GENERATORI OTPADA I ZAGAĐIVAČI JUŽNE I JUGOISTOČNE SRBIJE

GENERATORI OTPADA I ZAGAĐIVAČIJUŽNE I JUGOISTOČNE SRBIJE

Bratimir Nešićdipl. inž. zaštite životne sredine

Niš, Decembar 2010.

Generatori otpada i zagađivači južne i jugoistočne Srbije

1

SADRŽAJ

1. Uvod ......................................................................................................................... 3 2. Životna sredina i prirodni resursi u Republici Srbiji ......................................... 4 3. Značenje osnovnih izraza u oblasti integrisanog sprečavanja i

kontrole zagađivanja životne sredine ................................................................. 16 4. Zakonska regulativa .............................................................................................. 18 5. Integrisana dozvola ............................................................................................... 21 6. Integralni katastar zagađivača .............................................................................. 28 7. Nišavski okrug – zagađivači i generatori otpada .............................................. 31 8. Toplički okrug - zagađivači i generatori otpada ............................................... 55 9. Pirotski okrug - zagađivači i generatori otpada ................................................ 61 10. Jablanički okrug - zagađivači i generatori otpada ............................................. 69 11. Pčinjski okrug - zagađivači i generatori otpada ................................................ 83 12. Zaključak ................................................................................................................ 89

Literatura ................................................................................................................ 91


2


3

1. UVOD

Kada se govori o zagađenju, obično se ima u vidu emisija štetnih materija, no zagađenje se može javiti i u vidu tokova energije, na pr. toplotne emisije, ili zagađenja bukom. Kao poseban vid nematerijalnog zagađenja javlja se zagađenje informacijama.To govori da zagađenje, kao eksterni efekat proizvodnje, ili potrošnje, se može naći i van modela materijalnih bilansa, koji služe za opisivanje ekonomsko-ekoloških interakcija /1/.

Takođe, značajno je reći da svaki eksterni efekat proizvodnje i potrošnje, ne mora imati štetne posledice po životnu sredinu i blagostanje ljudi. Ukoliko je sredina u stanju da u potpunosti apsorbuje ove tokove, neposredno po njihovom emitovanju, tada ekološke štete nema, pa nema ni zagađenja. Isto važi i za one malobrojne pozitivne eksterne efekte, koji povećavaju blagostanje, te se ne smatraju zagađenjem.

Imajući u vidu da sve vrste zagađenja utiču negativno na životnu sredinu i prirodne resurse, možemo zagađenja grubo podeliti na dve grupe: ona koja redukuju kvantitet i ona koja redukuju kvalitet životne sredine i prirodnih resursa. Primera za prvu grupu ima mnogo, počev od kiselih kiša koje smanjuju šumske resurse, preko hemijskih zagađenja voda, koja smanjuju populacije ribe i ostalih vodenih živih vrsta, do emisija ″gasova staklene bašte″, koji prouzrokuju klimatske promene, te redukuju prinose u poljoprivredi. U drugu grupu spadaju, pak, sva zagađenja koja smanjuju biodiverzitet, zdravlje živog sveta, kvalitet vode i vazduha itd. Međutim, već na prvi pogled, jasno je da najveći broj zagađenja istovremeno spada i u prvu i u drugu grupu. Stoga ćemo sagledati još neke mogućnosti klasifikovanja.

Najjednostavnije je klasifikovati zagađenja prema sredini u koju se vrši emisija; na pr. zagađenja vazduha, vode, zemlje, živog sveta itd. Posmatrano u odnosu na prirodu emisija, razlikujemo zagađenja nastala na osnovu tokova i zagađenja, nastala na osnovu fondova, tj. zaliha, zagađivača. Za prvu grupu svojstveno je da štete po okolinu zavise od intenziteta i trajanja vremena emitovanja. Najjasniji primer predstavlja zagađenje bukom. Karakteristika ovog vida je da štete momentalno prestaju, po prestanku emitovanja.

Međutim, kod većine zagađivača iz ove grupe štete ne nestaju u trenutku prestanka emisije, već se efekti povlače u relativno kratkom roku, dovoljno kratkom da ne dođe doformiranja zaliha. Za zagađenja na osnovu zaliha, pak, svojstveno je da štete zavise od veličine fonda reziduala u prirodi, tokom vremena. Dakle, bitna je koncentracija zagađivača u sredini, a ne intenzitet emitovanja. Za formiranje fondova zagađenja, presudno je da intenzitet emitovanja bude veći od mogućnosti sredine da ga apsorbuje. Primera za ovaj vid ima mnogo, na pr. trovanje teškim metalima, zagađenja radioaktivnim dugo-živećim česticama, te niz hemijskih emisija (DDT, PCB polihlorovani bifenili, CFC hloro-fluoro ugljovodonici itd.).

Prema kriterijumu zone uticaja, zagađenja se mogu podeliti na lokalna, regionalna i globalna, dok prema prirodi zagađivača to mogu biti organska i neorganska, te čista i mešovita. Po stepenu mešanja u sredinu, razlikujemo površinska i totalna zagađenja, dok prema mobilnosti izvora razlikujemo zagađenja iz stacionarnih (termički kotlovi) i zagađenja iz mobilnih izvora (zagađenja izazvana saobraćajnim sredstvima).

Kada je reč o zagađenju, treba ukazati na određene specifičnosti. Pre svega, zagađenje je proizvod ekonomske aktivnosti, kao i sva ostala dobra i usluge, ali ono je štetno, tj. ima negativnu korisnost. Međutim, dobra i usluge, čijom je proizvodnjom došlo do zagađivanja, nesumnjivo imaju pozitivnu korisnost. Može se reći da, iako je zagađenje neželjeno i štetno, ono je neizbežno u procesu stvaranja korisnih proizvoda ekonomske aktivnosti. Otuda proizilazi indirektna korisnost od zagađenja. Postojeće tehnologije, koliko god da minimiziraju zagađenja, ipak ih neumitno i stvaraju /1/.


4

2. ŽIVOTNA SREDINA I PRIRODNI RESURSI U REPUBLICI SRBIJI

Jedan od nacionalnih prioriteta za dostizanje održivog razvoja u Srbiji odnosi se na zaštitu i unapređenje životne sredine i racionalno korišćenje prirodnih resursa. To podrazumeva integraciju i usaglašavanje ciljeva i mera svih sektorskih politika, harmonizaciju nacionalnih propisa sa zakonodavstvom EU i njihovu punu primenu. Od prioritetne važnosti je usvajanje i sprovođenje Nacionalnog programa zaštite životne sredine uz odgovarajuće akcione planove, kao i usvajanje i primena Nacionalne strategije održivog korišćenja resursa i dobara (intersektorskog strateškog dokumenta koji se realizuje putem planova, programa i osnova za svaki pojedinačni prirodni resurs ili dobro koje donosi Vlada Republike Srbije) /2/.

Razvoj čistijih tehnologija, povećanje energetske efikasnosti i korišćenje obnovljivih izvora energije, svakako će uticati na smanjenje zagađenja životne sredine. Najveći potencijal za povećanje energetske efikasnosti je smanjenje potrošnje toplotne energije (po procenama za više od 50%) poboljšanom izolacijom u zgradama i smanjenjem broja domaćinstava koja koriste električnu energiju za grejanje.

Energetska efikasnost u industriji je trostruko niža od svetskog proseka, a neproporcionalno je visok stepen stvaranja industrijskog otpada po jedinici proizvoda i neracionalnog korišćenja sirovina. Srbija sa oko 138 kg proizvedenog industrijskog otpada na 1000 USD bruto domaćeg proizvoda spada u red zemalja sa visokom intenzivnošću stvaranja otpada.

Srbija je jedna od poslednjih država u Evropi u kojoj se koristi olovni benzin. Uz to Srbija ima izuzetno lošu modalnu strukturu transporta, uočljiv je nekontrolisan rast drumskog saobraćaja, propadanje mreže železničkih pruga, posebno sekundarne. Promovisanje obnovljivih izvora energije zahteva uvođenje podsticajnih mera, što će ohrabriti privatne investicije u energetski sektor i ojačati konkurentnost na polju energetike i ekonomije uopšte.

Vazduh

Kvalitet ambijentalnog vazduha u urbanim sredinama je uslovljen emisijama SO2, NOx, SO, čađi, praškastih, organskih i neorganskih materija koje potiču iz termoenergetskih postrojenja, industrije, saobraćaja, sagorevanja u individualnim kotlarnicama itd. Veliki zagađivačisu termoenergentska postrojenja (Obrenovac, Kolubara i Kostolac), rafinerije (Pančevo i Novi Sad), hemijska industrija i metalurški kompleksi (Pančevu, Kruševac, Šabac, Bor i Smederevo). Kao rezultat koncentrisanosti petrohemijskih i rafinerijskih kompleksa i azotare, u Pančevu dolazi do kumulativnog zagađenja vazduha.

Kvalitet vazduha u urbanim sredinama uslovljen je i porastom broja motornih vozila i industrijskom proizvodnjom, kao i vrstom i brojem izvora zagađivanja. Veliko zagađenje vazduha potiče i od korišćenja benzina sa dodatkom olova i dizela sa visokim procentom sumpora.

Identifikovani uzroci problema su: • neusklađenost propisa u oblasti emisije i imisije sa direktivama EU; • nedostatak prečišćavanja otpadnih gasova ili niska efikasnost postojećih uređaja za

prečišćavanje u industrijskom i energetskom sektoru; • korišćenje zastarelih tehnologija sa niskom energetskom efikasnošću;• nedostatak podsticajnih mera za smanjenje emisije; • nedostatak racionalnog upravljanja saobraćajnim sistemima; • neadekvatno održavanje i kontrola vozila koja učestvuju u saobraćaju i loš kvalitet

motornog goriva. Osnovni zadatak je očuvanje i gde god je to moguće, poboljšanje kvaliteta vazduha


5

(posebno u urbanim područjima i u blizini velikih termoenergetskih i industrijskih postrojenja). U skladu sa tim, definisani su osnovni sektorski ciljevi:

• usklađivanje nacionalnih propisa koji se odnose na kvalitet vazduha i emisije u vazduh sa zakonodavstvom EU i usvajanje i sprovođenje međunarodnih sporazuma koji se odnose na zaštitu vazduha;

• smanjenje zagađenja vazduha iz sektora energetike i industrije; • poboljšanje kvaliteta goriva i postepeno izbacivanje olovnog benzina i dizela sa

visokim sadržajem sumpora; • unapređenje sistema praćenja kvaliteta vazduha u urbanim sredinama i poboljšanje

kapaciteta laboratorija za ispitivanje kvaliteta vazduha; • unapređenje pristupa javnosti informacijama o kvalitetu vazduha i podizanje javne

svesti.

Neophodno je doneti zakon o zaštiti vazduha kojim će se postaviti osnove upravljanja kvalitetom vazduha, odgovarajuća podzakonska akta koja će propisati granične vrednosti u oblasti emisije i kvaliteta vazduha i izraditi katastar zagađivača. Takođe, neophodno je uspostaviti državnu mrežu za automatski monitoring kvaliteta vazduha, u skladu sa zahtevima direktiva EU u pogledu indikatora kvaliteta vazduha i metoda merenja.

Potrebno je takođe: usvojiti Nacionalni program za klimatske promene i Akcioni plan za zaštitu vazduha kao podršku sprovođenju Nacionalnog programa zaštite životne sredine nakon usvajanja, ratifikovati ključne međunarodne sporazume vezane za prekogranično zagađivanje vazduha, uvesti diferencirane naknade na cenu olovnog i bezolovnog benzina i postepeno potpuno eliminisati olovno gorivo do 2010. godine u skladu sa nacrtom Nacionalnog programa zaštite životne sredine, prihode od naknade namenski koristiti za stvaranje odgovarajućih tržišnih uslova za brži prelazak na bezolovni benzin i formirati Nacionalnu laboratoriju za vazduh i vodu.

Vode

Srbija raspolaže dovoljnim količinama voda za zadovoljavanje svojih potreba, ali samo ukoliko ih racionalno koristi. Priključak na javni sistem vodosnabdevanja ima 63% stanovništva, što je nedovoljno, dok je lokalnim vodovodima obuhvaćeno još 14% stanovništva Srbije. Dalji razvoj javnog sistema vodosnabdevanja predstavlja prioritet.

Prosečna specifična potrošnja vode po stanovniku u Srbiji iznosi oko 350 l/st. na dan (za gradove oko 400, a za sela oko 80 l/st. na dan), od čega stanovništvo koristi oko 55%, industrija i javna potrošnja oko 20%, dok ostalih 25% predstavlja potrošnju pri preradi vode i gubitke u mreži. Snabdevanje industrije vodom obavlja se pretežno sopstvenim sistemima za zahvatanje i transport vode koji su izgrađeni od strane samih korisnika i vlasnika.

Razvoj kanalizacionih sistema znatno zaostaje za razvojem vodosnabdevanja stanovništva. Kanalizaciju ima 46% stanovništva. Postrojenja za prečišćavanje gradskih otpadnih voda ukupnim kapacitetom oko 1.000.000 ekvivalent stanovnika, izgrađena su u dvadeset osam naselja, a 2006. godine u funkciji je bilo samo pet. Od ukupne količine komunalnih otpadnih voda samo 5,3% se ispušta u recipijente sa odgovarajućim prečišćavanjem. Ocena je da difuzni izvori zagađenja učestvuju sa više od 50% u ukupnom zagađivanju voda.

U prethodnom periodu nedovoljno pažnje i sredstava je posvećeno prečišćavanju otpadnih voda, što je doprinelo pogoršanju kvaliteta vodotokova, odnosno recipijenata. Mere zaštite voda se retko primenjuju. Počinioce nije lako ustanoviti, a kazne su blage. Usled ovakvog odnosa prema vodi, većina vodotokova je u letnjim mesecima u takvom stanju da je pogodna samo za navodnjavanje, i to ne uvek. U najnovijem periodu preduzima se niz mera, odnosno sankcija protiv zagađivača.

Ključni problemi u sektoru voda su: još uvek neharmonizovana zakonska regulativa sa savremenim evropskim trendovima i standardima, nepostojanje plana za primenu Okvirne


6

direktive o vodama EU, nedovoljni institucionalni i drugi kapaciteti, neadekvatno finansiranje upravljanja vodama, niska cena vode i usluga i nedostatak ekonomskih podsticaja, nedovoljna usklađenost politike sektora voda sa ostalim sektorima, nedovoljan stepen priključenosti na javne sisteme za vodosnabdevanje, neracionalno korišćenje vode i loš kvalitet vode na pojedinim prostorima, loše stanje voda u pojedinim vodotocima, nedovoljna zaštita kvaliteta voda.

Sektorski ciljevi održivog korišćenja vodnih resursa su: usklađivanje nacionalnih propisa u oblasti voda sa zakonodavstvom EU a posebno primena Okvirne direktive o vodama EU, povećanje dostupnosti kvalitetne vode kroz porast priključenosti stanovništva na javne sisteme za vodosnabdevanje, smanjenje gubitaka u vodovodnim sistemima, povećanje kvaliteta vode u akumulacijama namenjenim za vodosnabdevanje, poboljšanje stanja kvaliteta vode u vodotocima, pre svega izgradnjom i efikasnijim radom postojećih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, sanacija i remedijacija zagađenih vodotokova, primena principa „zagađivač plaća“ i „korisnik plaća“, institucionalna i teritorijalna organizacija sektora voda, definisanje pravnog statusa i vlasnička transformacija vodoprivrednih preduzeća, rešavanje problema komunalnih voda, po modelu javno-privatnog partnerstva za veće gradove, a preko državnih investicionih aktivnosti za manja naselja.

Potrebno je izraditi poseban akcioni plan za izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, nakon izrade katastra (registra) zagađivača i donošenja propisa, odnosno standarda za njihovu konsekventnu primenu. Takođe je potrebno uvesti diferencirane i selektivne naknade za ispuštanje otpadnih voda iz naselja i industrije.

U cilju zaštite podzemnih voda potrebno je zabraniti sve aktivnosti na prostoru aluviona i drugih područja bitnih za vodosnabdevanje, koje mogu narušiti režim podzemnih voda (eksploataciju šljunka i peska i izgradnju građevinskih ili rudarskih objekata), odnosno uticati na promenu kvantiteta i kvaliteta podzemnih voda aluvijalne sredine. U cilju održivosti uslova prihranjivanja, neophodna je trajna zaštita i očuvanje aluvijalnih nanosa kao potencijalnog izvorišta za masovno vodosnabdevanje stanovništa.

Zemljište

Faktori smanjenja i degradacije poljoprivrednog zemljišta u Srbiji su: širenje naselja, industrijski, rudarski, energetski i saobraćajni objekti, vodna erozija, eolska erozija, zaslanjivanje zemljišta, gubitak hranljivih elemenata, hemijsko zagađenje od bioindustrijskih izvora, mehaničko zbijanje zemljišta prilikom obrade teškim mašinama, zabarivanje zemljišta, poplave, gubitak plodnosti i dr.).

Strateški ciljevi održivog korišćenja zemljišta su: usklađivanje zakonodavnih akata vezanih za korišćenje i zaštitu zemljišta sa zakonodavstvom EU, sprečavanje daljeg gubitka zemljišta i očuvanje i poboljšanje njegovog kvaliteta, posebno u domenu industrijskih, rudarskih, energetskih, saobraćajnih i ostalih aktivnosti, zaštita od degradacije, promene namene i uređenja poljoprivrednog zemljišta.

Za ostvarivanje ovih ciljeva potrebno je: uskladiti postojeće propise sa zakonodavstvom EU i UN o korišćenju zemljišta i zaštiti životne sredine, identifikovati i izabrati grupe parametara kvaliteta zemljišta koji će se primenjivati pri monitoringu i kontroli plodnosti, izraditi mreže kontrole plodnosti zemljišta osnažiti institucije koje će se baviti zaštitom, uređenjem i korišćenjem poljoprivrednog zemljišta, kao i formirati laboratoriju na nacionalnom nivou koja ćese baviti zemljištem i mineralnim resursima.

Neophodno je formirati bazu podataka o zemljištu. Baza podataka bi bila rezultat dosadašnjih istraživanja u ovoj oblasti, ali i stalnog monitoringa za koji bi bile zadužene određene, već postojeće, stručne institucije koje se bave pitanjima korišćenja i kontrole kvaliteta zemljišta.


7

Biodiverzitet i zaštita prirode

Opšta karakteristika biološke raznovrsnosti u Srbiji je veliki genetički, specijski i ekosistemski diverzitet, ali su biološki resursi, kako potencijalni, tako i oni koji se u većoj ili manjoj meri koriste, relativno ograničenih kapaciteta. Ukupna površina zaštićenih prirodnih dobara iznosi oko 5.427 km2, što čini oko 6,14% od ukupne teritorije Srbije. Prema učešćuzaštićenih površina u ukupnim, Srbija spada u zemlje sa srednje nižim stepenom zaštite. U Srbiji je proglašeno 5 nacionalnih parkova, 14 parkova prirode, 17 predela izuzetnih odlika, 72 rezervata prirode, 313 spomenika prirode (botaničkog, geološkog i hidrološkog karaktera) i 43 područja od kulturno-istorijskog značaja (prostori oko nepokretnih kulturnih dobara i znamenita mesta). Takođe, utvrđeno je 35 područja za ptice od međunarodnog značaja (IBA), 59 međunarodno značajnih područja za biljke (IPA) i 13 međunarodno značajnih područja za leptire.

Opšta karakteristika biološke raznovrsnosti u Srbiji je da je ona po kvalitetu bogata, a po kvantitetu siromašna, odnosno da se odlikuje srazmerno velikim genetičkim, specijskim i ekosistemskim diverzitetom, ali da su biološki resursi, potencijalni, ili koji se u većoj ili manjoj meri koriste, relativno ograničenih kapaciteta.

Genofond u Srbiji je veoma bogat, a sadrži i veliki broj sorti i rasa autohtonih populacija domaćih biljaka i životinja. Banka za održivost genetičkog materijala jedan je od najpouzdanijih načina da se (u vidu živog i zamrznutog biljnog i životinjskog materijala, semena, kultura tkiva i dr.), sačuvaju uzorci vrsta, sorti, rasa i varijeteta živih bića koji reprezentuju sadašnji biodiverzitet Srbije, a posebno korisnih vrsta biljaka, životinja, kao i mikroorganizama.

Osnovni problemi su: nepridržavanje propisanih režima i mera zaštite biljnog i životinjskog sveta, predela i geonasleđa, prvenstveno kroz neracionalno korišćenje prirodnih resursa, slabu pokrivenost planskom i urbanističkom dokumentacijom i izraženu protivpravnu izgradnju objekata, nedovoljna ulaganja države u očuvanje i održivi razvoj najreprezentativnijih područja i ključnih vrsta biodiverziteta Srbije, drastično menjanje uslova staništa, fragmentacija i/ili uništavanje prirodnih ekosistema usled različitih oblika antropogenog uticaja, promena namene šumskog i poljoprivrednog zemljišta; ilegalno i/ili nestručno sakupljanje pojedinih komercijalnih vrsta (pečurke, lekovito bilje, itd.), nedovoljno sprovođenje propisa od strane nadležnih inspekcijskih službi.

Sektorski ciljevi su: donošenje zakona o zaštiti prirode i ratifikacija međunarodnih ugovora, izrada Nacionalne strategije očuvanja biodiverziteta Srbije i akcionog plana, povećanje površina zaštićenih prirodnih dobara do 10% teritorije Srbije, odnosno proširenje mreže zaštićenih područja, uspostavljanje ekoloških koridora i mreže ekološki značajnih područja, uspostavljanje efikasnog sistema biomonitoringa, uspostavljanje informacionog sistema o živom svetu i drugim prirodnim vrednostima Republike Srbije, izrada popisa biološke raznovrsnosti u Srbiji, uspostavljanje monitoringa komponenti biodiverziteta, sprovođenje efektivnih mera kontrole genetički modifikovanih organizama (GMO) u skladu sa praksom EU i unapređenje metoda za održivo korišćenje genofonda i formiranje Banke za očuvanje genetičkog materijala.

Potrebno je unapređivanje planova upravljanja zaštićenim dobrima u skladu sa savremenim međunarodnim standardima i evropskim direktivama. Potrebno je dalje unaprediti praćenje biodiverziteta. Veoma je značajno unapređenje kapaciteta upravljača zaštićenih područja i podizanje efikasnosti merodavnih državnih organa na sprečavanju i sankcionisanju nepoželjnih i nepropisnih aktivnosti u zaštićenim i ekološki značajnim područjima.

U Srbiji se trenutno pod šumama nalazi oko 26,6% teritorije, na ukupnoj površini od 2.349.720 ha. Državne šume u Srbiji pokrivaju 50,2%, a privatne 49,8%, šume visokog porekla pokrivaju površinu 44,1%, izdanačke šume 45,5%, plantaže 1,6 %, a šikare i šibljaci 8,8 %. Prosečna zapremina je 110 m3/ha, a prosečan tekući zapreminski prirast je 3,05 m3/ha.

Vojvodina je najmanje pošumljena regija u Evropi, svega 6,4%. Od 45 opština u Vojvodini, u 12 opština pošumljnost je ispod 1%, a samo u pet opština je 15%. Optimalna šumovitost u Vojvodini trebalo bi da iznosi 14,3% što zahteva potrebu podizanja novih šuma i


8

zaštitnog zelenila na površini od oko 160.000 ha. Osnovni problemi su sledeći: nedovoljna šumovitost, bespravne seče, neadekvatan

monitoring, šumski požari itd. Prioritetne aktivnosti odnose se na: primenu Strategije razvoja šumarstva Srbije; smanjenje rizika od prekomernog korišćenja šuma i postojećih ugrožavajućih faktora u odnosu na šumske ekosisteme; obrazovanje i razvijanje javne svesti o značaju šuma za očuvanje i kvalitet životne sredine.

Strateški ciljevi uređenja i korišćenja šuma i šumskih zemljišta obuhvataju: usklađivanje nacionalnih propisa iz oblasti održivog upravljanja šumama sa zakonodavstvom EU, unapređivanje stanja šuma (prevođenjem izdanačkih šuma u visoke, melioracijom degradiranih šuma i izdanačkih šuma lošeg kvaliteta, podržavanjem prirodnog obnavljanja i zaštite šuma), unapređenje održivog gazdovanja šumama i zaštićenim prirodnim dobrima, povećanje površina pod šumom na 29% teritorije Srbije do 2015. godine.

Fosilna goriva

Lignit čini skoro 90% energetskih resursa zemlje, dok nafta i gas sačinjavaju preostalih manje od 10%. Srbija poseduje nedovoljne rezerve uglja i to mahom lignita slabog kvaliteta. Nedostatak ovog resursa može predstavljati značajan ograničavajući faktor razvoja energetike oslonjene na domaće resurse, s obzirom na to da su ekonomske rezerve lignita u rudnicima Kolubare (2,2 milijarde tona) i Kostolca (700 Mt), a godišnji kapacitet eksploatacije je 37 Mt lignita. Eksploatabilne rezerve u Kolubarskom i Kostolačkom basenu garantuju još 55 godina eksploatacije sadašnjeg nivoa godišnjih količina.

Značajan je podatak da se samo na jednom površinskom kopu Kolubare otkopava ugalj koji učestvuje sa 32% u proizvodnji električne energije u Srbiji. Srbija ne raspolaže značajnim rezervama nafte i gasa. Postojeća ležišta nalaze se u Panonskom basenu. Godišnja proizvodnja iznosi oko 0,7 Mt sirove nafte, što je oko 17% potreba Srbije koja godišnje troši oko 4,13 Mt. Dalji pravci u sektoru nafte i gasa će se realizovati u zavisnosti od mogućnosti geoloških istraživanja za nalaženje novih ležišta i revitalizaciju postojećih.

Ključni problemi su sledeći: preveliko oslanjanje na upotrebu fosilnih goriva, disproporcija između geoloških i eksploatacionih rezervi uglja, nafte i prirodnog gasa, što ukazuje na moguće neizvesnosti u raspolaganju ovim rezervama u narednom periodu.

Sektorski ciljevi su: eksploatacija neobnovljivih prirodnih resursa na način koji obezbeđuje optimalnu dugoročnu energetsku sigurnost i pri tome najmanje degradira životnu sredinu i ne ugrožava zdravlje ljudi, nalaženje novih ležišta i održivo korišćenje neobnovljivih prirodnih resursa na najefikasniji i najracionalniji način, supstitucija fosilnih goriva obnovljivim izvorima energije, uz određene ekonomske podsticajne mere.

Potrebno je razviti dugoročne strategije zadovoljenja energetskih potreba, odnosno eksploatacije energetskih mineralnih sirovina, procene uticaja na životnu sredinu, čišćenja postojećih jalovišta (u toku je izrada katastra jalovišta tehnogenih mineralnih sirovina), dekontaminacije voda, rekonstrukcije oštećenih brana i kolektora, te oporavak zagađenog zemljišta.

Za dalju eksploataciju i preradu nafte i gasa potrebna je tehnološka modernizacija postojećih energetskih izvora/objekata, uvođenje energetski efikasnih i ekološki prihvatljivih tehnologija, izgradnja novih tranzitnih infrastrukturnih objekata/izvora snabdevanja, izgradnja produktovoda za transport derivata nafte, uvođenje sistema za praćenje i mera za zaštitu životne sredine.

Obnovljivi izvori energije

Energija biomase je trenutno najznačajniji domaći energetski potencijal iz obnovljivih izvora, naglašen i u Strategiji razvoja energetike. Stepen korišćenja obnovljivih izvora energije je


9

veoma nizak, jer su troškovi korišćenja obnovljivih izvora energije znatno viši od troškova korišćenja konvencionalnih izvora energije. Energetski potencijal obnovljivih izvora u Srbiji iznosi više od 3 Mtoe godišnje, što iznosi oko 25% godišnje potrošnje primarne energije.

Potencijal biomase iznosi oko 2,4 do 2,6 Mtoe godišnje (tj. oko 63 – 80% ukupnog potencijala), od čega oko 1,0 Mtoe čini potencijal drvne biomase (seča drveta i otpaci drvne mase pri njenoj primarnoj i/ili industrijskoj preradi), a više od 1,4 Mtoe čini poljoprivredna biomasa (ostaci poljoprivrednih i ratarskih kultura, uključujući i tečni stajnjak). U Srbiji je započeta proizvodnja biodizela iz uljane repice, soje i suncokreta.

Oko 0,4 Mtoe godišnje čini potencijal malih vodotokova kao vid obnovljivih izvora energije. Danas je u pogonu samo tridesetak malih hidroelektrana (MHE) ukupne snage 35 MW. Postoji mogućnost obnove napuštenih MHE, izgradnje MHE adaptacijom vodenica, kao i revitalizacija postojećih MHE uz povećanje instalisane snage.

Srbija ima dugogodišnje iskustvo u korišćenju geotermalne energije za proizvodnju toplotne energije. Približno 0,2 Mtoe godišnje nalazi se u postojećim geotermalnim izvorima koji su locirani na teritoriji Vojvodine, Posavine, Mačve, Podunavlja i šireg područja centralne Srbije, kao i u postojećim banjama. Dosadašnja istraživanja ukazuju da potencijal energije vetra iznosi približno 0,19 Mtoe godišnje.

Na osnovu analize, potencijal u Srbiji omogućava izgradnju više od 1.300 MW vetrogeneratorskih kapaciteta, ako bi se koristile zone sa srednjom brzinom vetra većom od 5 m/s. Do sada nisu urađene konkretne procene o potencijalima Srbije za instalaciju solarnih kolektora i sistema, ali se može relativno pouzdano govoriti da se u iskorišćenju Sunčevog zračenja nalazi približno 0,64 Mtoe godišnje.

Problemi su sledeći: loša prostorna raspoređenost voda, nezadovoljavajuća infrastruktura za korišćenje obnovljivih izvora energije, nepotpun zakonski okvir za podsticanje korišćenja obnovljivih izvora energije, nedostatak pouzdanih podataka o potencijalima obnovljivih izvora energije, nepostojanje efikasnog sistema finansijskih instrumenata radi masovnijeg korišćenja obnovljivih izvora energije.

Sektorski ciljevi su: intenziviranje istraživanja potencijala obnovljivih izvora energije u cilju njihove verifikacije i realnijeg bilansiranja, definisanje tehnologija za koje je opravdano uvođenje podsticajnih mera i komparativna analiza mogućih podsticajnih mehanizama, donošenje propisa za podsticanje korišćenja energije iz obnovljivih izvora (poreske olakšice, podsticajne cene električne energije iz obnovljivih izvora i dr.), povećanje obima korišćenja obnovljivih izvora energije, obrazovanje i razvijanje javne svesti radi podsticanja masovnijeg korišćenja obnovljivih izvora energije.

Novi zakonski okvir u oblasti energetike, a time i u oblasti obnovljivih izvora energije, uspostavljen je donošenjem Zakona o energetici 2004. godine, ali podzakonski propisi još nisu doneti. Proizvođači koji se koriste energijom iz obnovljivih izvora ili otpada i koji permanentno proizvode električnu i toplotnu energiju su nazvani „privilegovani proizvođači električne energije“ (član 84, Zakon o energetici), odnosno „privilegovani proizvođači toplotne energije“ (član 139, Zakon o energetici). Oni će imati ekonomske prednosti koje se odnose na subvencije u novcu, poreske olakšice i ostalo. Za sada su proizvođači energije iz obnovljivih izvora izuzeti od plaćanja taksi za prenos i transmisiju.

Međutim, sistem kojim se promoviše proizvodnja energije iz obnovljivih izvora još nije uveden. Nejasne propozicije ne pomažu kreiranju tržišnih uslova niti ohrabruju ulaganja u projekte obnovljivih izvora energije. Osim toga, procedura za dobijanje dozvola za instalisanje postrojenja za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora je veoma složena i dugotrajna. Potrebno je usvojiti podsticajne mere za proizvodnju i korišćenje energije iz obnovljivih izvora. U cilju povećanja proizvodnje biogoriva iz obnovljivih izvora neophodno je uneti promene u poljoprivrednu politiku koje se ogledaju u odgovarajućoj finansijskoj pomoći za proizvodnju energetskih useva.

Ratifikacija Kjoto protokola i primena direktiva EU shodno Ugovoru o energetskoj


10

zajednici Jugoistočne Evrope, nameću Republici Srbiji odgovarajuće obaveze, ali i omogućuju pristup fleksibilnim mehanizmima iz Kjoto protokola.

Ugovorom se potpisnici obavezuju da kreiraju pravni i regulatorni okvir, po evropskom modelu, za uvođenje tržišnih mehanizama u elektroenergetici i sektoru gasa, gde je to moguće, a gde nije, nediskriminatorski pristup prenosnim mrežama. Glavni ciljevi Ugovora su podsticanje investicija u energetiku, zaštitu životne sredine i obezbeđivanje sigurnosti snabdevanja. U Srbiji su urađeni krupni koraci ka ispunjavanju odredaba Ugovora. Ugovor je zakonom ratifikovan u 2006. godine.

Značajnu ulogu u ostvarivanju novog zakonskog okvira u oblasti energetike imaju Agencija za energetsku efikasnost, kao i Agencija za energetiku, čije kapacitete treba dalje jačati. Potrebno je podsticati učešće privatnog sektora i razvoj javno-privatnog partnerstva u ovoj oblasti.

Otpad

Neadekvatno postupanje sa otpadom je jedan od najozbiljnijih problema u životnoj sredini. Organizovano se sakuplja oko 60% komunalnog otpada i to samo u urbanim oblastima. Odlaganje na deponije koje nisu u skladu sa standardima i predstavljaju smetlišta, jedini je način organizovanog postupanja sa otpadom. Veliki je broj i „divljih“ odlagališta.

Glavni izazovi upravljanja otpadom u Srbiji još uvek se odnose na obezbeđivanje dobre pokrivenosti i kapaciteta za pružanje osnovnih usluga kao što su sakupljanje, transport i sanitarno odlaganje otpada. Očekuje se početak izgradnje nekoliko regionalnih deponija u skladu sa Nacionalnom strategijom upravljanja otpadom. Nedostaje plan upravljanja biodegradabilnim otpadom i sistem upravljanja otpadom od ambalaže, čija količina se stalno povećava zbog rasta udela nepovratne ambalaže, posebno PET ambalaže i limenki. Ne postoji organizovano odvojeno sakupljanje, sortiranje i reciklaža otpada. Postojeći stepen reciklaže, odnosno iskorišćenja otpada, nedovoljan je.

Ne postoje pouzdani podaci o količini opasnog otpada koji stvara industrija. Na području Srbije ne postoji deponija za odlaganje opasnog industrijskog otpada. Opasan otpad se privremeno skladišti u neodgovarajućim skladištima, od kojih neka postoje i više decenija. Takođe, nedovoljno je upravljanje posebnim tokovima otpada: iskorišćenim uljima, neupotrebljivim starim automobilima, baterijama i akumulatorima, otpadom od električnih i elektronskih proizvoda, otpadnim gumama itd.

Problemi su sledeći: nepostojanje adekvatne infrastrukture zbog čega dolazi do zagađenja zemljišta, površinskih i podzemnih voda otpadom, često zajedničko odlaganje komunalnog i opasnog otpada, nedostatak podataka o sastavu i tokovima otpada, nepostojanje sistema dozvola za upravljanje otpadom, nepostojanje postrojenja za skladištenje, tretman i odlaganje opasnog otpada, neadekvatno postupanje sa medicinskim otpadom, otpadom koji sadrži PCB, otpadom iz klanične industrije itd.

Sektorski ciljevi upravljanja otpadom su: usklađivanje propisa iz oblasti upravljanja otpadom sa EU direktivama, donošenje regionalnih i lokalnih planova upravljanja otpadom, uspostavljanje organizovanog sistema reciklaže i podsticanje iskorišćenja otpada, izgradnja infrastrukture za upravljanje komunalnim i opasnim otpadom (regionalne deponije, postrojenja za reciklažu različitih vrsta otpada, postrojenja za kompostiranje i anaerobnu digestiju, postrojenja za tretman opasnog otpada, postrojenja za iskorišćenje energije iz otpada i dr.), sanacija postojećih smetlišta komunalnog otpada i lokacija opasnog otpada i obrazovanje i razvijanje javne svesti za rešavanje problema upravljanja otpadom.

Neophodno je podsticati konkurenciju i uključenje privatnog sektora u oblast upravljanja otpadom. Neophodna je postepena primena principa pune nadoknade troškova i to na osnovu količine proizvedenog otpada, a ne veličine nepokretnosti. Uvođenje naknada za odlaganje otpada na deponije će obezbediti podsticaje za smanjenja količine otpada koji se odlaže i pokrivanje


11

troškova ulaganja u mrežu sanitarnih deponija po standardima EU. Nacionalna strategija upravljanja otpadom jasno navodi da postoje potrebe za razvijenjem

javne svesti svih proizvođača otpada. Potrebno je stvoriti osećaj odgovornosti za postupanje sa otpadom na svim nivoima, osigurati prepoznavanje problema, obezbediti tačne i potpune informacije, promovisati principe, podsticajne mere i partnerstvo u upravljanju otpadom. Inicijative imaju za cilj da podstaknu stanovništvo na odgovorniji odnos prema otpadu i na postupanje sa otpadom na održiv način, kao što je smanjenje otpada na izvoru, ponovno korišćenje otpada, reciklaža ili odlaganje otpada na bezbedan način.

Industrija

Iako su poslednjih godina preduzimane značajne mere u oblasti zaštite životne sredine, stanje u industriji je nezadovoljavajuće. Industrijska proizvodnja doprinosi zagađenju životne sredine iz više razloga, od kojih se izdvajaju sledeći: prisustvo zastarelih tehnoloških procesa, malo korišćenje sekundarnih sirovina, niska energetska efikasnost, velika količina zatečenog i nezbrinutog otpada, a naročito opasnog otpada, slaba tehnološka disciplina, nedostatak stimulativnih mera koje bi rezultovale manjim zagađenjem, velika količina otpada po jedinici proizvoda, neodgovarajuće postupanje sa industrijskim otpadom.

Nedostatak postrojenja i opreme za smanjenje zagađenja je opšti problem (posebno postrojenja za tretman otpadnih voda, otpadnih gasova kao i opasnog otpada). S tim u vezi, skoro 90% industrijskih otpadnih voda se ispušta bez prethodnog tretmana. Većina industrija nema obezbeđeno skladište za privremeno čuvanje opasnog otpada.

Sektorski ciljevi održivog industrijskog razvoja sa stanovišta zaštite životne sredine su: usklađivanje nacionalnih propisa u oblasti zaštite vazduha, voda, zemljišta, postupanja sa otpadom, hemikalijama, te harmonizacija sa propisima EU, izgradnja i/ili rekonstrukcija infrastrukture u industriji namenjene za zaštitu životne sredine (postrojenja za prečišćavanje otpadnih gasova i otpadnih voda, tretman otpada), rekonstrukcija ili inoviranje postojećih tehnoloških procesa, uspostavljanje sistema izdavanja integrisanih dozvola za industrijska postrojenja i aktivnosti u skladu sa Zakonom o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađenja životne sredine, sanacija stanja zagađenih industrijskih lokacija, uvođenje čistije proizvodnje i povećanje energetske i sirovinske efikasnosti uz smanjeno stvaranje otpada, primena upravljanja životnom sredinom u preduzećima ISO 14000 sistema EMAS, uspostavljanje integralnog katastra zagađivača, uspostavljanje monitoringa i samomonitoringa.

Potrebno je uspostavljanje integralnog katastra zagađivača i određivanje standarda za baze podataka o životnoj sredini prema EEA i EIONET direktivama. Rad na izradi integralnog katastra zagađivača je tek na početku. U tom smislu, potrebno je uspostaviti i standarde za industrijske proizvode i standarde rada u okviru posebnih industrijskih grana, kao i akreditovati nacionalne laboratorije za kontrolu poštovanja pomenutih standarda. Nerešen problem nasleđivanja odgovornosti za štetu pričinjenu životnoj sredini u prošlosti predstavlja značajan rizik za ozbiljne investitore, što može rezultovati njihovom nezainteresovanošću za proces privatizacije, ili veoma niskom cenom privatizovanih preduzeća. Neophodno je uvođenje obavezne sveobuhvatne analize stanja životne sredine od strane nezavisnih stručnjaka u toku procesa privatizacije i uključenje tih nalaza u prospekt preduzećakoje se privatizuje - environmental due diligence. Neophodno je, takođe, nastaviti sa dogradnjom postojećeg sistema ekonomskih instrumenata unošenjem fleksibilnosti i stimulativnosti, uz maksimalno poštovanje principa da zagađivač plaća.

Rudarstvo

U Srbiji trenutno radi oko 200 rudnika. Poslednjih decenija došlo je do značajnog pada rudarske proizvodnje. Razlozi za to su višestruki: nedovoljna ulaganja u razvoj novih tehnologija


12

za eksploataciju, pripremu i preradu mineralnih sirovina na osnovu kojih bi mogle da budu valorizovane i sirovine nižeg kvaliteta; značajno smanjenje obima geoloških istraživanja i pripreme novih rezervi usled intenzivne eksploatacije mineralnih sirovina, što za posledicu ima pad kvantiteta i kvaliteta mineralne sirovine na kojoj se bazira proizvodnja.

Najznačajniji problemi rudarstva su: zastarela i nepotpuna zakonska rešenja iz oblasti rudarstva i geoloških istraživanja, nasleđeni problemi iz prethodnog perioda vezani za način organizovanja, pravni status rudarskih preduzeća kao i netržišni način njihovog poslovanja, zastarelost tehnologije i dotrajalost postrojenja u rudnicima, nepravilno odlaganje jalovine, nedovoljan i neadekvatan monitoring, kao i degradacija zemljišta u blizini rudnika.

Analizirajući postojeće stanje rudarstva u Srbiji, održivi razvoj u ovoj oblasti ogledaće se kroz sledeće sektorske ciljeve: usklađivanje propisa iz oblasti rudarstva sa zakonodavstvom EU, uspešan završetak tranzicije u rudarskom sektoru sa većim učešćem privatnog sektora i povećanje ekonomičnosti poslovanja rudarskih preduzeća, racionalno upravljanje nad neobnovljivim prirodnim resursima i suzbijanje nelegalne eksploatacije, primena tehnoloških rešenja za smanjenje, integrisano sprečavanje i kontrolu štetnog uticaja eksploatacije mineralnih sirovina na životnu sredinu, održivo snabdevanje tržišta mineralnim sirovinama, razvoj privrede i povećanje zaposlenosti, uz uključivanje svih zainteresovanih strana u donošenje odluka, u toku čitavog životnog ciklusa rudnika, a i kasnije.

Energetika

Energetski resursi u Republici Srbiji su relativno siromašni, nepovoljne su strukture, jer u njima dominira lignit i geografski su neravnomerno raspoređeni. Ukoliko se ne preduzmu ozbiljne mere sa ciljem obezbeđenja održivog razvoja energetskog sektora (pre svega adekvatnosti infrastrukture, povećanja racionalne, ekonomski efektivnije, upotrebe energenata, uz smanjenje energetskog intenziteta i optimalnog korišćenja domaćih obnovljivih izvora energije), a imajući u vidu ograničenu mogućnost uvoza pojedinih vidova energije i energenata, sigurnost snabdevanja potrošača može biti ugrožena do te mere da postane ograničavajući faktor ekonomskom rastu.

Imajući u vidu potrebu za izgradnjom nove i revitalizacijom i modernizacijom postojećeinfrastrukture, kao i činjenicu da proizvodnja i potrošnja energije prouzrokuje glavni pritisak na životnu sredinu u Srbiji, u ovom sektoru se očekuju i najveće investicije, što može podsticajno delovati na privredni razvoj.

Razvoj energetske infrastrukture, uključujući zaštitu životne sredine u energetici, predstavlja jedno od značajnih polja primene ekonomije bazirane na znanju, dovodi do povećanja zaposlenosti i stvara širok spektar pozitivnih eksternih efekata. Ovo je istovremno i uslov za integraciju domaćeg energetskog sektora u regionalno i evropsko tržište energije. Srbija je privržena potpisanom Ugovoru o osnivanju Energetske zajednice, koji predstavlja jedno od sredstava ostvarenja ciljeva održivog razvoja ovog sektora.

Problemi životne sredine u energetici su sledeći: ograničen kvantitet i loš kvalitet domaćih energetskih sirovina, visoka zavisnost od uvoza fosilnih goriva, od oko 32%, starost i nedovoljna opremljenost uređajima za zaštitu životne sredine tehničkih sistema za proizvodnju energije, višegodišnje neadekvatno održavanje infrastrukture, zastarelost i neadekvatno održavanje sistema za zaštitu životne sredine u energetici, neadekvatna i neodrživa cenovna politika, posebno u elektroprivredi, niska efikasnost u proizvodnji i potrošnji energije, nekompletnost pravnog okvira za podsticanje obnovljivih izvora, nedovoljna pripremljenost institucija za liberalizaciju sektora i uvođenje konkurencije.

