EŞME KİLİMİ DOKUMAYA HAZIRLIK - ismek.ist · yan ağaçları yoktur. Yere çakılan dört adet kazık gövde olarak kullanılır. İki adet sırık tezgâhın alt ve üst leventlerini

T.C.

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

EL SANATLARI TEKNOLOJİSİ

EŞME KİLİMİ DOKUMAYA HAZIRLIK

Ankara, 2012

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve

Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak

öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme

materyalidir.

Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir.

PARA İLE SATILMAZ.

i

AÇIKLAMALAR .................................................................................................................... ii GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ–1 .................................................................................................... 2 1. EŞME KİLİMİNİN TARİHÇESİ VE KİLİM DOKUMA TEZGÂHLARI......................... 2

1.1. Eşme Kiliminin Tarihçesi ............................................................................................. 2 1.2. Kilim Dokuma Tezgâhları ............................................................................................ 3

1.2.1. Yer Tezgâhları ....................................................................................................... 3 1.2.2. Sarma Tezgâhlar .................................................................................................... 3 1.2.3. Germe Tezgâhlar ................................................................................................... 3

1.3. Eşme Kilimi Dokumada Kullanılan İplikler ................................................................. 4 UYGULAMA FAALİYETİ ................................................................................................ 5 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ...................................................................................... 6

ÖĞRENME FAALİYETİ–2 .................................................................................................... 7 2. ÇÖZGÜ HAZIRLAMA ....................................................................................................... 7

2.1. Kullanılan Araç Gereçler .............................................................................................. 7 2.2. Çözgü Hazırlama........................................................................................................... 9

2.2.1. Varangelen Tahtasının Takılması ........................................................................ 12 2.2.2. Gücü İpliklerinin Sarılması .................................................................................. 13

UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 18 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 19

ÖĞRENME FAALİYETİ–3 .................................................................................................. 20 3. KÖK BOYAMA ................................................................................................................ 20

3.1. Mordanlama ................................................................................................................ 21 3.1.1. Şapla Mordanlama ............................................................................................... 21

3.2. Boyama ....................................................................................................................... 21 3.2.1. Kök Boya ile Boyama .......................................................................................... 22


ÖĞRENME FAALİYETİ–4 .................................................................................................. 27 4. ATKI HAZIRLAMA ......................................................................................................... 27

4.1. Atkı Hazırlama Teknikleri .......................................................................................... 27 4.1.1. Mekik ................................................................................................................... 27 4.1.2. Kelebek ................................................................................................................ 28 4.1.3. Yumak ................................................................................................................. 28 4.1.4. Melik .................................................................................................................... 29


MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 33 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 34 KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 36

İÇİNDEKİLER

ii

AÇIKLAMALAR

ALAN El Sanatları Teknolojisi

DAL/MESLEK El Dokuma

MODÜLÜN ADI Eşme Kilimi Dokumaya Hazırlık

MODÜLÜN TANIMI

Bu modül Eşme kilimi dokumaya hazırlık işlemlerini,

kullanılan atkı ve çözgü ipliklerinin özelliklerini kapsayan

bir öğrenme materyalidir.

SÜRE 40/32

ÖN KOŞUL Kilim dokuma modülünü almış olmak

YETERLİLİK Eşme kilimi dokumaya hazırlık yapmak

MODÜLÜN AMACI

Genel Amaç:

Bu modül ile Eşme kilimini tanıyarak uygun ortam ve araç-

gereç hazırlandığında tekniğine uygun olarak Eşme kilimi

dokumaya hazırlık işlemlerini yapabileceksiniz.

Amaçlar:

1. Eşme kiliminin tarihini ve kullanılan araç gereçleri öğrenebileceksiniz.

1. Dokuma tezgâhında çözgü hazırlayabileceksiniz.

2. Tekniğine uygun olarak kökboyama yapabileceksiniz.

3. Atkı hazırlayabileceksiniz.

EĞİTİM ÖĞRETİM

ORTAMLARI VE

DONANIMLARI

Ortam: Aydınlık ve temiz bir atölye ortamı

Donanım: Tezgâh, çözgü ve atkı iplikleri, kirkit, çivi,

makas, boyalar, kazan, ateş, görsel ve basılı kaynaklar

ÖLÇME VE

DEĞERLENDİRME

Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra

verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz.

Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test,

doğru-yanlış testi, boşluk doldurma, eşleştirme vb.)

kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve

becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir.

AÇIKLAMALAR

1

GİRİŞ

Sevgili Öğrenci;

Eşme Kilimi Ege Bölgesi’nin en önemli kültürel değerlerinden biridir.

El işi ve doğal ürünlerin her geçen gün artan değeriyle birlikte Eşme kilimi ekonomik

olarak da pazardaki yerini almaktadır.

