramidy egipskie, lecz użyteczniejsze. Są one bowiem chwalebną pamiątką pracowitości

Polaków”... (Jodłowski 2000).

Antyczny świat dla architektury podziemnej to także budowle militarne oraz katakumby

Rzymu, Neapolu, Syrakuz itp. W średniowieczu otaczano budowle podziemne ścisłą tajemnicą

i to nie tylko wojskową, ale cywilną. Powstają w tym czasie tajne przejścia podziemne w gro-

tach i zamkach obronnych, ale także systemy podziemnych składów kupieckich w miastach.


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

386

W ostatnich dziesiątkach lat odkryto wiele takich budowli podziemnych w Europie Zachodniej

i Polsce (Opatów, Sandomierz, Jarosław, Kłodzko itd.)

Podczas akcji ratowania wielu średniowiecznych miast polskich rozpoznano i zabezpie-

czono kilometry wyrobisk podziemnych wykonanych z cegły lub kamienia, często posiadające

piękne detale i elementy architektoniczne. Po renowacji wyrobiska kilku miast adaptowano na

cele podziemnych tras turystycznych ( Mikoś 1999; Tajduś i inni.2000).

W okresie Odrodzenia w wyniku zafascynowania budownictwem antycznym oraz rozwo-

jem dróg wodnych popartym postępem w górnictwie rozpoczął się okres rozkwitu budowni-

ctwa podziemnego. Czarny proch znalazł zastosowanie w górnictwie w 1627 roku i od tego

czasu powoli zaprzestano urabiać skały ręcznie a podziemia zaczęto zabezpieczać przy pomo-

cy obudowy. Powstają pierwsze nowoczesne tunele, rodzi się architektura przejść podziem-

nych. W 1864 roku Nobel wynalazł dynamit, który zdecydowanie przyspiesza i ułatwia proces

drążenia wyrobisk i komór podziemnych. Ciągły rozwój technik urabiania, wynalazek metod

tarczowych drążenia, wykonywanie podziemnych kolei miejskich, budowy tuneli hydrotechni-

cznych, transportowych itp. trwa nieprzerwanie do dziś.

4.5 Naturalna architektura podziemi

Podziemia powstałe w sposób naturalny w postaci kawern, grot i jaskiń budzą zaintere-

sowanie wielu milionów ludzi swoją niezwykłością, tajemniczością i nie zbadanymi do końca

korytarzami.

Różnorodność kryształów i form szaty naciekowej, piękno i nie spotykany gdzie indziej nastrój

zawsze działały na człowieka intrygująco. Tu szukał schronienia, tu umiejscawiał swoich bo-

gów, tu utrwalał na ścianie obrazy otaczającego go świata.

Rozwój jaskiń i grot nie kończy się powstaniem podziemnych pustek; na skutek wytrąceń

mineralogicznych ciągle powstają nowe kryształy i formy naciekowe stale zmieniając archite-

kturę wnętrz.

Wielkość i rozmiary niektórych jaskiń i grot skłaniają do refleksji nad niezwykłymi możli-

wościami przyrody. Najdłuższa jaskinia świata Mamuth Cave System (USA) ma ponad 500

km długości, odkryta komora Sawaraku (Borneo) posiada ponad 50 mln m3 pojemności, a na

jej powierzchni mogłoby się zmieścić 100 boisk do piłki nożnej. Specjaliści utrzymują, że je-

szcze nie raz świat nauki zostanie zaskoczony, gdyż do tej pory zostało zbadanych zaledwie

5 procent podziemnych jaskiń i grot ( Mikoś 2000).

O wyjątkowości i uroku grot i jaskiń przesądziła przyroda wiele milionów lat temu. Natu-

ralne obiekty mineralogiczne w postaci grot kryształowych, wypełnionych na całym swoim

obrysie kryształami ciągle są odkrywane w wielu kopalniach soli i rud.

Jako świadkowie procesów geologicznych sprzed wielu lat stają się zabytkami przyrody

nieożywionej.

5. Zakończenie

Celem pracy było zwrócenie uwagi na fascynujący świat podziemi i elementy architektury

skalnej istniejące od setek i tysięcy lat w wielu budowlach podziemnych wykonanych przez

górników i kamieniarzy lub powstałe dzięki naturze w ciągu milionów lat.

Wiele podziemi stanowi często rezerwaty przyrody, posiada status pomników przyrody,

należy do światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczego. Przekazane nam z odległej

przeszłości dzieła podziemnej architektury posiadają wartości historyczne, estetyczne i uży-


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

387

tkowe oraz oryginalną substancję przeobrażoną zarówno siłami natury jak i działalnością czło-

wieka. Są one często ilustracją ludzkich osiągnięć, marzeń i ideałów.

Wiele podziemi i budowli ma również symboliczny charakter prezentując władzę świecką,

religie, idee lub inne wartości. Jeszcze dziś po tysiącleciach czy wiekach stanowią zagadkę,

a badania naukowe nie zawsze mogą w pełni wyjaśnić ich powstanie czy znaczenie.

Wielkim architektem budowniczym i rzeźbiarzem podziemi jest oprócz człowieka również na-

tura i czas.

Istnieje pewna wspólna cecha budowli naziemnych i podziemnych jednakowa dla archite-

ktury naturalnej i tej będącej dziełem rąk ludzkich.

Wszystkie one podlegają nieubłaganym prawom grawitacji oraz procesom erozji i przy-

spieszonej w obecnych czasach destrukcji.

