Federalno ministarstvo zdravstva

Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine

Unicef

Istraživanje o anemiji među djecom i ženama

Federacije Bosne i Hercegovine

Izvještaj za romsku populaciju

Sarajevo, 2012

1

Nosioci istraživanja:

Federalno ministarstvo zdravstva

Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine

Direktor istraživanja

Prim. dr Željko Ler, direktor ZZJZ FBiH

Autori izvještaja:

Aida Vilić Švraka, Aida Filipović Hadžiomeragić, Aida Čemerlić-Kulić, Enida Imamović,

Dragana Nikšić, Irena Jokić, Edo Hasanbegović

Dizajn naslovne strane:

Dalida Karić Hadžiahmetović

Štampa:

Meligraf

2

Predgovor

Federalno ministarstvo zdravstva i Zavod za javno zdravstvo Federacije BiH su, uz

pomoć UNICEFa, u 2012. godini proveli Istraživanje o anemiji među djecom i ženama u F BiH.

Sa javnozdravstvenog stanovišta, značaj prevencije anemije kao najučestalije

mikronutritivne deficijencije leži u činjenici da anemija zahvata veliki broj ljudi, posebno

vulnerabilne skupine, da predstavlja rizik za razvoj mnogih oboljenja i može biti odgovorna za

visoku stopu obolijevanja i umiranja, a postoji i sumnja da je široko rasprostranjena kod nas.

U Federaciji Bosne i Hercegovine i u Bosni i Hercegovini do sada nisu rađena

istraživanja vezana za procjenu učestalosti anemije kod vulnerabilnih populacionih skupina -

male djece, djece školskog uzrasta i adolescenata, te žena reproduktivne dobi. Osim toga,

nisu rađena ni ispitivanja navika u ishrani, kojim bi se mogao procijeniti unos željeza kroz

dnevnu ishranu, kao i unos zaštitnih materija, odgovornih za prevenciju anemije, odnosno

podsticanje apsorpcije željeza. Posebno treba naglasiti da do sada nije provedeno niti jedno

ovakvo istraživanje u Romskoj populaciji. Ova najveća manjinska grupa je posebno ranjiva, jer

se za nju najčešće vežu nedovoljna edukacija, loši higijenski uslovi i navike, nizak procenat

zaposlenosti, nizak procenat pokrivenosti zdravstvenom zaštitom i nedovoljna uključenost u

sistem socijalne zaštite.

Stoga je cilj ovog istraživanja bio utvrditi prevalencu anemije, stanje uhranjenosti djece

i karakteristike unosa hrane kod djece i žena u Federaciji BiH, kako bi se razvile adekvatne

strategije i programi za reduciranje i prevenciju pojave anemije usljed nedostatka željeza.

Na osnovu podataka prikupljenih ovim istraživanjem, dobili su se međunarodno

uporedivi pokazatelji vezani za učestalost anemije u populaciji žena i djece, te pokazatelji

vezani za unos željeza i prehrambene navike ciljne populacije, što će omogućiti donošenje

adekvatnih mjera i provođenje adekvatnih aktivnosti vezanih za smanjenje i prevenciju

anemije usljed nedostatka željeza. Također će se obezbijediti alati za praćenje napretka u

ostvarivanju domaćih ciljeva i zadatih obaveza u procesu unaprjeđenja dobrobiti djece i žena,

kao i populacije u cjelini. U konačnici, ovo istraživanje će podstaknuti međusektorsku

saradnju, neophodnu da se ti ciljevi ostvare.

MINISTAR ZDRAVSTVA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE

3

Skraćenice

CINDI Integrirani, po zemljama rasprostranjeni, interventni progam za

nezarazne bolesti (Countrywide Integrated Nonocommunicable

Diseases Intervention)

DALY'S Izgubljene godine života usljed invalidnosti ili onesposobljenosti

(disability-adjusted life years)

EURODIET Projekat Evropske unije „Ishrana za zdrave životne stilove u Evropi“

FAO Organizacija za hranu i poljoprivredu

F BiH Federacija Bosne i Hercegovine

ITM /BMI Indeks tjelesne mase/body mass index

MICS Istraživanje o ženama i djeci - istraživanje višestrukih pokazatelja

(Multiple Cluster Indicator Survey)

PK Popisni krug

SD Standardna devijacija

SZO/WHO Svjetska zdravstvena organizacija, World Health Organization

UNICEF Dječiji fond Ujedinjenih nacija

T/D Težina za dob

T/V Težina za visinu

V/D Visina za dob

4

Sažetak

Istraživanje o anemiji među romskom djecom i ženama u Federaciji Bosne i

Hercegovine je obavljeno sa ciljem utvrđivanja prevalence anemije, te utvrđivanja navika u

ishrani i stanja uhranjenosti djece, kako bi se razvile adekvatne strategije i programi za

reduciranje i prevenciju pojave anemije.

Istraživanje je provedeno u periodu april - juni 2012. godine na području šest kantona

Federacije BiH u kojima postoje romska naselja, na reprezentativnom uzorku od 700

domaćinstava.

Istraživanje je uključilo anketiranje (upitnik za domaćinstvo, upitnik o navikama ishrane

za tri ciljne skupine: djecu uzrasta 0-59 mjeseci, djecu uzrasta 5-15 godina i žene 15-49

godina), određivanje statusa hemoglobina u krvi i antropometrijska mjerenja djece

(visina/dužina i težina).

U sve tri ciljne skupine je istraživanjem obuhvaćeno ukupno 1.826 ispitanika.

Rezultati istraživanja vezani za prisustvo anemije su pokazali sljedeće:

Kod djece uzrasta 6-59 mjeseci anemija je nađena u 11,4% slučajeva i gotovo kod

sve djece u blagom do umjerenom stepenu Nema statistički značajnih razlika u prisustvu

anemije između dječaka i djevojčica ovog uzrasta, kao ni u odnosu na visinu mjesečnih

prihoda domaćinstva. Preko trećina djece anemičnih majki ima anemiju (37,3%), dok je kod

majki koje nemaju anemiju procenat anemične djece manji (6,1%), a razlika je statistički

značajna.

Ukupno 16,6% djece uzrasta 5-15 godina ima anemiju i to samo blagog do umjerenog

stepena, bez statistički značajnih razlika u odnosu na spol, kao ni u odnosu na visinu

mjesečnih prihoda domaćinstva.

Rezultati su pokazali da je anemija prisutna kod 10,5% žena starosti 15-49 godina, i to

gotovo kod svih u blagom i umjerenom stepenu (10,2%), bez statistički značajnih razlika u

odnosu na obrazovni status žena i ukupne mjesečne prihode domaćinstva.

Rezultati istraživanja vezani za praksu dojenja i nadohranu su pokazali slijedeće:

Ukupno 69,9% djece ispod dvije godine starosti doji ili je dojilo. Kontinuirano doji preko

polovina djece uzrasta 12-15 mjeseci (59,4%) i trećina djece uzrasta 15-23 mjeseca (32,4%).

Infant formula je korištena kod trećine djece uzrasta 0-23 mjeseca (31,3%) i kod petine djece

uzrasta do 6 mjeseci (19,2%). Kravlje mlijeko se široko koristi prije navršenih godinu dana

starosti - u dobi od 6-11 mjeseci kravlje mlijeko je dobivalo 51,7% djece, a nastavlja se davati

i u drugoj godini. Skoro petina majki (19%) je koristila kravlje mlijeko u ishrani djece prije

navršenih 6 mjeseci. Prije šest mjeseci starosti 42,9% djece dobiva čaj, sok od voća njih

33,3%, dok je sok od povrća dobilo 9,5% djece.

5

Rezultati istraživanja vezani za prehrambene navike su pokazali slijedeće:

Bijelo meso jednom sedmično i češće konzumira 86,4% ispitanika od čega 3 i više

puta sedmično njih skoro polovina (48,5%), crveno meso jednom i više puta sedmično

konzumira 71,6% ispitanika, a mesne prerađevine jednom i više puta sedmično konzumira

81,8% ispitanika. Ipak, skoro trećina odnosno 30,3% ispitanika konzumira crveno meso manje

od jednom sedmično. Riba se rijetko konzumira, gotovo polovina odnosno 48,9% ispitanika

konzumira ribu manje od jednom sedmično.

Svježe voće, osim citrusnog, 6-7 puta sedmično, konzumira samo 2,6% ispitanika, a

čak 23,9% ispitanika ga ne konzumira na sedmičnoj osnovi. Više od četvrtine ispitanika ne

konzumira svježe citrusno voće na sedmičnoj osnovi (27,2%).

Svježe žuto i narandžasto povrće se rijetko konzumira, čak 44,5% ispitanika ga

konzumira manje od jednom sedmično. Preko petine odnosno 26% ispitanika ne konzumira

zeleno lisnato povrće na sedmičnoj osnovi. Također, 11,8% ispitanika konzumira mahunarke

manje od jednom sedmično, a sokovi, posebno oni od povrća, se rijetko konzumiraju, samo

trećina odnosno 34% ispitanika konzumira povrtne sokove jednom sedmično ili češće.

Kada je u pitanju povezanost pojave anemije i učestalosti konzumacije hem (riba,

piletina i ostala perad, meso, mesne prerađevine, džigerica) i non hem namirnica (voće,

povrće) utvrđeno je da ne postoje statistički značajne razlike u pojavi anemije u odnosu na

unos namirnica iz grupe hem, te da postoje statistički značajne razlike u pojavi anemije u

odnosu na unos namirnica iz grupe non hem.

Međutim, energijom bogate, a nutritivno siromašne namirnice se često konzumiraju -

preko trećine ispitanika konzumira slatkiše, kekse i kolače, slatka bezalkoholna pića tri i više

puta sedmično, dok čips i grickalice tri i više puta sedmično konzumira čak 48,1% ispitanika.

Ove navike su posebno izražene među djecom uzrasta 5-15 godina - petina djece konzumira

čips i masne namirnice svaki dan (22,1%).

Rezultati istraživanja vezani za stanje uhranjenosti djece su pokazali slijedeće:

Zakržljalost (niska tjelesna visina u odnosu na uzrast) je prisutna kod 18,5% djece

starosti 0-5 godina, 14,8% djece uzrasta 5-10 godina i 19,9% djece uzrasta 10-15 godina.

Pothranjenost (indeks težina u odnosu na uzrast) je prisutna kod 9,3% djece uzrasta 0-

5 godina i 13,3% djece uzrasta 5-10 godina.

Mršavo (indeks težina za visinu) je 14,1% djece uzrasta 0-5 godina, dok nizak indeks

tjelesne mase za dob ima 10,2% djece uzrasta 5-10 godina i 4% djece uzrasta 10-15 godina.

U svim posmatranim indeksima nisu nađene statistički značajne razlike u odnosu na

pol.

6

Prekomjerno teško (težina u odnosu na visinu/dužinu) je 9,8% djece uzrasta 0-5

godina, od kojih je 6,3% gojazno; među djecom uzrasta 5-10 godina prekomjerno teških

(indeks tjelesne mase za dob) je 28% djece, od kojih je 14,4% gojazno, a kod djece uzrasta

10-15 godina, prekomjerna težina (indeks tjelesne mase za dob) je prisutna kod 33,2% djece,

od kojih je gojazno 10,9%.

Prisustvo anemije, uz nezadovoljavajuću praksu dojenja i nadohrane, nezdrave

prehrambene navike i izrazito prisutnu gojaznost, ukazuju na potrebu javno zdrastvenog

djelovanja i međusektorske saradnje, u cilju unaprjeđenja zdravlja i prevencije nutritivnih

poremećaja posmatranih populacionih grupa, kao i populacije u cjelini.

7

SADRŽAJ

Predgovor ............................................................................................................................... 2

Skraćenice .............................................................................................................................. 3

Sažetak ................................................................................................................................... 4

SADRŽAJ ................................................................................................................................ 7

1 UVOD ................................................................................................................................. 8

2 CILJEVI ISTRAŽIVANJA .................................................................................................. 10

2.1 Opći ciljevi ..................................................................................................................... 10

2.2 Specifični ciljevi ............................................................................................................. 10

3 METOD ISTRAŽIVANJA .................................................................................................. 10

3.1 Ciljne skupine ................................................................................................................ 10

3.2 Uzorak ........................................................................................................................... 10

3.3 Instrumenti istraživanja ................................................................................................ 133

3.4 Krvne analize............................................................................................................... 144

3.5 Antropometrijska mjerenja ........................................................................................... 155

4 ETIČKA KOMPONENTA ISTRAŽIVANJA ...................................................................... 177

5 UČESNICI U ISTRAŽIVANJU ........................................................................................ 177

6 OBUKA ZA RAD NA TERENU ....................................................................................... 188

7 MEDIJSKA PROMOCIJA ISTRAŽIVANJA ..................................................................... 188

8 IMPLEMENTACIJA ISTRAŽIVANJA NA TERENU ......................................................... 188

9 KONTROLA KVALITETA ISTRAŽIVANJA ...................................................................... 188

10 UNOS I OBRADA PODATAKA ....................................................................................... 19

11 REZULTATI .................................................................................................................... 20

11.1 Karakteristike domaćinstava ........................................................................................ 20

11.2 Osnovne karakteristike ispitanika ................................................................................ 26

11.3 Ishrana ........................................................................................................................ 34

11.4 Objektivni nalaz ........................................................................................................... 50

11.5 Stanje uhranjenosti ...................................................................................................... 56

12 DISKUSIJA ..................................................................................................................... 62

13 ZAKLJUČCI .................................................................................................................... 68

14 PREPORUKE ................................................................................................................. 69

15 UČESNICI U ISTRAŽIVANJU ........................................................................................ 69

16 REFERENCE ................................................................................................................. 72

17 PRILOZI ........................................................................................................................ CD

8

1 UVOD

Anemija usljed nedostatka željeza je najučestlija deficijencija kako u svijetu, tako i kod

nas (1). Anemija zahvata sve dobne skupine, a mala djeca i žene u reproduktivnoj dobi su pod

najvećim rizikom.

Poznato je da anemija usljed nedostatka željeza, kao i druge nutritivne deficijencije,

predstavlja rizik za razvoj mnogih oboljenja i može biti odgovorna za visoku stopu obolijevanja

i umiranja (2).

Procjenjuje se da su mikronutritivni deficiti odgovorni za oko 7,3% globalnog

opterećenja bolestima, a deficijencija željeza i vitamina A, su rangirane među 15 vodećih

uzroka globalnog opterećenja bolešću (3). Ukoliko posmatramo mortalitetnu statistiku Svjetske

zdravstvene organizacije, uočava se da oko 0,8 miliona smrti (1,5% od ukupnih smrti), može

biti dovedeno u vezu sa deficijencijom željeza svake godine i gotovo isto toliki broj sa

deficijencijom vitamina A.

Po definiciji pod anemijom se smatra snižen nivo hemoglobina u krvi. Vrijednosti

hemogolobina na osnovu kojih se utvrđuje anemija su fiziološki definisane i razlikuju se prema

uzrasta i spolu.

Prevalenca anemije je različita za određene dobne skupine, pri čemu je utvrđeno da je

ona najučestalija kod trudnica, novorođenčadi i male djece uzrasta 1-2 godine (50%), potom

kod školske djece (40%), kod adolescenata (30-55%), kod žena starijih od 15 godina (35%) i

kod predškolske djece (25%). (1).

Rizični faktori za nastanak anemije su nizak unos hrane životinjskog porijekla bogate

željezom, neadekvatan unos vitamina C iz voća i povrća; unos narminica koje smanjuju

apsorpciju željeza, period života kada su potrebe za željezom izrazito visoke (npr. rast i

razvoj, trudnoća); gubitak krvi, akutne i hronične infekcije i parazitoze, te deficiti drugih

mikronutrijenata, posebno vitamina A, B12, folata i riboflavina (2, 4).

U Bosni i Hercegovini je do sada provedeno nekoliko istraživanja koja su se bavila

utvrđivanjem prisustva anemije u određenim ciljnim skupinama, kao i procjenom stanja

uhranjenosti i navika u ishrani, koji se mogu dovesti u vezu sa anemijom (5,6).

Međutim, do sada nisu rađena istraživanja vezana za procjenu učestalosti anemije kod

male djece, djece školskog uzrasta i adolescenata, te žena reproduktivne dobi, koje su

posebno vulnerabilne populacione skupine. Također, nisu rađena ispitivanja navika u ishrani,

kojim bi se mogao procijeniti unos željeza, kao i drugih mikronutrijenata, značajnih za

prevenciju anemije, odnosno podsticanje absorpcije željeza.