Eşme kilimi dokuyarak kültürel bir varlığımızı yaşatmış olacaksınız. Aynı zamanda

ileriki yaşamınızda ekonomik olarak da faydalanabileceğiniz bir beceri kazanmış

olacaksınız.

Bu modül sonunda, Eşme kilimi dokumaya başlamadan önce yapılması gereken tüm

hazırlık işlemlerini öğrenmiş olacaksınız.

GİRİŞ

2

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

Bu faaliyetle Eşme kiliminin tarihini ve genel özelliklerini öğrenebileceksiniz.

Kilim dokuma ile ilgili yayınlanmış kitapları araştırınız.

Eşme kilimi ile ilgili yazılı ve görsel materyaller araştırınız.

Eşme kiliminin diğer kilimlerden farklı özelliklerini araştırınız.

Yaptığınız araştırma ve incelemeleri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.

1. EŞME KİLİMİNİN TARİHÇESİ VE KİLİM

DOKUMA TEZGÂHLARI

1.1. Eşme Kiliminin Tarihçesi

Anadolu kilimleri, kendini yenileyerek günümüze kadar yöresel desen ve renk

özellikleriyle gelmiştir. Halı ve kilim alanında belirli bir üne sahip olan dokumalarımız

duygu, düşünce, özlemi ve inancı ifade etmiş; atının eyeri, hububatının ve eşyalarının

taşınmasında kullandığı çuval, yiyeceğini taşıdığı heybesi olmuştur. Özellikle kilim Anadolu

insanının doğumunda beşiği, ölümünde tabutunun örtüsüdür.

Resim 1.1: Eşme kilimi


AMAÇ

ARAŞTIRMA

3

Eşme'de kilimler, evlerde "ıstar" denilen dik tezgâhlarda, kadınlar tarafından

dokunmaktadır. Tezgâha kilim ağacı da denir. Erkekler, kilim dokumaz. Kız çocukları,

küçük yaşta (7-8), annesinin yanında tezgâha oturur, birlikte kilim dokumaya başlar. Kendi

başına kilim dokuyacak duruma gelince, dokumasını, ayrı bir tezgâhta sürdürür. Ticarî

amaçla dokunan kilimler de ıstar denilen dik tezgâhlarda, kadınlar tarafından dokunmaktadır.

Öteden beri halkın kendi ihtiyacı için dokuduğu eski kilimlerde iplikler, dokuyucu

tarafından evde eğrilip bükülmüş ve yine evlerde kök boya ile boyanarak hazırlanmıştır. Bu

kilimler rengi, motifi ve kompozisyonu ile bölgeye has özellik göstermiştir. Eşme kiliminin

taşıdığı bu özellikler zaman içinde değişikliklere uğramıştır. Günümüze yaklaşıldıkça kök

boya yerini sentetik boyaya bırakmış, kullanılan yünün kalitesi zamanla düşmüştür.

Son zamanlarda Eşme kilimi üretimi, birkaç firmanın, çözgü ve atkı ipliklerini temin

ederek evlerinde hâlen tezgâh bulunan az sayıdaki dokumacıya kilim dokutmalarıyla devam

etmektedir.

1.2. Kilim Dokuma Tezgâhları

Kilim dokuma tezgâhları üç tiptir:

Yer tezgâhları,

Sarma tezgâhlar,

Germe tezgâhlar

1.2.1. Yer Tezgâhları

Göçebe hayatı yaşayan insan topluluklarının kullandıkları tezgâh çeşididir. Genelde

yan ağaçları yoktur. Yere çakılan dört adet kazık gövde olarak kullanılır. İki adet sırık

tezgâhın alt ve üst leventlerini oluşturur. Çözgüler silindir şeklindeki leventlere sarılarak

gerilir. Sonra gücü ağacı örülür. Daha sonra kilim dokumasına geçilir.

1.2.2. Sarma Tezgâhlar

Gelişmiş bir kilim dokuma tezgâh türüdür. Bunların alt ve üst merdaneleri döner.

Dokuma tezgâhlarındaki çözgü ve kumaş levendi prensibine göre hareket eder. Çözgü üst

levende sarılır. Dokunan kilim alt levende sarılır. Kilim sarıldıkça dokumanın devam

edebilmesi için diğer leventten çözgü gelmeye devam eder. Varangelen, gücü ağacı, germe

mekanizması gibi parçaların bulunduğu bir tezgâh türüdür.

