EĞİTİMDE ÖLÇMEVE

DEĞERLENDİRME

Prof. Dr. R. NÜKHET ÇIKRIKÇI DEMİRTAŞLI

Editör

€><3ledge akademi

© Bu kitabın Türkiye ’deki her türlü yayın hakkı Edge Akademi Yayıncılık Ltd. Şti. ’ye aittir, tüm hakları saklıdır. Kitabın tamamı veya bir kısmı 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre, kitabı yayınlayan firmanın ve yazarlarının önceden izni olmadan elektronik, mekanik, fo ­tokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılamaz, yayınlanamaz, depolanamaz.

Kapak Tasarımıİbrahim Ethem MAZLUMOĞLU

Baskı HazırlıkSelman Ali Metin

selmaninrnaili@gmail.com

BaskıTarcan Matbaacılık

ANKARA

Baskı YılıKasım 2014

EDGE AKADEMİ KİTAP YAYIN DAĞITIM

Kazını Karabekir Cad. Murat Çarşısı No: 41/91 îskitler / AnkaraTel:312 434 34 12-312 230 60 46

Faks: 312 434 34 12 e -m ail: elhankitaD@gmail.com

ISBN978-605-63263-8-7

edge akademi

"Bu kitap tüm zorluklarına karşıtı

mesleğine yüreğini koymuş

öğretmenlere adanmıştır"

İKİNCİ BASKI İÇİN ÖNSÖZ

Eğitimde ölçme ve değerlendirme işlemleri eğitim sisteminin kalite kontrol süreci niteliğindedir. Ölçme ve değerlendirme işlemlerinde ve yön­temlerinde yeterlik, her ülkede öğretmenlerin temel yeterlik alanlarından biri olarak kabul edilmektedir. Gözden geçirilmiş 2. baskısını elinizde tuttuğunuz bu kitap, öğretmen adaylarının bu yönde yeterliğini geliştirmek üzere okutu­lan ölçme ve değerlendirme derslerinde yararlanacakları temel bir kaynak ol­mayı hedeflemiştir. Ayrıca alanda hizmet veren öğretmenler için öğrenci ba­şarısını ölçme ve değerlendirme işlemlerinde yararlanacakları bir başvuru ki­tabı olması beklenmektedir.

Bu kitaptan yararlanan öğretmenler ve öğretmen adayları, değişik ders alanlarında öğrencilerin öğrenmelerini, üst düzey düşünme becerileri kapsa­mında ölçecek nitelikli soruları ve nitelikli ölçme araçlannı geliştirmede; ölçme sürecinin geçerli ve güvenilir olmasını sağlayacak önlemleri almada; ölçme araçlarından elde edilen sayısal sonuçlan istatistiksel işlemlerle anlamlı hale getirmede ve ölçme sonuçlarım öğretim sürecinin sonunda nota dönüş­türmede izleyecekleri temel ilkeleri, yöntemleri ve teknikleri etkili bir biçimde öğrenebileceklerdir.

Genel olarak tanımlanan bu kapsam kitapta 10 bölümde ele alınmıştır. İlk bölüm, öğrenme-öğretim ve değerlendirme arasındaki ilişkileri ve bu iliş­kilerin eğitimde hesap verebilirlik kavramındaki yerini vurgulamıştır. Bunun yanı sıra öğretmenlerin değerlendirme sürecinde gözetmesi beklenen temel değerlendirme ilkeleri açıklanmıştır. Bir alanın temel düzeyde okur-yazarı olabilmek için o alanın temel kavram ve terimlerini bilmek gerekir. Bu amaçla ikinci bölümde, ölçme ve değerlendirme konusunda bir öğretmenin bilmesi beklenen temel kavramlar, ilkeler ve sınıflamalara yer verilmiş, örneklerle açıklamalar somutlaştırılmıştır.

Üçüncü ve dördüncü bölümde, eğitimde ve psikolojide bireyler hak­kında çeşitli kararları (öğrenmeleri teşhis, not verme, seçme ve sınıflama, araştırma sorularım yanıtlama, eğitim politikalarına yön verme) verirken so­nuçlarını dayanak aldığımız ölçmelerin teknik olarak sahip olması gereken

vi Önsöz

geçerlilik ve güvenilirlik özelliklerine yer verilmiştir. Bu bölümlerde, benzer amaçla yazılan diğer kitaplardan farklı olarak, geçerlik, “geçerlilik”; güvenir­lik, “güvenilirlik” olarak ifade edilmiştir. Bu ifade ediş biçimi, hem Türkçe dil kuralına uygunluk hem de bu kavramların alandaki doğru kullanımı bakı­mından tercih edilmiştir.

Kitabın beşinci bölümünde, öğretim hedeflerinin sınıflamasında yarar­lanılan önceki ve yeni sınıflama yaklaşımlarına yer verilmiştir. Bu sınıflama­ların özellikle bilişsel alan hedefleri ile ilgili açıklamalar daha geniş tutulmuş­tur. Ayrıca duyuşsal ve psikomotor alandaki sınıflamalara ilişkin açıklamalar yapılmıştır. Bu bölümde, test geliştirme sürecinin ilk aşaması olan ve öğret­menlerin test geliştirme sürecini planlamasını sağlayacak belirtke tablosu ha­zırlama konusunda örneklerle desteklenmiş açıklamalar yapılmıştır.

6. bölümde, test planına dayalı olarak geliştirilen ve bir testte kullanıla­bilecek çeşitli madde formatlarına yer verilmiştir. Her madde formatmın ge­liştirilmesinde gözetilecek ilkeler, örnek maddeler üzerinden yapılan somut açıklamalarla ifade edilmiştir. Kitabın bu baskısında özellikle, açık uçlu madde formatında yeni örnekler ve puanlamalarına ilişkin açıklamalar eklen­miştir.