Također treba naglasiti da do sada nije provedeno niti jedno istraživanje za utvrđivanje

prisustva anemije u Romskoj populaciji.

9

Prema istraživanju koje je provedeno 2009. godine procjenjeno je da u Bosni i

Hercegovini živi 40.000 Roma (7).

Iako su najveća manjinska grupa, Romi predstavljaju vulnerabilnu skupinu

stanovnišva, kojoj treba posvetiti posebnu pažnju. Romi žive u zatvorenim zajednicama, a

osim tradicionalnog nepovjerenje Roma prema okruženju, prisutna je i jezička barijera. Većina

Roma, kako odraslih tako i djece, govori isključivo romskim jezikom, a sve to povlači,

nedovoljnu edukaciju, niske kulturne i higijenske navike, nezaposlenost, nizak procenat

pokrivenosti zdravstvenom i socijalnom zaštitom.

S druge strane postoji problem slabog poznavanja kulture Roma, kao i još uvjek

prisutne predrasude društva prema Romima.

U ovom kontekstu, jasno je da se Romi suočavaju sa problemom nejednakosti u

zdravlju. Stoga se napori zdravstvenog sektora, a posebno javnog zdravstva, zajedno sa

ostalim sektorima društva, trebaju posebno usmjeriti na akcije za poboljšanje zdravlja

romskog stanovništva.

Zbog svega navedenog, istraživanje o anemiji među romskim stanovništvom odnosno

među djecom i ženama, ima poseban značaj.

10

2 CILJEVI ISTRAŽIVANJA

2.1 Opći ciljevi

Utvrditi prevalencu anemije i karakteristike unosa hrane kod djece i žena u Romskoj

populaciji u Federaciji BiH, kako bi se razvile adekvatne strategije i programi za reduciranje i

prevenciju pojave anemije usljed nedostatka željeza.

2.2 Specifični ciljevi

Utvrditi prevalencu anemije kod djece uzrasta 6 do 59 mjeseci, djece uzrasta 5 do 15

godina i osoba ženskog pola uzrasta 15-49 godina u Romskoj populaciji Federacije Bosne i

Hercegovine;

Utvrditi praksu ishrane dojenčadi i male djece;

Utvrditi unos hrane vezan za učestalost konzumiranja namirnica iz grupe hem i non-

hem;

Utvrditi postoje li razlike u pojavi anemije u odnosu na starost, tip naselja,

socioekonomsko stanje;

Utvrditi postoje li razlike u pojavi anemije u odnosu na učestalost konzumiranja

pojedinih grupa namirnica (hem i non-hem);

Utvrditi karakteristike unosa željeza iz hrane (hem i non-hem namirnice) kod osoba

kod kojih je utvrđeno prisustvo anemije (pol, starost, tip naselja);

Utvrditi stanje uhranjenosti djece uzrasta 0 do 59 mjeseci i 5 do 15 godina.

3 METOD ISTRAŽIVANJA

Istraživanje o anemiji među romskom djecom i ženama je provedeno na teritoriji

Federacije BiH tokom 2011.godine.

3.1 Ciljne skupine

Istraživanjem su obuhvaćena djeca uzrasta 0-59 mjeseci, djeca uzrasta 5-15 godina i

osobe ženskog spola uzrasta od 15-49 godina.

3.2 Uzorak

Popis stanovništva u Bosni i Hercegovini nije proveden još od 1991. godine, te tačan

broj stanovnika i domaćinstava nije poznat. Prema službenoj procjeni Agencije za statistiku

BiH u Bosni i Hercegovini ima 3,8 milion stanovnika i oko 1,15 miliona domaćinstava. Druge

procjene govore u prilog manjeg broja stanovnika i domaćinstava u BiH.

Veličina romske populacije u Bosni i Hercegovini se također različito procjenjuje i takve

procjene su još manje pouzdane u odnosu na procjene osnovne populacije. Procjene o broju

Roma koji žive u BiH se kreću u rasponu od 30.000 do čak 70.000 ili 1-2% romskog

stanovništva u ukupnom stanovništvu BiH. Prema nekim procjenama oko tri četvrtine romskog

stanovništva Bosne i Hercegovone živi u Federaciji BiH.

11

Nepouzdanost ovih podataka je činilo izbor uzorka za romsku populaciju otežanim i

zahtijevao primjenu pragmatičnijih metoda selekcije domaćinstava.

3.2.1 Okvir uzorka

Okvir uzorka za romska domaćinstva nije postojao do 2010. godine kada je

Ministarstvo civilnih poslova, kao dio projekta “Dekada Roma” izvršilo popisivanje Roma u

BiH. Ovim popisom je dobivena lista od 4302 romska domaćinstva u Bosni i Hercegovini, od

čega je u Federaciji Bosne i Hercegovine popisano 3206 domaćinstava.

Popisivanje romskih domaćinstava nije izvršeno u svim opštinama u BiH, nego samo u

onim u kojima postoje romska naseljena mjesta, te ovaj okvir nije idealan. Kako bolji okvir za

uzorak ne postoj, ovaj je poslužio za izradu pragmatičnog načina izbora domaćinstava iz

romske populacije.

3.2.2 Veličina uzorka za romsku populaciju

Veličina uzorka za romsku polulaciju je određena Protokolom istraživanja. Alokacija

uzorka je urađena po kantonima i opštinama Federacije BiH u kojima se nalaze romska

naselja.

Uzorak je obuhvatio 700 domaćinstava u trideset popisnih krugova u šest kantona

Federacije BiH: Unsko-sanski, Tuzlanski, Zeničko-dobojski, Srednjebosanski, Hercegovačko-

neretvanski i Kanton Sarajevo odnosno svi u kantoni sa romskim naseljima.

Tabela 1: Uzorak romskih domaćinstava po kantonima

Kantoni Broj domaćinstava

u uzorku

Unsko-sanski 35

Tuzlanski kanton 209

Zeničko-dobojski 209

Srednjebosanski 106

Hercegovačko-neretvanski 11

Kanton Sarajevo 130

Ukupno 700

Planirano je da se u odabranim domaćinstvima obuhvati 700 žena uzrasta 15-49

godina, 500 djece uzrasta 0-49 mjeseci i 500 djece uzrasta 5-15 godina.

Tabela 2: Uzorak po ciljnim grupama

Ciljne grupe Broj

Domaćinstva sa djecom starosti 0-4 godine 500

Domaćinstva sa djecom starosti 5-14 godina 500

Domaćinstva sa ženama starosti 15-49 godina 700

12

3.2.3 Dizajn uzorka za romsku populaciju

Uzorak je bio samoponderirajući sa implicitnom stratifikacijom i sistematskim izborom

domaćinstava po opštinama, a alokacija uzorka je izvršena proporcionalno veličini romske

populacije u opštinama kao osnovnim stratumima. U ovom uzorku nisu korišteni ponderi,

odnosno svako izabrano domaćinstvo je imalo ponder jednak jedinici. Iz okvira uzorka su

izbačene opštine koje su imale manje od 20 romskih domaćinstava, odnosno u kojima bi

alocirani uzorak bio manji od 5 domaćinstava.

Kombinacijom neprobabilističkog i probabilističkog pristupa je u skladu sa opisanom

alokacijom izvršen odabir 700 romskih domaćinstava.

Neprobabilistički metod izbora je bio po principu kvota uzorka, odnosno anketari su

popisali sva zatečena romska domaćinstva koja ispunjavaju određene kriterije u naseljenim

mjestima u opštinama u kojima živi ova populacija. U ovu svrhu je korištena lista naseljenih

mjesta sa romskom populacijom kreirana u 2010. godini.

Da bi se izbjegla pristrasnost u izboru domaćinstava u posljednjoj fazi izbora

primjenjen je probabilistički pristup baziran na:

slučajnom redoslijedu posjete pojedinim romskim naseljenim mjestima unutar opštine

datumu rođenja nosioca domaćinstva u romskom domaćinstvu i njegovoj pripadnosti

unaprijed određenom randomiziranom vremenskom rasponu za svaki stratum (opštinu).

3.2.4 Izbor romskih domaćinstava unutar stratuma

Unutar svakog stratuma u uzorku su posjećena sva domaćinstva, te je zabilježena

informacija da li se radi o romskom domaćinstvu ili o nekom drugom domaćinstvu.

Romska domaćinstva su potom upisana u poseban obrazac u koji je zabilježen datum

rođenja nosioca domaćinstva odnosno referentna osoba. Ukoliko ovaj datum rođenja nije bio

raspoloživ, uzimao se je datum rođenja najstarijeg člana domaćinstva. Ako datum rođenja nije

bio raspoloživ niti za jednog člana domaćinstva, kao referentni datum se je uzimao datum

rođenja anketara/anketarke. (Prilog 1).

Za svaki stratum unutar uzorka je na slučajan način izabrana “polazna tačka” (dan i

mjesec i “krajnja tačka” (dan i mjesec). Ove tačke su izračunate na osnovu veličine uzorka,

korištenjem raspoloživih podataka iz okvira uzorka i bile su različite za različite stratume.

Intervjuisana su sva romska domaćinstva za koja se je datum rođenja referentne osobe

nalazio između polazne i krajnje tačke za posmatrani stratum. Ovaj metod je osigurao

randomizaciju i otklonio pristrasnost u izboru romskih domaćinstava. (Prilog 1)

Uslijed demografskih promjena u populaciji Roma, bilo je moguće očekivati da unutar

randomiziranog vremenskog perioda za svaki stratum bude više ili manje romskih

domaćinstava nego što se inicijalno očekivalo. S ciljem da se veličina uzorka po stratumima

zadrži fiksnom, anketari su primijenili sljedeću strategiju izbora:

13

Ako je u posmatranom stratumu (opštini) broj romskih domaćinstava bio veći unutar

randomiziranog vremenskog perioda od očekivanog broja domaćinstava, anketari su prestajali

sa anketiranjem u momentu dostizanja planiranog broja anketiranih domaćinstava.

Ako je u posmatranom stratumu (opštini) broj romskih domaćinstava bio manji unutar

randomiziranog vremenskog perioda od očekivanog broja domaćinstava, anketari su povećali

krajnji datum randomiziranog vremenskog perioda za jedan mjesec i izvršili dodatno

anketiranje počevši od početka liste romskih domaćinstava (dakle, od prvog posjećenog

naseljenog mjesta u opštini) obuhvatajući sva domaćinstva koja ispunjavaju novi kriterij. U

momentu dostizanja planiranog broja anketiranih domaćinstava za stratum, anketiranje u tom

startumu je prestajalo.

Ako je broj anketiranih romskih domaćinstava još uvijek bio manji od planiranog (nakon

ponovne posjete svim naseljenim mjestima u opštini), anketari su dodavali još jedan mjesec

na kraj randomiziranog vremenskog perioda i ponavljali proceduru. Ponavljanje procedure se

vršilo sve dok se ne postigne planirani broj anketiranih domaćinstava u stratumu ili dok se ne

anketiraju sva domaćinstva unutar stratuma.

3.3 Instrumenti istraživanja

Instrumente istraživanja čini set upitnika prilagođenih predmetu istraživanja.

Korišteni su sljedeći instrumenti istraživanja: upitnik za domaćinstvo, upitnik za djecu

uzrasta 0-59 mjeseci, upitnik za djecu uzrasta 5-15 godina, upitnik za žene starosti od 15-49

godina, a kod anemičinih ispitanika i 24-časovni upitnik o unosu hrane po sjećanju. Upitnici su

pripremljeni na osnovu međunarodno preporučenih upitnika, prilagođenih situaciji u našoj

zemlji.

3.3.1 Upitnik za domaćinstvo

Upitnik za domaćinstvo sadrži pitanja koja se odnose na osnovne demografske, socio-

ekonomske karakteristike domaćinstva i dostupnost namirnica u domaćinstvu (Prilog 2).

3.3.2 Individualni upitnici za djecu uzrasta od 0-59 mjeseci, djecu 5-15 godina i žene 15-49 godina

Upitnici za ispitivanje dnevnih i sedmičnih navika ishrane su obuhvatili set pitanja o

navikama u ishrani odnosno učestalosti konzumiranja određenih namirnica i pića, te pitanja o

praksi ishrane djece 0-23 mjeseca. Upitnici sadrže i pitanja vezana sa zdravstveno stanje

ispitanika (aktuelne, preležane bolesti). Upitnici su prilagođeni uzrasnim kategorijama

ispitanika: Upitnik o ishrani djece od 0-59 mjeseci, modifikovani je upitnik Kalifornijskog Odjela

za javno zdravstvo (Child Nutrition Questions - California Department for Public Health);

Upitnik o ishrani djece uzrasta od 5-15 godina je modifikovani i prošireni upitnik studije

14

Zdravstveno ponašanje školske djece (Health Behaviour of School Children) i Upitnik za žene

od 16 do 49 godina starosti (modifikovani upitnik Houshould istraživanja) (Prilozi 3-5). Upitnik

o unosu hrane u toku dvadeset četiri sata po sjećanju je baziran na metodologiji istraživanja

„An Interactive 24-hour Recall for Assessing the Adequacy of Iron and Zinc Intakes in

Developing Countries“ (7). Ograničenja u primjeni ovog upitnika odnose se na djecu mlađu od

8 godina, za koju su odgovarali roditelji ili članovi uže porodice. Ovaj upitnik je primjenjen

samo kod osoba kod kojih su vrijednosti hemoglobina prilikom mjerenja bile ispod referentnih

vrijednosti prema kriterijima Svjetske zdravstvene organizacije (8). Međutim, podaci iz ovog

upitnika nisu obrađeni zbog velikog broja neodgovora i nepotpunih odgovora.

Za procjenu unosa hrane odnosno unosa pojedinih grupa namirnica korišteni su

indikatori preporučeni u Izvještaju o monitoringu ishrane u oblasti javnog zdravstva u

zemljama evropskog regiona „Making way for a healthier lifestyle, Monitoring Public Health

Nutrition in Europe, List of indicators“ (12) i indikatori za procjenu prakse dojenačke ishrane i

ishrane male djece Svjetske zdravstvene organizacije i Unicef-a (13).

Tabela 3. Indikatori za procjenu nutritivnog unosa

Indikator Operativna mjera

Konzumacija i dostupnost povrća

(isključujući krompir i povrtni sok)

Prosječni dnevni unos po glavi stanovnika < od 300

g/dan /ili uzeto sa voćem 400g/dan ili 5-6 porcija*

Konzumacija i dostupnost voća

(isključujući voćni sok)

Prosječni dnevni unos po glavi stanovnika < od 100

g/dan ili uzeto sa povrćem 400g/dan*

Konzumacija i dostupnost mesa i

proizvoda od mesa

< 80g/dan može biti udruženo sa povećanjem

prevalence deficijencije željeza*

Dojenje Dojenje do 0-23 mjeseca; stopa isključivog dojenja do 6

mjeseci starosti**

Kontinuirano dojenje Stopa kontinuiranog dojenja sa 12-15 mj. i 20-23

mjeseca starosti**

* Indikatori EURODIET

** SZO/UNICEF Indikatori za procjenu prakse ishrane dojenčadi i male djece

3.4 Krvne analize

Za krvne analize je korištena kapilarna krv iz prsta ispitanika. Vrijednost hemoglobina u

krvi je utvrđena po metodologiji definisanoj u publikaciji Anemia Testing in Population-Based

Surveys, korištenjem HemoCue fotometra (Photometer, HemoCue Hb 301/SET)(9).

Za procjenu anemije na osnovu vrijednosti hemoglobina korištene su referentne

vrijednosti Svjetske zdravstvene organizacije (10,11). Djeca uzrasta od 0-6 mjeseci se ne

uključuju u procjenu, jer do 6 mjeseci starosti, nose adekvatne rezerve željeza iz perinatalnog

perioda, te su pod malim rizikom od razvoja anemije.