1.2.3. Germe Tezgâhlar

Alt ve üst merdaneler dönmez. Yan destekli yuvalar yukarı aşağı hareket ettirilerek

çözgüler gerdirilir. Çözgüler tezgâh üzerinde hazırlanır. Dokuma yükseldikçe kilim

döndürülerek aşağı alınır. Alt ve üst merdane, varan gelen, gücü demiri, yan destekler,

gerginlik ayar mekanizması gibi parçalardan oluşan bir tezgâhtır.

Eşme kilimi günümüzde bu tip tezgâhlarda dokunmaktadır.

4

1.3. Eşme Kilimi Dokumada Kullanılan İplikler

Eşme kiliminde çözgü ve atkıda %100 yünden oluşan iplikler kullanılmaktadır.

Çözgüler genellikle doğal renginde kullanılır. Atkı iplikleri ise kök boyalarla boyanarak

kullanılır. En sık kullanılan renk kırmızıdır. Diğer renkler kilim üzerine çeşitli motifler

uygulanırken kullanılır. Geçmişte bu iplikler evlerde eğrilirken günümüzde fabrikalarda

üretilen iplikler kullanılmaktadır.

Resim 1.2: Yün iplikler ve kirmen

5

UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıdaki inceleme ve araştırmaları yapınız.

İşlem Basamakları Öneriler

Yöresel kilim çeşitlerinin tarihçelerini

araştırarak Eşme kilimi ile karşılaştırınız.

Diğer yöresel kilimlerle Eşme kiliminin

benzerliklerini inceleyiniz.

Kilim dokumada kullanılan tezgâh

çeşitlerini araştırınız.

Hangi yörede hangi tezgâh çeşitlerinin

kullanıldığına dikkat ediniz.

Kilim dokumada kullanılan atkı ve çözgü

ipliklerini araştırınız.

İpliklerin hangi elyaftan üretildiğini

araştırınız.

UYGULAMA FAALİYETİ

6

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.

1. Eşme'de kilimler, evlerde ………….. denilen dik tezgâhlarda, kadınlar tarafından

dokunmaktadır.

2. Kız çocukları …………………. yaşlarında annesinin yanında tezgâha oturur,

birlikte kilim dokumaya başlar.

3. Günümüze yaklaşıldıkça ………………. yerini sentetik boyaya bırakmış,

kullanılan yünün kalitesi zamanla düşmüştür.

4. Sarma tezgâhlarda dokunan kilim …… levende sarılır.

5. Eşme kilimi günümüzde …………. tezgâhlarda dokunmaktadır.

6. Eşme kiliminde çözgü ve atkıda …………….. oluşan iplikler kullanılmaktadır.

7. Eşme kiliminde çözgüler ………………. renginde kullanılır.

8. Eşme kiliminde en sık kullanılan atkı rengi …………………dır.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap

verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.

Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.


7


Bu faaliyetle tekniğine uygun olarak çözgü hazırlayabileceksiniz.

Kilim dokumada çözgü olarak ne tür ipliklerin kullanıldığını araştırınız.

Kilim dokumada kullanılan çözgü hazırlama tekniklerini araştırınız.

Diğer kilimlerle Eşme kilimi arasında çözgü hazırlama açısından ne gibi farklar

olduğunu araştırınız.

Yaptığınız araştırmaların sonuçlarını sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.

2. ÇÖZGÜ HAZIRLAMA

2.1. Kullanılan Araç Gereçler

Eşme kilimi günümüzde germe tezgâhlarda dokunmaktadır. Bu tip tezgâhlarda çözgü

tezgâh üzerinde hazırlanmaktadır.

Resim 2.1: Germe tezgâh

Tezgâh üzerinde çözgü hazırlarken kullanılan en önemli iki makine elemanı çözgü

demiri ve gücü demiridir.


AMAÇ

ARAŞTIRMA

8

Çözgü demiri

Çözgü hazırlamanın başlangıcında ipliğin ilk bağlandığı demirdir. Tezgâhın alt

kısmında bulunur. İpin ucu çözgü demirine bağlandıktan sonra her bir çözgü ipliği, çözgü

demiri etrafına sarılır.

Resim 2.2: Çözgü demiri

Gücü demiri

Gücü ipliklerinin üzerine sarıldığı demirdir. Tezgâhın orta kısmında gücü ipliklerinin

üzerinde duracağı metal bir kısım tezgâh enince vardır. Ancak ağızlığın oluşabilmesi için

gücü iplikleri ile bu metal kısım arasında bir miktar boşluk olması gerekir. Bu boşlukta gücü

ipliklerinin sarımında araya gücü demirinin de konulması ile elde edilir.

Resim 2.3: Gücü demiri

9

2.2. Çözgü Hazırlama

Germe tezgâhlarda çözgü ipliği olarak tek bir bobinden alınan iplik kullanılır. Yani

tezgâh üzerindeki tüm çözgü aslında sadece bir ipliktir. Bu iplik tezgâh etrafına belirli bir

düzende sarılarak istenilen sayıda çözgü elde edilir.