Ciljevi održivog razvoja sektora energetike obuhvataju: značajno poboljšanje energetske efikasnosti pošto Srbija zaostaje u ovom domenu za okruženjem, a pogotovo za EU, sigurnost i stabilnost snabdevanja, ostvarivanje ekonomski isplative proizvodnje dovoljnih količina energije usklađene sa EU standardima, na način i u količinama koje će pratiti dinamičan ekonomski rast,


13

podsticanje korišćenja obnovljivih izvora energije, usklađivanje nacionalnih propisa iz oblasti prirodnih resursa, upravljanja otpadom, upravljanje kvalitetom vazduha sa propisima EU, usvajanje i primenu međunarodnih ugovora koji se odnose na zagađenje vazduha, klimatske promene i oštećenje ozonskog omotača, podsticanje racionalnog korišćenja prirodnih resursa, smanjenje emisije zagađujućih materija u vazduh, smanjenje nastajanja i veće iskorišćenje otpada, smanjenje rizika od zagađenja vazduha i oštećenja ozonskog omotača, rešavanje problema postupanja sa otpadom u energetici, obrazovanje i razvijanje javne svesti i unapređenje pristupa javnosti informacijama o životnoj sredini u energetici.

Procenjuje se da potencijal za smanjenje potrošnje energije u domaćinstvima iznosi više od 50%. Jedno od ograničenja u politici racionalne upotrebe energije je nedovoljno razvijena svest građana. Otuda građenje svesti i jačanje kapaciteta treba da bude nastavljeno i pojačano od strane Agencije za energetsku efikasnost i njenih regionalnih centara.

Izrada programa i dalja afirmacija korišćenja obnovljivih izvora energije radi smanjenja potrošnje fosilnih goriva, smanjenja uvozne zavisnosti i ostvarivanja proizvodnje električne i toplotne energije sa značajno nižim negativnim uticajem na životnu sredinu i dalje predstavlja izazov. Uprkos tome, kao i pored učinjenih velikih napora na poboljšanju stanja u javnim preduzećima, pre svega u EPS-u, energetika u Srbiji ostaje ključno polje za investiranje u unapređenje životne sredine, te glavni pravac kretanja ka održivom razvoju.

Poljoprivreda

Poljoprivreda, zajedno sa prehrambenom i ostalim povezanim industrijama obezbeđuje preko 20% BDP-a Srbije. Poljoprivredni proizvodi predstavljaju značajan deo ukupnog izvoza (20-25%). Izvozi se širok asortiman proizvoda i žive stoke, uključujući kao najvažnije šećer, jagodičasto voće, žitarice (kukuruz i žito) i prerađenu hranu (konditorske proizvode). Postoji značajan potencijal da se izvoz mnogih proizvoda poveća.

Početak tranzicije, međutim, doneo je tendenciju ponovne intenzifikacije poljoprivrede. Budući da se razvoj poljoprivrede odvija u još uvek nedovoljno regulisanom ambijentu po pitanju očuvanja životne sredine, intenzifikacija poljoprivrede može lako izazvati ozbiljan problem.

Sa druge strane, depopulacioni proces u udaljenim ruralnim oblastima postaje sve drastičniji. Starenje sela dovodi do degradacije trave na visokoplaniskim pašnjacima zbog odsustva stoke na ispaši. Istovremeno, bliže naseljima, primećuju se posledice prevelikog opterećenja ispašom, kao i povećana seča šume, što ima za posledicu pojavu erozije na nagibima. U pojedinim ruralnim oblastima izražena je i eutrofikacija voda, u drugima pak degradacija zemljišta i smanjenje biodiverziteta. Ovako nepovoljno stanje je posledica lošeg regionalnog planiranja, te neprimenjivanja dobre poljoprivredne prakse.

Konvencionalna poljoprivedna proizvodnja u Srbiji nedovoljno uključuje elemente brige o zaštiti životne sredine i dobrobiti gajenih životinja. U Srbiji, generalno, vlada zabluda da je domaća poljoprivreda sigurna i jaka, proizvodi zdravi, a životna sredina čista i očuvana. Iako je fitosanitarna i veterinarska služba znatno osnažena poslednjih godina, poljoprivreda i dalje predstavlja potencijalnu opasnost za životnu sredinu.

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede je u sklopu programa međunarodne pomoći započelo sa radom na uvođenju integralne proizvodnje i uvođenju dobre poljoprivredne prakse radi smanjenja zagađenja sa stočarskih farmi, iz ratarske proizvodnje, kao i iz klanične industrije. Ove aktivnosti su usklađene sa Nacionalnom strategijom poljoprivrede i Predlogom Nacionalnog programa zaštite životne sredine.

Kada je reč o poljoprivredi, opšti cilj održivog razvoja je stvaranje ekonomski isplative i ekološki prihvatljive poljoprivredne proizvodnje koja bi bila osnova ruralnog razvoja i osnova egzistencije seoskog stanovništva, što bi stvorilo mogućnost prodora na evropsko tržište.

Sektorski ciljevi u oblasti poljoprivrede su: usklađivanje nacionalnih propisa i akcija iz oblasti poljoprivrede sa zakonodavstvom i praksom u EU, podsticanje investicija u smanjenje


14

zagađenja iz poljoprivrede, očuvanje agrodiverziteta i tradicionalnih (kombinovanih) farmskih sistema radi očuvanja predeonog i specijskog biodiverziteta u osetljivim agroekološkim uslovima, razvoj sistema zaštite dobrobiti životinja, smanjenje erozije, te očuvanje i unapređenje životne sredine u celini, uvođenje organske poljoprivrede, podizanje i razvijanje javne svesti poljoprivrednih proizvođača o problemima životne sredine, uz uvažavanje principa zaštite biodiverziteta i dobrobiti životinja, putem kodeksa dobre poljoprivredne prakse.

Saobraćaj

Sektorski ciljevi održivog razvoja u sektoru saobraćaja su: smanjiti udeo saobraćaja u zagađenju vazduha i emisiji buke poboljšanjem kvaliteta motornog goriva i vozila, smanjenjem upotrebe fosilnih goriva, Srbija u trans-evropskoj mreži sa većom bezbednošću u saobraćaju, podignut kvalitet saobraćajnih usluga i usluga saobraćajne infrastrukture, povećano učešćeintermodalnog transporta u ukupnom prevozu robe i putnika intenzivnijim korišćenjem rečnog i železničkog saobraćaja za 25% u odnosu na 2005. godinu, jedinstveni sistemi prevoza putnika prilagođenih korisniku, na regionalnom nivou u Republici Srbiji, jačanje spoljne dimenzije tržišta – tranzitnog saobraćaja, izvoza i uvoza roba i usluga, dalje operacionalizovati i razraditi prethodno pomenute ciljeve kroz Strategiju razvoja saobraćaja Srbije.

Za dalji razvoj sektora saobraćaja u Srbiji od posebnog je značaja temeljno restrukturiranje javnih preduzeća; na prvom mestu železnice i avio-saobraćaja. Danas, opterećena izuzetno lošom finansijskom situacijom, sa višegodišnjim poslovnim gubicima, ova javna preduzeća nisu u stanju da sopstvenim izvorima ostvare neophodnu modernizaciju tehničkih sredstava i sistema, niti da ostvare standarde zaštite životne sredine u skladu sa evropskim.

Takođe, potrebno je okončati transformaciju rečnog saobraćaja daljom privatizacijom i modernizovanjem. U drumskom saobraćaju neophodno je nastaviti modernizovanje i rekonstrukciju infrastrukutre, ali i stvoriti institucionalno-pravne uslove za otvaranje sektora za međunarodnu konkurenciju u svim vidovima.

Potrebno je razviti intermodalni transport i podsticati intenzivnije korišćenje železničkog, a posebno rečnog saobraćaja. Takođe, potrebno je privući međunarodne tokove saobraćaja i iskoristiti plovni put Dunava. Efekti sprovedenih mera i aktivnosti pozitivno bi se odrazili na razvoj i primenu domaćih informacionih tehnologija, na porast zaposlenosti, poboljšanje međunarodne konkurentnosti privrede i stvorili bi pozitivne eksterne efekte u sektoru ostalih usluga.

Uvođenje čistije proizvodnje

Jedna od aktivnosti koja se odnosi na sve ekonomske sektore i delatnosti i koja objedinjuje sektorske ciljeve i prioritetne akcije, jeste uvođenje čistije proizvodnje, u skladu sa međunarodno priznatim instrumentima: IPPC, BAT, BEP, BATNEEC EIA, LCA. Ova aktivnost je u tesnoj vezi sa efikasnijim korišćenjem proizvodnih faktora, smanjenjem energetske intenzivnosti i intenzivnosti upotrebe materijala, razvojem i primenom sistema za upravljanje industrijskim, a posebno opasnim otpadom.

Jasno je da Srbija više ne može obezbeđivati konkurentsku prednost na međunarodnom tržištu ni jeftinom radnom snagom, ni obiljem prirodnih resursa. Prirodni resursi, kako strukturom, tako i kvalitetom, ne mogu zadovoljiti sve veće potrebe dinamičnog razvoja. Nema obilja jeftine radne snage, niti je može biti. Otuda se moraju naći novi pokretači ekonomskog rasta i društvenog napretka. Jedan od njih tiče se materijalizovanog znanja i visokog kvaliteta ljudskog kapitala, drugi je, nesumnjivo, izbor i primena efikasne tehnologije koja minimizira pritisak na prirodne resurse i životnu sredinu.

Kao osnovni problem u uvođenju čistije proizvodnje, ističe se nepostojanje odgovorajućestrategije. Ostali problemi uključuju: nedefinisan strateški cilj politike uvođenja čistije


15

proizvodnje; neharmonizovano zakonodavstvo i nesprovođenje postojećih propisa iz oblasti upravljanja životnom sredinom, nepostojanje propisa kojima se detaljnije uređuje status uvođenja čistije proizvodnje (subvencije, poreske, carinske i druge povlastice), nezadovoljavajuća kontrola efikasnosti korišćenja sirovina, proizvodnje i proizvoda, nedostatak katastra zagađivača; nedostatak nacionalnih BREF-ova (BAT Reference document – referentni dokumenat o najboljim dostupnim tehnologijama), nepostojanje razrađenih mehanizama za rešavanje problema nasleđenog zagađenja tokom procesa privatizacije; neefikasan sistem finansiranja i podsticanja privrede za uvođenje čistije proizvodnje i sistema upravljanja životnom sredinom (EMS); nedostatak investicija za izgradnju infrastrukture, nedostatak odgovarajućeg statističkog praćenja zagađivača, tehnološka inferiornost industrija, nepostojanje odgovarajućih savremenih atestnih laboratorija za ispitivanje karakteristika postrojenja, nedovoljna informisanost i nizak nivo svesti zagađivača u pogledu zaštite životne sredine.

Opšti prioritetni programi i aktivnosti u ovoj oblasti: izmena postojećih i donošenje novih propisa radi pospešivanja korišćenja čistije proizvodnje i usklađivanja sa zakonodavstvom EU, formiranje Centra za čistiju proizvodnju, donošenje Strategije čistije proizvodnje, uvođenje i/ili unapređenje efikasne, održive i čistije proizvodnje i efikasnije korišćenje energije, izgradnja infrastrukture u oblasti čistije proizvodnje – realizacija investicionih projekata u oblasti istraživanja (studijska i razvojna istraživanja, kao i izgradnja industrijskih postrojenja) – razvoj industrijsko-tehnoloških parkova, klastera, inovacionih centara i inkubatora, uspostavljanje sistema upravljanja otpadom, sa posebnim naglaskom na mogućnošću minimizacije nastajanja otpada i iskorišćavanjem otpada kao sekundarne sirovine i izvora energije, ubrzan završetak procesa restrukturiranja i privatizacije, rekonstrukcija ili unapređenje postojećih tehnoloških procesa uz obavezno usaglašavanje sa odgovarajućim BAT-ovima, unapređenje upravljanja životnom sredinom u preduzećima (EMS), edukacija u oblasti zaštite životne sredine, primeni čistijih tehnologija i energetske efikasnosti.

Prioritet ima donošenje podzakonskih propisa na osnovu Zakona o zaštiti životne sredine koji se odnose na: standarde kvaliteta životne sredine i standarde emisije; sistem upravljanja zaštitom životne sredine, ekološki znak, uvoz i izvoz supstanci koje oštećuju ozonski omotač,uvoz, izvoz i tranzit otpada; postupanje sa opasnim materijama, monitoring, informacioni sistem i integralni katastar zagađivača; uvođenje ekonomskih instrumenata (naknade za korišćenje prirodnih resursa i naknade za zagađivanje životne sredine).

Ekonomski instrumenti koji su neophodni za unapređenje korišćenja čistije proizvodnje su: naknade za zagađivanje i emisije zagađivača; subvencije za istraživanje i razvoj, subvencije za istraživačko razvojne projekte u cilju korišćenja obnovljivih izvora energije i obnovljivih izvora materijala, finansijska pomoć za transfer znanja i tehnologija koje već postoje u našem okruženju, poreske olakšice za proizvođače opreme, subvencije za opremanje i akreditaciju laboratorija i stvaranje uslova za primenu i sprovođenje mera kontrole, dugoročni krediti pod povoljnim uslovima za organizovanje i unapređenje proizvodnje, uvođenje EMS-a, postojeće carinske olakšice pri uvozu neophodne opreme i sirovina, poreske olakšice potencijalnim stranim investitorima; podsticanje povoljnim kreditima proizvođača energije i energenata iz obnovljivih izvora energije, povlašćeni položaj malih proizvođača energije i energenata iz obnovljivih izvora energije, ubrzano i pojednostavljeno dobijanje dozvola za izgradnju i puštanje u rad ovih vrsta postrojenja; stimulisanje privrednih subjekata za korišćenje čistije proizvodnje; uspostavljanje poreskih olakšica, subvencioniranje cena proizvoda nastalih u preduzećima sa dokumentovanom čistijom proizvodnjom i onih koji ispunjavaju uslove dobijanja ekološkog znaka, subvencioniranje cena energenata dobijenih iz obnovljivih izvora energije, subvencionisanje cena registracije vozila, putarina i parkiranja za ona vozila koja koriste goriva dobijena iz obnovljivih izvora energije, subvencioniranje proizvođača koji su uveli EMS.

Kroz ciljeve uvođenja čistijih tehnologija poboljšava se konkurentnost privrede, podstičerazvoj „ekonomije znanja“, te podiže ukupno blagostanje nacije.


16

3. ZNAČENJE OSNOVNIH IZRAZA U OBLASTI INTEGRISANOG SPREČAVANJA I KONTROLE

ZAGAĐIVANJA ŽIVOTNE SREDINE

Pojedini izrazi upotrebljeni u ovom zakonu imaju sledeće značenje /3/: 1) materija, odnosno supstanca jeste svaki hemijski elemenat i njegova jedinjenja osim

radioaktivnih materija i genetski modifikovanih organizama u okviru značenja određenih zakonom;

2) zagađenje jeste neposredno ili posredno unošenje materija, vibracija, toplote ili buke u vazduh, vodu ili zemljište izazvano ljudskom aktivnošću koje može biti štetno po zdravlje ljudi ili kvalitet životne sredine i koje može dovesti do oštećenja materijalnih dobara;

3) postrojenje jeste stacionarna tehnička jedinica u kojoj se izvodi jedna ili više aktivnosti koje su utvrđene posebnim propisom i za koje se izdaje integrisana dozvola, kao i svaka druga aktivnost kod koje postoji tehnička povezanost sa aktivnostima koje se izvode na tom mestu i koja može proizvesti emisije i zagađenje;

4) postojeće postrojenje jeste postrojenje koje je pušteno u rad, u skladu sa propisima koji su važili do dana stupanja na snagu ovog zakona ili za koje je dobijena integrisana dozvola ili koje, po mišljenju nadležnog organa, u potpunosti ispunjava uslove za podnošenje zahteva za dobijanje integrisane dozvole za rad, pod uslovom da takvo postrojenje bude pušteno u rad najkasnije u roku utvrđenom ovim zakonom, prema programu usklađivanja pojedinih privrednih grana sa odredbama ovog zakona;

5) emisija jeste neposredno ili posredno ispuštanje materija, vibracija, toplote ili buke iz izvora u postrojenju, u vazduh, vodu ili zemljište;

6) granična vrednost emisije jeste masa izražena u obliku određenih specifičnih parametara, koncentracije i/ili nivoa pojedinačne emisije koju nije dozvoljeno preći utoku jednog ili više vremenskih perioda, u skladu sa posebnim propisom;

7) standard kvaliteta životne sredine jeste skup uslova i zahteva koji moraju biti ispunjeni u određeno vreme i na određenom području ili u pojedinim elementima životne sredine, u skladu sa posebnim propisima;

8) nadležni organ jeste organ odgovoran za sprovođenje obaveza u okviru ovlašćenja utvrđenih ovim zakonom, i to:

a. ministarstvo nadležno za poslove zaštite životne sredine; b. pokrajinski organ nadležan za poslove zaštite životne sredine; c. organ jedinice lokalne samouprave nadležan za poslove zaštite životne sredine;

9) zahtev za izdavanje integrisane dozvole jeste pisani akt koji operater, zajedno sa propisanom dokumentacijom podnosi nadležnom organu radi izdavanja integrisane dozvole za rad postrojenja;

10) integrisana dozvola jeste odluka nadležnog organa doneta u formi rešenja kojom se odobrava puštanje u rad postrojenja ili njegovog dela, odnosno obavljanje aktivnosti čiji sastavni deo čini dokumentacija sa utvrđenim uslovima kojima se garantuje da takvo postrojenje ili aktivnost odgovaraju zahtevima predviđenim ovim zakonom;

11) izmena u pogonu jeste promena prirode ili funkcionisanja ili proširenje postrojenja koji mogu uticati na životnu sedinu;

12) bitna izmena u radu postrojenja jeste promena koja, po mišljenju nadležnog organa, može imati značajne negativne posledice po zdravlje ljudi, životnu sredinu ili materijalna dobra;

13) registar izdatih dozvola jeste glavna knjiga u koju se upisuju podaci koji se odnose na izdate dozvole i zbirka isprava na osnovu kojih se podaci upisuju u glavnu knjigu;

14) najbolje dostupne tehnike (BAT) - najdelotvornije i najmodernije faze u razvoju


17

aktivnosti i načinu njihovog obavljanja koje omogućavaju pogodniju primenu određenih tehnika za zadovoljavanje graničnih vrednosti emisija, propisanih u cilju sprečavanja ili ako to nije izvodljivo, u cilju smanjenja emisija i uticaja na životnu sredinu kao celinu;

Pojedini elementi izraza "najbolje dostupne tehnike" imaju sledeća značenja: • tehnika - način na koji je postrojenje projektovano, izgrađeno, održavano, na koji

funkcioniše i stavlja se van pogona ili zatvara, uključujući i tehnologiju koja se koristi;

• dostupna - tehnika razvijena do stepena koji omogućava primenu u određenom sektoru industrije pod ekonomski i tehnički prihvatljivim uslovima, uključujućitroškove i koristi, ako je pod uobičajenim uslovima dostupna operateru;

• najbolji - podrazumeva najefikasniji učinak u postizanju visokog opšteg nivoa zaštite životne sredine.

15) operater jeste svako fizičko ili pravno lice koje, u skladu sa propisima, upravlja postrojenjem ili ga kontroliše ili je ovlašćen za donošenje ekonomskih odluka u oblasti tehničkog funkcionisanja postrojenja i na čije ime se izdaje integrisana dozvola;

16) javnost obuhvata jedno ili više fizičkih ili pravnih lica, njihova udruženja, organizacije ili grupe;

17) zainteresovana javnost obuhvata javnost na koju rad postrojenja i obavljanje aktivnosti utiče ili je verovatno da će uticati, uključujući nevladine organizacije koje se bave zaštitom životne sredine i koje su evidentirane kod nadležnog organa.


18

4. ZAKONSKA REGULATIVA

Zakonom o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine /4/ uređuju se uslovi i postupak izdavanja integrisane dozvole za postrojenja i aktivnosti koja mogu imati negativne uticaje na zdravlje ljudi, životnu sredinu ili materijalna dobra, vrste aktivnosti i postrojenja, nadzor i druga pitanja od značaja za sprečavanje i kontrolu zagađivanja životne sredine.

Osnovna načela integrisanog sprečavanja i kontrole zagađivanja su: 1) Načelo predostrožnosti - svaka aktivnost mora biti sprovedena na način da se:

• ne prouzrokuje bilo kakvo znatno zagađenje; • spreče ili smanje emisije na samom izvoru zagađivanja koje dovode do zagađenja

vazduha, vode i zemljišta; • spreči ili smanji korišćenje neobnovljivih prirodnih resursa i energije; • spreči ili smanji stvaranje otpada; svede na minimum rizik po zdravlje ljudi,

životnu sredinu i materijalna dobra. Načelo predostrožnosti ostvaruje se procenom uticaja na životnu sredinu, procenom

opasnosti od rizika i korišćenjem najbolje dostupnih tehnika. Odsustvo naučne pouzdanosti ne može biti razlog za nepreduzimanje mera integrisanog sprečavanja i kontrole zagađivanja životne sredine u slučaju mogućih značajnih uticaja na životnu sredinu.

2) Načelo integrisanosti i koordinacije - integrisani pristup izdavanja dozvola je usklađen postupak izdavanja dozvole u kom učestvuje više od jednog nadležnog organa koji preduzimaju mere za efikasan i integrisan pristup ovom postupku. Potpuna uzajamna koordinacija nadležnih organa u postupku izdavanja dozvola i određivanju uslova omogućava postizanje najvišeg praktično mogućeg nivoa zaštite životne sredine kao celine.

3) Načelo održivog razvoja - radi ostvarivanja veće održive ravnoteže između ljudskih aktivnosti i društveno-ekonomskog razvoja s jedne strane i resursa i sposobnosti obnavljanja prirode s druge strane, režim integrisanog sprečavanja i kontrole zagađivanja obezbeđuje se izdavanjem dozvola, utvrđivanjem uslova za održivo korišćenje prirodnih resursa, sirovina i energije. Neobnovljivi prirodni resursi koriste se pod uslovima koji obezbeđuju njihovo dugoročno i razumno korišćenje. Održivo upravljanje otpadom znači efikasnije korišćenje resursa, smanjenje količine otpada i postupanje sa njim na način koji doprinosi ciljevima održivog razvoja.

4) Načelo hijerarhije upravljanja otpadom - hijerarhija upravljanja otpadom predstavlja redosled prioriteta u praksi upravljanja otpadom koji čine: sprečavanje stvaranja otpada i redukcija, odnosno smanjenje korišćenja resursa i smanjenje količina i/ili opasnih karakteristika nastalog otpada; ponovna upotreba, odnosno korišćenje proizvoda za istu ili drugu namenu; reciklaža, odnosno tretman otpada radi dobijanja sirovine za proizvodnju istog ili drugog proizvoda; iskorišćenje, odnosno korišćenje vrednosti otpada (kompostiranje, povrat energije i dr).

5) Načelo "zagađivač plaća" - zagađivač mora da snosi pune troškove posledica svojih aktivnosti, odnosno troškove nastale ugrožavanjem životne sredine, koji uključuju troškove za ugrožavanje i rizik po životnu sredinu i troškove uklanjanja štete nanete životnoj sredini, odnosno vraćanja lokacije u zadovoljavajuće stanje životne sredine posle zatvaranja postrojenja ili prestanka obavljanja aktivnosti.

6) Načelo javnosti - u cilju informisanja javnosti o radu postrojenja i o njihovom mogućem uticaju na životnu sredinu, kao i u cilju obezbeđenja pune otvorenosti postupka izdavanja dozvola, javnost mora imati pristup informacijama koje se odnose na zahtev za izdavanje dozvole za nova postrojenja ili za bitne izmene u radu postrojenja, izradu nacrta dozvole, rešenja o izdavanju dozvole


19

i o svakom njenom obnavljanju, kao i na relevantne podatke dobijene monitoringom.

Nadzor nad primenom odredbi ovog zakona i propisa donetih na osnovu ovog zakona vrši Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja preko inspektora za zaštitu životne sredine u okviru delokruga utvrđenog ovim zakonom. Autonomnoj pokrajini se poverava vršenje inspekcijskog nadzora nad postrojenjima i aktivnostima za koje dozvolu u skladu sa ovim zakonom izdaje nadležni pokrajinski organ. Jedinici lokalne samouprave poverava se vršenje inspekcijskog nadzora nad postrojenjima i aktivnostima za koje dozvolu u skladu sa ovim zakonom izdaje nadležni organ lokalne samouprave.

U vršenju nadzora, inspektor ima pravo i dužnost da utvrđuje: 1) da li nova postrojenja imaju dozvolu izdatu u skladu sa ovim zakonom; 2) da li su postojeća postrojenja podnela zahtev za izdavanje dozvole u skladu sa

ovim zakonom; 3) da li se rad postrojenja odvija u skladu sa uslovima iz izdate dozvole; 4) svaku promenu u radu, odnosno funkcionisanju postrojenja; 5) sprovođenje drugih propisanih mera zaštite životne sredine.

U vršenju nadzora inspektor je ovlašćen da:

1) zabrani upotrebu objekta, odnosno rad postrojenja i obavljanje aktivnosti dok se ne pribavi dozvola;

2) zabrani rad postrojenja, odnosno obavljanje aktivnosti ako se to čini protivno uslovima propisanim u dozvoli;

3) naredi pribavljanje dozvole u skladu sa ovim zakonom; 4) naredi preduzimanje mera i uslova utvrđenih u dozvoli; 5) naredi dostavljanje podataka neophodnih za izdavanje, izmenu ili prestanak

važnosti dozvole; 6) naredi izvršenje mera staranja o postrojenju i lokaciji posle prestanka aktivnosti,

ako je dozvola prestala da važi; 7) naredi izvršenje i drugih propisanih obaveza u određenom roku.

Na rešenje inspektora može se izjaviti žalba ministru u roku od 15 dana od dana prijema

rešenja. Žalba na rešenja inspektora ne odlaže izvršenje rešenja. Rešenja ministra po žalbi su konačna.

Novčanom kaznom kazniće se za privredni prestup operater - pravno lice ako: 1) otpočne rad postrojenja i obavljanje njegovih aktivnosti bez dozvole; 2) ne postupa u skladu sa uslovima utvrđenim u dozvoli; 3) ne dostavlja nadležnom organu rezultate monitoringa; 4) ne obaveštava nadležni organ o svakoj promeni u radu, odnosno funkcionisanju

postrojenja ili o udesu; 5) ne dostavlja nadležnom organu godišnji izveštaj o vršenju aktivnosti za koje je

dozvola izdata; 6) ne obaveštava nadležni organ o planiranoj promeni operatera; 7) ne izvrši sve mere koje je utvrdio nadležni organ posle prestanka važenja dozvole; 8) ne izvrši sanaciju posledica zagađenja u najkraćem mogućem roku i o svom trošku.

Novčanom kaznom kazniće se za prekršaj pravno lice - operater ako:

1) ne dostavi podatke nadležnom organu neophodne za izdavanje, izmenu ili prestanak važenja dozvole;

2) onemogući inspekciji uvid u dokumentaciju koju čuva u vezi sa izdavanjem dozvole,


20

ne obezbedi pristup uzorcima i mestima za monitoring određenim u dozvoli i onemogući im nesmetano pribavljanje informacija o postupanju u skladu sa uslovima u dozvoli;

3) za vreme važenja dozvole i najmanje pet godina posle prestanka važenja dozvole ne čuva svu dokumentaciju u vezi sa izdavanjem dozvole, monitoringom i inspekcijskim nadzorom nad obavljanjem aktivnosti;

4) ne postupi po rešenju inspektora.

Novčanom kaznom kazniće se za prekršaj odgovorno lice u nadležnom organu ako: 1) donese odluku o izdavanju dozvole suprotno propisanom postupku; 2) izda dozvolu koja ne sadrži propisane uslove; 3) ne izvrši reviziju dozvole; 4) ne donese rešenje o prestanku važenja dozvole u skladu sa propisanim uslovima; 5) ne obaveštava druge organe, organizacije i javnost na propisani način; 6) ne vodi registar izdatih dozvola i onemogući uvid u registar.

Za privredni prestup iz člana 29. ovog zakona, pored propisane novčane kazne, pravnom

licu se može izreći mera zabrane obavljanja određene privredne delatnosti, a odgovornom licu mera zabrane vršenja određene dužnosti u trajanju do deset godina.

Program usklađivanja pojedinih privrednih grana sa odredbama ovog zakona donosi Vlada, na predlog Ministarstva i u saradnji sa drugim organima i organizacijama. Predlog iz stava 1. ovog člana Ministarstvo je dužno da dostavi Vladi u roku od godinu dana od dana stupanja na snagu ovog zakona.

U roku od šest meseci od dana stupanja na snagu ovog zakona Vlada će propisati privremene granične vrednosti emisija u vazduh i vodu za prvih pet godina usklađivanja pojedinih privrednih grana sa odredbama ovog zakona.

Za postojeća postrojenja i aktivnosti operater će pribaviti dozvolu najkasnije do 2015. godine u skladu sa Programom usklađivanja pojedinih privrednih grana sa odredbama ovog zakona. Operater podnosi zahtev za izdavanje dozvole najkasnije godinu dana pre roka utvrđenog programom iz člana 33, ovog zakona /4/.


21

5. INTEGRISANA DOZVOLA

Vrste aktivnosti i postrojenja za koje se izdaje integrisana dozvola /4/ klasifikuju se prema nivou zagađivanja i riziku koji te aktivnosti mogu imati po zdravlje ljudi i životnu sredinu, uključujući i druge tehnički srodne aktivnosti koje mogu proizvesti emisije i zagađenje životne sredine.

Vrste aktivnosti i postrojenja iz stava 1. ovog člana /4/ obuhvataju nova i postojećapostrojenja. Vlada Republike Srbije propisuje vrste aktivnosti i postrojenja za koje se izdaje dozvola.

Ministarstvo životne sredine i prostornog planiranja izdaje dozvolu u skladu sa ovim zakonom /4/ za postrojenja i aktivnosti za koja dozvolu ili odobrenje za izgradnju i početak rada, odnosno izvođenje ili obavljanje aktivnosti, izdaje drugo nadležno ministarstvo. Pokrajinski organ nadležan za poslove zaštite životne sredine izdaje dozvolu u skladu sa ovim zakonom za postrojenja i aktivnosti za koja dozvolu ili odobrenje za izgradnju i početak rada, odnosno izvođenje ili obavljanje aktivnosti, izdaje drugi nadležni pokrajinski organ. Organ jedinice lokalne samouprave nadležan za poslove zaštite životne sredine izdaje dozvolu u skladu sa ovim zakonom za postrojenja i aktivnosti za koja dozvolu ili odobrenje za izgradnju i početak rada, odnosno izvođenje ili obavljanje aktivnosti, izdaje drugi nadležni organ jedinice lokalne samouprave.

Nadležni organ obezbeđuje: 1) da rad novih postrojenja ne započne pre dobijanja dozvole osim u slučaju probnog

rada odobrenog u skladu sa zakonom; 2) da rad postojećih postrojenja započet pre dana stupanja na snagu ovog zakona bude

usklađen sa zahtevima i uslovima utvrđenim ovim zakonom; 3) da uslovi i postupak izdavanja dozvola budu u potpunosti koordinirani u slučaju da u

postupku učestvuje više od jednog nadležnog organa; 4) praćenje razvoja najboljih dostupnih tehnika; 5) praćenje i razvoj monitoringa koji primenjuje operater; 6) reviziju i, po potrebi, ažuriranje uslova u dozvoli; 7) pristup javnosti sadržaju zahteva za izdavanje dozvole, izdatim dozvolama i

rezultatima monitoringa; 8) registar rezultata monitoringa koji obavlja operater; 9) preduzimanje i drugih mera utvrđenih zakonom i drugim propisima.

Za rad postrojenja i obavljanje aktivnosti operater pribavlja dozvolu nadležnog organa.

Dozvolom se odobrava: rad novog postrojenja i obavljanje njegove aktivnosti i rad i bitne izmene u radu, odnosno funkcionisanju postojećeg postrojenja. Dozvola se, izuzetno, može odnositi i na prestanak aktivnosti. Dozvola se izdaje na period koji ne može biti duži od deset godina, za jedno ili više postrojenja na istom mestu kojim upravlja isti operater.

Operater podnosi nadležnom organu zahtev za izdavanje dozvole koji sadrži naročito podatke o:

1) postrojenju i njegovoj aktivnosti; 2) sirovinama i pomoćnom materijalu, drugim materijama i energiji koji se koriste u

postrojenju ili se u njemu stvaraju; 3) izvorima emisija koje potiču iz postrojenja; 4) uslovima karakterističnim za lokaciju na kojoj se postrojenje nalazi; 5) prirodi i količini predviđenih emisija koje iz postrojenja dospevaju u vodu, vazduh i

zemljište; 6) identifikovanim značajnim uticajima emisija na životnu sredinu i mogućnosti uticaja

na veću udaljenost; 7) predloženoj tehnologiji i drugim tehnikama kojima se sprečavaju ili, ako to nije


22

moguće, smanjuju emisije; 8) najboljim dostupnim tehnikama koje operater aktivnosti novog ili postojećeg

postrojenja primenjuje ili planira da primeni radi sprečavanja ili smanjenja zagađivanja; 9) merama za smanjenje nastajanja i uklanjanje otpada koji nastaje prilikom

funkcionisanja postrojenja; 10) merama za efikasno korišćenje energije; 11) planiranim merama monitoringa emisija u životnu sredinu; 12) prikaz glavnih alternativa koje je operater razmatrao; 13) netehnički prikaz podataka na kojima se zahtev zasniva; 14) drugim merama čije preduzimanje se planira u skladu sa propisima.

Ako je operater u pribavljanju dokaza u skladu sa drugim propisima obezbedio neke od

podataka iz stava 1. ovog člana /4/ prilaže ih uz zahtev za izdavanje dozvole. Nadležni organ može zatražiti dodatne podatke u određenim oblastima za izdavanje dozvole. Ministar nadležan za poslove zaštite životne sredine bliže uređuje sadržaj, izgled i način popunjavanja zahteva, kao i druga pitanja od značaja za podnošenje zahteva za izdavanje dozvole.

Uz zahtev za izdavanje dozvole podnosilac zahteva prilaže sledeću dokumentaciju: 1) projekat za planirano, odnosno izgrađeno postrojenje; 2) izveštaj o poslednjem tehničkom pregledu; 3) plan vršenja monitoringa; 4) rezultate merenja zagađivanja činilaca životne sredine ili drugih parametara u toku

trajanja probnog rada; 5) plan upravljanja otpadom; 6) plan mera za efikasno korišćenje energije; 7) plan mera za sprečavanje udesa i ograničavanje njihovih posledica; 8) plan mera za zaštitu životne sredine posle prestanka rada i zatvaranja postrojenja; 9) akt o pravu korišćenja prirodnih resursa; 10) izjavu kojom potvrđuje da su informacije sadržane u zahtevu istinite, tačne, potpune i

dostupne javnosti; 11) dokaz o uplaćenoj administrativnoj taksi.

Pored dokumentacije iz stava 1. ovog člana podnosilac zahteva, zavisno od postrojenja,

prilaže: 1) za nova postrojenja - saglasnost na studiju o proceni uticaja na životnu sredinu i

saglasnost na procenu opasnosti od udesa; 2) za postojeća postrojenja - saglasnost na studiju uticaja zatečenog stanja, procenu

opasnosti od udesa i program mera prilagođavanja rada postojećeg postrojenja ili aktivnosti uslovima propisanim ovim zakonom (Vlada propisuje bližu sadržinu programa mera).

Nadležni organ razmatra podneti zahtev i ako zahtev ne sadrži propisane podatke i/ili

dokumentaciju zatražiće od podnosioca zahteva da, u primerenom roku, dostavi podatke, dokumentaciju ili informacije koje nedostaju. Ako podnosilac zahteva ne dostavi podatke, dokumentaciju i informacije u određenom roku nadležni organ će bez odlaganja doneti zaključak o odbacivanju zahteva. Nadležni organ vrši proveru podataka i informacija sadržanih u zahtevu za izdavanje dozvole, primenjivosti predloženog programa mera i drugih podataka iz zahteva, kao i priložene dokumentacije.

Nadležni organ obaveštava organe i organizacije u oblasti: poljoprivrede, vodoprivrede, šumarstva, planiranja, izgradnje, saobraćaja, energetike, rudarstva, zaštite kulturnih dobara, zaštite prirode i dr. kao i organe lokalne samouprave na čijoj teritoriji se planira aktivnost, odnosno nalazi postrojenje i zainteresovanu javnost o prijemu zahteva, u roku od pet dana od dana prijema


23

urednog zahteva za izdavanje dozvole. Nadležni organ na zahtev drugih organa i organizacija dostavlja kopiju zahteva za

izdavanje dozvole i stavlja na uvid odgovarajuću dokumentaciju. Na zahtev zainteresovane javnosti nadležni organ dostaviće kopiju zahteva za izdavanje dozvole. Podnosilac zahteva snosi troškove izrade i dostavljanja kopije zahteva za izdavanje dozvole, u propisanom iznosu. Drugi organi i organizacije i predstavnici zainteresovane javnosti dostavljaju svoja mišljenja nadležnom organu u roku od 15 dana od dana prijema obaveštenja.

Nadležni organ je dužan da nacrt dozvole izradi u roku od 45 dana od dana prijema urednog zahteva za izdavanje dozvole. Prilikom izrade nacrta dozvole nadležni organ razmatra mišljenja drugih organa i organizacija i zainteresovane javnosti. Nadležni organ je dužan da o nacrtu dozvole i o mogućnosti uvida u prateću dokumentaciju obavesti druge organe i organizacije i javnost, u roku od pet dana od dana prijema takvog zahteva.

Nadležni organ na zahtev drugih organa i organizacija bez odlaganja dostavlja kopiju nacrta dozvole. Na zahtev zainteresovane javnosti nadležni organ dostaviće kopiju nacrta dozvole. Podnosilac zahteva snosi troškove izrade i dostavljanja kopije nacrta dozvole, u propisanom iznosu. Drugi organi i organizacije i predstavnici zainteresovane javnosti mogu nadležnom organu dostaviti svoja mišljenja o nacrtu dozvole, u roku od 15 dana od dana prijema obaveštenja. Nadležni organ nacrt dozvole zajedno sa zahtevom operatera i pratećomdokumentacijom, mišljenjima drugih organa i organizacija i zainteresovane javnosti datih na nacrt dozvole, dostavlja tehničkoj komisiji, u roku od 10 dana od isteka roka.

Za ocenu uslova utvrđenih u nacrtu dozvole nadležni organ obrazuje tehničku komisiju. Aktom o obrazovanju tehničke komisije određuje se njen sastav, zadaci i druga pitanja od značaja za rad tehničke komisije. Predsednik tehničke komisije imenuje se iz reda zaposlenih ili postavljenih lica u nadležnom organu. Za članove tehničke komisije mogu biti imenovana lica sa visokom stručnom spremom odgovarajuće struke, odnosno smera i odgovarajućim stručnim rezultatima, a iz reda:

1) zaposlenih ili postavljenih lica u nadležnom organu; 2) zaposlenih ili postavljenih lica u drugim organima i organizacijama; 3) nezavisnih stručnjaka.

Članovi tehničke komisije ne mogu biti lica koja su: 1) učestvovala u izradi studije o proceni uticaja koja je predmet ocene; 2) osnivači pravnog lica ili preduzetnik koji je izradio studiju o proceni uticaja ili

zaposleni kod tih lica; 3) osnivači ili zaposleni kod nosioca projekta, odnosno operatera; 4) bračni drugovi, krvni srodnici do četvrtog stepena srodstva i srodnici po tazbini do

drugog stepena srodstva lica navedenih u tačkama od 1) do 3).

Tehnička komisija razmatra zahtev operatera i priloženu dokumentaciju, nacrt dozvole, mišljenja drugih organa i organizacija i zainteresovane javnosti, kao i mišljenja pribavljena u postupku razmene informacija i konsultacija o prekograničnom uticaju. Radu tehničke komisije može prisustvovati operater ili lice koje on ovlasti. Tehnička komisija analizira naročito:

1) studiju o proceni uticaja na životnu sredinu, odnosno studiju o proceni zatečenog stanja na životnu sredinu;

2) očekivane lokalne i šire uticaje rada postrojenja na životnu sredinu; 3) primenu najboljih dostupnih tehnika; 4) očekivane ekonomske i socijalne posledice i promene stanja životne sredine na

konkretnoj lokaciji, kao i očekivane posledice na život i zdravlje stanovništva; 5) dokumentaciju iz člana 9. stav 1. tač. 3) do 7) ovog zakona /4/; 6) ispunjenost uslova iz nacrta dozvole koji se odnose na tač. 1) do 5) ovog stava. Tehnička komisija izrađuje izveštaj koji bez odlaganja dostavlja nadležnom organu.


24

Nadležni organ odlučuje o izdavanju dozvole na osnovu zahteva operatera, priložene dokumentacije, izveštaja i ocene tehničke komisije, kao i pribavljenih mišljenja drugih organa i organizacija i zainteresovane javnosti, u roku od 120 dana od dana prijema urednog zahteva za izdavanje dozvole. U izuzetnim slučajevima, na zahtev operatera ili na inicijativu nadležnog organa, rok iz stava 1. ovog člana /4/ može se produžiti, ali ne duže od 240 dana od dana prijema urednog zahteva. O produženju roka iz stava 2. ovog člana, razlozima, kao i novom roku za donošenje odluke, nadležni organ obaveštava podnosioca zahteva.

Nadležni organ rešenjem odlučuje o izdavanju dozvole, odnosno o odbijanju zahteva za izdavanje dozvole. Nadležni organ će odbiti zahtev za izdavanje dozvole ako:

1) postrojenje za obavljanje aktivnosti za koju se zahteva dozvola ne ispunjava propisane uslove;

2) na osnovu podataka i dokumentacije sadržanih u zahtevu nisu ispunjeni uslovi za primenu propisanih standarda životne sredine;

3) zahtev sadrži netačne podatke koji su od uticaja na izdavanje dozvole.

Rešenje o izdavanju dozvole, odnosno o odbijanju zahteva za izdavanje dozvole nadležni organ dostavlja operateru i o tome obaveštava druge organe i organizacije i javnost u roku od osam dana od dana donošenja rešenja. Protiv rešenja nadležnog organa iz stava 4. ovog člana /4/ nije dopuštena žalba i može se pokrenuti upravni spor.

Dozvolom se utvrđuju uslovi za rad postrojenja i obavljanje aktivnosti i obaveze operatera u zavisnosti od prirode aktivnosti i njihovog uticaja na životnu sredinu. Dozvola sadrži uslove koji se odnose na:

1) primenu najboljih dostupnih tehnika ili drugih tehničkih uslova i mera; 2) mere iz studije o proceni uticaja na životnu sredinu ili studije o proceni uticaja

zatečenog stanja na životnu sredinu; 3) granične vrednosti emisija zagađujućih materija utvrđene za dato postrojenje; 4) mere zaštite vazduha, vode i zemljišta; 5) mere koje se odnose na upravljanje otpadom koji nastaje pri radu postrojenja; 6) mere za smanjenje buke i vibracija; 7) mere koje se odnose na efikasno korišćenje energije; 8) zahteve za monitoring emisija sa:

- specificiranom metodologijom; - definisanom učestalošću merenja; - definisanim pravilima za tumačenje rezultata merenja; - utvrđenom obavezom dostavljanja podataka nadležnom organu;

9) mere za sprečavanje udesa i otklanjanje njihovih posledica; 10) smanjenje zagađenja, uključujući i prekogranično zagađenje životne sredine; 11) mere predviđene za početak rada, za trenutno zaustavljanje u slučaju poremećaja u

funkcionisanju postrojenja, kao i za prestanak rada postrojenja; 12) preduzimanje mera zaštite životne sredine posle prestanka aktivnosti u cilju

izbegavanja rizika od zagađenja i vraćanja lokacije u zadovoljavajuće stanje; 13) način i učestalost izveštavanja i obim podataka sadržanih u izveštaju koji se dostavlja

nadležnom organu u skladu sa propisima; 14) rezultate revizije uslova i obaveza utvrđenih dozvolom; 15) druge specifične zahteve.

Ako se prema određenom standardu kvaliteta životne sredine zahtevaju strožiji uslovi od

onih koji se mogu postići primenom najboljih dostupnih tehnika, dozvola sadrži dodatne mere kojima se obezbeđuje primena ovih standarda. U slučaju iz stava 3. ovog člana /4/ nadležni organ dozvolom utvrđuje mere i rokove za primenu standarda kvaliteta životne sredine,


25

propisanih u skladu sa zakonom, a naročito: 1) datum od kada se standardi primenjuju i područja na koja se odnose; 2) najviši i najniži prihvatljiv nivo zagađujućih materija i buke u životnoj sredini; 3) određene parametre, proceduru monitoringa i metode kojima se utvrđuju

prekoračenja standarda, kao i mere koje se preduzimaju u tom slučaju.