15

Tabela 4. Definicija anemije na osnovu vrijednosti hemoglobina prema kriterijima Svjetske zdravstvene organizacije

Dobna skupina Blaga do umjerena anemija (Hb g/dl)

Ozbiljna anemija (Hb g/dl)

Djeca od 6-59 mjeseci 7 - 10,9 < 7

Djeca od 5-11 godina 7 - 11,4 < 7

Djeca od 12-14 godina 7 - 11,9 < 7

Žene >od 15 godina 7 - 11,9 < 7

Također su za ocjenu ozbiljnosti anemije s aspekta javno zdravstvenog značaja

korišteni kriteriji Svjetske zdravstvene organizacije (8):

Prevalenca anemije <5%, bez javno zdravstvenog značaja

Prevalenca anemije 5-19,9%, problem prisutan u blagom obliku

Prevalenca anemije 20,0-39,9 problem prisutan u umjerenom obliku

Prevalenca anemije >40%, ozbiljan javno zdravstveni problem

3.5 Antropometrijska mjerenja

Stanje uhranjenosti djece je utvrđeno antropometrijskim mjerenjima visine/dužine i

težine djece uzrasta 0-15 godina. Antropometrijska mjerenja su obavili posebno educirani

anketari-mjerači, pri čemu je korištena slijedeća oprema: za mjerenje težine korištena je

Unicef-ova digitalna elektronska vaga Seca 881U, do 150 kg maksimalne težine, sa

preciznošću od 100 gr., te poratabilna korita i visinomjeri (Seca 206), sa preciznošću od 0,1

cm, za mjerenje visine odnosno dužine djece koja ne mogu stajati. Mjerenja su obavljena po

standardnim protokolima mjerenja težine i visine/dužine iz Istraživanja zdravstvenog i

socijalnog stanja djece i žena u F BiH (Mulitple Cluster Indicator Survey) i Istraživanja riziko

faktora u nastanku hroničnih nezaraznih bolesti u F BiH.

Stanje uhranjenosti djece je procijenjeno na osnovu odstupanja indeksa stanja

uhranjenosti od medijane referentne populacije, a za referentnu populaciju su korišteni

Standardi rasta djece 0-5 godina Svjetske zdravstvene organizacije 2006., (14) i SZO

reference za školsku djecu i adolescente 2007. (15).

16

Tabela 5. Definicije indikatora stanja uhranjenosti djece

Indikator Definicija

Prevalenca zakržljalosti

djece

Procenat djece ispod 5 godina odnosno uzrasta 5-15 godina čija je

tjelesna visina u odnosu na dob ispod -2 odnosno -3 standardna

odstupanja od srednje vrijednosti referentne populacije *,**

Prevalenca

pothranjenosti djece

Procenat djece ispod 5 godina odnosno djece uzrasta 5-10 godina čija

tjelesna težina u odnosu na dob ispod -2 odnosno -3 standardne

jedinice odstupanja od srednje vrijednosti referentne populacije*,**

Prevalenca mršavosti

djece

Procenat djece ispod 5 godina odnosno 5-10 godina čija je tjelesna

težina u odnosu na tjelesnu visinu ispod -2 odnosno -3 standardne

jedinice odstupanja od srednje vrijednosti referentne populacije*, **

Procenat djece 5-15 godina čiji je indeks tjelesne mase

(težina(kg)/visina(m)2) u odnosu na dob ispod -2 odnosno -3

standardne jedinice odstupanja od srednje vrijednosti referentne

populacije**

Prevalenca

prekomjerne

težine/gojaznosti kod

djece

Procenat djece ispod 5 godina čija je tjelesna težina u odnosu na

tjelesnu visinu iznad +2 odnosno +3 standardne jedinice odstupanja od

srednje vrijednosti referentne populacije*

Procenat djece starosti 5-15 godina čiji je indeks tjelesne mase

(težina (kg)/visina (m)2) u odnosu na dob iznad +2 odnosno +3

standardne jedinice odstupanja od srednje vrijednosti (mediane)

referentne populacije**

* WHO Child Growth Standards 2006

** WHO Growth Reference 5-19 years 2007

Za klasifikaciju ozbiljnosti malnutricije u populaciji djece 0-59 mjeseci korišteni su

kriteriji Svjetske zdravstvene organizacije (16)

Tabela 6. Klasifikacija ozbiljnosti malnutricije u populaciji djece starosti 0-59 mjeseci, SZO

Indikator

Prevalenca (%)

Niska Srednja Visoka Veoma visoka

Pothranjenost (težina za dob <-SD)

<10 10-19 20-29 >30

Mršavost (težina za visinu <-SD)

<5 5-9 10-14 >15

Zakržljalost (visina za dob <-SD)

<20 20-29 30-39 >40

17

4 ETIČKA KOMPONENTA ISTRAŽIVANJA

U istraživanju su poštovani principi Helsinške deklaracije, usvojeni na 18. Svetskoj

skupštini održanoj juna 1964. godine.

Za potrebe istraživanja je izrađen obrazac za Informirani pristanak ispitanika i

Informirani pristanak ispitanika-roditelja, namijenjen za maloljetna lica, koja potpisuje roditelj u

ime dijeteta ispitanika. S obzirom da je u istraživanju prevalence anemije u Federaciji BiH u

2012. godini, radi obavljanja biohemijskih mjerenja u cilju utvrđivanja vrijednosti hemoglobina

korišten humani materijal (krv), za istraživanje je dobivena saglasnost Etičkog komiteta

Ljekarske komore.

5 UČESNICI U ISTRAŽIVANJU

Organizaciona struktura učesnika u istraživanju je zasnovana na metodologiji

definisanoj u istraživanju An Anemia Testing in Population Based Surveys i iskustvima

prethodnih istraživanja provedenih na populacionom nivou. Istraživanjem je upravljao nosilac

istraživanja ispred Zavoda za javno zdravstvo FBiH, uz podršku užeg i šireg istraživačkog

tima.

Ključne osobe u realizaciji istraživanja su entitetski koordinator i članovi užeg i šireg

istraživačkog tima. Zadaci svih članova tima su detaljno opisani u Protokolu istraživanja.

Entitetski koordinator je u saradnji sa članovima užeg istraživačkog tima, kojeg su činili

specijalisti iz oblasti javnog zdravstva, definisao metodologiju istraživanja i kordinirao

provođenje svih faza istraživanja.

Širi istraživački tim su činili profesori medicinskog fakulteta iz oblasti javnog zdravstva i

pedijatrije – hematologije, te stručnjaci iz oblasti statistike i informatike koji su radili na izradi

uzoraka, izradi baze podataka i statističkoj obradi podataka.

Terenski tim su činili kantonalni koordinatori za romsku populaciju (4), anketari (7) i

mjerači (7) i kontakt osobe iz romske populacije (17), koje su omogućile ulazak u romska

naselja i domaćinstva. Članovi terenskog tima su odabrani preko predstavnika romske

zajednice, što je pomoglo prihvatanju istraživanja u romskoj zajednici.

Jedan tim na terenu se sastojao od dva člana: anketara i mjerača. Članovi terenskog

tima su bili odgovorni za provođenje istraživanja u odabranim romskim naseljima, kao i

poštivanje vremenskih rokova i utvrđene metodologije rada.

Rad na terenu su organizovali kantonalni koordinatori za romsku populaciju, a

superviziju je obavio imenovani član užeg istraživačkog tima.

U istraživanju su učestvovali i kontrolori iz Zavoda za javno zdravstvo Federacije BiH,

koji su prije unosa pregledali svaki upitnik.

18

6 OBUKA ZA RAD NA TERENU

Edukaciju timova za rad na terenu je organizovao uži istraživački tim Zavod za javno

zdravstvo uz podršku šireg istraživačkog tima. Radionica je trajala pet dana, a prisustvali su

svi članovi terenskih timova. U uvodnom dijelu je naglašen značaj istraživanja, te objašnjen cilj

istraživanja i metodologija rada na terenu.

Značajan dio radionice se je odnosio na praktičan rad, tokom kojeg su učesnici vježbali

primjenu naučenih znanja: odabir domaćinstava prema uzorku, šifriranje i popunjavanje

anketnih upitnika, obavljanje antropometrijskih mjerenja, te imali praktičnu obuku za rad sa

HemoCue fotometrom, koja se je izvršila u skladu sa Protokolom po prilagođenoj metodologiji

definisanoj u dokumentu Anemia Testing in Population-Based surveys. Članovi tima koji su bili

zaduženi za određivanje hemoglobina u krvi (mjerači), su dio praktične obuke vezane za

vađenje krvi i obavili u domu zdravlja Sarajevo.

Koordinator i anketari su prošli obuku vezanu za način primjene upitnika o 24

časovnom konzumiranju namirnica, kako bi usvojili vještine koje se odnose na demonstraciju i

ocjenu veličine standardnih porcija, te njihovo evidentiranje u upitnik. Polaznici obuke su biti

posebno obučeni o pristupu koji treba primijeniti pri intervjuisanju kako bi se dobile što

detaljnije informacije o unosu hrane u toku proteklog dana.

Obuku su prošla 4 koordinatora, 7 anketara i 7 mjerača.

7 MEDIJSKA PROMOCIJA ISTRAŽIVANJA

Kako bi se stanovništvo informisalo o provođenju istraživanja i njegovom značaju,

Istraživanje je prezentirano putem štampanih i elektronskih medija na nivou Federacije BiH i

putem lokalnih medija.

8 IMPLEMENTACIJA ISTRAŽIVANJA NA TERENU

Implementacija istraživanja na terenu je započela početkom maja i trajala do kraja juna

2012. godine.

9 KONTROLA KVALITETA ISTRAŽIVANJA

U istraživanju se primjenila jedinstvena metodologija i standardizacija postupaka za

prikupljanje podataka (odgovarajuća stručna uputstva i obrasci za unos podataka), uniformna

baždarena oprema za potrebe istraživanja i obučeni anketari sa sa potvrđenim kvalitetom za

obavljanje istraživačkog rada na terenu.

Nadzor nad terenskim radom se provodio svakodnevno od strane kantonalnih

koordinatora istraživanja i obuhvatio je kontrolu izvođenja anketiranja i kontrolu vađenja krvi i

19

antropometrijskih mjerenja, verifikaciju prikupljenih podataka i stalnu komunikaciju sa

terenskim timovima, kako bi se na vrijeme rješavali svi problemi u toku terenskog rada.

Svakodnevno vođenje evidencija o obavljenim posjetama u domaćinstvima i ishodima

posjete bila je obaveza anketara a podaci su se evidentirali u evidencioni obrazac za

anketare.

Po završetku anketiranja u domaćinstvu, timovi su sve ankete, odnosno popunjen

upitnik za domaćinstvo i sve upitnike za odgovarajuće članove domaćinstva detaljno

pregledavali i grupisane dostavljali svom koordinatoru.

Provođenje istraživanja u romskoj populaciji je praćeno i od strane federalnog

supervizora, koji je bio u redovnom kontaktu sa koordinatorima. Federalni supervizor pored

stalne kontrole tokom prikupljanja podataka obavio i superkontrolu tokom rada na terenu, u

cilju provjere da li je procedura prikupljanja podataka i mjerenja obavljena u skladu sa

predviđenom metodologijom, tj. da li su anketari i koordinatori pratili instrukcije iz uputstva

dobijene tokom obuke za istraživanje.

10 UNOS I OBRADA PODATAKA

Nakon dobivanja popunjenih upitnika sa terena i njihove finalne kontrole u Zavodu za

javno zdravstvo Federacije BiH, urađen je unos podataka u za to posebno pripremljenu bazu,

koju je kreirao stručnjak za ovu oblast.

Unos podataka su obavile tri prethodno educirane osobe iz Zavoda za javno zdravstvo

Federacije BiH. Prije analize urađena je kontrola kvaliteta unesenih podataka.

Podaci su analizirani korištenjem softverskog programa SPSS (Statistical Package for

Social Science-Statistički paket za društvene nauke).

Urađena je deskriptivna statistička analiza koja je obuhvatila utvrđivanje učestalosti

odgovora na svako pojedinačno pitanje u upitnicima (informacioni panel za domaćinstva i

individualni upitnici). Na pojedinim pitanjima utvrđena je učestalost odgovora prema polu,

geografskom području, nivou hemoglobina i sl.

Tabeliranje podataka je izvršeno u skladu sa definisanim indikatorima i ciljevima

istraživanja. Za sve ove indikatore je izračunata relativna standardna greška (RSE), čije su

vrijednosti prikazane ispod odgovarajuće kolone u tabelama tako da je svaka standardna

greška prikazana ispod indikatora na koji se odnosi.

Za analizu je korišteno sljedeće: ako je: RSE < 10% taj podatak je korišten kao dobra

procjena, za 10% ≤RSE < 20% procjena je manje sigurna, ako je 20% ≤ RSE < 30% procjena

je nesigurna, te za RSE ≥30% procjena je ekstremno nesigurna.

Pored korištenja RSE ako je broj podataka manji od 20, onda su procjene statistički

nepouzdane (u ovom slučaju se podatak ne objavljuje). U slučaju da je broj podataka od 20-

20

49, onda je procjena statistički manje pouzdana (u ovom slučaju se podatak stavlja u

zagradu).

S obzirom da je bilo potrebno porediti karakteristike promjenljivih varijabli među

starosnim kategorijama ciljne populacije, izvršeno je spajanje baza prema onim pitanjima koja

su u upitniku bila identično definisana za sve tri ciljne populacije (0 do 59 mjeseci, 5 do 15

godina i 15 do 49 godina starosti).

11 REZULTATI

U izvještaju su prikazani rezultati koji se odnose na domaćinstava, opće karakteristike

ispitanika, navike u ishrani djece i žena, vrijednosti hemoglobina u krvi, te vrijednosti

antropometrijskih mjerenja djece.

11.1 Karakteristike domaćinstava

Istraživanjem su obuhvaćena 682 romska domaćinstva u Federaciji BiH, sa najvećim

učešćem domaćinstava u Tuzlanskom kantonu (30,8%), a najmanjim u Hercegovačko-

neretvanskom kantonu (1,6%). (Prilog 6, tabela 1)

Grafikon 1: Distribucija domaćinstava po kantonima

5.1

30.8

1.6

18.5

15.5

28.4

USK TK ZDK SBK HNK KS

%

21

11.1.1 Broj članova domaćinstva

Najveći broj romskih domaćinstava u prosjeku ima 4,7 članova. Svako domaćinstvo u

prosjeku ima 0,9 djece uzrasta 0-5 godina, 1,1 dijete uzrasta 5-15 godina i 1,1 ženu starosti

15-49 godina. (Prilog 6, tabele 2, 2.1-2.4)

Grafikon 2: Broj članova domaćinstva

11.1.2 Prihodi i materijalno stanje domaćinstva

Najveći procenat romskih domaćinstava (58,6%) ima jedan izvor prihoda, a čak

četvrtina domaćinstava nema nijedan izvor prihoda (25,5%). (Prilog 6, tabele 3, 3.1)

23.6

29.1

20.4

26.9

Do 3 člana 4 člana 5 članova 6 i više članova

%

22

Grafikon 3: Domaćinstva prema broju prihoda

25.5

58.6

2.4

13.5

Nema prihoda 1 prihod 2 prihoda 3 + prihoda

%

Domaćinstava koja imaju prihode, u najvećem procentu kao glavni izvor prihoda

navode sopstveni posao (30,8%), socijalnu pomoć (17,7%), platu kod privatnika (11,9%) ili

nešto drugo (32%). Zanemarivo mali procenat domaćinstava kao glavni izvor prihoda navodi

poljoprivredu (0,2%).(Prilog 6, tabela 4)

Grafikon 4: Domaćinstva prema glavnom izvoru prihoda

32.0

3.2

11.9

17.7

30.8

4.2

0.2

Drugo Penzija Plata u državnoj

službi

Poljoprivreda Plata kod

privatnika

Socijalna pomoć Sopstveni posao

%

23

Zemlju posjeduje skoro trećina domaćinstava (28,9%), a automobil oko dvije petine

(41,2%). Većina domaćinstava posjeduje frižider (81,9%), mašinu za pranje veša (58,6%),

TV u boji (90,9%), mobilni telefon (87,2%), a kupatilo ima (75,1%). Pristup internetu, kao jedan

od značajnih pokazatelja materijalnog stanja, ima svega 18,1% domaćinstava, te je samo

8,5% članova romskih domaćinstava tokom predhodne godine bilo na ljetovanju ili zimovanju.