İlk olarak iplik ucu tezgâhın en altında bulunan çözgü demirine bağlanır.

Resim 2.4: İpliğin çözgü demirine bağlanması

Bobinden gelen iplik tezgâhın üzerinden arkaya doğru bir tur sarılarak alttan

öne doğru alınır.

Resim 2.5: Çözgünün sarılması

Alttan alınan iplik çözgü demiri etrafına bir tur sarılır.

10

Resim 2.6: Çözgünün çözgü demirine sarılması

Boşta olan bobinden gelen iplik ise çözgü demirinin altından geçirilerek

sıradaki çözgüyü oluşturur.

Resim 2.7: Boşta kalan ipliğin çözgü demirinin altına alınması

İki çözgü arasındaki mesafe eşit olacak şekilde ayarlanır.

11

Resim 2.8: Çözgü iplikleri

Çözgüler sırayla ve gergin şekilde istenilen sayıya ulaşılıncaya kadar sarılmaya

devam edilir. İstenilen sayıya ulaşıldığında sökülmeyecek şekilde düğüm

atılarak çözgülerin tezgâh üzerine sarılması tamamlanmış olur.

Resim 2.9: Çözgü sarımının tamamlanması

12

2.2.1. Varangelen Tahtasının Takılması

Dokuma esnasında yukarı aşağı hareket ettirilerek çözgülerin birbirinden ayrılmasıyla

ağızlık oluşumunu sağlayan tahtaya varangelen adı verilmektedir. Çözgülerin sarılması

işleminden sonra yapılacak ilk işlem varangelen tahtasının çözgülerin arasına takılmasıdır.

Çözgüler el ile iki gruba ayrılır. 1, 3, 5 ve devam eden tek sayılı çözgüler el ile öne

doğru çekilir. Bu çözgülerin aralarında kalan çift sayılı çözgüler arkada bırakılır. Bu şekilde

çözgüler iki gruba ayrılmış olur. Ayrılan kısımdan varangelen tahtası geçirilmeye başlanır.

Resim 2.10: Varangelenin geçirilmesi

Çözgüler el ile ayrıldıkça varan gelen bu aralıktan ilerletilir. Bu şekilde

varangelen tüm çözgülerin arasından geçirilinceye kadar işleme devam edilir.

Resim 2.11: Varangelenin geçirilmesi

Tüm çözgülerin arasından geçirilen varangelen, gücü demirinin geleceği kısmı

geçecek şekilde yukarı doğru çıkarılır.

13

Resim 2.12: Varangelenin yukarı çıkarılması

2.2.2. Gücü İpliklerinin Sarılması

Tezgâhın orta kısmında gücü ipliklerinin üzerine sarılacağı metal bir kısım

bulunmaktadır. Gücü iplikleri direk olarak bu metal kısma sarılmaz. Bu kısmın üzerine gücü

demiri denilen ince metal bir silindir de konularak sarım işlemi gerçekleştirilir. Gücü demiri,

gücü ipliklerinin sarımından sonra çıkarılarak ağızlığın oluşabilmesi için gerekli boşluğu

oluşturmuş olur.

Resim 2.13: Gücü demirinin yerleştirilmesi

Gücü ipliklerinin sarımına ilk olarak gücü demirinin sol ucundan tezgâha

bağlanarak sabitlenmesiyle başlanır.

14

Resim 2.14: Gücü demirinin tezgâha bağlanması

Daha sonra gücüleri oluşturacak ipliğin ucu tezgâhın sağ tarafına bağlanır ve

sarılarak gücü demirine doğru gelinir.

Resim 2.15: Gücü sarımının başlangıcı

Gücü ipliği gücü demiri üzerine bir tur sarılır. Daha sonra öndeki 1. ve 2. çözgü

ipliğinin arasından arkadaki çözgü ipliği öne doğru çekilir. Gücü ipliği öne

çekilen bu çözgünün arkasından dolaştırılarak gücü demirine 1 tur sarılır.

15

Resim 2.16: Arkadaki çözgünün öne alınması

Resim 2.17: Gücü ipliğinin sarılması

16

Resim 2.18: Gücü ipliğinin sarılması

Gücü ipliği arkadaki her bir çözgünün öne çekilmesiyle sarılarak tezgâhın

sonuna kadar devam edilir. Gücü sarımı tamamlandığında gücü ipliği en sona

sıkı bir şekilde düğümlenir. Gücü demiri çekilerek gücü ipliklerinin altından

çıkarılır.

