1

OSNOVI GEOLOGIJE UGLJA LITERATUTA

• Thomas L., 2002: Coal geology. John Wiley& Sons, 384p .

• Pantić N. i Nikolić P., 1973: Ugalj.- “Naučna Knjiga”, Beograd, 563 str.

• Nikolić P., i Dimitrijević D., 1990: Ugalj Jugoslavije.- “Pronalazaštvo”, Beograd, 462

str.

• Taylor G. H., Teichmüller M., Davis A., Diessel C. F. K., Littke R. and Robert P., 1998:

Organic Petrology. – “Gebrüder Borntraeger”, Berlin-Stuttgart, 704 p.

DEFINICIJA

• UGALJ je organogeno sedimentna stena mrke do crne boje, koja ima sposobnost da gori

i može se koristi kao gorivo.

• Nastao je akumulacijom ostataka kopnenih, reñe vodenih biljaka i retko od fito- i

zooplanktona, u slatkovodnoj sredini (jezera, močvare, deltne ravnice).

• Osim organske materije ugalj sadrži čvrste mineralne primese (manje od 50 %

neorganske materije).

• Ugalj se javlja u vidu slojeva zajedno sa drugim sedimentnim stenama.

• Tvrdina od 1 do 3 Mosove skale.

• U elementarnom sastavu organske mase ugljeva preovladava ugljenik (od 65% kod mrkih

do 98% kod antracita), kiseonik (od 30% kod mrkih do 1% kod antracita) i vodonik (od

6% kod mrkih do 1% kod antracita).

• Prema stepenu karbonifikacije (hemijske zrelosti) ugljevi se dele na:

- MRKE (ugljeve niskog ranga),

- KAMENE (ugljeve srednjeg ranga) i

- ANTRACITE (ugljeve visokog ranga).

• Najstariji ugljevi nañeni su u Tasmaniji (Australija), kao tvorevine starijeg paleozoika.

• Sa aspekta rezervi uglja posebno su značajni sedimentni kompleksi stena karbonske,

permske, jurske, kredne i tercijarne starosti.

• Zajedno sa naftom, zemnim gasom i uljnim šejlovima (uljnim škriljcima, uljnim

glincima) ugalj spada u grupu fosilnih goriva (raniji naziv-kaustobioliti).

2

Slika 1: Različite klasifikajie ugljeva (%Rr-Srednja refleksija huminita/vitrinita

IM daf-sadržaj isparljivih materija bez vlage i pepela)

U odnosu na poreklo ogranske materije mogu se izdvojiti:

1. UGLJEVI NASTALI OD VIŠIH BILJAKA - Humusni ugljevi (grupa humolita) - Liptobiolitski ugljevi 2. UGLJEVI NASTALI OD VIŠIH I NIŽIH BILJAKA - Humusno-sapropelni, ili sapropelno-humusni 3. UGLJEVI NASTALI OD NIŽIH BILJAKA - Sapropelni

• Najstariji ugljevi nañeni su u Tasmaniji (Australija), kao tvorevine starijeg paleozoika.

• Sa aspekta rezervi uglja posebno su značajni sedimentni kompleksi stena devonske, karbonske, permske, jurske, kredne i tercijarne starosti.

• U ekonomskom smislu od karbona do kvartara, mogu se izdvojiti dva glavna perioda akumulacije uglja.

3

• Prvi je bio krajem karbona i početkom perma. Ovi ugljevi čine glavne rezerve kamenog uglja u svetu, a prisutni su na svim kontinentima. Osim što su visokog ranga, često su pretrpeli i značajnije strukturne promene.

• Drugi važan period je bio tokom tercijara . Ovi ugljevi po svom rangu variraju od lignita do antracita, a čine glavninu svetskih rezervi mrkog uglja. Karakteriše ih velika debljina ugljenih slojeva i mala strukturna poremećenost.

• Tercijarni ugljevi su, kao i karbonski, globalno rasprostranjeni, a kako su

tradicionalna karbonska ležišta uglja uglavnom iscrpljena ili geološki suviše složena za ekspoloataciju, tercijarni su danas u fokusu istraživanja i proizvodnje.

• Ugljevi koji se sporadično javljaju tokom trijasa, jure i krede daju značajan doprinos svetskim rezervama, ali nemaju tako široko rasprostranjenje kao karbonski i tercijarni.

Stratigrafska distribucija rezervi :

� Karbon – 20 % � Perm - 27 % � Jura - 16 % � Kreda – 21 % � Tercijar – 16 %

Najvažnije drževe: SAD, Kina, Rusija, Australija, JAR, Indija, Nemačka i Poljska.

4

OSNOVNE MAKROSKOPSKE KOMPONENTE UGLJEVA LITOTIPOVI MRKIH I KAMENIH UGLJEVA

• Litotip je makroskopski prepoznatljiv sastojak uglja.

• Termin zvanično uveden od strane Seylera (1954), mada se predpostavlja da koncept

“litotip” datira iz XIX veka pa i ranije.

• Termin litotip prvi put je upotrebila Marie Stopes (1919).

• Litotip predstavlja kombinaciju jedne, dve ili ste tri grupe macerala.

• Litotipovi se razlikuju po boji, sjaju i strukturno-teksturnim karakteristikama,

tehnološkim osobinama, maceralnom sastavu, hemijskom sastavu.

• Ukazuju na promene uslove deponovanja organske materije u močvari.

• Razlikuju se litotipovi mrkih i kamenih ugljeva.

Tabela 2: PREGLED LITOTIPOVA MRKIH UGLJEVA (izvor: International Hanbook of

Coal Petrography, 1993)

Grupa litotipa Litotip Varijeteti*

Trakasti Braon - slabo gelificirani

Crni - gelificirani

BARSKI

Netrakasti

Žuti - negelificirani

Braon - slabo gelificirani

Crni - gelificirani

KSILITNI

FUZENIZIRANI

ZEMLJASTI

* Nisu do kraja definisani BARSKI LITOTIP

Izgrañen je najvećim delom od homogenog humusnog detritusa, sa fragmenatima lišća,

spora, polena, smola, voskova koji su inkorporirani u detritus.

Deli se na:

- trakast i - netrakst • Trakasti barski litotip se prema stepenu hemijske zrelosti deli na:

- slabo gelificirani (braon boje), (meki mrki i mat tvrdi mrki ugljevi)

- gelificirani (crne boje), (mat i sjajni tvrdi mrki ugljevi).

