Ekonomska analiza

МЕЃУНАРОДЕН СЛАВЈАНСКИ УНИВЕРЗИТЕТ - СВ.НИКОЛЕ

МЕЖДУНАРОДНЫЙ СЛАВЯНСКИЙ ИНСТИТУТ - Moсква

EKONOMSKA ANALIZA

Д-р [ekerinka Ivanovska

- PRIRA^NIK ZA STUDENTITE NA MSI -

(ZA INTERNA UPOTREBA)

Sveti Nikole, 2012 god.

– - .Економска анализа д рШИвановска

СОДРЖИНА

VOVED . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

PRV DEL: ПОИМ, PREDMEТ И ЦЕЛИ НА EKONOMSKA ANALIZA . . . . . . . . . . . . . 6

1.1. Вовед во економската анализа1.2. Предмет и цели на економската анализа1.3. Vidovi na ekonomska analiza1.4. Извори и средства на економската анализа1.5. Взаемна зависност na ekonomskata analiza so drugi

научни дисциплини

VTOR DEL: MЕТОДИ НА ЕKONOMSKAТА ANALIZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.1. Osnovni и дополнителни metodi na analizata2.2. Dopolnitelni metodi2.3. Op{ti научни metodi2.4. Системски приод на економската анализа2.5. Карактеристики на специфичните приоди на методите

на економска analiza

TRET DEL: АНАЛИЗА НА ОБЕМОТ НА ПРОИЗВОДСТВО И ПРОИЗВОДСТВЕНА РЕАЛИЗАЦИЈА . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553.1. Osnovni zada~i na analizata na obemot na proizvodstvo i izvori na informacii3.2. Sistem na pokazateli {to go karakteriziraat obemot na proizvodstvo i realizacija3.3. Faktorska analiza na obemot na proizvodstvo3.4. Analiza na ritmi~nosta na proizvodstvoto3.5. Analiza na obemot na proizvodstvo i realizacija vo uslovi na inflacija

2


ЧЕТВРТИ ДЕЛ:АНАЛИЗА НА ИСКОРИСТЕНОСТ НА ОСНОВНИТЕ ПРОИЗВОДНИ ФОНДОВИ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.1. Sredstva na pretprijatieto - pojavni oblici na angaìraweto4.2. Postojani sredstva4.3. Amortizacija na postojanite sredstva4.4. Obrtni sredstva4.5. Analiza na efikasnoto koristewe na obrtnite sredstva

ПЕТТИ ДЕЛ:АНАЛИЗА НА ЧОВЕЧКИОТ КАПИТАЛ ВО ОРГАНИЗАЦИИТЕ . . . . . . . . . 915.1. Човечкиот капитал и иzveduvawe na procesot na proizvodstvo5.2. Opredeluvawe na brojot, sostavot i strukturata na vrabotenite5.3. Анализа на ангажираните вработени во процесот на производство

ШЕСТИ ДЕЛ:АНАЛИЗА НА ТРОШОЦИТЕ И ЕКОНОМИЧНОСТА . . . . . . . . . . . . . . . . . .1096.1. Redovni produktivnи и нередовни - непродуктивни tro{oci6.2. Анализа на трошоците6.3. Vkrstuvawe na rezultatite od oddelni analizi na tro{ocite6.4. Dejstvoto na obemot na proizvodstvo vrz cenata na ~ineweto6.5. Utvrduvawe na ekonomi~nosta i mo`nostite za namaluvawe na tro{ocite6.6. Tro{ocite spored reagiraweto na obemot na proizvodstvo6.7. Vrska me|u proizvodstvoto i tro{ocite

СЕДМИ ДЕЛ:АНАЛИЗА НА ФИНАНСИСКИТЕ РЕЗУЛТАТИ ОД РАБОТЕЊЕТО НА ОРГАНИЗАЦИИТЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1317.1. Analiza na finansiskite izve{tai, cel i su{tina na analizata7.2. Podgotovka i ocenka na finansiskite izve{tai7.3. Stadiumi na analiza na finansiskite izve{tai7.4. Ekonomska analiza na relativnite pokazateli

3


7.5. Oportunitetni to{oci, smetkovodstven i ekonomski profit7.6. Рентабилност на организациите

ОСМИ ДЕЛ:КОНТРОЛА НА ОРГАНИЗАЦИИТЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150

8.1. Анализа и други видови испитувања – контрола на организациите8.2. Видови на контрола8.3. Анализа на вршењето на другите функции

4


VOVED

Koga треба da се utvrdi i konstatira od kakvi delovi e sostavena edna pojava ili predmet i kakov odnos postoi pome|u delovite na taa pojava ili predmet, toga{ toa се pravi po pat na ras~lenuvawe. Vakviot na~in na ras~lenuvawe na odredena pojava ili predmet vo naukata se narekuva analiza. Poimot ”analiza” doa|a od starogr~kiot zbor ”analysis” {to zna~i ras~lenuvawe na edna celina na nejzinite sostavni delovi. Еkonomskata analiza kako научна дисциплина и како metod na ispituvawe se javuva со развојот на стопанството и стопанските организации и добива се поголемо значење. Кako анализа na funkciite vo raboteweto na stopanskite organizacii нејзината цел е podobro upravuvawe со стопанските организации.

Silna me|uzavisnost i uslovenost postoi me|u ekonomskata analiza i mikroekonomskite nau~ni disciplini kako {to se delovno planirawe, smetkovodstvo, analiza na bilansot, organizacija na pretprijatieto i sl., {to bez nivno poznavawe ne moè celosno da se sfati raboteweto na организациите.

Ekonomskata analiza tesno e povrzana i so makroekonomskite nauki koi gi istraùvaat zakonitostite na op{testvenata reprodukcija - proizvodstvoto, razmenata, raspredelbata i potro{uva~kata - vo celinata na nacionalnata ekonomija ili pak vo ramkite na oddelni stopanski granki. Ekonomskata analiza gi iskoristuva soznanijata i dostignuvawata na makroekonomskite disciplini za prou~uvawe i objasnuvawe na reprodukcijata na организациите i vrz taa osnova formira pravila i principi za naso~uvawe nа нивното rabotewe kon ostvaruvawe podobri rezultati. Od druga strana pak, rezultatite na istraùvawata na procesite na reprodukcijata koi gi prou~uva ekonomskata analiza se od golema korist za makroekonomskite nau~ni disciplini, bidej}i procesite i pojavite svojstveni za pretprijatijata vlijaat vrz nastanite i procesite vo stopanskite granki i vo stopanstvoto vo celina na sekoja nacionalna ekonomija.

Ekonomskata analiza kako primeneta nauka, se pokaùva korisna i neophodna samo dokolku kako rezultat na nejzinata primena se vlijae na pogolema efikasnosta na aktivnostite na vrabotenite. Еkonomskata analiza preku правилна dijagnoza i prognoza na pojavite

5


vo организациите i na pojavite vo ramki na nacionalnata ekonomija sozdava opipliva mo`nost da se предвидуваат i prognoziraат ekonomskite sostojbi i da se donesuvaat racionalni (nau~no izdràni) i upravuva~ki odluki.

Д-р [ekerinka Ivanovska

1.

POIM, PREDMET I CELI NA NA EKONOMSKAТА ANALIZA

1.1.ВОВЕД ВО ЕКОНОМСКАТА АНАЛИЗА

Poimot анализа произлегува од грчкиот збор “analizis” кој значи расчленување на една целина на нејзините составно делови. Анализата како метод на испитување е мошне значајна како во природните така и во општествените науки. За разлика од некои природни науки, кај општествените појави и предмети не постојат заеднички и за долго време идентични нормали. Пример, односот на основните-постојаните и обртните средства кој важел во еден временски период на една организација не е ист во друг период. Исто така, промените во работната сила, производството или продажбата не манифестираат благовремени сигнали за ненормалности како што е зголемена температура или болка кај организмите кои се проучуваат во природните науки.

Ако го споредуваме зборот анализа, односно да го изедначиме со испитувањето како процес, тогаш мора да константираме дека поимот испитување е поширок од поимот анализа. Нема анализа без испитување, но, секое испитување не е и анализа. Може да се испитува отпорност на материјалот, тврдост, свитливост, но тие испитувања не се анализа. Според тоа, поимот анализа не е идентичен со испитувањето. Поимот испитување е поширок од поимот анализа. За да, може едно испитување да добие назив на анализа, потребно е предметот да е сложен. Само предметите на испитувањето што се сложени можат да бидат предмет на анализа.

Основната карактеристика на анализата како метод на испитување е во тоа што нејзиниот предмет на испитување секогаш се сложени

6


предмети и појави. Испитувањето на едно парче дијамант, неговата геометриска фигура, тврдост, сјај, но тоа не претставува анализа. Самиот факт што дијамантот не е сложен предмет, бидејќи тој не може да се расчлени на делови за да се утврдат и да се константираат односите помеѓу нив не претставува анализа. Но, испитувањето на основните средства може да добие карактер на анализа бидејќи се работи за средстства во организацијата кои се мошне сложени. Основните средстства во организацијата можат да бидат составени од готови, оние што се во подготовка и оние што имаат финансиски карактер. Секој од наведените видови на основни средства понатаму се предмет на анализа бидејќи исто така се сложени. Така, готовите средства можат да бидат соствени од земјиште кое нема стопански карактер, градежни објекти, опрема. Основните средства во подготовка може да бидат во форма на аванси, материјал и опрема за инвестиции, инвестиции во тек, додека основните средства кои имаат финансиски карактер може да се во форма на парични средства и побарувања. Сложеноста се проширува понатаму, бидејќи секој од горните видови може да биде составен од понатамошни делови. Така, градежните објекти ги опфаќаат канцелариските згради, погонските згради, магацините и др. Сложеноста може и понатаму да продолжи, бидејќи, погонските згради може да се содржани од повеќе згради: зграда на погонот 1, зграда на погонот 2, зграда на котларизација и др.

Расчленувањето е основна карактеристика на анализата и карактер

на анализа добива само она испитување кое се врши, покрај со други

начини и со примена на расчленување. Затоа, може да се извлече заклучок

дека нема анализа доколку испитувањето не се врши и по пат на

расчленување. Анализата, покрај со расчленување, предметите и појавите

ги испитува и со споредување со нивните базични големини. Доколку

испитувањето се врши само по пат на споредување, тоа не може да има

карактер на анализа. По пат на споредување може да се констатира

квалитетот на прометот или појавата што се испутуваат, дали се поголеми

или помали, дали се позитивни или негативни. Меѓутоа анализата не смее

да се ограничи само на такви константации. Таа мора да одговори на

прашањата кои врз основа на споредувањето се наметнуваат – зошто

предметот и појавата се од онаков квалитет како што е утврдениот со

споредување, какви биле тие во поранешните периоди, каков квалитет

имаат нивните составни делови, кој е заслужен, а кој виновен за

констатираниот квалитет. Значи, неопходно е да се откријат причините кои

придонеле за констатираниот квалитет на предметот и појавата. Од своја

7


страна таквото утврдување не може да се постигне доколку не се изврши

расчленување.

Затоа, испитувањето на одредени предмети и појави, може да се смета за анализа, ако може да задоволи одредени карактеристики:

1. Предметот што се испитува треба да е сложен, бидејќи само сложените предмети можат да бидат предмет на анализирање;

2. Без расчленување на сложените појави на составни елементи не значи дека е анализа, но секое расчленување исто така не значи дека е идентично со поимот анализа. Како предмет на анализа може да служи само расчленување кое има за цел испитување. Затоа, треба да се прави остра разлика помеѓу поимите расчленување и разбивање, разединување, бидејќи од аспект на анализата може да послужи само расчленување кое има цел испитување на појава или предмет.

3. Анализата може, покрај со расчленување предметите и појавите да ги испитува и со споредување со нивните базични големини. Но, доколку испитувањето се врши само по пат на споредување тоа не може да има карактер на анализа. Таа мора да ги открие и причините за констатираниот квалитет на појавата или предметот.

4. Кога се врши испитување со помош на расчленување, секогаш постепено се доаѓа до најелементарните составни делови на појавата (пример, сложениот предмет се расчленува на помалку сложени предмети, а овие помалку сложени се расчленуваат на уште помали делови, како би се дошло до основните елементи на целината).