Resim 2.19: Gücü ipliği sarımı

17

Resim 2.20: Gücü demirinin çıkarılışı

Tüm bu işlemler sonunda çözgüler dokumaya başlanacak şekilde hazır hâle

getirilmiş olur.

Resim 2.21: Dokumaya hazır çözgüler

18


Aşağıdaki işlem basamaklarına uyarak çözgü hazırlayınız.


Çözgü demirini tezgâhın alt kısmına

yerleştiriniz.

İlk çözgüyü çözgü demirinin sol ucuna

bağlayınız.

Çözgü ipliğinin ucunu çözgü demirine

bağlayarak tezgâh etrafında 1 tur sarınız.

Bobinden gelen ipliği ise sıradaki

çözgüyü oluşturacak şekilde çözgü

demirinin altından geçiriniz.

Çözgüyü gergin bir şekilde sarmaya özen

gösteriniz.

İstenilen sayıda çözgüye ulaşıncaya

kadar işleme devam ediniz.

Çözgüyü gergin bir şekilde sarmaya özen

gösteriniz.

Çözgü sarımı bittiğinde 1, 3, 5 ve devam

eden tek sayılı çözgüleri elinizle diğer

özgülerden ayırarak arada oluşan

boşluktan varangelen tahtasını geçiriniz.

Çözgüleri doğru bir sırayla ayırmaya

dikkat ediniz.

Varangelen tahtasını gücü demirinin

üzerinde olacak şekilde yukarı doğru

itiniz.

Varangeleni yeterince yukarı

aldığınızdan emin olunuz.

Gücü demirini yerine sabitleyiniz. Gücü demirini sağlam bir şekilde

sabitleyiniz.

Tezgâhın sağından gücü ipliğini sarmaya

başlayınız.

Arkadaki ilk çözgüyü öndeki 1. ve 2.

çözgü arasından öne çekerek gücü

ipliğini bu çözgünün etrafından

dolaştırınız.

Gücü ipliğini doğru çözgülerin etrafından

sardığınızdan emin olunuz.

İlk çözgüdeki gibi arkadaki çözgüleri

sırayla öndeki çözgüler arasından

çekerek gücü ipliğinin sarımına çözgüler

bitene kadar devam ediniz.

Sarım işlemi tamamlandığında gücü

demirini yerinden çıkarınız.

Gücü ipliğini doğru çözgülerin etrafından

sardığınızdan emin olunuz.


19


Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen

bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız.

1. ( ) Eşme kilimi günümüzde germe tezgâhlarda dokunmaktadır.

2. ( ) Germe tezgâhlarda çözgü tezgâh üzerinde hazırlanır.

3. ( ) Çözgü hazırlamanın başlangıcında ipliğin ilk bağlandığı demire çözgü demiri

denir.

4. ( ) Germe tezgâhlarda çözgü hazırlamada, çözgü ipliği birden fazla bobinden alınır.

5. ( ) Varan gelen tahtası çözgülerin arasından herhangi bir düzende geçirilebilir.

6. ( ) Gücü ipliği arkadaki çözgülerin öndeki çözgüler arasından öne çekilmesiyle sarılır.

7. ( ) Gücü demiri, gücü ipliği sarımından sonra tezgâhtan çıkarılır.

8. ( ) Gücü sarımı tamamlandığında çözgü hazırlama bitirilmiş olur.

DEĞERLENDİRME





20


Bu faaliyetle tekniğine uygun olarak kökboyama yapabileceksiniz.

Kök boyama tekniklerini araştırınız.

Kök boyamada kullanılan maddeleri inceleyiniz.

Hangi yörelerde kök boyamanın kullanıldığını araştırınız.

Yaptığınız inceleme ve araştırmaları sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.

3. KÖK BOYAMA

Eşme kilimi dokumada atkı iplikleri kök boyalarla boyanmış olarak kullanılır. Burada

kullanılan boyalar çeşitli bitkilerden elde edilmektedir. Boya elde edilen bitkilerden bazıları

kırmızı kök, palamut, meşe kozası, ceviz kabuğudur.

Resim 3.1: İplik boyama

İpliklerin boyanması iki işlemden oluşmaktadır:

Mordanlama,

Boyama


AMAÇ

ARAŞTIRMA

21

3.1. Mordanlama

Bitki kökenli boyamalarda renkleri sabitlemek için kullanılan ve değişik renkler elde

etmeye yarayan yardımcı maddelere mordan denir.

Mordanlama, belli miktarda mordan maddesinin boyanacak olan mamule boyamadan

önce, boyamadan sonra veya boyama esnasında dâhil edilmesi ile yapılır. Bazen bu işlemde

birden fazla mordan kullanılabilir.