7. bölümde, tamamlayıcı ölçme araç ve yöntemleri olarak da adlandırı­lan performans dayanaklı değerlendirme araçlarına yer verilmiştir. Bunlar, kâğıt-kalem testleriyle ölçülemeyen kimi üst düzey bilişsel öğrenmelerin öl­çülmesinde yararlanılan araç ve yöntemlerdir. Buna ek olarak, öğrencilerin öğrenmelerini etkileyebilecek biliş ötesi (meta kognitif) özelliklerin gözlen­mesini sağlayabilecek çeşitli değerlendirme araçları ile ilgili bilgiler ve örnek­ler de verilmiştir.

8. bölümde, ölçme sonuçları üzerinde yapılabilecek çeşitli istatistik iş­lemler ve bunların yorumlamaları açıklamıştır. Bilgisayar ve bilgisayar te­melli teknolojiler yeterince yaygınlaştığı için bu işlemler kişisel bilgisayar­larda yüklü bulunan Excel gibi programlarla da kolaylıkla yapılabilmektedir. Bu bölümün son kısmı, bu işlemlerin Excel ortamında yapılışım gösteren ve görsellerle desteklenmiş örnek hesaplamalara ayrılmıştır.

9. bölümde, test geliştirme sürecinin önemli bir adımı olan ve maddenin niteliği hakkında bilgi veren madde analizi işlemleri açıklanmıştır. Bu bö­lümde maddelerin deneme uygulaması sonrasında niteliklerinin göstergesi olan madde güçlüğü ve madde ayırt ediciliği gibi istatistiklerin hesaplanışı ve sonuçların yorumlanışı verilmiştir.

Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme vii

10. bölümde, öğretmenlerin öğretim sürecinde gerçekleştirdikleri çeşitli ölçmelerin sonuçlarını bir nota dönüştürmede gözetecekleri temel ilkeler, tek­nikler ve hesaplamalar örneklere dayalı olarak belirtilmiştir.

Kitabın öğretmen yetiştiren kurumlarm öğrencilerine ve alanda hizmet veren öğretmenlere faydalı olacağını, alandaki uygulamalara katkı sağlayaca­ğını umuyorum. Kitabın bu baskısında önceki basımda gözden kaçan unsurlar düzelti, okuyuculardan gelen çeşitli öneriler dikkate alınarak bazı eklemeler yapıldı ve bazı açıklamalar zenginleştirildi. Gelecek gözden geçirmelerde bu alandaki gelişmeler ve değişiklikler kitabın içeriğine yansıtılmaya devam ede­cektir. Gösterilen tüm dikkat ve özene rağmen bazı eksiklikler, gözden kaçan noktalar olabilir. Bu konudaki sorumluluk kitabın editörü olarak bana aittir.

Bu ürünün ortaya çıkmasında pek çok insanın emeği bulunmaktadır. Burada öncelikle bölüm yazarı genç akademisyen arkadaşlarıma teşekkür ede­rim. Kitabın önceki basımında temel iki bölümü titizlikle okuyarak önerilerini ileten hocam Prof. Dr. Süleyman Çetin Özoğlu’na teşekkür ederim.

Ayrıca kitabın ilk basım sürecini koordine eden Gül Ayyıldız’a, ikinci basımını koordine eden Kâmil Elhan’a, kitabı dil ve anlatım özellikleri açısın­dan gözden geçiren Minel Arslan’a teşekkür ederim.

Bu süreçte ve akademik yaşamım boyunca bana huzurlu bir çalışma or­tamı sağlayan aileme de teşekkür borçluyum.

1.Basım: Ankara/Kasım 20122.Basım: Ankara/Mart 20143. Basım: Ankara/Kasım 2014

Prof. Dr. R. Nükhet Çıkrıkçı-Demirtaşlı, Editör Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Ölçme ve Değerlendirme Bölümü İletişim E-posta: mukhet@yahoo.com

Prof. Dr. R. Nükhet ÇIKRIKÇI DEMİRTAŞLI

Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nde lisans, Psikometri Prog- ramı’nda yüksek lisans derecelerini aldı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ölçme ve Değerlendirme Programı’nda doktora eğitimini tamam­ladı. Doktora sonrası gözlem ve araştırma çalışmaları için, 1999 yılında beş ay ve 2012-2013 döneminde bir yıl süreyle ABD Minnesota Üniversitesi Psi­kometri Programı’nda ziyaretçi öğretim üyesi olarak bulundu. Halen Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Ölçme ve Değerlendirme Bölümü’nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Lisans ve lisansüstü düzeylerde Ölçme ve Değerlendirme, Test Kuramları ve Geniş Ölçekli Değerlendirmelere ilişkin dersler vermektedir.

Dr. Demirtaşlı, MEB’in çeşitli birimlerinde, ÖSYM’de, araştırma ve danışmanlık; çeşitli kamu kurum ve kuruluşlarında (Kara Kuvvetleri Komu­tanlığı, Polis Akademisi, Sağlık Bakanlığı vb.) hizmet içi eğitim faaliyetle­rinde bulundu. Teknoloji Geliştirme Bölgeleri yasası kapsamında 2007-2010 yılları arasında, ODTÜ Teknokent’de Cito Türkiye’de görevlendirildi. Bu dö­nemde, bir ölçme ve değerlendirme sistemi olan Öğrenci İzleme Sistemi- ÖİS’in geliştirilmesinde akademik danışman olarak çalıştı.