Dozvola može sadržati privremeno oslobađanje od pridržavanja određenih uslova, ukoliko se usvojenim sanacionim programom obezbeđuje primena mera koje vode ka smanjenju zagađenja i ispunjenju uslova. Vlada utvrđuje kriterijume za određivanje najboljih dostupnih tehnika, za primenu standarda kvaliteta životne sredine, kao i za određivanje graničnih vrednosti emisija u dozvoli. Ministar bliže propisuje sadržinu i izgled dozvole. Ministar propisuje uslove za primenu najboljih dostupnih tehnika.

Operater je obavezan da: 1) postupa u skladu sa uslovima utvrđenim u dozvoli; 2) dostavi nadležnom organu rezultate monitoringa; 3) obaveštava nadležni organ o svakoj promeni u radu, odnosno funkcionisanju

postrojenja ili o udesu, sa mogućim vidljivim uticajima na životnu sredinu ili zdravlje ljudi;

4) dostavlja nadležnom organu godišnji izveštaj o vršenju aktivnosti za koje je dozvola izdata;

5) obaveštava nadležni organ o planiranoj promeni operatera; 6) izvrši sve mere koje nadležni organ utvrdi posle prestanka važnosti dozvole. Operater je dužan da vrši monitoring sprovođenjem plana monitoringa iz člana 9. stav 1.

tačka 3) ovog zakona /4/ i u skladu sa uslovima utvrđenim u dozvoli koji se odnose na zahteve za monitoring emisija. Vlada bliže uređuje način i metode monitoringa. Na zahtev nadležnog organa koji izdaje dozvolu ili inspektora, operater je obavezan da:

1) dostavi podatke nadležnom organu neophodne za izdavanje, izmenu ili prestanak važnosti dozvole;

2) omogući inspekciji uvid u dokumentaciju koju čuva u vezi sa izdavanjem dozvole, obezbedi pristup uzorcima i mestima za monitoring određenim u dozvoli i omogućiim nesmetano pribavljanje informacija o postupanju u skladu sa uslovima u dozvoli.

Ako zagađenje potiče iz postrojenja koje ima dozvolu ili podleže izdavanju dozvole,

operater će o svom trošku sanirati posledice zagađenja u najkraćem mogućem roku, uzimajući uobzir tehničke i ekonomske mogućnosti. Ako operater ne izvrši sanaciju nadležni organ ćesanirati zagađenje o trošku operatera. Operater je dužan da za vreme važenja dozvole i najmanje pet godina posle prestanka važenja dozvole čuva svu dokumentaciju u vezi sa izdavanjem dozvole, monitoringom i inspekcijskim nadzorom nad obavljanjem aktivnosti.

Izdata dozvola podleže ponovnom razmatranju najmanje dva puta u toku važenja. Postupak revizije nadležni organ pokreće po službenoj dužnosti ili na zahtev operatera i vrši se u skladu sa članovima od 10. do 15. ovog zakona /4/.

Nadležni organ po službenoj dužnosti pokreće postupak revizije, ako: 1) je zagađenje koje prouzrokuje postrojenje takvog značaja da je potrebno izvršiti

reviziju postojećih graničnih vrednosti emisija, ili je takve nove vrednosti potrebno utvrditi u dozvoli;

2) postoji opasnost da zagađenje prouzrokuje štetu ili nastane šteta po životnu sredinu i zdravlje ljudi;

3) suštinske promene u najboljim dostupnim tehnikama omogućavaju značajno smanjenje emisija bez velikih dodatnih troškova;

4) promene u zahtevima za bezbednost u radu postrojenja ili sigurnost određene aktivnosti zahtevaju uvođenje novih tehnika;


26

5) izmene u propisima o zaštiti životne sredine to zahtevaju. U slučajevima iz stava 3. ovog člana /4/ revizija dozvole vrši se u roku od 30 dana od

dana prijema obaveštenja o nastalom slučaju. Ako nadležni organ pokrene postupak za reviziju dozvole obavestiće operatera o razlozima za to i zatražiti da u određenom roku dostavi podatke iz člana 8. ovog zakona /4/.

U slučaju promene operatera, nadležni organ će, u roku od pet dana od dana prijema tog obaveštenja, izvršiti promenu u dozvoli bez sprovođenja revizije i o tome obavestiti operatera, kao i nadležni organ na čijoj teritoriji operater ima sedište.

U slučaju revizije dozvole po službenoj dužnosti, kao i planirane izmene u postrojenju ili njegovom radu koja ne čini bitnu izmenu u smislu ovog zakona, nadležni organ može izmeniti uslove utvrđene dozvolom. Ako veliki broj izmena u dozvoli otežava efikasnu kontrolu aktivnosti nadležni organ može zatražiti od operatera da dostavi novi zahtev za izdavanje dozvole.

Rok na koji je izdata dozvola može se produžiti na zahtev operatera. Zahtev iz stava 1. ovog člana operater podnosi najkasnije četiri meseca pre isteka roka njene važnosti. Produženje važenja dozvole vrši se na način i po postupku propisanim za njeno izdavanje.

Dozvola može prestati da važi, ako: 1) istekne rok na koji je izdata; 2) operater to zahteva; 3) operater ne započne rad postrojenja u roku od 12 meseci od dana dobijanja dozvole, a

ne podnese zahtev za izmenu uslova iz dozvole u tom periodu; 4) operater prestane da ispunjava neki od uslova koji je utvrđen dozvolom; 5) operater nema tehničkih i finansijskih sredstava za zadovoljavajuće ispunjavanje

svojih obaveza utvrđenih dozvolom; 6) nadležni organ utvrdi da je operater u zahtevu za izdavanje dozvole podneo netačne

podatke ili falsifikovao dokumenta od značaja za izdavanje dozvole ili operater neprestano odlaže krajnji rok za podnošenje traženih podataka, kao i u drugim slučajevima koje utvrdi inspektor;

7) operater ne vrši monitoring i ne dostavlja podatke u skladu sa ovim zakonom; 8) operater u ostavljenom roku ne postupi po zahtevu inspektora ili ne preduzme

naložene mere; 9) operater bude dva puta uzastopno kažnjen za privredni prestup ili prekršaj u skladu sa

ovim ili posebnim zakonom; 10) je pokrenut stečajni postupak, a aktivnost ne nastavi drugi operater.

Nadležni organ zaključkom pokreće postupak za prestanak važenja dozvole i o tome

obaveštava operatera u roku od pet dana od dana pokretanja postupka uz obrazloženje razloga za pokretanje postupka. Protiv zaključka iz stava 2. ovog člana operater može izjaviti žalbu u roku od osam dana od dana prijema zaključka /4/. Rešenje o prestanku važenja dozvole je konačno uupravnom postupku. Protiv rešenja o prestanku važenja dozvole operater može pokrenuti upravni spor. Rešenjem o prestanku važenja dozvole utvrđuju se i obavezne mere staranja o postrojenju i lokaciji posle prestanka aktivnosti oparetatera da bi se izbegao rizik po životnu sredinu, zdravlje ljudi i materijalna dobra.

Nadležni organ dužan je da obaveštava druge organe i organizacije i javnost u slučajevima iz čl. 11, 12. i 15. ovog zakona putem medija i to najmanje u jednom lokalnom listu koji izlazi na području koje će biti zahvaćeno uticajem aktivnosti i postrojenja, kao i putem interneta. U slučajevima iz stava 1. ovog člana nadležni organ dostavlja u pisanoj formi obaveštenje drugim organima i organizacijama. Obaveštenje iz st. 1. i 2. ovog člana sadrži podatke o:

1) nazivu i sedištu, odnosno imenu i adresi operatera; 2) lokaciji na kojoj se planira ili obavlja aktivnost za koju se zahteva dozvola; 3) aktivnosti i postrojenju; 4) roku za dostavljanje mišljenja;


27

5) mestu i vremenu za javni uvid u podneti zahtev za izdavanje dozvole, pratećudokumentaciju ili nacrt dozvole;

6) rešenju o izdavanju dozvole, odnosno o odbijanju zahteva za izdavanje dozvole, posebno razlozima na kojima se rešenje zasniva, kao i o svakom daljem obnavljanju dozvole.

Ako zahtev operatera za izdavanje dozvole, nacrt dozvole ili dozvola sadrže poslovnu

tajnu ili podatak koji, u skladu sa zakonom, zahteva ograničen pristup javnosti za dobijanje informacija, nadležni organ može odlučiti da za određene delove zahteva, odnosno nacrta dozvole ili dozvole ograniči pristup javnosti. O odluci o ograničavanju pristupa javnosti za dobijanje informacija u smislu stave 4. ovog člana, nadležni organ je dužan da obavesti javnost na način utvrđen u stavu 1. ovog člana, a organe iz člana 11. stav 1. ovog zakona na način utvrđen u stavu 2. ovog člana, u roku od pet dana od dana donošenja odluke. Ograničenje se ne odnosi se na informacije o emisijama, rizicima od udesa, rezultate monitoringa i inspekcijskog nadzora.

Razmenu informacija o prekograničnom uticaju rada postrojenja i aktivnosti na životnu sredinu vrši Ministarstvo. Ako rad nekog postrojenja može imati značajan negativan uticaj na životnu sredinu druge države ili ako država čija životna sredina može biti značajno ugrožena to zatraži, Ministarstvo, u postupku konsultacija, dostavlja drugoj državi na mišljenje informacije, i to:

1) o zahtevu za izdavanje dozvole, uključujući i opis podataka iz člana 8. ovog zakona; 2) o nadležnom organu koji donosi odluku o izdavanju dozvole; 3) o prirodi odluke koja može biti doneta; 4) o postupku učešća javnosti, uključujući i zainteresovanu javnost.

O odluci o izdavanju dozvole ili odbijanju zahteva za njeno izdavanje, Ministarstvo

obaveštava drugu državu koja je bila konsultovana u postupku odlučivanja, dostavljanjem informacija, i to:

1) o sadržaju odluke o izdavanju dozvole, odnosno odbijanju zahteva za izdavanje dozvole;

2) o razlozima na kojima se odluka zasniva, uključujući informacije o postupku učešćajavnosti.

Konsultacije o prekograničnom uticaju vrše se na način i u rokovima koji se utvrđuju

sporazumima između nadležnih organa država na principima reciprociteta i ravnopravnosti. O primljenim informacijama o prekograničnom uticaju postrojenja i aktivnosti u drugoj državi Ministarstvo obaveštava javnost na način utvrđen u članu 23. stav 1. ovog zakona. Rezultate konsultacija i pribavljenog mišljenja zainteresovane javnosti Ministarstvo uzima u obzir prilikom davanja mišljenja nadležnom organu druge države.

Registar izdatih dozvola kao deo informacionog sistema životne sredine vodi nadležni organ. Uvid u registar izdatih dozvola je javan. Ministar bliže propisuje sadržinu i način vođenja registra iz stava 1. ovog člana.


28

6. INTEGRALNI KATASTAR ZAGAĐIVAČA UREPUBLICI SRBIJI

Integralni katastar zagađivača (IKZ) predstavlja registar informacija i podataka o

zagađivačima životne sredine i predstavlja osnovu za identifikaciju i monitoring izvora zagađivanja životne sredine. IKZ je ustanovljen da bi zadovoljio rastuće potrebe državnih organa, ali i šire zajednice, za informacijama o izvorima i količinama zagađujućih materija emitovanih u životnu sredinu /5/.

Baziran je na principima PRTR protokola Arhuske konvencije i harmonizovan sa odgovarajućom zakonskom regulativom Evropske unije (Regulation (EC) No 166/2006). IKZ predstavlja proizvod partnerskog odnosa privrednih subjekata i Agencije za zaštitu životne sredine kao državnog organa ovlašćenog za obavljanje ovih poslova.

Prema utvrđenoj metodologiji UN ECE preduzeća sama dostavljaju potrebne podatke. IKZ nije jednokratan posao, već predstavlja proces koji se obnavlja svake godine. IKZ je jedan od segmenata informacionog sistema životne sredine Republike Srbije i uspostavlja se i vodi u Agenciji za zaštitu životne sredine.

Član 17. Zakona o ministarstvima (Sl. glasnik br. 48/07) prepoznaje Agenciju kao državni organ zadužen za uspostavljanje i vođenje IKZ. Član 75. Zakona o zaštiti životne sredine bliže reguliše uspostavljanje IKZ u Republici Srbiji. U Pravilniku o metodologiji za izradu integralnog katastra zagađivača (Sl. glasnik br. 94/2007) dat je mehanizam za uspostavljanje i vođenje IKZ. Njime se propisuje način, klasifikacija i rokovi dostavljanja podataka.

Ciljevi uspostavljanja IKZ proizilaze iz potrebe za kvalitetnim i pravovremenim informacijama o zagađivanju životne sredine iz preduzeća koja emituju zagađujuće materije u životnu sredinu kao neophodnom preduslovu za uspostavljanje efikasnog i efektivnog sistema zaštite životne sredine. To su:

• Identifikacija izvora pojedinih zagađujućih materija; • Identifikacija geografskih područja od interesa; • Smanjivanje zagađenja iz industrijskih postrojenja i drugih izvora na najmanju

moguću meru; • Utvrđivanje količina i praćenje trendova emisija specifičnih zagađujućih materija radi

sniženja nivoa rizika od njihovog negativnog dejstva; • Unapređenje dostupnosti informacija javnosti, kao i njeno uključivanje u proces

odlučivanja o pitanjima životne sredine.

IKZ predstavlja veoma važan mehanizam za donošenje odluka na svim nivoima vlasti čije uspostavljanje ima veliki značaj u smanjenju zagađenja životne sredine. Pre svega, omogućava preduzećima ispunjavanje većine zahteva zakonske regulative.

Pored toga, analizom prikupljenih podataka može se pokazati da emisije nisu samo problem zagađivanja životne sredine, nego i značajan izvor izgubljenih finansijskih sredstava, ali i podstrek za razmenu znanja i primenu različitih organizacionih, tehničko tehnoloških i drugih rešenja u cilju sniženja nivoa uticaja na životnu sredinu. IKZ je i značajna osnova za programe prevencije zagađenja u industriji.

IKZ omogućuje državnim organima da utvrde emisije i prenos zagađujućih materija u Srbiji, prate napredak u prevenciji zagađenja i na osnovu toga, sprovode politiku, identifikuju prioritete i sprovode potrebne aktivnosti u cilju integralne zaštite životne sredine.

Zakonom o zaštiti životne sredine predviđeno je da operateri postrojenja koja predstavljaju izvor emisija i zagađivanja životne sredine obavljaju monitoring emisija iz svojih postrojenja. Pravilnik o IKZ /3/se oslanja na primenu podzakonskih akata u kojima su date obaveze praćenja emisije zagađujućih materija u vazduh i vode, kao i obaveze karakterizacije i klasifikacije otpada.


29

Podaci prikupljeni monitoringom se dostavljaju Agenciji za zaštitu životne sredine na način koji je definisan Pravilnikom /3/. U cilju implementacije registra, država je obavezna da preduzme mere prinudnog sprovođenja koje se primenjuju protiv operatera odgovornog za nedostavljanje podataka, dostavanje podataka koji ne ispunjavaju zahteve IKZ ili dostavljanje neistinitih podataka.

Članom 117. Zakona, predviđena je prekršajna odgovornost za pravna lica ako ne vrše monitoring i praćenje drugih uticaja na stanje životne sredine i ne dostavljaju podatke od značaja za vođenje IKZ na propisan način.

IKZ se vodi na osnovu podataka koje dostavljaju operateri različitih privrednih delatnosti kada usled njihovih aktivnosti nastaju određene zagađujuće materije. Izveštavaju operateri čije se delatnosti nalaze na listi u Prilogu 1. Pravilnika /3/, u slučaju da njihovi kapaciteti prelaze propisane minimalne granične vrednosti instalisanih kapaciteta ili imaju više od propisanog minimalnog prosečnog broja zaposlenih u izveštajnoj godini.

Pored ovih, u cilju prikupljanja dodatnih podataka o generisanju i tokovima otpadnih materija za IKZ posebno dostavljaju podatke i:

1. opštinska javno-komunalna preduzeća o kvalitetu otpadnih voda iz kanalizacionih sistema za svaki izliv, pre mešanja sa vodom recipijenta;

2. operateri u čijim se postrojenjima generiše opasni otpad, bez obzira na delatnost, kapacitete i prosečan broj zaposlenih u izveštajnoj godini;

3. medicinske i veterinarske ustanove o generisanom otpadu; 4. opštinska javno-komunalna preduzeća koja prikupljaju otpad iz naselja (komunalni

otpad); 5. preduzeća koja prikupljaju i transportuju otpad, osim komunalnog; 6. preduzeća koja vrše obradu otpada; 7. preduzeća koja uvoze otpad za svoje potrebe ili u cilju dalje prodaje, bez obzira na

delatnost.

Za potrebe IKZ, pored opštih podataka o zagađivačima i njihovim pogonima kao direktnim izvorima zagađivanja, izveštavaju se godišnje količine zagađujuće materije koje se emituju u otpadnim vodama, dimnim gasovima i čvrstom otpadu, a čija je lista data u Prilogu 2. Pravilnika /3/.

U zavisnosti od delatnosti, operateri izveštavaju o određenim zagađujućim materijama koje emituju u vazduh i vode i čija je lista data u Prilogu br. 3. za emisije u vazduh i Prilogu br. 4. za emisije u vodu. Za potrebe izveštavanja o otpadu dostavljaju se podaci o količinama i karakteristikama neopasnog i opasnog otpada koji se generiše u organizacijama iz člana 4. Pravilnika /3/.

Uspostavljanje sistema prikupljanja podataka i izveštavanja u organizaciji za potrebe IKZ, podrazumeva primenu svih raspoloživih metoda i znanja zaposlenih u cilju dobijanja što kvalitetnijih podataka uz minimalno angažovanje resursa. Ukoliko preduzeće treba da izveštava za IKZ, rukovodstvo uspostavlja sistem prikupljanja podataka.

Prvi zadatak je da se odredi koordinator za ove poslove koji će biti odgovoran za sprovođenje Plana prikupljanja podataka i ujedno ostvarivati kontakt sa Agencijom. Početna faza obuhvata izradu Plana prikupljanja podataka, internog dokumenta organizacije, kojim se identifikuje, planira i dokumentuje ceo proces prikupljanja podataka, njegovo operativno sprovođenje, utvrđuju metode analize podataka, kao i priprema podataka za izveštavanje i samo izveštavanje.

Posebno se identifikuju: 1. Postojeće stanje i korišćeni resursi u prikupljanju podataka; 2. Granice pojedinih organizacionih celina na bazi njihove tehnološke celovitosti; 3. Procesni podaci koji obuhvataju analizu aktivnosti, proizvoda i usluga unutar

utvrđenih granica;


30

4. Uticaji koji se javljaju, a posledica su aktivnosti, proizvoda i usluga unutar jedne organizacione celine. Najvažnije je odrediti tokove svih vrsta otpadnih materija;

5. Potencijalni efekti tih uticaja na životnu sredinu; 6. Metode koje se primenjuju za dobijanje podataka; 7. Potrebna informaciona dokumentacija � procedure, dokumenti i obrasci o

aktivnostima u procesu prikupljanja podataka, pripremi podataka i samom izveštavanju za IKZ.

Ovako organizovan sistem prikupljanja podataka i izveštavanja ima visok stepen efikasnosti i omogućuje zadovoljenje i drugih potreba za podacima ove vrste, u prvom redu definisanja mera za smanjenje nivoa zagađenja.

Podaci za IKZ se dostavljaju na propisanim obrascima koji su sastavni deo Pravilnika i obuhvataju informacije o zagađivaču i njegovim pogonima, emisijama u vodu i vazduh i generisanom otpadu. Operateri prikupljene podatke upisuju u odgovarajuće obrasce i dostavljaju ih Agenciji najkasnije do 31. marta tekuće godine za emisije u prethodnoj godini.

Pre unosa u bazu podataka IKZ vrši se ocena kompletnosti, konzistentnosti i verodostojnosti dostavljenih podataka. Operater koji podleže obavezi izveštavanja dužan je da obezbedi uslove da kvalitet dostavljenih podataka bude kontrolisan.


31

7. NIŠAVSKI OKRUG – ZAGAĐIVAČI IGENERATORI OTPADA

GRAD NIŠ

U Nišu su ispitivanja aerozagađenja počela 1965. godine praćenjem sumpor-dioksida i čađi na jednom i aerosedimenta na deset mernih mesta. Početkom sedamdesetih godina dvadesetog veka uvodi se određivanje koncentracija izduvnih gasova motornih vozila (formaldehida, azotnih oksida i ugljen-monoksida na prometnim raskrsnicama, a od 1988. godine se redovno meri i koncentracija teških metala (olovo, kadmijum, nikl, hrom idr.) u vazduhu /6/.

U Nišu se danas aerozagađenje prati na osnovu dva programa. “Program praćenja kvaliteta vazduha na teritoriji Republike Srbije” koji je usvojilo Republičko Ministarstvo zaštite životne sredine 1992. godine obuhvata merenje koncentracije sumpor-dioksida, čađi, azotnih oksida i teških metala na dva merna mesta i troposferskog ozona i njegovih prekursora na jednom mernom mestu, kao i dela zagađenja koje potiče od industrije (Duvanska industrija “DIN” i kožarska industrija “Đuka Dinić”).

Pored ovoga, grad Niš je 1992.godine usvojio “Program praćenja kvaliteta vazduha u Nišu i Niškoj Banji” kojim se osim merenja koncentracije određenih polutanata u vazduhu (sumpor-dioksida, čađi, aerosedimenta, teških metala, izduvnih gasova motornih vozila itd.) predviđaju i epidemiološke studije koje prate delovanje aerozagađenja na zdravlje ljudi. Broj mernih mesta varira svake godine i kreće se od petnaest do trideset u zavisnosti od raspoloživih sredstava u budžetu grada.

Niš kao grad ima vrlo nepovoljan položaj jer se celom svojom izgrađenom površinom nalazi u kotlini koja je sa tri strane zatvorena, tako da je otežano prirodno odvođenje aerozagađenja, te i niske koncentracije polutanata mogu da stvore određene probleme. U gradu vlada umereno kontinentalna klima, preko 100 dana godišnje je sa maglom i sumaglicom, česte su i temperaturne inverzije, te sve ovo utiče na kumulaciju zagađenja i kod relativno niskih koncentracija polutanata.

Izvori aerozagađenja u gradu su uglavnom veštački i površinski raspoređeni. Broj emitera se stalno povećava sa razvojem male privrede. U mnogim delovima grada zbog propusta u urbanističkom planiranju industrijska i stambena zona su isprepletane. Posebno je nepovoljna pozicija glavne industrijske zone koja je locirana u severozapadnom delu grada tako da dominantan vetar nanosi zagađenje iz ove zone prema centru grada i najvećoj stambenoj zoni.

Sumpor dioksid i čađ su takozvani ˝klasični polutanti˝ i učestvuju u formiranju zimskog smoga. Glavni izvor im je sagorevanje fosilnih goriva, što znači da najveći deo ovih polutanata nastaje prilikom loženja i od saobraćaja. Ovo su i najčešće mereni polutanti u svetu i prvi koji su počeli da se prate, kako u svetu, tako i kod nas.

Prosečne godišnje koncentracije sumpor dioksida u poslednjih trideset godina pokazuju izrazito silazni trend. Ovaj pad koncentracija je više izražen u sezoni loženja zbog prebacivanja velikog broja potrošača sa individualnog na centralni način grejanja, slabijeg intenziteta rada toplana i korišćenja električne energije za loženje (preko 60% kod individualnog loženja). Smanjenje koncentracije sumpor dioksida uočeno je na svim mernim mestima u gradu. U proteklom periodu značajno su smanjene i prosečne koncentracije čađi regulisanjem saobraćaja, uvođenjem signalizacije na raskrsnicama, izgradnjom kružnog puta oko grada za tranzitni saobraćaj i prebacivanjem velikog broja potrošača na centralno grejanje.

Ispitivanja rađena u Institutu za zaštitu zdravlja Niš pokazala su da i ovako značajno smanjenje koncentracije sumpor dioksida i čađi ipak nije dovoljno, jer su epidemiološke studije pokazale da i trenutno prisutne koncentracije ovih polutanata nepovoljno deluju na zdravlje, posebno osetljivog dela populacije.

Koncentracija aerosedimenta ili taložne prašine u prvom redu zavisi od nivoa komunalne higijene u gradu kao i od jačine strujanja vetrova i količine padavina. U poslednjih trideset


32

godina došlo je do blagog pada koncentracije ukupnog aerosedimenta na šta je više uticala promena u količini padavina nego poboljšanje nivoa komunalne higijene u gradu.

Ispitivanje koncentracija olova i kadmijuma u vazduhu vrši se u Nišu duže od jedne decenije u taložnim materijama, suspendovanim česticama i čađi. Najvećim delom olovo potičeod saobraćaja zbog upotrebe olovnog benzina, dok nešto manje u ukupnoj emisiji učestvuje industrija, pre svega prerada duvana i metala. Kadmijum je kao i olovo toksičan, kumulativan metal čiji su najveći izvori u Nišu industrija i sagorevanje fosilnih goriva.

Izrada katastra zagađivača vazduha, odnosno izrada katastra emisija zagađujućih materija, treba da posluži kao polazna osnova za pravilnu orijentaciju u strategiji kontrole, zaštite i očuvanja čistoće vazduha na određenom području, što znači da uz postojeći program merenja imisijskih koncentracija zagađujućih materija na istom području, omogući upravljanje kvalitetom vazduha odnosno blagovremeno preduzimanje odgovarajućih mera radi očuvanja kvaliteta vazduha.

Katastar emisija zagađujućih materija podrazumeva spisak količine zagađujućih materija koje ulaze u vazduh u datom vremenskom periodu, pri čemu se uzimaju u obzir svi izvori zagađujućih materija koji se nalaze na površini čije su granice strogo određene (grad, opština, region itd.). U ovom delu rada je, na osnovu popisa zagađivača izrađen ukupni Katastar emisija raznovrsnih zagađujućih materija koje nastaju sagorevanjem, ili su rezultat proizvodne delatnosti.

Svi izvori zagađenja na teritoriji grada Niša mogu da se svrstaju prema jačini i rasporedu na tri osnovne kategorije izvora, a to su tačkasti, površinski i linijski izvori a prema vrsti zagađujućih materija na izvore sa produktima sagorevanja fosilnih goriva i na industrijske izvore.

Tačkasti izvor predstavlja izolovanu tačku sa velikom emisijom zagađujućih materija, kao što su, na primer industrijski pogoni, toplane, kotlarnice i sl. ili, bez obzira na jačinu emisije, industrijski pogoni sa određenim specifičnim tehnologijama proizvodnje (hemijski i metalurški pogoni i dr.).

Površinski izvor je predstavljen grupom određenog broja malih izvora, raspoređenih na određenoj površini, kao što su na primer, ložišta za zagrevanje stambenih prostorija, ili automobilski saobraćaj sa malom gustinom. Dakle, pod površinskim izvorom se podrazumeva grupa malih izvora na posmatranoj površini u kome se odigrava proces sagorevanja različitih vrsta goriva za zagrevanje prostorija, potrebe transporta, sagorevanje čvrstih otpadaka i ostalo.

Linijski izvor zagađenja predstavlja automobilski i autobuski saobraćaj velike gustine na magistralnim saobraćajnicama. Prosečne dnevne količine goriva koji se utroše na teritoriji grada Niša u tonama, prema vrsti izvora i vrsti goriva, iznose:

Tabela 1. Prosečne dnevne količine goriva koji se utroše na teritoriji grada Niša u tonama, prema vrsti izvora i vrsti goriva /6/

Vrsta izvora Čvrsto gorivo Tečno gorivo Motorni benzin Dizel Toplane i kotlarnice 50 260 / / Individualna ložišta 400 / / / Gradski i prigradski saobraćaj / / / 8 Ostali saobraćaj / / 78 75

Treba imati u vidu da se podaci za toplane i kotlarnice kao i gradski i prigradski saobraćaj odnose na stvarnu potrošnju. Podatak za individualna ložišta odnosi se na procenjenu potrošnju a podaci za ostali saobraćaj na procenjenu potrošnju u odnosu na stvarnu isporučenu količinu goriva.

Što se tiče individualnih ložišta, ne postoje tačni podaci o njihovom broju, potrošnji goriva, tipovima ložišta itd. Zato je primenjen metod procene, koji je uobičajen u takvim slučajevima. Metodom slučajnog uzorka utvrđeno je da se, kao gorivo, u gotovo svim slučajevima, koristi ugalj kao i prosečna stambena površina koja se zagreva, dakle, prosečna


33

količina potrošnje i način sagorevanja goriva. Emisije zagađujućih materija od automobilskog saobraćaja računate su prema podacima o

ukupnoj potrošnji (prodatim količinama) benzina i dizel goriva. Treba imati u vidu da je gotovo nemoguće preciznije utvrditi vrednosti emisija od automobilskog saobraćaja, jer bi trebalo uzeti u obzir sve vrste automobilskih motora, njihovu starost, gabarit, pojedinačnu-prosečnu potrošnju goriva, način sagorevanja - stepen iskorišćenja, broj vozila određene vrste itd.

Takođe treba imati u vidu da se ovde radi o pokretnim (a ne stacionarnim) izvorima, pa treba smatrati da se deo zagađujućih materija ne emituje na području datog grada, ali se može pretpostaviti da najveći deo (prema podacima za Niš, oko 60%) emitovanih zagađujućih materija ipak ostaje u samom gradu.

Emisije od automobilskog saobraćaja treba na svaki način obuhvatiti katastrom zagađivača vazduha naročito zbog toga što su u stalnom porastu i što se tu radi o prizemnim izvorima zagađenja, te su oni utoliko opasniji i značajniji sa aspekta ugroženosti životne sredine na urbanim područjima.

Verodostojna vrednost emisionog faktora predstavlja jedan od najvažnijih preduslova za ispravan proračun bilansa emisija zagađujućih materija pri sagorevanju raznih fosilnih goriva. Emisioni faktor podrazumeva prosečnu jačinu, odnosno brzinu emisije za određeni tip izvora, koji sagoreva određenu vrstu goriva i, shodno tome, omogućava proračunavanje srednje jačine (brzine) emisija za određene tačkaste i površinske izvore.

Vrednost emisionog faktora daje se za određenu vrstu goriva (čvrsto, tečno, gasovito), kao konstantan broj koji predstavlja broj kilograma emitovane gasovite ili praškaste zagađujućematerije po toni sagorelog uglja odnosno sagorelog tečnog ili gasovitog goriva.

Kod čvrstih i tečnih goriva, za izračunavanje emisije SO2 takav konstantan broj se množi procentom ukupnog sumpora sadržanog u datom gorivu. Vrednosti emisionih faktora se daju kao prosečne vrednosti za određene tipove izvora, odnosno za različite vrste jedinice za sagorevanje: toplane, kotlarnice i stambene jedinice. U radu su korišćene EPA vrednosti emisionih faktora prema vrsti goriva i vrsti jedinica za sagorevanje.

Na osnovu prosečne dnevne potrošnje goriva, vrednosti emisionih faktora za svaku vrstu goriva kao i vrste jedinica za sagorevanje dolazi se do podatka da se na Niš i okolinu, u grejnoj sezoni, prosečno dnevno izluče štetne materije u sledećim količinama:

Tabela 2. Vrste i količine štetnih materija koje se dnevno izluče u grejnoj sezoni na teritoriji grada Niša /6/

Štetne materije Toplane i kotlarnice (kg/dan) Individualna ložišta (kg/dan) Aldehidi 31 0,8 Ugljenmonoksid 130 9.072 Ugljovodonici 85 1.814 Azotni oksidi 2.697 1.452 Sumpordioksid 5.754 13.789 Praškaste materije 1.169 3.621

Tabela 3. Ukupna emisija štetnih materija iz saobraćaja /6/ Štetne materije Motorni benzini (kg/dan) Dizel (kg/dan) Ukupno (kg/dan)Aldehidi 50 118 168 Ugljenmonoksid 28.830 706 29.536 Ugljovodonici 2.507 1.599 4.106 Azotni oksidi 1.416 2.611 4.027 Sumpordioksid 113 471 584 Čestice 151 1.294 1.445 Olovo 37 - 37


34

Tabela 4. Ukupna prosečna dnevna emisija od sagorevanja svih vrsta goriva /6/

Štetne materije Ukupno (kg/dan) Aldehidi 200 Ugljenmonoksid 38.738 Ugljovodonici 6.005 Azotni oksidi 8.176 Sumpordioksid 20.127 Čestice 6.235 Olovo 37

Broj industrijskih izvora emisije na teritoriji grada Niša nije veliki u odnosu na broj i ukupnu emisiju iz uređaja za loženje u grejnoj sezoni. Industrijski izvori nisu grupisani već su u obliku tačkastih izvora rasejani po celoj teritoriji opštine.

Od industrijskih izvora emisije treba posebno napomenuti sledeće: 1. Livnice čeličnog i sivog liva na lokaciji Bulevar 12. februar iz kojih se emituju

gasovi, čestice i metalni oksidi. Metalni oksidi se emituju u količinama i kocentracijama koje mogu dovoditi do prekoračenja GVI (granične vrednosti imisije) u prizemnom sloju;

2. IGM "Ćele Kula" koja emituju produkte sagorevanja tečnog goriva kao i čvrste čestice iz materijala koji se proizvodi. Čvrste čestice se emituju u količinama koje mogu usloviti povećane koncentracije u prizemnom sloju;

3. Asfaltne baze "Lipa", "Mezgraja" i dr. emituju produkte sagorevanja tečnog goriva, čvrste čestice iz materijala kao i aromatska jedinjenja iz asfaltne mase. Iako rade sezonski povremeno mogu uticati i narušiti kvalitet vazduha uže okoline;

4. EI - kompleks na lokaciji Bulevar Cara Konstantina, preko ventilacionih kanala na svojim fabrikama emituje u atmosferu veliki broj hemijskih supstanci u obliku gasova, para i aerosola kao što su: hlorovodonik, amonijak, azotni oksidi, formaldehid, trihloretilen, akrolein, vinilhlorid, epihlorhidrin, fluorovodonik, cijanovodonik, aceton, toluen, ksilen, acetati (etil, butil, amil ...) alkoholi, olovo i dr.

Sa aspekta opasnosti od opasnih materija iskustveno se može zaključiti da su rizične

tehnologije: proizvodnja tehničkih gasova, pre svega acetilena, proizvodnja boja i lakova (rad sa rastvaračima, lako zapaljivim i eksplozivnim materijama) i metalna industrija (rad sa korozivnim materijama: baze, kiseline, teški metali i dr.).

U rizične tehnologije odnosno preduzeća koja rade sa opasnim mogu svrstati: ″Tehnogas″, ″Nissal″, EI-holding (Čegar, Elektromedicina, Štampana kola, Poluprovodnici, Rentgen, Mašine za pranje, Televizija i dr.), ’’KOPEX-MIN’’, DIN, ″Jugoterm″, ″Jugopetrol″,″Đuka Dinić″, Industrija boja i lakova ″Pomoravlje″, ″Nitex″ Niš, Železničko-Transportno Preduzeće (prevoz opasnih materija) i Hladnjača Merošina. Za svako od ovih preduzeća treba identifikovati postojeće opasne materije i uraditi propisano uverenje.

Deponija komunalnog otpada locirana je u jugozapadnom delu Niša, na zapadnim padinama Bubnja, oko 100 metara udaljena od puta Niš – Malošište. Od centra grada deponija je pomenutim putem udaljena oko 5200 metara, a pravom linijom oko 4000 metara.

Početak odlaganja otpada je bio 1965. godine. Uz pretpostavku da će se odlagati oko 250 do 300 kg otpada po osobi, sa površine grada sa koga je predviđeno odlaganje otpada, planirano je da će se deponovanje prekinuti oko 2003. godine. Međutim većom ekspanzijom grada, gradske populacije ali i deponovanjem komunalnog otpada, već krajem 1998. godine je predviđena površina i zapremina popunjena, tako da se danas odlaganje smeća vrši mimo predviđenih površina, ali u ataru u kome je smeštena deponija.


35

Zbog nekontrolisanog deponovanja i nepridržavanja osnovnih načela deponovanja komunalnog otpada, došlo je do narušavanja ekološke ravnoteže i uraavnoteženih odnosa čoveka, naselja, poljoprivrednih površina i ruralnog predela u širem prostoru postojeće deponije koje bitno ograničavaju mogućnost opstanka čoveka i urbanih funkcija i to pre svega kao:

1. uništavanje poljoprivrednih površina u granicama kompleksa, 2. zagađenje (do uništenja) površinskih vodotokova, 3. zagađenje (do katastrofalnih razmera) podzemnih voda, 4. aerozagađenje širih predela na 5-10 km i 5. rastuća potencijalna opasnost od eksplozije metana (nije urađeno otplinjavanje).

Postojeća lokacija deponije ima sledeće nedostatke:

1. leži na rubu naselja, 2. odmah je uz groblje blizu zone sahranjivanja, 3. na pravcu je preovlađujućeg vetra prema nekim naseljima.

U samoj deponiji, usled sadržaja organskih materija, pod uticajem određenih vrsta

bakterija nastaje aerobno i anaerobno razlaganje organske materije do stadijuma mineralizovanja, pri čemu, kao nus-produkt ovog prirodnog raspadanja, nastaje takozvani biogas (biološki gas, deponijski gas ili slični nazivi).

Po svom sastavu ovaj gas sadrži od 40-55% metana, dok ostatak do oko 96-98% čini ugljendioksid. Ostala količina gasa je azot, sumporvodonik i slični gasovi. S obzirom da je smeša metana i ugljendioksida (60% CH4 i 40% CO2) već u koncentraciji od 6% do 12% sa vazduhom jako zapaljiva, a u nekim situacijama i koncentracijama čak eksplozivna, radi sprečavanja paljenja deponije ili veće nesreće, neophodno je otplinjavanje (degazacija) deponije.

Reka Nišava izvire na području Bugarske. U Srbiju ulazi kod Dimitrovgrada i probija se kroz Nišavsku kotlinu, Sićevačku klisuru i Donje ponišavlje, da bi se posle toka od 195 km kroz našu zemlju, nedaleko od sela Trupala, ulila u reku Južnu Moravu /6/.

Uticajnije pritoke su joj sa leve strane, Kutinska reka, Crvena reka, Koritnička reka i Jerma, a sa desne strane reka Temska. Gradska naselja koja su se razvijala na njenim obalama su Dimitrovgrad, Pirot, Bela Palanka i Niš, za koje je Nišava prijemnik svih upotrebljenih voda.

Obzirom da se otpadne vode, bez ikakvog prethodnog tretmana (sa izuzetkom u Dimitrovgradu) ispuštaju u vodotok reke, došlo je do primetne degradacije kvaliteta vode, na šta ukazuju sistematska ispitivanja uzoraka na mernim profilima duž toka u proteklih deset godina.

Sigurno je da najveću težinu devastacije kvaliteta imaju pomenuta gradska naselja, ali treba istaći da su i neka seoska naselja, kao što su naselja Temska, prislonjeno uz reku Temsku i varošica Gadžin Han uz Kutinsku reku, posredno pogoršavaju kvalitet Nišave.

Generalno se može zaključiti da je sanitarno stanje Nišave, sa aspekta biološkog kvaliteta, u većem delu godine nezadovoljavajuće. Posebno se pad vrednosti zapaža ispod Pirota i kroz Niš pa sve do ušća u Južnu Moravu. Ovo je i razumljivo jer su dva najveća ‘’tačkasta’’ zagađivačaNišave Pirot i posebno Niš.

Iz ovih razloga, nacrtom vodoprivredne osnove, Niš je svrstan u prvi stepen prioriteta izgradnje postrojenja za prečišćavanje upotrebljenih voda. Do sada, na celom toku Nišave kroz našu teritoriju, jedino Dimitrovgrad ima izgrađeno visoko efikasno postrojenje za tretman upotrebljenih voda, koje je neprekidno u pogonu od 1992. godine.

Neosprono je da se narušeni kvalitet reke Nišave, kao prijemnika upotrebljenih voda iz naselja na njenim obalama jedino može popraviti, sve do nivoa zahtevanog kvaliteta, izgradnjom postrojenja za prečišćavanje. Izgradnja ovog postrojenja zahteva visoka ulaganja finansijskih sredstava. Iz ovih razloga, procenjujemo, da je uputno prethodno uraditi optimizaciju (sistemsku analizu) stepena obrade svih aktuelnih zagađivača na toku Nišave i njenih pritoka Temske i Kutinske reke.


36

OPŠTINA ALEKSINAC

U hidrografskom pogledu područje opštine Aleksinac veoma je bogato vodenim tokovima i sa svojom hidrografskom mrežom predstavlja deo sliva Južne Morave. Od većih levih pritoka Južne Morave značajna je reka Turija, Radevačka reka, Koprivnička reka, Malodrenovački potok, Orašački potok i Srezovačka reka. Od desnih pritoka Južne Morave prisutne su: reka Moravica koja svojim tokom od oko 20 km od Bovanskog jezera do ušća u Južnu Moravu protičekroz teritoriju opštine Aleksinac, zatim Belobreška reka, Lipovačka reka, Bujmirski potok, Mozgovačka reka i Drenovački potok. Ukupna količina vode na području opštine Aleksinac povećana je izgradnjom veštačke akumulacije “Bovan” /7/.

Izvori zagađenja reke Moravice mogu se podeliti u dve osnovne grupe: koncentrisni i rasuti (difuzni) izvori zagađenja.

Koncentrisani izvori zagađenja Moravice su komponente urbanih i proizvodno-tehničkih ekosistema: naselja, industrijski objekti, poljoprivredni objekti za tov stoke. Iz ovih objekata se ispuštaju otpadne vode bez ikakvog predhodnog tretmana u tok Moravice ili u neku od njenih pritoka. Nerešena kanalizaciona mreža (nepostojanje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Aleksincu) i postojanje više kanalizacionih izliva ne samo da zagađuje vodotok nego i negativno deluje na njegov estetski izgled.

Difuzni oblici zagađenja imaju veliki udeo u zagađenju ekosistema reke Moravice. Difuzno zagađenje Moravice uzrokovano je primenom odgovarajućih sredstava u poljoprivredi. Oko Moravice se nalaze obradive površine na kojima se uzgajaju različite poljoprivredne kulture. U poljoprivrednoj proizvodnji koriste se hemijska sredstva koja pomažu rast biljaka (mineralno đubrivo) i hemijska sredstva za zaštitu biljaka (pesticidi). Spiranjem iz zemljišta ove materije dospevaju u površinske i podzemne vode menjajući njihov prirodni hemiski sastav. Na taj način dolazi do promene kvaliteta vode, a to se odražava i na raznovrsnost živog sveta.

Difuzni izvori zagađenja su i deponije smeća koje se formiraju na obalama ili se smećeizbacuje u sam vodotok. U naseljim mestima i nizvodno od njih formiraju se deponije heterogenog sastava i polikomponentne strukture, a s obzirom da ne postoji određeno mesto za deponiju smeća (sanitarna gradska deponija) oni pripadaju nekontrolisanim izvorima zagađenja.

Deponije najčešće sadrže metalni otpad, olupine automobila, ambalažu (plastične flaše i sl.), ostatke hrane, leševe životinja, delove odeće, gume, papir i drugo. Smeće se izbacuje uglavnom bez ikakvog tretmana.

Na teritoriji Opštine Aleksinac postoje industriski i komunalni objekti koji bitno utiču na zagađenje reke Moravice a samim tim i Južne Morave. Analizom industriskih otpadnih voda preduzeća i organizacija utvrđeno je da postoje tri grupe zagađivača:

1. Otpadne vode iz metalne industrije: “Frad”, “Alpos”-Aleksinački Rudnik, “Mehanika” - Aleksinački Rudnik, “Empa”-Aleksinac

2. Otpadne vode iz prehrambene industrije: Klanica PIK-Aleksinac, Pogon “Pivare”, Hladnjača PIK–Aleksinac (sušara za preradu voća i povrća), Pekara “Ishrana” , Mlekara i dr.

3. Otpadne vode iz raznih malih preduzeća: Štamparija “7 juli”, Benzinske stanice “Beopetrol” i “Jugopetrol”, Preduzeće INOS “Deligrad” i dr.

Aleksinac ima izgrađenu kanalizacionu mrežu na oko 22 km. Kanalizacija je izgrađena u

centralnom delu grada, na desnoj obali i manjim delom na levoj obali. Postojeća kanalizacija je građena od slučaja do slučaja i ne vrši se razdvajanje atmosferskih, komunalnih i industriskih otpadnih voda. Kanalizacija se izliva direktno, bez prethodnog prečišćavanja u Moravicu. Korito Moravice kroz Aleksinac je znatnim delom regulisano u vidu keja.