Liflerin emme kabiliyetini arttıran mordanlar, boyanın lifler üzerinde tutunmasını

sağlayan, şap, soda, sodyum sülfat, sodyum karbonat, bakır sülfat, alüminyum sülfat, çeşitli

metal oksitleri gibi maddelerdir. Bu maddeler aynı zamanda boyanın renk tonlarına da etki

eder.

Her boya bitkisi mordanlama gerektirmez. Mordan gerektiren boyalara, mordanlı

boyalar denir. Mordanlar boyanacak malzemeyi boya alacak duruma getirerek önemli rol

oynar. Bitkisel boyacılıkta özellikle köylerde mordan olarak en çok şap kullanılır.

Anadolu’da köylüler sirke, ekşi erik suyu, kül suyu, kireç suyu, mayalı hamur suyu ve

mantar suyunu boyamada kullanmışlardır.

3.1.1. Şapla Mordanlama

Gerekli malzemeler;

1 kg yün,

150–250 gr şap,

40 litre sudur.

Şap, bir kapta ılık su içinde eritilerek mordanlama yapılacak kaba ilave edilir. 3-4 saat

önceden yumuşak suyla ıslatılan yünde mordanlama yapılacak kaba konur. Ateş; suyu 1 saat

sonra kaynatacak şekilde ayarlanmalıdır. İpleri sürekli altüst etmek ve her yerinin eşit şekilde

mordan maddesi ile ıslatmak gerekir. Sonra ateş söndürülüp kendi hâlinde soğuması sağlanır.

Mordanlanmış ipler hemen kullanılmayacaksa ertesi gün su ile durulanıp kurutulup

kaldırılmalıdır.

3.2. Boyama

Doğal boyamada genellikle bakır kazanlar kullanılır. Gün geçtikçe bakır kazanın

maliyetinin artmasından dolayı alüminyum kazanlar tercih edilmektedir. Taşıması kolaydır

ve hafiftir. Kalay problemi yoktur. Eğer imkân varsa çelik kazan kullanılması tercih edilir.

Çelik kazanların boyalara etkisi yoktur. Bir defada birkaç kilogram ip boyanması gerektiği

için geniş ve 40 -50 l su alabilecek kadar büyük olmalıdır. Bahçe ya da açık alanda yakılan

odun ateşinde bitkisel boyalar hazırlanır.

22

3.2.1. Kök Boya ile Boyama

Malzemeler:

1 kg yün ipi

1 kg kök boya

1 kg yün için 200 gr şap

40 litre su mordanlama için + 40 lt. su boyama için

Ocak

Mordanlamanın yapılışı

Kazana 35–40 litre su konur 200 g şap, sıcak suda eritilir ve ilave edilir.

Mordanlanacak yünde kazana atılarak 1 saat süreyle 100 ˚C kaynama noktasına erişecek

şekilde kazanda kaynatılır. Kazanda iplerin kendi hâlinde soğuması beklenir. Soğuduktan

sonra yıkanır ve boyama kazanına alınır. Hemen kullanılmayacaksa kurutularak kaldırılır.

Boyama işlem basamakları

Kök boyayı öğüterek toz hâline getiriniz.

Toz boyayı bez torba içine koyarak ağzını iyice kapatınız.

Kazana 40 l su koyunuz.

Şap ile mordanlanmış ipi kazana atınız.

Resim 3.2: Kazanda boyanan iplikler

23

Isı arttıkça boyar madde önce suya geçer; sonrada ipliğin rengini

boyamaya başlar.

Su sıcaklığı en fazla 70 ˚C sıcaklığa yükseltilmelidir.

İpleri sık sık alt üst etmek rengin her tarafa eşit dağılımını sağlar.

24 saat süreyle ipler boya kazanında bekletilir.

Yünler kazandan çıkartılır ve sabunlu su ile yıkanır.

Bu yöntemle renk kiremit kırmızısı olur.

Rengin parlak olması istenirse amonyak (NH3)100 ml ilave edilerek 20

dakika kaynatılır. Elde edilen renk doymuş ve parlak kırmızı olur.

Turuncu renk elde edilmek istenirse 1 kg yün ipi için 500 gr kök boya+

500 gr papatya kullanılmalıdır.

Resim 3.3: Boyanmış iplikler GU

LAMA FAALİYETİ

24


Aşağıdaki işlem basamaklarına göre şapla mordanlama yapınız.


Şap, bir kapta ılık su içinde eriterek

mordanlama yapılacak kaba ilave ediniz.

Kap olarak bakır kazan seçmenizin daha

uygun olacağını unutmayınız.

3-4 saat önceden yumuşak suyla

ıslattığınız yünü mordanlama yapılacak

kaba koyunuz.

Mordanlama öncesi yünü mutlaka 3-4

saat suda bekletiniz.