• Netrakasti barski litotip se prema stepenu hemijske zrelosti deli na:

- negelificirani (žute boje), (meki mrki i mat tvrdi mrki ugljevi)

- slabo gelificirani (braon boje), (meki mrki i mat tvrdi mrki ugljevi)

- gelificirani (crne boje), (mat i sjajni tvrdi mrki ugljevi).

o Svi varijeteti imaju mrki do tamno mrki ogreb,

5

o Bez sjaja (slabogelificitani) do mat sjajnosti (gelificirani)

o Svi varijeteti pokazuju nizak stepen refleksije.

o Strukture su zrnaste (netrakasti) i trakaste (kod trakastih),

o Svi varijeteti imaju nepravilan prelom

o Barski litotip ima malu mehaničku stabilnost.

o Uobičajen je satojak mrkih ugljeva Tercijarne starosti i u visokim procentima

izgradjuje ugljeni sloj (40-70 %).

� Nastaje u

- delovima močvara niskog NPV izgañenih uglavnom od žbunja bez drveća,

- delovima močvarama visokog NPV sa zeljastom vegetacijom (preovlañuju angiosperme),

- jakim razlaganjem viših kopnenih biljaka (gimnospermi-četinati)

� Jako trakasti, tanko slojeviti do listasti varijeteti ukazuju na subakvalne uslove stvaranja

(jako visok nivo vodenog stuba) i vodene biljke tipa lokvanja.

UPOTREBA

• Barski ugalj ima primenu kod briketiranja, likvefakcije (hidrogenizacije) i koksovanja.

• Iz barskog lototipa dobije se visok sadržaj tera i voskova koji se široko koriste u

hemijskoj industriji.

• Izuzetno je značajan u procesu koksovanja

KSILITNI LITOTIP

• Pokazuje dobro očuvanu drvenastu strukturu • Žute, mrke do tamno mrke i crne boje • Staklaste sjajnosti • Trakaste strukture • Nalazi se u svim mrkim ugljevima • Najzastupljeniji je litotip u mrkim ugljevima Tercijarne starosti, a po nekad i izrazito

dominira nad barskim litotipom, koji je drugi po zastupljenosti. • Nastaje u zoni šumske vegetacije sa dominacijom četinara (viši nivo vodenog stuba-

koreni sistem pod vodom)

Tabela 3: Pregled klasifikacija ksilita prema različitim autorima iz Ercegovac (1989)

SUSS, 1959*

JACOB,

RAMMLER, 1960,

JACOB, 1961*

ROSELT, 1976* ERCEGOVAC, 1989

Mumificirano drvo, X1 Mumificirano drvo Mumificirani ksilit, X1 Mumificirani ksilit, X1

Celulozom bogat ksilit, X2 Celulozom bogat ksilit Trakast ksilit, X2 Trakast ksilit, X2

Celulozom siromašan ksilit,

X3 Strukturni ksilit sa celulozom

Trošan ksilit sa celulozom,

X3

Tamni strukturni ksilit Trošan ksilit bez celuloze, X4 Strukturni ksilit, (svetli i

tamni ), X4 Svetli strukturni ksilit Svetli strukturni ksilit, X5

Strukturni ksilit X3 + X4

Dopleritski ksilit, X5 Dopleritski ksilit Crni strukturni ksilit, X6 Dopleritski ksilit, X5

6

• Mumificirani ksilit predstavlja fosilno drvo. Žute boje, žutog ogreba sa dobro očuvanom

strukturom drvenastog tkiva. Trakaste je. Pokazuje visok stepen mehaničke stabilnosti u

vlažnom stanju

• Trakasti ksilit , ili celulozom bogat ksilit, prema Jacob-u (1961, iz Ercegovac, 1989) je

svetlomrke boje sa dobro očuvanom strukturom drvenastog tkiva niskog stepena

gelifikacije. Svetlomrkog je ogreba. Mat sjajnosti i jako je trakast.

Javlja se u vidu vlakana, a izgrañen je od likinih ćelija, plute i epiderma četinara

(Ercegovac, 1970). Nastaje u uslovima dugotrajne biohemijske humifikacije drvenastog

tkiva u anaerobnoj sredini. U vlažnom stanju poseduje visoku mehaničku stabilnost.

• Strukturni ksilit je svetlomrke do mrke boje sa očuvanom strukturom drvenastog tkiva

nižeg stepena gelifikacije sa tamnijim i svetlijim nijansama.

Mrkog je ogreba, mat sjajnosti i trakast je.

U velikom procentu učestvuje u grañi ugljenog sloja. U vlažnom stanju ima relativno

visoku mehaničku stabilnost.

• Dopleritski ksilit je izrazito sjajan, tamne boje, nepravilnog preloma i visokog stepena

refleksije. Predstavlja jako gelificirane proslojke i sočiva drvenastog tkiva.

Pokazije malu mehaničku stabilnost, tj. sklon je usitnjavanju.

UPOTREBA

• Zavisi od stepena gelifikacije i hemijske zrelosti.

• Mumificirani i trakasti ksilit pogodni su za briketiranje i bez vezivnog sredstva, dok se

kod strukturnog i dopleritskog mora koristiti vezivno sredstvo.

FUZENIZIRANI LITOTIP • Ima crnu boju,

• Crn ogreb,

• Sjajan je.

• Krt i fibrozan.

• Javlja se u vidu tankih sočiva, proslojaka ili kao uklopak unutar barskog ili ksilitnog

litotipa.

• Izrazito visok stepen refleksije.

• Čest je sastojak mrkih ugljeva, naročito mekih mrkih ugljeva

• U grañi ugljenog sloja ovaj litotip učestvuje u niskim procentima.

• Nastaje u aerobnim uslovima, odnosno u uslovima visoke oksidacije najčešće ksilitnog

litotipa ili usled šumskih požara što je najčešći uzrok.

• Tokom procesa karbonifikacije vrlo slabo menja hemijski sastav.

• Ima loša tehnološka svojsva u procesima karbonizacije, briketiranja i sagorevanja jer je

inertan.

ZEMLJASTI LITOTIP • Izgrañen je od sitnih hragmenata organske materije nižih biljaka, tj. raspasnutih ostataka

celuloze, hemiceluloze, kore, spora, polena, lišća, smola, voskova i dr. rezistentnih

delova biljaka koji su pomešani sa neorganskom materijom. Često i srasli sa

7

neorganskom materijom.

Najčešće su to minerali glina, kvarc, krbonati, sulfidi i dr.

• Ima mrku, tamnomrku do crnu boju,

• Mrkog je ogreba i bez sjaja.

• U vlažnom stanju je lepljiv, zbog relativno visokog sadržaja minerala glina, koji su često

srasli sa maceralima, dok je u suvom stanju trošan.