Ulusal ve uluslararası kongrelerde sunulmuş bildirileri, alanla ilgili der­gilerde yayınlanmış çeşitli makaleleri bulunmaktadır. Çalışmalarını; öğret­menlerin öğrenci başarısını değerlendirme kapsamındaki yeterliklerinin araş­tırılması, öğrenci başarısı etkileyen eğitsel faktörler, test ve ölçek geliştirme, madde tepki kuramına dayalı ölçme uygulamaları kapsamında yürütmektedir.

Yrd. Doç. Dr. Serkan ARIKAN

Aydm’da doğdu. Boğaziçi Üniversitesi matematik öğretmenliği bölümünden lisans, Ohio Devlet Üniversitesi eğitimde ölçme ve değerlendirme bölümün­den yüksek lisans ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi ortaöğretim fen ve mate­matik alanları eğitimi bölümünden ise doktora derecesini aldı.

Geniş ölçekli ulusal ve uluslararası sınavlar ile ilgili SEM (Yapısal Eşitlik Modelleme) ve DEF (Diferansiyel Madde Fonksiyonu) araştırmaların yanı sıra MTK (Madde Tepki Kuramı) analizleri ile ilgili çalışmalar yapmaktadır. Öğ­renci yeterliklerinin MTK ve madde haritalama yöntemleri kullanılarak belir­lenmesi kapsamında, Cito Türkiye Öğrenci İzleme Sistemi’nin (ÖİS) güncel- lenmesinde ve Genel Dönem Sınavları (GDS)’nm geliştirilmesinde akademik danışman ve koordinatör olarak çalışmaktadır.

Özel bir lisede matematik öğretmenliği ve ÖSYM’de araştırmacı olarak gö­revler alan Ankan, halen Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Matematik Eğitimi Bölümünde öğretim üyesi olarak görev yap­maktadır.

Yrd. Doç. Dr. Ümit ÇELEN

Gevher Nesibe Sağlık Eğitim Enstitüsü Tıbbi İstatistik ve Bilgisayar Bölümü mezunu olup Ankara Üniversitesi Sağlık Eğitim Fakültesi’nde lisans tamamlama programını bitirmiştir. Yüksek Lisans ve doktora derecelerini An­kara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü’nde Ölçme ve Değerlendirme programlarından almıştır. Halen Amasya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü’nde öğretim üyesidir. Ölçme ve değerlendirme, istatistik, bilimsel araştırma yöntemleri derslerini yürütmektedir. Ölçme ve değerlen­dirme alanının yanı sıra sağlık eğitimi konularında araştırmaları ve makaleleri vardır.

Yrd. Doç. Dr. Hamide Deniz GÜLLEROĞLU

Tokat’ta doğdu. İlk, orta ve lise öğrenimini Ankara’da tamamladı. 1992 yılında Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Eği­timde Ölçme ve Değerlendirme Anabilim Dalı’ndan lisans, 1996 yılında YÖK bursiyeri olarak Chicago Loyola Üniversitesi Testler ve Ölçme Programı’nda yüksek lisans, 2004 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Ölçme ve Değerlendirme Anabilim Dalı’nda doktora eğitimini tamamladı.

1992-1998 yılları arasında Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi’nde Araştırma Görevlisi, 1998-2005 yılları arasında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü’nde Araştırma Görevlisi, 2005-2010 yılları arasında An­kara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi’nde Öğretim Görevlisi olarak gö­rev yaptı. 2010 yılından beri aynı fakültede öğretim üyesi olarak çalışmakta­dır.

Test geliştirme, ölçek geliştirme, klasik test teorisi ve öğrenci başarısı­nın yordanması konularında çalışan yazarın bildiri ve makaleleri bulunmakta­dır.

Dr. Selda GÜLTEKİN

1980 yılında Ankara’da doğdu. 1996-2000 yıllan arasında Ankara Üni­versitesi İstatistik Bölümü’nde lisans eğitimi aldı. Aynı üniversitede Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme alanında yüksek lisans eğitimini 2005 yılında, dok­tora eğitimini 2011 yılında tamamladı. 2000 yılından bu yana TED Ankara Koleji’nde Ölçme Değerlendirme Uzmanı olarak çalışmaktadır. Alanla ilgili yayınlanmış makale ve bildirileri bulunmaktadır.

Yrd. Doç. Dr. Sevilay KİLMEN

1981 yılında İzmir Karşıyaka’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini İz­mir’de tamamladı. 2000-2004 yılları arasında Ankara Üniversitesi’nde lisans eğitimine devam etti. 2004 yılında aynı üniversitede, Eğitimde Ölçme ve De­ğerlendirme alanında yüksek lisans eğitimine başladı. 2005-2008 yıllan ara­sında Abant İzzet Baysal Üniversitesi’nde 2008-2010 yılları arasında ise An­kara Üniversitesi’nde araştırma görevlisi olarak çalıştı. 2010 yılında Ankara Üniversitesi Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Anabilim Dalı’nda doktora derecesi aldı. Aynı yıl Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme Anabilim Dalı’nda yardımcı doçent oldu. Halen aynı üniver­sitede Ölçme ve Değerlendirme, Bilimsel Araştırma Yöntemleri ve İstatistik alanına yönelik lisans ve lisansüstü düzeyde dersler vermektedir.