Karakteristično je da su u Aleksincu mesta ulivanja otpadnih voda u reku Moravicu na maloj razdaljini tako da ne dolazi do potpunog mešanja otpadne i rečne vode, niti do procesa samoprečišćavanja. Iz tog razloga izračunava se zbirna koncentracija u kanalu i određuje stvarni


37

maseni protok zagađujućih materija koncentrisanih zagađivača. Takođe, nemoguće je odrediti uzorkovanjem i analizom otpadne i rečne vode u

labaratoriji, uticaj pojedinačnih zagađivača zbog blizine njihovog ulivanja u reku. Zbog toga se izračunavanjem dozvoljenog masenog protoka zagađujućih materija i određuje potrebni stepen prečišćavanja zbirnih (komunalnih i industrijskih) otpadnih voda.

Zbirne otpadne vode opterećene su organskim rastvorenim i koloidnim ali i suspendovanim materijama. Ova činjenica nam ukazuje da je neophodno primeniti biološko prečišćavanje, s obzirom da nema toksičnih metala u koncentracijama koji inhibiraju biološke procese.

Takođe, biološki procesi treba da sadrže i nitrifikaciju zbog uklanjanja amonijačnog azota. Pošto lokacija i teren dozvoljavaju kao najbolje rešenje za prečišćavanje su biolagune u kojima se odvija proces nitrifikacije, za razliku od konvenzionalnog postrojenja sa biaerocionim bazenom.

Kroz teritoriju opštine Aleksinac iz pravca jugoistoka ka severozapadu protiče reka Južna Morava, koja je do ušća Moravice IIa klase, a od ušća Moravice IIb klase, što jasno ukazuje na dodatna zagađenja usled uliva kanalizacije grada Aleksinca, odnosno nepostojanja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda.

Nezavršena regulacija toka Južne Morave kroz teritoriju opštine Aleksinac, kao i nedovoljna kontrola eksploatacije peska i šljunka iz korita i sa obala reke predstavlja problem u smislu zaštite od štetnog dejstva vode koje se manifestuje u vidu izlivanja vode iz korita u vreme velikih voda i plavljenja poljoprivrednih površina. Eksploatacija peska i šljunka dovodi do degradiranja životne sredine, pomeranja ili meandriranja vodotoka, odnošenja delova poljoprivrednih parcela, ugrožavanja stabilnosti mostova i puteva.

Na teritoriji opštine Aleksinac prisutno je i oko pedeset većih i manjih bujičnih vodotokova koji se javljaju periodično u vreme velikih padavina i plave poljoprivredne površine i ugrožavaju stambene objekte u seoskim naseljima, a sa sobom nose i velike količine otpada sa ''divljih'' deponija koje se nalaze na obalama vodotokova ili u samim naseljima.

Sav ovaj materijal se unosi u Južnu Moravu koja i sama povremeno plavi deponije koje se nalaze u njenoj nepopsrednoj blizini. Opisana situacija posledica je pre svega zbog nedovoljnog angažovanja nadležnih institucija i neodgovornog ponašanja pojedinaca u procesu upravljanja i gazdovanja, kao i korišćenja površinskih vodotokova na teritoriji opštine Aleksinac.

Odnos lokalne zajednice prema sopstvenom otpadu pokazatelj je stepena razvoja te zajednice, dostignutog nivoa ekološke svesti i kulture njenih članova, njihovog odnosa prema životnoj sredini i prema sopstvenoj budućnosti u njoj. Nekontrolisano odlaganje čvrstog otpada na neuređenim površinama jedan je od najznačajnijih oblika degradacije životne sredine. To je problem koji zahteva hitno, sistematično i integralno rešavanje na svim nivoima upravljanja /7/.

Odlaganje rešavanja problema čvrstog otpada za neko ''bolje'' vreme je neprihvatljivo jer se količine neadekvatno odloženog otpada i broj napadnutih lokacija svakodnevno povećavaju. Nesistematizovano, parcijalno rešavanje pojedinih segmenata ovog problema može dati male i prolazne efekte ili čak negativno delovati tako što će postati ograničavajući faktor za razvoj integralnog sistema upravljanja otpadom. Potrebno je najpre definisati viziju a zatim, polazeći odpostojećeg stanja utvrditi listu prioritetnih aktivnosti i izraditi strategiju za razvoj jedinstvenog sistema upravljanja čvrstim otpadom.

Trenutno stanje sistema za organizovanu evakuaciju, transport i deponovanje otpada u opštini Aleksinac je na izrazito niskom nivou. Od ukupno 72 naseljena mesta, uključujući iAleksinac, organizovano prikupljanje čvrstog otpada vrši se samo u Aleksincu i prigradskim naseljima Aleksinački Rudnik i Žitkovac.

Prikupljanje, transport i deponovanje čvrstog otpada iz Aleksinca, Aleksinački Rudnika i dela naselja Žitkovac (centar i glavna ulica) vrši JKP “Komunalne usluge” Aleksinac, a iz ostalog dela naselja Žitkovac prikupljanje i transport čvrstog otpada organizuje MZ Žitkovac traktorom sa otvorenom prikolicom.


38

Organizovano deponovanje čvrstog otpada vrši se na gradskoj deponiji na kojoj nisu obezbeđeni uslovi za sanitarno deponovanje otpada i čiji je kapacitet gotovo potpuno iscrpljen. U ostalim naseljima smeće se izvozi individualno na neuređena smetlišta odnosno “divlje” deponije.

Na teritoriji opštine Aleksinac postoji više neuređenih smetlišta i veliki broj “divljih” deponija, a nekontrolisano individualno odlaganje smeća na javnim površinama, putnom zemljištu, obalama i koritima vodotokova i sličnim mestima je svakako najuočljiviji ekološki problem, koji je pre svega posledica niskog nivoa ekološke svesti i kulture stanovništva, ali i dugogodišnje neorganizovanosti i nesposobnosti komunalnog preduzeća da poveća svoje radne kapacitete i svoje aktivnosti proširi na teritoriju čitave opštine, a posebno zbog ignorisanja jednog od osnovnih principa strategije održivog razvoja, da se otpaci moraju posmatrati kao resurs.

Uprkos činjenici da je vek eksploatacije gradske deponije ograničen i da je finansijska situacija u JKP “Komunalne usluge” već dugi niz godina katastrofalna, neshvatljivo je da se u ovom preduzeću nikada nije ozbiljno razmišljalo koliku količinu sekundarnih sirovina koje imaju značajnu tržišnu vrednost, a uz minimalno ulaganje se može organizovati sistem za njihovo izdvajanje, prikupljanje i plasiranje na tržište, ovo preduzeće svakodnevno, na nepropisan način, pod nesanitarnim uslovima odlaže na preopterećenu gradsku deponiju.

Očigledan primer kakve bi efekte dalo organizovanje otkupnih centara za sekundarne sirovine je što je zahvaljujući otkupu otpadnog metala po povoljnim cenama koje je vršilo preduzeće “INOS Deligrad” u Aleksincu, u prethodne dve godine teritorija opštine Aleksinac praktično potpuno očišćena od šasija havarisanih vozila i bele tehnike koje su u ogromnom broju bile zastupljene na “divljim” deponijama.

Nadležnom organu Opštinske uprave Aleksinac podnet je veći broj zahteva za davanje saglasnosti na studije o proceni uticaja za otkupno-sabirne i reciklažne centre za metalne sekundarne sirovine među kojima su preduzeća ''MAKSI CO'', ''FEROS'', ''Kuzman'' i drugi.

Nije teško zamisliti kakve bi efekte imalo organizovanje sistema za prikupljanje i otkup otpadnog papira, PET i staklene ambalaže na količine otpada koje treba deponovati na gradskoj deponiji, odnosno koje se nekontrolisano odlažu na neuređenim smetlištima, a posebno na finansijske mogućnosti JKP “Komunalne usluge” da podigne kvalitet i obim usluga, odnosno da svoje usluge pruži i ostalim naseljima na teritoriji opštine.

Potencijalno najveću opasnost predstavlja medicinski otpad i otpad životinjskog porekla, koji se odlaže zajedno sa komunalnim otpadom na gradskoj deponiji odnosno “divljim” deponijama u naseljima, na obalama i u koritima vodotokova. Zbog nerazvijenosti industruje, odnosno malog broja aktivnih industrijskih pogona, industrijski opasan otpad postoji u relativno malim količinama, uglavnom je pod kontrolom i ne predstavlja veliki rizik po životnu sredinu i zdravlje.

Naziv “gradska deponija” koristi se uslovno, kako bi se istakla razlika u odnosu na lokacije na kojima se vrši nekontrolisano odlaganje smeća, odnosno “divlje” deponije. To je centralno gradsko smetlište čija je eksploatacija poverena JKP “Komunalne usluge” Aleksinac.

Gradska deponija “Lutvina česma” nalazi se severozapadno od grada u blizini naselja Aleksinački Rudnik, u donjem delu jugozapadne padine grebena Breg, u području zvanom “Pištak”. Padina predstavlja desni bok široke aluvijalne ravni reke Južne Morave.

U neposrednoj blizini deponije je međunarodni put E-75 Beograd-Niš. Od najbližeg naseljenog mesta udaljena je nešto više od 0,5 km, a od centra grada 3,5 km vazdušnom linijom, odnosno oko 4 km asfaltnim putem. Formirana je kao smetlište 1986. godine. Teren na kome se deponija nalazi je neodgovarajući jer je sklon kliženju, a na ovom prostoru javljaju se slabe izdani koje se prazne duž padine i jedna jača izdan (Lutvina česma) koja se prazni u dnu padine, odnosno, česma se nalazi u podnožju deponije. Dominantni vetar u toku godine je severozapadni, tako da se neprijatni mirisi i dim sa deponije uglavnom kreću u pravcu naselja Aleksinački Rudnik i dalje prema gradu.

Godine 1996. pripremljena je projektna dokumentacija za rekultivaciju smetlišta i izgradnju sanitarne deponije čvrstog komunalnog otpada, koja je trebalo da bude izgrađena u


39

neposrednoj blizini postojećeg smetlišta, a trebalo je da zadovolji potrebe Aleksinca i okolnih naselja u narednih 20 godina. Sanitarna deponija nije izgrađena, a na smetlištu je izvršeno ograđivanje žičanom ogradom sa jugoistočne strane (prema naselju Aleksinački Rudnik) i prekrivanje smeća zemljom i šutom.

Gradska deponija ima obezbeđenu struju, vodu i čuvarsku službu. Od mehanizacije na deponiji postoji samo jedan buldožer. Deponovanje otpada vrši se metodom sahranjivanja nekompaktiranog otpada zemljanom prekrivkom bez nabijanja. Na gradskoj deponiji odlaže se komunalni otpad iz domaćinstava i sa javnih površina, smeće iz javnih ustanova, radnih organizacija i industrije, medicinski otpad, klanični konfiskati, uginule životinje i otpad drugog porekla, bez separacije i adekvatnog tretmana različitih vrsta otpada.

Obzirom da nisu sprovedene nikakve aktivnosti u cilju smanjenja količine i zapremine otpada, kao što su izdvajanje sekundarnih sirovina, kompostiranje organskog materijala i kompaktiranje otpada koji treba deponovati, došlo je do neplanskog proširivanja deponije ka lokaciji predviđenoj za izgradnju sanitarne deponije i do smanjenja radnog veka postojećedeponije. Sadašnje stanje ukazuje na to da će eksploatacija postojeće deponije na opisani način biti moguća još najviše dve godine.

Prema podacima JKP “Komunalne usluge” Aleksinac, prosečna dnevna količina nesabijenog otpada koji se doveze na deponiju je 25 do 30 m3. Ukupna količina otpada koja se deponuje u toku godine je oko 7500 m3 ili oko 2500 tona.

Iako na deponiji postoji čuvarska služba, svakodnevno se na njoj može zateći grupa Roma koja u smeću traži upotrebljive predmete i hranu za svinje izlažući se velikom riziku od opasnog otpada koji se deponuje zajedno sa smećem (medicinski otpad, klanični otpad, uginule životinje, leševi pasa lutalica otrovanih strihninom…).

Opštinu Aleksinac karakteriše postojanje veoma velikog broja nekontrolisanih odlagališta čvrstog otpada, odnosno “divljih” deponija. Najveći broj deponija sa najvećom količinom odloženog smeća nalazi se u ravničarskom delu opštine u naseljima uz reku Južnu Moravu. Inertan otpad - građevinski šut i plastična ambalaža, dominiraju što se tiče zastupljenosti, ali ima i opasnog otpada - ambalaže hemijskih sredstava upotrebljenih u poljoprivredi, životinjskih leševa i otpadaka nakon klanja (kože, kosti).

Za naselja Gornji Krupac, Donji Krupac, Prekonozi i Rsovac karakteristično je postojanje velikih količina pepela i žičane armature koji potiču od automobilskih guma koje se uprkos stalnoj inspekcijskoj kontroli u velikoj količini upotrebljavaju za pečenje kreča u krečanama.

Nekontrolisanim odlaganjem otpada najviše su ugrožene obale reka Južne Morave i Moravice, ali i Turije, Glogovačke, Mozgovske, Puljanske, Trnavačke, Belobreške, Grejačke, Drenovačke, Dašničke i drugih reka, kao i svi potoci koji prolaze kroz naselja ili u njihovoj neposrednoj blizini.

Poseban problem je obala Bovanskog jezera, koje u letnjem periodu posećuje veliki broj kupača, a nije organizovano redovno čišćenje i odvoženje smeća, zbog čega se na obali gomila velika količina plastične ambalaže. Nagomilano smeće se sa obale Bovanskog jezera uklanja obično u dve vanredne akcije u toku godine: posle prvog maja, jer se ogroman broj izletnika okuplja na obali ostavljajući za sobom smeće (uglavnom plastičnu ambalažu), i po završetku letnje sezone (septembar-oktobar). Mada je efekat ovih akcija vrlo uočljiv, ostaje činjenica da se u toku leta mora organizovati redovno odvoženje smeća.

Mesne zajednice, kojima je povereno organizovanje redovnog sakupljanja smeća, čišćenje i održavanje zelenih površina i sakupljanje i zakopavanje uginulih životinja u naseljima seoskog karaktera, zbog nedostatka sredstava i nezainteresovanosti stanovništva svoje obaveze su zapostavile u potpunosti ili ih svele na minimum koji podrazumeva da su odredile lokaciju za smetlište ili stočno groblje.

Na celoj teritoriji opštine postoje četiri stočne jame i sedam lokacija koje imaju funkciju stočnog groblja, ali se ni stočne jame ni stočna groblja ne koriste jer su jame ruinirane, groblja urasla i nepristupačna, a ne primenjuju se nikakve mere zaštite ili kontrole.


40

Lokacije koje su od strane mesnih zajednica određene za smetlišta su uglavnom iskopi nastali eksploatacijom šljunka i gline, ili prirodne uvale i jaruge. Na njima se ne preduzimaju nikakve aktivnosti u smislu ograđivanja i nasipanja zemljom, pa je šira okolina takvih lokacija ugrožena smećem koje vetar raznosi, a odlaganje smeća se najčešće vrši van određene lokacije i duž pristupnog puta.

Osim ovakvih lokacija gde se koncentriše veća količina smeća i koje je uz obezbeđivanje dovoljne količine finansijskih sredstava i dobru organizaciju moguće očistiti ili nasipati i rekultivisati, postoji ogromna količina smeća rasuta u količini od po 2-3 m³ na skoro svakoj seoskoj utrini, putnom jarku, okolini železničke pruge, ispod nadvožnjaka i mostova. Ovakvih mini deponija ima nebrojeno mnogo, svakoga dana ih je sve više, a nemoguće ih je jedinstvenom akcijom ukloniti, niti su komunalni inspektori u mogućnosti da budu prisutni uvek i svuda da u dovoljnoj meri spreče njihovo nastajanje.

Pored opisanih deponija koje se uglavnom nalaze van naselja ili na obodu naselja, u Aleksincu i naselju Žitkovac postoji veći broj lokacija na kojima se vrši nekontrolisano individualno odlagalje smeća, koje se nalaze u samom gradu, odnosno u užem centru naselja Žitkovac. Ove lokacije se evidentiraju i po rešenju komunalnog inspektora, a u skladu sa finansijskom mogućnošću opštine, smeće se sa njih uklanja 2-3 puta godišnje, ali se zbog nesavesnog odnosa građana prema životnoj sredini “divlje” deponije veoma brzo ponovo formiraju na istom mestu.

Sakupljanje, transport i odlaganje smeća na gradsku deponiju obavlja sektor “Čistoća” koji zapošljava ukupno 75 radnika i raspolaže sledećom opremom i mehanizacijom: 3 kamiona za prikupljanje smeća, 1 auto-podizač, 1 traktor, 1 buldožer, 130 kontejnera od 1,1 m³, 40 industrijskih kontejnera od 5-8 m³. Prosečna starost mehanizacije je 17 godina.

Smeće se prikuplja oko 250 radnih dana godišnje. Na teritoriji koju pokriva (Aleksinac, Aleksinački Rudnik i deo naselja Žitkovac), sektor “Čistoća” ukupno opslužuje oko 6000 domaćinstava i oko 800 privrednih subjekata, a smeće se prikuplja i odvozi i sa javnih površina u Aleksincu.

Cene komunalnih usluga su ispod ekonomskog nivoa i ne pokrivaju troškove poslovanja. Naplata usluga je na vrlo niskom nivou. To su ograničavajući faktori koji onemogućuju da komunalno preduzeće obnavlja svoju mehanizaciju i opremu, da proširi asortiman i poboljša kvalitet usluga, a posebno onemogućava preduzeće da svoje usluge ponudi i ostalim naseljenim mestima u opštini.

Najveći problemi koji otežavaju rad sektora “Čistoća” su: nedostatak opreme za kompaktiranje otpada usled čega dolazi do skraćenja veka eksploatacije gradske deponije, pojedina vozila su stara preko 20 godina i često se kvare, broj i tip sudova za smeće kod individualnih domaćinstava je nedovoljan i neadekvatan, što otežava racionalno i efikasno pražnjenje, veliki broj prodavnica i ugostiteljskih objekata ne poseduje sopstvene sudove za smeće, već koriste sudove namenjene stanarima stambenih zgrada, što doprinosi bržem punjenju ionako nedovoljnog broja sudova, i korisnici usluga imaju neodgovoran odnos prema otpadu, kao i inventaru u gradu (uništavanje i paljenje kontejnera i korpi za smeće, odlaganje smeća van sudova za smeće…).

U ukupnoj količini čvrstog otpada koji se produkuje na teritoriji opštine Aleksinac industrijski otpad ima vrlo mali udeo iz razloga što je poljoprivreda glavna privredna grana, a industrijski pogoni koji su uglavnom koncentrisani u industrijskim zonama na obodu grada i Aleksinačkom Rudniku ne rade ili rade znatno smanjenim kapacitetom.

Inertnog industrijskog otpada ima u zanemarljivim količinama. JKP “komunalne usluge” smeće iz industrijskih postrojenja izvozi na gradsku deponiju. U nekim industrijskim pogonima čvrstog otpada uopšte nema ili je njegova produkcija svedena na minimum.

Primer za to je IGM “Morava” Žitkovac koja gotovo da nema otpada iz procesa proizvodnje. Nakon završenog primarnog tehnološkog procesa proizvodnje tankoštenih elemenata za zidanje i međuspratne konstrukcije nastaje izvesna količina loma. Taj lom se ne


41

baca, već se odvozi u pogon za proizvodnju blokova od drobljene opeke. U toku je ispitivanje kako će se ponašati prašina, koja nastaje pri otprašivanju u procesu mlevenja loma, kao građevinski materijal za fino malterisanje građevinskih objekata umesto sitnog peska.

Opasan industrijski otpad predstavlja znatno ozbiljniji problem. Na teritoriji opštine Aleksinac postoji veći broj potencijalnih izvora opasnog otpada u vidu istrošenih baterija i akumulatora, automobilskih guma, otpadnih ulja, emulzija i muljeva, koji nastaju u galvanizerskim radnjama, servisima za popravku vozila i sličnim objektima i pogonima.

Najznačajniji izvori opasnog otpada ovog tipa na teritoriji opštine Aleksinac su ''FRAD'' Filteri A.D. Aleksinac i ''ALPOS'' Aleksinac. U fabrici filtera za potrebe auto industrije FRAD Filteri A.D. Aleksinac, pored otpadnog filter papira i dekapiranog, belog i Al-lima koji se prikupljaju i prodaju ovlašćenim organizacijama koje se bave reciklažom ovih sekundarnih sirovina, u zatvorenom objektu u krugu fabrike skladištena su 2 bureta od po 200l otpadne plastike tj. poliuretani (reakcija poliola sa izocijanatom) i manja količina plastične mase u čvrstom stanju, 5 bureta od po 200L hidroksida teških metala cinka, nikla i gvožđa i ostalih hemijskih jedinjenja koja nastaju u procesu prečišćavanja otpadnih voda od galvanizacije i drugih oblika obrade limova i 2 bureta od po 200L otpadnih ulja tipa Hidrol za mašine i uređaje i Sae motorna ulja koja se vraćaju preduzeću FAM Kruševac ili se koriste za podmazivanje mašina i uređaja u fabrici.

U fabrici profila i cevi ''ALPOS'' koja se nalazi na Aleksinački Rudniku postoji desetak buradi sa otpadnim uljima i emulzijama, koja se čuvaju u fabričkom krugu do konačnog rešavanja problema opasnog industrijskog otpada na nivou republike.

Zavod za proizvodnju šećerne repe “Selekcija” na Aleksinački Rudniku svoj otpad u vidu prestarelog semena šećerne repe obloženog (piliranog) fungicidom tetra-metil-tiuran-disulfidom (tmtd), kaptanom SP-4 i insekticidom pose 25 Ec, odlaže u neposrednoj blizini fabrike, na udaljenosti od oko 200 m od gradske deponije, na uzvišenju iznad auto-puta.

Najveći problem predstavlja klanični otpad koji se kao i medicinski otpad odlaže na gradskoj deponiji i predstavlja izvor zaraznih bolesti, posebno jer zbog neadekvatnog obezbeđenja izvesna lica sa deponije uzimaju klanični otpad i koriste ga za ishranu svinja i pasa.

Prema podacima Zdravstvenog centra “Aleksinac” u službama ove ustanove u toku 2003. godine utrošeno je 212585 špriceva različitih tipova, preko 120000 igala, oko 14000 sistema za infuziju, oko 4000 sistema za transfuziju, preko 60000 rukavica za jednokratnu upotrebu i velika količina drugih vrsta sanitetsko-potrošnog materijala koji je na neki način bio u kontaktu sa bolesnicima. Iz kruga Zdravstvenog centra godišnje JKP “Komunalne usluge” na gradsko smetlište izveze preko 50 tona otpada, od čega je 80% medicinski otpad.

Kao značajan izvor medicinskog i drugog biohazardnog otpada treba pomenuti i Veterinarsku stanicu “Aleksinac” i Gerontološki centar “Jelenac” u Aleksincu iz kojih se otpad izvozi na centralno gradsko smetlište, a posebno treba istaći 10 veterinarskih ambulanti na teritoriji opštine koje svoj otpad odlažu u jamama u blizini objekata i gerontološku ustanovu za lica sa posebnim potrebama u Tešici i Dom za decu ometenu u razvoju u Kulini koji svoj otpad koji sadrži i značajnu količinu medicinskog otpada odlažu na neuređenim smetlištima u neposrednoj blizini ovih ustanova ili isti spaljuju na otvorenom (lekove čiji je rok istekao).

Pored već navedenih faktora u ovom smislu treba posebno istaći neadekvatan način upravljanja i odlaganja medicinskog i klaničnog otpada koji predstavljaju potencijalni izvor epidemija i zaraznih bolesti. Sav medicinski i klanični otpad koji se produkuje na teritoriji opštine odlaže se zajedno sa komunalnim otpadom na gradskom smetlištu odnosno na neuređenim odlagalištima u blizini ustanova koje se nalaze van grada i nisu obuhvaćene organizovanim uklanjanjem otpada od strane JKP “Komunalne usluge”.

Na teritoriji opštine Aleksinac ne postoje izvori radioaktivnog otpada. Obzirom da je Aleksinac u više navrata tokom NATO agresije bio bombardovan i da su postojale sumnje da je u rudniku koji je nakom tragedije 1989. godine zatvoren, skladiran radioaktivni otpad, Zavod za zdravstvenu zaštitu radnika “Niš” i Institut za nuklearne nauke “Vinča” vršili su merenja


42

radioaktivnosti u Aleksincu i u svojim izveštajima konstatovali da su u svim ispitivanim uzorcima, koji su obuhvatali uzorke zemljišta, građevinskog materijala i ostatke projektila, kao i uzorke rečne i pijaće vode, vode iz okna Dubrava i Morava Aleksinačkih rudnika i raznih biljnih kultura, nađene uobičajene koncentracije prirodnog uranijuma karakteristične za vrstu uzorka i geografsko poreklo i dugoživeće radionuklide veštačkog porekla, koji su posledica padavina nakon Černobiljske katasrofe, čija se aktivnost kreće u nivoima promene osnovnog fona aktivnosti.

Posledica nekontrolisanog odlaganja čvrstog otpada na gradskom smetlištu i “divljim” deponijama je ugrožavanje sva tri medija životne sredine, vazduha, vode i zemljišta, kao i ugrožavanje života i zdravlja stanovništva. Zbog svih opisanih nedostataka gradske deponije i nekontrolisanog, neplanskog i nepropisnog odlaganja otpada na istoj, dolazi do pojave prašine i dima, razvijanja deponijskog gasa, širenja neprijatnih mirisa i stvaranja procednog filtrata koji ugrožava zemljište i podzemne vode.

Prašina je pojava karakteristična za letnji period i posledica je nepostojanja zaštitnog zelenog pojasa oko deponije. Gas koji se razvija na deponiji je proizvod anaerobnih procesa razlaganja čvrstih otpadaka i predstavlja uglavnom smešu metana i ugljendioksida.

Pored zagađivanja vazduha samim svojim prisustvom, metan kao eksplozivan gas predstavlja i stalnu opasnost od požara i eksplozija. Prilikom požara koji je zahvatio deponiju septembra 2004. godine, telo deponije tinjalo je skoro dva meseca ugrožavajući dimom širu okolinu lokacije. Neprijatni mirisi nastaju kao posledica anaerobnih procesa u deponovanom otpadu, a najizraženiji su u letnjem periodu. Dominantni vetar u toku godine je severozapadni, tako da se sve zagađujuće materije koje se šire vazdušnim putem, kreću u pravcu naselja Aleksinački Rudnik i prema gradu.

Procedni filtrat (posledica hemijskih i bioloških procesa u deponovanom otpadu) i ugljendioksid (posledica anaerobne razgradnje čvrstih otpadaka) koji je teži od vazduha, kreću se ka dnu deponije i prolaskom kroz zemljište dospevaju do nivoa podzemnih voda u kojima se rastvaraju zagađujući ih.

Reka Južna Morava i Moravica, kao i svi ostali potoci i reke na teritoriji opštine, kao i obala Bovanskog jezera, direktno su ugrožene nekontrolisanim odlaganjem čvrstog otpada na obalama i u koritu istih. Veliki broj nekontrolisanih smetlišta, kao i neke od lokacija koje su MZ odredile za smetlište nalaze se u plavnom pojasu Južne Morave tako da u vreme visokog vodostaja najveći deo čvrstog otpada odloženog na takvim smetlištima dospeva u vodotok.

Kvalitet vazduha u Aleksincu uslovljen je klimatskim, geografskim, geomorfološkim karakteristika i emisijom polutanata iz raznih stalnih ili povremenih izvora. Privredni razvoj, potrebe za sve većom količinom energije i intenzivna urbanizacija Aleksinca dovodi do većeg broja antropogenih izvora zagađivanja /7/.

Osnovni uticaji na kvalitet vazduha u Aleksincu su uslovljeni: 1. tehnološkim procesima i operacijama industrije i male privrede, 2. sagorevanjem benzina, dizel goriva i drugog pogonskog goriva, transformisanjem

hemijske energije goriva u neki drugi oblik energije, pre svega u toplotnu. Izraženi, nedovoljno planski razvoj industrije u Aleksincu doveo je do negativnih

karakteristika u pogledu lokacije industrijskih objekata pa time i njihovih emitera koji su se našli na istom prostoru ili u neposrednoj blizini naseljenih područja. U opštini posluju industrijska preduzeća svrstana u više grana (elektroindustrija, metalna, prehrambena, duvanska, tekstilna, građevinska, grafička, kartonaža i drvna).

Rasporedom industrijskih preduzeća na područiju opštine formirane su: 1. severozapodna industrijska zona, 2. južna industrijska zona i 3. industrijska zona u Žitkovcu.

Severozapadna industrijska zona obuhvata područje naselja Rudnik, odnosno industrijska preduzeća metalne industrije ’’ALPOS’’, ’’EI PAK’’, zanatska radionica ’’Vabis’’, zanatska radionica ’’Komak M’’, ’’Ekonomik 96’’, ’’Mesokomerc’’, pogon za proizvodnju ambalaže od


43

stiropora ’’Stiropak’’, ’’Mehanika’’, zavod za šećernu repu ’’Selekcija’’, ’’Betonprodukt’’ i živinarska farma. Južna industrijska zona obuhvata industrijska preduzeća: Fabriku autodelova FRAD, Industriju nameštaja ’’Jelka Radulović’’’, Elektro montažno preduzeće ’’EMPA’’, Prehrambeno preduzeće ’’Ishrana’’ i ’’Agrokolonijal’’, Tekstilnu industriju ’’Morava’’. Na oko 3,5 km južno od Aleksinca nalazi se industrijsko razvijeno područije Žitkovca sa industrijskim preduzećima: ’’Betonjerka’’, Monopol ’’DIN’’, Tekstilna industrija ’’Novitet’’ i ’’Moravateks’’ Industrija građevinskog materijala ’’Morava’’, PZP Niš – asfaltna baza, ’’Feros’’, pivara ’’Junior’’.

Navedeni industrijski lokaliteti nalaze se na rubnim delovima stambenih zona ili su delimično u sklopu urbanizovanih delova grada. Lokacija južne industrijske zone je izuzetno nepovoljna u pogledu ugrožavanja životne sredine. Izvori emisija industrijskih preduzećaŽitkovca su na pravcu dominatnog jugozapadnog vetra i utiču na nivo koncentracija zagađujućih supstanci u Aleksincu. Povećanje fizičkog obima industrijske proizvodnje u južnoj industrijskoj zoni dovelo bi do pogoršanja kvaliteta vazduha u Aleksincu.

Proizvodnja kreča od strane preduzetnika na teritoriji opštine Aleksinac ugrožava zdravlje radnika i životnu sredinu neposredne okoline. Zabeleženo je da se za zagrevanje krečana koriste otpadni materijali (guma, plastika i td.) koji sagorevanjem emituju i kancerogene supstance: ugljovodonici (aromatični, policiklični), amini, benzen. Proizvodnja kreča obavlja se na zemljištu koje je vlasništvo šumske uprave Aleksinac koja posluje u okviru JP �Srbija šume''. Svojom lokacijom, koja nije na pravcu dominatnog vetra i u neposrednoj blizini Aleksinca, krečane emisijom zagađujućih supstanci ne utiču na kvalitet vazduha u Aleksincu ali je uticaj u naseljima u neposrednoij blizini prisutan. Pretpostavka je da će u Aleksincu sa povećanjem fizičkog obima industrijske proizvodnje neminovno doći do povećanja koncentracije zagađujućih supstanci.

U Aleksincu industrijska energetska postrojenja i individualne kotlarnice u kojima se vrši sagorevanje fosilnih (prirodnih) goriva dovode do emitovanja tipičnih zagađujućih supstanci. Hemijski sastav tipičnih zagađujućih supstanci uslovljen je elementarnim sastavom fosilnih goriva.

U procesu sagorevanja dolazi do oslobađanja gasovitih zagađujućih supstanci: ugljen(II)-oksida, ugljen(IV)-oksida, sumpornih oksida, azotnih oksida i lako isparljivih ugljovodonika. Kao produkat sagorevanja goriva pored gasovitih zagađujućih supstanci javlja se dim i čađ. Sitne čestice ugljenika, pepela, naftne masnoće i mikroskopske čestice metala i njihovih oksida predstavljaju sastav emitovanog dima. Prisustvo čađi u vazduhu je u funkciji ugljenika prisutnog u gorivu i samog procesa sagorevanja koji u individualnim ložištima nije potpun. Na užem području opštine Aleksinca nalazi se 14 registrovanih kotlarnica koje za proizvodnju toplotne energije koriste ugalj, mazut i lož-ulje.


44

Tabela 5. Proračunata masa emitovanih polutanata iz instalisanih kotlovskih kapaciteta industrijskih energetskih postrojenja /7/

Tabela 6. Proračunata masa emitovanih polutanata iz instalisanih kotlovskih kapaciteta u oblasti školstva, dečijih ustanova, zdravstva i drugih delatnosti

/7/


45

Na kvalitet vazduha urbanog područja utiče i emisija zagađujućih supstanci nastala sagorevanjem pogonskog goriva. Zagađujuće supstance nastale sagorevanjem pogonskog goriva sadrže delimično oksidovane ugljovodonike aldehide (akrolein i formaldehid), azotne okside, nerazložene ugljovodonike (olefini, pentan i heksan), benzopiren, ugljenik (II) - oksid, sumporne okside, amonijak, organske kiseline, pare olova i halogenide.

Pri nepotpunom sagorevanju pogonskog goriva deo ugljovodonika se pretvara u čađ koji sadrži smolaste supstance. Velike količine čađi i smole se izdvajaju pri radu tehnički neispravnih motora i smanjenom odnosu vazduha i pogonskog goriva u motoru.

Od navedenih zagađujućih supstanci koje nastaju pri sagorevanju pogonskog goriva najveći uticaj na narušavanje kvaliteta vazduha imaju ugljenik(II)-oksid, ugljovodonici i azotni oksidi. Pored gasovitih zagađujućih supstanci sagorevanjem pogonskog goriva izdvajaju se i čvrste čestice koje su po hemijskom sastavu jedinjenja ugljenika, metala i ugljovodonika. Jedinjenja ugljenika i ugljovodonici se izdvajaju usled nepotpunog sagorevanja goriva. Metalne čestice se izdvajaju iz olovnih jedinjenja goriva i usled starenja i trenja pogonskih delova motora.

OPŠTINA RAŽANJ

Na teritoriji opštine Ražanj posluju 62 preduzeća. Najbrojnija su mikropreduzeća koja zapošljavaju 1-5 radnika, zatim mala preduzeća od 5-50 radnika. Srednjih (50-250 radnika) i velikih preduzeća (preko 250 radnika) nema na teritoriji opštine /8/.

Materijalna osnova razvoja industrije i građevinarstva opštine Ražanj se temelji na sledećiprivrednim subjektima (potencijalni generatori otpada):

• LOM ''14 Oktobar'' (livenje obojenih metala) • DOO ''Metaloprerada'' (proizvodnja metalnih konstrukcija) • Mlin ''Ozren'' AD Ražanj (proizvodnja mlinskih proizvoda) • AD IGM ''Ražanj'' (proizvodnja opekarskih proizvoda) • MK ''Vronski'' (proizvodnja drugih odevnih predmeta i pribora) • AD ''Livac'' (trgovina na veliko i malo) • UTP ''Morava-turist'' AD, (ugostiteljske usluge) • DOO ''Gerber eksport'' Vitoševac, (prerada metala) • DIS ''Todorović'' (proizvodnja mlečnih proizvoda)

Na teritoriji opštine Ražanj posluje i 140 preduzetničkih radnji. Prema delatnosti najbrojniji su preduzetnici u oblasti trgovine (34 preduzetnika ili 24,28%), proizvodnji ambalaže od drveta (10 preduzetnika ili 7,14%), u ugostiteljstvu (7 preduzetnika ili 5,00%) i u frizerskim i drugim tretmanima za ulepšavanje ( 7 preduzetnika ili 5,00%).

Kroz opštinu Ražanj prolazi najznačajnija drumska komunikacija na području Republike, međunarodni put visokog ranga E-75 (Budimpešta-Beograd-Niš-Skoplje), Koridor 10 /8/. Najbliži niški aerodrom nalazi se na oko 50 km od područja opštine Ražanj. Uključujući i auto put, ukupna dužina puteva je 102 km od čega Opština raspolaže sa oko 90 km puteva sa savremenim kolovozom. Veza opštine Ražanj sa neposrednim okruženjem ostvaruje se i preko 38 km regionalnih puteva: R-121a (E-75, Podgorac-Jošanica veza sa R-121 i Sokobanjom), R-214 (stara putna komunikacija Beograd-Niš, paralelno sa E-75 povezuje Ražanj, Aleksinac i Niš) i R-221 (veza sa R-214 Đunis-Prokuplje), a od toga pod savremenim kolovozom 29 km. Na teritoriji opštine Ražanj postoje lokalni putevi u ukupnoj dužini od 77,76 km od toga 62,8 km je pod savremenim kolovozom i 14,96 km sa zemljanim kolovozom.

Grad Ražanj i seoska naselja Varoš i Šetka se snabdevaju pijaćom vodom /8/ sa glavnog izvorišta iz aluvijala Jovanovačke reke u Novom Bračinu sistemom bunara kapaciteta 22 l/s. Dužina vodovodne mreže iznosi 18 km. Ukupna dužina glavnih dovoda iznosi 12,5 km. Glavno


46

izvorište se sastoji od jednog cevasto bušenog bunara, izgrađenog 1979. godine, dubine 10 m, i dva kopana bunara, izgrađenih 1994. godine, dubine 5-6 m, kapaciteta jednog bunara 5 l/s. Udaljenost glavnog izvorišta od grada je 10 km. Iz bunara se crpi 10 l/s vode pomoću pumpi. Pumpama iz bunara voda se potiskuje u rezervoar od 60 m3 u selu Šetka, a odatle novom pumpom za naselja Varoš i Šetka kroz cevovod od plastičnih cevi Ø 200 do rezervoara od 120 m3 iz koga se voda gravitacijom deli ovim naseljima. Pokrivenost grada i sela Varoš i Šetka vodovodnom mrežom je 98%.

Od ukupnog broja stanovnika na teritoriji Opštine (11.369) sa gradskog vodovoda snabdeva se 2.310 stanovnika ili 20,33%. Od ukupnog broja domaćinstava (3.614) na teritoriji Opštine gradskim vodovodom 54,06% (1.954) domaćinstava se snabdeva vodom za piće, ostali broj domaćinstava snabdeva se pijaćom vodom sa 23 vodovoda u vlasništvu Mesnih zajednica-grupe građana, grupe od 2 i više domaćinstava ili individualno iz sopstvenih bunara. Procenjena norma potrošnje vode je 250 l/st/dan. Sadašnje potrebe grada za pijaćom vodom razlikuju se u različitim periodima u toku godine, pa tako u zimskom periodu iznose 2,5-3 l/s, dok se u letnjem periodu penje na 5-8 l/s tako da je ukupna godišnja potrošnja vode oko 100.000 m3.

Izdašnost ovih bunara vremenom opada, a rezervoari nemaju odgovarajuću zapreminu da izravnaju neravnomernosti između doticaja i potrošnje pijaće vode. Kvalitet vode odgovara Pravilniku o higijenskoj ispravnosti vode za piće. Prečišćavanje vode se vrši hlorisanjem i ono je automatizovano. Isporučena voda je kontrolisana od strane Zavoda za zaštitu zdravlja Kruševac i po nalogu sanitarne inspekcije od strane Instituta za zaštitu zdravlja Niš. Odrađeno je 40 hemijsko-bakterioloških analiza vode od kojih 1/3 sa izvorišta i 2/3 iz mreže. Sve analize su ispunile kriterijume higijenske ispravnosti vode.

Gradski vodovod (Ražanj,Varoš i Šetka) se napaja vodom preko zastarele vodovodne mreže iz 1978. godine i još starije sekundarne mreže iz 1928. godine, zbog čega je održavanje skupo i neefikasno. Česte su havarije na primarnoj, dotrajaloj mreži. Potrebno je izvršiti rekonstrukciju primarne mreže. Razdelna mreža u naselju Ražanj sastoji se od cevi prečnika Ø 60, Ø 80, Ø 100 i Ø 200, ukupne dužine 21 km na koju su priključene zgrade kao i dve javne česme. U toku 1992. godine zamenjena je sekundarna mreža u selu Šetka oko 250 m, u pravcu od crpne stanice prema selu Šetka cevima Ø 110 od polietilena, gde je došlo do znatnog smanjenja rasturanja pijaće vode.

JKP „Komunalac“ je u toku 2006. godine isporučilo 64.982 m3 vode fizičkim licima i 12.299 m3 vode pravnim licima. Isporučena voda je kontrolisana od strane Zavoda za zaštitu zdravlja Kruševac i po nalogu sanitarne inspekcije od strane Instituta za zaštitu zdravlja Niš. Odrađeno je 40 hemijsko-bakterioloških analiza vode od kojih 1/3 sa izvorišta i 2/3 iz mreže. Sve analize su ispunile kriterijume higijenske ispravnosti vode.

Seoski vodovodi se napajaju vodom uglavnom preko kaptiranih izvora sa izvorišta iz neposredne okoline koji su u vlasništvu Mesnih zajednica-grupe građana. Privatni seoski vodovodi postoje u Skorici, Smilovcu, Mađeru, Crnom Kalu, Cerovu i Novom Bračinu. Ovakvim načinom vodosnabdevanja obuhvaćeno je oko 2000 stanovnika. U ostalim naseljima snabdevanje pijaćom vodom se vrši udruživanjem 2 ili više domaćinstava ili individualno iz sopstvenih bunara. U 8 naseljenih mesta postoje javne česme i to u: Ražnju-4, Poslonu-1, Skorici-1, Podgorcu-1, Vitoševcu-1, Novom Bračinu-1 i Starom Bračinu-1.

Kanalizacionu mrežu ima samo sedište Opštine /8/, u nekim delovima centralnog gradskog područja, ali je ona nedovoljnog kapaciteta. Otpadne vode se prikupljaju kroz centralni kanalizacioni sistem pod nadzorom JKP „Komunalac“. Kanalizaciona mreža je izgrađena 1978. godine sa stalnim priključenjem novih korisnika. Dužina glavnog kolektorskog voda je 5400 metara, sa 264 priključaka i 10 uličnih slivnika. Broj ES priključenih na sistem kanalizacije iznosi 1.700, odnosno, 13 % stanovništva.

Kanalizaciona mreža polazi od fabrike „14 Oktobar“ i prolazi pored škole, centra grada i dalje preko mosta na Ražanjskoj reci do uliva u istu reku gde se ispuštaju otpadne vode kroz jedan ispust. Duž ove deonice priključeno je oko 45% domaćinstava u gradu. Glavni kolektor je


47

od betonskih armiranih cevi sa naglavkom i spojnom gumom, dok se priključna cev DN 200 radi od PVC cevi sa spojnom gumom. Primarni cevovod je postavljen 1986. godine. Dužina primarne i sekundarne kanalizacione mreže je 5 km. Projektovani protok je 15 l/st/dan.

Delimično je i industrija priključena na kanalizacionu mrežu. Sva otpadna voda se ispušta bez bilo kakvog tretmana. Ukupna proizvedena količina otpadnih voda se procenjuje na 948 m3

dnevno. Oko 20% otpadne vode se infiltrira u osetljivo (aluvial ili karst) tlo. Jedan deo fekalnih voda evakuiše se sa podzemnim vodama i zagađuju ih. Postojeći kolektor je oštećen na više mesta, pa se pri obilnijim padavinama javlja dotok kišne vode, dolazi do uspona i izlivanja fekalnih voda na ulice Ražnja. Ne postoje objekti za mehaničko i biološko prečišćavanje otpadnih voda pre ispuštanja u kanalizacionu mrežu. Ne postoji ni jedna crpna stanica koja potiskuje u kanalizaciju.

Trenutno stanje u prikupljanju i odlaganju čvrstog otpada na području opštine Ražanj je na izrazito niskom nivou /8/. Od 23 mesne zajednice, organizovano prikupljanje otpada vrši se jedino u gradskom mestu Ražanj. Ostale mesne zajednice nisu pokrivene organizovanim prikupljanjem otpada. Prikupljanje otpada vrši JKP ''Komunalac'' iz Ražnja, a otpad se odlaže na komunalnoj deponiji na lokalitetu ''Lipovac''. JKP ''Komunalac'' svojim vozilima svakodnevno vrši prikupljanje otpada na teritoriji Ražnja. Primećen je i određeni broj privatnih lica koja dovoze sopstveni otpad, pogotovu iz seoskih mesnih zajednica koje se nalaze u blizini deponije. Ovaj prostor je udaljen od Ražnja oko 2 km i za ove potrebe se koristi oko deset godina.

Debljina sloja odloženog otpada je oko 4,00 m. Deponovanje se vrši centralno, ali se naknadno materijal razastire buldožerom pa se deponija povremeno ravna. Tom prilikom vrši se i određeno zbijanje, ali ne u meri koja bi imala efekta na kapacitet deponije. Preko otpada se ne vrši prekrivanje inertnim materijalom a ni druge mere zaštite se ne primenjuju. Na ulazu u deponiju ne postoji čuvarska služba, tako da nema nikakve kontrole vozila koja dovoze otpad. Veoma je bitno naglasiti da otpad, u pogledu sastava, ima karakteristike inertnog otpada, pretežno komunalnog, odnosno nema karakteristike opasnog otpada.