• Javlja se u Tercijarnim mrkim ugljevima Srbije, Bugarske, Grčke.

• Najčešće se javlja zajedno sa barskim i reñe ksilitnim litotipom.

• Kada u visokim procentima izgrañuje ugljeni sloj zemljasti litotip se javlja u vidu

proslojaka i fragmenata.

• Najčešće izgrañuje najniže delove ugljenog sloja.

• Nepovoljan kod briketiranja, likvefakcije i sagorevanja.

DOPLERITSKI UGALJ • Crne boje,

• Izrazito sjajan,

• Školjkastog preloma i

• Ima visoko stepen refleksije.

• Predstavlja jako gelificirane proslojke i sočiva drvenastog tkiva.

• Pokazije malu mehaničku stabilnost, tj. sklon je usitnjavanju.

Tabela 4: PREGLED LITOTIPOVA KAMENIH UGLJEVA (izvor: Stach's Textbook of Coal Petrology, 1975)

Litotip Makroskopske osobine

VITREN Sjajan, crne boje, obično lako lomljiv- krt, često ispucao

KLAREN Polusjajan, crne boje, tankoslojevit

DUREN Mat, crne do sivocrne boje, kompaktan, tvrd, sa grubom površinom

FUZEN Jako sjajan, crne boje, vlaknast, mek i trošan

VITREN • Izgrañen je od Vitrinita (jako izmenjenog celuloznog tkiva),

• Crne boje,

• Crnog ogreba,

• Jako sjajan i ima visok stepen refleksije.

• Obično lako lomljiv- krt, često ispucao.

• Široko rasprostranjen u humusnim ugljevima.

• U ugljenom sloju obično gradi jako svetle proslojke debljine izmeñu 3 i 10 mm.

• Često izmešan sa klarenom, kad gradi mešoviti tip klarovitren.

KLAREN • Izgrañen je od Vitrinita (jako izmenjenog celuloznog tkiva) i Liptinita (ostaci spora,

kutikula, smola, voskova, algi...).

8

• Crne boje,

• Crnog ogreba,

• Polusjajan,

• Tankoslojevit

• Vitrinit + Liptinit >95 %

• Često izmešan sa vitrenom, kad gradi mešoviti tip vitroklaren i durenom kad gradi

mešoviti tip duroklaren.

DUREN • Izgrañen je od Liptinita (ostaci spora, kutikula, smola, voskova, algi...) i Inertinita.

• Crne do sivocrne boje.

• Crnog ogreba, izuzetno braon.

• Mat sjajnosti.

• Kompaktan, tvrd, sa grubom površinom.

• Često izmešan sa klarenom, kad gradi mešoviti tip klaroduren, reñe sa vitrenom kad gradi

mešoviti tip vitrinerten.

Tabela 5: ASOCIJACIJA KAMENIH UGLJEVA SA MINERALIMA (izvor: Stach's

Textbook of Coal Petrology, 1975)

Ugalj koji je srastao

sa odreñenim

mineralima ili

grupama minerala

Sastav Zajednički naziv asocijacija

uglja sa mineralima

Karbargilit Ugalj + (20-60 %) minerala glina

Karbopirit Ugalj + (5-20 %) sulfidnih minerala

Karbankerit Ugalj + (20-60 %) karbonatnih minerala

Karbosilicit Ugalj + (20-60 %) kvarca

Karbominerit

9

OSNOVNE MIKROSKOPSKE KOMPONENTE UGLJEVA

MACERAL • Etimološko značenje

macerare (lat.)-potopiti, natapati, kvasiti, raskvasiti • Vodi poreklo od različitih organa (koren, stablo, grana, list) ili tkiva biljaka

• Mikroskopski prepoznatljiv sastojak uglja, čija asocijacija kontroliše hemijska, fizička i

tehnološka svojstva uglja odreñenog ranga

• U širem smislu može se shvatiti kao mineral kod stena

• Svi macerali u svom nazivu imaju sufiks ”INIT”

• Hemijska, fizička i tehnološka svojstva macerala variraju u zavisnosti od ranga uglja, pa

čak i u okviru samog ranga

• Za razliku od minerala, macerali istog ranga ne predstavljaju homogeni materijal, već

mešavinu nekoliko sličnih komponenti čiji hemijski sastav nije tačno utvrñen

• Ne sadrže mineralne supstance koje mogu biti otkrivene pod mikroskopom, ali sadrže

neorganske nečistoće koje mogu biti detektovane u okviru organskog kompleksa

(mikroelementi)

• Svrstani su u grupe i podgrupe, prema sličnim karakteristikama

• Podeljeni su u tipove i podtipove.

• Razlike koje postoje u uglju konstatovane su sredinom XIX veka

• Početkom XX veka Thiessen sa svojim saradnicima izvršio podele ugljeva različitog

ranga

• Istorijsku prekretnicu i temelje moderne petrografije ugljeva postavila je Marie C. Stopes

1935. Modifikacija postojećih termina predložena od strane ove naučnice uz male izmene

prihvaćena je na I Kongresu karbonske stratifikacije održane u Heerlenu - Stopes-

Heerlen sistem • Sva pitanja vezana za nomenklature, klasifikacije iz oblasti ugljeva i petrografije ugljeva,

obavlja ICCP (International Committee for Coal and Organic Petrology;

http://www.iccop.org/

OSNOVNE GRUPE MACERALA

I) GRUPE MACERALA kod MRKIH UGLJEVA su: 1. HUMINITA 2. LIPTINITA 3. INERTINITA II) GRUPE MACERALA kod KAMENIH UGLJEVA su: 1. VITRINITA 2. LIPTINITA 3. INERTINITA

GRUPA HUMINITA/VITRINITA • Osnovni sastojak humusnih ugljeva, nosilac najveće količine ugljenika i osnovnih

svojstava (hemijskih, fizičkih i tehnoloških svojstava) uglja

10

• Najvećim delom vodi poreklo od humusnih materija, odnoso huminske kiseline

• Humusne materije predstavaju složena jedinjenja tamne boje koji se sastoje od C, O, H i

N, odnosno od jezgra koje je izgrañeno od aromata i hidroksilne

(-OH), karboksilne (-COOH) i metoksilne (–OCH3) funkcionalne grupe

• Humusne materije vode poreklo od lignina, celuloze i tanina drveća i zeljastih biljaka

• Povećanje stepena refleksije i ranga ulja je posledica procesa vitrinizacije, odnosno

aromatizacije

Tabela 6: MACERALI MRKIH I KAMENIH UGLJEVA (ICCP System – 1994, ICCP 1998, ICCP 2001, Sykorova et. al. 2005 )

MRKI UGLJEVI KAMENI UGLJEVI

Grupa macerala Podgrupa

macerala Maceral Grupa macerala

Podgrupa

macerala Maceral

Tekstinit Telinit Telohuminit (Humotelinit) Ulminit

Telovitrinit Kolotelinit (Telokolinit)

Atrinit Vitrodetrinit Detrohuminit (Humodetrinit) Densinit

Detrovitrinit Kolodetrinit (Desmokolinit)

Korpohuminit Korpogelinit

HUMINITI

Gelohuminit (Humokolinit) Gelinit

VITRINITI

Gelovitrinit Gelinit (Gelokolinit)

GRUPA LIPTINITA (EGZINITA) • Etimološko značenje: liptis (gr č.) – ostatak.