Yrd. Doç. Dr. İ. Alper KÖSE

1974 yılında Kars/Çıldır’da doğdu. İlk ve ortaöğretimini Türkiye’nin çeşitli illerinde tamamladı. 1999 yılında ODTÜ Biyoloji Öğretmenliği Bö- lümü’nü bitirdi. Denizli ilindeki askerlik görevinin ardından Adana/Cey­han’da öğretmenlik mesleğine başladı. Öğretmenlik mesleğini devam ettirir­ken, 2004 yılında Ankara Üniversitesi Ölçme ve Değerlendirme Bölümünde yüksek lisans, 2007 yılında doktora öğrenimine başladı. 2010 yılında öğret­menlik mesleğinden ayrılıp Nevşehir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü’nde Yardımcı Doçent olarak atandı. 2012 yılında Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme anabilim dalında göreve başladı. Halen aynı üniversitede görevine devam etmektedir. Lisans ve lisansüstü düzeyde ölçme ve değerlendirme, İstatistik ve araştırma dersleri vermektedir. Çalışma­larını modem test kuramına dayalı test ve ölçek geliştirme konularında sür­dürmektedir. Evli ve iki çocuk babasıdır.

ÖNSÖZ

İÇİNDEKİLER

V

BÖLÜM 1 Dr. R. N ükhet Ç. Dem irtaşlı

ÖĞRENM E, Ö Ğ RETİM ve DEĞERLENDİRM E ARASINDAKİ İLİŞK İLER

EĞİTİM SÜRECİ VE ÖĞRENM E...................................................................... 3Öğrenme ve Bilişsel Yaklaşım............................................................................... 3Bilişsel Yaklaşımın Eğitimdeki Genel Sonuçları............................................... 8TEKNOLOJİ KULLANIMI VE ÖĞRENME.....................................................9EĞİTİMDE HESAP VEREBİLİRLİK VE DEĞERLENDİRME.................. 11ÖĞRETİM VE DEĞERLENDİRM E................................................................ 15Ö ZET.......................................................................................................................23Değerlendirme Soruları......................................................................................... 24KAYNAKLAR...................................................................................................... 25OKUMA ÖNERİLERİ.........................................................................................27

BÖLÜM 2 Dr. Sevilay Kilmen

ÖLÇM E VE DEĞERLENDİRM EDE TEM EL KAVRAM LAR

ÖLÇM E.................................................................................................................. 30Ölçme Türleri..........................................................................................................31Doğrudan ölçme..................................................................................................... 32Dolaylı ölçme..........................................................................................................32Türetilmiş Ö lçm e...................................................................................................33Ölçmede Birim Kavramı.......................................................................................34ÖLÇEK TÜRLERİ................................................................................................39Sınıflama ölçeği..................................................................................................... 39Sıralama ölçeği...................................................................................................... 40

XX İçindekiler

Eşit aralık ölçeği.................................................................................................... 41Oran ölçeği..............................................................................................................42DEĞERLENDİRME............................................................................................ 44Değerlendirme Türleri.......................................................................................... 45Norm Dayanaklı ve Ölçüt Dayanaklı Değerlendirme...................................... 45Tamlayıcı - Sürece Yönelik (Biçimlendirici) - Sonuca YönelikDeğerlendirme....................................................................................................... 47Ölçme Sonuçlarına Dayalı Olarak Verilen Çeşitli DeğerlendirmeKararları.................................................................................................................. 48TESTLER............................................................................................................... 51Maksimum Performans - Tipik Tepki Testleri..................................... 52Standart Testler - Öğretmen Yapımı Testler.....................................................53Norm Dayanaklı ve Ölçüt (Kriter) Dayanaklı Testler..................................... 54Hız Testleri - Güç Testleri....................................................................................57Objektif Testler - Sübjektif T estle r.................................................................... 58Bireysel Testler- Grup Testleri............................................................................60Ö ZET.......................................................................................................................61Değerlendirme Soruları......................................................................................... 63KAYNAKLAR...................................................................................................... 64

BÖLÜM 3 Dr. I. A lper Köse

ÖLÇM EDE G EÇ ER LİLİK

GEÇERLİLİĞİN TANIMI, ANLAMI VE ÖNEM İ.........................................66GEÇERLİLİK KANITLAMA YÖNTEMLERİ............................................... 68Kapsam ve Görünüş Geçerliliği...........................................................................69Yapı Geçerliliği...................................................................................................... 73Ölçüt Dayanaklı Geçerlilik.................................................................................. 75Yordama Geçerliliği ............................................................................................ 76Uygunluk Geçerliliği ........................................................................................... 77Ö ZET.......................................................................................................................78Değerlendirme Sorulan........................................................... 79

Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme xxi

KAYNAKLAR...................................................................................................... 83OKUMA ÖNERİLERİ......................................................................................... 84

BÖLÜM 4 Dr. î. A lper Köse

ÖLÇM EDE GÜVENİLİRLİK

ÖLÇMELERİN GÜVENİLİRLİĞİ............................:....................................... 86Ölçmede Hata ve Gerçek Puan Modeli...............................................................87Hata Kaynaklan..................................................................................................... 87Hata Türleri.............................................................................................................90Sabit Hata................................................................................................................ 90Sistematik Hata...................................................................................................... 90Tesadüfi Hata..........................................................................................................90GÜVENİLİRLİĞİN TANIMI, ANLAMI VE ÖNEM İ................................... 91GÜVENİLİRLİK TAHMİN YÖNTEMLERİ.................................................. 92Güvenilirliği Katsayı Olarak Veren Yöntemler................................................ 93Tutarlık ve Kararlık: Test Tekrar Test Uygulaması..........................................93İç Tutarlık ve Homojenlik: İki Yarım Güvenilirliği, KR-20 ve KR-21Formülleri, Cronbach Alfa....................................................................................94İki Yarım Güvenilirliği.........................................................................................95Kuder-Richardson Formülleri ile Kestirilen Güvenilirlik................................97Cronbach-Alfa Katsayısı.......................................................................................98Eşdeğerlik: Paralel Formlar Uygulaması........................................................... 98Güvenilirliğin Puan Olarak Kestirimi: Ölçmenin Standart Hatasıve Testlerde Kullanımı.......................................................................................... 99ÖLÇÜT DAYANAKLI VE TAM ÖĞRENME TESTLERİNİNGÜVENİLİRLİĞİ................................................................................................ 101Livingston Yaklaşımı...........................................................................................102Yüzdelik Uyuşma Yaklaşımı....................................................... 102Güvenilirlik Katsayısını Etkileyen Etmenler...................................................103