(Prilog 6, tabele 5, 6)

Preko tri četvrtine domaćinstava ima ukupne mjesečne prihode ispod 600 KM, pri

čemu su podjednako zastupljena domaćinstva koja imaju prihode do 100 KM, od 100-300 KM

i od 300-600 KM (oko 26%). Također, podjednako su zastupljena domaćinstva koja imaju

prihode 1.500-2.000 KM i više od 2.000 KM (oko 1% domaćinstava). (Prilog 6, tabela 7)

Grafikon 5: Domaćinstva prema ukupnom mjesečnom prihodu u KM

26.4 26.4

5.6

1.2 1.3 1.2

11.8

26.2

Do 100 KM 100 - 300 KM 300 - 600 KM 600 - 1000 KM 1000 - 1500

KM

1500 - 2000

KM

2000 KM + Odbija da

odgovori

%

Tri četvrtine ispitanika procjenjuju materijalno stanje svog domaćinstva kao vrlo loše i

loše (75,3%), dok ispod petine ispitanika materijalno stanje domaćinstva smatra prosječnim

(18,4 %). (Prilog 6, tabela 8)

24

Grafikon 6: Procjena materijalnog stanja domaćinstva

11.1.3 Troškovi domaćinstva za hranu i ostale životne potrebe

Najveći procenat domaćinstava (45,9%) je za troškove hrane tokom prethodnog

mjeseca potrošio preko 70% ukupnih prihoda, a gotovo četvrtina domaćinstava (23,1%) je na

hranu potrošila 51-70% ukupnih mjesečnih prihoda. (Prilog 6, tabela 9)

Grafikon 7: Procenat ukupnih prihoda domaćinstva potrošen na hranu

7.910.0

13.1

45.9

23.1

Manje od 30% 30-50% 51-70% Preko 70% Ne zna

%

43.8

31.5

1.2 0.7

18.4

4.3

Vrlo loše Loše Prosječno Dobro Vrlo dobro Ne zna

%

25

Gotovo sva domaćinstva obezbjeđuju hranu za svoje potrebe kupovinom (93,1%),

četvrtina hranu dobiva kao pomoć od rođaka ili prijatelja (24,1%), dok se čak 18,2%

domaćinstava hrani u narodnoj kuhinji. Mali broj domaćinstava obezbjeđuje hranu

sopstvenom proizvodnjom (4,8%). (Prilog 6, tabela 10)

Grafikon 8: Način na koji domaćinstva obezbjeđuju hranu za svoje potrebe

Mali broj domaćinstava je odgovorio da su njihovi prihodi u toku prethodnog mjeseca

bili dovoljni za životne potrebe. Tako je samo trećina domaćinstava (31,8%) odgovorila da su

njihovi prihodi bili dovoljni za hranu. Za oko četvrtinu domaćinstava prihodi su mogli zadovoljiti

režijske troškove (26,4%) i ličnu higijenu (24,6%), a petina je imala dovoljno za higijenu

domaćinstva (19,9%). Najmanji broj domaćinstava je odgovorio da su im prihodi bili dovoljni

za rekreaciju (1,5%), za izlaske u kino ili pozorište (3,7%) i za odjeću (10,0%). (Prilog 6, tabela

11)

93.1

24.1

2.1

18.2

4.8

Kupovinom Dobijanjem pomoći od

rođaka/prijatelja/

komšija

Hrane se u narodnoj

kuhinji

Sopstvenom

proizvodnjom

Drugo

%

26

Grafikon 9: Prihodi domaćinstva dovoljni za životne potrebe

11.2 Osnovne karakteristike ispitanika

Istraživanjem je obuhvaćeno ukupno 1826 ispitanika u Fedearaciji BiH, među kojima

596 djece uzrasta 0-5 godina, 494 djece uzrasta 5-15 godina i 736 žena reproduktivne dobi

(15-49 godina) (Prilozi 7, 8, 9, tabela 1)

Tabela 7. Broj ispitanika prema ciljnim skupinama

Ciljne skupine Broj ispitanika

Djeca uzrasta 0-59 mjeseci 596

Djeca uzrasta 5-15 godina 494

Žene starosti 15-49 godina 736

UKUPNO 1.826

31.8

26.4

19.9

10.0

3.71.5

20.7

24.6

Ishranu Režijske

troškove

Ličnu higijenu Zdravstvenu

zaštitu

Higijenu Odjeću, obuću Izlaske u

pozorište,...

Rekreaciju

%

27

11.2.1 Djeca uzrasta 0–5 godina

Među 596 djece uzrasta 0-5 godina, obuhvaćenih istraživanjem je bilo nešto više

dječaka (53,7%) nego djevojčica (46,3%). Posmatrano prema dobnim podgrupama, najmanje

djece je bilo uzrasta do 6 mjeseci (4,5%) i uzrasta 6-11 mjeseci (6,7%). Petina djece je bila

uzrasta 1-2 godine (19,8%), dok je dvije trećine djece bilo starije od dvije godine (65,6%).

(Prilog 7, tabela 1)

Grafikon 10: Djeca uzrasta 0-5 godina prema dobnim podgrupama

Podaci istraživanja su pokazali da rodni list nema samo 7,6% djece uzrasta 0-5

godina, pri čemu dječaci u nešto većem procentu (8,5%) nego djevojčice (5,8%). Posmatrano

prema uzrastu djece, najviše je djece od 6-11 mjeseci koja nemaju rodni list (17,5%). (Prilog

7, tabela 2)

Značajan procenat djece nema zdravstveno osiguranje (24,1%), više dječaka (27,2%)

nego djevojčica (20,0%). Najviše je djece u dobi od 6-11 mjeseci (35,0%) koja nemaju

zdravstveno osiguranje. (Prilog 7, tabela 3)

4.76.9

67.9

20.5

Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseca 24+ mjeseci

%

28

Grafikon 11: Djeca uzrasta 0-5 godina koja imaju rodni list i zdravstveno osiguranje

Skoro sva djeca su rođena u bolnici (98,8%). Rođenje djece u bolnici se smanjuje u

posljednjih 6 mjeseci, tako je najmanje djece u dobi do 6 mjeseci (96,0%) rođeno u bolnici,

dok su sva ispitana djeca od 6 do 23 mjeseca rođena u bolnici. Kod kuće je bez stručne

pomoći rođeno samo jedno dijete. (Prilog 7, tabela 4)

Grafikon 12: Djeca uzrasta 0-5 godina prema mjestu rođenja

92.4

82.5

75.980.0

72.8

80.8

65.0

77.6 78.6

94.994.994.296.2

91.5

Ukupno Djevojčice Dječaci Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseci 24+

%

Ima rodni list Ima zdr. osiguranje

98.8 99.6 100.0 100.0 99.0

1.0 1.3 0.8

96.098.4

0.4 4.00.2 0.3 0.3

Ukupno Djevojčice Dječaci Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseci 24+

%

U bolnici Kod kuće uz stručnu pomoć U kući bez stručne pomoći

29

Skoro deset posto djece uzrasta 0-5 godina (9.5%) je rođeno sa porođajnom težinom

ispod 2500 grama, više djevojčica (12,5%) nego dječaka (7,3%). Najveći procenat djece koja

su rođena sa niskom porođajnom težinom je u dobu do 6 mjeseci (14,8%), a najmanji je u

dobi od 6-11 mjeseci (5,0%). Više djevojčica je rođeno sa niskom porođajnom težinom

(12,5%) nego dječaka (7,3%). (Prilog 7, tabela 5)

Tabela 8: Težina po rođenju djeteta

Ukupno Spol Starost djeteta

Svi ispitanici

Ženski Muški Do 6

mjeseci 6-11

mjeseci 12-23

mjeseca

24+

mjeseci

N % N % N % N % N % N % N %

Ispod 2500 g 56 9,5 34 12,5 23 7,3 4 14,8 2 5,0 8 6,8 42 10,9

Iznad 2500 g 531 90,5 237 87,5 292 92,7 23 85,2 38 95,0 109 93,2 343 89,1

Total 587 100 271 100 315 100 27 100 40 100 117 100 385 100

Prema izjavi majki/roditelja 4,2% djece je imalo poteškoće u rastu i razvoju (više

dječaci (5,4%) od djevojčica (3,3%), a najviše djeca u dobi od 6 do 11 mjeseci (10,0%). (Prilog

7, tabela 6)

Oko trećina djece nije bila kod doktora u toku prošle godine (34%), podjednako

djevojčice i dječaci. Kod doktora nije išlo najviše djece uzrasta do 6 mjeseci (80%) i djece

uzrasta 6-11 mjeseci, dok je kod doktora bilo najviše djece uzrasta 12-23 mjeseca i to više

puta.

U prosjeku je jedno dijete kod doktora bilo 2,6 puta. (Prilog 7, tabela 7, 7.1)

Glavni razlog posjete doktoru bila je visoka temperatura (64,1%), koju je imalo dvije

trećine djece u dobi od 6-11 mjeseci (76,2%), bez razlika po spolu. U značajno manjem

procentu glavni razlog posjete doktoru je bio učestali proljevi (7,7%), urinarna infekcija i bolesti

bubrega (3,1%) ili neki drugi razlog. Zbog anemije u toku prošle godine kod doktora bilo svega

troje djece starije od 24 mjeseca. (Prilog 7, tabela 8)

Roditelji nisu odveli bolesno dijete doktoru u 3,6% slučajeva jer su imali poteškoća u

pristupu zdravstvenoj zaštiti, što se desilo za 5 djevojčica i 1 dječaka. (Prilog 7, tabela 9)

30

Grafikon 13: Broj posjeta djece uzrasta 0-5 godina doktoru u toku predhodne godine

Istraživanje je pokazalo da je svega 2,9% romske djece ovog uzrasta išlo u vrtić,

podjednako dječaci i djevojčice, gotovo svi stariji od 2 godine. Kao razlog zašto djeca ne idu u

vrtić većina majki je navela da nisu imali potrebu za tim (92.5%), a u manjem broju su izjavile

da su imali poteškoće u pristupu vrtiću. (Prilog 7, tabela 10, 10.1)

11.2.2 Djeca uzrasta 5-15 godina

U Federaciji BIH je u istraživanju učestvovalo ukupno 494 djece uzrasta 5-15 godina,

podjednako djevojčice (48,9%) i dječaci (49,3%). Dvije trećine ove djece je bilo uzrasta 5-11

godina (65,3%), trećina je bila uzrasta 11-15 godina (34,7%). (Prilog 8, tabela 1)

Veoma mali broj ove djece nema rodni list (3,5%), nešto više djevojčica (4,1%) nego

dječaka (1,6%), podjednako u obadvije posmatrane dobne skupine. (Prilog 8, tabela 2)

Skoro jedna petina djece (19,1%) ovog uzrasta nije zdravstveno osigurana, nešto više

djevojčice (20,3%) u odnosu na dječake (17,3%), podjednako u obje posmatrane dobne

skupine. (Prilog 8, tabela 3)

34.0

80.0

30.7

6.6 7.53.4

7.4

19.717.5

19.9

12.0

5.0

22.527.1 26.6

47.5

27.1

4.0

22.0

4.0

15.2

20.3

15.3

24.6

Ukupno Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseci 24+ mjeseci

%

Nije bilo kod doktora Jednom Dva puta Tri puta 4 i više

31

Grafikon 14: Djeca uzrasta 5-15 godina koja imaju rodni list i zdravstveno osiguranje

Skoro polovina djece uzrasta 5-15 godina u prošloj godini nije bilo kod doktora

(46,3%), podjednako dječaci i djevojčice. Najveći broj djece je tokom prošle godine posjetio

doktora dva puta (19%) i tri puta (14,1%). U prosjeku je svako dijete imalo 1,9 posjeta kod

doktora. (Prilog 8, tabela 4, 4.1)

Glavni razlog posjete doktoru je bila visoka temperatura (73,0%). Visoku temperaturu

su imale nešto više djevojčice (76,9%) od dječaka (69,8%), a najviše djeca u dobi od 5-15

godina (77,0%). Sljedeći razlog zbog kojeg su djeca najčešče išla doktoru je bio učestali

proljev (5,7%). U prošloj godini je samo jedan dječak uzrasta 5-11 godina bio kod doktora

zbog anemije. (Prilog 8, tabela 5)

Prema izjavi roditelja, iako je dijete bilo bolesno nisu ga odveli doktoru u 4,5%

slučajeva pošto su imali poteškoća u pristupu zdravstvenoj zaštiti. Od 10-oro djece koja su

imala problem pristupa zdravstvenoj zaštiti bilo je 8 djevojčica i 2 dječaka podjednako u obe

dobne skupine. (Prilog 8, tabela 6)

11.2.3 Žene starosti 15-49 godina

U istraživanju je učestvovalo 736 romskih žena starosti 15-49 godina. (Prilog 9, tabela

1) Najveći procenat ovih žena je bez škole (51.4%) ili sa završenom osnovnom školom

(41,9%), dok je svega 6,4% žena je završilo srednju školu. Višu školu ili fakultet su završile

smo dvije žene (0,3%).

96.5 95.9

89.2

80.9 79.782.7 81.9 83.0

98.4 97.7

Ukupno Djevojčice Dječaci 5-11god. 11-15 god.

%

Ima rodni list Ima zdr. osiguranje

32

Bez škole je najviše žena starijih od 25 godina (54,6%), a najmanje žena starosti 15-18

godina (38,9%), dok je sa završenom srednjom školom najviše najmlađih žena (52,8%).

Srednju školu je završilo najmanje žena starijih od 25 godina (5,7%). (Prilog 9, tabela 2)

Grafikon 15: Žene starosti 15-49 godina prema obrazovnom statusu

Gotovo sve romske žene u Federaciji BiH su nezaposlene (95,4%). Među malim

brojem žena koje su zaposlene (33 žene), stalno zaposlenje ih ima ispod trećine (31.3%).

(Prilog 9, tabela 3, 3.1)

Oko trećine romskih žena (30,0%) nije zdravstveno osigurano, među kojima je najviše

žena starosti 15-18 godina (25,3%). (Prilog 9, tabela 4)

38.9

52.8

44.847.0

8.2

54.6

5.7

0.3

8.3

39.3

Bez škole Osnovna škola Srednja škola Viša i fakultet

%

15-18 19-24 25+

33

Grafikon 16: Procenat nezaposlenih žena i žena koje nisu zdravstveno osigurane

U godini koja je predhodila istraživanju usluge zdravstvene zaštite je koristilo preko

polovine romskih žena (57,6%), pri čemu najmanje žene starosti 19-24 godine (51,1%). (Prilog

9, tabela 5)

Kao razlog zbog koje nisu koristile usluge zdravstvene zaštite ispod petine žena je

navelo da su imale poteškoća u pristupu ovim uslugama (18,6%), dok je četiri petine žena

odgovorilo da nisu imale potrebu za ovim uslugama (81,4%). (Prilog 9, tabela 6)

Usluge socijalne zaštite je u godini koja je predhodila istraživanju koristilo ispod

polovine romskih žena (40,8%), pri čemu su ove usluge najviše koristile najstarije žene

(43,6%), a najmanje najmlađe (23,5%). (Prilog 9, tabela 7)

Ispod polovine žena je kao razlog zbog koje nisu koristile usluge socijalne zaštite

navelo da su imale poteškoća u pristupu ovim uslugama (46,4%), dok je 53,6% žena

odgovorilo da nisu imale potrebu za ovim uslugama. (Prilog 9, tabela 8)

95.4

30.0

Nezaposlene Nisu zdravstveno osigurane

%

34

Grafikon 17: Procenat žena koje su imale poteškoće u pristupu uslugama zdravstvene i socijalne zaštite

11.3 Ishrana

Ispitivanja vezana za ishranu, odnosno prehrambene navike, uključila su analizu

prakse dojenja i nadohrane, te ispitivanje prehrambenih navika, odnosno učestalost

konzumacije namirnica koje su bogati izvori željeza visoke iskoristivosti i bioraspoloživosti

(hem namirnice), učestalost konzumacije non hem namirnica, odgovornih za podsticanje

apsorpcije željeza, kao i učestalost konzumacije energijom bogatih a nutrijentima siromašnih

namirnica, koje ugrožavaju unos nutritivno vrijedne hrane.

11.3.1 Dojenje i nadohrana

Optimalna ishrana djece uzrasta do 2 godine, podrazumijeva isključivo dojenje

majčinim mlijekom u prvih šest mjeseci života, te nastavak dojenja odnosno kontinuirano

dojenje uz odgovarajuću i adekvatnu nadohranu do druge godine života.

Rezultati vezani za ishranu djece uzrasta 0-23 mjeseca su pokazali da je ukupno

69,9% djece uzrasta 0-23 mjeseca dojeno, dok je skoro trećina majki (30,1%) izjavila da nije

dojlia svoje djete (Prilog 7, tabela 11).

18.6

46.4

Imale poteškoće u pristupu uslugama

zdravstvene zaštite

Imale poteškoće u pristupu uslugama

socijalne zaštite

%

35

Grafikon 18. Učestalost dojenja kod djece uzrasta 0-23 mjeseca

U dobi od 12-15 mjeseci kontinuirano doji, odnosno nastavlja dojiti nakon što je počela

nadohrana 59,4% djece (Prilog 7, tabela 12), dok procenat djece koja kontinuirano doje u dobi

do 20-23 mjeseca iznosi 32,4% (Prilog 7, tabela 13).