• Macerali crne do tamno braon boje, koji imaju sposobnost da fluoresciraju u

ultravioletnoj svetlosti.

• Vode poreklo od jednorodnih biljnih delova koji se odlikuju velikom otpornošću pri

procesima. razlaganja (spore, polen, kutin, suberin.).

• Nagomilavaju se u vidu ostataka posle razlaganja ostale organske materije.

• Visokim sadržajem vodonika i kiseonika, tj. visokim učešćem alifatične komponente,

koja se nalazi u mastima, smolama, voskovima (lipidi i proteini).

• Stepen fluorescencije opada sa porastom stepena karbonifikacije uglja.

• Osnovi sastojak liptobiolitskih ugljeva (uljnih glinaca).

11

MACERALI LIPTINITSKE GRUPE

• Sporinit-Polinit

• Kutinit

• Rezinit

• Suberinit

• Alginit

• Liptodetrinit

• Bituminit

• Hlorofilinit

• Fluorinit

• Eksudatinit

GRUPA INERTINITA

• Etimološko značenje: iners (lat.) – nepokretan, trom

• Slabo reaktivne komponente uglja

• Bele boje

• Visoke refleksije

• Nastaje u procesima oksidacije macerala huminitske i liptinitske grupe

• Visok sadržaj ugljenika koji je inertan u uslovima visokih temperatura (kod sagorevanja)

MACERALI INERTINITSKE GRUPE

• Fuzinit

• Semifuzinit

• Funginit (stari naziv sklerotinit )

• Sekretinit

• Inertodetrinit

• Makrinit

• Mikrinit

MINERALNE MATERIJE Od minerala koji se javljaju u ugljevima najčešći su: Pirit, Markasit, Kalcit, Siderit, Minerali glina, Kvarc..

12

USLOVI ZA OBRAZOVANJU UGLJEVA Za obrazovanje ugljonosnih serija, slojeva, ležišta potrebno je da se steknu povoljni uslovi i to:

1. FLORA

2. KLIMA

3. GEOMORFOLOGIJA REGIONA (uz odgovarajući geotektonski režim).

1. FLORA

Postepena migracija biljnog sveta iz priobalsko-morskih prostora u kopnene delove sa složenim klimatskim i geomorfološkim uslovima uticala je na prostornu i vremensku razmeštenost ugljenih basena. Zimerman (1930) je geološku prošlost zemlje prema tipu flore podelio na 6 era, pri čemu je za svaku karakteristična tipična flora:

1. FIKOMIKROFITNA,

2. PSILOFITNA,

3. ANTRAKOFITNA,

4. PALEOMEZOFITNA,

5. MEZOFITNA,

6. KENOTIPNA.

Fikomikrofitna flora je karakteristična za period do gornjeg silura (do 422 mil. god). Čine je končaste i listaste alge. Od ovih algi nastala su velika ležišta uljnih šejlova (kukerziti) u Estoniji i Rusiji. Psilofitna flora karakteristična je za period od gornjeg silura do srednjeg devona (422-397.5 mil. God). Čine je prve kopnene biljke slična mahovinama i papratima. Od ovih biljaka nastao je ugalj u Kuznjeckom kasenu (Rusija). Antrakofitna flora obeležava vreme od srednjeg devona do gornjeg perma (397.5-260.4 mil. god), sa maksimalnim razvićem u karbonu (359-299 mil. god). Čine je lepidofite (lepidodendron i sigilarija), kalamite, anularije i paprati. Malo su zastupljeni predstavnici golosemenica (Cordaitales, Cycadofilices). Od Antrakofitne flore nastala su najveća i najznačajnija ležišta u svetu (Engleska, Francuska, Belgija, Poljska, Rusija). Kod nas konstatovane su pojave bez većeg ekonomskog značaja. Paleomezofitna flora karakteristična je za gornji perm (260-251 mil. god). Nije dala značajnija ležišta uglja. Mezofitna flora karakteristična je za period od donjeg trijasa do donje krede (251-145.5 mil. god), sa maksimumom u donjoj juri (lijasu). Najčešći predstavnici su golosemenice (Cucadophita, Gingophita), neki četinari (Auricaria, Volyia, Sequoia, Tuia i dr.). Od mezofitne flore nastali su ugljevi u velikim basenima Sibira, Kine, SAD i Kanade. U Srbiji poznato je nekoliko basena lijaske starosti (Dobra na Dunavu, Jerma, Miroč, Vrška Čuka). Kenotipna flora karakteristična je za period od donje krede do danas (145-0 mil. god). U gornjoj kredi i eocenu sadržala je i neke primitivne kolektivne zimzelene tipove. Flora eocenske starosti (55.8-33.9 mil. god) u Evropi slična je današnjoj tropskoj zimzelenoj flori Indonezije (Ficus, Quercus, Laurus, Cinnamomum, Sequoia i dr.). Oligocenska flora (33.9-23.03 mil. god.) Evrope bila je u početku slična eocenskoj, ali zadobija karakteristike flore koja je danas karakteristična za SAD, Kina, Japan (četinari Sequoia, Ginko, Taxodium, Pinus, Abies) i medeteranske flore (Laurus, Acer, Quercus, Sabal). Flora u Miocenu bila je slična današnjoj u zonama tople i umerene klime Japana, istočnih oblasti SAD-a, jugozapadne Kine. Naročito je bio rasprostranjen baruštinski kiparis (Taxodium districhum), mamutovo drvo

13

(Sequoia Langsdorfii), kao i Nyssa, Polypodiace i dr. Od mediteranskih formi zastupljeni su (Laurus, Cinnamomum, Magnolia, Castanes), kao i palme (Sabal) koje su imale veliko rasprostranjenje u Nemačkoj. Pliocenska flora Evrope bila je slična miocenskoj sa predstavnicima Taxodium, Sequoia, Quercus, Acer, Juglans.