xxii İçindekiler

Öğretmenlerin Ölçme Araçlarının Geçerlilik ve GüvenilirliğiniArtırmak için Alacakları Ö nlem ler.................................................................. 106Ö ZET..................................................................................................................... 107Değerlendirme Soruları....................................................................................... 108KAYNAKLAR.....................................................................................................109

BÖLÜM 5 Dr. Deniz Gülleroğlu

EĞ İTİM HEDEFLERİNİN SINIFLAM ASI VE TEST PLANININ TASARLANMASI

ÖĞRETÎM SÜRECÎNÎN ÖLÇME SÜRECİ İLE BİRLİKTEPLANLANMASI................................................................................................. 112Öğrenci Özellikleri..............................................................................................114Öğretmen Özellikleri ve Öğretmenin Öğrenme Yaklaşım ı...........................115Öğretim Kaynakları.............................................................................................119Eğitim Hedeflerinin Türleri................................................................................121Öğretim Hedeflerinin Düzeyleri........................................................................122ÖĞRETİM HEDEFLERİNİN SINIFLANDIRILMASI................................ 124Bilişsel Alandaki Öğretim Hedeflerinin A şam alı...........................................-10Olarak Sınıflandırılması...................................................................................... 124Bloom’un Eğitim Hedefleri Aşamalı Sınıflaması........................................... 124Haladayna’nın Eğitim Hedefleri Sınıflam ası..................................................130Marzano’nun Eğitim Hedefleri Sınıflaması..................................................... 138Öğretim Hedeflerinin Yazımında Gözetilecek İlkeler....................................141BELİRTKE TABLOSU HAZIRLAMA...........................................................142DUYUŞSAL ÖZELLİKLERİN ÖLÇÜLMESİ...............................................146PSİKOMOTOR ÖZELLİKLERİN ÖLÇÜLMESİ......................................... 150Ö ZET..................................................................................................................... 153Değerlendirme Soruları....................................................................................... 154KAYNAKLAR................................................. 155OKUMA ÖNERİLERİ....................................................................................... 157

Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme xxiii

BÖLÜM 6 Dr. Selda Gültekin

TESTLERDE KULLANILACAK MADDE TÜRLERİ, HAZIRLAM A İLK EL ER İ VE PUANLAMASI

MADDE TÜRLERİ.............................................................................................161SEÇME GEREKTİREN MADDELER............................................................162Doğru - Yanlış Türü Maddeler.......................................................................... 162Eşleştirmeli M addeler......................................................................................... 170Çoktan Seçmeli Maddeler...................................................................................180Seçme Gerektiren Maddelerde Puanlama........................................................ 193AÇIK UÇLU M ADDELER...............................................................................196Açık Uçlu Maddelerde Puanlama..................................................................... 214TEST DÜZENLEME, ÇOĞALTMA VE UYGULAM A.............................222Testin Düzenlenmesinde Gözetilecek İlkeler................................................. 222Testin Çoğaltılmasında Gözetilecek İlkeler.....................................................225Test Uygulama Koşulları: Fiziksel Koşullar ve PsikolojikHazır Oluşluk....................................................................................................... 238Test Uygulama Koşulları: Test yanıtlama süresi............................................240Kopya Çekme Davranışı ve Bu Davranışla Baş Etme Yollan......................241ÖZET.....................................................................................................................244Değerlendirme Sorulan............................................................................ 246KAYNAKLAR.................................................................................................... 247

BÖLÜM 7 Dr. Selda Gültekin

PERFORM ANS DAYANAKLI DEĞERLENDİRM E

PERFORMANS DEĞERLENDİRMENİN AMACI VEÖĞRETİM SÜRECİNDEKİ ROLÜ.................................................................241Okul Uygulamalarında Performans Dayanaklı DeğerlendirmeÖrnekleri...............................................................................................................243

xx iv İçindekiler

PERFORMANS DEĞERLENDİRME ARAÇLARI VEYÖNTEM LERİ...................................................................................................249Gözlem Kayıtları, Kontrol Listeleri, Dereceleme Ölçekleri......................... 249Gözlem kayıtları..................................................................................................249Gözlemde Hataya Yol Açabilecek Kaynaklar ve Gözlem HatalarınıAzaltma Yolları.................................................................................................... 250Kontrol Listeleri...................................................................................................251Dereceleme Ölçekleri......................................................................................... 252Dereceli Puanlama Anahtarları (Rubrikler).....................................................254Ürün Seçki Dosyalan (Portfolyolar).................................................................258Akran-grup Değerlendirmeleri ve Öz Değerlendirmeler...............................261Performans Değerlendirmenin Geçerliliği ve Güvenilirliği.......................... 268Ö ZET.....................................................................................................................270Değerlendirme Soruları.......................................................................................271KAYNAKLAR.................................................................................................... 272OKUMA ÖNERİLERİ.......................................................................................274