Kazanın altını yakarak kaynama

sıcaklığında mordanlama yapınız.

İpliklerin her tarafının eşit

mordanlanması için alt üst ediniz.

1 saat sonra kaynatmayı sonlandırarak

iplikleri kendiliğinden soğumaya

bırakınız.

İplikleri kendi kendine soğumaya

bırakınız.


25

Aşağıdaki işlem basamaklarına göre boyama yapınız.


Toz haline getirdiğiniz kök boyayı bir

bez torba içerisine koyunuz.

Boyayı bez torba içerisine koymayı

unutmayınız.

Kazana 40 l su koyarak mordanlanmış ipi

ekleyiniz.

Kazana yeterli miktarda su

koyduğunuzdan emin olunuz.

Kazanı kaynamayacak kadar ısıtınız. Kazandaki suyu kaynatacak kadar

ısıtmayınız.

İpleri sık sık alt üst ediniz. İpliklerin eşit boya alması için sık sık alt

üst ediniz.

İpleri 24 saat kazanda beklettikten sonra

sabunlu suyla yıkayıp durulayınız.

İpleri kazandan aldıktan sonra sabunlu su

ile yıkamayı unutmayınız.


26




1. ( ) Boya elde edilen bitkilerden bazıları kırmızı kök, palamut, meşe kozası, ceviz

kabuğudur.

2. ( ) Boyama işlemi mordanlama ve boyama olmak üzere iki aşamadan oluşur.

3. ( ) Mordanlama işlemi yalnızca boyama sonunda yapılabilir.

4. ( ) Mordanlama her zaman yapılması zorunlu bir işlemdir.

5. ( ) Doğal boyamada genellikle bakır kazanlar kullanılır.

6. ( ) Boyama yapılacak kazan bir defada birkaç kilogram ip boyanması gerektiği için

geniş ve 40 -50 l su alabilecek kadar büyük olmalıdır.

7. ( ) Boyama işleminde kök boya direk olarak suyun içine atılarak karıştırılır.

8. ( ) Boyama kaynar suda yapılmalıdır.

9. ( ) Rengin parlak olması istenirse amonyak (NH3)100 ml ilave edilerek 20 dakika

kaynatılır.

10. ( ) Turuncu renk elde edilmek istenirse 1 kg yün ipi için 500 g kök boya+ 500 g papatya

kullanılmalıdır.

DEĞERLENDİRME





27


Bu faaliyetle tekniğine uygun olarak atkı hazırlayabileceksiniz.

Eşme kiliminde kullanılan atkı ipliklerinin özelliklerini araştırınız.

Kilim dokumada kullanılan atkı hazırlama tekniklerini araştırınız.

Eşme kilimi ve diğer kilimleri atkı hazırlama teknikleri açısından karşılaştırınız.

Yaptığınız araştırma ve incelemeleri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız.

4. ATKI HAZIRLAMA

4.1. Atkı Hazırlama Teknikleri

Dokumada çözgülerin arasından belirli bir düzende ve enine yönde geçirilen ipliklere

atkı ipliği denir. Atkı iplikleri çözgülerin arasından kolay geçirilebilmeleri için çeşitli

formlara sokulur. Bu işlem ipliğin bir mekik üzerine sarılması şeklinde olabildiği gibi elde

hazırlanan kelebek, yumak veya melik denilen şekillerde de olabilir.

4.1.1. Mekik

Bu yöntemde atkı ipliği mekik adı verilen, ahşaptan yapılma, ipliğin sarılabilmesi için

iki ucunda oyuklar bulunan ince tahta dokuma elemanı üzerine sarılır. Mekik atkının

çözgüler arasından kolayca geçirilmesini sağlar.

Resim 4.1: Mekiğin hazırlanması

AMAÇ

ARAŞTIRMA


28

4.2: Mekikle atkı atılması

4.1.2. Kelebek

Atkı ipliğinin genellikle başparmak ve serçe parmak arasında dolaştırılmasıyla

sarıldığı yassı yumak şekline kelebek denir. Yassı olarak sarılması atkının çözgüler

arasından geçişini kolaylaştırır.

Resim 4.3: Kelebeğin elde sarılması

Resim 4.4: Kelebek

4.1.3. Yumak

Atkı ipliğinin kendi üzerine sarılmasıyla küçük top şeklinde yumakların oluşturulduğu

bir yöntemdir.

29

Resim 4.5: Yumak

4.1.4. Melik

Atkı ipliğinin ucu sivri ve yassı bir yumak hâline getirildiği bir yöntemdir. Atkı

ipliğinin çözgüler arasından geçişini kolaylaştırdığı ve uzun miktarda atkı ipliği

hazırlanabildiği için yaygın kullanılan bir yöntemdir.