2. KLIMA Jedan od vrlo važnih uslova za obrazovanje ugljonosnih serija. Treba da bude vlažna i topla da bi se formirala vodena sredina pogodna za akumulaciju biljnog materijala. Predeli sa aridnom, kao i hladnom i polarnom klimom nisu pogodni za obrazovanje ugljeva. Intenzitet prirasta biljne mase, kao i mogućnost pretvaranja te mase u treset zavise od temperature i vlažnosti vazduha. Više temperature pogoduju rastu biljaka, ali i razvoju organizama koji razlažu organsku materiju. U hladnijim oblastima organska materija se deponuje na većem prostoru, jer je usporeno njeno razlaganje. Vlažnost vazduha je bitna za rast biljaka, formiranje i održavanje novoa vode pogodnog za akumulaciju biljnog materijala i pretvaranje u treset. Najpovoljnije su humidne oblasti u kojima je količina vodenog taloga veća od količine vode koja ispari. U ovakvim oblastima najpogodnije su močvare u zaravnjenim predelima. U uslovima manje vlažne klime močvare su reñe i povezane sa većim vodenim tokovima ili jezerima čiji nivo osciluje.

GLOBALNI KLIMATSKI USLOVI U GEOLOŠKOJ PROŠLOSTI U geološkoj prošlosti bilo je nekoliko perioda koji su pogodovali razvoju biljnog sveta koji je dao materijal za stvaranje ugljeva. U tim periodima klima je bila topla i vlažna sa povećanim sadržajem CO2 u vazduhu. Izmeñu ovih perioda konstatovani su periodi zahlañenja. Ove promene povezane su sa promenama na Suncu, udaljenosti Zemlje od Sunca, udara meteorita, vulkanskim erupcijama, većim tektonskim kretanjima i dr. Klimatske promene uslovile su promene u grañi biljaka (list, stablo, koreni sistem i dr.). Karbon-perm; Donja jura (Lijas); Gornja kreda; Tercijar.

GEOMORFOLOŠKI USLOVI

Generalno posmatrano ugljevi mogu da budu formirani na platformama i geosinklinalnim oblastima. Takoñe ugalj može nastati u jezerskim i paralskim (povremene marinske transgresije) uslovima. Tokom geološke istorije ugljonosne formacije formirane su u obastima:

a) Kontinentalnih nizija (ravnica), b) Kontinentalnih predplaninskih nizija (ravnica), c) Kontinentalnih meñuvenačnih i predplaninskih nizija, d) Priobalskih-aluvijalnih nizija (ravnica), e) Priobalskih predplaninskih nizija, f) Priobalskih meñuvenačnih i predplaninskih nizija.

U uslovima priobalsko-aluvijalnih nizija obrazovani su ugljevi Donjeckog (Rusija) i Rurskog (Nemačka) basena; Prema ðorñeviću (1965) u uslovima kontinentalnih meñuvenačnih ili predplaninskih nizija formirane su ugljonosne formacije Kosovskog, Senjsko-Resavskog i dr basena.

14

Prema Diessel-u (1992) ugljonosne formacije formirane su u sledećim obastima:

1. Predplaninskih nizija,

2. Rečnim dolinama i gornjoj deltnoj ravnici,

3. Donjoj deltnoj ravnici,

4. Barijerni delovima sa peščanim plažama i

5. Estuarima.

3. GEOTEKTONSKI REŽIM

Do obrazovanja treseta, a kasnije i slojeva ugljeva dolazi u uslovima blagog tonjenja tresetne močvare. Debeli slojevi uglja nastaju kada je brzina tonjenja tresetne močvare sinhrona sa brzinom deponovanja organske materije. Tanji slojevi nastaju kada tresetna močvara sporije ili brže tone.

BITNI ASPEKTI, PROCESI I KARAKTERISTIKE U GENEZI UG LJEVA GENEZA UGLJEVA

Različite fitoasocijacije sa celokupnim zbivanjem i sedimentacijom Preobražaj biljne materije (biohemijski i geohemijski) Različiti litotipovi ugljeva Različit maceralni i Različit mikrolitotipni sastav Skup svih činilaca ukazuje na različite fitofacije

FITOASOCIJACIJE

Zavise od flore, klime i geomorfologije regiona sa geotektonskim režimom. Flora se menjala kroz geološku istoriju. Najznačajnije periode koje su dale materijal za stvaranje ugljeva su Karbon-Perm, Lijas (donja jura), Kreda (znatno manje) i Tercijar. Klima topla i vlažna. Intenzitet prirasta biljne mase, kao i mogućnost pretvaranja te mase u treset zavise od temperature i vlažnosti vazduha Različite fitofacije stvaraju se u različitim delovima tresetne močvare FACIJA (lat. facies – izgled) je skup svih litoloških, paleontoloških i geohemijskih karakteristika neke stene na osnovu koje je moguće rekonstruisati sredinu u kojoj je ona nastala.

AUTOHTONO I ALOHTONO NAGOMILAVANJE BILJNIH OSTATAKA U MOČVARAMA

AUTOHTONIJA označava nagomilavanje biljnih ostataka na mestu na kome su biljke i rasle. EUAUTOHTONIJA – odnosi se na biljne ostatke koji se nalaze sa samom mestu svog rasta (koren, panj, stablo). HIPAUTOHTONIJA - odnosi se na biljne ostatke koji nisu na samom mestu njihovog nekadašnjeg rasta. Najveći deo biljnog materijala u ugljevima je hipautohton ALOHTONIJA označava nagomilavanje biljnih ostataka u oblastima udaljenoj od mesta nekadašnjeg rasta.

15

PROCESI BIOHEMIJSKE I GEOHEMIJSKE TRANSFORMACIJE OS - KARBONIFIKACIJA

− Karbonifikacija je skup veoma složenih procesa koji učestvuju u transformaciji

organske materije od ishodišne biljne materije, preko stadijuma treseta do antracita.

− Razlikuju se dve glavne faze karbonifikacije:

- BIOHEMIJSKA (dijageneza) i

- GEOHEMIJSKA (katageneza i metamorfizam).

− Nagomilavanje organske materije koja se vrši u tresetnim močvarama. Razlaganje

biljnog materijala ispod površine vode koje se odvija u tresetnim močvarama.

− Zatvaranje tresetne močvare i deponovanje neorganskog materijala – novi procesi

razlaganja, koji će omogućiti da od tresetnog materijala tokom vremena postanu humusni

ugljevi.