BÖLÜM 8 Dr. Ümit Çelen

ÖLÇM E SONUÇLARINI Ö ZETLEM E VE YORUM LAM A

Ölçme Sonuçlarını Hesaplamada Teknoloji Kullanımı.................................276Ölçme Sonuçlarının Yorumlanmasında İstatistik Biliminin

Yeri ve Anlamı..................................................................................................... 276

DAĞILIMLARI TANIMLAMAK İÇİN KULLANILAN ÖLÇÜLER 278

Frekans Dağılımları............................................................................................ 278

Verilerin Grafiklerle Gösterilmesi.................................................................... 284MERKEZİ EĞİLİM ÖLÇÜLERİ..................................................................... 288

Aritmetik ortalama...............................................................................................288

Ortanca (Medyan)................................................................................................291

Tepe Değeri (M od)............................................................................................. 293DEĞİŞKENLİK ÖLÇÜLERİ............................................................................299

En Küçük-En Büyük Değerler (Mimmum-maksimum)................................299

Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme xxv

Dağılım Aralığı (Ranj, Açıklık, Dizi Genişliği)............................................. 300

Standart Sapma ...................................................................................................300

Varyans ................................................................................................................ 304

Varyasyon (Bağıl Değişkenlik) Katsayısı........................................................ 304STANDART PUANLAR...................................................................................306

Normal Dağılımda Bireylerin Yerini Saptama............................................... 311Şans Başarısı ve Düzeltme Formülü Uygulanması.........................................314İKİ ÖLÇME SONUCU ARASINDAKİ İLİŞKİYİ İFADE ETM E............317

Korelâsyon Katsayısının Hesaplanması........................................................... 320

HESAPLAMALARDA EXCEL KULLANIMI............................................. 323Giriş (Excel’in Temel Özellikleri ve İşlevleri)............................................... 323

Veri Girişi İçin Dosya Y ara tm a........................................................................324

Frekans Dağılımlarının Belirlenmesi................................................................330Merkezi Eğilim ve Değişim Ölçülerinin Hesaplanması................................334

Standart Puanların Hesaplanması..................................................................... 337

Korelasyon H esaplam aları................................................................................ 340ÖZET.....................................................................................................................344

Değerlendirme Soruları.......................................................................................346

KAYNAKLAR.................................................................................................... 348OKUMA ÖNERİLERİ.......................................................................................350

BÖLÜM 9 Dr. Sevilay Kilmen

MADDE ANALİZİ, MADDE SEÇİM İ VE YORUMLANMASI

MADDE ANALİZİ..............................................................................................352

Madde Güçlük İndeksi........................................................................................ 352Madde Ayırt Edicilik İndeksi............................................................................356Dereceli Puanlanan Maddeler İçin Madde Güçlük İndeksinin

Hesaplanması........................................................................................................355Madde Ayırt Edicilik İndeksi............................................................................356

Alt-Üst Gruba Göre Madde Ayırt Edicilik İndeksini Hesaplama................ 357

xxvi İçindekiler

Nokta Çift Serili Korelasyona Göre Ayırt Edicilik Hesaplama....................359SEÇENEK ANALİZİ......................................................................................... 363

Yanlış Anahtarlanmış M addeler........................................................................365Sorunun Tahminle Doğru Yanıtlanma O lasılığ ı............................................ 366

Seçenek Belirsizliği............................................................................................ 367Madde Analizi ile İlgili Pratik Öneriler........................................................... 367

Ö ZET.....................................................................................................................368Değerlendirme Sorulan....................................................................................... 370KAYNAKLAR.................................................................................................... 371

OKUMA ÖNERİLERİ.......................................................................................372

BÖLÜM 10 Dr. Serkan A rıkan

SINIF İÇ İ ÖLÇM E SONUÇLARINA DAYALI OLARAK NOT VERM E

GERİ BİLDİRİM VE DEĞERLENDİRME....................................................374Sürece Yönelik ve Sonuca Yönelik Değerlendirme...................................... 375NOT VERM E...................................................................................................... 376Not Vermenin Amacı N ed ir? ............................................................................377Not Verme Sistemleri......................................................................................... 378NOT VERMEDE KULLANILAN ÖLÇÜT TÜRLERİ................................379Bağıl (Norm Dayanaklı) Not Verme.................................................................379Mutlak (Kriter Dayanaklı) Not V erm e.............................................................382Öğrencinin Gelişimine Ve Çabasına Bağlı Not V erm e.................................388Hangi Not Verme Ölçütü Kullanılmalı?.......................................................... 389NOT VERMEDE SEÇİLECEK SİSTEM VE SEMBOL TÜRLERİ 389Harflerin Sembol Olarak Kullanıldığı Not Sistemleri................................... 389Sayılann Sembol Olarak Kullanıldığı Not Sistemleri.................................... 390Sözel Tanımlayıcıların Kullanıldığı Not Sistem leri...................................... 391Geçti-Kaldı Şeklinde Tanımlanan Not Sistemleri..........................................391Karma Sistem ler..................................................................................................391NOT VERMEDE ESAS ALINACAK ÖLÇME SONUÇLARININ SEÇİMİ VE AĞIRLIKLANDIRILMASI....................................................... 392

Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme xxvii

Öğrenci Gelişiminin Değerlendirilmesinde Diğer Yöntemler......................399Veli-Öğretmen Görüşmeleri..............................................................................400Öğrenci Başarısına İlişkin Diğer Geri Bildirim Yöntemleri:İnternet Teknolojisine Dayalı Uygulamalar e-O kul...................................... 404Ö ZET.....................................................................................................................405Değerlendirme Soruları.......................................................................................406KAYNAKLAR.................................................................................................... 407OKUMA ÖNERİLERİ.......................................................................................408KONU DİZİNİ..................................................................................................... 409EKLEREK 1 Standart normal dağılım eğrisi altında 0 ile z değerleri

arasında kalan alanları gösteren tab lo .................................................. 413EK 2 Bölüm sonu değerlendirme sorularının yanıtları.................................414

BÖLÜM 1ÖĞRENME, ÖĞRETİM ve

DEĞERLENDİRME ARASINDAKİ İLİŞKİLER1

R. Nükhet Çıkrıkçı DEMİRTAŞLI

Bu bölümü çalıştıktan sonra şunları yapabilmelisiniz:

• Nitelikli eğitim ve değerlendirme arasındaki ilişkileri,• Öğretimde nitelikli öğrenmeleri sağlamak üzere, öğretmenlerin benimse­

meleri beklenen temel öğrenme yaklaşımını tammlayabilmeli,• Öğretmenlerin ölçme ve değerlendirme işlemlerinde gözetmesi gereken

ilkeleri örneklerle açıklayabilmelisiniz.

1 Çıkrıkçı-Demirtaşh, N.(2014). Öğrenme, Öğretim ve Değerlendirme Arasındaki İlişkiler. N. Çıknkçı-Demirtaşlı, (Ed.), Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme İçinde (3.baskı) (1-27). Ankara: Edge Akademi.

2 R. Nükhet Çıkrıkçı DEMİRTAŞLI

Çağımız, yaşam boyu öğrenmenin önemli olduğu bilgi ve iletişim çağı. Bu çağda öğrenme becerilerini geliştirmek daha da anlamlı hale geldi. Bu doğrul­tuda çağın eğitim sistemleri, teknolojiden de yararlanarak öğrenmeleri üst dü­zeye çıkaracak yöntem ve yaklaşımları kullanır, öğrenmelerin niteliğini yine üst düzeyde ölçen ve değerlendiren geçerli ve güvenilir sistemlere başvurur. Bu sürecin kilit unsuru durumundaki donanımlı öğretmenler, sistemin işleyi­şini eğitim-öğretim hedefleri doğrultusunda, bireyin ve toplumun mutluluğu için yönlendirir.

Eğitim sisteminin odak noktası öğrencidir. Dolayısıyla eğitim sistemi­nin en önemli çıktısı da nitelikli öğrenmelere sahip öğrencidir/öğrenendir. Bu noktadan hareketle eğitim sisteminin niteliğini etkileyen unsurlar, öğretim, öğrenme ve değerlendirmedir. Bunlar arasındaki ilişkiler bu bölümde dört başlık altında ele alınmıştır: Eğitim süreci ve öğrenme, teknoloji kullanımı ve öğrenme, eğitimde hesap verebilirlik ve değerlendirme, öğretim ve değerlen­dirme.

Öğrenme davranışının doğası ve öğrenmeyi öğrenmede öğretmenin rolü, “Eğitim süreci ve öğrenme” başlığı altında ele alındı. Bu başlık altında öğretmenin etkili öğrenme ortamları yaratmak üzere esas alacağı bilişsel yak­laşım türleri üzerinde duruldu. Eğitimde teknoloji kullanımı son 20 yılda gi­derek bilgisayara dayalı hale geldi. Teknoloji okur-yazarlığı öğretmenlik mes­leği için de önemli hale geldi. Bu bakımdan “Teknoloji kullanımı ve öğrenme” başlığı altında, öğrenmelerin niteliği ve teknoloji kullanımı arasındaki ilişki­ler, uluslararası standartlar kapsamında betimlendi. Toplumlar, her sorunun çözümü için “eğitim” derken, eğitime ayrılan kaynakların ve gerçekleştirilen yatırımların öğrencinin niteliğini ne denli etkilediğini somut olarak görmek ister. Eğitimde hesap verebilirlik ve değerlendirme başlığı altında eğitim sis­teminin niteliğini sorgulamada değerlendirme sistemlerinin önemine dikkat çekildi. Eğitim-öğretim sürecinin başarılı yürütülemesi için öğretim ve değer­lendirmenin birbirine dönüt vermesi gerekir. Bu işleyişi yönlendiren kişi öğretmendir. Öğretmenin öğretim sürecinde ve sonucunda öğrencilerin başarısını değerlendirirken gözetmesi gereken temel ilkeler bu işleyişin ni­teliğini etkiler. Öğretim sürecinde gözetmesi gereken temel değerlendirme il­keleri, "Öğretim ve Değerlendirme" başlığı altında ele alındı. Şimdi bu başlıklar altında verilen açıklamaları inceleyelim.

Öğrenme, Öğretim ve Değerlendirme Arasındaki İlişkiler 3

EĞİTİM SÜRECİ VE ÖĞRENME

Eğitim, insanlığın en eski uğraş alanlarından biridir. Eğitim, sosyal, politik, kültürel, bireysel unsurları barındırdığı için tanımının yapılması zor olan bir kavramdır. Eğitim, bireyi mutlu ve refah kılacak hedefler doğrultusunda çok yönlü ve kalıcı değişimleme süreci olarak tanımlanabilir. Eğitim hedeflerinin gerçekleşmesi, bireyin eğitim sürecinde edineceği temel beceriler ve değer­lerle mümkün olacaktır.