Анализата како метод ја користи ДЕДУКЦИЈАТА, која врши испитување од општото кон посебното. (Ваквата констатација не значи дека при анализирањето не се употребува и индуктивната метода, која врши испитување од ПОСЕБНОТО кон ОПШТОТО. Индуктивната метода се јавува како логична последица на дедукцијата, бидејќи со помош на аналитичките испитувања се доаѓа до заклучок кој е синтеза на различни појави што се испитуваат).

Општо земено, секогаш дедуктивната метода треба да биде основа на анализа, во спротивен случај, ако се примени индуктивната наместо дедуктивната метода, тогаш таквиот резултат нема да има научен карактер, затоа што се работи за делување на случајности, а не на законитости. Индуктивната метода служи за проверување на резултатите што се добиваат со примена на дедуктивната метода.

Може да констатираме дека поимот анализа го сочинуват: метод на испитување, расчленување, метод на споредување и елементот на утврдување на причините кои придонеле за констатираниот квалитет на предметот или појавата.

8


Анализата како метод на испитувањето покрај елементот на

споредување и расчленување, содржи значаен елемент - елемент на

утврдување на причините. Не постои анализа, доколку при

испитувањето не се применат споредувањето и расчленувањето, туку и

доколку не се откријаат причините за констатираниот квалитет на

анализираните предмети и појави. Ова е крајната но, и основната

задача на анализата, бидејќи само со помош на него ќе можат да се

согледаат и препорачаат мерките кои треба да се преземат во идното

работење, за тоа да се подобри. А тоа, секако претставува крајната цел на

анализата - таа служи како средство за унапредување на идното

работењена стопанската организација. Затоа, сите оние испитувања кои во

практиката, а често и во теоријата добиваат назив на анализа, а со чија

помош не се откриваат причините, не можат да се третираат како анализа.

Анализата како метод, мора да биде од полза на работњето на

стопанските организации. Таа тоа ќе го реализира само доколку ги открие

причините врз основа на нив да можат да се преземаат мерки за

отстранување на негативните, а задржување и забрзување на позитивните

причини. Ако тоа не се оствари, анализата не ја постигнала својата цел.

Разбирливо е дека во анализата се применува дедуктивниот метод.

Тоа е метод кој при испитувањето тргнува од најопштото, најсложеното

најважното кон поединечното, простото помалку важното. Крајната граница

на дедукцијата се елементите т.е. деловите кои според постигнатите

човечки сознанија понатаму не се сложени па според тоа не се деливи.

Дедуктивниот метод е ненабежен при испитувањето на сложените

предмети и појави бидејќи со неговата помош се откриваат нивните

составни делови, се утврдуваат квантитативни односи, помѓу нив за да се

согледа нивното дејство врз целината. Квалитетот на предметот или

појавата се условени од составните делови, од дејствувањето на секој дел

во рамките на целината, односно од пропорциите помеѓу деловите. Доколку

едните се позитивни, а другите негативни меѓусебно се компезираат и тие

компензации не се согледуваат се додека не се изврши расчленувањето во

9


делови. Дедуктивниот метод има уште едно значење за аналитичкото

испитување на работењето на стопанските организаци, а тоа е што

овозможува да укаже на најважното при испитувањето, па потоа да даде

разјаснување на подробностите.

Анализата како метод на испитување се јавува како една од

функциите во работењето на стопанските организации. Работењето се

состои од вршење на разни функции како што се управување,

работодавање, планирање, финансирање, извршување, синтетизирање и

анализирање. Според тоа не може да се работи ако не се спроведува

анализа на работењето. Неа ја врши секој од вработените, ја вршат

органите за упраување и работоводење, одделните раководители.

Од претходните заклучоци за анализата произлегува и дефиницијата за неа од која произлегува дека анализата е:

1. Една од фукнциите во работењето на стопанските организации;

2. Испитување на работењето со неизбежна примена на дедуктивниот метод, кој инкорпорира покрај расчленување и споредување;

3. Испитување на резултатите од работењето, на самото работење и на употребените фактори на производство и постигнатите резултати;

4. Испитување кое има за цел да ги утврди квалитетите на употребените фактори за производство и на постигнатите резултати;

5. Испитување врз основа на кое треба да се изнајдат и предложат мерки кои во иднина треба да се спроведат. Утврдените негативни причини во иднина треба да се отстранат, а позитивните да се задржат и забрзаат;

6. Испитување кои има за крајна цел да придонесе за поуспешно идно работење на стопанската организација.

Ekonomskata analiza kako nauka e sistem na specijalni znaewa

bazirani na zakonite za razvoj i funkcionirawe na sistemite, i

naso~ena kon poznavawe na metodologijata za procenka,

dijagnozirawe i prognozirawe na finansisko-ekonomskite

aktivnosti na pretprijatieto.

10


Kako primeneta nauka, ekonomskata analiza se pokaùva korisna i

neophodna samo dokolku kako rezultat na nejzinata primena se podiga

efikasnosta na prakti~nata aktivnost na lu|eto. Ekonomskata analiza ja

pravi opipliva mo`nosta da se predviduva i prognozira razvojot na

ekonomskata situacija vo konkretno pretprijatie i da se donesuvaat

racionalni (nau~no izdràni) rakovodni i upravuva~ki odluki. I pokraj

faktot deka vo ekonomijata na oddelnite zemji dejstvuvaat isti

fundamentalni zakoni, principite na smetkovodstvenata presmetka i na

ekonomskata analiza se razli~ni za razli~ni zemji za{to vo sekoja

oddelno se manifestiraat takanare~eni institucionalni aspekti na

ekonomskiot sistem.

Vo ponovata istorija se razlikuvaat ~etiri bazi~ni {koli na

smetkovodstvena evidencija, sledstveno i na ekonomska analiza:

italijanska, francuska, germanska i anglo-amerikanska, i сите tie

obezbeduvaat vlijanie vo sovremenata ekonomska nauka.

Fundamentalnite karakteristiki na ovie {koli moè da se sistematiziraat

kako vo tabelata 1.

Tabela 1: Кarakteristiki na smetkovodstvena evidencija i ekonomska

analiza vo razli~ni nacionalni ekonomii

Osnovni zada~ina evidencijai analiza

N A C I O N A L N I [ K O L I

Italija Francija Germanija Anglija- SAD

Cel Kontrola napovedenieto na izvr{iteli-te

Zgolemuvawe efikasnosta na iskoristenos-ta na resursite

Sozdavawe naracionalni stokovi zalihi ianaliti~ki proceduri

Kontrola naPovedenie-to namenaxerite

Predmet Prava i dol`nosti na licata

Zalihi i obrt na resursite

Proceduri Povedenie namenaxerite

11


Osnovna nauka

Pravo Politi~ka ekonomija

Matematika Psihologija

Metod Indukcija Indukcija Dedukcija Indukcija

I vo drugi zemji razli~noto zakonodavstvo {to ja regulira aktivnosta na pretprijatijata kako i nacionalnite tradicii go opredeluvaat specifi~niot karakter i priod na presmetkovnite i analiti~kite finansisko-ekonomski aktivnosti na pretprijatieto. Ruskata tradicija na knigovodstvo i na ekonomska analiza se bazira na slednite principi: efikasnost, analiti~nost i preciznost na presmetkata nа економските aktivnosti na pretprijatieto. Kako i sekade, zakonskata regulativa spored koja treba da se vodi kalkulacijata i ekonomskata analiza bile i }e bidat predmet na regulacija od strana na dràvata.

Vo taa smisla i vo ekonomijata na Republika Makedonija generalno se

razlikuvaat tri razli~ni periodi: 1) dràvno-administrativen sistem na

upravuvawe so stopanstvoto (1945-1950god); 2) sistem na

samoupravuvawe na rabotnicite (1950 - 1989) i 3) pazaren sistem {to

po~nuva so donesuvawe na Zakonot za pretprijatija od 1988 god. i

Zakonot za trgovski dru{tva od 1996 god.

Prviot period se karakterizira{e so polna intervencija na dràvata na

site poliwa na aktivnost na pretprijatieto. Toa be{e vo sopstvenost na

dràvata bez nikakva ekonomska samostojnost. Site bitni odluki od

domenot na negovoto rabotewe gi donesuva{e dràvata. Pretprijatieto

be{e zadolèno vo buxetot da ja vnesuva ostvarenata akumulacija,

koja natamu se rasporeduva{e od strana na dràvniot aparat. Vo vakvi

uslovi pretprijatieto be{e samo edna alka vo izvr{uvaweto na

centralisti~ki postavenite zada~i, bez nekoja potreba od vodewe

smetka za tro{ocite, za proda`bata i rentabilnosta na raboteweto.

Buxetskiot sistem na funkcionirawe go sveduva{e pretprijatieto na

buxetska institucija koja ima samo izvr{na uloga vo ostvaruvaweto na

zada~ite postaveni od dràvnite organi. Sledstveno i ekonomskata

analiza be{e samo vo funkcija na postavenite planovi od strana na

dràvata.

12


Vtoriot period se karakterizira so voveduvawe na tkn. rabotni~ko

samoupravuvawe so {to rakovodeweto so pretprijatieto se prenese od

dràvnite organi na novoformiranite organi na upravuvawe vo

pretprijatieto (rabotni~ki sovet i upraven odbor). So postojanoto

pro{iruvawe i zgolemuvawe na pra{awata za koi odlu~uvaa organite

na upravuvawe, pretprijatieto koe be{e formulirano kako osnovna

organizacija na zdruèniot trud se pove}e se afirmira{e kako

samostoen ekonomski subjekt i toa vo oblasta na proizvodstvoto,

polo`bata na pretprijatieto na pazarot i vo oblasta na formiraweto i

raspredelbata na rezultatite od raboteweto. Sledstveno na ova vo

pretprijatieto mora{e da se unapredi sistemot na smetkovodstvena

evidencija na podatocite {to se odnesuvaat na sevkupnoto rabotewe

kako i da se primenat metodite na ekonomska analiza na raboteweto.

So donesuvaweto na zakonot za pretprijatija od 1988 g. i

Zakonot za trgovski dru{tva od 2002 g. vo Republika Makedonija

postepeno se premina na pazarni uslovi na vodewe na biznisot. Osnova

na ovoj sistem, kade dominira privatnata sopstvenost vrz kapitalot, e

pretrpijatieto a ne tkn. osnovna organizacija na zdruèniot trud. Spored

Zakonot za pretprijatija, pretprijatieto e praven subjekt koj izvr{uva

stopanska aktivnost zaradi steknuvawe dobivka. Pravniot subjekt zna~i

deka pretprijatieto ima sopstven imot, dejnost, firma, sedi{te, ìro-

smetka, organi na upravuvawe i deka e nositel na prava i obvrski vo

pravniot promet. Zakonot za pretprijatija so site promeni {to gi donese

i institucionalno gi regulira, so kategoriite {to gi vovede a koi se

karakteristi~ni za kapitalisti~ki sistem, kako na primer kapital,

dru{tvo, akcioneri, akcii i sl., promovira novi odnosi vo organiziraweto i

funkcioniraweto na pretprijatijata. Vo takvi izmeneti uslovi na

upravuvawe so pretprijatieto razbirlivo e deka za menaxerskite i

upravuva~kite timovi od isklu~itelna va`nost e ekonomskata analiza

na raboteweto so cel pretprijatieto da bide {to pouspe{no. Zatoa

mestoto i ulogata na ekonomskata anliza vo novite uslovi na

13


stopanisuvawe mora{e da bide unapredena, so voveduvawe na

poznati metodi i proceduri {to se koristat vo kapitalisti~kite zapadni

sistemi so podolgo iskustvo vo pazarnata ekonomija.

Zna~i, ekonomskata analiza kako metod na ispituvawe se

javuva kako edna od funkciite vo raboteweto na stopanskite

organizacii i sluì za podobro upravuvawe na pretprijatieto. A

da se upravuva pretprijatie bez pomo{ na finansiskite koeficienti i

nivna ekonomska analiza e kako da se upravuva avtomobil во темница

без светла, znaete deka se dviìte, no ne znaete kako i {to se slu~uva

okolu vas i dali до каде }e sтигнете.