− Stvaranje treseta - glavna masa biljnog materijala pretvara se u treset.

− Humifikacija − Gelifikacija

- Biohemijska

- Geohemijska

HUMIFIKACIJA − Složeni proces hemijske transformacije biopolimera koji vodi ka stvaranju humusa

(truleži).

− Odigrava se u vlažnoj/vodenoj sredini uz delimično prisustvo O2. Sam proces truljenja

(vrenja) tj. hemijske oksidacije vodi ka uništavanju ćelijske strukture biljaka (posebno

razlaganju celuloze i lignina) i stvaranju humusnih jedinjenja (humusne kiseline) odnosno

humata. Obrazovanje huminita-vitrinita.

− Izumrle biljke podvrgnute su intenzivnom razlaganju, u početku, aerobnih

mikroorganizama, a sa povećanjem dubine, razlaganju anaerobnih mikroorganizama.

HEMIJSKI ASPEKT: CELULOZA+LIGNIN HUMUSNA JEDINJENJA (humusne i fulvo kiseline) HUMATI

Mikroskopski aspekti: porast %Rr; smanjenje fluorescencije, gubitak anizotropije celuloze

HUMIFIKACIJA DRVENASTIH DELOVA BILJAKA u redukcionim uslovima obuhvata procese:

− fermentacije (ugljenih hidrata, tj. celuloze),

− saponifikacije (lipida, tj. masti) i

− amonifikacije (proteina, tj. belančevina).

16

GELIFIKACIJA

− Gelifikacija se odvija u tresetištu, ispod nivoa vode i bez prisustva O2, u toku

humifikacije odvija se paralelno i složeni fizičko-hemijski proces označen kao

gelifikacija. To je peptizacija (ponovno prevodjenje koagulisanog koloida u rastvor) i

stvaranje gela od huminskih supstanci koje prolaze stadijum omekšavanja (koloidna

humusna materija pihtijaste konzistencije).

− Razlikuje se biohemijska gelifikacija koja se odvija lokalno - u ranim stadijumima tj.

dijagenezi (treset i meki mrki ugalj) i koja zavisi od facije, prisustva katjona Na i Ca i

vrste biljnog materijala, kao i geohemijska gelifikacija koja je posledica geotermičke

karbonifikacije – tokom koje ugalj poprima karakterističnu crnu boju i sjajnost kamenih

ugljeva (katageneza i metamorfizam).

FAKTORI KARBONIFIKACIJE

1. Temperatura,

2. Vreme (geološko),

3. Pritisak.

TEMPERATURA − Porast ranga uglja sa dubinom je u literaturi poznato, kao “Hiltovo pravilo” koje glasi:

“Stepen karbonifikacije uglja raste proporcionalno sa stratigrafskom dubinom sloja”.

− Javlja se kao posledica porasta temperature sa dubinom (geotermalni gradijent).

− Uticaj geotermalnog gradijenta na porast refleksije vitrinita bio je predmet izučavanja

mnogih geologa, 70. i 80. godina XX veka.

17

− U pojedinim slučajevima visoke temperature imaju samo neznatan uticaj na proces

karbonifikacije, dok u drugim može izazvati velike promene, a zavisi od dužine delovanja

povišene temperature.

− Nosioci povišene temperature su:

- Magmatske intruzije,

- Žični i efuzivni magmatizam,

- Hidrotermalni procesi.

VREME

− Ima znatno manju ulogu u odnosu na temperaturu kod procesa karbonifikacije

− Bez porasta temperature i/ili pritiska vreme ima vrlo malu ulogu u procesu

karbonifikacije

PRITISAK − Igra važnu ulogu kod hemijskih i strukturnih pomena treseta i ugljeva.

− Pritisci izazivaju trenje čestica, koje izaziva povećanje temperature, a povećanje

temperature izaziva hemijske promene.

− Mogu biti dvojaki: Bočni (kao posledica ubiranja) i Vertikalni (kao posledica

opterećenja sedimentima).

− Bočni su značajniji, dok su vertikalni više povezani sa temperaturom i vremenom.

UGLJONOSNA SERIJA i UGLJENI SLOJ

• UGLJONOSNA SERIJA predstavlja asocijaciju slojeva uglja i različitih pratećih sedimenata.

• Često se označavaju i samo kao "ugljonosni sedimenti". U osnovi se razlikuju

- Limni čke ugljonosne serije i

- Paralske ugljonosne serije.

• Limni čke ugljonosne serije (limne – gr. – jezero, baruština) nastaju u kontinentalnim

sredinama (jezerskim i jezersko-močvarnim), pa su osim slojeva uglja zastupljeni i

jezerski, rečni i drugi kopneni sedimenti u kojima se po pravilu sreću ostaci slatkovodne

faune i flore, kao i ostaci kopnene flore.

Obično ih karakteriše: manji broj slojeva uglja, veće i srazmerno postojane debljine.

• Paralske ugljonosne serije (paralios – gr. – primorski) nastaju u primorskim regionima,

u prelaznim sredinama sedimentacije (paralske močvare, litoral, delte, obodne lagune,

estuari). Osim slojeva uglja javljaju se i morski sedimenti u kojima se po pravilu sreću

brojni ostaci morske faune i flore. Pored ostataka kopnene flore koja pretežno čini ugljeni

sloj ili se javlja u neposrednoj povlati ugljenog sloja.

Po pravilu se javlja veći broj slojeva uglja nepostojane debljine, sa čestim bočnim izmenama.

18

SLOJ • Odlika svih sedimentnih stena

• UGLJENI SLOJ je akumulacija uglja ograničena dvema manje-više paralelnim

površinama ka povlati i podini ugljenog sloja.

• Ove granice su oštre, mada to mogu biti i postepeni prelazi preko ugljevitih glina.

• Strukturni elementi sloja su:

- Povlata (krovina) i - Podina

Podina ugljenog sloja je sloj sedimenata koji leži neposredno ispod ugljenog sloja. Obično ga čine gline, ugljevite gline, šejlovi (ugljevite listaste gline) a reñe peskovi i peščari. U podini se , naročito u karbonskim ležištima Evrope i Amerike, nalaze mnogobrojni ostaci korenja Lepidodendrona i Sigillaria. Povlata ugljenog sloja ili kako se još naziva “krovina” je sloj koji leži neposredno iznad ugljenog sloja. Prema litološkom sastavu, to su takoñe najčešće šejlovi ili peskovi i peščari. U njima se po pravilu nalaze u masi otisci lišća raznih biljaka.