Temel becerilerin ve değerlerin kazandırıldığı formel eğitimin ilk basa­mağı temel eğitimdir. Farklı ülkelerde süresi değişiklik gösterse de, temel eği­tim zorunludur ve bir ülkenin insan gücünün niteliğini belirleyici bir eğitim kademesidir. Bir toplumun refahı büyük ölçüde eğitilmiş insan gücünün nite­liğine bağlı olduğu için temel eğitimin niteliği bu noktada ayrı bir önem taşır.

Nitelikli eğitim, öncelikle eğitim uygulamalarının ve politikalarının çağdaş, akılcı ve bilimsel temellere dayalı olarak yürütülmesine bağlıdır. Eği­tim bilimlerinin kuram ve uygulama boyutlarında yürütülen çalışmalara bi­limsel araştırmaların sonuçları yön verir. Eğitim-öğretimde temel amaç, eğiti­min niteliğini geliştirmektir. Öğretim, öğrenme ve ölçme değerlendirme bo­yutları eğitimin niteliği ile ilişkili temel boyutlardır. Eğitim bilimlerinin farklı disiplinlerinde yürütülen bilimsel çalışmalar özellikle hem öğrenme- öğretim hem de ölçme ve değerlendirme alanındaki yaklaşım ve uygulamalarda deği­şikliklere yol açtı. Bu değişikliklerde, son otuz yılda bilişsel öğrenme kuram­ları kapsamında yürütülen çalışmaların önemli etkileri oldu.

Öğrenme ve Bilişsel Yaklaşım

Öğrenme, gündelik yaşam içinde çeşitli bilişsel süreçleri kullanarak gerçekle­şir. Öğrenme sadece okul gibi formel ortamlarda olmaz; her gün her yerde öğrenebiliriz. Bazen ne kadar iyi öğrendiğimiz kritik önem taşır; öğrendiğimiz bilgi ve beceriler sayesinde kimi zaman zor bir sınavı başarır veya meslek ya­şamımızda önemli bir kıdem/ödül alırız. Günümüzde nasıl öğrendiğinin far­kında olmayan bir kimse hızla değişen yaşam koşulları ve bilgilerle baş et­mede zorluk yaşayacaktır. Buna karşın kendi öğrenme sürecini ve öğrenme biçimini anlamış biri, kolay ve kalıcı öğrenme yolunu da bulmuştur. Bir Çin atasözünün de belirttiği gibi “Öğrenme öyle bir hazinedir ki gittiğiniz her yere taşıyabilirsiniz.”

4 R. Nükhet Çıkrıkçı DEMİRTAŞLI

Öğrenme geniş anlamda değişim olarak tanımlanabilir Öğrenmede odak noktası ne öğreneceğimiz (öğrenme ürünü) veya nasıl öğreneceğimiz (süreç) olabilir. Öğrenme, bir anlamda nasıl değiştiğimiz, nasıl uyum sağladı­ğımız, nasıl büyüyüp, geliştiğimizdir. Bu uyum, büyüme ve gelişme içten dışa doğrudur. Bir anlamda öğrenmek için doğduğumuz söylenebilir (Berens, 2000).

Bilişsel yaklaşım, 1960’lardan bu yana öğrenmenin doğasını açıkla­mada, eğitim ve psikoloji alanında yapılan öğrenme araştırmalarının ve öğ­renme kuramlarının gelişiminde giderek önemli bir yer tuttu (Ormrod, 1999). Günümüz öğrenme ve öğretim uygulamalarında önemli etkileri olan bilişsel yaklaşımın ilk izlerine, deneysel psikolog Edward C. Tolman’m (1886-1959) görüşlerinde karşılaşılmaktadır. Tolman, davranışçı yaklaşımı benimseyen biri olmasına rağmen, öğrenmenin ortaya çıkışında içsel zihinsel süreçlerin değerini inkâr etmemiştir. Tolman, deney fareleri ile yaptığı araştırmaların bulgularına dayanarak organizmaların kendi yaşadıkları çevrenin bilişsel ha­ritasını çıkarabildiklerini öne sürmüştür. Onun çalışmaları sonucunda ulaştığı bilişsel harita kavramı daha sonra zihinsel harita kavramı adı altında deneysel psikoloji araştırmalarına konu olmaya devam etmiştir.

Tolman’m öğrenmeye ilişkin temel fikirlerinden bazıları şunlardır:

(1) Davranış bağlamı içinde incelenmelidir, (2) öğrenme pekiştirme ol­madan da gerçekleşir, (3) öğrenme davranışta bir değişme olmaksızın da ger­çekleşir,(4) davranış belli bir amaca yöneliktir.

Tolman ’ın fikirleri daha sonra bilişsel öğrenme kuramlarını etkilemiş­tir.

Tarihsel süreçte, gelişim psikoloğu J.Piaget’nin (1896-1980) bilişsel gelişim kuramı, zihinsel süreçleri ve öğrenme olgusunu açıklamaya önemli katkılar sağlamıştır. Bu kısımda bu kuramın ayrıntılarına girilmeyecek daha çok Piaget’nin öğrenmeye ilişkin temel fikirleri özetlenecektir. Ayrıntılı bilgi edinmek için öğrenme psikolojisi, öğretim yöntemleri konularında yazılmış kaynaklara bakılabilir.

Piaget’e göre, insanların bilişsel gelişimi 0-12 yaşları arasında süren ve birbirini takip eden dört dönemden geçerek gerçekleşir. Ancak öğrenme ve yeni deneyimler elde etme sadece bu dört dönemle sınırlı değildir, yaşam boyu devam eder. Bu yaklaşıma göre, bireyler aktif bilgi işleyicilerdir; çevrelerini ve olayları anlamaya ve yorumlamaya aktif olarak katılırlar.