Grafikon 19. Učestalost kontinuiranog dojenja djece uzrasta 12-15 mjeseci i kontinuiranog dojenja djece uzrasta 20-23 mjeseca

59.4

32.434.4 35.1

6.3

32.4

12- 15 mjeseci 20-23 mjeseca

%

Da Ne Prestala dojiti ali dojila

55.4

30.1

14.5

Doji Ne doji Prestala dojiti ali dojila

%

36

U ishrani djece uzrasta 0-23 mjeseca infant formula je korištena u 31,1% slučajeva, a

kao zamjenu za majčino mlijeko, u dobi od 0-6 mjeseci, infant formulu je dobivalo 19,2% djece

(Prilog 7, tabela 14).

Grafikon 20. Upotreba infant formule djece uzrasta 0-23 mjeseca prema dobnim skupinama

31.1

19.2

68.9

80.8

73.5

60.9

26.5

39.1

Svi ispitanici Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseca

%

Da Ne

Korištenje kravljeg mlijeka (nerazblaženo, razblaženo i mlijeko sa keksom ili brašnom)

u ishrani djece uzrasta 0-23 mjeseca je široko rasprostranjeno. U dobi od 6-11 mjeseci kravlje

mlijeko se upotrebljava u 51,7% slučajeva, a nastavlja se upotrebljavati i u drugoj godini života

(42,4%) (Prilog 7, tabela 15). Podaci da je kravlje mlijeko upotrebljavano u ishrani djece čak i

u dobi prije navršenih šest mjeseci starosti, ukazuju na prisustvo izuzetno nepovoljnih

obrazaca kada je u pitanju ishrana djece najmlađe starosne grupe.

37

Grafikon 21. Upotreba kravljeg mlijeka kod djece uzrasta 0-23 mjeseca prema dobnim skupinama

40.3

19.0

59.7

81.0

48.3

57.6

42.4

51.7

Svi ispitanici Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseca

%

Da Ne

Rezultati su pokazali da uvođenje dohrane generalno počinje rano. Prije šest mjeseci

starosti 42,9% djece dobiva čaj, sok od voća njih 33,3%, dok je sok od povrća dobilo 9,5%

djece (Prilog 7, tabela 15).

Grafikon 22. Dohrana djece uzrasta 0-23 mjeseca prema dobnim skupinama

28.6

42.9

9.5

14.313.8

72.4

6.93.4

48.3

74.2

1.5

6.1

28.6

9.5

33.3

65.5

72.4

3.4

37.9

56.1

25.8

6.1

66.7

Ništa Voda Sok od pov rća Sok od v oća Čaj Žitarice Krav lje mlijeko,

ne razblaženo

Krav lje mlijeko

razblaženo sa

v odom

Mlijeko sa

keksom ili

prženim brašnom

%

Do 6 mjeseci 6-11 mjeseci 12-23 mjeseca

38

11.3.2 Navike u ishrani

Za ispitivanje unosa hrane, odnosno prehrambenih navika vezanih za konzumaciju

hem i non hem namirnica korištena su pitanja o učestalosti konzumacije namirnica. Lista

namirnica se, osim na hem i non hem namirnice, koje su bogati izvori željeza, odnosno

pospješuju apsorpciju željeza, fokusirala i na namirnice koje sadrže prazne kalorije i generalno

kompromituju unos nutritivno sadržajne hrane, te na namirnice koje mogu inhibirati apsorpciju

željeza.

Procjena učestalosti konzumacije hem namirnica, odnosno namirnica životinjskog

porijekla koje su bogati izvori željeza visoke iskoristivosti, uključila je učestalost konzumacije

mesa i mesnih prerađevina, ribe, piletine i ostalih mesa peradi i džigerice.

Rezultati su pokazali da gotovo polovina ispitanika ribu konzumira manje od jednom

sedmično (48,9%), dok poželjan unos od 1-2 puta sedmično ima 40,8% ispitanika. Ribu

najčešće konzumiraju žene (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 23. Učestalost konzumiranja ribe prema strasnim grupama

Piletinu i ostala mesa peradi jednom sedmično i češće konzumira 86,4% ispitanika,

ova mesa se najčešće se konzumiraju 1 do 2 puta sedmično (37,9%) i 3 do 5 puta sedmično

(37,5%), što je poželjni unos s obzirom da se ohrabruje konzumacija bijelog mesa u odnosu

na crveno. Piletinu i meso peradi najviše konzumiraju djeca uzrasta od 5-15 godina (Prilog 10,

tabela 1).

48.9

60.7

40.8 42.6

9.4 10.2 12.0

0.9 0.2 1.2 1.0

44.445.942.7

35.1

3.9

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

39

Grafikon 24. Učestalost konzumiranja piletine i mesa peradi prema strasnim grupama

Crveno meso (teleće, juneće, janjeće) jednom sedmično i češće konzumira ukupno

71,6% ispitanika, a najčešće se konzumira 1 do 2 puta nedjeljno i takav obrazac ima 45,7%

ispitanika, dok s druge strane, skoro trećina ispitanika (30,3%) konzumira crveno meso manje

od jednom sedmično i to najmanje djeca uzrasta 2-5 godina (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 25. Učestalost konzumiranja crvenog mesa prema starosnim grupama

30.332.1

45.7 45.7 46.1 45.5

20.1 20.1 20.8

3.8 3.2 4.5 3.7

30.129.3

19.0

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

13.615.8

35.0

39.2 38.7

35.438.0

11.0 10.113.2

10.113.312.2

37.9 37.539.2

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

40

Jedanom i više puta sedmično mesne prerađevine konzumira 81,8% ispitanika. Mesne

prerađevine najviše konzumiraju djeca uzrasta 2-5 godina (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 26. Učestalost konzumiranja mesnih prerađevina prema starosnim grupama

Džigerica, koja predstavlja bogat izvor željeza, malo je zastupljena u ishrani svih

uzrasnih kategorija. Polovina ispitanika odnosno njih 49,7%, džigericu koristi manje od jednom

sedmično. Nešto više od trećine ispitanika (35,7%) je koristi 1 do 2 puta nedjeljno i to u

najvećem procentu djeca uzrasta 0-5 godina (38,7%) (Prilog 10, tabela 1).

Ispitivanje je uključilo i učestalost konzumacije non hem namirnica, odnosno namirnica

koje su dobri izvori non hem željeza koje je manje iskoristivo, kao i namirnica koje su

pospješivači apsorpcije željeza, a ispitivana je učestalost konzumacije jaja, leguminoza, te

različitih vrsta povrća i voća.

Jaja se često konzumiraju, najčešće 1 do 2 puta nedjeljno, takav obrazac ima 35,9%

ispitanika, a najviše djeca uzrasta 5-15 godina, među kojima skoro petina njih (19,5%)

svakodnevno konzumira jaja. (Prilog 10, tabela 1).

18.3 18.6

57.259.8

56.3 56.3

18.3 18.9 18.3

6.34.2

8.56.0

16.319.4

17.4

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

41

Grafikon 27. Učestalost konzumiranja jaja prema starosnim grupama

Pored toga što su dobar izvor željeza, mahunarke sadrže niz drugih nutrijenata koji

pogoduju zdravlju, te se njihova upotreba, u kombinaciji sa namirnicama koje su bogate

vitaminom C, posebno ohrabruje. Mahunarke se često koriste u ishrani odnosno jednom i više

puta sedmično ih konzumira 88,2% ispitanika.

Ipak, 11,8% ispitanika ne konzumira mahunarke na sedmičnoj osnovi. Mahunarke se

najčešće koriste u ishrani 1-2 puta nedjeljno (61,8%), sa najvišim procentom u starosnoj grupi

djece 5-15 godina, dok 3 i više puta nedjeljno mahunarke u ishrani koristi 26,4% ispitanika

(Prilog 10, tabela 1).

11.79.8

35.9 35.9 35.136.5

34.637.3

31.4

17.8 17.419.5

16.915.2

8.1

36.9

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

42

Grafikon 28. Učestalost konzumiranja mahunarki prema starosnim grupama

Nadalje, svježe povrće, tamno zeleno, salata, najčešće se konzumira 1-2 puta

sedmično, a takav obrazac pokazuje 51,9% ispitanika. Međutim, petina ispitanika odnosno

26%, koristi zeleno lisnato povrće manje od jednom sedmično, a među njima najmanje djeca

uzrasta 2-5 godina (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 29. Učestalost konzumiranja svježeg zelenog lisnatog povrća prema starosnim grupama

11.8

17.2

61.8 62.7 62.960.5

21.2 20.724.0

5.2 3.4 4.7 6.6

11.88.9

16.7

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

32.4

51.949.3

52.1 53.3

14.9 14.8 15.8

7.14.9

7.7 7.9

26.023.0

25.4

13.5

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

43

Svježe narandžasto i žuto povrće se malo konzumira - 44,5% ispitanika ga konzumira

manje od jednom sedmično, najmanje žene starosti 15-49 godina, njih 46,7% (Prilog 10,

tabela 1). Imajući u vidu preporuke, njihove povoljne učinke na zdravlje, te uticaj na povećanje

aposorpcije željeza, ovi podaci pozivaju na akciju.

Grafikon 30. Učestalost konzumiranja svježeg narandžastog i žutog povrća prema starosnim grupama

Kada je u pitanju drugo povrće, u vidu jela, smrznuto, konzervirano, 76,5% ispitanika

se izjasnilo da ga konzumira manje od jednom sedmično, pa je jasno da je navika

konzumiranja smrznutog, konzerviranog povrća, jela od povrća izuzetno rijetka (Prilog 10,

tabela 1).

44.5 44.9

36.233.6

40.0

35.1

12.7 12.0 11.3

6.6 5.47.3 6.8

40.8

46.7

16.2

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

44

Grafikon 31. Učestalost konzumiranja drugog povrća (jela,smrznuto) prema starosnim grupama

Povoljni učinci konzumacije voća u preveniranju nutritivne anemije su povezani sa

sadržajem niza mikronutrijenta u njima, a posebeno se naglašava uloga vitamina C u

pospješivanju apsorpcije željeza. Kada je u pitanju citrusno voće, rezultati su pokazali da se

ova vrsta voća konzumira najčešće 1-2 puta sedmično (57,9%), međutim više od četvrtine

ispitanika ga ne konzumira na sedmičnoj bazi (27,2%) (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 32. Učestalost konzumiranja svježeg citrusnog voća prema starosnim grupama

76.579.4

18.416.4 18.3 19.7

3.9 4.5 3.71.1 0.5 1.2 1.4

75.276.1

3.7

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

27.229.9

57.9 59.661.5

54.5

13.4 14.4 14.7

1.5 0.5 1.6 1.9

22.5

28.9

10.0

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

45

Generalno se pokazalo da je upotreba svježeg necitrusnog voća nedostatna. Više od

polovine odnosno 57,6% ispitanika ga konzumira 1-2 puta sedmično, dok samo 18,5%

ispitanika konzumira drugo svježe voće 3 i više puta sedmično. Čak 23,9% ispitanika

konzumira svježe necitrusno voće manje od jednom sedmično (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 33. Učestalost drugog svježeg svježeg necitrusnog voća prema starosnim grupama

Kada je u pitanju konzumiranje sokova uočava se da se sokovi od povrća veoma

rijetko konzumiraju odnosno 66% ispitanika se izjasnilo da sok od povrća ne konzumira na

sedmičnoj osnovi. Sok od povrća najčešće konzumira u starosnoj grupi djece 2 do 5 godina

(Prilog 10, tabela 1).

23.9 25.2

57.6 57.6 58.2 57.2

17.4

2.6 2.2 2.6 2.7

21.724.6

15.9 15.0 15.5

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

46

Grafikon 34. Učestalost konzumiranja soka od povrća prema starosnim grupama

Sokovi od voća se češće konzumiraju od sokova od povrća, najčešće 1-2 puta

sedmično, i takav obrazac pokazuje polovina odnosno 51,6% ispitanika. Ova navika je više

izražena među djecom, 30% žena starosti 15-49 godina konzumira sokove od voća manje od

jednom sedmično (Prilog 10, tabela 1).

Grafikon 35. Učestalost konzumiranja soka od voća prema starosnim grupama

66.0

58.2

22.6

32.9

20.1 18.6

10.012.4

9.6

1.4 1.0 1.8 1.4

65.770.5

7.9

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

22.5

16.2

51.654.4

52.149.6

20.623.3

16.4

5.3 4.7

8.3

3.7

30.3

16.2

24.8

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

47

Koštunjavo voće se rijetko konzumira - 69,9% ispitanika ne konzumira koštunjavo voće

na sedmičnoj bazi (tabela u ankesu), kao i smrznuto i konzervisano voće, koje manje od

jednom nedjeljno konzumira 85,5% ispitanika (Prilog 10, tabela 2).

Suho voće, koje predstavlja bogat izvor željeza, se rijetko konzumira - 70,7% ispitanika

ga ne konzumira na sedmičnoj osnovi, a najmanje ga konzumiraju djeca u starosnoj grupi 2-

15 godina (Prilog 10, tabela 2).

Pored namirnica koje su dobri izvori željeza istraživanje se fokusiralo i na ispitivanje

učestalosti konzumacije energijom bogatih, a nutrijentima siromašnih namirnica, jer one mogu

značajno kompromitovati unos nutritivno sadržajne hrane. Stoga se preporučuje da se

izbjegavaju u svakodnevnoj ishrani, odnosno da se njihov ograniči na najviše 5,0% ukupnog

energetskog unosa.

Kada su u pitanju keks i kolači istraživanje je pokazalo da se keks i kolači najčešće

konzumiraju 1-2 puta sedmično, a 10,8% ispitanika ih konzumira svakodnevno. U uzrastu od

5-15 godina, 3-5 puta sedmično keks i kolače kozumira 51,2% djece (Prilog 10, tabela 2).

Slatka bezalkoholna pića 6-7 puta sedmično konzumira 11,5% ispitanika, a među

njima najčešće djeca uzrasta 5-15 godina, njih čak 17,5%. Slatka bezalkoholna pića se

najčešće konzumiraju 1-2 puta sedmično 47,6%. (Prilog 10, tabela 2).

Grafikon 36. Učestalost konzumiranja slatkih bezalkoholnih pića prema starosnim grupama

Pokazalo se da slatkiše vilše od 3 puta sedmično konzumira 41,1% ispitanika. Ova

navika je posebno izražena među djecom 5-15 godina starosti, njih čak 21,7% konzumira ove

22.0

26.1

47.645.6 45.2

50.3

18.9

23.4

16.7

11.5 10.8

17.5

7.9

13.8

25.1

17.5

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

48

namirnice svakodnevno, te je jasno da ovo predstavlja veoma nepoželjan obrazac (Prilog 10,

tabela 2).

Grafikon 37. Učestalost konzumiranja slatkiša prema starosnim grupama

Kada je u pitanju konzumacija čipsa i drugih grickalica, 13,9% ispitanika ih konzumira

svakodnevno, a među djecom uzrasta 5-15 godina grickalice svakodnevno konzumira više od

petine djece 22,1%. Više od trećine ispitanika konzumira čips i grickalice 3 -5 puta dnevno

(Prilog 10, tabela 2).

15.8

9.8

41.1

34.2

47.9

28.3

37.0

17.514.8

21.7

9.6

25.0

7.1

37.3 37.0

15.9

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

49

Grafikon 38. Učestalost konzumiranja čipsa i drugih grickalica prema starosnim grupama

Ostale masne namirnice prodavane kao brza hrana, 3 i više puta sedmično konzumira

38,9% ispitanika, među djecom uzrasta 5-15 godina njih polovina, od kojih 22,1% djece

konzumira ove namirnice svakodnevno (Prilog 10, tabela 2).

Komponente sadržane u čaju, kafi, kakau itd. smanjuju odnosno inhibiraju apsorpciju

željeza i na taj način mogu doprinijeti pojavi anemije, te je ispitivanje učestalosti konzumacije

namirnica uključilo i konzumaciju čaja, kafe, kakaa itd.

Rezultati su pokazali da čaj konzumira manje od jednom sedmično preko trećine

ispitanika (35,7%), ali da ga trećina ispitanika konzumira 3 i više puta sedmično. 15,9% žena

konzumira čaj 6-7 puta sedmično (Prilog 10, tabela 2).

Kakao i bijela kafa se malo konzumiraju - manje od jednom sedmično ih konzumira

40,7% ispitanika. Ove namirnice najčešće konzumiraju žene, od 16,8% konzumira kakao i

bijelu kafu redovito odnosno 6 -7 puta sedmično (Prilog 10, tabela 2).

18.8

9.6

33.231.4

28.2

37.534.2

42.6

21.3

13.912.0

22.1

9.37.1

31.9

46.9

Svi ispitanici Djeca od 2 do 5

godina starosti

Djeca od 5 do 15

godina starosti

Žene od 15 do 49

godina starosti

%

Nijednom 1 do 2 puta 3 do 5 puta 6 do 7 puta

50

11.4 Objektivni nalaz

Prisustvo anemije je utvrđeno određivanjem vrijednosti hemoglobina iz kapilarne krvi

ispitanika.