Za sada se u Ražnju vrši odvajanje PET ambalaže i papira od ostalog otpada, a u planu su i kontejneri koji će omogućiti i odvajanje staklene ambalaže i stakla od ostalog čvrstog otpada. Otpad animalnog porekla nema poseban tretman kako u samom Ražnju, tako ni u većini seoskih naseljenih mesta.

Opština Ražanj nema razvijenu industriju pa nema većih izvora industrijskog otpada. Postoji nekoliko pogona metaloprerađivačke industrije čiji se otpad koristi kao sekundarna sirovina, ali je problem odlaganja otpada iz Livnice obojenih metala ''14. oktobar'' nerešen. Otpad se odlaže u okviru fabrike i nemamo podatke na koji način je ovaj otpad obezbeđen. Veći rizik po okolinu predstavljaju neupotrebljene sekundarne sirovine koje se koriste pri livenju a kojima je rok trajanja prošao a ništa po pitanju skladištenja, odlaganja, uništavanja ili reciklaže pomenutih nije preduzeto.

Stanje u seoskim naseljenim mestima je daleko nepovoljnije nego u samom Ražnju. Nijedna seoska mesna zajednica nema organizovano prikupljanje otpada. Problem odlaganja otpada animalnog porekla izražen je i u većini seoskih mesnih zajednica. Većina jama koje su korišćene u svrhu odlaganja otpada animalnog porekla, uključujući i onu na komunalnoj deponiji, popunjeno je i zaravnjeno. Prema podacima dobijenim od Komunalne inspekcijske službe opštinske uprave opštine Ražanj, saglasnost za lokacije za smetlišta imaju sve mesne zajednice na teritoriji opštine Ražanj. Ova smetlišta služe kao privremena odlagališta smeća dok se ne reši problem organizovanog prikupljanja i odlaganja komunalnog otpada

Povremeno se na smetlište ostavljaju i delovi nameštaja i pokućstva (bela tehnika), auto gume i drugi krupan otpad, otpad organskog porekla (piljevina, stajsko đubrivo, džibra i sl.), dok je tokom zimskih meseci uočljivo povećano odlaganje pepela. Mora se ponoviti da se mogu naći iodređene količine otpada koji ima svojstva opasnog (otpad od klanja stoke, poljoprivrednih hemikalija i medicinski otpad). Ove količine su zanemarljive u odnosu na ukupnu količinu otpada i jednostavnim merama edukacije stanovništva ova pojava se može suzbiti, što potvrđuju i


48

saznanja dobijena razgovorom sa meštanima na terenu. Na teritoriji opštine Ražanj postoji 13 deponija – smetlišta koja služe kao privremeno

odlagalište smeća za seoske mesne zajednica, ali imaju karakter divljih deponija. To su: 1. Deponija u Rujištu, na kojoj otpad odlaže MZ Rujište; procenjena količina otpada

na deponiji oko 7t, 2. Deponija u Crnom Kalu, na kojoj otpad odlaže MZ Crni Kao; procenjena količina

otpada na deponiji oko 20t 3. Deponija u Poslonu na kojoj otpad odlaže MZ Poslon; procenjena količina otpada

na deponiji oko 15t 4. Deponija u Praskovču na kojoj otpad odlaže MZ Praskovče; procenjena količina

otpada na deponiji oko 20t 5. Deponija u Maletini na kojoj otpad odlažu MZ Maletina i Cerovo; procenjena

količina otpada na deponiji oko 13t 6. Deponija u Braljini na kojoj otpad odlaže MZ Braljina; procenjena količina otpada

na deponiji oko 15t 7. Deponija u Mađeru na kojoj otpad odlaže MZ Mađere i Maćija; procenjena količina

otpada na deponiji oko 28t 8. Deponija u Šetki na kojoj otpad odlaže MZ Šetka; procenjena količina otpada na

deponiji oko 15t 9. Deponija u Smilovcu na kojoj otpad odlaže MZ Smilovac; procenjena količina

otpada na deponiji oko 30t 10. Deponija u Skorici, na kojoj otpad odlaže MZ Skorica; procenjena količina otpada

na deponiji oko 30t 11. Deponija u Vitoševcu na kojoj otpad odlaže MZ Vitoševac; procenjena količina

otpada na deponiji oko 55t, 12. Deponija u Podgorcu na kojoj otpad odlažu MZ Podgorac i Grabovo; procenjena

količina otpada na deponiji oko 37t 13. Deponija u Pardiku na kojoj otpad odlaže MZ Pardik; procenjena količina otpada

na deponiji oko 15t 14. Deponija u Novom Bračinu na kojoj otpad odlažu MZ Novi Bračin, Stari Bračin i

Pretrkovac; procenjena količina otpada na deponiji oko 35t

Otpad koji nastaje obavljanjem preduzetničke delatnosti odlaže se na gradsku deponiju. Medicinski otpad koji nastaje u radu Doma zdravlja i ambulantama u Skorici, Smilovcu, Vitoševcu, Braljini, Novom Bračinu se prikupljaju u specijalizovane posude i odgovarajućim transportnim sredstvima odvoze u Dom zdravlja Niš, gde se dalje tretiraju na Zakonom predviđen način. Tokom 2009. godine prosečno mesečno je otpremljeno po 55 kg ovog otpada što godišnje iznosi 660 kg. Prema podacima dobijenim iz Doma zdravlja Ražanj, ne očekuje se da će se ove količine bitno menjati u narednih 3-5 godina.

Opasne supstance iz rentgen kabineta u Ražnju i laboratorija u Ražnju i Vitoševcu se bez ikakvog prethodnog tretmana upuštaju u kanalizaciju. Prema podacima dobijenim iz Doma zdravlja Ražanj, tretman ove vrste otpada nije rešen na nivou republike, tako da se uputstva kako postupati sa ovom vrstom otpada očekuju u narednom periodu. Pokrenuta je inicijativa za utvrđivanje lokacije i izgradnju stočnog groblja na teritoriji opštine Ražanj.

Sadašnjim sistemom sakupljanja otpada na teritoriji opštine Ražanj obuhvaćeno je samo sedište opštine, Ražanj, ali Odlukom o održavanju čistoće je predviđeno da mesne zajednice mogu da samostalno sklapaju ugovore o prikupljanju i odnošenju smeća sa svojih teritorija. Kako je površina opštine relativno velika kao i broj mesnih zajednica, aktivnosti ove vrste do sada nije bilo. Dodatna otežavajuća okolnost je i nedovoljan kapacitet JKP ''Komunalac'' kako finasijski, kadrovski tako i tehnički, tako da nije realno očekivati da ovo javno preduzeće pokrije celu teritoriju opštine u prikupljanju i odvoženju otpada u narednih tri do pet godina.


49

U pogledu produkcije otpada privrednog sektora, u zadnjih desetak godina zbog smanjenja obima posla i zapošljenosti uočljiv je pad. Po sastavu ovaj otpad je pretežno inertnog karaktera a poreklom je iz sledećih privrednih oblasti: drvna industrija, metaloprerađivačka industrija i mala privreda

Već je navedeno da se u LOM ''14. oktobar'' generiše izvesna količina otpada koji se smatra opasnim,

OPŠTINA GADŽIN HAN

U opštini trenutno gotovo sve firme, uglavnom iz industrijske grane, posluju sa dosta teškoća. U njima je ukupno oko 120 zaposlenih, a osim Građevinskog preduzeća "Rad" koje još uvek pronalazi mogućnosti za punu upošljenost svojih radnika, ostali imaju angažovano oko 60 odsto kapaciteta u proseku. A to su "Elid" iz Donjeg Dušnika sa oko 440 zaposlenih, "Zateks" sa oko 400 i "MIN-ADH", proizvođač armatura, sa oko 170 radnika. Hladnjača Zaplanjka je u stečaju /9/.

Opština Gadžin Han ima 80 odsto teritorije iznad 500 metara nadmorske visine, poljoprivrednog zemljišta 56,5, a poljoprivrednog stanovništva 45,7 odsto od ukupno 12.990 stanovnika. Na području opštine je 125 kilometara lokalnih i 54 kilometra regionalnih puteva. Ima četiri PTT centrale sa 2.624 priključka, trenutno ukupno 2.167 pretplatnika, od toga na seoskom području 2.058. Pokrivenost PTT mrežom je 70 odsto područja opštine. Oko 9 hiljada stanovnika snabdeva se pomoću 65 lokalnih vodovoda. Ima četiri zemljoradničke zadruge, dva mlina i po jednu pekaru, mlekaru, mešaonu, pivaru i pogon za proizvodnju šampinjona. Jedini hotel "Trem" je u Donjem Dušniku. U osnovnoj školi 570 osnovaca i 100 nastavnika. Za sport i rekreaciju 20 objekata. Dom zdravlja, četiri zdravstvene stanice, tri ambulante, Dom kulture, biblioteku, šest pošta i tri neuređene pijace. Ukupno zaposlenih 2.600, nezaposlenih na evidenciji 1.252. Niskonaponska elektro mreža duga 235 kilometara pokriva 98 odsto domaćinstava u opštini /9/.

Opština Gadžin Han planira da unapredi situaciju u oblasti upravljanja otpadom, pre svega kroz čišćenje nelegalnih smetlišta i razmenu iskustava o najboljoj praksi u ovoj oblasti sa partnerom iz Evropske unije, opštinom Loland iz Danske. Namera je da se uspostavi grupa za upravljanje otpadom (klaster) i da se podigne svest u javnosti o pravilnom upravljanju otpadom /10/.

Očekivani rezultati: 1. Revidirana postojeća mapa smetlišta 2. Pripremljen plan čišćenja i prevencije stvaranja smetlišta 3. Obučeno najmanje 60 radnika koji se bave zaštitom na radu u oblasti čišćenja

smetlišta 4. Kupljen kamion za prenos otpada i najmanje 10 kontejnera 5. Najmanje 15 divljih deponija očišćeno i obeležno tablama sa upozorenjem 6. Najmanje 60 polaznika obučeno za upravljanje otpadom i najmanje 20 učesnika

obučeno za praćenje pitanja u oblasti ekologije 7. Javnost bolje informisana kroz štampanje i distribuciju letaka i vodiča o pravilnom

upravljanju otpadom

Korisnici: 1. Direktni: (i) javna komunalna preduzeća (za upravljanje otpadom) iz Gadžinog

Hana i susedskih opština, (ii) privatna preduzeća i (iii) nevladine organizacije. 2. Indirektni: (i) opštinsko javno komunalno i građevinsko preduzeće i (ii) građani

opštine Gadžin Han.


50

Trenutno u opštini Gadžin Han postoji samo 35 kontejnera od 1,1 m3 koji su razmešteni u samom naselju Gadžin Han. Ostala 33 naselja sa teritorije opštine nisu obuhvaćena organizovanim sakupljanjem komunalnog otpada. Uporedo sa nabavkom 130 kontejnera od 1,1 m³ /11/ Opština Gadžin Han će o svom trošku ukloniti divlja smetlišta koja nakon postavljanja kontejnera ne bi trebalo ponovo da se formiraju.

Ciljevi ovog projekta su: • organizovano sakupljanje otpada u svim selima na teritoriji opštine • saniranje divljih seoskih deponija nakon nabavke kontejnera • sprečavanje formiranja divljih deponija • zaštita životne sredine • nabavka 130 pocinkovanih kontejnera od 1.1 m3 zapremine • postavljanje kontejnera u seoskim naseljima opštine Gadžin Han

OPŠTINA SVRLJIG

Prioritetni strateški cilj u oblasti zaštite životne sredine u opštini Svrljig je promovisati nove, savremenije sisteme zaštite životne sredine na nivou opštine (sistem za upravljanje otpadnim vodama i sistem za upravljenje komunalnim otpadom), smanjiti nivoe zagađenja i institucionalno unaprediti organizaciju i sistem finansiranja zaštite životne sredine /12/.

Specifični strateški ciljevi obuhvataju postizanje boljeg kvaliteta otpadnih voda i čistijih recipijenata na teritoriji opštine Svrljig što zahteva preduzimanje sledećih aktivnosti /12/:

• smanjenje ispuštanja neprečišćenih otpadnih voda u reku. To bi se rešilo prevezivanjem kolektora koji idu ka reci, usmeravanje otpadnih voda ka budućem prečistaču i odvajanjem fekalnih voda od kišnih u kolektorima ulične kanalizacije;

• izgradnja postrojenja prečistača što bi se realizovalo projektovanjem objekata prečistača, izgradnjom objekata prečistača, izgradnja unutrašnje infrastrukture, objekata na liniji vode i mulja, opremanjem mašinama;

• izgradnja kolektora u gradskim zonama gde ih nema; • izgradnja prelaza kanalizacije preko reke Timok što bi se ostvarilo izgradnjom

industrijskog kolektora otpadnih voda ispod reke Timok sa crpnom stanicom fekalne vode, koja bi služila za transport fekalne vode naselja do prečistača;

U uspostavljanju sistema upravljanja kvalitetom voda neophodno je /12/:

• projektovanje strategije monitoringa pijaćih, površinskih, podzemnih i otpadnih voda na lokalnom nivou. To bi se realizovalo izradom strategije po Nacionalnoj strategiji i zakonskoj regulativi;

• izrada softvera baze i analize podataka vezanih za upravljanje kvalitetom voda i to izradom softvera kao deo integralnog informacionog sistema zaštite zivotne sredine na lokalnom nivou;

• funkcionisanje akreditovanih eksternih i internih laboratorija na lokalnom nivou pri čemu bi se primenjivali standardi JUS-ISO 17025;

• ustanovljavanje zakonodavne osnove upravljanja kvalitetom voda na lokalnom nivou i na osnovu zakona ustanoviti i obezbediti upravljanje kvalitetom voda na lokalnom nivou.

U uspostavljanju adekvatnog sistema upravljanja otpadom u Svrljigu neophodno je /12/:

• smanjiti količinu otpada uvođenjem sistema za selektovanje i odvajanje sekundarnih sirovina, koji podrazumevaju i kompletnu edukaciju stanovništva koji bi učestvovali u selekciji otpada počev od domaćinstva;


51

• izgraditi novu sanitarnu deponiju po svim važećim zakonskim propisima. Projektna dokumentacija za izradu sanitarne deponije bi morala biti završena u što kraćem roku kako bi izgradnja deponije započela;

• paralelno sa izgradnjom sanitarne deponije neophodno je izraditi studiju o sanaciji postojećeg smetlišta, kako bi se pristupilo sanaciji prostora koji zahvata sadašnje smetlište kao i ukloniti sva divlja smetlišta na teritoriji opštine;

• uz sve ove aktivnosti neophodno je sprovesti kompletnu edukaciju stanovništva u oblasti upravljanja komunalnim otpadom, doneti paket zakona na lokalnom nivou i pojačati rad inspekcijskih službi. Nosilac projekta bi bila Opština Svrljig.

Za dobijanje prave slike o kvalitetu vazduha neophodan je kontinuirani monitoring

kvaliteta vazduha potencijalnih zagađivača i izrada katastra zagađivača. Potrebno je organizovati sa ovlašćenim organizacijama kontinuirano merenje emisija i imisija zagađujućih materija zagađivača sa postavljanjem većeg broja mernih mesta u cilju sagledavanja realnog stanja. Praćenje zagađenja obavljaće Opštinska uprava - Inspekcija za zaštitu životne sredine, u najkraćem roku. U Svrljigu, sabraćaj predstavlja najvećeg zagađivača vazduha. Magistralni put prolazi kroz glavnu ulicu. Saobraćaj je praktično skoncentrisan u samom centru. Smanjenje emisija izduvnih gasova automobila i smanjenje zagađenja vazduha iz saobraćaja postiglo bi se izgradnjom zaobilaznice u cilju rasterećivanja i preusmeravanja saobraćaja na druge pravce. Izgradnja zaobilaznice je u nadležnosti republičkih organa i delimično Opštinske uprave. Neophodno je smanjiti emisiju iz individualnih ložišta domaćinstava uvođenjem u upotrebu dimnjaka sa standardom i prelaskom na goriva koja u manjoj meri utiču na zagađenje i gasifikacijom.

U cilju zaštite biodiverziteta na teritoriji opštine Svrljig neophodno je /12/: • obezbediti permanetno praćenje (monitoring) stanja populacije pojedinih vrsta biljaka,

gljiva i životinja i preduzimati adekvatne stručne mere u slučaju njihove ugroženosti i u tom smislu treba povećati angažovanost lokalne zajednice;

• pojedina prirodna dobra predložiti za upis u listu zaštićenih prirodnih dobara (spomenici prirode);

• animirati javnost i edukovati stanovništvo o potrebi usklađenog razvoja i korišćenja prirodnih resursa, o potrebi življenja u harmoniji sa prirodom, stimulisati razvijanje ekoturizma, eko-etnologije, eko-etno-arhitekture, obrazovati udruženje za lekovito bilje čiji je zadatak da racionalno eksploatiše postojeće resurse, vrši edukaciju, proizvodi lekovito bilje i gljive, pri čemu doprinosi lokalnoj i državnoj ekonomiji;

• preduzimanje preventivnih mera i suzbijanje i kontrola brojnosti štetnih insekata redovnom negom šuma i praćenjem pojave biljnih bolesti, podelom šuma po stepenu ugroženosti, pošumljavanjem oštećenih površina, zaštitom šuma od bespravnih seča, strogim sprovođenjem osnova i planova gazdovanja šumama, strogom kaznenom politikom;

• plansko korišćenje šuma strogim sprovođenjem propisanih mera, stvaranjem uslova za prirodno obnavljanje šuma i pošumljavanjem neobnovljenih delova;

• unapređenje stanja, povećanje vrednosti i opštekorisnih funkcija šuma rešavalo bi se rekonstrukcijom degradiranih šuma i pošumljavanjem goleti, uvođenjem savremene mehanizacije i racionalnijim gazdovanjem šumama, edukacijom stanovništva i adekvatnijom kontrolom i kaznenom politikom.

Problem nedostatka zelenih provršina na urbanoj teritoriji opštine Svrljig treba rešavati

uređenjem reke Timok u prijatna šetališta sa pratećim objektima, uređenjem izletišta, uređenjem


52

park šuma oko grada, tekućim održavanjem parkova u gradu, rekonstrukcijom zasada i travnjaka, kao i podizanjem, obnavljanjem i održavanjem drvoreda u svim ulicama, podizanjem ili obnavljanjem parkova u školama, kao i u naseljima i stambenim blokovima.

U selima ozeleniti postojeće trgove i druge slobodne površine kao i školska dvorišta i divlje deponije. U cilju realizacije određenih programa, projekata i drugih aktivnosti u oblasti očuvanja, zaštite i unapređenja životne sredine, a s tim u vezi i finansiranje realizacije Lokalnog ekološkog akcionog plana i Strategije održivog razvoja potrebno je formirati Ekološki fond na nivou opštine.

Važećim Zakonom o zaštiti životne sredine bliže su okarakterisane i precizirane potrebe i načini za osnivanje Fonda za zaštitu životne sredine pa ih iz tih razloga nismo navodili kao poseban strateški cilj. Čl.100. Zakona o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik R, br. 135/04), a u vezi sa čl. 90-99 ovog zakona, jedinica lokalne samouprave osniva fond koji će se finansirati iz prihoda ostvarenih na njenoj teritoriji. Fond za zaštitu životne sredine bi predstavljao kontinuirani način finansiranja kojim bi se unapred precizirali planovi sprovođenja u vidu godišnjih programa rada. Takođe, neophodno je formiranje Kancelarije za zaštitu životne sredine u okviru Opštine, koja bi se bavila ostvarivanjem svih pomenutih aktivnosti, radom Ekološkog fonda, ali sa druge strane i upravnim poslovima i nadzorom koje sprovodi inspekcija.

Spisak specifičnih ciljeva obuhvata /12/: • Uvesti sistem za upravljanje otpadnim vodama i sistem za adekvatno upravljanje

kvalitetom pijaće vode. • Uvesti sistem za upravljanje komunalnim otpadom. • Smanjiti nivo zagađenosti vazduha i nivo buke. • Izdefinisati zaštićena prirodna dobra i zakonski ih uokviriti. • Izradom novog Generalnog plana za područje grada Svrljiga izdefinisati kategorije i

prostor zelenih površina, a izradom novog Prostornog plana sagledati problem na nivou opštine Svrljig.

• Izraditi plan eksploatacije šumskih resursa i plan prirodnog i veštačkog obnavljanja šumskog prekrivača.

• Stvoriti uslove i obezbediti resurse za organizaciju poslova i finansiranje zaštite životne sredine na nivou lokalne vlasti.

OPŠTINA DOLJEVAC

Opština Doljevac spada u grupu nerazvijenih opština u Srbiji /13/. Ista konstantacija može se prepisati i industriji kao pokretaču privrednog razvoja. Najzastupljenije industrijske grane na teritoriji opštine danas su: građevinarstvo, prehrambena industrija, ugostiteljstvo, trgovina, prevozništvo i slično. Krajem osamdesetih godina nosilac razvoja bila je tekstilna industrija tj. preduzeće "Konado" iz Doljevca sa linijom za proizvodnju lake i teške konfekcije. Međutim, sredinom devedesetih ovo preduzeće se raspalo i danas nema proizvodnju. Treba posebno istaćida su nosioci industrijskog razvoja u opštini uglavnom privatna preduzeća.

Područje opštine Doljevаc nаlаzi se nа rаskrsnici osovinа industrijskog rаzvojа I i II redа,koji se pružаju duž sаobrаćаjnog koridorа E-75 nа prаvcu od Subotice, preko Beogrаdа i Nišа doMаkedonske grаnice (osovinа industrijskog rаzvojа I redа) i od Kаčаnikа preko Prištine, Podujevа, Kuršumlije i Prokupljа do Nišа i dаlje premа Zаječаru i Negotinu (E - 771 osovinаindustrijskog rаzvojа II redа), kаo i nа rаskrsnici veliko – južnomorаvskog i kosovskog pojаsаindustrijskog rаzvojа, tаkođe I i II znаčаjа.

Opštinа Doljevаc se nаlаzi u neposrednom zаleđu Nišа, koji imа kаtegoriju velikog indutrijskog centrа sа potencijаlimа rаzvojа visokih i srednje složenih industrijskih tehnologijа sаznаčаjnim industrijskim i slobodnim zonаmа. I pored ovаkvog položаjа, kаo i pokušаjimаmnogih аkterа dа privredа, а nаročito industrijа izаđe iz stаnjа recesije i stаgnаcije i krene u


53

vedriju budućnost, još uvek su prisutni brojni ogrаničаvаjući fаktori rаzvojа kаo što su: • nаsleđene posledice duboke ekonomske krize izаzvаne rаspаdom bivše SFRJ

(1992.),ekonomskim sаnkcijаmа međunаrodne zаjednice (1992-1996.), hiper inflаcijom (1993.) i posledicаmа bombаrdovаnjа SR Jugoslаvije 1999. u kome su pojedini industrijski kаpаciteti potpuno ili delimično uništeni,

• poremećаji i ogrаničenjа industrijskih subjekаtа u spoljnotrgovinskom poslovаnju, • tehnološki rаskorаk sа rаzvijenim svetom i pаd konkurentnosti proizvodа

nа domаćem i inostrаnom tržištu, • nedostаtаk zаkonske regulаtive, kojа nа аdekvаtаn nаčin reguliše uslove privređivаnjа,• nedovoljnа investirаnjа u industriji, • smаnjenа trаžnjа proizvodа i uslugа usled drаstično opаle kupovne moći stаnovništvа,• sivа ekonomijа,• efekti procesа privаtizаcije društvenih preduzećа.

Primer dobre prakse predstavlja i upravljanje komunalnim otpadom na teritoriji opštine, kao značajnog segmenta u okviru zaštite životne sredine. Da bi se rešio problem sakupljanja i prevoza čvrstog otpada koji nastaje u domaćinstvima na teritoriji opštine, bila je neophodna kako nabavka kontejnera za odlaganje čvrstog komunalnog otpada, tako i kamiona utovarivačakontejnera koji bi sav taj otpad prevezao na deponiju (trenutno deponiju grada Niša, sa kojom je sklopljen ugovor o odlaganju smeća ).

Imajući u vidu da je naša opština mala i nerazvijena i sa skromnim budžetom nismo bili u mogućnosti da sami rešimo ovaj problem, pa smo ovaj problem rešili u saradnji sa donatorima USAID-om – CHF-om, Američkom nevladinom organizacijom koja nam je posle određenih pripremnih radnji (pisanje projekta, itd.), izašla u susret i od svojih sredstava obezbedila 86 kontejnera zapremine 1,1 metara kubnih, koji su odmah raspoređeni u svim Mesnim Zajednicama na teritoriji opštine u skladu sa brojem domaćinstva (raspored postavljanja kontejnera vršili su sami građani preko svojih saveta MZ-što je još jedan dokaz da su građani bili aktivno uključeni u rešavanju ovog ključnog problema).Takođe smo nabavili kamion za izvoženje smeća gde je jedan deo sredstava obezbedilo Ministarstvo poljoprivrede, jer smo konkurisali za dodelu sredstava za podsticajna sredstva za unapređenje sela a drugi deo sredstava smo obezbedil iz budžeta.

Nabavkom 86 kontejnera, kao i specijalnog kamiona utovarivača kontejnera, uz minimalno izdvajanje sredstava iz opštinskog budžeta uspeli smo rešiti ključni segment u oblasti zaštite životne sredine – upravljanje komunalnim otpadom, kao i modernizaciju i opremanje Javnog komunalnog preduzeća neophodnim voznim parkom za obavljanje njihove osnovne delatnosti.

Primenom ovog projekta postigli smo /14/: 1. Podigli smo svest ljudi koji žive na ovim prostorima u pogledu odnosa prema

životnoj sredini, 2. Rešili smo problem sakupljanja i odvoženja smeća, 3. Smanjili smo broj divljih deponija – jer se sada otpad odlaže ne samo u kantama već i

u kontejnerima, 4. Smanjili smo zagađenje korita reka od čvrstog otpada, jer se sada otpad odlaže u

kontejnerima, dok se ranije, najčešće, iako su postojali nadležni inspekcijski organi, najveći deo čvrstog komunalnog otpada odvozio u korita reka,

5. Poboljšali smo kvalitet života na ovim prostorima,

Ekonomski uticaj i značaj ovog projekta ogledao se u sledećem: • Višestruko smo povećali smo broj korisnika usluga Javnog komunalnog preduzeća,

što je doprinelo povećanju prihoda istog i smanjenju troškova iz budžeta opštine, • Otvaranju dva radna mesta neophodna za obavljanje ovih poslova.


54

Inicijativu za sprovođenje ovog projekta je pokrenula Opština preko svoje radne grupe za sprovođenje projekta, kao i jedan broj građana koji se na zborovima mesnih zajednica i preko svojih odbornika u skupštini oglašavao ne samo u vezi ovog, već i u vezi mnogih gorućih problema po pitanju normalnih uslova života na ovim prostorima, zaštite životne sredine i poboljšanja kvaliteta života.

OPŠTINA MEROŠINA

Opština Merošina /15/, kao prigradsko područje Niša, zadržala je u suštini obeležje ruralne sredine u kojoj je privredni razvoj usmeren na korišćenje raspoloživih poljoprivrednih resursa. Izgrađene privredne kapacitete karakteriše nedovoljna razvijenost. Tehnička opremljenost rada je niskom nivou. Najznačajniji privredni fondovi su kapaciteti zemljoradničkih gazdinstava. Pretežno se bave biljnom proizvodnjom. Njihove zajedničke karakteristike su sitna porodična gazdinstva na kojima je zastupljena raznovrsna proizvodnja, proces specijalizacije ne postoji, kao i nedovoljna tržišna orijentisanost.

Od prerađivačkih kapaciteta izdvaja se hladnjača, koja posluje u okviru preduzeća"Voćar", kao i metaloprerađivački pogon MIN-a iz Niša. Podsticajnom politikom opština Merošina je stimulisala preduzetnike iz oblasti industrije za otvaranje malih pogona i preduzećana teritoriji opštine (prerada pečuraka, proizvodnja deterdženata i drugih sredstava higijene, prerada mesa, pakovanje i dr.).

Lokalna industrija (potencijalni generatori otpada) obuhvata /16/: privatna preduzećaMerkop i Milsa, čija je osnovna delatnost proizvodnja i prerada poljoprivrednih proizvoda, Nišprodukt čija je osnovna delatnost prerada mesa, Jugoterm – fabrika radijatora, Wounder – proizvodnja konditorskih proizvoda, Deni-metal – proizvodnja i promet metalnih konstrukcija, Deni-komerc – proizvodnja predmeta plastične mase u primarnoj proizvodnji.


55

8. TOPLIČKI OKRUG

GRAD PROKUPLJE

Najvažniji izvori zagađivanja vazduha u Prokuplju su procesi sagorevanja, a pre svega fosilnih goriva (nafta i ugalj) u saobraćaju, industriji, domaćinstvima, a kad su čestice u pitanju i drugi izvori (građevinsrstvo, industrija građevinskih materijala, mlevenje i drobljenje kamenja i dr.). Kao zagađivači vazduha posebno se ističu /17/:

1. Industrija; 2. Saobraćaj; 3. Individualna ložišta domaćinstava koja u toku zimskih meseci izazivaju velika

zagađenja u vidu niskih izvora.

Veći industrijski zagađivač su: 1. Fabrika obojenih metala koja se bavi preradom obojenih metala pri čemu dolazi do

emisije sumpor dioksida, ugljenmonoksida, azotnih oksida, oksida metala, prašine i drugih primesa i kao takav spada u površinske izvore zagađenosti materija. Industrija azbestnih proizvoda koja se bavi preradom azbesta i mineralne vune.

2. DP Univerzal Promet koje eksploatiše Feldspat i vrši njegovu preradu radi proizvodnje keramičkih predmeta.

3. Hemijska industrija Poljotoplica koja se bavi proizvodnjom insekticida, fungocida i herbicida.

Upoređujući izmene vrednosti emisija zagađujućih materija (praškaste materije, bakar,

cink, mangan, nikal, olovo, antimon) sa graničnim vrednostima emisije (čl. 5. 7. 25. i 30. Sl. glasnik RS br. 33/97), može se zaključiti da emiteri livačke platforme i livnice olova Fabrike obojenih metala ne dovode do prekoračenja graničnih vrednosti emisija napred navedenih zagađujućih materija.

U Prokuplju je saobraćaj najveći zagađivač vazduha. Kao pokazatelj nivoa zagađenja može se uzeti broj registrovanih vozila na teritoriji opštine Prokuplje u 2005. godini: 66 motocikla, 9685 putničkih vozila, 798 teretnih vozila i 22 autobusa. Magistralni put prolazi kroz grad tako da saobraćaj prema fizičkim i prostornim osobinama izvora zagađenja ima linijski karakter. Kvalitativne, a naročito kvantitativne karakteristike emisija izduvnih gasova automobila zavise od vrste goriva, režima vožnje, opterećenja i nadmorske visine.

Kod mašina sa unutrašnjim sagorevanjem, sagoreva smeša gasova i goriva (derivati nafte) pod visokim pritiskom i visokim temperaturama pri čemu dolazi do oslobađanja oko 40% ugljovodonika koji predstavljaju sagorele komponente goriva, a ostalo su produkti sagorevanja.

U emisiji izduvnih gasova automobilima nalaze se: ugljenmonoksid, ugljovodonici, sumpordioksid, azotni oksidi, čestice čađi, olovo, aldehidi i ketoni. U emisijama dizel motora nalazi se više ugljenmonoksida nesagorelih ugljovodonika, a naročito je povećana frakcija aldehida i ketona, organskih kiselina i nesagorelih čestica.

Kao površinski izvor zagađenja za vreme zimskih meseci u Prokuplju je zastupljena i emisija zagađujućih materija iz individualnih ložišta domaćinstava, pri čemu se u većoj meri kao ogrevni materijal koristi drvo. Oko 65% domaćinstava na teritoriji opštine Prokuplje praktikuje ovaj način grejanja, ali se najveće zagađenje vazduha ipak javlja na samoj teritoriji grada, gde je u velikoj meri zastupljeno i zagađenje iz drugih izvora.

Emisije zagađujućih materija iz dimnjaka individualnih ložišta domaćinstava predstavljaju niske izvore, pa se kao posledica njihovog dejstva javljaju temperaturne inverzije i smog. Emisije zagađivača iz niskih izvora ostaju u blizini površine, što uslovljava visinsku koncentraciju zagađenja u prizemnom sloju.

Kao posledica kontinuiranog dejstva ovog zagađenja u toku zimskih meseci, inverzije se


56

mogu javiti i na većim visinama i tako ograničiti vertikalnu disperziju emisije zagađenja. Izvesni vremenski uslov, kao što su temperaturne inverzije, povećavaju nivo smoga koji se formira u vidu crnih dimova i predstavljaju mešavinu štetnih materija, čestica i čađi (kiseli smog).

Pod normalnim uslovima dnevne temperature su više u prizemnom sloju. Topao vazduh kao lakši stvara konvekcione struje koje sa sobom nose i polutante. U slučaju temperaturnih inverzija poremećene su vertikalne struje pa se polutanti zadržavaju i akumuliraju u prizemnom sloju.

Ovo stanje postaje opasno kada potraje više dana ili nedelja (stagnacione inverzije) i može negativno delovati na zdravlje ljudi (glavobolje, iritacija očiju i respiratornog trakta, astma, emfizem), izazivajući i masovna oboljenja kao i mnoge druge nebiološke efekte.

Imisiona merenja kvaliteta vazduha u Prokuplju vrše se u poslednje dve godine i to u okviru dana MOBILNOSTI 22. septembra. Cilj imisionih merenja je da se sagleda kvalitet vazduha pod uticajem saobraćaja jer su uticaji drugih izvora zagađenja vazduha u tom trenutku smanjeni. Imisiona merenja kvaliteta vazduha u Prokuplju obavlja Fakultet zaštite na radu i Insitut za zaštitu zdravlja iz Niša.

Analizom prašine može se zaključiti da sadržaj ukupne površine u vazduhu direktno zavisi od inteziteta saobraćaja. Analiza rezultata merenja ugljenmonoksida u saobraćajnom špicu kada je došlo do saobraćajnog zagušenja, pokazala je da je koncentracija bila visoka i kada bi ovo stanje potrajalo, koncentracija ugljenmonoksida bi kulminirala. Zato se došlo do zaključka da bi saobraćaj trebalo na izvesne načine rasteretiti i preusmeriti na druge pravce. Za dobijanje prave slike o kvalitetu vazduha u Prokuplju neophodan je kontinuirani monitoring kvaliteta vazduha.

Upravljanje kvalitetom voda je složena aktivnost, koja mora imati u vidu dva suprotno usmerena procesa korišćenja voda i to /17/:

• korišćenje vode kao sirovine u različitim tehnološkim procesima, kao resursa vode za piće, za navodnjavanje u poljoprivredi itd.

• korišćenje vode kao recipijenta otpadnih voda.

Sa rešavanjem problema evakuacije i prečišćavanja otpadnih voda počelo se 1957. godine (na nivou grada) i do danas je izgrađen deo sistema. Prokuplje se prostire na terenu koji se ceo nalazi u nagibu i padu prema reci Toplici, te nam je ova konfiguracija terena omogućila da pristupimo i izradi projekta po separatnom sistemu odnosno samo za upotrebljenu sanitarnu vodu, koji je mnogo jeftiniji od zajedničkog sistema kanalizacije koji bi hvatao sanitarnu i atmosfersku vodu. Sva atmosferska površinska voda se odvodi otvorenim kanalima niz ulice i ide upravo ka reci Toplici i to gravitacijom.

Još 1957. godine pristupilo se izradi kanalizacije parcijalno po etapama tako da je u toj godini izgrađeno oko 900 metara ulične kanalizacije i na taj način povezane sve nove zgrade koje se nalaze u užem centru grada. Ova dužina je 1958. godine povećana na 1600 metara, a 1972. godine ukupna dužina kanalizacione mreže iznosila je 11 km kada je urađena tehničko-ekonomska studija i date smernice za izradu kanalizacije grada Prokuplja.

S obzirom na izgrađenost kanalizacione mreže i ostalih objekata u sistemu, izgradnja postrojenja za otpadne vode planirana je u dve faze:

• I faza podrazumeva izgradnju objekata u sistemu evakuacije upotrebljenih voda (kolektori, crpne stanice za prepumpavanje, prelazi ispod reka, pruga, puteva i slično).

• II faza podrazumeva izgradnju centralnog postrojenja za otpadne vode.

Problemi otpadnih voda grada Prokuplja su višestruki, tako da se u skoroj budućnosti ne može očekivati znatnije poboljšanje stanja u ovoj oblasti ekologije. Problemi po prioritetima su:

• ispuštanje neprečišćenih otpadnih voda direktno u reke i potoke; • neizgrađenost postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda; • neizgrađeni kolektori otpadnih voda za više naselja;


57

• neizgrađeni prelazi kolektora otpadnih voda ispod reke Toplice; • nepostojanje ispravnih postrojenja za predtretman otpadnih voda iz industrije.

Analizom kanalizacionog sistema vidi se da se otpadne vode sledećih naselja direktno

upuštaju u Toplicu: • naselje ’’Plehane kuće’’ i industrijske otpadne vode ’’HISSARA’’; • naselje ’’Jugopetrol’’; • naselje ’’Draganja’’ i industrijske otpadne vode FOM-a; • naselje ’’Garić’’ i industrijske otpadne vode (FIAZ, FILCARA, PROKUPAC,

ŽITOPEK, DIN, KRISTAL, FELDSPAT); • ceo centar grada sa Novim naseljem; • Visoka zona; • Đurevačko naselje i naselje Pojate.

Upravljanje kvalitetom voda je složena aktivnost, koja mora imati u vidu dva suprotno

usmerena procesa korišćenja voda i to: • korišćenje vode kao sirovine u različitim tehnološkim procesima, kao resursa vode za

piće, za navodnjavanje u poljoprivredi i • korišćenje vode kao recipijenta otpadnih voda.

Sadašnjim stanjem upravljanja otpadom ne možemo biti zadovoljni jer u pojedinim

segmentima stanje ne zadovoljava ni elementarne zahteve. U delu pokrivenosti grada organizovanim sakupljanjem otpada može se reći da je stanje u granicama podnošljivog. Svi delovi urbanog područja opštine su pokriveni sakupljanjem otpada jednom nedeljno.

Nije dobro stanje što se tiče odnosa stranaka prema smeću, pogotovu se to odnosi na smeće iz radnji i objekata proizvodno-uslužnog karaktera. Ovde treba napomenuti i nedovoljan broj posuda za smeće kao i njihovu neadekvatnost. Takođe treba pomenuti i neuređenost prostora na kojima se nalaze posude za smeće. Potrebno je uraditi katastar rasporeda posuda pored stambenih zgrada u cilju nesmetanog prilaza posudama. Broj vozila za odvoženje smećašto se tiče tipova i asortimana je nedovoljan.

Najgore stanje je na deponiji jer ista ni lokacijski ni svojom opremljenošću ne predstavlja deponiju već smetlište. Otpad se odlaže na smetlištu koje ne odgovara lokacijski, a nije ni po propisima. Dnevna količina sakupljenog smeća je oko 100 m3. Broj obuhvaćenih korisnika uslugom organizovanog sakupljanja smeća je oko 8.200 domaćinstava.

Za odlaganje otpada koristi se 250 kontejnera. Većina od njih je dotrajala, a veliki deo stradao nemarnim odnosom korisnika usluga paljenjem istih kao da oni ne pripadaju nama. Kante za smeće u 90% slučajeva su neadekvatne.

Sadašnje smetlište se nalazi uz sam grad u aluvionu Toplice, kroz deponiju protiču vode. Jedino što je u zadnje vreme urađeno je da se smeće permanentno prekriva inertnim slojem. Otpad dolazi na deponiju bez ikakvog prethodnog tretmana.

Za otpad iz industrije ne postoje podaci o njegovom sastavu, opasnosti, mogućnosti reciklaže i vraćanja u proizvodni proces. Nema dovoljno podataka o biohazardnom otpadu i može se reći da stanje u ovoj oblasti nije zadovoljavajuće pre svega u odnosu prema postupanju na mestu nastajanja ovog otpada.

OPŠTINA KURŠUMLIJA

Kroz teritoriju naše opštine protiču 3 reke: Kosanica, Banjska i Toplica. Toplica je najveća od njih, i predstavlja levu pritoku Južne Morave a nastaje ispod ogranaka Kopaonika od Lukovske i Đerekarske reke. Dužina glavnog toka reke Tolice iznosi 130 km, a od toga kroz


58

Opštinu Kuršumlija protiče u dužini od 50 km. U svom gornjem toku Toplica je čista, živopisna reka bogata vodom čiji je kvalitet II klase /18/.

Nizvodno od Kuršumlije Toplica je nešto mirnija i teče širom dolinom, ali na žalost, veoma zagađena jer se u nju uliva reka Banjska koja sadrži tehnološke otpadne vode koje potičuiz firme ŠIK ‚‘‘Kopaonik‘‘. Iz tehnoloških procesa u ovoj firmi formiraju se otpadne vode u količini od oko 150 m3, koje sa sobom nose velike količine drvnog mulja.

Ove otpadne vode imaju nisku pH vrednost, a povećanu koncentraciju amonijaka, fenola, BPK, HPK i suspendovanih materija. Prema vrednostima BPK i HPK reka Banjska spada u IV klasu, a po vrednostima fenola u III klasu. Bakteriološki nalazi pokazuju visok stepen biološke kontaminacije.

ŠIK “Kopaonik” je uradio postrojenje za prečišćavanje industrijskih otpadnih voda. Postrojenje je locirano u samom krugu fabrike, na levoj obali reke Banjske i trenutno je u funkciji, ali rezultate ispitivanja još nemamo.

Uklanjanje tečnih i čvrstih materija u opštini nije adekvatno rešeno. U gradu postoji delimično izgrađena kanalizaciona mreža, dok se u prigradskim naseljima uklanjanje tečnih materija vrši preko septičkih jama. Celokupna gradska kanalizaciona mreža uključena je direktno u reku Toplicu, a jedan deo u reku Banjsku – bez uređaja za prečišćavanje, tako da je neophodna izradnja gradskog kolektora.

Čvrste otpadne materije iz grada se odnose na privremenu deponiju “Lakovski bregovi” koja se nalazi iznad grada na udaljenosti od 4,5 km, površine je 2,1 ha, a lokacija se nalazi na sporednom putu u širokoj jaruzi /18/.

Banje nemaju organizovanu službu za iznošenje smeća, pa je u letnjim mesecima ovaj problem veoma izražen, mada se povremeno angažuje JKP ‘‘Toplica‘‘.

Za ovaj životni prostor najveći problem predstavlja zagađenje koje potiče iz proizvodnih pogona firme ŠIK ‘‘Kopaonika‘‘, pošto za zagrevanje radnih prostorija i za potrebe parnih kotlova u procesu proizvodnje koriste mazut i otpad od drveta. Sagorevanjem ovih materija konstantno se oslobađa gusti dim, sa velikom količinom inertne prašine.

Upoređujući izmerene vrednosti emisije (ugljen monoksida, sumpor-dioksida, azotnih oksida, praškastih materija i gasovitih neorganskih jedinjenja fluora i hlora sa graničnim vrednostima emisije može se zaključiti da kotlarnice na mazut i kotlarnica RJ “Pilana” ne dovode do prekoračenja graničnih vrednosti emisije navedenih zagađujućih materija.

Kotlarnica RJ “Šperana“ dovodi do prekoračenja graničnih vrednosti emisije ugljen monoksida i praškastih materija, a razlog toga je nepotpuno sagorevanje goriva u ložnom uređaju i neadekvatan način doziranja goriva. Izgradnjom nove kotlarnice na čvrsto gorivo smanjiće se potrošnja mazuta za 30 – 40 %, a samim tim doći će do smanjenja aerozagađenja.

Pored firme ŠIK “Kopaonik” kao aerozagađivači u gradu se javljaju i kotlarnice drugih radnih organizacija i ustanova, zatim 2 pekare locirane u samom centru grada. U zimskim mesecima tu su i ložišta domaćinstava koja kao ogrev koriste drvo i ugalj. Zagađivači vazduha su i izduvni gasovi iz automobila, jer se najviše oksida azota, ugljen monoksida, ugljovodonika i jedinjenja olova izbacuju u atmosferu iz automobila .

OPŠTINA ŽITORAĐA

Ukupna dužina regionalnih puteva iznosi 38 km. Udaljenost opštine od međunarodnog putnog koridora E-75 iznosi svega 12 km. Poslednjih godina urađeno je mnogo na modernizaciji svih putnih pravaca, a posebna pažnja je posvećena uređenju lokalnih i atarskih puteva.