• Razlikuju se slojevi uglja:

- Proste i - Složene grañe

u zavisnosti od toga da li su se menjali uslovi taloženja organske materije, odnosno da li se u njemu nalazi jedan ili više proslojaka. • Proslojak uglja je deo ugljenog sloja koji je ograničen sa dva proslojka drugih

sedimenta, ili jednim proslojkom i podinom ili povlatom.

• Proslojak uglja pripada osnovnom delu ugljenog sloja samo ako je debljina neorganskog

proslojka koji ga izdvaja manja od proslojka uglja. U protivnom reč je o zasebnom

ugljenom sloju.

• Prosti ugljeni slojevi mogu prelaziti u složene, a od njih pri daljem povećanju ukupne

debljine sedimenata mogu nastati zasebni ugljeni slojevi.

Slika 17: Izgled prostog i složenog ugljenog sloja

Sloj proste grañe

Sloj složene grañe

19

DEBLJINA UGLJENOG SLOJA • Predstavlja normalno rastojanje izmeñu krovine i podine sloja.

• Zbog padnog ugla slojeva i/ili nepravilne erozije, na izdancima uglja i u bušotinama se

često dobija pogrešna predstava o pravoj debljini ugljenog sloja, tj. njegova prividna

debljina.

• Prava debljina ugljenog sloja d izračunava se iz prividne d’ pomoću sledeće formule:

d = d’ cos αααα

• pri čemu je αααα padni ugao sloja uglja (Slika 18).

Slika 18: Normalna i prividna debljina ugljenog sloja

• Prema debljini slojevi uglja se dele na:

- Tanke,

- Srednje debele i

- Debele.

• Slojevi kamenog uglja se prema debljini dele na

- tanke slojeve (do 1,3 m),

- slojeve srednje debljine (1,3 – 3,5 m) i

- debele slojeve (preko 3,5 m).

• Mrki ugljevi, naročito ligniti, imaju znatno veću debljinu (od 5 m; 5-20 m; >20 m).

UKLOPCI U UGLJENOM SLOJU

• Ukolpci u ugljenom sloju mogu biti:

• obluci i šljunak (unešeni u močvaru povremenim bujičnim potocima ili erozijom oboda

depresije), krupne (i preko 1 m) sferne konkrecije nastale koagulacijom kalcijumskih i

magnezijumskih soli u paralskim basenima (krečnjačke, dolomitske, silikatne i dr.),

• mineralni uklopci (markasit – karakteristična bubrežasta nagomilanja po pravilu u

kredno-tercijarnim mrkim ugljevima, pirit – žilice, prevlake, halkopirit, galenit, sfalerit,

kvarc – zrna i žice, kao i pukotinski uklopci kalcita, aragonita, gipsa, kaolinitai dr.) i

• otporniji ostaci životinja (obično zubi kopnenih sisara, ljušture puževa i školjki) i

biljaka (silifikovano drvo i sitne čestice biljne smole tj. ćilibara).

• Prema postojanosti debljine ugljenog sloja, grañi i kvalitetu razlikuju se:

- sloj postojane debljine,

20

- sloj relativno postojane debljine i - sloj nepostojane debljine.

• Debljina slojeva uglja postepeno isklinjava od centra ka periferiji basena, sa

raslojavanjem.

• Debljina i graña ugljenih slojeva povezana je sa genezom sloja, odnosno sa uslovima

sedimentacije, vrstom organske materije i konfiguracijom dna basena.

Uzroci promene deljine ugljenog sloja su:

1. SINGENETSKI 2. EPIGENETSKI

1) SINGENETSKE promene debljine odreñene su: a) Strukturnim karakteristikam ugljonosnih basena (depresija),

b) Paleoreljef,

c) Tektonskim kolebanjima (dovodi do raslojavanja, isklinjavanja) i

d) Singenetskim erozijama, razaranjima, zamenjivanjima (bujični tokovi u

protočnim močvarama – manje redukcije usled umetanja sočiva klastita i sl., ili

usled morskih transgresija kod paralskih basena – velike redukcije debljine).

• Debljina ugljenih slojeva u velikoj meri zavisi od stabilnosti bokova depresija.

• Blago nagnute morske obale obezbeñuju ravnomernu debljinu ugljenih slojeva.

• U tektonskim depresijama (rovovskim ili uz rasede) ugljeni slojevi se obično raslojavaju

prema glavnom rasedu.

• U erozionim, meñuvenačnim i predplaninskim depresijama, naslage uglja se raslojavaju

prema strani na kojoj se izdižu planine.

• U karstnim depresijijama ugljeni sloj po pravilu ima sočivast oblik.

• Paleoreljef je posebno značajan za debljinu ležišta uglja.

• U nižim delovima paleofeljefa debljina sloja je najveća, dok u zonama uzvišenja može

značajno da opada (slika koja sledi).

2) EPIGENETSKE promene debljine mogu biti: a) Atektonske prirode (erozije: rečne, bujične, marinske, karstne, ledničke),

b) Tektonske - dijapirizam i ubiranje,

- razaranje rasedom,

- probojima magmatskih stena,

c) Oksidacija,

d) Endogeni požari.

21

RESURSI I REZERVE UGLJA NAJBOGATIJE DRŽAVE

• SAD – 28,9 % • Rusija – 19,0 % • Kina – 13,9 % • Australija – 9,2 % • Preostalih 30,4 %: Australija, Indija, JAR, Ukraina i Poljska .

Godišnja proizvodnja u svetu iznosi oko 3 x 109 tce SAD Ugljevi SAD-a razvijeni u sledeći provincijama: Istočna ili Apalačka provincija je najstarija sa ugaljem karbonske starosti. Ova provincija sadrži 2/5 nacionalnih rezervi kamenih ugljeva kao i praktično sav antracit. Rang uglja raste od zapada ka istoku provincije, pa tako mrki i kameni ugljevi prelaze u antracite; Interior provincija obuhvata veći broj izolovanih basena sa karbonskim kamenim ugljem nižeg ranga, sa dosta sumpora (3-5 %); Severna provincija Velikih Ravnica ima ležišta uglja kredne do tercijarne starosti. Područje obuhvata delove Vajominga, Montane, Severne i Južne Dakote. Prvenstveno su zastupljeni mrki ugljevi velike debljine, obično preko 30 m, sa malo sumpora, a otkopavaju se površinski. Rang uglja raste od istoka ka zapadu; Provincija Stenovitih planina (Rocky Mountains) obuhvata ugljeve akumulirane u seriji intermontanskih basena. Kredni su kameni i mrki višeg ranga, a tercijarni su mrki višeg i nižeg ranga; Provincija Pacifičke obale obuhvata ležišta uglja zapadno od Stenovitih planina, kao i ona na Aljasci. Ugalj je tercijarne starosti, a nalazi se u malim raštrkanim basenima, od Kalifornije na jugu do Sietla na severu. Slojevi uglja su tektonizirani i metamorfisani. Na Aljasci su otkrivena brojna ležišta mrko-kamenih ugljeva. Ovo područje još nije u potpunosti istraženo, ali su procene da sadrži oko 10 % svetskih bilansnih rezervi uglja; Provincija Gulf Coast ravnice sadrži tercijarne meke mrke ugljeve (lignite). Eksploatacija se vrši na velikim površinskim kopovima, a koristi se za termoelektrane. KANADA Najveći ugljonosni region se nalazi u zapadnoj Kanadi, a prostire se od južnog Saskačevana, preko Alberte do Britanske Kolumbije. Ugljevi su tercijarne (mrki ugljevi višeg i nižeg ranga) i