1.2.ПРЕДМЕТ И ЦЕЛИ НА ЕКОНОМСКАТА АНАЛИЗАТА

Предмет на анализата се сложени предмети и појави. Тоа е случај како во

природно – техничките, така и во општествените дисциплини. Во

економијата, анализа на работењето на стопанските организации е мошне

сложена појава. Процесот на изведување и работењето на организацијата

се врши со повеќе фактори на производство. Самото работење е составено

од вршење на голем број функции: управно работодавна, планска,

финансиска, извршна, евидентна и аналитичко- контролна, а при вршење

на секоја од наведените функции се случуваат огромен број најстани.

Настаните се елементарни делови на работењето. Сложеноста на

работењето на стопанските организации се огледува и во тоа што во него

можат да се разликуваат процеси кои постојано се сменуваат во зависност

од тоа дали средствата од паричен вид се ангажираат во средства од

материјален вид или средствата од материјален вид се претвораат во

средства од паричен вид.

Pod predmet na ekonomska analiza se podrazbira stopanskiot

proces na pretprijatieto i negovata socijalno-ekonomska efikasnost

kako i kone~nite finansiski rezultati od raboteweto, klasificirani spored

14


dejstvo na objektivni i subjektivni faktori, dobieni preku sistemot na

ekonomski informacii.

Predmet na ekonomska analiza se: obemot na proizvodstvoto, obemot

na proda`bata, tro{ocite, iskoristuvaweto na materijalite, trudovite i

finansiskite izvori, finansiskite rezultati (produktivnost, rentabilnost).

Predmetot na ekonomskata analiza ukaùva na zada~ite na

analizata. Glavno toa se:

podobruvawe na nau~no-ekonomskata osnovanost na biznis

planovite, biznis-procesite i normativite vo procesot na

razrabotka;

objektivno i pove}estrano sledewe na ispolnuvaweto na biznis-

planovite, biznis procesite i normativite;

opredeluvawe na efikasnosta na koristeweto na trudovite i

materijalnite resursi;

kontrola na realizacijata na barawata na komercijalnata

presmetka;

razvoj i merewe na vnatre{nite rezervi vo site stadiumi na

proizvodniot proces;

proverka na optimalnosta na upravuva~kite re{enija.

Првобитниот предмет на нализата во стопанските организации бил

нивниот биланс. Со оглед на тоа дека анализата се вршела главно од

надворешни субјекти, како предмет на анализата е земан билансот кој бил

достапен и на субјектите надвор од стопанската организација. Подоцна, во

рамките на анализата на билансот како статистичка слика за состојбата на

средствата и изворите, расходите и приходите и на финансискиот резултат

анализата се проширила и на сметките на книговодството.

Врз основа на теоретската обработка, а од аспект на предметот на

анализа, можа да се детерминираат два вида аналитичко испитување на

работењето на стопанските организаци:

15


1. Чиј предмет на испитување е работењето на стопанската

организација во минатото со задача да ги утврди и оцени

постигнатите резултати, како и да ги открие причините за конотарните

позитивности и негативности во работењето, што ќе овозможи идното

работење да биде поуспешно;

2. Чиј предмет на испитувањето е работенењо во иднина со цел да се

утврдат хипотезите кои треба треба да бидат реализирани за да се

постигнат оптимални резултати.

Заедничка цел и на двете испитувања е реализирање на поуспешни

резултати во организациите. Исто така, треба да се константира дека

двата вида имаат комплементарен карактер, поради што целта што тие ја

поставуваат, а која во крајна линија е идентична, се постигнува преку

нивната напоредна примена. Оие два вида, заедно со планирањето се

јавуваат како неопходно и основно орудие за правилно и успешно

управување и раководење со стопанската организација.

Како што напоменавме, анализата на работењето на стопанските

организации за свој предмет на испитување го има билансот. А за билансот

се знае дека служи за искажување на средствата и изворите на

организацијата. Според тоа, билансот како предмет на анализирање треба

да се подразбере како средство за искажување на функционалните односи

помеѓу средствата распоредени спрема нивната економска функција и

изворите спрема нивната планска намена. Доброто познавање на

функцијата на одделните делови од активата на билансот овозможува да се

утврдат неправилностите што постојат како и да се преземат сите потребни

мерки за отстранување на секакви штетни појави. Непознавањето на

меѓусебните односи на одделни делови или нивното површно согледување

може да предизвика затворање на едно претпријатие, а со тоа и губење на

работните места на вработените. Секако, за разлика од другите видови

анализи и испитувања што се вршат кај другите научни дисциплини,

анализата на билансот односно работењето на стопанските организации во

своите согледувања е многу поспецифична. Специфичноста се гледа во тоа

16


што е многу тешко да се даде заедничка формула која би важела за сите

стопански организации. Така на пример, секое претпријатие, секоја

стопанска гранка во различни моменти на испитување имаат свои нормални

односи, кои треба добро да се познаваат за да можат да се утврдат

отстапувањата што постојат во воспоставената нормала. Затоа, тешко

може да се тврди дека на сите претпријатија им е потребен ист износ на

суровини, или на претпријатијата сродни по својата дејност им се потребни

различни количества суровини, или на претпријатијата сродни по својата

дејност да им се потребни различни количества суровини во разни периоди

од делувањето. Од наведеното, се заклучува дека положбата на

испитувањата се сведува на правилно одердување на нормалата,

нормалната состојба на појавата или предметот во организацијата.

Предметот на анализата на работењето според нас, не може да се

ограничи само на билансот, дури и кога на билансот се гледа динамички.

Точно е дека билансот претставува една економска целина која при

анализата секогаш мора де се има предвид но, исто така треба да се

истакне дека работењето на организациите не се исцрпува само со

движењето на средствата и изворите, расходите и приходите кои се

опфаќаат во книговодството па и во билансот туку, дека се состои од

огромен број и на други настани. Сите настани кои се во врска со факторот

на производството - работна сила, книговодството не може да ги

евидентира, па според тоа тие не се ни проследуваат од билансот. Тоа е

случај со големината на работната сила, вложениот жив труд, неговата

квалификација, отсуствувањата, флукуацијата и др. Книговодството во

врска со живиот труд ги евидентира само уплатените аконтации – плати.

Понатаму, книговодството не ги искажува надворешните фактори и услови

кои се мошне значајни и кои имаат големо влијание врз самото работење.

Да го споменеме значењето на пазарот за сите стопански организации,

атмосферските услови особено за земјоделските организации и слично.

1.2.1. ЦЕЛИ НА АНАЛИЗАТА

17


Osnovna cel na ekonomskata analiza e sogleduvawe na najva`nite (najdobrite informacii) parametri, {to davaat objektivna, to~na slika na sostojbata na pretprijatieto, na prihodite, zagubite, promeni vo strukturata na aktivata i pasivata. Pri toa, interesno e kako da se sogleda tekovnata sostojba, kako i proekciite za pobliska ili podale~na idnina, t.e. o~ekuvanite parametri na finansiskata sostojba. So pomo{ na analizata se dava ocenka na izminatoto rabotewe, sostojbata na организацијата vo dadeniot moment, kako i ocenka za idniot potencijal na организацијата.

Може да се каже дека анализата има и превентивен карактер односно таков карактер на испитување чија цел е претходно да се обезбеди донесување исправна одлука и нејзина реализација на најдобар начин. Анализата се извршува и врз веќе изминатото работење, врз реализираните одлуки, со што анализата добива во корективен карактер. Но, и во овие случаи анализата првенствено се врши за да се отстранат вообичаените негативности во идното работење со што истото би се унапредило. Според тоа и во ваквото испитување застапен е висок степен на превенција. Подготвувањето на одлуката при што се има предвид подготовката во поширока смисла односно истражување на фактите, пресметки и изнаоѓање решенија, разработување и споредување на алтернативите и слично се врши за да се донесе добра деловна одлука со што и работењето на организацијата би било добро. Ако на ова се додаде дека секое “добро“, може да биде и подобро, дека и најдобро организираната организацијата може да има и слабости кои што треба да бидат отстранети од работењето, дека анализата нема формален туку материјален, суштински карактер на испитување како и тоа дека не е доволно да се испитува работењето на организацијата само статички туку и динамички, значи развојно во контекстот на окружувањето во кое работи и се очекува дека ќе работи, тогаш е сосема логично сите потесни цели да се вклопуваат во рационалноста во работењето, како општа и заедничка цел.

Како значајна цел на анализата во крајна линија севкупните можности за едно успешно работење произлегуваат од постојаното зголемување на нивото на рационалноста во работењето. Рационалноста не е само штедење, како што често пати се мисли но, таа има многу пошироко значење. Рационалноста како основен економски принцип треба да се бара во меѓусебната поврзаност и условеност меѓу учиноците и вложувањата т.е. во тежнеењето со што помали вложувања да се остварат што е можно поголеми учиноци односно што е можно поголем деловен резултат. Зголемувањетио на нивото на рационалноста на конкретно претпријатие истовремено значи и зголемување на нивото на рационалноста на вкупното стопанство, негов развој и просперитет. Темпото и динамиката на зголемувањето на рационалноста во работењето на организацијата и темпото и динамиката на развојот на стопанството меѓусебно се тесно зависни едно од друго. Таа поврзаност укажува на значењето на темпото на зголемувањето на рационалноста не само од

18


аспект на конкретното претпријатие туку и од аспект ан стопанството како целина и целата општествена зедница. Иако човекот секогаш тежнеел одреден учинок да го оствари со што помал напор, и покрај тоа што рационалноста е основен економски принцип во сите општествени формации, рационалноста во работењето сепак добива посебно нагласено значење во условите на пазарната економија. Тоа нагласено значење пред се произлегува од тоа што во услови на владеење на пазарните законитости постои можност за лична заинтересираност на секој сопственик на капитал за зголемување на рационалноста. Покрај посредната корист која произлегува од општиот просперитет на општеството, а со тоа и од порастот на стандардот, зголемувањето на нивото на рационалноста значи и непосредна корист во облик на зголемување на личната потрошувачка.

Исто така, што е и најважно зголемувањето на нивото на рационалноста значи и зголемување на вложениот капитал, зголемување на можностите на акумулација, а со тоа и јакнеење на материјалната основа на работењето што пак повратно би влијаело на зголемувањето на рационалноста во идното работење. Нивото на рационалноста во работењето е зависно до голем број на фактори кои исто така се предмет на анализата. Со анализата на факторите зошто некоја појава се манифестира на еден начин, а не поинаку се предвудува да се оствари извесно ниво на организација на работењето, а не некое друго. Според тоа за остварување на желбите за порационално работење неопходно е да се запознаат и факторите кои влијаат на тоа работење но и да се владее со нив. Несомнено, основните фактори на производство капиталот и трудот се основните фактори на континуитетот и рационалноста на работењето. Нивното единство е услов за материјалното производство. Од нивното комбинирање произлегува и рационалноста. Меѓутоа, основните фактори за производство се сложени фактори. Секој од нив произлегува, секој од нив услоувува цела низа други фактори кои што исто така се сложени кои треба да се осознаат за да се владее со нив. Многубројноста на факторите и нивната сложеност и различниот интензитет на нивните влијанија врз работењето ги прават зголемувањето на нивото на рационалниоста и самата анализа многу сложени.

1.3. ВИДОВИ НА ЕКОНОМСКА АНАЛИЗА

Анализата на работењето на стопанските организации може да се подели

на различни видови од аспект на тоа што е предметот на испитување. Се

тргнува од тоа дали предмет на испитување на анализата е вкупното

работење на организацијата или само на дел од него, дали се испитува

состојбата на организацијата во еден даден – определен временски момент

или пак во еден подолг временски период, дали анализата се врши

19


постојано или одвреме навреме и т.н. Видовите на анализа се појавиле

поради фактот што сите анализи немаат ист предмет на истражување, а и

можностите за постигнување на целите не се исти. Воопшто, сe razlikuvaat

dva vida analiza: Op{toteoriska ekonomska analiza, и кonkretna

ekonomska analiza.