Elektroenergetska mreža je na zadovoljavajućem nivou. U Žitorađi je u pripremi i rekonstrukcija dalekovoda 10 kV prema Drenovcu i potencijalno novoj industrijskoj zoni Badnjevac. Većina stanovništva opštine Žitorađa snabdeva se vodom putem bunara, izuzev opštinskog centra Žitorađa koje ima uređen sistem za vodosnabdevanje. Izgradnja vodovodne i

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%91%D1%83%D0%BD%D0%B0%D1%80

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%92%D0%BE%D0%B4%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%91%D0%B0%D0%B4%D1%9A%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D1%86_%28%D0%96%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%D1%92%D0%B0%29


59

kanalizacione mreže u svim selima je u planu. U toku je izgradnja vodovodne mreže u 5 mesnih zajednica po zajedničkom projektu Evropske Unije i opštine, a u pripremi su projekti za vodosnabdevanje i ostalih mesnih zajednica.

Na teritoriji opštine postoje bogata izvorišta vode. Projektom je planirano povezivanje u jedinstven sistem koji će biti povezan sa sistemom vodosnabdevanja Selova. Telekomunikacionu infrastrukturu opštine Žitorađa čine: mreža fiksne telefonije Telekoma Srbije i mreža mobilne telefonije Telenora i Telekoma Srbije. Čvorna centrala u Žitorađi vezana je za optički kabl Niš – Prokuplje.

U strukturi privrede opštine Žitorađa dominantno mesto zauzima poljoprivreda. U strukturi poljoprivrede poslednjih godina primat zauzima proizvodnja ranog povrća iz plastenika i proizvodnja bostana. Razvijeno je voćarstvo, a takođe su zastupljene i sve ostale kulture. Žitorađaraspolaže sa ukupno 23.303,89 hektara obradive površine.

U oblasti stočarstva u opštini Žitorađa postoji zadruga ‘‘1. Decembar’’ sa kapacitetom od 30.000.000 tovljenih svinja godišnje. Farma spada u red najuspešnijih u Republici i ima zaokruženi ciklus proizvodnje. Velike su razvojne mogućnosti ove farme u proširenju delatnosti na proizvodnju finalnih proizvoda, klaničnu industriju i proizvodnju stočne hrane za tržište. Proces privatizacije očekuje se u 2008. godini.

Postojala je zemljoradnička zadruga ‘‘Pobeda‘‘ u Donjem Crnatovu, sa kapacitetom za uzgoj koka nosilja od 12000 komada, mešavinom stočne hrane i raspoloživim obradivim zemljištem od 17 ha i šumom od 120 ha, kao i zemljoradnička zadruga ‘‘Budućnost‘‘ Žitorađa sa kapacitetom do 10.000 komada tovnih piladi, opremom i obradivim zemljištem od 65 ha. Od industrijskih kapaciteta ovde je smešten i nekadašnji pogon EI NIŠ – AD i AD HERKULEM Žitorađa.

U privatnom sektoru na teritoriji opštine Žitorađa posluje oko 180 samostalnih radnji i svega nekoliko preduzeća. U strukturi samostalnih radnji najbrojnije su radnje iz oblasti trgovine. Težnja je opštine i samostalnih zanatskih radnji da se u budućnosti stimulišu zanatske delatnosti sa posebnim akcentom na očuvanje starih zanata. Od privatnih preduzeća treba istaći PP SerđoŽitorađa (fabrika obuće), PP Amer-prom Vlahovo (lekoviti čajevi), PP Nile Žitorađa (trgovina na veliko i malo), Koni-trejd Žitorađa (kondiktorski proizvodi), Kristal Žitorađa (obrada stakla)i druga.

Poljoprivredni proizvođači su organizovani kroz sledeća Udruženja: • Udruženje poljoprivrednih proizvođača opštine Žitorađa• Udruženje voćara i povrtara Farmer Vlahovo • Udruženje poljoprivrednih proizvođača Fortesa Voljčinac • Udruženje poljoprivrednih proizvođača Agrotim Vlahovo• Pčelarsko društvo Cvet ŽitorađaBroj registrovanih poljoprivrednih gazdinstava je 2.200. Opština ima formiranu službu za

ruralni razvoj.

OPŠTINA BLACE

Opština Blace može da se podiči da neguje zavidnu tzv. privatnu privredu, odnosno privatno preduzetništvo koje zauzima lidersku poziciju na ovom području Republike Srbije, bez obzira što se radi o prostorno maloj opštini. Preduzetnički duh privrednika u Blacu i objektivni milje u kojem posluje, kao i opredeljenost lokalne uprave za promociju i realizaciju razvojnih projekata u poljoprivredi, agroindustriji ali i ostalim privrednim granama, verovatno su dobra osnova za još uspešniji nastup u narednom period /20/.

Inače, opština Blace je uspela da se praktično “otarasi” društvene privrede, jer su tokom prethodne četiri godine preostala društvena preduzeća ili njihovi delovi, privatizovani aukcijskom prodajom ili prodajom u stečajnom postupku. Od važnijih društvenih preduzeća privatizovano je DP "Braća Vuksanović", koje se bavi preradom gume i od početka 2009. godine posluje pod imenom d.o.o."Jagum", dok je u poznatom tekstilnom preduzeću DP “TIB”(100% društveni

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%92%D0%BB%D0%B0%D1%85%D0%BE%D0%B2%D0%BE

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%92%D0%BB%D0%B0%D1%85%D0%BE%D0%B2%D0%BE

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%9B%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%9F%D0%BE%D1%99%D0%BE%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%9C%D0%B5%D1%81%D0%BD%D0%B0_%D0%B7%D0%B0%D1%98%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0

http://sr.wikipedia.org/sr-el/%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%BE%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0


60

kapital), pokrenut postupak likvidacije. Od izuzetnog značaja za privredu Blaca, ali i regiona, u pogledu razvoja agroindustrijskog

tržišta, je privatizacija nekada poznate blačke mlekare 2006.godine, iz stečajnog postupka od strane d.o.o."Sigma", sa sedištem u Prištini. Nova, kompletno rekonstruisana mlekara registrovana je pod imenom d.o.o."Blacini" i očekuje se da počne sa radom u 2010.godini.

Pored nesumnjivih rezultata u proizvodnji i preradi voća, blački kraj je zasigurno i lider u mlinsko-pekarskoj industriji. Zahvaljujući preduzetničkom duhu više privrednika ovaj kraj se etablirao kao nosilac razvoja u preradi pšenice, proizvodnji mlinsko-pekarskih proizvoda ali i po ogromnim smeštajnim kapacitetima (više od 20 hiljada vagona u svakom trenutku).

Privredna društva O.D."Mia" (Blace-Alabana), D.O.O."Mlin Timotijević"(Kaševar), D.O.O."Aki komerc"(Kaševar-Blace), garancija su ekspanzije ove grane privrede, pa se Blace čini prepoznatljivim od Pomoravlja do krajnjeg juga Srbije upravo po navedenim privrednim karakteristikama.


61

9. PIROTSKI OKRUG

GRAD PIROT

Zaštita životne sredine podrazumeva skup različitih postupaka i mera koji sprečavaju ugrožavanje životne sredine s ciljem očuvanja biološke ravnoteže. Zdravlje, životna sredina i socijalni uslovi predstavljaju kompleksnu oblast pri čemu svaki poremećaj stanja životne sredine dovodi do ekoloških poremećaja i poremećaja socijalnih odnosa. Zbog toga ekološka odbrana treba da predstavlja trajnu obavezu svih članova lokalne zajednice /21/.

Upravo zato od ključnog je znacaja izrada Lokalnog ekološkog akcionog plana (LEAP), koji je proces i dokument u skladu sa medunarodnim propisima i koji je primenjen u mnogim lokalnim zajednicama u svetu. Primena ove metodologije prilikom utvrdivanja ekoloških problema i odredivanja prioritetnih akcija je preduslov medunarodne pomoći i saradnje Lokalni ekološki akcioni plan je i dokument koji odreduje strategiju, plan aktivnosti, nosioce zadataka, rokove i potrebna sredstva za njegovu realizaciju.

Lokalni ekološki akcioni planovi - LEAP obezbeđuju polaznu tačku za izgradnju održive zajednice. Oni pomažu da zajednica na odgovarajući način razmotri i usresredi pažnju na glavne ekološke probleme koji negativno utiču na životnu sredinu, ekosistem i ljudsko zdravlje. LEAP ukljucuje identifikaciju problema u životnoj sredini, odredivanje prioriteta i izbor najprikladnijih lokacija za rešavanje prioritetnih problema u životnoj sredini. Samo ime - Lokalni ekološki akcioni plan ili program – govori da glavni naglasak treba staviti na akciju i konkretne programe.

Lokalni ekološki akcioni plan donosi: • poboljšanje razumevanja ekoloških problema na lokalnom nivou • rangiranje problema u odnosu na ljudsko zdravlje, eko - sisteme, kvalitet života

uopšte • racionalno usmeravanje ograničenih sredstava na prioritetne probleme • uobličavanje LEAP-a koji u potpunosti uključuje tehnička, politička i upravljačka

rešenja za probleme.

Faze LEAP-a su: 1. Planiranje i otpočinjanje projekta 2. Prepoznavanje i rangiranje ekoloških problema sredine 3. Izrada programa ekoloških akcija 4. Sprovođenje programa ekoloških akcija 5. Praćenje i vrednovanje lokalnih programa ekoloških akcija.

Kljucni zaključak je iniciranje izrade LEAP-a Pirota kao važnog instrumenta u borbi za

zaštitu ljudskih prava koja se posebno odnose na ekologiju, zdravlje i kulturu. Medutim, pod zaštitom životne sredine se ne podrazumeva samo zaštita života i zdravlja ljudi već i očuvanje biljne vegetacije i životinjskog sveta.

Univerzalna deklaracija o pravima čoveka glasi: ''Svako ljudsko biće ima pravo na održavanje ekološke ravnoteže u svojoj životnoj sredini, koju deli sa svim ostalim živim bicima, životinjama i biljkama, čiji opstanak kao jemstvo vlastitog opstanka treba da bude osiguran.'' Navedeni zahtevi su presudni za opstanak žive prirode i ljudi, pa je radi izbegavanja ekološke katastrofe potrebno zaustaviti zloupotrebljavanje tehnološke i politicke moci. Zato je potrebno odrediti nove ljudske obaveze za održavanje i razvijanje prirodnih uslova života, narocito u lokalnoj zajednici.

Ciljni projekti na zaštiti životne sredine u Pirotu: 1. Sanacija, zaštita i valorizacija Zavojskog jezera 2. Zaštita ostalih vodotokova 3. Plan zaštite parka prirode Stara planina


62

4. Operacionalizacija mera na zaštiti životne sredine 5. Zaštita zemljišta i vazduha 6. Zaštita šuma i biodiverziteta 7. Edukacija građana zajednice 8. Rešenje odlaganja smeća i otpada u selima Neki od glavnih ekoloških problema u Pirotu: 1) Potencijali organske proizvodnje na obroncima Stare planine i Suve planine. Problem

je dobijanje sertifikata za organsku proizvodnju, za koju je potrebno, ne samo nezagađeno zemljište, već i odgovarajuća okolina prema standardima, ali je problem s organskim i neorganskim otpadom i đubrivom. Za dobijanje sertfikata potrebno je odgovarajuće zemljište, zemljišta ima ali nema ljudi koji će to raditi. Ciljna grupa za organsku proizvodnju – veliki broj nezaposlenih ljudi u pedesetim godinama koji bi mogli time da se bave, ali im je teško da se iz grada vrate u selo. Period konverzije traje dve godine i u tom periodu se prati proizvodnja, ove godine bila proizvodnja krompira, luka, cvekle, na ukupno 7-8 ha, na jednoj površini dobijen je sertifikat ove godine, počeli su da rade pre tri godine. Potrebna je edukacija stanovništva kako da se ponašaju i sa otpadom i kako s pesticidima i herbicidima.

2) U svim selima uz reku Visočicu običaj je da se organsko đubrivo, iz štala, uz put i reku ostavi, pa čak i u vodu da se baca. Najveći problem je neorganski otpad (PET i druga ambalaža) i to zahvaljujući meštanima, ali i izletnicima. Zemljoradnička zadruga ima ugovor s JKP Komunalac (iz Pirota) i prikuplja plastične flaše, pakuje ih i prodaje, ali taj novac je mali, mnogo su veći troškovi prikupljanja, tako da uopšte nema profita. Organski otpad mogao bi da se reši otvaranjem farme za lubrikulturu, na kojoj bi se donosio otpad iz više mesta. Sela nemaju kontejnere, odnosno mogućnost da na pravilan način odlažu neorganski ali i organski otpad.

3) Gotovo nijedno selo na području opštine nema kanalizaciju, tek sada se taj problem rešava, a na prostoru parka prirode, gde se nalazi i Zavojsko jezero, za koje kažu da je ogroman potencijal vode za čitav region, nije rešen problem otpadnih voda iz sela koja se nalaze na tom području.

4) Problem divlje gradnje na području Zavojskog jezera rešen je delimično, radi se samo o 10-ak objekata koji su uklonjeni, ali iznad kvote 650 metara nalazi se potpuno nelegalno divlje vikend naselje koje sav svoj otpad ostavlja tu i taj otpad gravitira ka jezeru.

5) Degradacija sela na području Pirota s obzirom da nema više stanovnika, ali i s druge strane oni koji se vraćaju adaptiraju svoje kuće, ali te kuće nemaju etno izgled, koji daje karakteristični izgled sela.

6) Problem komunalnih i industrijskih otpadnih voda koje idu direktno u Nišavu - gradska kanalizacija se direktno uliva u Nišavu. Pirot nije imao kolektor, jedino je kolektor imala fabrika hemijske industrije koja je uništena. Fabrika Tigar je veoma zatvoren sistem, tako da nema dobrog uvida u to kakav je odnos te industrije prema životnoj sredini, oni objavljuju ono što žele, veoma se teško dolazi do informacija.

7) Voda reke Nišave je četvrte kategorije u Nišu, a ovog leta je bila i u Pirotu, a ljudi su se tokom leta kupali.

8) Takođe, domaćinstva koja sada prave kupatila u svojim kućama u selima ne prave septičke jame, već uglavnom sprovedu cev u reku ili čak i u bunare. Količina vode u drugim rekama se smanjuje, samim tim ugrožen je živi svet u njima. Visočica je prevedena u Zavojsko jezero tako da je jedna od najlepših planinskih reka iskorišćena za proizvodnju električne energije. Postoji kampanja da se ne prevodi i Temštica (Toplodolska reka) u Zavojsko jezero.

9) Problem otpada u rekama, uginula stoka i klanični otpad (nepostojanje stočnog


63

groblja). Uginula stoka završava na gradskoj deponiji, u rekama ili na divljim deponijama.

10) Pirot je do skora imao problem s gradskom deponijom, on i sada postoji, jer se ona samo nasipa povremeno zemljom, ali se gradi nova regionalna deponija na Muntinoj padini (okrug Pirotski - Pirot, Babušnica, Dimitrovgrad i Bela Palanka), ali nije napravljen valjan dogovor oko finansiranja deponije, zasad u tome učestvuje samo pirotska opština pa se sada pravi model odlaganja otpada i cene odlaganja za druge opštine – ukoliko učestvuju s određenim sredstvima imaće manju cenu odlaganja otpada. Predvidjena je selekcija otpada na regionalnoj deponiji, kolektor za otpadne vode. Još nije izvesno kako će biti rešen problem sanacije stare deponije, ako prođeKoridor 10 dolinskom varijantom, onda se lokalni predstavnici nadaju da će sanirati i deponiju, a ako ne prođe, onda će to biti obaveza grada i tada bi to bio problem jer je investicija ogromna, a deponija je pored reke Nišave, tako da kad reka nabuja, njom pluta otpad.

11) Zagađenje se meri na tri mesta, i dobijamo podatak da se kvalitet vazduha zimi pogoršava zbog individualnih kotlarnica i ložišta i zbog toga što gradska toplana nema odgovarajuće filtere za svoje dimnjake. Oko 25% domaćinstava je pokriveno toplanom, ali sigurno je da se oko 50% domaćinstava greje na drva.

12) Neplanska seča šuma – i od strane privatnih vlasnika i od strane Srbijašuma kao staratelja (doza neodgovornosti i lošeg odnosa, velika količina drveta ide s ovih prostora).

13) Stara planina – dobila je status parka prirode izuzetne kategorije pre svega zbog raznovrsnosti živog sveta u njoj, ali zaparloženjem livada i pašnjaka, biološka ravnoteža je poremećena i ona počinje da gubi taj status.

14) U delu Pirota postavljeno je svega desetak kontejnera za plastični otpad. 15) Prilikom istraživanja zemljišta na kojem se gradi regionalna deponija, nije bila

ispoštovana kompletna procedura, lokalna inspektorka je zbog toga ostala bez posla.

Komunalni sistem opstine Pirot je organizovan u tri javna komunalna preduzeća(JKP) - Vodovod i kanalizacija, Komunalac i Toplana, javno preduzeće za urbanizam - JUP i i druga Republička javna preduzeća koja imaju pogone u Pirotu /23/.

Vodosnabdevanje gradskog područja koje je pod ingerencijom JKP-a, je dobro. Izdašnost izvorišta (365-1940 l/s), neznatan broj kvarova na glavnoj mreži i mali broj dana sa restrikcijom vode, obezbeđuju kontinuirano snabdevanje vodom gradske populacije i daju sliku o dobro vođenom i organizovanom sistemu.

U zoni GP-a, 99% populacije je povezano na gradski vodovod. Prosečna potrošnja vode od preko 300 litara po priključku, kao i broj zaposlenih, je na nivou proseka za nerazvijene zemlje. Kontrola kvaliteta je stalna, a procenat ispravnosti uzoraka vode za piće je visok (preko 97%). Na seoskom području slika je drugačija, velikim brojem vodovoda upravljaju MZ, dok stanje, nivo održavanja i kvalitet vode uglavnom ne zadovoljavaju standarde.

Pokrivenost kanalizacionom mrežom na prostoru koji pokriva komunalni sistem je 98%, što čini 70% zone obuhvaćene GP-om. Kompletna industrija je takođe priključena na kanalizacionu mrežu. Broj od 0.67 zapušenja/km na godišnjem nivou govori o stabilnom sistemu, ali ostavlja prostor za poboljšanje. Sistem je kombinovani, a primarni cevovod je postavljen 1970-e god.

Tretmana i prečišćavanja industrijskih voda pre ispuštanja u kanalizacionu mrežu nema, kao ni same kanalizacije pre uliva u recipijent - Nišavu. Seoska naselja nemaju kanalizacionu mrežu, već se uglavnom koriste septičke jame. Posledica su zagađenje podzemnih voda, a samim tim i aktivnih bunara i lokalnih vodovoda iz kojih se stanovništvo snabdeva vodom.

Upravljanje čvrstim otpadom pokriva iznošenje smeća užeg gradskog jezgra je 98%, urbanog gradskog područja (oko 13000 domaćinstava na prostoru koji obuhvata GP, 73 ustanove


64

i 220 industrijskih objekata), dok su izvan sistema ostala prigradska i seoska naselja. Procenat uklanjanja otpada je 100%.

U toku je izgradnja regionalne deponije. U seoskim naseljima ne postoji organizovan način odvoženja čvrstog otpada. Najčešće se baca u jame, pored potoka, puta ili direktno u reku, čime se formiraju brojne divlje deponije. Urgentan problem predstavlja sanacija i stanje (neuslovna lokacija, nepostojanje tretmana i selekcije industrijskog otpada, odvajanja sekundarnih sirovina) i stepen popunjenosti postojeće deponije, koja je na lokaciji proširenja Industrijskog parka Pirot. Sistem grejanja uključuje stambene objekte, javne ustanove i poslovni prostor. Pokrivenost je 23% populacije (što je oko 12000 stanovnika Pirota) obuhvaćene GP-om. Sistem čini 5 toplotnih izvora različite snage i pet nezavisnih toplotnih mreža koje se napajaju pojedinačno i nezavisno iz svake kotlarnice. Gorivo je mazut. Iskorišćenost kapaciteta je 68.4% što ostavlja dosta rezerve (oko 15.7MW). Stabilnost sistema je dobra, a broj sati prekida usled kvarova relativno mali i iz godine u godinu se smanjuje. Toplotni gubici se kreću 20-30%, a zbog curenja usled starosti cevi se na godišnjem nivou gubi oko 600 m3 vode. Redovno se prati aerozagađenje i do sada su svi parametri vrednosti emisije štetnih emanacija bili u dozvoljenim granicama. Sve pomenuto navodi na povoljan zaključak o eksploataciji i stanju u kome se energetski objekti nalaze

OPŠTINA BELA PALANKA

Ako je kriterijum za gradove u kojima se najteže živi prosečna zarada, najtužnije je u Beloj Palanci. Aleksandar Živković, sada zamenik predsednika opštine Bela Palanka, a od 1991. do 2000. godine gradonačelnik, podseća da je „do juče” opština zapošljavala 5.000 ljudi, ali je raspad sistema započeo katastrofalnim privatizacijama društvenih firmi.

Fabrika dečje obuće „Vesna”, koja je nekada bila jača od „Cicibana” i zapošljavala 1.290 radnika, u stečajnom je postupku, a radnici su na ulici. Fabrika tekstilnih mašina „Budućnost” je privatizovana, ali je privatizacija poništena, a nijedan od 350 zaposlenih – ne radi. Pogon „1. maja”, koji je zapošljavao 150 radnika, ne radi već šest-sedam godina. Niko živi za to vreme nije ušao u fabriku.

Sličan je scenario bio i u Trgovinskom preduzeću „Ponišavlje”: stečaj, 120 radnika na ulici! Građevinsko preduzeće „Vrelo” – privatizovano, pa privatizacija poništena: niko ne zna status firme, imovinu rasprodali sudovi, 160 ljudi na ulici. Fabrika nameštaja „Ukras” – 320 radnika. Izvozili stolice za restorane u SAD i Kanadu. I ono privatizovano, pa privatizacija poništena. Niko ne radi. I pogon „Elektronke” s 250 zaposlenih – privatizovan, ali niko ne radi. Svetlu tačku predstavlja privatna firma „Srpska industrija mesa”, koja zapošljava oko 250 radnika. Prosečna mesarska plata je tridesetak hiljada dinara neto.

OPŠTINA DIMITROVGRAD

U proteklom vremenskom periodu glavnu ekonomsku bazu opštine predstavljala su uglavnom dva vodeća preduzeća i to /25/:

1) GID (gumarska industrija) koja je bila vodeća u opštini kako po broju zaposlenih tako i po nivou zarada,

2) Drugo preduzeće je Svoboda – fabrika za šivenje i konfekcioniranje odeće.

Oba ova preduzeća bila su nosioci razvoja opštine a danas ne rade. Slabe strane ovih preduzeća su: donekle tehnološki zastarela oprema, a u većoj meri su to stvorene obaveze ovih preduzeća za neisplaćene zarade radnika i druga dugovanja. Jake strane i prednosti ovih preduzeća su postojeći kapaciteti i obučena radna snaga za obavljanje poslova iz njihovog delokruga rada.


65

Izvesna ekonomska baza u opštini postoji trenutno u oblasti stočarstava i voćarstva. U privatnom sektoru ove grane su veoma neorganizovane i uglavnom se odvijaju u smeru zadovoljenja potreba samih gazdinstava. U društvenom sektoru i pored razvijenih kapaciteta ne postoje velike mogućnosti u okviru ZZ STOČAR-a koji raspolaže farmom za uzgoj ovaca preko 6.500 grla i farmom za uzgoj junadi od oko 800 grla u turnusu, sopstvenom klanicom kapaciteta 6-8 t mesa dnevno, hladnjačom za lagerovanje sireva i drugih prerađevina na +5oC, kao i mlekarom u selu Željuša kapaciteta oko 5t dnevne prerade mleka. Preduzeće poseduje i oranice površine od 1.221 ha, livade i pašnjake u ukupnoj površini od oko 9.000 ha, šume u površini od 2.967 ha i zasade voća na površini od 21,42 ha.

Jake strane (ZZ STOČAR-a) su postojanje velikih proizvodnih i prerađivačkih kapaciteta. Slabe strane su dugovanja preduzeća, kapaciteti koji ne rade i zastareo mašinski park, kao i to što nijedna farma nije u funkciji a klanica nije certificirana za izvoz mesa. Samo bi eventualna privatizacija može pokrenuti neke od kapaciteta.

U opštini postoje kapaciteti za razvoj turizma: u samom gradu, na graničnom prelazu kao i u rejonu manastira „Poganovo“. Završetkom sportske hale postoje mogućnosti za razvoj sportskog turizma, osmišljenijom turističkom ponudom moguće je znatno unaprediti prihode od tranzitnog tarizma, dok se u rejonu manastira Poganovo mogu razvijati kapaciteti za vikend i seoski turizam.

Bez obzira na trenutno stanje, privredni potencijali Dimitrovgrada su znatni i u delu proizvodnih kapaciteta i u delu ljudskih resursa. Najvažniji industrijski kapaciteti u opštini Dimitrovgrad su:

1. Fabrika za proizvodnju proizvoda od gume „GID“ – raspolaže sa: 984 m2

poslovnog prostora, 7.721 m2 skladišnog prostora, 17.720 m2 proizvodnog prostora, kao i 59.281 m2 građevinskog zemljišta: � za proizvodnju preko 35 t/dan raznih gumenih smeša, na godišnjem nivou je

to oko 8.000 t. sa automatskim i ručnim doziranjem komponenata � za proizvodnju preko 2.000 t/ god. raznih kvaliteta folija od gume, debljine od

1 do 10 mm i širine do 1.300 mm. � preko 1.500 t/god. profila raznih kvaliteta od gume, za građevinsku i

automobilsku industriju. � oko 500 t/god. presovanih proizvoda od gume i guma metala, � oko 2.000.000. pari/ god. celogumene i gumotekstilne obuće, � oko 200 t/god. golih gumenih niti, � oko 30 t/god. obmotanih niti za pozamanterijsku i čaraparsku industriju, � oko 800 t/ god lepila, � proizvodnju raznih alata za potrebe gumarske i metaloprerađivačke industrije,

metalnu bravariju i metalnu galanteriju, zaštitenu cinkovanjem ili niklovanjem. Fabrika raspolaže sopstvenom kotlarnicom na tečno gorivo, kompresorskom

stanicom i sistemom za snadbevanje industrijskom vodom, kružnim napajanjen električnom energijom. Fabrika je zapošljavala do 1.400 radnika i ima sopstvenu laboratoriju za ispitivanje kvaliteta svojih proizvoda. Trenutno GID se nalazi pod stečajem i vrše se opsežne analize i pripreme za raspisivanje tendera za prodaju kompletne fabrike.

2. Konfekcija „Svoboda“ - Preduzeće je organizovano u dve celine: � fabrika teške konfekcije, raspolaže sa oko 5.300 m2 proizvodnog i magacinskog

prostora, � fabrika lake konfekcije, koja raspolaže sa oko 4.900 m2 prostora, � preduzeće raspolaže sa oko 700 m2 prodalnog prostora širom Srbije, a jedan

prodajni objekat ima i u Beranama u Crnoj Gori, kao i oko 18.000 m2

građevinskog zemljišta.


66

� preduzeće ima sopstvenu kotlarnicu na tečno gorivo. Ukupni kapacitet preduzeća je od 15.000 do 20.000 odevnih predmeta na

godišnjem nivou, muške, ženske i dečje konfekcije. 3. Kožara „Bratstvo“ - Od pre par godina preduzeće je privatizovano. Bavi se preradom

kože i proizvodnjom predmeta od kože. 4. Građevinsko preduzeće „Gradnja“ - Specijalizovano je za niskogradnju, izgradnju puteva ,

mostova i sl. 5. Drvoprerađivačko preduzeće „Ukras“- „Cile“ - Jedno je od najstarijih preduzeća u

Dimitrovgradu. Specijalizovano je za proizvodnju stilskog i kuhinjskog nameštaja od drveta.

6. Privatno preduzeće „Nenateks“ - Specijalizovano je za proizvodnju jambolija i drugih proizvoda tkanjem. Raspolaže sopstvenim kapacitetima za proizvodnju prediva. Preduzećeje u privatnom vlasništvu.

7. Preduzeće „Metalac“ - Preduzeće je u privatnom vlasništvu, a specijalizirano je za proizvodnju metalne stolatije, metalne bravarije, kancelarijsku i drugu opremu od običnog i plasticiranog metala.

8. Mlekara „Stara planina“ - U privatnom je vlasništvu, a bavi se otkupom i preradom mleka, kao i proizvodnjom mlečnih proizvoda.

9. Zemljoradnička zadruga „Stočar“ - Trenutno zapošljava 63 radnika. Raspolaže sa 1.250 ha kompleksiranog obradivog zemljišta, 1.780 ha livada, 7.680 ha pašnjaka, 2.928 ha šuma. Kapaciteti za odgoj stoke su:

� ovčarnik „Sapatovo“, kapaciteta 3oo grla, 92,47 ha, � tov junadi u Izatovci, kapaciteta 1.000 grla u turnusu, 89,07 ha, � ovčarnik „Manastir- Građeštica“,Izatovci, kapaciteta 300 grla, 121,86 ha, � ovčarnik „Rudina“ Gornji i Donji Krivodol, kapaciteta 300 grla, 85,0737 ha, � ovčarnik „Zabel“ Senokos, kapaciteta 300 grla, 74,23 ha, � ovčarnik „Moinsko“, Prtopopinci/ Moinci, kapaciteta 300 grla, 72,48 ha, � farma „Lipinci“, Bačevo, kapaciteta 6.000 grla, 105,60 ha.

U vlasništvu „Stočara“ su i:

� komunalna klanica u Dimitrovgradu, trenutno je data u zakup, � mlekara sa komorama za sazrevanje sira (mlekara ne raspolaže opremom ), � dva veštačka jezera, površine oko 15 ha, u reonu Prtopopinci/ Smilovci,

bogata ribom, pogodna za sportski i rekreativni ribolov, sa velikim mogućnostima za obogaćivanje sadržaja za turizam i rekreaciju. Kapaciteti „Stočara“ pružaju velike mogućnosti za svestranu saradnju i ulaganja.

Kroz opštinu Dimitrovgrad prolazi međunarodni put. Na teritoriji Dimitrovgrada putna

mreža nije najkvalitetnije rešena u celini. Lokalni putevi u dužini od 118 km su u izuzetno lošem stanju, jer je samo 12 km pod asfaltom, 41 km pod tucanikom i 65 km je zemljani put. Od ukupne dužine gradskih ulica 21.37 km, samo je 3 km urađeno sa završnim habajućim slojem (AB), 16.12 km je pod bitošljunkom (BNS), a 2.25km je neasfaltirano.

Grad se snabdeva vodom za piće sa dva izvorišta: (1) Vrelo “Prtopopinci” i (2) Izvorište “Ivkove vodenice”. Vodovodnom mrežom je pokriveno 100% grada i ona radi u zoni pritiska 0.3-0.7MPa. U gradskoj mreži su zastupljeni razni materijali za cevi: azbest-cementne cevi, PVC, PE, livenogvozdene, pocinkovane. Ne zna se tačno njihova zastupljenost, jer ne postoji podzemni katastar. Primetna je velika oscilacija u zimskoj i letnjoj potrošnji vode.

Planovi su da se snabdevanje grada vodom preusmeri na izvorište “Ivkove vodenice”. Da bi to snabdevanje bilo kvalitetno i pouzdano potrebno je završiti ovu kaptažu. Zaštita je neophodna jer u vreme visokih voda (u vreme otapanja snega i jakih kiša) dolazi do plavljenja kaptaže i zaštitne zone. Regulacijom reke Nišave u dužini od oko 2 km duž izvorišta bila bi


67

izbegnuta ova pojava. Sela sa područja Zabrđe su 100% snabdevena vodom iz JKP-a, za ostala sela, sem

prigradskih naselja, trenutno ne postoji tehnička i ekonomska opravdanost za priključak na gradski vodovod. Još jedan ograničavajući faktor preuzimanja obaveze vodosnabdevanja od strane vodovoda je to što je stanje seoskih vodovoda nije poznato.

Za preradu otpadnih voda u gradu postoji sistem za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) “Beleš”. To je sistem aerisanih biolaguna, koji u recipijent ispusta vodu odgovarajućeg kvaliteta. Gradski kanalizacioni sistem pokriva 98% gradskih domaćinstava. Kao problem se javlja to što seoska domaćinstva svoju kanalizaciju vode u septičke jame, a one su najčešće stare i zapušene.

Veliki zagađivač je granični prelaz koji bez predtretmana svu otpadnu vodu ispusta u reku Nišavu. Trenutno su u toku radovi na priključivanju značajnih prigradskih naselja Lukavica, Beleš i Željuša na gradski kanalizacioni sistem.

Čvrsti otpad se sakuplja vozilima-autosmećarima i odvozi na gradsku deponiju, udaljenu 3 km severoistočno od grada. Prema zakonskim parametrima lokacija deponije je odgovarajuća, ali nema nužne prateće objekte koji su uslov za očuvanje životne sredine i dalje sanitarno ispravno odlaganje otpada. I ovde se javlja veliki problem u seoskim naseljima, jer nemaju organizovano odvoženje smeća, pa se ono nekontrolisano baca i stvaraju se divlje deponije najčešće pored rečnih tokova.

Dimitrovgrad nema dobro rešenje za pijacu. Postoji jedna zelena i jedna kombinovana pijaca, koje nisu adekvatno pokrivene ni kanalizacionom mrežom, ni vodovodnom mrežom, a nema ni površine pod krovom. U pravom smislu reči pijaca ne postoji, pa zato bi trebalo naćilokaciju i napraviti uređenu pijacu.

Od ukupno 43 naselja na teritoriji opštine javnom rasvetom je pokriveno 33, dok u 10 naselja i 4 mahale ne postoji javna rasveta. Buduće aktivnosti u pogledu javne rasvete na teritoriji opštine predviđaju: u gradu zamenu živinih sijalica natrijumovim pod visokim pritiskom, u prigradskim naseljima izvršiti dogradnju javne rasvete živinim svetiljkama, u selima obične volframove sijalice zameniti živinim, a gde ne postoji rasveta izgraditi je ako postoji ekonomska opravdanost. Na teritoriji opštine ne postoji sistem centralnog grejanja.

OPŠTINA BABUŠNICA

Privredni subjekti /26/: 1) Tigar je fabrika unutrašnjih guma, koja posluje u okviru AD Tigar iz Pirota. Glavni

proizvod je unutrašnja automobilska guma. Fabrika zapošljava oko 250 radnika i kostantno unapređuje svoju proizvodnju.

2) D Company je privatno preduzeće osnovano 1990. godine. Osnovna delatnost je metaloprerađivačka proizvodnja. Specijalizovano je za proizvodnju alata za gumarsku industriju. Preduzeće zapošljava oko 100 radnika. Partneri ovog veoma uspešnog preduzeća su: Michelin, Tigar THM, Tigar tehnička guma, Tigar obuća, Majer- Nemačka, Vida- Bugarska, Rekord- Rakovica, Ruma guma- Ruma, Bokeljka- Kotor, Vulkan- Niš.

3) Beton steel - automatizovana fabrika za proizvodnju benhaton ploča koja posluje u okviru preduzeća D Company. IMT Agromehanica ad Boljevac - fabrika za proizvodnju poljoprivradnih mašina. Ova fabrika ima velike mogućnosti za proširenje proizvodnog asortimana, a zapošljava oko 70 radnika.

4) Lisca doo - fabrika za proizvodnju lake konfekcije. Većinski vlasnik je iz Slovenije. Poslednjih godina smanjen je broj radnika ali je proizvela kadrove koji su pokrenuli sopstveni biznis u ovoj oblasti.

5) Patex Design doo - proizvodi donje rublje i upošljava oko 70 radnika. 6) Dami style doo - proizvodi donje rublje i upošljava oko 40 radnika.


68

7) Nova master doo - nekadašnja Lužnica, je hemijska industrija u vlasništvu stranog investitora iz Bugarske. Obnovljena je proizvodnja sirćeta a u planu je uvođenje novog proizvodnog programa za proizvodnju streč folije. Danas u ovoj fabrici radi oko 20 radnika.

8) Eko Mleko - preduzeće za otkup,preradu mleka i proizvodnju mlečnih proizvoda. Preduzeće je osnovano 1998. godine. Proizvodni asortiman sačinjavaju: vurda, kačkavalj, razne vrste sireva, jogurt, kiselo mleko i slatko mleko.Jedinstven proizvod ovog preduzeća je vurda. Svi ovi proizvodi uspešno se plasiraju na teritoriji niškog okruga. Ovo preduzeće zapošljava 12 radnika u neposrednoj proizvodnji. Preduzećevezuje 300 domaćinstava za proizvodnju i predaju mleka. Otkupom mleka pokriveno je više od 60% teritorije opštine.

9) DP Fabrika glinenih proizvoda - proizvodi opeku, crep i proizvode za građevinarstvo, od pečene gline.

10) Građevinsko preduzeće Jupiter - Izgradnja ad - bavi se pružanjem usluga u građevinarstvu. Zapošljava oko 100 radnika.

11) Jug - Inženjering doo - preduzeće za trgovinu na veliko i malo. 12) Proksima doo, Neimar i Radenković Ratko su takođe firme koje se bave pružanjem

usluga u građevinarstvu. 13) Društvo za proizvodnju i trgovinu Littl Bell Forest doo - u Zvoncu, bavi se

proizvodnjom rezane građe. U opštini postoje i druga predezuće ako što su: Komarica, Jole, Kupidon, D.M.D Fiore...


69

10. JABLANIČKI OKRUG

GRAD LESKOVAC

Sisteme za sakupljanje i odvođenje otpadnih voda, od naseljenih mesta u opštini Leskovac imaju grad Leskovac, Grdelica, Vučje i Predejane. Za naselje Vučje izgrađen je i sistem za primarni tretman otpadnih voda, koji nije u funkciji. Kako je voda neophodni i nezaobilazni činilac u tehnološkim procesima, otpadne vode koje tom prilikom nastaju ispuštaju se u kolektore ili vodotokove, bez obrade, u sadašnjim uslovima /27/.

Značajni industrijski zagađivači: 1. „Kremikovci - Lemind“ - Fabrika za plastificiranje limova značajan je potrošač i

zagađivač gradskih kolektorskih voda. Izgradnjom fabrike, izgrađeno je i postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda, koje je posle izvesnog vremena onesposobljeno za rad.

2. „Galpres“ – preduzeće za obradu i galvansku zaštitu metala. Preduzeće nema izgrađen sistem za prečišćavanje galvanskih voda.

3. „Rul“ – preduzeće za proizvodnju rasvetnih tela. Ima instalirane značajne kapacitete u oblasti galvanizacije. Nema sistem za prečišćavanje otpadnih voda.

4. „Livnica“ – Leskovac. Značajan potrošač vode, uglavnom za hlađenje. 5. „Mašinoteks“ – preduzeće za proizvodnju procesne opreme i delova. Ima izgrađene

kapacitete za obradu metala mehaničkim kapacitetima. Nema postrojenje za prečišćavanje zauljenih voda.

6. „Tehnomašina“ – preduzeće za proizvodnju rudarske opreme i pumpi. 7. „Fateks – Vučje“ – preduzeće za izradu opreme i obradu metala. Nema postrojenje za

prečišćavanje zauljenih voda. 8. „Lemind – Leskovac“ - Preduzeće za izradu poljoprivrednih mašina. Ima razrađen

postupak cementacije. Nema postrojenje za neutralizaciju voda. 9. D.O.O. „Mesokombinat“ – industrija za proizvodnju mesnih prerađevina. Ima

značajne kapacitete za preradu mesa. Ima postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda. 10. „Reprocentar“ – farma za tov svinja Turekovac. Nema postrojenje za obradu

otpadnih voda. 11. „Bip – Leskovac“ – pogon za punjenje piva. 12. Agroindustrijski kompleks (u severnoj industrijskoj zoni grada Leskovca): mlekara

’’Leskovac’’, ’’Umi Pek“ i ’’Tomako“. 13. „Porečje Vučje“ – prerada i konzervisanje voća i povrća, destilerija. 14. „Radan - Pečenjevce“, prženje kafe i kikirikija, proizvodnja začina i keksa. 15. „Leteks“– tekstilna industrija. 16. „Crvena Zvezda“ – industrija za pranje vune i pripremu tekstilnih vlakana. Poseduje

uređaje za odvajanje masti iz otpadnih voda. 17. „Srbijanka“ – industrija trikotaže i pletiva. 18. „Resort“ – industrija za proizvodnju netkanog tekstila. 19. „Vučje“ – tekstilna industrija. 20. T.I.G. „Grdelica“ – tekstilna industrija. 21. „Nevena“ – industrija kozmetike i sapuna – Ne poseduje sistem za prečišćavanje

otpadnih voda. 22. D.O.O. „Fabrika boja“ – Ne poseduje sistem za prečišćavanje otpadnih voda. 23. F.H.I. „Zdravlje“ – farmaceutska hemijska industrija - Ne poseduje sistem za

prečišćavanje otpadnih voda. Materije koje se koriste u procesu proizvodnje spadaju u grupu opasnih i štetnih materija.

24. D.O.O. „Agrocentar – hem“, pogon za pakovanje pesticida – Ne poseduje sistem za


70

prečišćavanje otpadnih voda. 25. D.C.P. „Hemigal“ - Proizvodnja kozmetičkih preparata. 26. „Jugekspres“ – autotransportno preduzeće – Ne poseduje postrojenje za

prečišćavanje otpadnih voda. 27. Benzinske pumpe – Priključene na gradski kolektor, većina nema separatore za

odvajanje taloga, masti i ulja. 28. Auto servisi - Otpadne vode od pranja vozila i održavanja platoa ispuštaju u gradski

kolektor, korišćena ulja uglavnom ne recikliraju. 29. Radionice za bojenje i hemijsko čišćenje - Otpadne vode ispuštaju u gradski kolektor.

Ono što karakteriše sve instalirane pogone iz kojih nastaju otpadne vode je da se one bez

prečišćavanja ispuštaju, a da samo mali broj njih kontroliše kvalitet otpadnih voda. Na osnovu rezultata analiza koje je radio Zavod za zaštitu zdravlja iz Leskovca, nije nađeno odstupanje kvaliteta ovih voda od odredbi predviđenih Pravilnikom za gradsku kanalizaciju.

Sakupljanje i odvođenje otpadnih voda delimično rešeno je u gradu Leskovcu, Vučju, Grdelici i Predejanu. Otpadne vode Leskovca, sistemom kolektora odvode se u reku Veternicu, Vučja u Vučjanku, dok Grdelica i Predejane ispuštaju otpadne vode u Južnu Moravu.

F.H.I. „Zdravlje“ - Tokom tehnološkog procesa nastaju otpadne materije iz pogona proizvodnje lekova, pogona ekstrakcije i bazne proizvodnje kao najznačajnije. Treba pomenuti da se ove materije nalaze na vrhu rang liste po toksičnosti.

„Kremikovci-Lemind – FPL“ - Kao rezultat procesa nastaju mineralna ulja, kiseline, baze i hrom. Sve ove materije pripadaju grupi opasnih i štetnih materija.

„Galpres“ - Ispirne vode i galvanski koncentrati, sa verovatnoćom pojave cijanida predstavljaju veliki problem po kolektor i izvorište za vodosnabdevanje. Otpadne vode sadrže opasne i štetne materije. „Rul“ - Sadrži istu vrstu otpadnih voda kao i „Galpres“.

D.O. „Agrocentar – Hem“ - Pesticidi spadaju u grupu opasnih i štetnih kancerogenih materija sa teratogenim i mutagenim dejstvom.

„Nevena“, fabrika za proizvodnju kozmetike, sapuna i boja - U procesu proizvodnje koristi organske rastvarače, organske smole, kiseline, baze , alkohole itd., koje spadaju u grupu opasnih i štetnih materija.

„Jugekspres“ - Otpadne vode sadrže mineralna ulja, suspendovane i sedimentne materije. Sa oko 200 ,,divljih deponija’’, koliko ih ima u gradu, okolini i u više od stotinu naselja,

Leskovac je rekorder u Republici. Ništa poslednjih godina nije tako opasno zapretilo ,,prestonici roštilja i derta’’ kao ,,divlje deponije’’, koje su, posebno u letnjim mesecima, velika opasnost. Jedne nestaju, druge se stvaraju i to traje decenijama. Nisu vredele ni opomene, ni kazne, ni organizovane akcije, pa čak ni video kamere postavljene na pojedinim deponijama kako bi se razotkrilo ko i kada doprema otpad. Sve dobre namere ,,pale su u vodu’’ pred uobičajenom praksom mnogih porodica koje smeće iz svojih domova bacaju ,,gde im padne na pamet“.

Grad Leskovac sa okolnim opštinama (Lebane, Medveđa, Vlasotince, Crna Trava i Vladičin Han) je prvi imao hrabrosti da počne sa praktičnom primenom Nacionalne strategije upravljanja otpadom tako što je inicirao potpisivanje prvog međuopštinskog sporazuma koji je bio uvod u formiranje prvog regiona za upravljanje otpadom u Republici Srbiji. ’’Željkovac’’ je prva regionalna sanitarna deponija u Republici Srbiji koja je izgrađena i puštena u rad a nalazi se na teritoriji grada Leskovca.