Resim 4.6: Melik

30


Aşağıdaki işlem basamaklarına göre melik şeklinde atkı ipliği hazırlayınız.


İpliği uzun halkalar şeklinde elinizde bir

miktar sarınız.

Halkalar şeklinde sardığınız ipliğin bir

ucuna enine yönde iplik sarmaya

başlayınız.

Daha sonra meliğin bir ucundan diğer

ucuna kadar bir büyük halka sarınız


31

Büyük halkadan hemen sonra uç

kısma bir tur iplik sarınız.

Bu şekilde istenilen atkı miktarına

ulaşıncaya değin büyük halka ve uç

kısma sarıma devam ediniz.

32




1. ( ) Dokumada çözgülerin arasından belirli bir düzende ve enine yönde geçirilen

ipliklere atkı ipliği denir.

2. ( ) Mekik atkının çözgüler arasından geçirilmesini zorlaştırır.

3. ( ) Kelebek şeklinde atkı hazırlamada atkı ipliklerinin yassı olarak sarılması çözgüler

arasından geçişini kolaylaştırır.

4. ( ) Melik, atkı ipliğinin ucu sivri ve yassı bir yumak haline getirildiği bir yöntemdir.

5. ( ) Melik çok tercih edilmeyen bir yöntemdir.

DEĞERLENDİRME



Cevaplarınızın tümü doğru ise “Modül Değerlendirme”ye geçiniz.


33

MODÜL DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru sözcükleri yazınız.

1. Kilim dokuma tezgâhları ….., ………….. ve ……………. olmak üzere 3 çeşittir.

2. Eşme kiliminde çözgü ve atkıda …………..den oluşan iplikler kullanılmaktadır.

3. Eşme kilimi günümüzde ………….. tezgâhlarda dokunmaktadır.

4. Germe tezgâhlarda çözgü ………….. üzerinde hazırlanmaktadır.

5. Tezgâh üzerinde çözgü hazırlarken kullanılan en önemli iki makine elemanı

……………...... ve …………………..dir.

6. Dokuma esnasında yukarı aşağı hareket ettirilerek çözgülerin birbirinden ayrılmasıyla

ağızlık oluşumunu sağlayan tahtaya ………………….. adı verilmektedir.

7. Eşme kilimi dokumada atkı iplikleri ……… boyalarla boyanmış olarak kullanılır.

8. Bitki kökenli boyamalarda renkleri sabitlemek için kullanılan ve genellikle değişik

renkler elde etmeye yarayan yardımcı maddelere …………….. denir.

9. Kilim dokumada atkı ipliği ………, …………, …………….. ve …………… olmak

üzere 4 farklı formda hazırlanabilir.

DEĞERLENDİRME



Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki modüle geçmek için öğretmeninize başvurunuz.

MODÜL DEĞERLENDİRME

34

CEVAP ANAHTARLARI

ÖĞRENME FAALİYETİ-1’İN CEVAP ANAHTARI

1 ıstar

2 7-8

3 kök boya

4 alt

5 germe

6 %100 yünden

7 doğal

8 kırmızı

ÖĞRENME FAALİYETİ-2’NİN CEVAP ANAHTARI

1 Doğru

2 Doğru

3 Doğru

4 Yanlış

5 Yanlış

6 Doğru

7 Doğru

8 Doğru

ÖĞRENME FAALİYETİ-3’ÜN CEVAP ANAHTARI

1 Doğru

2 Doğru

3 Yanlış

4 Yanlış

5 Doğru

6 Doğru

7 Yanlış

8 Yanlış

9 Doğru

10 Doğru

CEVAP ANAHTARLARI

35

ÖĞRENME FAALİYETİ-4’ÜN CEVAP ANAHTARI

1 Doğru

2 Yanlış

3 Doğru

4 Doğru

5 Yanlış

MODÜL DEĞERLENDİRMENİN CEVAP ANAHTARI

1 yer, sarma, germe

2 saf yün

3 germe

4 tezgâh

5 çözgü demiri, gücü

demiri

6 varangelen

7 kök

8 mordan

9 mekik, kelebek,

yumak, melik

36

KAYNAKÇA

Eşme Halk Eğitim Merkezi

UZUNÖZ Kazım, Tufan Ata Türkyılmaz, Bülent Gürsu, Dokuma Teknolojisi,

İstanbul, 2004.

KAYNAKÇA

Documents

EŞME KİLİMİ DOKUMAYA HAZIRLIK - ismek.ist · yan ağaçları yoktur. Yere çakılan dört adet kazık gövde olarak kullanılır. İki adet sırık tezgâhın alt ve üst leventlerini