Karbon

Perm

Jura

Kreda

Tercijar

0 5 10 15 20 25 30 %

Karbon

Perm

Jura

Kreda

Tercijar

22

mezozojske starosti (gornjojurski – donjokredni, kameni). U Britanskoj Kolumbiji su otkriveni jako tektonizirani mezozojski kameni ugljevi i antraciti, zajedno sa mladjim tercijarnim lignitima U istočnoj Kanadi, eksploatišu se kameni ugljevi karbona (veliki ugljenokopi «Minto » u Novom Brunsviku – tanak ugljeni sloj 0,5 m koji se koristi za termoelektranu, i «Sidnej» u Novoj Škotskoj. U severnoj Kanadi, ugljevi su otkriveni u području Jukona i Severozapadnim teritorijama. Iste su starosti kao i oni u zapadnoj Kanadi tj. to su mezozojski kameni ugljevi, često veoma tektonizirani, kao i tercijarni mrki ugljevi. JUŽNA AMERIKA

Ležišta uglja su rasporeñena širom Latinske Amerike i značajno učestvuju u svetskim rezervama kamenog uglja. Većinom su tercijarne starosti, reñe mezozojskе, dok su paleozojski ugljevi uglavnom prisutni samo u Brazilu i Urugvaju. EVROPA Ležišta uglja se nalaze u čitavom nizu basena, a starosti su od paleozoika (karbona), preko mezozoika do tercijara. Prostiru se od Velike Britanije na zapadu, do Turske na istoku. Prisutan je čitav dijapazon ugljeva različitog ranga – od mekih mrkih do antracita, a eksploatišu se preko 160 godina ! Najznačajniji baseni nalaze se u Nemačkoj, Poljskoj, Velikoj Britaniji, Ukraini, Grčkoj, Bugarskoj, Francuskoj AFRIKA U Africi su prvenstveno zastupljeni kameni ugljevi, i to prvo stariji - karbonske starosti - otkriveni na severnoj obali, u Maroku na zapadu i u Egiptu na istoku, a zatim nešto mlañi – karbonsko-permski, koji su i mnogo značajniji, poznati kao regionalno rasprostranjena ležišta uglja Karroo formacije širom centralne i južne Afrike. Karroo formacija je deponovana na Gondvani koja se razdvojila u mezozoiku, pa otuda sličnosti izmeñu Afričkih Gondvana ugljeva sa onima iz Indije ili Južne Amerike. Prisutni su i mrki ugljevi, ali imaju manji značaj. Zajednica nezavisnih država (Rusija) je treća država u svetu po proizvodnji uglja. Ima ogromne rezerve svih rangova uglja, koji su rasprostranjeni širom cele zemlje. Debele ugljonosne formacije su starosti od paleozoika (karbon-perma), preko mezozoika (trijas, jura i kreda) do kenozoika. Očuvani su u nizu velikih sedimentnih basena, koji su generalno od zapada ka istoku mlañi. Većina starijih basena su strukturno-tektonski poremećeni, pa ih karakterišu strmi slojevi i ekstenzivna izrasedanost (centralni i istočni Sibir). Glavna područja sa proizvodnjom kamenog uglja su Donski, Kuznjetski , Karaganda (Kazahstan), Pečorski, Južno Jakutski i manje Narjungrijski basen (1-5 i 10), a ostali su generalno izvori mrkog uglja (Ekibastuzski - Kazahstan, Kansko-Ačinski, Moskovski i Dnjeparski basen). Južna Azija (Indijski subkontinent) Region od Irana za zapadu do Bangladeša

na istoku. Kameni ugljevi su paleozojske (karbonsko-permske), mezozojske (jurske) i kenozojske starosti, a mrki su kenozojski i svuda su prisutni. Paleozojski Gondvana ugljevi su otkriveni u Indiji, Pakistanu i Bangladešu, mezozojski u Iranu, Avganistanu, Pakistanu i Indiji.

• Najvažniji su Gondvana ugljevi u Indiji , koji predstavljaju 98 % tamošnjih rezervi uglja, a koriste se za termoelektrane i metalurgiju. Kameni ugljevi se nalaze u preko 14 zasebnih basena smeštenih na severoistoku i istoku Indije. Debljina ugljenih slojeva dostiže do 30 m, sa jednim izuzetno debelim slojem od čak 134 m u ležištu Singrauli (12). Slojevi uglja su izrasedani, ali ne i značajnije tektonizirani.

23

• Tercijarni ugljevi se nalaze na jugu (17) ali i na severu u planinskom području gde su veoma tektonski poremećeni. Negde su i oblika sočiva sa maksimalnom debljinom od 33 m. Mrki su do kameni, sa dosta sumpora. Lokalno se koriste (na jugu) za termoelektrane.

Na Dalekom istoku ima 13 zemalja sa poznatim ležištima uglja, ali svakako najznačjnija je Kina. Australija je jedan od glavnih prozivoñača uglja u svetu. Glavnina rezervi uglja se nalaze u istočnoj Australiji – posebno u Kvinslendu, ali i Viktoriji (na jugu), a manja ležišta su i u Zapadnoj Australiji i na Novom Zelandu (kredno-terciarni mrki ugalj). Na Antarktiku su otkriveni kredni ugljevi različitog kvaliteta (ostrvo James Ros), kao i pojave na Transantarktičkim planinama). Područje je zakonom zaštićeno.

24

Fosilna goriva Srbije Ugljevi SRBIJE

Najznačajniji baseni Srbije: Kolubarski, Kostolački, Kosovski (pontske starosti).