So pomo{ na ekonomskata analiza moè da se re{avaat golem broj

probleми на организацијата. Uslovnо, тие moè da se grupiraat na

sledniov na~in:

izvori na finansirawe - kratkoro~no i dolgoro~no kreditirawe,

finansirawe so lizing, raspredelba na profitot, isplatlivost na

zaemite i iskoristuvawe na sopstvenite sredstva i dr;

kapitalni vloùvawa i ocenka na efektivnosta - profitabilnost na

kapitalot, tekovna i perspektivna cena na kompanijata, ocenka

na finansiskiot rizik, finansiski garancii na kapitalnite vloùvawa i

dr;

upravuvawe so obrtot na kapitalot - optimalen razmer na obrtniot

kapital, upravuvawe so kratkoro~nite plate`ni i kreditni

zadolùvawa, struktura na obrtniot kapital;

finansisko planirawe - sodrìna, na~in na razrabotka na

vrednosta i zna~ewe na finansiskiot proekt i na buxetot,

prognoza na finansiskata ot~etnost i dr;

analiza na finansiskata aktivnost i finansiskata kontrola - analiza

na plate`nata sposobnost, likvidnost, rentabilnost, vnatre{na

analiza na profitot, analiza na iskoristenost na kapitalot,

donesuvawe odluki vrz baza na rezultatite na analizata itn.

Како што напоменавме, класификацијата на видовите на анализа

може да се направи според различни аспекти. Како позначајни ќе бидат

објаснети следните видови на анализа и тоа:

Екстерна и интерна

Квантитативна и квалитативна

20


Статичка и динамичка анализа

Целосна и делумна анализа

ЕКСТЕРНА И ИНТЕРНА АНАЛИЗА

Делбата на анализата на екстерна и интерна има своја основа за

лицата што ја вршат анализата. Ако анализата во една стопанска

организација ја вршат лица од самата стопанска организација, тогаш

зборуваме дека се работи за интерна анализа. Додека пак, ако анализата

во една стопанска организација, ја вршат лица кои се надвор од

стопанската организација, тогаш станува збор за екстерна анализа.

Основата за поделба на анализата на екстерна и интерна лежи

во видот на документацијата што се става на располагање на секој

аналитичар. Така на пример, ако еден аналитичар врши анализа врз

основа на исказите за јавност, статутите и годишните извештаи, без оглед

дали истиот е од претпријатието или вон него, тој секогаш врши екстерна

анализа, Во случај кога аналитичарот врши анализа врз основа на сите

податоци што му стојат на располагање, тогаш се врши интерна анализа,

без оглед на тоа дали истиот аналитичар е во претпријатието или надвор

од него.

Во капитализмот може да се случи извесни аналитичари надвор од

претпријатието да добијат и таква улога да вршат и интерни анализи. Тоа е

случај кога на разни кредитори или ревизори им се овозможува да вршат

интерни анализи, но тоа се прави само кога не постојат спротивни интереси

помеѓу претпријатијата и лицата што вршат анализа.

Подобро речено, делбата на анализата на интерна и екстерна, се

врши од аспект на материјалот што се става на располагање за вршење на

анализите. Бидејќи, може да се работи за таков случај на анализа извесен

експерт да се повика однадвор за да врши анализирање на појавите на

претпријатието, а таквата анализа да не се смета за екстерна. Или пак

21


таков случај, на лице кое е со постојан работен однос да му се дадат на

располагање такви податоци како и на секој екстерен аналитичар, тогаш- и

ако се работи за лице од стопанската организација тешко може да се каже

дека е во прашање интерна анализа.

КВАНТИТАТИВНА И КВАЛИТАТИВНА АНАЛИЗА

Оваа поделба е базирана на констатацијата дека „две квантитативно еднакви појави не мора да бидат и квалитативно еднакви“. Квалитативната анализа постои во следните случаи:

1. Kога при анализа на една појава се испитува од што истата се состои, т.е.какво е учеството на одделните елементи во една појава;

2. ако при анализирањето се врши испитување на двиќењата по структура.

Пример, два еднакви показатели во квантитативна смисла не значат дека и квалитативно се исти; случај: ако книговодството ни покажува на сметката „готови производи“ 100 милиони денари, тоа не значи дека истото количество готови производи во два периода е и квалитативно исто, бидејќи може да се случи во едниот период готовите производи да претставуваат залихи што се способни во секој момент да се продадат, а во другиот случај залихи што се неконкурентни. Друг сличен случај е кога една стопанска организација покажува позитивен финансиски резултат, во еднаков износ во два периоди, тогаш со анализата може да се докаже дека два еднакви квантитети не значат и два еднакви квалитети. Главна причина за финансискиот резултат може да биде покачувањето на продажните цени.

Случаи, каде до израз доаѓа квалитативната анализа, во праксата ги има многу. За илустрација можат да се наведат следните примери:

- квалитативна анализа за рандманот на основните средства (преоѓање од еден во друг облик на основните средства, од употреба вон употреба и обратно);

- квалитативна анализа што се прави во набавната и реализационата фаза во поглед на местото на набавка и продажба на производите (за анализа се земаат зоните на продажба и набавка, (локални, републички или странство).

Квантитатитавната анализа дава квантитативни податоци за правилно дефинаранта квалитативна појава. Квантитативната анализа во најчест број случаи се изразува во парични показатели, но истите во многу случаи не се споредливи, па затоа се поставува барање паричните показатели да се проверуваат и со натурални показатели (кг, литри, степени и др.). Квантитативната анализа на една појава може во два временски периода да покажува: растење, опаѓање и стагнирање. Растежот како квантитивната појава не мора секогаш да значи позитивност или негативност, бидејќи за да се утврди фактичката состојба потребно е

22


пред се да се одреди нормалната, па потоа да се извлекуваат заклучоци. Пример, едно претпријатије во својата актива на позицијата“смалување на средства“ имало износ од 100.000 денари, а по извесно време таквата позиција му се смали на 50.000 денари, тогаш таквото смалување не е негативна појава туку позитивна, бидејќи преку “смалувањето на намалените средства се врши сведување на потребните обртни средства на нормала“. Обратен случај, ако претпријатието имало средства точно во висина на нормалата и ако настане зголемување на средствата, тогаш таквото зголемување е негативна, а не позитивна појава. Смалувањето како квантитативна појава исто така може да биде и негативно и позитивно.така, на пример:

- секое смалување на средствата што се врши со цел доведување до пропишаната нормала представува позитивност за стопанска организација;

- секое смалување на средствата со што се доведуваат средствата под нормалата (со испаѓање од кружното движење) е негативна појава за претпријатието.

Стагнирањето како квантитативна појава може исто така да претставува негативна или позитивна појава. Така на пример:

Aко едно претпријатие се наоѓа во развиток, тогаш секое стагнирање претставува негативна појава,

ако едно претпријатие се наоѓа во опагање, тогаш секое стагнирање претставува позитивна појава.

Поконкретно да го објасниме, пример ако произведените фрижидери не се реализираат во својата сезона за продажба од јуни до септември, тогаш значи во прашање е стагнација, што има за последица негативна појава, а ако се јави стагнирање на продажбата во зимскиот период, тогаш таа стагнација е позитивна појава.

За квантитативната анализа, битни се два моменти, што ја одржуваат содржината на секоја анализирана појава, а тоа се:

темпо со кое се искажува пораст, временското траење на стагнацијата.

Темпото со кое се искажува порастот е дотолку важно што при иста висина на пораст може да има различни нијанси на растење, како што се наведените: - остар растеж; - благ растеж;- постепен растеж.

Така на пример, не е сеедно ако во едно претпријатие имаме растење на залихите на готовите производи, поради тоа што пазарот не го прима нашиот асортиман на производи, од случајот кога растат залихите на готовите производи, поради лош квалитет. Ист е случајот кога опаѓаат залихите на производите, секое остро опаѓање покажува постоење на извесни пореметувања, постепеното опаѓање зборува за извесно прилагодување кон нормалата.

Временското траење на процесот на отстранување на извесни негативности во претпријатието може честопати да служи како елемент за

23


извлекување на заклучоци за интензитетот на одделни проблеми што се јавиле во стопанската организација.

СТАТИЧНА И ДИНАМИЧНА АНАЛИЗА

Оваа поделба на анализата се базира на фактот дека со анализата сакаме да вршиме испитување на односите на одредена состојба или односите на едно движење.

Статична анализа е онаа анализа која има за цел да ја утврди состојбата на средствата и нивните делови во еден одреден момент. Таков пример се: испитување на односот на средствата и смалување на средствата, однос помеѓу основните и обртните средства, однос помеѓу паричните и стоковните средсвта и т.н.

Основен елемент за вршење на статички анализи е постоењето на “нормали“ или како во одделни земји добиле назив “стандарди“. Без да е позната нормалата на една појава тешко ќе можат да се извлечат бараните резултати.

Динамичната анализа е анализа за движењето на одделни појави, како таква е секогаш врзана за моментот на време и затоа спаѓа во групата на временските анализи. Може да разгледува и извесни односи, но секогаш се служи со споредување, а не спрема положбата во одреден период. Штом се примени динамичката анализа, веднаш треба да се прави разлика дали динамичката анализа се употребува за утврдување на:

динамиката на една состојба или динамиката на една операција.

Ваквата употреба на динамичката анализа е тесно поврзана со поимите нето и бруто динамика“. Таков пример, ако се врши споредување на две состојби, тогаш секогаш разликата претставува „нето движење“, на пример: залихите на готовите производи во еден период изнесувале 100.000, а во другиот 150.000 денари, разликата од 50.000 денари претставува пораст на реализацијата, бидејќи се работи за една операција што се движи во еден правец без да се вршат внатрешни компензирања.

ЦЕЛОСНА И ДЕЛУМНА АНАЛИЗА

Ако како предмет на анализирањето би дила целосна анализа, тогаш преку неа треба да се добијат податоци за:

1. За економската и организационата состојба на претпријатието;2. За постигнатите резултати;3. 3а работењето на стопанската организација.

24


Испитувањето на економската и организационата состојба претставува статична анализа, преку која треба да се добие слика за:

факторите на производството (средствата за извршување на задачата)

за организационата состојба на претпријатието.

Испитувањето на постигнатите резултати од работењето на стопанската организација во еден пресметковен период треба да овозможи донесување на оценка за работењето. Со едно вакво испитување треба да се утврди извршувањето на задачата, како и економската оправданост на таквото извршување. Испитувањето на работењето на стопанската организација претставува динамична анализа, преку која треба да се откријат причините за постигнатиот резултат.

Испитувањето на работењето на стопанската организација е најважно, бидејќи само преку него можат да се откријат негативностите и позитивностите во работењето. Предходните две анализи служат за добивање констатации кои служат за оценување на факторите на производство и постигнатите резултати.

Предмет на испитување на делумна анализа можат да бидат различни делови од целосната анализа. Така, на пример, предмет на делумна анализа може да биде испитувањето на состојбата на факторите за производство или испитување на резултатите. Може да се врши испитување на состојбата само на средствата или само на кадарот. Или може да се вршат уште потесни анализи, како што е анализата на основните средства (во групата на средства), или во рамките на анализата на работењето да се испитува само работењето на производствената фаза (односно да се испитуваат само трошоците што се настанати во производствената фаза).

Ekonomskata analiza e neophoden element na rakovodeweto i

upravuvaweto. Vo zavisnost od potrebite na upravuvawe moè da se

izoliraat razli~ni vidovi analizi. (tab.2). Vo praksa retko se

sproveduva samo eden vid ekonomska analiza. Zaradi prevzemawe

izdràni re{enija vo tekot na rakovodeweto i upravuvaweto se koristi

celovitost na oddelni ekonomski analizi. Na primer, pazarnata

ekonomija se karakterizira so dinami~nost na situacii kako na

nadvore{en taka i na vnatre{en domen na aktivnost na pretprijatieto.

Vo takvi uslovi va`no e da se vodi operativna analiza. Nejzin beleg e

kompleksnost, so kompjuterska obrabotka na obemnite operativni

informacii, i so upotreba na rezultatite od nea na nivo na posebni

25


funkcionalni edinici na pretprijatieto vo vid na orientirni fragmentirani

informacii.