U romskoj mahali Podvrce, tačnije u Đermanovićevoj ulici u Leskovcu, divlja deponija neprekidno traje decenijama. Ništa bolje nije ni sa divljom deponijom u naselju „Slavka Zlatanovića“, koja živi godinama i pokriva često više od polovine kolovoza. U istom naselju ima još deponija.

Zbog velike brige da ne izbije neka zaraza, kao naprimer žutica, što je redovna pojava među otpornim i jakim građanima pored deponija, lokalna samouprava se zalagala i zalaže za sprečavanje stvaranja divljih deponija. Potrebno je da se zemljište na kom se nalaze deponije


71

preuredi i pretvori u korisni prostor ili objekat. Time bi se promenio izgled i slika okoline a neki bi skinuli daske i razne pregrade sa prozora. Niko se ne bi više plašio velikih dnevnih temperatura ili da će probušiti gumu na automobilu. Deca i žene išli bi slobodno ulicom i niko ne bi morao da ih čeka, a i deci bi se uskratilo zadovoljstvo da se igraju sa raznim kesama, papirima, kantama i drugom zanimljivom trgovačkom robom koja završava na ovoj deponiji. I time izazivaju strepnju roditelja da se ne zaraze.

Divljih deponija ima bukvalno na svakom ćošku, a ne zna se da li je prljaviji grad ili selo. Sve nečistoće upija zemlja a mi pijemo vodu iz podzemnih bunara. Jedemo povrće sa njiva pored kojih su deponije. A reke, to je već posebna priča.

Leskovačka sela su tek nedavno dobila kontejnere i uslugu odvoženja smeća. Međutim, stare navike se teško menjaju pa i dalje nemilosrdno bacaju smeće u reke i potoke a omote od pesticida deponuju u susednu njivu. Svako selo ima jednu ili više deponija. Lakše im je da bace u njivu nego u kontejner. Načelnik gradske Uprave za inspekcijske poslove, kaže da kažnjavanje nije imalo svrhu jer su dosadašnje kazne za prljanje grada bile su od 250 dinara do dve hiljade dinara.

Takođe postoje i problemi kod čišćenja javnih površina: neadekvatan obim i intenzitet na nivou godišnjeg održavanja, zastarelost sredstava za rad (uglavnom manuelni rad) i nedovoljan broj i neadekvatan kvalitet urbane opreme koja prati ovu oblast.

Otpad na „divljim deponijama“ ima sve predispozicije za pojavu zaraznih bolesti, dolazi do zagađenja atmosfere, zemljišta i podzemnih voda i smanjenja i ugrožavanja plodnog, obradivog zemljišta. Sanacija i rekultivacija „divljih deponija“ komunalnog čvrstog otpada je jedan od najviših prioriteta grada Leskovca.

Takođe se planira i realizacija programa obavezne edukacije stanovništva o otpadu (posebno opasnom), načinu postupanja i obavezi razvrstavanja otpada na mestu nastanka i uspostavljanje jasno definisanog sistema kaznenih mera za generatore otpada u slučaju neadekvatnog postupanja.

Opasan otpad - Do industrijske revolucije najveći deo otpada je bio razgradiv, razvojem sinteza raznih jedinjenja naglo se povećala postojanost otpadnih materija u uslovima koji vladaju u životnoj sredini. Mnoga od ovih jedinjenja godinama su prisutna u prirodnim resursima i direktnim unošenjem ili preko lanca ishrane ulaze u čovekov organizam.

Opasan otpad predstavljaju sve one materije koje se stvaraju i oslobađaju u proizvodnji i potrošnji, a imaju karakteristike zapaljivih, eksplozivnih, korozivnih, reaktivnih i toksičnih supstanci i mogu ugroziti zdravlje ljudi i životnu sredinu. Opasni otpaci nastaju u prerađivačkim delatnostima, zdravstvu, uslužnim delatnostima, domaćinstvima. Opasan otpad može biti otrovan, reaktivan, korozivan ili radioaktivan.

Kategorije i način klasifikovanja - Primarni kriterijum koji određuje značaj otpadne hemikalije, za zdravlje i životnu sredinu je podatak o njenom javljanju na industrijskim i komunalnim otpadima. Dva sekundarna kriterijuma, od podjednakog značaja su:

• Mogućnost hemikalije da se nađe i transportuje u prirodi i • Mogućnost hemikalije da dovede do zdravstvenih poremećaja.

Opasne otpadne materije se klasifikuju prema: mestu nastajanja, materijama koje sadrže i

opasnim karakteristikama. Prema mestu nastajanja, razlikuju se sledeći tipovi otpada: • Otpaci iz bolnica, medicinskih centara i klinika, • Otpaci iz proizvodnje i pripreme farmaceutskih proizvoda, • Otpaci koji se sastoje od farmaceutskih proizvoda, • Otpaci iz proizvodnje i korišćenja hemikalija za zaštitu šuma, • Otpaci iz proizvodnje i korišćenja organskih rastvarača, • Otpaci iz termičkih procesa koji sadrže cijanide, • Otpaci iz procesa rafinerije, destilacije i svakog drugog pirolitičkog tretmana,


72

• Otpaci iz proizvodnje i korišćenja boja, lakova i voskova, • Otpadne hemijske materije nastale u istraživačkim i razvojnim aktivnostima koje

nisu identifikovane ili su nove i čiji efekti na čoveka i okolinu nisu poznati, • Otpaci sa eksplozivnim osobinama, • Otpaci nastali pri površinskom tretmanu metala ili plastike i • Otpaci iz prerade industrijskog otpada.

Definisano je da se opasni otpaci skupljaju u privremena skladišta, klasifikuju i odlažu u

posebno uređeni prostor – skladište, u kome se vrši obrada i konačno odlaganje opasnog otpada. Na teritoriji Srbije još uvek nije izgrađeno skladište za ove materije. U procesima skladištenja treba obratiti posebnu pažnju i na kompatibilnost opasnih materija. Ovo iz razloga što postoje opasne materije koje, kada se nađu jedna pored druge, predstavljaju daleko veću opasnost, nego što predstavlja svaka pojedinačno.

Upravljanje opasnim otpadom zasniva se na sledećoj hijerarhiji prioriteta: • eliminisanje otpada, • smanjenje količine koja nastaje u toku industrijskog procesa, • reciklaža, • ponovna upotreba i obnavljanje materijala i energije, • prerada i • odlaganje inertnog ostatka na sanitarno odlagalište.

Najbolji način postupanja sa opasnim otpadom je jednostavno svođenje njegove količine

na minimalnu moguću vrednost. Pod ovim se podrazumeva smanjenje otpada na izvoru nastanka, reciklažu i njegovu preradu, da bi se preveo u bezopasan otpadni materijal. Cilj bi bio sprovesti akciju, pre učinjenog zagađenja (preventiva). Kada do zagađenja dođe, treba utvrditi identifikaciju supstanci (opasnog otpada) koji zagađuju životnu sredinu (zemlju, vodu, vazduh) i identifikaciju rasprostiranja zagađujuće materije u svim segmentima životne sredine. Mora se uspostaviti sistem kontrole stvaranja opasnog otpada.

Identifikacija opasnih supstanci - Da bi se rizikom od nastanka, deponovanja, reciklaže ili insineracije otpada moglo upravljati, o svakoj opasnoj hemijskoj supstanci moraju se sakupiti sledeći podaci:

1. Identifikacija hemikalije (hemijski naziv, sinonim, molekulska formula i strukturna formula.).

2. Fizičke i hemijske karakteristike (molekulska težina, fizičko stanje: boja, oblik, miris, tačka ključanja, rastvorljivost u vodi i organskim rastvaračima), gustina, viskoznost, površinski napon, napon pare i isparljivost.

3. Proizvodnja / potrošnja (količine koje se stvaraju dn, godina) i moguća upotreba. 4. Ponašanje u prirodi /ekspozicija (mogućnost da se hemikalija oslobodi sa

deponije: rastvorljivost u vodi, isparljivost, stvaranje lebdećih čestica, adsorpcija /desorpcija, biološka akumulacija (metabolizam), stabilnost (hemijska transformacija, biološka transformacija), izmerene vrednosti (podzemne vode, površinske vode, voda za piće, vazduh, zemlja, hrana) i ekspozicija ljudi i životne sredine (mogući putevi unošenja, prosečno dnevno unošenje, ekspozicija na poslu, prisustvo u organizmu).

5. Zdravstveni efekti (efekti na ljude (akutni efekti, hronični efekti, kancerogenost, efekti na razvoj) i efekti na ostalim životinjama (akutni efekti, hronični efekti, kancerogenost, efekti na razvoj)).

6. Efekti više hemijskih supstanci.


73

7. Standardi, preporučene granične koncentracije (vazduh i voda).

Relevantni podaci o količini opasnog otpada koji se generiše u toku godine u opštini Leskovac ne postoje. Približna količina se može izračunati koristeći podatke Ministarstva za zaštitu prirodnih bogatstava i životne sredine za 2001.godinu da je u Jablaničkom okrugu registrovano generisanje 1769 tona opasnog otpada i da prema statističkim podacima industrija opštine Leskovac učestvuje sa oko 75% u ukupnoj industrijskoj proizvodnji Jablaničkog okruga (računato na nacionalni dohodak). Iz ovih podataka proizilazi da se u opštini Leskovac generiše oko 1326 tona opasnog otpada godišnje.

Prema podacima o korišćenju sirovina koja imaju svojstva opasnih materija, karakteristikama delatnosti i izveštajima preduzeća sačinjena je sledeća lista proizvođača opasnog otpada:

1. „Zdravlje – Aktavis“ – farmaceutska industrija - prema podacima publikovanim od strane preduzeća ova industrija poseduje oko 100 tona opasnog otpada.

2. „Nevena“ – fabrika boja - ostatke boja i rastvarača prikuplja i povremeno spaljuje. 3. DP „Jugekspres“ – saobraćajno preduzeće - pri obavljanju delatnosti nastaju veće

količine korišćenih motornih ulja, mulj, masti i ulja od pranja vozila. 4. „Rul“ – metalna industrija - vrši galvansku zaštitu metala, tečni opasni otpad ispušta

u gradski kanalizacioni sistem, prema podacima Ministarstva životne sredine poseduje 2,5 tone cijanidnog mulja.

5. „Galpres“ – metalna industrija - vrši galvansku zaštitu metala, tečni opasni otpad ispušta u gradski kanalizacioni sistem.

6. NIS „Jugopetrol“ P.O. Leskovac - u obavljanju delatnosti generiše se opasni mulj iz rezervoara.

7. Zdravstveni centar Leskovac - u obavljanju delatnosti generiše biohazardni otpad. 8. „Proleter“ – metalna industrija - poseduje oko 13 tona cijanidnih soli, ranije

korišćenih za cementaciju materijala. 9. AD „Graditelj“ – fabrika stanova - separacijom šljunka stvara se mulj za koji se

smatra da je u prethodnom periodu izazvao akcident – zagađenje podzemnih voda bunara JKP „Vodovod“ i

10. Preduzeća koja imaju plantaže voća i vinograda (Porečje, Navip) - pri zaštiti bilja pesticidima zaostaju velike količine ambalaže u kojoj su bile skladištene ove opasne materije.

Osim industrijskih pogona, kao izvori opasnog otpada u poslednjoj deceniji, pojavila su se

i manja preduzeća i zanatske radnje koje se bave delatnostima: površinske zaštite metala, registrovano je četiri objekta, pakovanja pesticida, registrovan u dva pogona i privatne zdravstvene ustanove.

Način postupanja sa opasnim otpadom u opštini zavisi od vrste otpada i proizvođačaotpada. Tečni opasni otpad se uglavnom ispušta u gradski kanalizacioni sistem. Ne vodi se evidencija o količinama opasnog otpada. Razdvajanje čvrstog inertnog i opasnog otpada vrše samo pojedini proizvođači otpada. Opasni otpad koji se izdvoji skladišti se na privremenim odlagalištima, u krugu preduzeća, u plastičnim ili metalnim buradima ili u plastičnim vrećama, često izloženim atmosferskim uticajima. Može se zaključiti da je produkcija opasnog otpada u periodu nakon 2000.godine znatno smanjena, ali kod pojedinih preduzeća još uvek ima velikih količina opasnog otpada zaostalog iz ranijeg perioda.

Medicinski otpad - Prema jednoj od najčešće korišćenih definicija, prema teoriji, pod medicinskim otpadom se podrazumeva sav otpad nastao u zdravstvenim ustanovama, bez obzira na njegov sastav, osobine i poreklo i predstavlja mešavinu klasičnog komunalnog otpada, infektivnog materijala, patološkog i laboratorijskog otpada, ambalaže, lekova i drugog hemijskog otpada. Pojava AIDS – a i drugih teških zaraznih oboljenja naglo je skrenula pažnju na ovu vrstu


74

otpada. Medicinski otpad se može podeliti na bezopasni (inertni) i opasni u koji spada i

biohazardni otpad. U biohazardni otpad spadaju infektivni i patološki otpad. Prema definicijama Agencije za zaštitu životne sredine (EPA) Sjedinjenih Američkih Država u biohazardni otpad spadaju sledeće vrste medicinskog otpada:

• pribor za zasejavanje i kultivaciju, • krv, krvni derivati i produkti krvi, • igle, špricevi, pipete, epruvete i laboratorijsko staklo, • otpad iz infektivnih odeljenja i karantina, • ljudska tkiva i organi koji sadrže patogene mikroorganizme, • otpad koji nastaje pri hemodijalizi i tranzfuziji krvi, • otpad iz proizvodnje vakcine i seruma i • tkiva, organi i laboratorijske životinje korišćeni za eksperimente sa patogenim

mikroorganizmima.

Biohazardni otpad čini oko 15% ukupnog medicinskog otpada. Procenjuje se da će sa porastom standarda u društvu i prosečne starosti stanovništva rasti i količina stvorenog biohazardnog otpada. Osim u zdravstvenim ustanovama, biohazardni otpad nastaje u veterinarskim stanicama i ambulantama, klanicama, farmama i mini farmama.

Posebna kategorija otpada, a koji se ne sme zanemariti je farmaceutski otpad. Pod ovim otpadom se podrazumeva otpad koji nastaje u proizvodnji i prometu lekova, pomoćnih, lekovitih i medicinskih sredstva. Lekovima se smatraju preparati utvrđenog kvalitativnog i kvantitativnog sastava koji su proizvedeni industrijski ili laboratorijski. Pomoćna lekovita i medicinska sredstva smatraju se proizvodi i supstance biljnog, životinjskog, mineralnog i sintetičkog porekla, koji pomažu, odnosno omogućavaju dejstvo lekova ili drugih terapeutskih postupaka i sredstava blagog dejstva. Medicinskim sredstvima smatraju se zavojni materijali i sredstva za šivenje rana i sprečavanje krvarenja, stomatološki materijali, medicinski pribor za jednokratnu upotrebu.

Lekovi kojima je istekao rok trajanja i nisu za upotrebu, a koji se nalaze u zdravstvenim ustanovama, dopremaju se u apoteku, odakle se vraćaju proizvođaču, na njihovo uskladištenje ili uništavanje. „Sudbina“ onih lekova koji se nalaze u domaćinstvima, nije poznata. Pretpostavlja se da se lekovi odlažu u kontejnere, bez kontrole.

Katastar privrednih subjekata na teritoriji opštine Leskovac koji poseduju opasne materije.

1. D.O.O. Ulpin-Leneks 2. Mlekara Leskovac 3. Nevena 4. Leteks 5. Jugekspres 6. Rul 7. D.O.O. Agrocentar-Hem 8. N.I.S. Jugopetrol 9. J.K.P. Vodovod 10. Zdravstveni centar-Leskovac 11. J.P. Elektrodistribucija-Leskovac 12. P.U.T.P. Novigal 13. J.K.P. Toplana-Leskovac 14. D.C.P. Hemigal 15. IGM Mladost 16. Zavod za zaštitu zdravlja 17. Preduzeće za puteve-Vranje, ogranak Leskovac


75

18. Galpres 19. Lemind-Proleter 20. FPL 21. F.H.I. Zdravlje 22. Polimermer 23. A.D. Mesokombinat-Turekovac 24. Porečje-Vučje 25. TIG-Grdelica

Na osnovu baze podataka postojećeg stanja opasnih materija treba nastaviti i upotpunjavati ga sa novim podacima.

Emisija je ispuštanje gasova, para, aerosola i drugih zagađujućih materija u vazduh iz izvora zagađivanja. Postoji veliki broj izvora zagađivanja vazduha: ložišta u domaćinstvima, kotlarnice i toplane, proizvodna postrojenja, motorna vozila, prirodne pojave. Glavni izvori zagađujućih materija u opštini Leskovac su: ložišta na fosilna goriva i motorna vozila.

Većina većih ložišta na čvrsta i tečna goriva (toplane i kotlarnice) smešteno je u gradu Leskovcu - oko 83%. Lokacija ovih ložišta u odnosu na pravac dominantnih vetrova je nepovoljna – vetrovi duvaju od emitera ka stambenim zonama grada. Gradske toplane i većina kotlarnica koje zagrevaju poslovne zgrade locirane su u samom gradskom jezgru.

Najveću potrošnju goriva od ložišta na čvrsto gorivo imaju toplana „Leteks“ (oko 120 tona/dan uglja) i toplana „Crvena Zvezda“ (u sastavu JKP „Toplana“ – oko 90 tona/dan uglja), a od ložišta na tečna goriva toplana „Zdravlje“ (oko 30 tona/dan mazuta) i toplana „Dubočica“ (u sastavu JKP „Toplana“ – oko 12 tona/dan mazuta).

Većina ložišta nema nikakve uređaje za prečišćavanje dimnih gasova. Ugalj koji se koristi za loženje je lošeg kvaliteta, ne odgovara tipu goriva za koje su projektovana ložišta, kako po toplotnoj moći tako i po granulaciji i čistoći, uglavnom se koristi onaj ugalj koji je najeftiniji na tržištu. Korišćenje ovakvog goriva dovodi do povećane emisije čestica u vazduhu, oštećuju se ložišta, a često dolazi i do samopaljenja skladištenog uglja čije gašenje traje i po više dana. Proces privatizacije doveo je do prestanka rada većeg broja kotlarnica industrijskih pogona, što se odrazilo na učešće pojedinih zagađujućih materija u vazduhu grada.

Postrojenja za proizvodnju emituju i štetne materije iz tehnoloških procesa (topljenje metala, proizvodnja i korišćenje raznih rastvarača, prerada drveta i dr.) ali su ove emisije, osim emisija iz pogona za preradu drveta, u proteklom periodu, bile manjeg intenziteta i nisu dovodile do prekoračenja granične vrednosti imisije (G.V.I.). Pogoni za preradu drveta su emisijom čvrstih čestica (piljevine) u proteklom periodu više puta dovodili do zagađenja vazduha i zemljišta u neposrednoj okolini.

U Leskovcu je prema zadnjem popisu registrovano 21135 stambenih jedinica, od toga samo 3 200 je priključeno na centralni toplovodni sistem, u preostalim stambenim jedinicama za zagrevanje se koriste drvo, ugalj i električna energija. Broj stambenih jedinica (kuće, stanovi) u kojima se koristi čvrsto i tečno gorivo za zagrevanje nije utvrđen, on svakako varira u zavisnosti od cene električne energije, a stalni rast cena ove energije doveo je do situacije da se električna energija uglavnom koristi kao alternativni izvor toplote. Ložišta u domaćinstvima su zbog svog broja, položaja i visine dimnjaka i česte pojave nepotpunog sagorevanja goriva u ložištu veoma značajni zagađivači vazduha u zimskom periodu, što pokazuje i trend porasta koncentracija čađi uzimskom periodu i pored prestanka rada većine industrijskih kotlarnica.

Saobraćaj je jedan od glavnih uzroka zagađivanja vazduha u Leskovcu. Motorna vozila emituju čitav spektar zagađujućih materija u vazduhu: ugljen – monoksid, ugljen – dioksid, azotne okside, čađ (praškaste materije), teške metale (olovo i kadmijum), niz organskih jedinjenja od kojih je većina veoma otrovna (kancerogena, mutagena, neurotoksična).

Smatra se da vozila uzrokuju najmanje 60% ugljen – monoksida prisutnog u gradskim sredinama, 40% prisutnog azot – dioksida, a glavni su uzročnici prisustva olova u vazduhu urbane sredine.


76

Vrsta i količina emitovanih materija zavise od vrste motora (dizel, benzinski) i režima rada motora. Benzinski motori su glavni izvori ugljen – monoksida i olova, a dizel motori čestica ugljenika i nekih ugljovodonika. Benzinski motor vozila koji stoji, emituje najviše ugljen – monoksida i ugljovodonika, pri ubrzanju vozila najviše se emituju azotni oksidi, a kod usporavanja ugljovodonici i ugljen – monoksid. Najmanje štetnih materija motor emituje pri kretanju vozila stalnom brzinom.

Kroz Leskovac prolazi magistralni put M – 9, Pirot – Priština, i više regionalnih puteva, orijentacija ovih saobraćajnica je uglavnom u pravcu istok – zapad što je u odnosu na opisanu ružu vetrova nepovoljno za provetravanje grada. Sistematsko određivanje frekvencije i strukture vozila kroz grad nije vršeno u proteklih deset godina, ali prema okvirnoj proceni oko 25 – 30% saobraćaja kroz grad čine vozila u tranzitu. Ulice u centru grada u kojima se odvija veći deo saobraćaja su uske, dolazi do čestih zastoja usporavanja i ubrzavanja pri kretanju vozila što stvara uslove za povećanu emisiju štetnih materija.

Od zagađujućih materija koje su karakteristične za sagledavanje uticaja saobraćaja na kvalitet vazduha (ugljen–monoksid, azot–dioksid, formaldehid, olovo i ukupni ugljovodonici) u Leskovcu se prate koncentracije azot–dioksida i olova. Azot–dioksid je prisutan u vazduhu grada, prosečne vrednosti su veće u zimskom periodu u odnosu na letnji. Ako se uzme u obzir činjenica da su glavni izvori prisustva azot–dioksida u vazduhu urbane sredine sagorevanje goriva u ložištima (oko 48%) i motorna vozila, i da u letnjem periodu u gradu vrlo mali broj ložišta funkcioniše (obzirom da industrija skoro ne funkcioniše) može se reći da azot–dioksid u vazduhu u letnjem periodu uglavnom potiče iz motora vozila. Iz grafičkog prikaza sadržaja azot–dioksida vidi se da je ovako definisano učešće vozila u zagađivanju vazduha grada vrlo značajno. Olovo je takođe prisutno u vazduhu grada, prosečne vrednosti su ispod G.V.I., ali su registrovani dani za sadržajem olova iznad G.V.I.

Katastar emisije koji bi obuhvatio emisije iz ložišta, motora vozila i proizvodnih procesa još nije urađen i izrada ovog katastra je jedan od zadataka u sagledavanju postojećeg stanja i preduzimanje mera za poboljšanje kvaliteta vazduha.

Pod imisijom se podrazumeva sadržaj gasova, para, aerosola i drugih zagađujućih materija u vazduhu na određenom mestu i u određeno vreme, ona pokazuje kvalitet vazduha određenog područja. Ispitivanja zagađenosti vazduha u Leskovcu prvi put su vršena u periodu od 01.02.1975.godine do 31.01.1976.godine. Određivane su taložne materije na 12 mernih mesta, i sumpor – dioksid i čađ na šest mernih mesta u gradu. Merenja su pokazala da vazduh u gradu sadrži sumpor – dioksid i čađ iznad graničnih vrednosti imisije (G.V.I.). Ovi podaci su poslužili kao osnova za gašenje pojedinih kotlarnica stambenih zgrada u centru grada i priključenje zgrada na centralnu toplovodnu mrežu.

Nakon ovih jednogodišnjih ispitivanja nastao je prekid sve do 1994. godine kada se ponovo otpočelo sa kontinualnim praćenjem kvaliteta vazduha u Leskovcu. U početku su određivani sumpor – dioksid i čađ na 7 mernih mesta i ukupne taložne materije na 14 mernih mesta. Kasnije je iz finansijskih razloga broj mernih mesta smanjivan, tako da se sada sumpor – dioksid i ukupne taložne materije određuju na 4 merna mesta, a čađ na 5 mernih mesta. Zadnjih godina proširen je broj parametra zagađenosti vazduha koji se određuju, ispituju se teški metali u taložnim materijama i suspendovanim česticama i sadržaj azot – dioksida na dva merna mesta. Kontinualnim merenjima obuhvaćena je samo teritorija grada Leskovca, na kojoj je lociran najveći broj zagađivača vazduha.

Sumpor – dioksid je bezbojan, zagušljiv gas, obavezan je činilac zagađenosti vazduha u urbanim sredinama gde nastaje prvenstveno sagorevanjem fosilnih goriva, a nastaje i kao produkt nekih tehnoloških procesa. U malim koncentracijama sumpor – dioksid izaziva nadražaj sluzokože gornjih disajnih puteva, a u većim koncentracijama može da ošteti čulo mirisa, gleđzuba, da izazove upale sluznica disajnih organa i želuca i izumiranje dostupnih sluznica. Velike koncentracije sumpor – dioksida mogu izazvati trenutnu smrt. Naročito štetno deluje na disajne organe osoba sa akutnim i hroničnim respiratornim bolestima i dovodi do povećanog broja


77

oboljenja respiratornih organa kod dece. Kao granica do pojave simptoma štetnog dejstva sumpor – dioksida uzima se koncentracija od 380 µg/m3, a propisana G.V.I. iznosi 150 µg/m3.Sumpor – dioksid štetno deluje i na biljke – ometa fotosintezu razgradnjom hlorofila, a štetno deluje i na zemljište, vode, objekte promenom kiselosti, korozijom i razaranjem.

Prosečne godišnje koncentracije su u prvih pet godina ispitivanja imale uzlazni trend, ovo stalno povećanje koncentracija sumpor – dioksida je trajalo zaključno sa 1998. godinom. U 1998.godini prosečna godišnja koncentracija sumpor – dioksida je iznosila 124,5 µg/m3 (2,5 puta više od G.V.I.), od 1999. godine sadržaj sumpor – dioksida u vazduhu je stalno opadao do prosečnih vrednosti od 5 odnosno 8 µg/m3. Broj dana sa koncentracijom sumpor – dioksida iznad G.V.I. takođe je rastao do 1998. godine kada je dostigao maksimum, od 1999.godine počelo je smanjivanje, a od 2001.godine nije bilo ni jednog dana sa koncentracijama sumpor – dioksida iznad G.V.I.

Maksimalne koncentracije sumpor – dioksida beležene su u severnoj industrijskoj zoni grada na mernom mestu kod tekstilne fabrike „Leteks“. Na ovom mernom mestu bilo je i najviše dana sa sadržajem sumpor – dioksida iznad G.V.I., od 2001.godine koncentracije sumpor – dioksida na ovoj lokaciji su znatno ispod G.V.I. Koncentracije sumpor – dioksida su do 2001.godine bile veće u letnjem periodu, a u zadnje tri analizirane godine sadržaj sumpor – dioksida je veći u zimskom periodu. Ovakav trend sadržaja sumpor – dioksida u vazduhu grada može se objasniti kolapsom industrijskih pogona u Leskovcu a pre svega prestankom rada tekstilne industrije, u poslednje četiri godine jedan deo industrijskih pogona je potpuno prestao za radom a manji deo radi samo povremeno sa minimumom kapaciteta. Indeks rasta industrijske proizvodnje u proteklom desetogodišnjem periodu prikazan je tabelarno, indeks rasta industrijske proizvodnje za period 1993/2003 iznosi 58%.

Čađ čine veoma sitne čestice veličine oko 5µ, koje u obliku aerosola lebde u vazduhu a nastaju sagorevanjem fosilnih goriva i procesima prerade fosilnih goriva. Krupnije čestice se zadržavaju u gornjim delovima disajnih organa, a finije prodiru do pluća. Dejstvo na organe za disanje zavisi od brzine i dubine disanja, čestice koje se sadrže u gornjim delovima respiratornih organa izbacuju se kašljanjem, kijanjem, a one koje dospeju dublje bivaju fagocitovane pa se limfnim putem transportuju do limfnih žlezda. Čestice čađi nadražuju sluznicu disajnih organa, i pri produženoj izloženosti dovode do bujanja vezivnog tkiva i fibroze pluća. Osim toga na česticama se nakupljaju bakterije i druge otrovne materije, čestice sadrže u sebi i katranske materije koje imaju kancerogeno dejstvo.

Merna mesta za čađ su, kao i za sumpor-dioksid, raspoređena po zonalno-funkcionalnoj mreži. Od sedam mernih mesta na kojima se započelo sa kontinualnim ispitivanjem vazduha 1994. godine broj mernih mesta je od 1999. godine smanjen na četiri, a od 2001. godine uvedeno je još jedno merno mesto za čađ u centru grada, pored veoma opterećene saobraćajnice. Prosečne godišnje koncentracije čađi u proteklom desetogodišnjem periodu imaju uzlazni trend, ali su još uvek ispod G.V.I. U toku godine registruju se dani sa koncentracijama čađi iznad G.V.I., u grejnoj sezoni, broj ovih dana je u porastu i na mernim mestima u centru grada (hotel „Dubočica“ i Tehnološki fakultet) prelazi preporučenu granicu Svetske zdravstvene organizacije od 10% dana u godini sa koncentracijama iznad G.V.I. Broj dana iznad G.V.I. dostiže i vrednosti od 27,6% u toku godine. Sadržaj čađi je veći u zimskom periodu i u poslednje tri godine se povećava, dok koncentracije čađi u letnjem periodu stagniraju, odnosno blago opadaju.

Maksimalne koncentracije čađi su registrovane na mernim mestima u centru grada, pored opterećenih saobraćajnica i kotlarnica koje zagrevaju stambene i poslovne zgrade, veće su u zimskom u odnosu na letnji period, od 2001. godine imaju uzlazni trend. Iz grafikona se vidi da prosečne godišnje koncentracije čađi u periodu 1994. – 2000. godine imaju silazni trend, a od 2001. godine počinje nagli rast. Ovakav trend koncentracije čađi može se objasniti orijentacijom domaćinstva na grejanje električnom energijom u periodu kada je ona bila jeftin način grejanja, a zatim prelaskom na čvrsta goriva kada su počela stalna povećanja cena električne energije, i sve većim opterećenjem vozilima saobraćajnica u centru grada.


78

Ukupne taložne materije (aerosediment) čine čestice različite veličine organskog i neorganskog porekla. Potiču uglavnom od delića čvrstih goriva, pepela, prašine i drugih materija. Delovanje aerosedimenta na ljudski organizam zavisi od više faktora: veličine i oblika, hemijskog sastava, dužine i intenziteta delovanja, otpornosti pojedinih tkiva i organizma u celini. I taložne materije, slično česticama čađi, deluju na organe za disanje, kožu, sluzokožu nosa i oči.

Merna mesta za taložne materije su smeštena pored opterećenih saobraćajnica i u severnoj industrijskoj zoni. Broj mernih mesta je od četrnaest (1994. godina) smanjen na četiri. Osim ukupnih taložnih materija određuju se i hemizam padavina i teški metali. Višegodišnji prosečni sadržaj ukupnih taložnih materija – aerosedimenta u vazduhu grada je visok iznosi 291,36 mg/m2/dan. Vazduh se smatra čistim ako taložne materije ne prelaze 100 mg/m2/dan. Naselja se, prema ovim preporukama, dele po sadržaju taložnih materija u vazduhu na: slabo zagađena, do 200 mg/m2/dan, srednje zagađena, do 300 mg/m2/dan, znatno zagađena, do 500 mg/m2/dan, jako zagađena, do 700 mg/m2/dan i ogromno zagađena, više od 700 mg/m2/dan.

U proteklom desetogodišnjem periodu sadržaj aerosedimenta je u samo tri ispitivane godine bio ispod G.V.I. Prosečna vrednost aerosedimenta je 1999. godine dostigla maksimum od 708.1 mg/m2/dan (G.V.I. za srednju vrednost aerosedimenta iznosi 200 mg/m2/dan), kada su bombardovani objekti u gradu i neposrednoj okolini. Nakon 1999. godine vrednosti aerosedimenta opadaju, tako da su u poslednje dve godine bile ispod G.V.I. Mesečni maksimumi aerosedimenta iznose 2082 i 1862 mg/m2/dan i registrovani su 1998. i 1999. godine. Smanjenje ukupnih taložnih materija je donekle posledica poboljšane higijene u gradu, ali je sigurno većiuticaj količine padavina u ovom periodu.

Azotni oksidi - Nastaju sagorevanjem goriva u ložištima i motorima vozila, i pri raznim procesima proizvodnje (proizvodnja azotne kiseline i đubriva, cinkovanje i drugi hemijski procesi), teži su od vazduha, boja im varira od žućkaste do mrko-smeđe. Postoji više azotnih oksida koji su nestabilni i u vazduhu oksidišu do azot – dioksida, koji se najčešće sreće kao parametar zagađenosti vazduha. Azotni oksidi imaju izraženo iritativno dejstvo na sluzokože disajnih puteva – pogoduju pojavi astme, uzrokuju alergiju, mogu da uzrokuju sistemska i maligna oboljenja. Štetno deluju i na vegetaciju, a u većim koncentracijama zbog svoje žuto – smeđe boje smanjuju vidljivost.

Sadržaj azota se prati na mernim mestima u centru grada pored veoma opterećenih saobraćajnica. Protekli period ispitivanja je nedovoljan za realno određivanje trenda sadržaja azot – dioksida. Iz tabele se može zaključiti da prosečne godišnje koncentracije azot – dioksida imaju veoma blagi porast, znatno su ispod G.V.I., maksimalne vrednosti takođe pokazuju blagi porast iz godine u godinu, ali su još uvek ispod G.V.I., tako da u ispitivanom periodu nije bilo ni jednog dana sa sadržajem azot – dioksida iznad G.V.I. Prosečne vrednosti azota – dioksida su veće uzimskom periodu u odnosu na letnji, i pokazuju tendenciju rasta što se može objasniti povećanjem potrošnje goriva za zagrevanje prostorija u zimskom periodu.

Olovo i kadmijum - U vazduhu urbane sredine olovo najčešće dospeva kao produkt sagorevanja benzina u motornim vozilima, a nastaje i pri nekim procesima hemijske industrije (proizvodnja boja, pesticid, prerada ruda i drugo). Olovo spada u grupu toksičnih teških metala, veoma nepovoljno utiče na disajne organe i digestivni trakt, taloži se u koštanoj srži i zubima, utiče na plod u majčinoj utrobi, napada nervne ćelije, ometa sintezu hemoglobina. Olovom su posebno ugrožena deca, jer je disanje dece ubrzano u odnosu na odrasle, a olovo lebdi u vazduhu na visini od 1 – 1,2 m.

Kadmijum je veoma toksičan i u malim koncentracijama, i ima kumulativna svojstva. Glavni izvori kadmijuma u vazduhu su ložišta na čvrsta i tečna goriva i vozila. Sadržaj olova i kadmijuma je određivan u taložnim materijama i suspendovanim česticama. Ispitivanja sadržaja olova i kadmijuma u taložnim materijama, koji je vršio Zavod za zaštitu zdravlja iz Leskovca pokazuju da su ovi teški metali prisutni na svim mernim mestima u gradu u koncentracijama znatno ispod G.V.I. Prosečni sadržaj ovih metala u taložnim materijama ima tendenciju smanjivanja. Prema merenjima Zavoda za zaštitu zdravlja iz Leskovca prosečne vrednosti olova i


79

kadmijuma u suspendovanim česticama su znatno niže od G.V.I., ali je u 2004.godini bilo 9% dana sa sadržajem olova iznad G.V.I. i 5% dana sa sadržajem kadmijuma iznad G.V.I.

Kvalitet vazduha u Leskovcu kontinualno se ispituje od 1994. godine. Prate se koncentracije osnovnih pokazatelja kvaliteta vazduha: sumpor – dioksida, čađi, azot – dioksida, ukupnih taložnih materija i teških metala. Broj mernih mesta je u proteklom periodu, iz finansijskih razloga smanjivan, a povećavan je broj parametara koji se određuju. Kontrola kvaliteta vazduha se ne vrši u naseljima kroz koja prolazi međunarodni put E – 75.

U ispitivanom periodu došlo je do značajnih promena u strukturi zagađivača vazduha. Nakon 2000.godine većina industrijskih preduzeća je prestala sa radom a tekstilna industrija, koja je bila dominantna u opštini, je potpuno prestala sa radom. U Leskovcu postoji centralni toplovodni sistem koji zagreva javne ustanove i deo stanova u gradu. Od ukupno 21135 stambenih jedinica u gradu samo 3200 je priključeno na toplovodnu mrežu. Značajna poskupljenja električne energije poslednjih godina uslovila su da se većina domaćinstava preorijentiše sa grejanja električnom energijom na grejanje čvrstim gorivima (drvo i ugalj). Ove promene uslovile su da ložišta u domaćinstvima postanu veoma značajni zagađivači vazduha grada u grejnoj sezoni.

Industrijska postrojenja u analiziranom periodu zagađivala su vazduh emisijama iz svojih kotlarnica, nisu registrovana zagađenja vazduha uzrokovana emisijama iz tehnoloških procesa proizvodnje osim zagađenja vazduha i tla izazvanih emisijom drvne piljevine iz procesa obrade drveta. Loša finansijska situacija prinudila je većinu vlasnika većih ložišta na ugalj da koriste gorivo koje po svojim karakteristikama ne odgovara ložištu što dovodi do lošeg sagorevanja i povećanih emisija.

Mreža magistralnih, regionalnih i lokalnih puteva kroz opštinu se ukršta u Leskovcu, nisu izgrađene obilaznice oko grada pa se sav saobraćaj odvija kroz gradsko jezgro. Ulice su uske i visoke („kanjonske“), saobraćaj se odvija usporeno, dolazi do čestih zastoja, što stvara uslove za povećanu emisiju zagađujućih materija iz motora vozila. Od parametara zagađenosti vazduha poreklom iz vozila u Leskovcu se prate koncentracije azotnih oksida i olova. Merenja ukazuju na značajan uticaj vozila na kvalitet vazduha u gradu.

Promene u strukturi zagađivača vazduha izazvale su promene u učešću pojedinih zagađujućih materija u vazduhu grada. Sadržaj sumpor – dioksida u vazduhu grada je rastao do 1998. godine, a od 1999. godine počinje opadanje koncentracija sumpor – dioksida do vrednosti koje ne mogu štetno uticati na životnu sredinu. Od dominantne zagađujuće materije u vazduhu grada sadržaj sumpor – dioksida se smanjio do granica detekcije. U periodu visokog sadržaja sumpor – dioksida veće koncentracije su registrovane u letnjem periodu (što ukazuje da nisu bile posledice grejanja kuća i stanova). U periodu malih sadržaja sumpor – dioksida u vazduhu grada (poslednje četiri godine) koncentracije ove zagađujuće materije veće su u zimskom periodu.

Prosečne godišnje koncentracije čađi u proteklom periodu imaju uzlazni trend ali su još uvek ispod graničnih vrednosti imisije (G.V.I). U toku godine registrovani su dani sa koncentracijom čađi iznad G.V.I. Broj ovakvih dana je u porastu i na mernim mestima u centru grada, u zimskom periodu, višestruko prekoračuje propisanu granicu Svetske zdravstvene organizacije od 10% ovakvih dana u toku godine. Sadržaj čađi je veći u zimskom periodu i u poslednje tri analizirane godine ima trend povećanja. U zadnje četiri ispitivane godine čađ je postala dominantna zagađujuća materija u vazduhu grada.

Višegodišnji prosečni sadržaj ukupnih taložnih materija je iznad G.V.I, i po sadržaju ove zagađujuće materije u vazduhu Leskovac spada u srednje zagađeno naselje. U poslednje dve analizirane godine sadržaj ukupnih taložnih materija se smanjuje, ali obzirom na uticaj padavina na prisustvo taložnih materija u vazduhu ovaj period je mali za donošenje zaključka o uticaju preduzetih mera (poboljšanja komunalne higijene i drugo) na smanjenje sedimenta. Sadržaj taložnih materija je bio izrazito visok tokom ratne 1999.godine, osim hemizma padavina druge analize taložnih materija (pr. radioktivnost) u toku ove godine nisu vršene.

Protekli period ispitivanja azotnih oksida nije dovoljan za realnu procenu trenda sadržaja


80

azotnih oksida u vazduhu grada, ali se može zaključiti da prosečne godišnje koncentracije azotnih oksida imaju blagi porast, i da su još uvek ispod G.V.I. U analiziranom periodu nije bilo ni jednog dana sa koncentracijom azotnih oksida iznad G.V.I, prosečne vrednosti veće su u zimskom periodu u odnosu na letnji.

Teški metali su određivani u taložnim materijama i u suspendovanim česticama. Ispitivanja su pokazala da su olovo i kadmijum prisutni u vazduhu grada, sadržaj ovih metala u taložnim materijama je znatno niži od G.V.I. Prosečni sadržaj olova i kadmijuma u suspendovanim česticama je manji od G.V.I, ali je u toku 2004.godine registrovano 9% dana sa sadržajem olova iznad G.V.I i 5% dana sa sadržajem kadmijuma iznad G.V.I.

OPŠTINA LEBANE

Fekalna kanalizacija je u veoma kritičnom stanju zbog neadekvatnih održavanja jer se nužno nameće potreba za mašinskim održavanjem sistema i specijalnim cisternama vršiti ispiranje od nanosa koji je izuzetno izražen. Sistem je separatni ali to se ne poštuje od strane građana te se imaju česti ispadi sistema iz nemogućnosti da kolektor primi svu vodu koja je predimenzionisana u pogledu propusne moći. Otpadne vode se direktno ispuštaju u reku Jablanicu što inspekcijski organi već sankcionišu i intervenišu /28/.

Sve otpadne vode je potrebno odvesti do budućeg postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda na lokaciji „KOŽARA“. Obezbeđeni su projekti za sabirno odvodni kolektor do postrojenja kao i projekat adaptacije postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u „KOŽARI“. Da bi se taj posao do kraja odradio potrebno je rešiti pitanje imovinsko pravnih poslova za postrojenje i kolektor. Projekte je u celosti obezbedilo resorno Ministarstvo Vodoprivrede odnosno Direkcija za Vode pri Ministarstvu.

Fekalna kanalizacija u Lebanu i u naseljima nizvodno od Lebana u ravničarskom delu planira da se sakuplja i transportuje do postrojenja za otpadne vode na lokaciji „KOŽARA“gde će biti završni tretman otpadnih voda. U Bošnjacu, Cekavici, Vojlovcu, Lugaru i Konjinu postoji izgrađena kanalizacija a u preostala naselja ne postoji izgrađena fekalna kanalizacija a planira se njihova izgradnja. Ukupna dužina fekalne kanalizacije u pomenuta naselja je oko 30 km preseka većih od 200 mm. U Lebanu je izrađena 97% fekalna kanalizacija.

Neplanska izgradnja komunalne infrastrukture, nepostojanje standarda i zakonske regulative u vreme stvaranja divljih deponija i nedostatak mehanizacije u JP Komunalac, doveli su do toga da i opština Lebane ima problema za komunalnim uređenjem.

Situacija i trendovi u ovoj sferi nameću: • Regionalni pristup upravljanja otpadom (izgradnja regionalne deponije sa centrom

za reciklažu). • Potpuno novu lokaciju za ljudsko groblje (nema kapaciteta u postojećoj) i

uređenje stočnog groblja (trenutno ne postoji, a zakon nas na to obavezuje). • Osavremenjivanje uslova prodaje na zelenoj pijaci, poštovanje standarda i strogu

primenu zakona.

Razvoj ekološke svesti, osavremenjivanje opreme, efikasniji rad komunalnih inspektora i striktna primena zakona nameću nam se kao zadatak u cilju komunalnog uređenja opštine i očuvanja životne sredine.

Industrijski, opasan i bio/harzadni otpad - Otpad koji nastaje u procesu proizvodnje jeste industrijski otpad. Prema karakteristikama industrijski otpad se može podeliti u dve osnovne grupe i to: opasan i neopasan industrijski otpad. Pod opasnim otpadom se definiše otpad koji ima najmanje jednu od opasnih karakteristika (eksplozivnost, zapaljivost, oksidaciona sredstva, otrovnost, infektivnost, sklonost koroziji, organski je perioksid, u dodiru sa vazduhom oslobađazapaljive gasove ili toksične materije, sadrži toksične supstance sa stalnim delovanjem) uključujući


81

i ambalažu u kojoj je opasan otpad bio upakovan. Opasan otpad se odlaže na način koji je propisan zakonskim regulativama i ne sme se odlagati na deponiju komunalnog otpada.