11.4.1 Djeca uzrasta 6-59 mjeseci

Kod djece uzrasta 6-59 mjeseci anemija je nađena u 11,4% slučajeva, gotovo kod

sviju u blagom do umjerenom obliku (11%), a ozbiljno anemično je bilo samo dvoje djece

(Prilog 7, tabela 16). Anemija je više prisutna među dječacima (11,5%) nego među

djevojčicama (10,9%), bez statistički značajnih razlika (χ²=0,066, p=0,798) (Prilog 11.2, tabela

1).

Grafikon 39. Učestalost anemije kod djece uzrasta 6-59 mjeseci prema polu

Primjećuje se i da je učestlost anemije najveća u prvoj i drugoj godini života, a potom

postepeno pada, što se može povezati sa nedostatnom praksom dojenja i neadekvatnom

nadohranom (Prilog 7, tabela 17).

0.4

10.5 11.2

88.5

0.3

11.0

89.188.6

Svi ispitanici Ženski Muški

%

Ozbiljna anemija Blaga do umjerena anemija Normalan nivo hemoglobina

51

Grafikon 40. Učestalost anemije kod djece uzrasta 6-59 mjeseci prema dobnim skupinama

Djeca uzrasta 6 do 59 mjeseci koja žive u domaćinstvima sa najnižim ukupnim

primanjima imaju najveću prevalencu anemije (13,9%). Prevalenca anemije opada sa

povećanjem prihoda, te je najniža kod djece sa najvišim prihodima domaćinstva (2,9%).

Razlika nije statistički značajna (χ²=5,872, p=0,118) (Prilog 11.6, tabela 1 i 1.1).

Postoji povezanost između prisustva anemije kod majki i prisustva anemije djece.

Podaci istraživanja pokazuju 37,3% djece anemičnih majki također ima anemiju, dok kod

majki koje nemaju anemiju samo 6,1% djece je anemično. Razlika je statistički značajna

(χ²=59,720, p=0,000) (Prilog 11.6, tabela 2 i 2.1).

Tabela 9. Učestalost anemije kod djece uzrasta 6-59 mjeseci u odnosu na prisustvo anemije kod majki

Prihodi domaćinstva Broj djece

6-59 mjeseci

Ima anemiju Nema anemiju

N % N %

Majke koje imaju

anemiju 59 22 37,3 37 62,7

Majke koje nemaju

anemiju 479 29 6,1 450 93,9

0.4 2.6

17.9 18.1

9.9 10.15.8

81.0

90.1 89.994.2

0.9

11.0

88.6

79.5

Svi ispitanici 6-11 mjeseci 12-23 mjeseca 24-35 mjeseci 36-47 mjeseci 48-59 mjeseci

%

Ozbiljna anemija Blaga do umjerena anemija Normalan nivo hemoglobina

52

11.4.2 Djeca uzrasta 5-15 godina

Niže vrijednosti hemoglobina od referentnih u najvećem procentu su zabilježene kod

djece uzrasta 5-15 godina 16,6%, i to samo u blagom do umjerenom obliku, dok ozbiljno

anemične djece nije nađeno) (Prilog 8, tabela 7). Anemija je češće prisutna kod dječaka

(17,3%) nego kod djevojčica (16,4%), bez statistički značajnih razlika (χ²=0,003, p=0,957)

(Prilog 11.2, tabela 2).

Grafikon 41. Učestalost anemije kod djece uzrasta 5-15 godina prema polu

Djeca uzrasta 5 do 15 godina koja žive u domaćinstvima sa najnižim ukupnim

mjesečnim primanjima imaju najvišu prevalencu anemije (20,3%). Ne postoji statistički

značajna razlika u prevalenci anemije kod ove djece u odnosu na prihode domaćinstava

(χ²=7,000, p=0,072) (Prilog 11.6, tabela 3 i 3.1).

11.4.3 Žene starosti 15-49 godina

Kod žena starosti 15-49 godina anemija je nađena u 10,5% slučajeva, i to gotovo kod

svih u blagom i umjerenom obliku (10,2%) (Prilog 9, tabela 9). Prevalenca anemije je najviša

kod žena sa srednjom školom (13,6%) i kod onih bez škole (10,8%), bez statistički značajne

razlike prema obrazovnom statusu (χ²=1,047, p=0,790) (Prilog 11.6, tabela 4 i 4.1). Najveću

prevalencu anemije imaju žene iz domaćinstva sa najnižim ukupnim mjesečnim prihodima

(12,7%), a potom one iz domaćinstva sa najvišim prihodima (9,3%). Razlika nije statistički

značajna (χ²=6,368, p=0,095) (Prilog 11.6, tabela 5 i 5.1.).

16.6 16.4 17.3

83.4 83.6 82.7

Svi ispitanici Ženski Muški

%

Blaga do umjerena anemija Normalan nivo hemoglobina

53

Grafikon 42. Učestalost anemije kod žena starosti 15-49 godina prema dobnim skupinama

Analize su uključile i testiranje povezanosti anemije sa konzumacijom hem (riba,

piletina i ostala perad, meso, mesne prerađevine, džigerica) i non hem namirnica (voće,

povrće).

Da bi se utvrdio nivo konzumiranja hem namirnica korištena je posebno izrađena skala

konzumiranja hem namirnica, pri čemu su se sumirali odgovori o učestalosti konzumacije

ribe, piletine, mesa, mesnih prerađevina i džigerice iz sva tri individualna upitnika. Krajnji skor

se računao na osnovu formule [(dobijeni sirovi skor-5)/24]*100. Veći skor odražava veći nivo

konzumiranja hem namirnica i obratno.

Na isti način se izračunavala skala konzumiranja non-hem namirnica (jaja, leguminoze,

zelena salata, citrusno voće, drugo povrće), po formuli [(dobijeni sirovi skor-5)/16]*100.

Testiranjem povezanosti anemije sa konzumacijom hem namirnica (riba, piletina i

ostala perad, meso, mesne prerađevine, džigerica) utvrđeno je da ispitanici koji imaju

vrijednosti hemoglobina u referentnim granicama, postižu veći skor na skali konzumacije hem

namirnica od onih koji su anemični (Prilog 11.1, tabela 1), ali te razlike nisu statistički značajne

(Prilog 11.5, tabela 1).

0.3

14.310.1 10.0

89.3 89.8

0.20.6

10.2

85.789.5

Svi ispitanici 15-18 godina 19-24 godine 25+ godina

%

Ozbiljna anemija Blaga do umjerena anemija Normalan nivo hemoglobina

54

Tabela 10. Učestalost anemije u odnosu na učestalost konzumiranja namirnica iz hem grupe

Ukupno romska populacija: Broj

ispitanika N

Skor AS

(artimetička sredina)

T-test p vrijednost

Hem namirnice Ima anemiju 187 9,74

-0,771 0,441 Nema anemiju 1404 9,91

Kada je u pitanju konzumacija non-hem namirnica (voće, povrće), utvrđeno je da

ispitanici koji imaju niže vrijednosti hemoglobina od referentnih, postižu veći skor na skali

konzumacije non hem namirnica u odnosu na ispitanike koji imaju vrijednosti hemoglobina u

normalnim granicama (Prilog 11.1, tabela 2) i da je ta razlika statistički značajna (Prilog 11.5,

tabela 2).

Tabela 11. Učestalost anemije u odnosu na učestalost konzumiranja namirnica iz non-hem grupe

Ukupno opšta populacija: Broj

ispitanika N

Skor AS

(artimetička sredina)

T-test p vrijednost

Non-hem

namirnice

Ima anemiju 188 12,40 2,662 0,008

Nema anemiju 1407 11,77

Karakteristike unosa željeza iz hrane kod ispitanika kod kojih je utvrđeno prisustvo

anemije utvrđivane su na osnovu unosa namirnica grupe hem i iz namirnica grupe non hem u

odnosu na dobne i polne skupine.

Testiranjem značajnosti razlika u pogledu unosa željeza iz namirnica grupe hem kod

anemičnih osoba u odnosu na dobne skupine, utvrđeno je da postoje statistički značajne

razlike u konzumiranju hem namirnica među dobnim skupinama (Prilog 11.3, tabela 1).

Tabela 12. Unos namirnica iz HEM grupe kod anemične djece starosti 2-15 godina - razlike prema dobnim skupinama

Hem namirnice: Broj

ispitanika N

Skor Artimetička

sredina (AS)

Standardna devijacija St Dev

Standardna greška St Err.

ANOVA

Frekvencija F

Signifikanta Sig.

Djeca od 2 do 5 godina starosti

33 9,21 3,276 ,570

3,748 0,025

Djeca od 5 do 15 godina starosti

79 9,29 2,612 ,294

Zene od 15 do 49 godina starosti

75 10,44 2,947 ,340

Total 187 9,74 2,915 ,213

Testiranjem značajnosti razlika u pogledu unosa željeza iz namirnica grupe non hem

kod anemičnih osoba u odnosu na dobne skupine, nisu utvrđene statistički značajne razlike

(Prilog 11.3, tabela 2).

55

Tabela 13. Unos namirnica iz NON HEM grupe kod anemične djece uzrasta 2-15 godina - razlike prema dobnim skupinama

Non-hem namirnice: Broj

ispitanika N

Skor Artimetička

sredina (AS)

Standardna devijacija St Dev

Standardna greška St Err.

ANOVA

Frekvencija F

Signifikanta Sig.

Djeca od 2 do 5 godina starosti

34 11,53 2,608 ,447

1,659 0,193

Djeca od 5 do 15 godina starosti

79 12,62 2,997 ,337

Zene od 15 do 49 godina starosti

75 12,56 3,354 ,387

Total 188 12,40 3,093 ,226

Testiranjem razlika u upotrebi hem namirnica među dječacima i djevojčicama u dobnoj

skupini od 2 do 15 godina starosti koji imaju anemiju utvrđeno je da dječaci značajno manje

konzumiraju hem namirnice od djevojčica (Prilog 11.1, tabela 3 i Prilog 11.5, tabela 3).

Tabela 14. Unos namirnica iz HEM grupe kod anemične djece uzrasta 2-15 godina - razlike prema polu

Romska populacija djece od 2 do 15 godina - imaju anemiju:

Broj ispitanika

N

Skor AS

(artimetička sredina)

T-test p vrijednost

Hem namirnice Ženski 55 10,04

2,940 0,004 Muški 57 8,53

Kada su u pitanju non hem namirnice, testiranjem razlika u upotrebi non hem

namirnica među dječacima i djevojčicama u dobnoj skupini od 2 do 15 godina starosti koji

imaju anemiju, utvrđeno je da razlike nisu statistički značajne (Prilog 11.1, tabela 4, Prilog

11.5, tabela 4).

Tabela 15. Unos namirnica iz NON HEM grupe kod anemične djece uzrasta 2-15 godina - razlike prema polu

Romska populacija djece od 2 do 15 godina - imaju anemiju:

Broj ispitanika

N

Skor AS

(artimetička sredina)

T-test p vrijednost

Non-hem

namirnice

Ženski 55 12,80 1,821 0,071

Muški 58 11,81

56

11.5 Stanje uhranjenosti

Za djecu uzrasta 0-59 mjeseci ocjena stanja uhranjenosti je uključila utvrđivanje

indeksa tjelesne visine/dužine za dob (V/D), indeksa tjelesne težine za dob (T/D) i indeksa

tjelesne visine/dužine za težinu (T/V).

11.5.1 Djeca 0-59 mjeseci

Rezultati su pokazali da je ukupno 18,5% djece nisko za svoju dob odnosno zakržljalo

(dužina/visina za dob) (V/D ispod -2SD, ispod -3SD), od čega je 9,3% njih umjereno (V/D

ispod -2SD). Zakržljalost je više zastupljena među dječacima (19,5%) nego među

djevojčicama (17,4%) (Prilog 7, tabela 18), bez statistički značajnih razlika (χ²=0,094,

p=0,759) (Prilog 11.4, tabela 1).

Grafikon 43. Distribucija indeksa dužina/visina za dob djece uzrasta 0-59 mjeseci prema polu

Istraživanjem je nađeno da je 9,3% djece pothranjeno tj. ima nisku tjelesnu težinu za

svoju dob (T/D ispod -2SD, ispod -3SD), od čega je 5,1% njih umjereno pothranjeno (T/D

ispod -2SD) dok je ozbiljno pothranjeno 4,2% djece (T/D ispod -3SD). Pothranjenost je u

većem procentu prisutna među djevojčicama (9,8%) nego među dječacima (8,6%) (Prilog 7,

tabela 19), bez statistički značajnih razlika (χ²=0,094, p=0,759) (Prilog 11.4, tabela 2).

9.2 9.3

15.0

9.1

18.1

32.8

10.6

13.613.911.9

16.2

7.4

11.3

15.8

32.0

7.58.3

7.3

31.4

9.9 9.6

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%

Svi ispitanici Ženski Muški

57

Grafikon 44. Distribucija indeksa težina za dob djece uzrasta 0-59 mjeseci prema polu

Ukupno 14,1% djece je mršavo, odnosno ima nisku tjelesnu težinu u odnosu na

visinu/dužinu (T/VD ispod -2SD, ispod -3SD), od čega je 5,7% djece umjereno mršavo (T/VD

ispod -2SD), dok je 8,4% njih bilo ozbiljno mršavo (T/V ispod -3SD), i sa gotovo jednakom

zastupljenošću među dječacima (14,2%) i među djevojčicama (14,1%) (Prilog 7, tabela 20),

(χ²=0,492, p=0,483) (Prilog 11.4, tabela 3).

Međutim, utvrđeno je da je 9,8% djece prekomjerno teško (T/VD iznad +2SD, iznad

+3SD), od kojih je 6,1% njih gojazno (iznad +3SD), i u većem procentu je prekomjerna težina

prisutna među dječacima (10%) nego među djevojčicama (9,3%) (Prilog 7, tabela 20), bez

statistički značajnih razlika (χ²=1,371, p=0,242) (Prilog 11.4, tabela 4).

4.26.7

3.06.8

14.4

56.8

11.4

6.8

0.8

19.1

14.2

6.65.0

12.9

5.1

51.1

16.9

3.0

46.2

3.65.3

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%

Svi ispitanici Ženski Muški

58

Grafikon 45. Distribucija indeksa težina za visinu/dužinu djece uzrasta 0-59 mjeseci prema polu

S obzirom na razvojne promjene, stanje uhranjenosti starije djece je posebno je

utvrđeno za djecu školske dobi odnosno djecu uzrasta 5-10 godina i adolescente odnosno

djecu starosti od 10 -15 godina.

11.5.2 Djeca 5-10 godina

Rezultati su pokazali da je ukupno 14,8% djece uzrasta 5-10 godina nisko za svoju

dob odnosno zakržljalo (V/D ispod -2SD, ispod -3SD), od čega je 7,2% njih umjereno

zakržljalo (V/D ispod -2SD) dok je njih 7,6% ozbiljno zakržljalo (V/D ispod -3SD). Veća

zastupljenost zakržljalosti je nađena među djevojčicama u odnosu na dječake (16,4% prema

13,4%) (Prilog 8, tabela 8), a razlike su statistički značajne (χ²=7,442, p=0,006) (Prilog 11.5,

tabela 5).

8.4

5.7

12.5

3.76.16.3

16.8

45.3

14.5

2.7

6.6

20.1

10.7

4.5 5.5

18.5

45.1

7.8

45.0

9.0

5.2

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%

Svi ispitanici Ženski Muški

59

Grafikon 46. Distribucija indeksa visina za dob djece uzrasta 5-10 godina prema polu

Ukupno 13,3% djece uzrasta 5-10 godina pothranjeno, odnosno ima nisku težinu za

dob (T/D ispod -2SD, ispod -3SD). Pothranjenost je više prisutna među djevojčicama (14,7%)

u odnosu na dječake (11,9%) (Prilog 8, tabela 9), ali bez statistički značajnih razlika

(χ²=1,373, p=0,241) (Prilog 11.4, tabela 6).