Табела 2: Klasifikacija na ekonomskata analiza po vidovi

Beleg na klasifikacijata

Vid analiza

Spored funkciite na upravuvawe

Nivo na obezbedenost na informacii

vnatre{na analiza na upravuvaweto

nadvore{na finansiska analiza

Sodrìna na procesot na upravuvawe

prognozira~ka (preliminarna) analiza retrospektivna(posledovatelna) analiza operativna analiza

celosna (krajna) analiza

Vid na predmetot na analiza

analiza na stadiumite na proizvodstvoto vo tek

grankova analiza analiza na oddelite i pretprijatieto analiza na sostavnite delovi na

proizvodstvoto

proizvodni odnosi

Druгi vidovi na klasifikacija

Subjekt na analiza

analiza spored zada~ite na rabota i ekonomskite uslugi

analiza spored zada~ite na sopstvenicite i organite na upravuvawe

analiza spored zada~ite od dogovornite stranki (dobavuva~i, kupuva~i, kreditni i finansiski organi)

Periodi~nost godi{ni analizi kvartalni analizi mese~ni analizi dekadni analizi

26


dnevni analizi

Sodrìna i celovitost na istraùvanite pra{awa

celosna analiza lokalna analiza

tematska analiza

Metodi na izu~uvawe na predmetot

kompletna analiza sistemska analiza sporedbena analiza kontinuirana analiza

selektivna analiza

Stepen na avtomatizacija na rabotata

analiza so koristewe na kompjuterski sistemi

analiza bez primena na kompjuterski sistemi

1.4.IZVORI I SREDSTVA NA EKONOMSKАТА ANALIZA

Изворите и средствата за анализа треба да се сфатат како квантитети што служат за полесно разбирање на извесни појави. Ваквите квантитети служат за меѓеусебно поврзување на одделени односи, со цел да се овозможи полесно анализирање. Средствата за анализа на билансот од извесни капиталистички автори се наречени и како ,, формална метода за анализирање на билансот ,,.

Во анализата на работењето на стопанските организации се користат следниве видови броеви: апсолутни броеви, диференцијално – апсолутни броеви, релативни броеви, рационални, индексни броеви, подвижни индексни броеви, стандардни и нормални броеви и други.

Не може да се рече кои од овие броеви се најдобри зошто ниеден од овие видови на броеви не е универзален тип број, туку секој има примена во соодветен случај кој е најпогоден за анализирање на податоците и појавите.

АПСОЛУТНИ БРОЕВИ

Апсолутните броеви претставуваат средство за анализа, кои во најголем број случаи се јавуваат во вредносни показатели, а при вршењето на интерна анализа на билансот можат да претставуваат и количества и натурални показатели.

27


Ако апсолутните броеви се употребуваат како вредносни показатели тогаш тие служат за искажување на одредени состојби и промени во парични показаттели. Апсолутните броеви што се искажуваат со парично мерило можат да бидат помалку или повеќе точни, во зависност од стабилноста на парите. Ако се парите стабилни, тогаш и паричното мерило може да служи како основа за донесување одредени заклучоци и обратно.

Апсолутните броеви ако се употребат како вредносни показатели, зависат од должината на времето што служат за искажување.Така ако времето за анализирање е подолго, дотолку парите употребени како основа на апсолутните броеви, можат да дадат понеточни резултаи (бидејќи парите се многу променлива големина, не можат да служат како основа за анализа во подолг временски период). Употребата на апсолутните броеви што имаат за основа парично мерило, во периди на валутни растројства (инфлација), добива сосема нова форма преку таканаречените кофиценти. Доколку временскиот интервал на испитување е пократок дотолку е поголемо значењето на паричниот показател, бидејќи и веројатноста за промена на куповната моќ на парите е помала.

Натуралните показатели се поточни бидејќи се помалку подложени на промени ( една натурална единица секогаш останува иста). Апсолутните броеви во анализа на работење на стопански организации се користат за пресметување на други видови на броеви и составување на графикони.

АПСОЛУТНИ БРОЕВИ НА РАЗЛИКА(диференцијално – апсолутни)

За постоење на каква било разлика потребо е секогаш да постојат два предмети, за кои помеѓу нив ќе се најди извесна разлика. Диференцијално – апсолутните броеви покажуваат разлика помеѓу две појави или една иста појава во два различни моменти. Според тоа, апсолутно диференцијалните броеви можат да се пресметаат:А) Со споредување на две различни претпријатија на исти ден;Б) со споредување на појавите во едно претпријатие во два различни моментиА) вкупниот приход во претпријатието А и Б;Б) вкупниот прихот во предпријатието А во 1/73 и 1/74година;

Диференционално – апсолутните броеви во анализа на билансот се јавува во два вида: Aко една состојба се јавува како резултат на движење во два спротивни

правци, како случајот со залихите на готовите производи. Пример, залиха од 10 денари може да се јави како последица на движење на набавка на трошокот и тоа:

НАБАВКА ПОТРОШОК

28


100 90

150 140

1000 990

10000 9990

Aко една состојба се јавува како резултат на еднонасочни движења на одделни операции како на пример: зголемувањето на набавката на суровини за 1000.000 денари е показател за апсолутна диференцијација (разлика), па спрема тоа не постои движење, во два правци од кои би произлегло разлика.

Значењето на диференцијално – апсолутните броеви е во тоа што со нивна помош се откриваат извесни квантитативни разлики во состојба или еднонасочени операции: Без диференцијални – апсолутни броеви не може да се врши квантитативна анализа.

РЕЛАТИВНИ БРОЕВИ

По важност релативните бриоеви стојат пред апсолутните броеви, бидејќи можат да дадат многу поважни податоци, а и поради тоа што апсолутните броеви често можат аналитичарот да го доведат до погрешни заклучоци.

Релативните броеви постојат како групи и како подгрупи, но за подобро разбирање се издвојуваат релационите броеви.

Секој вид на релативните броеви служи за искажување на карактеристиките на одделните појави и резултати. Со релативните броеви може да се искаже степенот на извршување на планот на производството, план на реализација, структурата на изворите за финансирање и друго. Исто така, со помош на релативните броеви може да се искаже и интензитетот на еден резултат или појава.

Рационалните броеви го покажуваат учеството на одделните делови во целината. Во анализата на билансот се користат за испитување на структурата на одделни целини. Ако при изнаоѓање на одделните делови во целината се искажува со бројот 100, а деловите се големина под 100.

Ако земеме да ја анализираме структурата на цената на чинењето:

Реден број апсолутен износ УчествоЕлементи:1.Материјал за изработка 300 3082.Амортизација 100 1083.Режиски трошоци 600 608

29


Цена на чинење 1.000 1008

Како што се гледа од примерот услов за применување на релационите броеви е постоењето на една вкупност (целина) односно деловите можат да бидат опфатени под еден заеднички показтел. Структурните промени се многу важни за анализа на билансот бидејќи во пракса можат да се јават различни случаи што можат да делуваат на измената на структурата.

РАЦИОНАЛНИ БРОЕВИ

Рационалните броеви не се ист поим со рационалните броеви. Разликата е во тоа што рационалните броеви служат за испитување на односите помеѓу две појави што се една од друга зависни и кои меѓу себе се надополнуваат. Рационалнит броеви всушност се дропки и како такви можат да се однесуваат помеѓу две или повеќе појави: спрема тоа можат да постојат прости и сложени рационални броеви.Рационалните броеви се познати уште и како,,релативни броеви на кординација ,,.Со рационалните броеви не се искажува односот на деловите спрема целината, но ја искажуваат причинската поврзаност на еден показател.

Рационалните броеви се важни бидејќи сите причини ги врзуваат за елементите што се ставени во меѓусебна зависност, и така го ограничуваат полето на истражување. За овие броеви важно е тоа што,,ако меѓусебната зависност на две појави се искажува со рационален број,тогаш причините за поместувањето на рационалниот број можат да настанат поради дејството на едната и другата појава.,,Рационалните броеви се изедначуваат со дропки па така може да се примени правилото што важи за дропките ,,секоја дропка не се менува ако сите нејзини членови се помножат или поделат со ист број,,На пример, ако сакаме да го искажиме трошокот на суровините и помошните материјали во едно претпријатие со помош на рационалните броеви тогаш би добиле ваква положба;

1 период 2 пероиод

Суровини 4 5

Помошни маретијали 1 1

5 6

Како што можеме да заклучиме во вториот период доаѓа до зголемено

трошење на суровините во однос на помошните материјали, бидејќи во

30


првиот период на еден дел помошни материјали се трошело 4 дела

суровина, а вo вториот период на еден дел пет дела. Но, ако се послужиме

со претворање на рационалните броеви во дропки се добива друга слика.

Ако рационалните броеви од првиот период ги поделиме со 4 , а во другиот

период со 5, ќе го добиеме следниот резултат:

1 период 2 период

Суровини 1 1

Помошни материјали 0.25 0.20

1.25 1.20

Од ова се доаѓа до заклучок дека не дошло до зголемување на потрошокот

на суровините, туку во вториот анализиран период дошло до сменување на

употребата на помошниот матријал.

ИНДЕКСНИ БРОЕВИ

Индексните броеви служат за искажување на динамиката на една

појава во однос на одреден период. Кај индексните броеви базата се

означува со 100 и врз неа се изнаоѓаат индексните броеви, ако бројот 1000

претставува индекс 100 или ако бројот 1500 претставува индекс 150. За

утврдување на секој индексен број од посебна важност е утврдувањето на

базата да биде изразен на нормални појави и движења, бидејќи базата

претставува големина која ќе биде основа за одмерување на сите други

индексни броеви. Неправилно одредена база може да предизвика низа

неправилности што можат да доведат до погрешни заклучоци.

Понекогаш базата се зема како за средна вредност. Пресметаната средна

вредност е пречистена маса која не е под влијание на било какво

поединечно дејство.

ПОДВИЖНИ ИНДЕКСИ

31


Подвижните индекси служат за искажување на ,,темпото на

равитокот,, на извесна појава, затоа истите имаат големо значење за

анализилата на билансот.

Основата на подвижните индекси се состои во тоа што состојбата на секоја

претходна положба се зема како база и на тој начин секогаш се преставува

темпото на движење на една појава,,. Според тоа подвижниот индекс е

индекс на подвижна основа.

Разликата помеѓу индексите можe да се види од овај пример;

Периодиндекс

Апсолутен износ

Обичен индекс Подвижен индекс

1 120 1002 180 150 1503 240 200 133.34 300 250 125.05 360 300 120.06 420 350 115.1

Ако се анализира примерот може да се види дека дека показателите

се добиваат од движењето што ги покажува апсолутните броеви, обичните индекси и подвижните индекси. Како заклучоци би следеле:

1. Во почетокот обичниот и подвожниот индекс се исти, бидејќи користат иста основа;

2. Апсолутните броеви и обичните индекси од првиот до последниот период на анализирање покажуваат пораст;

3. Подвижните индекси дават сосема други показатели, имено додека обичните индекси покажуваат растеж од периодот во периодот од по50, полжбата искажана преку подвижните индекси е сосема поинаква.

Подвижните индекси покажуваат дека постои постојан растеж во движењата на анализираната појава но растежот кој се движи не со рамномерно темпо, како што покажуваат обичните индекси.Подвижните индекси покажуват дека иако растеж во апсолутна бројка од период во период, темпото на растеж од период во период опаѓа. Овај индекс е многу важен, бидејќи преку него можат да се согледуваат сите моменти што можат да значат стагнирање или мстабилизирање на една појава.

32


СТАНДАРДНИ И НОРМАЛНИ БРОЕВИ

За разлика од апсолутните и релационите броеви, стандарните броеви го даваат ефектот на одредена релативна основа. Карактеристична особина на стандардните броеви е тоа што тие секогаш базираат врз цврста основа (база), а таквото базирање го ограничуваполето на барење на причини на едно место.

Тие во извесни случаи можат да имаат и сложена основа, употребата на стандардните броеви често се среќаваат кај транспортни претпријатија, железнички, поморски и друг собраќај. Благодарение на овие броеви кај транспортните организации се успеало да се утврдат празните одови односно искористувањето на капацитетот. Со воведување на комбинирани показатели како што се тон/км лесно може да се утврди кое возило во кој момент го искористува својот капацитет.

1.5.ВЗАЕМНА ЗАВИСНОСТ НА ЕКОНОМСКАТА АНАЛИЗА СО ДРУГИ

НАУЧНИ ДИСЦИПЛИНИ

Za da se napravi seopfatna i to~na ekonomska analiza mora da se

znaat i primenuvaat i soznanijata od drugi nau~ni disciplini kako od

oblasta na makroekonomskite i mikroekonomskite nauki taka i od

neekonomskite nau~ni disciplini.