Generator otpada je svako preduzeće kod koga pri obavljanju delatnosti nastaje otpad. U skladu sa Pravilnikom o pristupanju sa otpacima koji imaju svojstva opasnih materija („Službeni glasnik Republike Srbije“ broj 12/95) preduzeće (generator otpada) kod koga nastaju opasni otpaci dužno je da sakuplja opasan otpad i da ga skladišti u privremenim skladištima za opasan otpad. Klasifikovan i propisan način obeležen opasni otpad odlaže se iz privremenih skladišta na posebno uređen prostor-skladište. Svaki generator otpada je dužan da izvrši karakterizaciju i kategorizaciju opasnog otpada. Neopasan otpad generator otpada može da odlaže u kontejnerima, koje komunalno preduzeće redovno prazni, na osnovu ugovora sklopljenim između komunalnog preduzeća igeneratora otpada. Trenutno na teritoriji opštine Lebane nema produkcije industrijskog otpada jer najznačajnije industrijske firme „Exportex“-tekstilna industrija, „Jablanica“-trikotaža, „Kožara“- industrija prerade kože ne rade. Otpad koji nastaje obavljanjem preduzetničke delatnosti (SUR, STR, SZR) odlaže se na gradsku deponiju. Generisan otpad, pretežno iz kožarske industrije do 1998. god. odlagan je na sopstvenu deponiju, lociranu iza fabrike kože a u krugu same Kožare. Rekultivacija postojeće lokacije nikad nije rađena. Medicinski otpad koji potiče iz Doma zdravlja u Lebanu (špricevi, gaze) odlaže se na gradsku deponiju. Poseban tretman ovog otpada se ne vrši. Na teritoriji Opštine Lebane postoji staro groblje koje je zatvoreno za dalju upotrebu. Lokacija ovog groblja je na izlazu iz Lebana, na kraju naselja Pavlove livade (ul.1.Maj). Opština Lebane trenutno koristi novu lokaciju za odlaganje uginulih životinja, u selu Konjino, udaljenu od magistralnog puta M-9, 1 km. Na lokaciji je formirana jama sa postavljenim poklopcem i mogućnošću zaključavanja, ali je kapacitet jame pri kraju tako je rok trajanja još godinu dana. Pokrenuta je inicijativa za utvrđivanje i izgradnju stočnog groblja za područje Opštine Lebane.

OPŠTINA MEDVEĐA

Vazduh - aerozagađivača uglavnom nema. U prečniku od oko 100 km nema industrijskih zagađivača, zbog čega nisu predviđena sistematska merenja tj. kontinuirana kontrola granice prekoračenje imisija i emisija zagađujućih materija u spoljašnjoj sredini.

Zemljište - u strukturi poljoprivrednog zemljišta značajno mesto zauzimaju travnjaci (livade i pašnjaci). U zoni Flotacije rudnika Lece nalazi se jalovište na poljoprivredmom zemljištu nastalo usled eksploatacije ruda. Neophodna je sanacija i rekultivacija. Korišćenje i uređenje šumskog zemljišta (u privatnoj i društvenoj svojini) kontroliše se od čuvara i šumske inspekcije

Kvalitet voda - vodni resursi su prirodna bogatstva od većeg značaja ako se ima u vidu mogućnost njihovog korišćenja (kopnene vode-podzemne i površinske kao i mineralne). Opština raspolaže značajnim vodnim potencijalom. Površinske vode zastupljene su gustom hidrografskom mrežom - Jablanica i njene brojne pritoke (Banjska i Tularska reka, Lepaštica i Gajtanska reka). Jablanica je bujičnog karaktera, često presušuje i često se izliva, plavi obradive površine i ugroţava naselja.

Mnogo veći razvojni značaj za opštinu imaju ogromni potencijali podzemnih voda. Na teritoriji opštine nalaze se mnogobrojni termomineralni izvori od kojih su najznačajniji i ekonomski najperspektivniji u Sijarinskoj i Tularskoj Banji. Sijarinska Banja ima 26 izvora od kojih 18 izvora ima terapijsku vrednost. Voda pojedinih izvora po svom hemijskom sastavu je različita: alkalna, kisela, gvožđevita, sa temperaturom od 68 do 760C. Tri izvora hladne mineralne vode (16-210C) su gvožđeviti i sumporoviti kiseljaci. Na području Tularske Banje registrovano je 5 izvora kisele i 2 izvora slane vode. Za potrebe vodosnabdevanja koriste se bunari iz kojih se crpi podzemna voda koja trenutno zadovoljava potrebe stanovništva.

Upravljanje čvrstim komunalnim otpadom - celokupan otpad (komunalni, industrijski,


82

medicinski i životinjski) odlaže se na neuređenom smetlištu. Prostor celokupnog smetlišta je lociran u blizini reke i magistralnog puta, neograđen je, ne prekriva se slojem zemlje i često gori. Česta je pojava i divljih deponija. Sa komunalnim otpadom odlaže se i medicinski, leševi uginulih životinja, strugotine sa strugara.

Skupština opštine je donela odluku o pristupanju sistemu regionalnog upravljanja otpadom. Planirana Regionalna deponija je u Leskovcu, a u Medveđi je planirana Transfer stanica.

Otpadne vode – Pre nekoliko godina rekonstruisan je i pušten u rad sistem za prečišćavanje otpadnih voda pored reke Jablanice.

OPŠTINA VLASOTINCE

Stanovnici opštine Vlasotince /30/ snabdevaju se vodom za piće iz fabrike vode „Nerezine“, koja vodu zahvata iz reke Vlasine. Voda se pumpama prebacuje na postrojenje gde se klasičnim fizičko-hemijskim postupkom dovodi do kvaliteta vode za piće. Iz ovog sistema osim grada snabdevaju se i sela Boljare, Orašje, Kukavica, Šišava i Donja Lomnica. Trenutno se iz ovog sistema snabdeva vodom za piće oko 20 000 stanovnika opštine. Vodozahvat na reci Vlasini spada u vodozahvate visokog rizika. Ukupna dužina vodovodne mreže u opštini je 66km. Sama vodovodna mreža izgrađen je od azbestno-cementnih cevi 1965. godine.

Kanalizacioni sistem u Vlasotincu izgrađen je 70-tih godina. Ukupna dužina kanalizacione mreže (0160-0300) iznosi oko 40 km. 80% kanalizacione mreže izgrađeno je od cementno-azbestnih cevi, a preostali deo od keramičkih. Kanalizacionom mrežom obuhvaćeno je samo naselje Vlasotince, dok u ostalim naseljima ne postoji izgrađen kanalizacioni sistem. U cilju prečišćavanja i prerade otpadnih voda funkcioniše postrojenje za preradu i prečišćavanje otpadnih voda (kapaciteta 10.000 stanovnika), koje se nakon tretmana upuštaju u vodotok reke Vlasine. Prerada otpadnih voda vrši se iz delova grada koji su opremljeni kanalizacionom mrežom. Periferni delovi Vlasotinca ne poseduju izgrađen sistem za odvođenje fekalnih voda.

Sliv reke Vlasine prihvata površinske vode sa teritorije nekoliko opština. Domaćinstva i industrijski objekti zbog nepostojanja ili nefunkcionisanja postrojenja za preradu, otpadne vode ispuštaju neprečišćene direktno u reku Vlasinu ili njene pritoke.

Iznošenje i deponovanje komunalnog otpada na području Vlasotinca vrši JKP Komunalac.

Organizovanim prikupljanjem otpada obuhvaćeno je samo najveće naselje Vlasotince dok se u svim ostalim naseljima odlaganje čvrstog otpada vrši na nekontrolisanim i po zdravlje i životnu sredinu opasnim divljim deponijama. Čvrst otpad se odvozi na nekontrolisanu gradsku deponiju, lociranu oko 500 m nizvodno od naselja (lokacija “Nogaje“), na samoj obali reke Vlasine. Na deponiji se vrši odlaganje industrijskog, medicinskog i komunalnog otpada bez ikakve selekcije. Deponija je u eksploataciji oko 45 godina, sa kritičnom visinom nasipanja. Iako ispitivanje uticaja deponije na stanje životne sredine nije vršeno, ona pouzdano predstalja jedan od najvećih zagađivača vode, vazduha i zemljišta i predstavlja opasnost za grad Vlasotince.

Pijačne aktivnosti se odvijaju na dve lokacije. Ne postoje površine pod krovom, a pijačna površina nije opremljena potrebnim brojem pijačnih tezgi. Lokalna samouprava u saradnji sa CHF je izgradila mlečnu pijacu za prodaju mleka i mlečnih proizvoda. U Vlasotincu ne postoji preduzeće za centralizovanu proizvodnju i distribuciju toplotne energije. Grejanje javnih ustanova se vrši odvojeno. Svi sistemi su dosta stari bez adekvatnog održavanja i iziskuju detaljnu rekonstrukciju.


83

11. PČINJSKI OKRUG

GRAD VRANJE

Preduzeća Yumco, Simpo, Zavarivač, Duvanska industrija Vranje, Alfa Plam, Jedinstvo, HIV, Nemetali i druga čine okosnicu privrednog razvoja opštine. U opštini postoji 400 privatnih preduzeća i 1111 samostalnih radnji u oblasti zanatstva, trgovine, ugostiteljstva, saobraćaja i ostalih usluga /31/. Sve navedene firme predstavljaju stvarne i potencijalne generatore tečnog, gasovitog i čvrstog otpada. Zbog nedostatka informacija nije bilo moguće detaljnije opisati situaciju na teritoriji grada Vranje.

OPŠTINA BUJANOVAC

Vazduh - Teritorija opštine Bujanovac izložena je kako globalnom tako i lokalnom zagađivanju vazduha i nije obuhvaćena Programom kontrole vazduha koji finansira Ministarstvo za nauku i zaštitu životne sredine. Zagađenje vazduha je prisutno u gradskom naselju i dokazano na osnovu bioloških indikatora. Lišajevi, koji su pokazatelji čistoće vazduha, odsutni su iz gradskog naselja gde vlada zona „lišajske pustinje“. Koraste forme lišajeva koje su otporne na izvesne koncentracije zagađujućih materija u vazduhu nalaze se tek na udaljenosti od oko 5 km od Bujanovca /32/.

Izvori zagađenja vazduha su: saobraćaj, kotlarnice centralnog grejanja, šumski i poljski požari na divljim deponijama i pojedini industrijski zagađivači (SIMPO –poliuretanska pena, Asfaltna baza koju je 2003. godine izgradilo preduzeće PUTEVI –Užice, AD DIB Duvanska industrija Bujanovac, DP Jugokoop – klanica, DP Feldspat, PP Metal-dizajn, DP Proleće i DP Gumoplastika.

Površinske vode - Nekontrolisna eksploatacija iz korita Južne Morave, Krševičke i Ljiljanske reke značajno utiče na spuštanje nivoa reka, što posredno utiče na degradaciju ekosistema i poljoprivrednih površina. Binačka Morava dolazi opterećena komunalnim otpadnim vodama, ali poslednje merenje kvaliteta vode vršeno je 1999. godine. Na izlazu iz opštine Bujanovac, na profilu Ristovac jednom mesečno RHMZ vrši merenje kvaliteta vode Južne Morave. U toku letnjih meseci, kada pada vodostaj, voda ima kvalitet treće klase boniteta, a tek u zimskim mesecima pripada drugoj klasi boniteta. U vodotok Južne Morave uliva se komunalna i industrijska otpadna voda iz Bujanovca i okolnih naselja.

Količina industrijskih otpadnih voda kreće se oko 25.000 m3 godišnje, od čega se prečišćava samo 9.000 m3 otpadnih voda i to u SIMPU-fabrici dušeka i Fabrici „Kondiva“. Ostala količina otpadnih voda bez ikakvog predtretmana ispušta se u recipijent Južnu Moravu. Ukupno se 50.000 m3 otpadnih voda svake godine upusti u Južnu Moravu.

U Egejsko more teče reka Pčinja koja se uliva u reku Vardar u Republici Makedoniji. Pčinja spada u reke sa kvalitetom vode prve klase. Hidro-akumulacija na reci Pčinji kod manastira Sveti Prohor Pčinjski smetnja je za prirodno kretanje autohtonih populacija riba koje se mreste u gornjem toku reke. Na teritoriji opštine Bujanovac Pčinja nije recipijent otpadnih voda. Pčinja jednim delom teče kroz Zaštićeno prirodno dobro „Dolina Pčinje“ površine 2.485,20 hektara, proglašeno za takvo Uredbom Vlade Srbije 1996. godine.

Zemljište - Bonitet zemljišta kreće se od prve klase u dolini reka do šeste i sedme klase u brdsko planinskom području. Poljoprivredno zemljište je ugroženo nekontrolisanom eksploatacijom peska u blizini korita reka, nekontrolisanom gradnjom i lošim zoniranjem gradskog naselja (industrijski kompleksi su smešteni na poljoprivrednom zemljištu prve klase). Zemljište duž saobraćajnica ugroženo je saobrađajem, a poljoprivredno zemljište oko Morave opterećuje gradska deponija, divlje stočno groblje i druge divlje deponije.

Pored navedenih uzroka prisutno je i zagađivanja zemljišta projektilima sa osiromašenim uranijumom na dve lokacije u selu Borovcu i jednoj u selu Bratoselce. Na području sela Jastrebac


84

i Bogdanovac još uvek postoje zaostale neeksplodirane kasetne bombe i neeksplodirane mine u bivšoj Kopnenoj zoni bezbednosti zapadno od Bujanovca.

Problem pravilne dispozicije medicinskog otpada iz zdravstvenih ustanova Doma zdravlja i Zavoda za rehabilitaciju „Vrelo“, nije adekvatno rešen, tako da se prikuplja u kontejnerima zajedno sa komunalnim otpadom. Takođe nije adekvatno rešen problem uklanjanja životinjskih leševa i konfiskata, odnosno nameće se problem lokacije za stočno groblje, odnosno jamu grobnicu, budući da se sada leševi životinja zakopavaju na stočnom groblju klanice „Jugokoop“.

Industrijski opasni otpad nije pod kontrolom nadležnih opštinskih organa, tako da o njemu nema pouzdanih podataka u lokalnoj upravi. Istovetno je i u pogledu sagledavanja proizvodnje i prevoza opasnih materija, kao i procene rizika od nastanka hemijskih i drugih udesa sa opasnim materijama. Smeće se izvozi na gradsku deponiju, koja je locirana u delu starog korita Južne Morave, severoistočno od Bujanovca, oko 500 m vazdušne linije, na površini od 5000 m2,sa zapreminom od 150.000 m3, prema Izveštaju ZZZZ Vranje, odnosno površine 3 hektara prema JP „Komunalac“, dok samo telo deponije zauzima površinu od 2 hektara, prosečne visine od 2 do 3 m.

Deponovanje smeća na ovoj deponiji počelo je da se vrši 1985. godine. Prema Izveštaju ZZZZ deponija je udaljena od naselja 3 kilometra, od prvih kuća 1 kilometar, a od vodotoka Južne Morave 700 metara. Od izvorišta vodosnabdevanja je udaljena nizvodno na 5 kilometara, ali je uzvodno od starih izvorišta vodosnabdevanja opštine Vranje, udaljena oko 14 kilometara. Saobraćajnica do same deponije nije izgrađena u dužini od 800 metara. Deponija nema podlogu, nema obodni kanal, drenažni kanal, nema struju i vodu, a bonitet zemljišta je od šeste do sedme klase. Smeće koje se odlaže na deponiju ne pokriva se i ne sabija, tako da svakodnevno ima pojave paljenja, naročito noću.

Od mehanizacije, na deponiji radi jedan buldožer, dok nema objekta za smeštaj i boravak radnika. Odvoženje smeća na deponiju se sprovodi tipskim vozilom, zatvorenim i otvorenim kamionom. Smeće koje se deponuje potiče iz domaćinstava i to 30 m3 dnevno, privrede 15 m3

dnevno i vanprivrede 5 m3. Postojeća deponija ne zadovoljava higijenske zahteve. Za novu deponiju određena je lokacija u selu Samoljica, za koju postoji tehnička dokumentacija, urađena prethodna analiza, kao i detaljna analiza uticaja objekta na životnu sredinu, odnosno postoji projekat. Postojeće stanje upravljanja otpadom je neodrživo, jer deponija predstavlja ekološku crnu tačku opštine te je potrebno izvršiti njenu sanaciju i remedijaciju. Postojeća deponija je u zahvatu urbanističkog plana i ne zadovoljava propisane uslove. Upravljanje opasnim otpadom nije rešeno. Iz tih razloga potrebno je upravljanje otpadom za naselje Bujanovac uskladiti sa odredbama Nacionalne strategije upravljanja otpadom.

Plan priključivanja svih stanovnika na kanalizacionu mrežu ne postoji, kao i katastar kanalizacione mreže. Proširenje kanalizacione mreže se vrši uz tehničku dokumentaciju, na koju ne postoji saglasnost od nadležnog organa uprave. Iz podataka Zavoda za zaštitu zdravlja Vranje, izvestan broj industrijskih radnih organizacija je priključen na centralnu gradsku kanalizaciju, ali nema potpunih podataka o količini otpadnih voda u m3 na dan za svaku od njih, kao ni o vrsti zagađenja u otpadnoj vodi. Takvih radnih organizacija prema ovim podacima bilo je šest, dok takođe šest radnih organizacija poseduju sopstvene kanalizacione sisteme.

Iz navedenih podataka, može da se konstatuje da se prečišćavanje otpadnih voda pre uliva kanalizacije u recipijent ne vrši, a isto tako, i prečišćavanje industrijskih otpadnih voda pre uliva u kanalizaciju se uglavnom ne vrši. Postoje samo podaci da Fabrika dušeka „Simpo“ poseduje i koristi uređaj za prečišćavanje otpadnih voda, koje odlaze u recipijent Moravicu. Može se napomenuti da i ona pravna lica koja imaju uređaje za prešišćavanje otpadnih voda pre uliva u recipijent, kao npr. Klanica „Jugokoop“ ne koriste ih adekvatno i redovno.

Zbog ovakvog stanja vodotoci koji protiču kroz teritoriju Opštine su prema raspoloživim podacima o ispitivanju kvaliteta vode u njima ugroženi raznim vrstama zagađenja. Binačka Morava već dolazi opterećena izvesnom količinom komunalnih i industrijskih otpadnih voda i na teritoriji Opštine bi trebalo da ima vodu IIa klase, prema Uredbi o kategorizaciji voda. Kvalitet


85

vode u ovoj reci se, u sklopu monitoringa Republike, pratio na jednom profilu kod sela Končulj, ali se posle januara 1999. godine ova merenja ne obavljaju. Na profilu Ristovac, RHMZ iz Beograda vrši ispitivanja vode iz Južne Morave mesečno, i prema ovim rezultatima voda u toku letnjih meseci ima kvalitet III klase, a u zimskom periodu propisane II b klase.

OPŠTINA PREŠEVO

Kvalitet vazduha – Pored saobraćaja, individualnih kotlarnica i domaćinstava u zimskom periodu, od industrije, trenutno jedini zagađivač je PGM Budućnost /33/.

Kvalitet zemljišta - Za opštinu Preševo nisu rađena detaljna ispitivanja stanja zemljišta u pogledu njihove zagađenosti teškim metalima i pesticidima. Rezultati preliminarnih ispitivanja pokazuju da je stanje kvaliteta zemljišta uglavnom zadovoljavajuće, jer nema teških metala i pesticida u zemljištu. "Institut za zemljište" iz Beograda trenutno radi detaljne analize uzoraka zemljišta za pedološke, agrohemijske i vodno-fizičke karakteristike područja opštine Preševo. Kvalitet zemljišta nije ugrožen u značajnijoj meri. S obzirom na visok procenat poljoprivrednog zemljišta u opštini Preševo, osnovni uzrok zagađivanju zemljišnog resursa preti od prekomerene upotrebe pesticida, herbicida, veštačkih đubriva i sredstava za zaštitu bilja u poljoprivredi. Značajniji izvori zagađivanja zemljišta su i neuređene deponije i smetlišta komunalnog i industrijskog otpada.

U neposrednoj okolini kamenoloma pedološki supstrat je značajno ugrožen taloženjem čestica kamene prašine. U manjoj meri, degradaciji zemljišta doprinose i saobraćajna frekvencija duž magistralnih i regionalnih putnih pravaca, usled taloženja čestica olova koje se produkuju putem izduvnih gasova motornih vozila i zaslanjivanja zemljišta (kao posledica posipanja soli natrijum-hlorida radi održavanja puteva tokom zimske sezone).

Kvalitet voda - Naselje Preševo se snabdeva vodom sa više izvorišta. U eksploataciji su izvorišta: "Toplik", "Šuplji kamen", "Valjevo", "Žujince" i "Livade". Otpadne vode odvode se duž Preševske reke i izlivaju se u nju, blizu njenog uliva u Moravicu. Atmosferske vode se iz većeg dela naselja kišnim kolektorima odvode do Preševske reke i otvorenih kanala.

U ostalim naseljima sanitarne otpadne vode se odvode delom fekalnom kanalizacijom (Rajince, Crnotince, Buštranje, Oraovica, Žujince, Reljan, Golemi dol, Trnava, Miratovac i Čukarka) koja se slobodno ispušta u vodotokove, i u obične i septičke jame, a atmosferske vode otiču površinski.

Određene delatnosti, kao i loši komunalno-higijenski uslovi, naročito u ruralnim sredinama, zagađuju pojedine vodene površine i tokove. Problem za tačno i argumentovano ocenjivanje kvaliteta voda je nedovoljan broj mernih stanica za analize hemijskog zagađivanja voda. Veoma je mali broj i bakterioloških analiza, pa se ne mogu dati ni precizne ocene.

Ne raspolaže se ni stalnim podacima o kvalitetu podzemnih voda. U opštini Preševo ne sprovodi se planska kontrola sadržaja nitrita kao ni ostalih parametara kvaliteta vode za piće. Kontaminacija vode za piće u centralnom sistemu za vodosnabdevanje, velikim delom potiče odpoljoprivrednih delatnosti, ispiranja zemljišta tretiranog komercijalnim organskim đubrivom, što ukazuje na nedovoljnu zaštićenost područja izvorišta vodosnabdevanja. Kao potencijalni zagađivači voda (podzemnih i površinskih) ističu se: poljoprivredne delatnosti – nekontrolisana upotreba pesticida, neregulisana kanalizaciona mreža i divlje deponije. Upravljanje čvrstim komunalnim otpadom - Po pitanju upravljanja otpadom u opštini Preševo, neophodno je dalje jačanje infrastrukture, podizanje kvaliteta objekata i opreme, i uvođenje sistema za upravljanje otpadom, vezanog za regionalni sistem upravljanja otpadom. Nedostatak odgovarajuće opreme, loša pokrivenost prikupljanjem otpada i nedostatak sanitarne deponije doveo je do niza problema uključujući i stvaranje divljih deponija i opasnosti po životnu sredinu u vezi sa ovakvim odlaganjem otpada.

Prikupljanje i upravljanje industrijskim čvrstim otpadom je možda i ključna slabost opštine Preševo. U mnogim slučajevima, industrijski otpad se odlaže bilo gde, pošto najbliža


86

sanitarna deponija ("Meteris" u Vranju) ne prima industrijski otpad. Komunalni otpad se uglavnom odlaže na opštinsku deponiju. Ruralna područja su izostavljena iz ciklusa sakupljanja otpada, što za posledicu ima postojanje lokalnih smetlišta, odnosno divljih deponija u mnogim selima.

Postojeće stanje u prikupljanju i deponovanju otpada svodi se na improvizaciju, koja nije u skladu sa sanitarnim uslovima i principima zaštite životne sredine. Ne vrši se selektivno otklanjanje otpadaka, niti se ono koristi dalje u proizvodnji stočne hrane, industriji ili poljoprivredi. Lokacija ‘’Pržar‘‘ u Preševu je neuslovna lokacija na kojoj se deponuje otpad u postojećem stanju, a za koju je obavezna sanacija i rekultivacija prostora i bezbedno zatvaranje.

OPŠTINA BOSILEGRAD

Ekonomsku bazu opštine činila je industrija koja je upošljavala preko 50% stanovništva, a ostvarivala više od 70% društvenog proizvoda privrede. Zbog smanjenja ukupne privredne aktivnosti poslednjih godina došla je do stagnacije privrednog razvoja opštine i pogoršanja razvojne pozicije. Izgrađeni privredni objekti sada predstavljaju samo početni oslonac daljeg razvoja odnosno slobodni privredni kapaciteti, tako da je sada naša realnost nikakva iskorišćenost industrijskih kapaciteta i prikrivena zaposlenost, u svim delatnostima, a posebno u industriji /34/.

Industrija: čaraparstvo (dečji, ženski i muški program), nameštaj u manjim koločinama, europaleta i drugi poluproizvodi od drveta, tehnička građa, ogrevno drvo, konfekcija (odevni predmeti).

Poljoprivreda: sir, jagnjad, junad, med, povrtarski proizvodi u manjim količinama, voćarski proizvodi i rakija.

Tabela 7. Prikaz privatizovanih firmi u privredi Bosilegrada /34/

Preduzeće Delatnost Broj radnika

Pre privatizacije

Posle privatizacije

‘’Bor’’ Prerada drveta 120 50

''Progres'' Pekarstvo i uslužne delatnosti 25 8

''Аutotransport'' Prevoz putnika i roba 78 78 Zdravlje

Leskovac-RJ Bosilegrad

Prerada voća i povrća 4

''Izgradnja'' Građevinski poslovi 65 35

Tabela 8. Prikaz neprivatizovanih firmi u privredi Bosilegrada /34/ Preduzeće Delatnost

Pogon EI Niš Proizvodnja kondenzatora DP ''Napredak'' Poljoprivreda

DP ''Kvarc'' Eksploatacija kvarcnog kamena

OPŠTINA TRGOVIŠTE

Opština Trgovište je najnerazvijenija u Republici Srbiji. Opština je udaljena od glavnih železničko-drumskih saobraćajnica, a naročito negativno se na ovo područje odrazilo osamostaljenje Republike Makedonije i stvaranje međudržavne granice. Sredinom 1980-ih


87

izgrađeni su pogoni fabrika Simpo (160 radnika), Jumko (400 radnika) i Koštana (400 radnika). Od njih je do danas opstao samo pogon Simpa.

OPŠTINA VLADIČIN HAN

Opština Vladičin Han se nalazi izmedju opština Leskovac na severozapadu, Surdulica na istoku i Vranje na jugu. Pokriva površinu od 366 km2. Prosečna nadmorska visina je 395 m. Reke u ovoj opštini su Južna Morava, Vrla, Kalimanka, Jovačka, Jastrebačka i Lepenička reka. Najviša planina je Kukavica. Opština Vladičin Han obuhvata jedno urbano (Vladičin Han) i 50 ruralnih naselja. Po popisu iz 2002. godine, u opštini ima 23.703 stanovnika, od čega 15.365 u ruralnim a 8.338 u urbanim naseljima. Grad Vladičin Han se nalazi duž autoputa E75 Beograd-Atina, 320 km od Beograda, na izlazu iz Grdeličke klisure.

Vladičin Han je do kraja 2007. postavio 89 kontejnera od po 1,1 m3 u gradu, od čega je 37 plastičnih, a 52 metalnih. Većinom su stari - oko 17 godina. Prošle godine su kupili 100 novih pocinkovanih kontejnera od po 1,1 m3, delimično iz donacije a delimično iz sopstvenog budžeta. Sada koriste 60 novih pocinkovanih kontejnera, 10 starih plastičnih i 17 starih metalnih (ukupno 87 kontejnera u posedu JKP u upotrebi). Ostalih 62 kontejnera (od 89) su van upotrebe. Ostalih 40 novih kontejnera (od 100) čuvaju u rezervi i za eventualno uvećanje prikupljanja otpada zbog širenja usluga na seoska naselja. Takodje prikupljaju otpad iz 13 dodatnih kontejnera u posedu industrijskog/privrednog sektora (ukupno 100 kontejnera je u upotrebi, 65 za domaćinstva, 35 za industriju/privredu), kao i iz kanti i boksova iz pojedinačnih domaćinstava, ili samo vreće sa smećem.

Budući da komunalno preduzeće ima samo jedan kamion koji se često kvari (drugi je trajno pokvaren), i ne može da obidje i prikupi smeće sa svih predvidjenih lokacija svakog dana, česti su zastoji, te bi kupovina drugog kamiona za odvoz otpada znatno doprinela promovisanju komunalnih usluga u gradu. Zbog ovih problema, kupili su jedno popravljeno komunalno vozilo od 20 m3 delimično iz sopstvenog budžeta a delimično iz donacije GTZ. Vozilo je predviđeno uglavnom za urbanu zonu zbog svoje veličine, i počelo je sa radom u martu 2008. Takođe imaju i jedan traktor za prikupljanje otpada.

Drugi i još ozbiljniji problem je odsustvo mogućnosti da se pokriju prigradska naselja i sela u blizini grada koja se nalaze na niskom delu opštine. Sva ova sela se nalaze u niskom delu opštine sa desne i leve strane od autoputa koji povezuje Vladičin Han i Surdulicu i vodi ka graničnom prelazu "Strežimirovci" ka Bugarskoj. Ostala sela se nalaze sa desne i leve strane regionalnog puta Vladičin Han-Vranje koji vodi ka deponiji Meteris gde se odlaže komunalni otpad iz opštine Vladičin Han. To je povoljna situacija, jer usluge koje pruža JKP “Vodovod” u oblasti prikupljanja otpada mogu lako da se prošire a broj korisnika bi porastao sa realizacijom ovog projekta.

JKP “Vodovod” izražava potrebu za 1.500 kanti od 120 l i 2 komunalna vozila od po 6 m3 za prikupljanje otpada u selima sa brdovitim i uskim putevima. Zbog svih ovih problema, GTZ je uključio opštinu Vladičin Han u svoje Projekte upravljanja komunalnim otpadom 2007. sa ukupnim troškovima od 67.000 €. Realizacija projekta je počela u aprilu 2007. Predvidjene aktivnosti obuhvataju kupovinu i zamenu 100 pocinkovanih kontejnera od po 1,1 m3 kroz postupak javne nabavke i kupovinu polovnog kamiona za smeće od 20 m3.

Deo novonabavljenih kontejnera nalazi se u gradu Vladičin Han, a drugi deo će se postaviti u svim pomenutim selima u zavisnosti od potreba i mogućnosti, kao i nove predložene kante, ali nakon što se kupe dva nova komunalna vozila. Tako je GTZ donirao kamion, i novi predloženi kamioni će kretati iz sela Žitorađe i Prekodolac preko Vladičinog Hana do Repinaca, Suve Morave, Lepenice, Stubala, Priboja i konačno Mazaraća, koji je samo 5 km udaljen od deponije Meteris.

Tako bi se osetio efekat proširenja usluga, dok bi kamioni kupljeni kroz realizaciju GTZ projekta i novopredloženi kamioni bili iskorišćeni do maksimuma. Tako bi realizacija ovog

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9A%D0%BE%D1%88%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%28%D0%BE%D0%B1%D1%83%D1%9B%D0%B0%29&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%88%D1%83%D0%BC%D0%BA%D0%BE&action=edit&redlink=1

http://sr.wikipedia.org/sr-el/Simpo


88

projekta doprinela uvećanju prikupljanja otpada sa sadašnjih 35% (oko 8.340, samo gradsko stanovništvo) na 80% (19.000 stanovnika u celoj opštini). JKP “Vodovod” nema nikakvu opremu na deponiji. Postojeća deponija/smetlište je zatvoreno 2005. Do sada odlažu prikupljeni otpad na Meterisu, Vranje.

Za tri decenije koliko postoji i uspešno posluje, A.D. "HANPLAST" je izrastao u modernu proizvodnu kompaniju. U uslovima moderne ekonomije nudimo ono što je danas svakom menadžeru najvrednije - prijateljsku podršku, saradnju, efikasnost i poverenje. Uz praćenje kretanja na tržištu u mogućnosti smo da odgovorimo na sve zahteve u oblasti zaštite na radu i da bez obzira da li isporučujemo malu količinu sredstava ili je reč o značajnim porudžbinama, kvalitet pošiljke i brzina isporuke budu na najvišem evropskom nivou.

Investicioni program koji je ekspanzivno prisutan zadnje 2 godine u potpunosti ćezaokružiti program plastificiranih proizvoda, a time i proizvodnju savremene zaštitne odeće idopuniti proizvodni asortiman: plastificiranih proizvoda, konfekcijskih proizvoda, tkačkih i štampanih proizvoda "Hanplast" AD danas razvija proizvodni program koji u svom asortimanu ima preko dve stotine artikala, na bazi plastificiranja platna i papira, izrade više vrsta plastičnih folija kao i konfekcijskih proizvoda iz oblasti HTZ opreme, vojne opreme i opreme za lov i ribolov. Ova firma predstavlja značajnog generatora otpada ali nema dostupnih informacija da bi se opisala konkretna situacija.

A.D. "FOPA" - Proizvodni asortiman: proizvodnja ambalaznog papira , proizvodnja valovitog kartona-ploce , proizvodnja kartonskih kutija , prizvodnja i snabdevanje parom , sakuplanje sirovina-starog papira. Firma se bavi i reciklažom papira i kartona, ima i industrijske otpadne vode ali nema dovoljno informacija za opisivanje konkretne situacije.

D.P. P.K. "DELIŠES" - Poljoprivredni kombinat Delišes je bio nekada najveći te vrste na Balkanu, poznat prvenstveno po "HANI" sokovima i kašicama za bebe, ali i celokupnim asortimanom proizvoda od voća i povrća i mleka. Danas delimičnim restruktuiranjem i ne tako uspešnim procesom privatizacije Delišes nudi sledeće proizvode : Koncetrati od voća, zamrznuto, konzervirano povrće, sveže i smrznuto voće, osvežavajuća pića. Celokupan profil preduzećamožete pogledati na sajtu agencije za privatizaciju, jer je u toku privatizacija i poslednjeg "naslednika" nekad velikog Delišesa. Ova firma predstavlja značajnog generatora otpada ali nema dostupnih informacija da bi se opisala konkretna situacija.

A.D. "BALKAN BRICK" - Društveno preduzece Industrija gradjevinskog materijala, koja se bavi proizvodnjom opeke, crepa i sl. od gline. Ova firma predstavlja značajnog generatora otpada ali nema dostupnih informacija da bi se opisala konkretna situacija.

FOM "JUŽNA MORAVA" - Preduzeće za proizvodnju, preradu i promet obojenih metala. Proizvodnja izolovane žice i kablova. Ova firma predstavlja značajnog generatora otpada ali nema dostupnih informacija da bi se opisala konkretna situacija.

G.N. KOMERC-INŽENJERING DOO, VLADICIN HAN - Preduzeće je osnovano 2004. godine. Preduzeće se bavi proizvodnjom i prodajom trpezarijskih stolica i stolova i opremanjem restorana, hotela, kafića i drugih objekata. Njih karakteriše moderan i atraktivan dizajn proizvoda, izradjen od kvalitetnih i atraktivnih materijala. Stolice su ergonomski dizajnirane, a trpezarijske stolove karakteriše moderna ravna linija. Celokupan asortiman je izradjen u kombinaciji bukovog masiva i furniranog medijapana, presvučen modernim materijalima, lakiran visoko kvalitetnim lakovima. Atestiran i proveren kvalitet i čvrstina proizvoda. Preduzeće ima zaokružen proces proizvodnje, u čijem sastavu se nalazi radna jedinica mašinske obrade, krojenje i šivenje, tapetarija i lakirnica. Osnovna obeležja razvoja preduzeća su: kvalitet, kvantitet, kontinuitet i konkurentnost. Ova firma predstavlja značajnog generatora otpada ali nema dostupnih informacija da bi se opisala konkretna situacija.


89

12. ZAKLJUČAK

Jedan od nacionalnih prioriteta za dostizanje održivog razvoja u Srbiji odnosi se na zaštitu i unapređenje životne sredine i racionalno korišćenje prirodnih resursa. Jedan od osnovnih zadataka je očuvanje i gde god je to moguće, poboljšanje kvaliteta vazduha (posebno u urbanim područjima i u blizini velikih termoenergetskih i industrijskih postrojenja). U skladu sa tim, definisani su sledeći ciljevi: usklađivanje nacionalnih propisa koji se odnose na kvalitet vazduha i emisije u vazduh sa zakonodavstvom EU i usvajanje i sprovođenje međunarodnih sporazuma koji se odnose na zaštitu vazduha, smanjenje zagađenja vazduha iz sektora energetike i industrije, poboljšanje kvaliteta goriva i postepeno izbacivanje olovnog benzina i dizela sa visokim sadržajem sumpora, unapređenje sistema praćenja kvaliteta vazduha u urbanim sredinama i poboljšanje kapaciteta laboratorija za ispitivanje kvaliteta vazduha i unapređenje pristupa javnosti informacijama o kvalitetu vazduha i podizanje javne svesti.

Ciljevi održivog korišćenja vodnih resursa su: usklađivanje nacionalnih propisa u oblasti voda sa zakonodavstvom EU a posebno primena Okvirne direktive o vodama EU, povećanje dostupnosti kvalitetne vode kroz porast priključenosti stanovništva na javne sisteme za vodosnabdevanje, smanjenje gubitaka u vodovodnim sistemima, povećanje kvaliteta vode u akumulacijama namenjenim za vodosnabdevanje, poboljšanje stanja kvaliteta vode u vodotocima, pre svega izgradnjom i efikasnijim radom postojećih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, sanacija i remedijacija zagađenih vodotokova, primena principa „zagađivač plaća“ i „korisnik plaća“, institucionalna i teritorijalna organizacija sektora voda, definisanje pravnog statusa i vlasnička transformacija vodoprivrednih preduzeća, rešavanje problema komunalnih voda, po modelu javno-privatnog partnerstva za veće gradove, a preko državnih investicionih aktivnosti za manja naselja.

Strateški ciljevi održivog korišćenja zemljišta su: usklađivanje zakonodavnih akata vezanih za korišćenje i zaštitu zemljišta sa zakonodavstvom EU, sprečavanje daljeg gubitka zemljišta i očuvanje i poboljšanje njegovog kvaliteta, posebno u domenu industrijskih, rudarskih, energetskih, saobraćajnih i ostalih aktivnosti, zaštita od degradacije, promene namene i uređenja poljoprivrednog zemljišta.

U vezi zaštite prirode i biodiverziteta ciljevi su: donošenje zakona o zaštiti prirode i ratifikacija međunarodnih ugovora, izrada Nacionalne strategije očuvanja biodiverziteta Srbije i akcionog plana, povećanje površina zaštićenih prirodnih dobara do 10% teritorije Srbije, odnosno proširenje mreže zaštićenih područja, uspostavljanje ekoloških koridora i mreže ekološki značajnih područja, uspostavljanje efikasnog sistema biomonitoringa, uspostavljanje informacionog sistema o živom svetu i drugim prirodnim vrednostima Republike Srbije, izrada popisa biološke raznovrsnosti u Srbiji, uspostavljanje monitoringa komponenti biodiverziteta, sprovođenje efektivnih mera kontrole genetički modifikovanih organizama (GMO) u skladu sa praksom EU, unapređenje metoda za održivo korišćenje genofonda i formiranje Banke za očuvanje genetičkog materijala, usklađivanje nacionalnih propisa iz oblasti održivog upravljanja šumama sa zakonodavstvom EU, unapređivanje stanja šuma (prevođenjem izdanačkih šuma u visoke, melioracijom degradiranih šuma i izdanačkih šuma lošeg kvaliteta, podržavanjem prirodnog obnavljanja i zaštite šuma), unapređenje održivog gazdovanja šumama i zaštićenim prirodnim dobrima, povećanje površina pod šumom na 29% teritorije Srbije do 2015. godine.

U oblasti energetike ciljevi su: eksploatacija neobnovljivih prirodnih resursa na način koji obezbeđuje optimalnu dugoročnu energetsku sigurnost i pri tome najmanje degradira životnu sredinu i ne ugrožava zdravlje ljudi, nalaženje novih ležišta i održivo korišćenje neobnovljivih prirodnih resursa na najefikasniji i najracionalniji način, supstitucija fosilnih goriva obnovljivim izvorima energije, uz određene ekonomske podsticajne mere, intenziviranje istraživanja potencijala obnovljivih izvora energije u cilju njihove verifikacije i realnijeg bilansiranja, definisanje tehnologija za koje je opravdano uvođenje podsticajnih mera i komparativna analiza


90

mogućih podsticajnih mehanizama, donošenje propisa za podsticanje korišćenja energije iz obnovljivih izvora (poreske olakšice, podsticajne cene električne energije iz obnovljivih izvora i dr.), povećanje obima korišćenja obnovljivih izvora energije, obrazovanje i razvijanje javne svesti radi podsticanja masovnijeg korišćenja obnovljivih izvora energije.

Ciljevi u oblasti upravljanja otpadom su: usklađivanje propisa iz oblasti upravljanja otpadom sa EU direktivama, donošenje regionalnih i lokalnih planova upravljanja otpadom, uspostavljanje organizovanog sistema reciklaže i podsticanje iskorišćenja otpada, izgradnja infrastrukture za upravljanje komunalnim i opasnim otpadom (regionalne deponije, postrojenja za reciklažu različitih vrsta otpada, postrojenja za kompostiranje i anaerobnu digestiju, postrojenja za tretman opasnog otpada, postrojenja za iskorišćenje energije iz otpada i dr.), sanacija postojećih smetlišta komunalnog otpada i lokacija opasnog otpada i obrazovanje i razvijanje javne svesti za rešavanje problema upravljanja otpadom.


91

LITERATURA

1. Radmilo V. Pešić. Ekonomija prirodnih resursa i životne sredine, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2002.

2. Pravilnik o metodologiji za izradu integralnog katastra zagađivača, Ministarstvo zaštite životne sredine, Beograd, 2007.

3. Strategija održivog razvoja Opštine Prokuplje 2007 – 2017, Prokuplje, 2007. 4. Strategija održivog razvoja Opštine Kuršumlija 2010 – 2020, Kuršumlija, 2010. 5. Zakon o integrisanom sprečavanju i kontroli zagađivanja životne sredine ("Sl.

glasnik RS", br. 135/2004). 6. Integralni katastar zagađivača, Ministarstvo zaštite životne sredine, Agencija za

zaštitu životne sredine, Beograd, 2008. 7. Lokalni ekološki akcioni plan Opštine Niš, Niš, 2001. 8. Lokalni ekološki akcioni plan Opštine Aleksinac, Aleksinac, 2006. 9. Lokalni plan upravljanja otpadom Opštine Ražanj za period 2010-2019 godine,

Ražanj, 2010. god. 10. Plan integralnog upravljanja komunalnim otpadom, Dimitrovgrad, 2005. 11. Lokalni ekološki akcioni plan Opštine Leskovac, Leskovac, 2005. 12. Profil opštine Lebane, Lebane, 2008. 13. Plan integralnog upravljanja komunalnim otpadom u opštini Lebane, Lebane, 2007. 14. Strateški plan Opštine Vlasotince 2006-2010, Vlasotince, 2006. 15. Lokalni ekološki akcioni plan Opštine Bujanovac, Bujanovac, 2005. 16. Opština Preševo - Profil zajednice, Preševo, 2010. 17. MIR 2 – Municipal Improvement and Revival Programme, Feasibility Study Solid Waste

Management Pcinja District, South Serbia, Draft Report 9S8851.01/HOD/R0002/Ch2, 2008.

18. Internet www.arhiva.glas-javnosti.rs/arhiva/2001/12/29/srpski/SR01122802.shtml www3.exchange.org.rs/sr/projects/8/Odrzivo+upravljanje+otpadom+u+opstini+Gadzin+Han www.odrzivi-razvoj.gov.rs/uploads/documents/Poglavlje%205-Zivotna%20sredina%20i%20prirodni%20resursi.pdf/ www.mku.rs/novi/index2.php?option=com_content&do_pdf=1&id=172 Strategija održivog razvoja Opštine Svrljig, Skupština opštine Svrljig, 2009. www.doljevac.opstinesrbije.com/index.php?menu=4 www.logincee.org/file/12491/library. www.la21serbia.org/php/opstine/detalji.php?Id=95&IdSvojstva=PR www.netvodic.com/direktorijum/lokalnisajtovi/nisavski.html#OpstinaMerosina www.sr.wikipedia.org/sr-el/Žitorađa.html www.blace.org.rs/index.php/privreda www.ledo.pirot.rs/download/strategija_ledo_pirot_2009.pdf www.ekoforum.org/zim/izvestaji/Pirot.doc www.ledo.pirot.rs/index.php?option=com_content&task=view&id=14&Itemid=32&lang=serbian_lat www.belapalanka.org.rs www.babusnica.opstinesrbije.com/index.php?menu=4 www.la21serbia.org/php/opstine/detalji.php?Id=71&IdSvojstva=PR www.bosilegrad.rs


92

Priprema i dizajn:

TPC Kalča BI-43 Obrenovićeva bb

18000 Niš Srbija

Tel/fax:

+381 (0)18 522 788 514 360 514 361

Email:

[email protected]

Tiraž: 100 primeraka

Documents

GENERATORI OTPADA I ZAGAĐIVAČI JUŽNE I JUGOISTOČNE SRBIJE