Po wielu latach budowle stworzone niegdyś przez ludzi, pozostawione bez należytego

zabezpieczenia przyjmą ostatecznie naturalne formy przyrody.

Polska niestety posiada mało podziemi dobrze zachowanych z odległych czasów dlatego też

musi chronić dla przyszłych pokoleń nie tylko pomniki architektury naziemnej, ale też stare,

zabytkowe obiekty techniki górniczej. Również inne historyczne i przyrodnicze podziemia mu-

szą zostać uratowane i zabezpieczone pod względem górniczym i budowlanym, by następnie

mogły służyć przyszłym pokoleniom jako podziemne trasy turystyczne, muzea, miejsca spo-

tkań okolicznościowych i praktyk studenckich. Jako widomy ślad dawnych działalności górni-

czych naszych przodków podziemia stanowią integralną część dziedzictwa kulturowego i natu-

ralnego związanego z polską tradycją górniczą. Z tego powodu powinny podlegać szczególnej

ochronie oraz pamięci obecnych i przyszłych pokoleń.

Pradzieje i dzieje polskiego górnictwa są również cichą historią zmagań wielu pokoleń poszu-

kiwaczy, kopaczy, górników, którzy w nieprawdopodobnie ciężkich warunkach przez setki,

a nawet więcej lat torowali drogę postępowi w kulturze materialnej narodu i rozwoju naszego

państwa.

Przez setki lat polskie górnictwo przynosiło bogactwo krajowi i świeciło pełnym blaskiem,

by obecnie zostać uznanym ... za zachodzące ... .

Podziemne trasy turystyczne nieistniejących już kopalń i inne nieczynne podziemia przybliżają

zwiedzającym te dzieje milcząco oddając hołd i podziękowanie tym często bezimiennym

bohaterom.

Literatura

[1] Bahn P.G. 1995: Dzieje archeologii. Wyd. Videograf. [2] Broniewski T. 1990: Historia architektury dla wszystkich. Wyd. Ossolineum. [3] Duda Z., Mikoś T. 1999: Problemy geotechniczne ochrony podziemnych i naziemnych obiektów

zabytkowych. XXII Zimowa Szkoła Mechaniki Górnictwa. Wrocław. [4] Gałczyński S. 1979: Budowle podziemne. Zarys projektowania i wykonawstwa. Wrocław. [5] Jodłowski A. 2000: Żupa solna w Wieliczce. Muzeum Żup Krakowskich. Wieliczka. [6] Klimaszewski M. 1955: Geomorfologia. Warszawa. [7] Kortman B., Parma Ch. 1990: W jaskiniach. Wyd. SiT. Warszawa. [8] Mazurkiewicz M. 1991: Zarys dziejów górnictwa. Skrypt uczeln. AGH. [9] Michalik M. 1993: Monumenty świata. Wyd. Kronika. Warszawa. [10] Mikoś T. 1999: Adaptacja wyrobisk nieczynnej kopalni złota w Złotym Stoku dla potrzeb

podziemnej trasy turystycznej. Międzynarodowa Konferencja "Górnictwo 2000" t.1. Pol. Śl. Szczyrk 23–24 listopada.


____________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________

388

[11] Mikoś T. 1999: Perspektywy adaptacji podziemnych wyrobisk górniczych i militarnych oraz grot i jaskiń na podziemne trasy turystyczne, muzea i uzdrowiska. Konf. Nauk.-Techn. Geotechnika w Górnictwie i Budownictwie Specjalnym. AGH Kraków.

[12] Mikoś T. 2000: Geotechniczne problemy ochrony zabytkowych kopalń podziemnych w Polsce. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Seria Górnictwo z. 246, Gliwice.

[13] Mikoś T. 2000: Elementy architektury podziemi. XXIII Zimowa Szkoła Mechaniki Górotworu: „Geotechnika i Budownictwo Specjalne 2000”, Bukowina Tatrzańska.

[14] Mikoś T., Wieja T. 2000: Zagadnienia funkcjonowania i ochrony konserwatorskiej Podziemnych Tras Turystycznych w Polsce. Międzynarodowa Konferencja Konserwatorska ICOMOS, Kraków.

[15] Tajduś A., Mikoś T., Chmura J. 2000: Technical problems of adaptation and protection of underground historical structures – experiments of the faculty of Mining in the Academy of Mining end Metallurgy in Cracow. Międzynarodowa Konferencja Konserwatorska ICOMOS, Kraków.

[16] Tobolczyk M. 2000: Narodziny architektury. Wyd. Nauk. PWN Warszawa. [17] Wilde H.H. 1997: W głąb ziemi. Wyd. Śląsk, Katowice. [18] National Geographic 1999, Numer specjalny.

Fascinating world of undergrounds

Lots of historic underground structures belong to known and most often visited objects all over the world. Every year millions of people all over the world visit not only the natural underground (caves, caverns, grottos) but also those, which are the effect of human work. The old, historical mine headings in the form of chambers, galleries and composition, as well as a few hundred-year-old historic mines, arose interest of sightseers. Many of undergrounds determines today sanctuaries, possesses status of monuments of nature, belongs to world heritages cultural and natural. Architecture of undergrounds raw and not complicated is architecture uncomparable and unrepeatable. Possesses she historic values, aesthetical and useful. Is illustration of human successes, of dreams and of ideals.

Przekazano: 15 marca 2001

Documents

geotechnika, budownictwo górnicze - warsztatygornicze.plwarsztatygornicze.pl/wp-content/uploads/2001_30.pdf · Dyskusja co było wcześniej, czy twórczość ludzka penetrująca