Ekonomskata analiza e tesno povrzana so makroekonomskite

nau~ni disciplini kako {to se: osnovi na ekonomijata, ekonomika na

nacionalnoto stopanstvo, ekonomiki na oddelni stopanski granki

(industrija, trgovija, turizam, agrar i sl.) Dodeka tie gi istraùvaat

zakonitostite na op{testvenata reprodukcija (proizvodstvoto,

razmenata, raspredelbata i potro{uva~kata), vo celina ili vo oddelni

stopanski granki, ekonomskata analiza go prou~uva procesot na

reprodukcija vo samoto pretprijatie. Pritoa, ekonomskata analiza gi

iskoristuva soznanijata i dostignuvawata na makroekonomskite

disciplini za prou~uvawe i objasnuvawe na reprodukcijata na

pretrpijatieto i vrz taa osnova formira pravila i principi za naso~uvawe

na raboteweto na pretprijatieto kon ostvaruvawe na podobri rezultati.

Od druga strana, rezultatite na konkretnite istraùvawa na procesite na

33


reprodukcijata na pretprijatieto koi gi prou~uva ekonomskata analiza

se od golema korist za makroekonomskite nau~ni disciplini, bidej}i

procesite i pojavite {to se svojstveni za pretprijatijata se odrazuvaat i

na nastanite i procesite vo stopanskite granki i vo stopanstvoto vo

celina.

Osobeno intenzivna me|uzavisnost i uslovenost postoi me|u

ekonomskata analiza i mikroekonomskite nau~ni disciplini

(delovno planirawe, smetkovodstvo, analiza na bilansot, organizacija

na pretprijatieto i sl.) Bez poznavawe na ovie nauki ne e mo`no da se

sfati raboteweto na pretprijatieto vo negovata sevkupnost.

Ekonomskata analiza crpi podatoci od ovie nauki no i samata im

pomaga vo nivnite istraùvawa. Taka, ekonomikata na stopanskite

organizacii gi objasnuva oddelnite ekonomski kategorii, kako na

primer, ulogata i zna~eweto na sredstvata na pretprijatieto, nivnite

izvori, tro{ocite i prihodite, dodeka smetkovodstvoto ima zada~a da gi

evidentira site tie kategorii i site promeni koi se slu~uvaat vo eden

presmetkoven period vo stopanskata aktivnost na pretprijatieto. Ako

smetkovodstvoto e dobro i aùrno organizirano pretstavuva zna~ajna

osnova za ekonomska analiza na sevkupnoto rabotewe na

pretprijatieto zaradi donesuvawe na najdobri ekonomski odluki a so toa

i za ostvaruvawe na najdobri delovni rezultati.

Vo tretata grupa na nau~ni disciplini spa|aat onie disciplini koi

ne se vo neposredna vrska so raboteweto na pretprijatieto, a

~ii izu~uvawa se koristat vo donesuvaweto na delovni odluki. Toa se

pred se, matematikata, statistikata, medicinata na trudot, psihologijata

na trudot, trgovskoto pravo itn.

Primenata na matematikata i statistikata e nu`na zaradi

precizno odmeruvawe na rezultatite od raboteweto, izrabotka na

investicioni programi, formirawe na ekonomski modeli i sl. Isto taka, pri

ocenka na raboteweto na pretprijatieto treba da se poznava

tehnologijata na rabotewe za da moè da se proceni dali nekoi novi

34


proizvodstveni i rabotni postapki bi dale poekonomi~no rabotewe.

Sli~no e i so soznanijata na medicinata na trudot kako i

psihologijata i sociologijata na trudot koi moàt da pomognat vo

donesuvawe re{enija za zgolemuvawe na efikasnosta na iskoristenosta

na trudot.

Poznavaweto na stopanskoto pravo i sledeweto na zakonskata

regulativa e neophodno pri pravewe ekonomska analiza na raboteweto

na pretprijatieto za{to, kako {to ve}e spomenavme, dràvata e taa

koja gi opredeluva zakonskite ramki na stopanskoto rabotewe na

pretprijatieto od {to proizleguvaat i negovite prava i obvrski.

35


2.

МЕТОДИ NA EKONOMSKAТА ANALIZA

2.1.ОСНОВНИ И ДОПОЛНИТЕЛНИ МЕТОДИ НА АНАЛИЗАТА

Зборот метод доаѓа од грчкиот збор methodos, кој значи пат, начин.

Според тоа, под научен метод се подразбира патот, начинот или постапката

што треба да се примени во испитувањето за да се открие или да се докаже

вистината. Тоа би означувало и разумна постапка која се следи за да се

дојде до целта.

Op{ta karakteristika na ekonomskata analiza e deka toa e

metodski priod na prou~uvawe na ekonomskite procesi vo nivniot

nepre~en razvoj. Pod metod vo po{iroka smisla se podrazbira

metodski priod kon prou~uvawe na konkretnata realnost, metod na

istraùvawe na fenomenite na prirodata i op{testvoto. Pod metod na

ekonomska analiza se podrazbira dijalekti~ki priod kon prou~uvawe

na ekonomskite procesi vo nivnoto formirawe i razvoj. Karakteristi~ni

svojstva na metodot na ekonomska analiza se:

Оpredeluvawe sistem na indikatori {to napolno ja karakteriziraat

ekonomskata aktivnost na pretprijatieto;

vospostavuvawe zaedni~ki imeniteli na indikatorite so izolacija na

zaedni~kite uspe{ni faktori (bazi~ni i sekundarni) {to vlijaat na niv;

36


razvivawe formi na me|usebna povrzanost me|u faktorite;

izbor na priodi i metodi za prou~uvawe na me|urelaciite;

kvantitativno merewe na vlijanieto na faktorite vrz zaedni~kiot

indeks.

Sevkupnosta na priodi i metodi {to se primenuvaat vo tekot na

prou~uvaweto na ekonomskite procesi, ja pravat procedurata na

ekonomskata analiza. Procedurata na ekonomska analiza e bazirana na

vkrstuvaweto na tri domeni na znaewa: ekonomski, statisti~ki i

matemati~ki.

Анализата има свои основни и дополнителни методи. Покрај големиот број на

методи кои ги користи анализата ќе издвоиме неколку за кои сметаме дека мора

да се употребуваат за да се согледаат специфичностите на работењето. Како

значајни основни методи на анализата ќе ги издвоиме: споредување,

расчленување и елиминирање. Покрај основните методи, анализата се користи и

со голем број на дополнителни методи кои се користат во анализата на

работењето на органиизациите, како што се индексните вредности, односните

вредности и стандардизација и методот на деловно-аналитичките показатели.

Овде, во дополнителни методи на анализата ќе бидат обработени: методот на

каузалитет, методот на корелација и методот на пресекување на билансот.

ОСНОВНИ МЕТОДИ

Метод на споредување

Споредувањето уште се нарекува и компарација. Спордувањето како метод на

анализата значи ставање на анализираниот објект наспрема друг објект, односно

се врши компарирање на двата објекта. При ова споредување се добива одредена

разлика која укажува на тоа колку анализираниот објект е поголем, помал од

другиот – базичниот со кој се врши споредувањето.

Услови за споредување

37


За да може да се споредат два објекта ти треба да бидат споредливи. Во однос на споредливоста постојат различни мислења и според некои автори се разликуваат 3 вида на споредливост: апсолутна, релативна и секундарна. Според некои автори треба да се направи елиминирање на факторите кои ја пречат споредливоста кои може да бидат од материјална и од формална природа. Условите на споредливоста може да се групираат во две значајни групи како услови од интерен карактер и услови од екстерен карактер. Во услови од интерен карактер влегуваат: локацијата, видот на дејноста, големината на организацијата, фаза на создавање, сложеноста, структурата на средствата и структура на работната сила. Во екстерни услови влегуваат: времето, законската регулатива и законски реглементирања на определени текови на стопанството, различна куповна сила, еднообразност на евиденција, проценка на средствата, изворите и трошоците. Некои од овие услови може да имаат истовремено и интерен и екстерен карактер.

Видови споредување

Економската анализа во зависност од тоа кои објекти ги споредува може да се

јават и различни видови на спордувања. Може да се разликуваат следните видови:

Временско споредување Споредување помеѓу деловите на организацијата Територијално споредување Споредување помеѓу меѓусебно условени објекти Споредување помеѓу делови на еден сложен објект Споредување со нормалата Споредување со другите и просекот на другите организации.

Кај временското споредување еден ист објект се споредува во два различни моменти, односно сегашната манифестација на еден објект се споредува со неговата манифестација во минатото. Временски може да се споредуваат состојбата на залихите на готови производи, големината на производството од еден период со големината на производството во друг-претходен период, учеството на деловите во целината, односите помеѓу обртните и основните средства во даден период и др. Споредувањето на организационите делови на стопанската организација може да се нарече и функционално споредување. Кај овој вид споредување манифестацијата на еден објект во еден се споредува со неговата манифестација во друг организационен дел. Значењето на овој вид спооредување е што позитивните отстапувања што ќе се откријат и констатираат кај одделните организациони делови ќе бидат стимул за работниците од другите делови за и тие да постигнат такви подобри резултати. Територијалното споредување се манифестира кога анализираниот објект на еден простор се споредува со манифестацијата на тој ист објект на друг простор. Тоа

38


значи, она што е на едно место со тоа исто што е на друго место. И кај овој вид споредување може да се споредуваат состојбата, динамиката, учеството на еден објект од истата територија во друг период и сл. Значењето на овој вид споредување е во тоа што ја покажува просторната зависност на стопанската организација. Споредување помеѓу меѓусебно условени објекти се врши помеѓу два различни предмети или појави кои меѓусебно се условени, односно зависни еден од друг. На пример меѓусебно условени објекти се основните и обртните средства. Кај нив се врши споредување на порастот, или опаѓањето на двата објекта и да се констатира кај кој од двата објекта постои поголема-посилна или послаба промена. Споредување помеѓу делови на еден сложен објект се нарекува и како структурално или како поединечно споредување. И кај овој вид споредување се врши споредување на состојбата, динамиката, учеството, односот и сл на споредуваните делови. Со него се утврдува квалитетот на структурата на сложениот објект. Споредување со нормалата. Кај овој вид споредување се врши споредување помеѓу она што е и она што треба да биде. Помеѓу сите видови овој вид на споредување има најголемо значење, бидејќи се проверува дали е реализирано она што требало да се спороведе. Споредување со другите и просекот на другите организации треба да покаже како е во анализираната организација со она што е кај другите организации или со нивниот просек. Ова е можно доколку се добијат податоци од други стопански организации, а исто така и тие податоци да бидат еднородни. Најчесто податоците што се објавуваат од службите на државните институции, стопански комори и синдикати кои организациите ги доставуват служат како информации за согледување на своето место во рамки на групацијата за да се види дали организацијата напредува во својот развој, за да се овозможи поправилно поценување на својот развој.

Метод на расчленување

Методот на расчленување е најважен метод во анализата. Доколку треба да се откријат причините зошто сложениот објект се јавува во констатираниот квалитет, потребно е да се испитаат деловите од кои тој е составен и да се утврдат неговите квалитети. Сложеноста не е идентична кај сите појави и предмети, кај некои е подлабока, поинтензивна и покомплицирана. Овој метод треба да го потврди заклучокот кој се донесува со методот на споредување и да покаже дали одредена појава во организацијата и сите нејзини делови покажале исто движење или иста разлика како и сложената појава. Постојат следните видови на расчленување:

расчленување по предмет. Овој метод претставува расчленување на предметот на делови и прикажување на неговите квалитети. Тоа се нарекува и структурално расчленување. Ова се прави со цел да се види

39


каков квалитет имаат деловите. На пр да се види каква била продажбата на одделни артикли и како секоја од нив влијае на вкупната продажба.

расчленување по време. Потребно е да се направи анализа како тие предмети и појави се манифестирале во разни временски периоди и дали нивните големини во тие периоди биле нормални, позитивни или негативни за да се откријат и причините што се јавуваат во констатираните големини. На пр расчленување на продажбата по тримесечја во една организација.

расчленување по простор. Ова расчленување може да се врши само за оние појави кои се врзани со надворешниот свет, а класичен пример за тоа се набавките и продажбите (по републики, држави, општини). Некои автори ова расчленување го подразбираат и она според организациони единици на самата организација, по погони, по одделенија и сл.