Grafikon 47. Distribucija indeksa težina za dob djece uzrasta 5-10 godina mjeseci prema polu

7.6 7.29.8

6.4

2.7

11.5

16.4

50.8

7.4 7.4

1.6

21.8

43.7

12.0

5.63.5

47.0

19.3

4.93.5

9.9

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%

Svi ispitanici Ženski Muški

5.77.6

14.0

8.0

1.1

22.1

42.6

11.5

8.2

0.8

16.9

45.8

16.2

7.7

1.4

19.3

44.3

9.8

4.96.3 5.6

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%

Svi ispitanici Ženski Muški

60

Posmatrano prema indeksu tjelesne mase za dob (BMI/D) utvrđeno je da 10,2% djece

uzrasta 5-10 godina mršavo odnosno ima nizak indeks tjelesne mase u odnosu na dob

(BMI/D ispod -2SD, ispod -3SD), od kojih je umjereno nizak BMI ima 4,5% djece, a 5,7% njih

ima ozbiljno nizak indeks tjelesne mase za svoju dob (BMI/D ispod -3SD). Nizak BMI za dob

je češće zastupljen među djevojčicama (10,6%) nego među dječacima (9,8%)(Prilog 8, tabela

10), bez statistički značajnih razlika (χ²=0,898, p=0,343) (Prilog 11.4, tabela 7).

Utvrđeno je međutim da 28,0% djece uzrasta 5-10 godina ima prekomjernu težinu

(BMI/D iznad +1SD, iznad +2SD, iznad +3SD), od kojih je 14,4% gojazno (BMI/D iznad

+2SD, iznad +3SD). Prekomjerna težina i gojaznost je češće prisutna među među dječacima

(31,7%) nego među djevojčicama (23,8%) (Prilog 8, tabela 10), bez statistički značajnih

razlika (χ²=2,221, p=0,136) (Prilog 11.4, tabela 8).

Grafikon 48. Distribucija indeksa tjelesne mase za dob djece uzrasta 10-15 godina prema polu

11.5.3 Djeca 10-15 godina

Rezultati su pokazali da je ukupno 19,9% djece uzrasta 10-15 godina nisko za svoju

dob odnosno zakržljalo (V/D ispod -2SD, ispod -3SD), od čega je 14,9% njih umjereno

zakržljalo (V/D ispod -2SD), dok je ozbiljno zakržljalo 5% djece. Veća zastupljenost

zakržljalosti je nađena među dječacima (22,1%) nego među djevojčicama (17,8%) (Prilog 8,

tabela 11), bez statistički značajnih razlika (χ²=1,637, p=0,201) (Prilog 11.4, tabela 9).

5.74.5

12.5

1.9

5.7

15.6

50.0

13.1

7.4

3.3

9.9

16.9

0.7

13.6

49.2

12.5

4.9

48.6

14.1

3.5

6.3

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%

Svi ispitanici Ženski Muški

61

Grafikon 49. Distribucija indeksa visina za dob djece uzrasta 10-15 godina prema polu

Posmatrano prema indeksu tjelesne mase za dob utvrđeno je da 4% djece uzrasta 10-

15 godina mršavo odnosno ima nizak indeks tjelesne mase u odnosu na dob (BMI/D ispod -

2SD, ispod -3SD). Umjereno nizak BMI za dob ima 3% djece, dok 1% njih ima ozbiljno nizak

BMI za svoju dob (BMI/D ispod -3SD). Nizak BMI za dob je češće prisutan kod među

dječacima (6,3%) u odnosu na djevojčice (1,9%) (Prilog 8, tabela 12), bez statistički značajnih

razlika (χ²=0,889, p=0,346) i (χ²=0,311, p=0,577) (Prilog 11.4, tabela 10).

Utvrđeno je međutim da trećina djece uzrasta 10-15 godina ima prekomjernu težinu

(33,2%) (BMI/D iznad +1SD, iznad +2SD, iznad +3SD), od kojih je 10,9% gojazno (BMI/D

iznad +2SD, iznad +3SD). Prekomjerna težina i gojaznost je prisutna u većem procentu među

dječacima nego među djevojčicama (34,9% prema 30,9%) (Prilog 8, tabela 12), bez statistički

značajnih razlika (χ²=0,217, p=0,270) (Prilog 11.4, tabela 11).

5.0

9.9

3.01.0

15.0 15.9

56.1

9.310.5

6.3

1.1

50.5

15.814.9

2.80.9

44.2

14.7

7.4

15.8

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%

Svi ispitanici Ženski Muški

62

Grafikon 50. Distribucija indeksa tjelesne mase za dob djece uzrasta 10-15 godina prema polu

12 DISKUSIJA

Zbog javnozdravstvenog značaja koji ima anemija, odnosno zbog činjenice da

posebno često zahvata vulnerabilne skupine i da može biti odgovorna za visoke stope

obolijevanja i smrtnosti, te sumnje da je široko rasprostanjena kod nas, glavna namjera

provedenog istraživanja je bila utvrditi učestalost anemije kod male djece, djece školskog

uzrasta i adolescenata, te žena reproduktivne dobi u romskoj populaciji na području

Federacije Bosne i Hercegovine. Kod ispitanika su utvrđivane vrijednosti hemoglobina u

kapilarnoj krvi, a za ocjenu prisustva i stepena anemije korištene su referentne vrijednosti za

hemoglobin Svjetske zdravstvene organizacije (10, 11).

Rezultati našeg istraživanja su pokazali da učestalost anemije kod djece uzrasta 6-59

mjeseci iznosi 11,4%, kod djece uzrasta 5-15 godina iznosi 16,6%, dok u populacionoj skupini

žena 15-49 godina učestalost anemije iznosi 10,5%. Kada je u pitanju procjena ozbiljnosti

pojave anemije na populacionom nivou, te njen značaj s aspekta provođenja relevantnih javno

zdravstvenih mjera, prevalencu anemije od 5-19%, Svjetska zdravstvena organizacija

kategorizira kao blagi oblik (8). Dakle, u odnosu na navedene kriterije, rezultati su pokazali da

je među djecom obje starosne grupe, kao i među ženama od 15-49 godina anemija prisutna u

blagom obliku.

Niz je dokaza koji ukazuju na povezanost anemije sa niskim socio ekonomskim

statusom (17-24), te je ova veza analizirana i u našem istraživanju.

1.03.0

10.4

0.51.9

14.0

53.3

23.4

7.5

11.613.7

1.1

22.3

50.0

12.9

21.1

46.3

4.22.1

-3 SD -2 SD -1 SD Srednja

vrijednost

1 SD 2 SD 3 SD

%

Svi ispitanici Ženski Muški

63

Istraživanje je pokazalo da je anemija učestalija kod ispitanika u svim starosnim

skupinama koji žive u domaćinstvima sa najnižim mjesečnim prihodima, pa su dobiveni

rezultati očekivani.

Istraživanje je pokazalo da postoji značajna povezanost između prisustva anemije kod

majki i prisustva anemije djece. Naime, nađeno je da 37,3% djece anemičnih majki također

ima anemiju, dok je kod majki koje nemaju anemiju samo 6,1% djece bilo anemično. Ovaj se

nalaz također može povezati sa socioekonomskim stanjem u porodici.

Zbog značaja optimalne ishrane u prevenciji anemije istraživanjem se ispitivala

praksa ishrane dojenčadi, kao i obrasci ishrane djece i žena.

Optimalna ishrana djece uzrasta do 2 godine, podrazumijeva isključivo dojenje

majčinim mlijekom u prvih šest mjeseci života, te nastavak dojenja, odnosno kontinuirano

dojenje uz pravovremenu i odgovarajuću nadohranu do druge godine života (25-29).

U romskim domaćinstvima obuhvaćenim istraživanjem je pronađen mali broj djece

uzrasta 0-6 mjeseci, te nije bila moguća procjena stope isključivog dojenja (što i nije bio

prevashodni cilj), no detaljni podaci o praksi ishrane dojenčadi iz nedavno provedenog

Istraživanja o majkama i djeci (MICS) u romskoj populaciji na području Federacije BiH,

svakako će pomoći boljem razumijevanju situacije, te donošenju zaključaka i planiranju mjera

vezanih za prevenciju anemije.

Rezultati koji su se dobili istraživanjem pokazali su da ukupno 69,9% djece ispod dvije

godine starosti doji ili je dojilo barem djelimično, kontinuirano doji preko polovina djece uzrasta

12-15 mjeseci (59,4%) i trećina djece uzrasta 15-23 mjeseca (32,4%). Nadalje, se pokazalo

da je 42,9% djece dobivalo čaj prije navršenih šest mjeseci starosti, a sok od voća njih

trećina. U kontekstu anemije, najviše zabrinjavaju rezultati vezani za upotrebu kravljeg

mlijeka, koje je prije navršenih godinu dana starosti odnosno u dobi od 6-11 mjeseci dobivalo

51,7% djece, a nastavlja se davati i u drugoj godini.

Većina bojazni vezanih za prijevremenu upotrebu kravljeg mlijeka dovodi se u vezu

upravo sa pojavom anemije zbog niskog sadržaja željeza u kravljem mlijeku, visokog sadržaja

bovinog proteina i kalcijuma - inhibitora apsorpcije non hem željeza, te zbog rizika od okultnih

gastrointestinalnih krvarenja pri konzumaciji kravljeg mlijeka. Stoga se upotreba kravljeg

mlijeka prije navršene godine dana starosti djeteta ne preporučuje, a ukoliko dijete ne doji,

preporučuje se upotreba infant formula, odnosno zamjena za majčino mlijeko obogaćenih

željezom. Zato se ispoljeni obrasci, kako oni vezani za praksu dojenja tako i za praksu

nadohrane, koja je prijevremena i neodgovarajuća, smatraju izuzetno nepovoljnim i

zahtijevaju dalje napore u cilju njihove izmjene, odnosno unaprjeđenja.

64

Ispitivanje obrazaca ishrane odnosno prehrambenih navika ishrane žena i djece, te

njihove veze sa pojavnošću anemije, najprije se fokusiralo na učestalost konzumacije

namirnica koje su bogati izvori željeza visoke iskoristivosti i bioraspoloživosti (hem namirnice),

a potom na konzumaciju non hem namirnica, koje su dobri izvori željeza manje iskoristivosti, a

imaju i ulogu u povećanju apsorpcije željeza.

Nadalje se ispitivanje prehrambenih navika fokusiralo na unos namirnica sa sadržajem

tvari koje mogu inhibirati apsorpciju željeza, kao i na unos namirnica koje su bogate

energijom, a siromašne nutrijentima, jer generalno kompromituju unos nutritivno vrijedne

hrane.

Učestalost konzumacije namirnica je poređena sa prehrambenim vodiljama Svjetske

zdravstvene organizacije, kojima se obezbjeđuje ravnoteža između unosa energije i hranjivih

materija, odnosno zadovoljenje fizioloških potreba organizma u energiji i nutrijentima (30, 31).

Preporuke su bazirane na namirnicama i odnose se na izbor i količinu namirnica u ishrani za

različitu dob i spol, a derivirane na osnovu energetskih i nutritivnih zahtjeva različitih dobnih i

polnih skupina.

Ispitivanje konzumacije namirnica iz grupe meso i mesni proizvodi uključilo je

konzumaciju crvenog mesa, mesa peradi, ribe, mesnih prerađevina i džigerice. Smjernice

preporučuju da namirnice iz grupe meso i mesni proizvodi treba konzumirati svakodnevno, od

čega ribu jednom do dva puta sedmično, a ostale dane birati različite vrste mesa i pri tom

prednost dati bijelom mesu.

Istraživanje je pokazalo da 86,4% ispitanika konzumira bijelo meso jednom sedmično

ili više, a među njima 48,5% ispitanika ga konzumira 3 i više puta sedmično. Imajući u vidu

preporuku o konzumaciji bijelog mesa od 2-3 puta sedmično, ovakav obrazac se može

smatrati poželjnim.

Crveno meso jednom i više puta sedmično konzumira 71,6% ispitanika, a najčešće se

konzumira 1-2 puta sedmično, što čini skoro polovina ispitanika (45,7%). Ipak, treba imati na

umu da skoro trećina ispitanika (30,3%) ne konzumira crveno meso na sedmičnoj osnovi.To

se može povezati i sa činjenicom da je anemija u sve tri starosne skupine najčešća u

domaćinstvima najnižeg imovinskog stanja.

Kada je u pitanju konzumacija ribe, istraživanje je pokazalo da se riba rijetko

konzumira, čak 48,9% ispitanika konzumira ribu manje od jednom sedmično. S obzirom na

dobrobiti ribe vezane za prevenciju anemije (izvor željeza), te druge dobrobiti vezane za ulogu

u prevenciji kardiovaskularnih oboljenja, preporučuje se da se riba jede čak i dva puta

sedmično, gdje dozvoljavaju uslovi. Dakle, jasno je da pronađeni obrazac nije poželjan i

65

ukazuje na potrebu modifikacija prehrambenih navika i fokusiranje napora na promoviranje

konzumacije ribe.

Ispitivanje konzumacije namirnica iz grupe voće i povrće uključilo je učestalost

konzumacije mahunarki, svježeg zelenog, žuto narandžastog i drugog povrća, te učestalosti

konzumacije svježeg citrusnog i necitrusnog voća, drugog voća, koštunjavog i suhog voća.

Prema preporukama namirnice iz grupe voće i povrće treba konzumirati svakodnevno, i to

najmanje 5 porcija dnevno, od toga tri porcije povrća i dvije porcije voća. Također se

preporučuje odabir različitih vrsta povrća i voća, najbolje u pet različitih boja (bijela, zelena,

žuto – narandžasta, ljubičasta i crvena).

Istraživanje je pokazalo da se svježe zeleno lisnato povrće rijetko koristi, preko petine

ispitanika ga ne konzumira na sedmičnoj osnovi (26%). Situacija sa konzumacijom svježeg

žutog i narandžastog povrća je još lošija, čak 44,5% ispitanika ga kozumira manje od jednom

sedmično. Kada se ovi unosi uporede sa smjernicama koje poreporučuju konzumaciju svježeg

zelenog lisnatog povrća i svježeg žuto narandžastog povrća od barem 3-5 puta sedmično ili

čak svakodnevno zaključuje se da je konzumacija izrazito nedostatna. Posebno se ohrabruje i

upotreba mahunarki, koje su bogat izvor željeza, ali i proteina, te se mogu koristiti i kao

zamjena za meso. Istraživanjem je dobiveno da 11,8% ispitanika konzumira mahunarke

manje od jednom sedmično. Istraživanje je pokazalo da svježe voće (osim citrusnog), 6-7 puta

sedmično, konzumira samo 2,6% ispitanika, a više od četvrtine ispitanika ne konzumira svježe

citrusno voće na sedmičnoj osnovi (27,2%), a voćni sokovi, te sušeno i konštunjavo voće se

konzumiraju još i rjeđe. Stoga se, kao i za povrće, isti zaključak o izrazito nepovoljnom

obrascu konzumacije i potrebi djelovanja, može izvesti i za voće.

U istraživanju se analizirala i povezanost pojave anemije sa učestalošću konzumacije

hem i non hem namirnica, gdje je utvrđeno da ne postoji statistički značajna povezanost

između pojave anemije i unosa namirnica iz grupe hem, te da postoje statistički značajne

razlike u pojavi anemije u odnosu na unos namirnica iz grupe non hem. Međutim, dobiveni

podaci, sami za sebe, nisu dovoljni za donošenje zaključaka o presudnom uticaju ishrane na

pojavu anemije, te ih je potrebno upotpuniti dodatnim dijetetičkim ispitivanjima. Namjera je bila

dobiti detaljne podatke o unosu željeza iz hrane putem upitnika o 24 satnom unosu po

sjećanju, ali se ovim istraživanjem nije uspio dobiti dovoljan broj validnih odgovora. Također,

uvođenje dodatnih biohemijskih ispitivanja (određivanje serum feritina itd.) značajno bi

pomoglo boljem razumijevanju veze između pojave anemije i ishrane.

Kako je navedeno, u ovom kontekstu je ispitivana i učestalost konzumacije energijom

bogatih, a nutritivno siromašnih namirnica, odnosno namirnica bogatih mastima i

koncentriranim šećerima, te solju. Zbog kompromitiranja unosa nutritivno vrijedne hrane

66

učestala konzumacija ovih namirnica može biti značajan doprinoseći faktor, kako za pojavu

anemije tako i za nastanak gojaznosti, koja i kod nas predstavalja izražen javno zdravstveni

problem (32). Smjernice preporučuju da se unos ovih namirnica izbjegava odnosno ograniči.

Istraživanje je pokazalo da se energijom bogate, a nutritivno siromašne namirnice veoma

često konzumiraju - slatkiše tri i više puta sedmično konzumira preko trećine ispitanika, a čips

i grickalice čak 48,1% ispitanika. Ove navike su posebno izražene među djecom uzrasta 5-15

godina - petina djece iz ove dobne skupine svakodnevno konzumira čips i masne grickalice

(22,1%). Promjena ovakvih nepovoljnih obrazaca, posebno među školskom djecom i

adolescentima, se pokazuje neophodnom.