- други видови расчленување: функционално расчленување, расчленување на цената на чинење и сл.

Метод на елиминирање, изолација

Кај примената на овој метод се врши отстранување на одредени делови за кои се смета дека немаат значајност и квалитет за анализа на некој сложен објект. На пр доколку треба да се изнајдат причините за неисполнување на производниот план тогаш вкупното производство се расчленува на одделни артикли. Ако се констатира дека кај одредени артикли производството е зголемено, а кај некои намалено барањето на причините што влијаеле за неисполнување на планот во вкупното производство ќе се ограничи само на производствата на оние артикли каде што е тоа потфрлено, а ќе се елиминираат од понатамошно истражување оние артикли што се рамни на планираното или натфрлени. Негова предност – со стеснува полето на ситражување и се доаѓа побрзо до резултатот. Но, треба да се истакне дека неговата употреба носи опасност да се ечлиминираат делови кои се доста сложени, а токму во тие делови да се крие квалитетот што е предмет на испитување. Но, тој е ограничен и се применува само ако се сака да се откријат само позитивности, само негативности или само стагнацијата во работењето на организацијата. Деловите кои сеуште се сложени не треба да се елиминираат, но и понатаму да се анализираат и истражуваат. Исто така, тој не може да се примени доколку при анализата треба да се откријат причините како за негативностите така и за позитивностите во работењето на организацијата.

40


2.2.ДОПОЛНИТЕЛНИ МЕТОДИ НА АНАЛИЗАТА

Покрај основните методи во анализата се користат и други методи кои имаат карактер на дополнителни. Тие се помошни методи кои во основа се сметководствено-статистички техники и методи на анализирањето на некоја појава и на резултатите кои се добиваат. Овде како значајни дополнителни методи ќе бидат објаснети: методот на каузалитет, методот на корелација и методот на пресекување на билансот.

а. Метод на каузалитет б. Метод на корелација в. Метод на пресекување на билансот

Метод на каузалитет

Поимот каузалитет или причинитост се поврзува со каузална или причинска поврзаност на предметите и појавите. Каузалната или причинска поврзаност помеѓу предметите и појавите се манифестира на пример преку квантитативна промена на една појава до друга квантитативна шпромена на друга појава. Подигањето на пари од сметка предизвикува намалување на паричните средства на сопственикот на сметката, а се врши зголемување на неговите готовински средства. Причинската поврзаност може да биде само помеѓу два објекта или помеѓу повеќе објекти.Каузалната поврзаност особено и најчесто се манифестира помеѓу книговодствената евиденција, во билансите на организациите кај кои промената предизвикува промена и на позитивната и на негативната страна поради што се одржува постојанобиланска рамнотежа. Таква поврзаност имаат повеќе сметки, пример побарувања од купувачите со сметката продажба на стоки, или сметките каса и жиро сметка со сметките продажба на стоки и др.

Метод на корелација

Секоја масовна појава е резултат на појави и фактори на кои таа самата дејствува но и други појави кои се во врска со неа. Поврзаноста меѓу појавиуте доведува до конкретни влијанија едни врз други што се нарекува корелација меѓу појавите. Така, потребата од зголемување на производството е условено од зголемување на основните средства или од степенот на искористување на капацитетот. Насоката на корелацијата меѓу две заемно зависни појави може да биде таква што меѓу нив може да постои позитивна или негативна корелација.Позитивна корелација – ако појавите се манифестираат во иста насока, односно ако зголемиувањето на интензитетот на една појава предизвикува зголемување на

41


другата зависна појава. Пр, зголемувањето на продуктивноста логично предизвикува зголемување на личните догходи и спротивно. Или, намалувањето на основните средства предизвикува намалување и на обемот на обртни средства во организацијата.Негативна корелација – појавите не се манифестираат во иста насока, зголемување на интензитетот на едната доведува до намалување на другата појава. Добивката и трошоците се во негативна корелација исто како и продажбата и продажните цени.

Метод на пресекување на билансот

Теоријата на пресекување на билансот тргнува од поставката што Билансот

претставува една економска целина на стопанската организација. Билансот

претставува сложена појава која е составена од повеќе позиции, делови. Билансот

има квалитативни и квантитативни свијста, а значајно место има билансната

рамнотежа која секогаш мора да постои и која не може да биде нарушена со

никакви настани во работењето на организацијата. Kvantitativnite svojstva

na bilansot gi prikaùvaat pri~inite za zgolemuvawe ili namaluvavawe

na zbirot na bilansot, kako i odnosite pome|u aktivata i pasivata.

Prvata kvantitativna karakteristika na bilansot e ramnoteà pomegu aktivata i pasivata.

Pr. Ako vo edno pretprijatie vo aktivata ima 10 mil. Denari mora isto taka da ima i vo pasivata tolkav iznos , bidejki bilansot pretstavuva dvostrana slika na edna ista rabota . So drugi zborovi bilansot gi razgleduva sredstvata na prespektiva na nivniot funkcionalen raspored, a izvorite na prespektiva na pripadnosta - namenata.

Neramnoteàta na bilansot sekoga{ pokaùva nepotpolnost na celinata odnosno deka ne{to nedostasuva.

Na primer deka edno pretprijatie go ima sledniot bilans

Aktiva Pasiva

Sredstva 300.000 Izvori 380.000

Vakvata neramnoteà pokaùva deka vo bilansot ne se opfateni izvesni pozicii od aktivata vo iznos od 80.000

42


Preseкuvawe na bilansot

Koga se razrabotuva pra{aweto na bilansot treba da se ima predvid faktot deka prese~uvaweto na bilansot ne e ista rabota {to i ras~lenuvaweto na bilansot.

Ras~lenuvaweto na bilansot e metoda za tehni~ki polesno sovladuvawe na promenite {to nastanuvaat vo pretprijatijata, a prese~uvaweto na bilansot e kvantitativna karakteristika odamna poznata vo praksata, a ne tolku koristena vo raboteweto na stopanskite organizacii.

Kaj onie pretprijatija {to imaat pove}e odvoeni pogoni moè organizacijata da se postavi taka, so pomo{ na ovaa kvantitaivna karakteristika odamna poznata vo praksata, a ne tolku koristena vo raboteweto na stopanskite organizacii.

Kaj onie pretprijatija {to imaat pove}e odvoeni pogoni moè organizacijata da se postavi, taka so pomo{ na ovaa kvantitativna karakteristika da se dobijat to~ni podatoci za finansiraweto, bez mnogu korespodirawe pome|u pogonite.

Osnovnite karakteristi~ni belezi na metodata za prese~uvawe na biznisot, se slednive:1. za prese~uvawe na bilansot ne e bitno bilansot da se prese~e na dve dela, istiot moè da se prese~e na pogolem broj delovi, no sekoga{ zbirot na pozitivnite razliki na oddelnite delovi treba da e ednakov na zbirot na negativnite razliki i naedno da gi izrazuva odnosite na me|usebno finansirawe.2. razlikite {to }e se pojavat treba da se sprotiven karakter , t.e. na ednata strana da se pozitivni , a na drugata negativni.

Prese~uvaweto na bilansot moè da se vidi od sledniov primer:Edno pretprijatie gi ima slednive bilansnи pozicii:

Aktiva Pasiva 1. Osnovni sredstva 400.000 1. Fond na osnovni Sredstva 500.000

2. Obratni sredstva 300.000 2. Banka 200.000

___________ _________ 700.000 700.000

43


So primena na prese~uvaweto na bilansot ovoj bilans ke se prese~e na dva dela i toa na: bilans na osnovnite i bilans na obratnite sredstva koi }e dobijat sledna forma:

Aktiva Bilans na osnovni sredstva Pasiva 1. Osnovni sredstva 400.000 1. Fond na osnovni Sredstva 500.000

2. Saldo 100.000 ___________ _________

500.000 500.000

Aktiva Bilans na osnovni sredstva Pasiva 1. Obratni sredstva 300.000 1. Banka 200.000

2.Saldo 100.000 ___________ _________

300.000 300.000

Prese~eniot bilans na osnovnite i obratnite sredstva pokaùva deka vo dvata prese~eni bilansi postoi neramnoteà koja e sledena so razlika, koje e ednakva no e od sprotiven karakter ( vo dvata bilansi razlikata iznesuva 100.000 no e od sprotiven karakter).

So drugi zborovi, kaj bilansot na osnovnite sredstva nedostasuvaat, a koj bilansot na obratnite sredstva se pojavuva vi{ok na sredstva. Saldoto vo dvata prese~eni bilansi go pokaùva odnosot na finansiraweto me|u delovite.

Основни начела и проблеми на билансирањето

На крајот на пресметковниот период на претпријатието покрај другото се изготвуваат два биланса: биланс на состојбата и биланс на успехот. Инаку под пресметковен период се подразбира временскиот интервал за кој се изработува пресметка на резултатите од работењето и се утврдува состојбата на средствата и изворите. Билансот на состојабата претстваува преглед на средствата и изворите изготвен на определен ден врз основа на определени билансни правила. Тој се изготвува врз однова на состојбата на одделните сметки во сметководствената евиденција. Но за разлика од сетките билансот на состојбата ја покажува состојбата на сите средства и на сите извори на определн ден.

44


Билансот на успехот претставува преглед на сите приходи и расходи што настанале во текот на работењето на еден пресметковен период. Тој го покажува успехот од работењето со тоа што ги противставува расходите спрема приходите. Со овие два биланса се сумираат сите промени на средствата и изворите а сите приходи и расходи. Ппокрај другото со овие два биланса се врши проверка на книжењата и се докажува исправноста на водењето на сметководствената евиденција. Тие без исклучок се изготвуваат во секоја стопанска организација. Под балансирањето се подразбира начинот на утврдувањето како и начинот на искажувањето на билансните позиции. Билансите имаат своја вековна историја. Со време, покрај другото се развиле правила и принципи за начинот на утврдувањето, квантифицирањето на одделните позиции во билансот. ,

2.3.ОПШТИ НАУЧНИ МЕТОДИ НА АНАЛИЗАТА

Osven koristeweto na posebnite nau~ni metodi tipi~ni za spomenatite

tri nau~ni disciplini, ekonomskata analiza gi koristi i op{tite nau~ni

metodi kako {to se: dijalekti~kiot metod i metodot na op{tata teorija

na sistemite, kako i odredeni soznajni metodi: metodot na analiza,

metodot na sinteza, metodot na indukcija, metodot na dedukcija,

metodot na komparacija i metodot na nabquduvawe.

Диjalekti~kiot metod i metodot na op{tata teorija na sistemite,

~ija osnova e prou~uvawe na me|usebnata zavisnost i povrzanost na

procesite i pojavite vo op{testvoto i stopanstvoto, go nabquduvaat

pretprijatieto kako sloèn organizam koj se nao|a vo proces na

kontinuirano funkcionirawe. Toj sloèn organizam, vo svojata dinamika,

ostvaruva mnogubrojni i najrazli~ni procesi koi moàt da bidat pravilno

sfateni i prou~eni dokolku se nabquduvaat niz prizmata na nivnata

pri~insko-posledi~na uslovenost i povrzanost.

Мetodot na analiza e postapka na ras~lenuvawe na celinata na

sostavnite delovi, odnosno ras~lenuvawe na sloènite pojavi i procesi

na nivnite ednostavni delovi, ras~lenuvawe na sistemite na nivnite

45


potsistemi. Na toj na~in, preku analizata, od sloènata celina se

izdvojuvaat odredeni relevantni elementi i, vrz osnova na takvoto

ras~lenuvawe pojavata podobro se sogleduva i se steknuvaat

soznanija za nejzinoto odnesuvawe. Taka na primer, vkupniot prihod

kako izraz na ostvarenite rezultati na pretprijatieto, so pomo{ na

metodot na analiza, moè da se ras~leni na oddleni vidovi prihodi

(delovni prihodi, prihodi od finansirawe i vonredni prihodi). Sekoj od

ovie prihodi, moè, ponatamu, da se ras~lenuva na negovite sostavni

delovi i da se formira zaklu~ok za strukturata na vkupniot prihod,

odnosno za u~estvoto na oddelnite vidovi prihodi vo vkupniot prihod.