Zbog činjenice da odražava i najosjetljivije promjene zdravstvenog stanja, promjene u

ishrani i prehrambenim navikama, te promjene svih drugih okolišnih činilaca koje na njega

utiču, stanje uhranjenosti je jedan od glavnih indikatora zdravlja, kako na nivou individue, tako

i na populacionom nivou - stanje uhranjenosti je na listi glavnih indikatora Milenijumskih

razvojnih ciljeva (33).

Ispitivanje stanja uhranjenosti u istraživanju je obuhvatilo djecu uzrasta 0-15 godina,

antropometrijska mjerenja su uključila mjerenje tjelesne visine/dužine i težine, a za poređenja

su korišteni Standardi rasta Svjetske zdravstvene organizacije 2006 (14) za djecu uzrasta 0-5

godina i SZO reference za školsku djecu i adolescente iz 2007 godine (15).

Rezultati su pokazali da je zakržljalost (niska tjelesna visina u odnosu na dob) prisutna

kod 18,5% djece uzrasta 0-5 godina, 14,8% djece starosti 5-10 godina i 19,9% djece starosti

10-15 godina. Pothranjenost (index težina u odnosu na uzrast) je prisutna kod 9,3% djece

starosti 0-5 godina i 13,3% djece starosti 5-10 godina. Mršavo (indeks težina za visinu) je

14,1% djece starosti 0-5 godina, a nizak indeks tjelesne mase za dob ima 10,2% djece

starosti 5-10 godina i 4% djece starosti 5-15 godina. Nisu nađene statistički značajne razlike u

odnosu na spol.

Prevalencu zakržljalosti manju od 20%, prevalencu mršavosti manju od 5% i

prevalencu pothranjenosti manju od 10% za uzrast 0-5 godina, Svjetska zdravstvena

organizacija klasificira kao nisku (16). Stoga se, na osnovu dobivenog, može zaključiti da je

među djecom od 0-5 godina malnutricija u vidu mršavosti prisutna u visokom stepenu i

predstavlja značajan problem.

Međutim, pokazalo se da je prekomjerno teško (težina u odnosu na visinu/dužinu)

9,8% djece uzrasta 0-5 godina, od kojih je 6,3% gojazno, da je kod djece uzrasta 5-10 godina

prekomjerna težina prisutna kod 28%, od kojih je gojaznost prisutna kod njih 14,4% (BMI u

odnosu na dob). Najviša prevalenca prekomjerne težine od 33,2% nađena je u uzrasnoj dobi

od 10-15 godina, sa gojaznošću od 10,9%.

67

U kontekstu ove izrazito prisutne gojaznosti, prisutnih nezdravih prehrambenih navika,

posebno onih vezanih za konzumaciju energijom bogatih a nutritivno siromašnih namirnica, te

potencijalne veze sa anemijom, reduciranje i prevencija nastanka gojaznosti i unaprjeđenje

prehrambenih navika je od prioritetnog značaja.

68

13 ZAKLJUČCI

Rezultati istraživanja su polučili slijedeće:

Učestalost anemije kod djece uzrasta 0-59 mjeseci iznosi 11,4%, kod djece uzrasta 5-

15 godina iznosi 16,6%, a kod ženama starosti 15-49 godina prevalenca iznosi 10,5%, te je

prema kriterijima za ocjenu stepena ozbiljnosti anemije u populaciji u svim ciljnim skupinama

prisutan blagi stepen anemije.

Nema statistički značajnih razlika u prisustvu anemije u odnosu na pol, kao ni

statistički značajnih razlika u prisustvu anemije u odnosu na visinu prihoda domaćinstva ni u

jednoj od dobnih skupinama.

Procenat anemične djece je značajno veći kod majki koje su anemične, u odnosu na

procenat anemične djece kod majki koje nisu anemične.

Praksa dojenja je nezadovoljavajuća, a praksa ranog davanja tečnosti i prijevremene

nadohrane je izražena. Upotreba kravljeg mlijeka u ishrani djece u prvoj godini, koje je

dobivalo čak 51,7% djece, u kontekstu pojave anemije, posebno je zabrinjavajuća.

Kada je u pitanju unos hrane vezan za konzumaciju namirnica iz grupe hem odnosno

iz grupe meso, mesne prerađevine i riba, može se zaključiti da se meso uglavnom redovito

konzumira, dok se riba konzumira rijetko - gotovo polovina odnosno 48,9% ispitanika

konzumira ribu manje od jednom sedmično.

Unos namirnica iz grupe voća i povrća je nezadovoljavajući, posebno kada je u pitanju

konzumacija svježeg voća, svježeg povrća, te sokova.

Energijom bogate, a nutritivno siromašne namirnice, se često konzumiraju, a posebno

među djecom uzrasta 5-15 godina.

Nije utvrđena statistički značajna povezanost pojave anemije i unosa namirnica iz

grupe hem, dok je utvrđena statistički značajna povezanost pojave anemije i češćeg unosa

namirnica iz grupe non hem, te se zaključuje da su za ocjenu ove veze, potrebna detaljnija

biohemijska i dijetetička ispitivanja.

Kada je u pitanju stanje uhranjenosti, može se zaključiti da je zakržljalost prisutna u

niskom stepenu u svim starosnim skupinama, ali su u dvije dobne skupine procenti na gornjoj

granici raspona. Pothranjenost je prisutna u niskom stepenu kod djece uzrasta 0-5 godina, na

gornjoj granici raspona prema srednjem stepenu, a u uzrastu od 5-10 godina pothranjenost

prisutna u srednjem stepenu. Mršavost je zastupljena u visokom stepenu u skupinama djece

od 0-5 i 5-10 godina.

Prekomjerna težina i gojaznost su izrazito prisutni u svim starosnim skupinama djece,

sa najnižim procentom od 9,8% među djecom 0-5 godina i najvišim procentom od 33,2%

među djecom uzrasta 10-15 godina.

69

U pogledu stanja uhranjenosti djece u romskoj populaciji prisutan je dvostruki teret

malnutricije, što ovaj problem postavlja na prioritetno mjesto.

14 PREPORUKE

Rezultati istraživanja ukazali su na multikauzalnost pojave anemije među ispitivanim

grupama, što zahtijeva sveobuhvatni pristup i strategiju zajedničkog djelovanja u prevenciji i

reduciranju ovog zdravstvenog problema. Važnije preporuke proistekle iz dobivenih rezultata

bile bi sljedeće:

Unaprijediti praksu dojenja i nadohrane implementacijom Inicijative bolnica prijatelja

djece na području cijele F BiH, edukacijom i savjetovanjem majki o dojenju i nadohrani i

edukacijom zdravstvenog osoblja, uz skrining na anemiju (koncentracija Hb) u dobi od 6-12

mjeseci i u drugoj godini, kroz sistem primarne zdravstvene zaštite (sistamatski pregledi).

Unaprijediti prehrambene navike romskog stanovništva, a posebno žena i djece putem

ciljanih programa promocije i edukacije o zdravoj i izbalansiranoj ishrani u skladu s

preporukama, s naglaskom na promociju konzumacije povrća i voća, kombiniranje i pripremu

hrane, te na smanjenje konzumacije energijom bogatih, a nutritivno siromašnih namirnica.

Ove programe treba provoditi u romskim zajednicama.

U saradnji s relevantnim sektorima raditi na povećanju dostupnosti nutritivno vrijedne

hrane, posebno hrane bogate željezom (pomoć u hrani za najugroženije); unaprjeđivati

okruženje koje promovira zdrave životne stilove, naročito zdravu ishranu i fizičku aktivnost.

Ustanoviti kontinuirano praćenje i ocjenu stanja uhranjenosti romske djece.

Periodičnim ciljanim istraživanjima pratiti kretanje anemije među romskom

populacijom.

Informacije o rezultatima studije široko diseminirati subjektima iz svih relevantnih

sektora, posebno zdravstvenog, socijalnog i obrazovnog, s ciljem njihovog uključivanja u

predložene aktivnosti, kao sveobuhvatne strategije za rješavanje ustanovljenih zdravstvenih

problema.

70

15 UČESNICI U ISTRAŽIVANJU

Nosioci istraživanja:

Federalno ministarstvo zdravstva

Zavod za javno zdrastvo F BiH

Direktor istraživanja:

Prim. dr Željko Ler, direktor ZZJZ FBiH

Praćenje implementacije istraživanja:

Doc. dr Aida Pilav, pomoćnica ministra, Federalno ministarstvo zdravstva

Prim. dr Željko Ler, direktor ZZJZ FBiH

Istraživački tim:

Mr. sci. dr Aida Filipović Hadžiomeragić, koordinator istraživanja

Mr. sci. dr Enida Imamović, član tima, supervizor za opštu populaciju

Mr. sci. dr. Irena Jokić, član tima, supervizor za opštu populaciju

Mr. sci. dr Aida Vilić Švraka, član tima, supervizor za romsku populaciju

Dr Aida Ćemerlić Kulić, član tima, stručnjak za monitoring i evaluaciju

Prof. Dr Dragana Nikšić, ekspert za javno zdravstvo, Med. fakultet Univerziteta u Sarajevu

Prof.dr Edo Hasanbegović, ekspert za hematologiju, Med. fakultet Univerziteta u Sarajevu

Edin Šabanović, ekspert za izradu uzorka, Državna agencija za statistiku

Dženis Midžić, ekspert za izradu baze i obradu podataka

Izvođači istraživanja:

Zavod za javno zdravstvo Federacije BiH, kantonalni zavodi za javno zdravstvo, dom zdravlja

Vrazova, NVO Romalen

Terenski tim:

Kantonalni koordinatori:

Nedžad Jusić

Mujo Fafulić

Enida Zukanović

Muharem Tahirović

Anketari:

Larisa Čorbić

Elvis Jusić

Jasmina Softić

Mujo Jusić

Sabahudin Tahirović

71

Snježana Vasić

Dragiša Radić

Mjerači:

Amir Pećaninović

Zinete Jusić

Nedžad Kulačić

Mersiha Kulačić

Dženana Šego

Ifeta Hodžić

Mirsad Teperić

Unos podataka (ZZJZ F BIH)

Azra Spahić

Azemina Bešić

Aida Priganica

72

16 REFERENCE

1. Allen L, De Benoist B, Dary O, Hurrell R. Guidelines on food fortification with

micronutrients, WHO, FA, 2003.

2. Allen LH, Casterline-Sabel JE. Prevalence and causes of nutritional anemias. In:

Ramakrishnan U, ed. Nutritional Anemias. Boca Raton, FL, CRC Press, 2000:17–21.

3. WHO The World Health Report, Reducing Risks, Promoting Healthy Life, World Health

Organization, 2000.

4. Menendez C, Fleming AF, Alonso PL.Malaria-related anaemia. Parasitology Today,U:

The World Health Report (2002), Reducing risks, promoting healthy life: overview. Geneva,

World Health Organization, WHO/WHR/02.1. 2002;16: 469–476.

5. Karanfilski B. Vrijednosti hemoglobina kod trudnica i dojilja u Bosni i Hercegovini. U:

Jodni deficit u BiH, jodni status i vrijednosti hemoglobina kod trudnica o dojilja, UNICEF BiH,

Sarajevo, 2009:179-212.

6. Pilav A., Jokić I. Istraživanje zdravstvenog i socijalnog stanja djece i žena u Federaciji

Bosne i Hercegovine - Multiple Indicator Cluster Survey - MICS 3, Završni izvještaj. Federalno

ministarstvo zdravstva, Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine UNICEF

BiH, Sarajevo 2007; 187.

7. Gibson RS, Ferguson EL. An interactive 24-hour recall for assessing the adequacy of

iron and zinc intakes in developing countries, HarvestPlus Technical Monograph 8,

International Life Sciences Institute, Washington DCU, 2008.

8. WHO Iron deficiency anaemia: assessment, prevention, and control. A guide for

programme managers. Geneva, World Health Organization, WHO/NHD/01.3, 2001.

9. Sharman A. Anemia Testing in Population-Based Surveys General Information and

Guidelines for Country Monitors and Program Managers, ORC Macro Calverton, Maryland,

USA, 2000.

10. WHO Worldwide prevalence of anaemia 1993–2005: WHO global database on

anaemia (whqlibdoc.who.int/publications/2008/9789241596657_eng.pdf), 2008; accessed,

(02. Feb 2012.)

11. WHO. Haemoglobin concentrations for the diagnosis of anemia and assessment of

severity Vitamin and Mineral Nutrition Information System. Geneva, World Health

Organization 2011 (WHO/NMH/NHD/MNM.11).

(http://www.who.int/vmnis/indicators/haemoglobin.pdf, accessed (02. Feb 2012)

12. Public Health Nutrition (Making way for a healthier lifestyle, Monitoring Public Health

Nutrition in Europe, List of indicators, Summary Report - final version, 2003.

13. WHO/UNICEF/IFPRI/UC Davis/USAID/FANTA. Indicators for assessing infant and

young child feeding practices. Geneva, World Health Organization, 2008.

73

(http://www.who.int/child_adolescent_health/documents/9789241596664/en/index.html).

14. WHO Child Growth Standards, Department of Nutrition for Health and Development,

World Health Organization, 2006.

15. WHO Growth Reference 5-19 Years, Department of Nutrition for Health and

Development, World Health Organization, 2007.

16. World Health Organization, WHO Global Database on Child Growth and Malnutrition,

(http://www.who.int/nutgrowthdb/en/).

17. Wharton BA. Iron deficiency in children: detection and prevention. Br J Haematol

1999;106(2): 270-280.

18. Stojanović D, Nikić D, Jelenković B. Sideropenijska anemija i faktori rizika kod djece

predškolskog uzrasta. Srpski arhiv za celokupno lekarstvo, 2006; 134:138-142

19. Amsel S. Boaz M, Ballin A. Low compliance of iron supplementation in infancy and

relation to socioeconomic status in Israel. Pediatrics, 2002; 110: 410-11

20. Rita S. Socio-demographic factors causing anaemia In adolescent girls in Meerut.

Health and Population - Perspectives and Issues, 2008; 31(3): 198-2003

21. Muhammad T.J, Naheed A,Iffat H, Ahir Z. A study on iron defficiency anemia and

hematological differentes around delivery in women of different socio-economic and age

groups . Medical Journal of Islamic Academy of Sciences, 2001; 14(4):151-160.

22. Osório MM. Determinant factors of anemia in children. J Pediatr (Rio J), 2002; 78 (4):

269-78

23. Dangour AD, Hill HL. Height, weight and haemoglobin status of 6 to 59-month-old

Kazakh children living in Kzyl-Orda region, Kazakhstan. Eur J Clinic Nutr 2002; 56:1030-8.

24. Keskin Y, Moschonis G, Dimitriou M, et al. Prevalence of iron deficiency among

schoolchildren of different socio-economic status in urban Turkey. Eur J Clinic Nutr 2005;

59:64-71.

25. The optimal duration of exclusive breastfeeding. Report of an Expert Consultation.

Geneva, World Health Organization, 2001;

(http://www.who.int/child_adolescent_health/documents/nhd_01_09/en/index.html)

26. WHO/UNICEF. Global strategy on infant and young child feeding. Geneva, World

Health Organization, 2003.

(http://www.who.int/child_adolescent_health/documents/9241562218/en/index.html).

27. PAHO/WHO. Guiding principles for complementary feeding of the breastfed child.

Washington DC, Pan American Health Organization/World Health Organization, 2003.

(http://www.who.int/child_adolescent_health/documents/a85622/en/index.html)

28. Guiding principles for feeding non-breastfed children 6-24 months of age. Geneva,

World Health Organization, 2005.

(http://www.who.int/child_adolescent_health/documents/9241593431/en/index.html).

74

29. WHO/UNICEF/IFPRI/UC Davis/USAID/FANTA. Indicators for assessing infant and

young child feeding practices. Geneva, World Health Organization, 2008.

(http://www.who.int/child_adolescent_health/documents/9789241596664/en/index.html).

30. WHO. CINDI Dietary Guide, www.euro.who.int/document/e7004, World Health

Organization, 2000.

31. Promoting a healthy diet for the WHO Eastern Mediterranean Region: user-friendly

guide, WHO Regional Office for the Eastern Mediterranean, 2012

32. Zavod za javno zdravstvo FBiH Zdravstveno stanje stanovništva i zdravstvena zaštita

u Federaciji Bosne i Hercegovine - Izvještaj, Zavod za javno zdravstvo F BiH, Sarajevo,

2011.

33. Millennuim Development Goals Indicators, Official UN Site for the MDG Indicators

www.mdgmonitor.org