Ili pak, analizata na tro{ocite na pretprijatieto vr{i ras~lenuvawe na

vkupnite tro{oci spored nivnite vidovi, nositeli i mesta na nastanuvawe

i, vrz osnova na toa gi utvrduva mo`nostite i postapkite za nivno

namaluvawe.

46


Сintezata pretstavuva metod na soedinuvawe na poedine~nite

elementi vo celinata, na potsistemite vo sistemot zaradi prou~uvawe

na odredena pojava vo nejzinata dinamika. Taka, vrz osnova na

analizata na oddelnite aspekti na pojavata, niz sintezata doa|ame do

soznanijata za pojavata vo celina. Na primer, ako so primena na

metodot na analiza sme utvrdile deka oddelni organizaciski delovi na

pretprijatieto ostvaruvale razli~ni finansiski rezultati, nivnata sinteza ni

pokaùva dali vkupniot finansiski rezultat na pretprijatieto e pozitiven

ili negativen. So pomo{ na sintezata, isto taka, ocenuvame kolku

rezultatite na sekoj organizaciski del vlijaat na vkupniot rezultat na

pretprijatieto.

Мetodot na indukcija pretstavuva postapka ~ija osnovna

karakteristika e logi~no zaklu~uvawe od poedine~noto kon op{toto.

Vrz osnova na nabquduvawe na oddelni ekonomski pojavi se

utvrduvaat soznanijata za op{ite pravila spored koi tie se odvivaat.

Taka, na primer, pri utvrduvaweto na pri~inite za fluktuacija na

rabotnata sila vo pretprijatieto, najprvo, gi ispituvame pri~inite za

napu{taweto na pretprijatieto kaj sekoj rabotnik koj se re{il na takov

~ekor, a posle toa, vrz osnova na dobienite odgovori, formirame

zaklu~oci za najva`nite pri~ini poradi koi rabotnicite si odat od

pretprijatieto (niski plati, naru{eni me|u~ove~ki odnosi, lo{i

rakovoditeli, te{ki uslovi na rabota i sl.)

47


Кaj deduktivnata metoda procesot na logi~no razmisluvawe ima

sprotivna nasoka: poa|a od postavkata deka nekoja pojava e op{to

prifatena, bidej}i vo praktikata ili vo sli~ni slu~ai e potvrdena, pa

nejzinite karakteristiki gi zema kako pravila na odnesuvawe i za drugi

poedine~ni slu~ai. Na primer, pretprijatieto raboti vo dve smeni. Ako

istraùvaweto na pri~inite za zgolemuvaweto na {kartot vo prvata

smena upatuva na zaklu~ok deka glaven vinovnik za toa e

nesoodvetnata stru~nost na rabotnata sila, so golem stepen na

sigurnost moè da se tvrdi deka istata pri~ina predizvikuva

zgolemuvawe na {kartot i vo vtorata smena.

Зa podobruvawe na kvalitativnite svojstva na analizata i sintezata i za

zgolemuvawe na uverlivosta na indukcijata i dedukcijata sluì

metodot na komparacija. Komparacijata pretstavuva sporeduvawe

na ekonomskite pojavi vo vremeto i prostorot. So vremenskoto

sporeduvawe gi otkrivame promenite vo dinamikata na pojavite i

procesite i go sledime nivnoto nastanuvawe i razvitok. Prostornoto

sporeduvawe, pak, ni dava informacii za odvivaweto na pojavite i

procesite na razli~ni mesta. Na toj na~in ja utvrduvame nivnata

sli~nost (identi~nost) ili razli~nost vo razli~ni pretprijatija. So toa,

sporedbenata analiza ni pomaga da ja otkrieme su{tinata na pojavite i

procesite, da gi objasnime pri~inite i da gi sogledame posledicite.

Мetodot na nabquduvawe podrazbira sistematsko sledewe na

odredena pojava ili proces vo pretprijatieto zaradi otkrivawe,

registrirawe i opi{uvawe na site fakti i informacii zna~ajni za

problemot {to se istraùva. Na primer, predmet na nabquduvawe

moàt da bidat: iskoristuvawe na rabotnoto vreme vo pretprijatieto,

iskoristuvawe na sredstvata za rabota, tro{ewe na predmetite za

rabota, izmeni na proda`nite ceni, izmeni na nabavnite ceni itn. Vrz taa

osnova, odredena pojava ili proces celosno gi sogleduvame i

objasnuvame.

48


2.4.СИСТЕМСКИОТ ПРИОД НА ЕКОНОМСКАТА АНАЛИЗА (SPEA)

Sistemskiot priod na ekonomska analiza se potpira na prou~uvawe na

predmetite kako kompleksen sistem od sostavni elementi, so brojni

vnatre{ni i nadvore{ni vrski. SPEA obezbeduva:

1) maksimalno detalizirawe na prou~uvaniot fenomen i na

procesot do onoj stepen {to e neophoden za objasnuvawe

na najsu{testvenite elementi na objektot na izu~uvawe.

2) sistematizacija na elementite vrz baza na nivnite me|

usebni vrski, me|uvlijanie, me|usebno vkrstuvawe, me|

uzavisnost i vzaemna podredenost.

3) obop{tuvawe na rezultatite od analizata.

Prednosti na sistemskiot priod se:

1) dava razbirliva i celno naso~ena studija;

2) dava metodol{ki podràn dijagram vo prikaùvaweto na

rezultatite od zgolemena proizvodna efikasnost;

3) dobienoto od ekonomsko-matemati~kiot model moè povtorno

da se koristi;

Vo specifi~ni metodi na ekonomska analiza spa|aat i metodot na

sporedba, grupirawe, vramnoteùvawe i grafi~kiot metod.

Statisti~kiot metod go vklu~uva koristeweto na sredni i relativni

vrednosti, indeksniot metod, korelaciona i regresivna analiza itn.

Matemati~kite metodi moè da se podelat vo tri grupi: ekonomski

(matri~ni metodi, teorija na proizvodna funkcija, teorija na me|

ugranska ramonoteà); metodi na ekonomska kibernetika i optimum

programirawe (linearno, nelinearno, dinami~ko programirawe); metodi

na operacioni istraùvawa i donesuvawe odluki (teorija na grafovi,

teorija na igri ).

49


2.5.KАРАКТЕРИСТИКИ НА СПЕЦИФИЧНИТЕ ПРИОДИ НА МЕТОДИ НА

ЕКОНОМСКА АНАЛИЗА

Sporedba(komparacija) na prou~uvanite bazi i fakti na ekonomskiot

ìvot. Se razlikuva horizontalna komparativna analiza, so koja se

opredeluva apsolutnoto i relativnoto otstapuvawe na fakti~koto nivo

istraùvani pokazateli od baznoto nivo; vertikalna komparativna

analiza se koristi za izu~uvawe na strukturata na ekonomskite pojavi;

trendova analiza {to se primenuva pri ispituvawe na relativnoto tempo

na pokazatelite na rast i porast za pove}e godini vo odnos na

bazi~nata godina t.e. pri prou~uvawe na vidot na dinamika.

Kompatibilnosta (sovpadnosta) na sporeduvanite pokazateli, e

neophoden uslov za komparativna analiza i pretpostavuva:

edinstvo na volumenskite, tro{kovnite, kvalitativnite i

strukturalnite pokazateli;

edinstvo na vremenskite periodi za koi se odnesuva

sporeduvaweto;

sovpadnost na proizvodnite uslovi;

sovpadnost na procedurata na presmetka na pokazatelite.

Grupirawe - se koristi za istraùvawe na me|uzavisnost vo ramkite na

edna sloèna pojava, ~ija karakterstika e odraz na ednorodni

pokazateli i razli~ni zna~ewa (karakteristiki na proizvodniot park

spored periodot na po~etok na koristewe, na mestoto na

iskoristuvawe, spored koeficient na istro{enost i sl.

Metodata na уramnoteùvawe (balans) se sostoi vo poramnuvawe na

dve celini na pokazateli koi se stremat kon specifi~no

vramnoteùvawe. Kako rezultat se dobiva nov analiti~ki (izbalansiran)

50


indeks. Na primer, pri analiza na obezbedenost na pretprijatieto so

surovini se izedna~uvaat potrebite za surovini so pokrienost na

potrebite i se opredeluva indeksot na izbalansiranost - deficit i odvi{ok

na surovini. Kako dodatok, metodot na vramnoteùvawe se koristi za

proverka na rezultatite od presmetkata na vlijanieto na faktorite vrz

zaedni~kiot indeks na uspe{nost. Ako sumata na vlijanie na faktorite

vrz indeksot na uspe{nost e ednakva na nejzinoto otstapuvawe od

bazi~nata vrednost, toga{ kalkulacijata e izvedena to~no. Otsustvo na

izedna~enost ukaùva na nekompletnost na razgleduvanite faktori ili

za napravena gre{ka.

pri {to y – indeks na uspe{nost; x - faktori; - otstapuvawe od

indeksot na uspe{nost za redica faktori hi.

Metodot na poramnuvawe se koristi isto taka za da se opredeli

soodnosot na vlijanieto na oddelni faktori vrz promenata na indeksot

na uspeh dokolku vlijanieto na drugite faktori e poznato:

Grafi~kiot metod - Grafi~kite se slikoviti prikazi na pokazatelite i

nivnata zavisnost so pomo{ na geometriski figuri. Grafi~kiot metod ne

sluì kako analiza na nezavisnite vrednosti, tuku se koristi za slikovito

prikaùvawe na merkite.

Statisti~ki presmetki:

51


Sredna vrednost se presmetuva vrz baza na grupa podatoci za

kvalitativno ednakvi pojavi. Tie pomagaat da se opredelat op{tite

zakonomernosti i tendencii vo razvojot na ekonomskite procesi.

Indeksniot metod e zasnovan na relativnite indeksi, koi go izrazuvaat

odnosot na pojavata kon baznoto nivo, zemeno kako osnova na

sporedba. Statistikata razlikuva nekolku vidovi na indeksi {to se

koristat pri analiza: zbirni, aritmeti~ki, harmonii itn. Koristej}i ja

indeksnata konverzija po pravewe vremenski serii {to go

karakteriziraat, na primer, izlezot na industriskiot proizvod vo vkupnite

tro{oci, mo`no e kvantificirano da se analizara dinamikata na pojavata.

Metodot na korelacija i regresija (stohasti~ka) analiza se koristi

najmnogu za opredeluvawe na najmalata povrzanost me|u indikatorite

{to ne se locirani vo funkcionalnata zavisnost, odnosno vrskata se

manifestira ne vo sekoj individualen slu~aj, tuku vo definitivna

zavisnost. Dve osnovni zada~i se re{eni so pomo{ na korelacijata:

se sozdava model na operativni faktori (izedna~uvawe na

regresijata)

se dava kvanititavna procenka na najmalata povrzanost

(koeficient na korelacija).

Matemati~ki metodi:

Matriks modelot e {ematski odraz na ekonomskata pojava ili na

procesot so pomo{ na nau~na apstrakcija. Naj{iroka primena na

metodot e za analizirawe na odnosot “tro{oci - finalni tro{oci” {to se

konstruira po principot na {ah dijagram i koj ovozmoùva da se

pretstavi vo najkompaktna forma me|uodnosot na tro{ocite i

rezultatite od proizvodstvoto. Matemati~koto programirawe e osnoven

na~in za re{avawe na problemite so optimizirawe na industriskata i

ekonomskata aktivnost.

52


Metodot na operacioni istraùvawa e naso~en kon prou~uvawe na

ekonomskite sistemi, vklu~uvaj}i ja industriskata i ekonomskata

aktivnost na pretprijatieto, zaradi opredeluvawe na kombinacijata na

strukturno povrzanite elementi na sistemot, {to do najgolem moèn

stepen }e ovozmoì da se opredeli najdobriot indeks od brojot na

mo`nite. Teorijata na igri kako del, od operacionite istraùvawa e

teroija na matemati~ki modeli za donesuvawe optimalana odluka pod

uslovi na neizvesnot na nekolku sprotivstaveni strani, koi imaat

razli~en interes.

Procedura na faktorskata analiza

Site pojavi i procesi na stopanskata aktivnost na pretprijatijata se nao|

aat vo soodnos i me|uzavisnost. Nekoi od niv se direktno me|usebno

povrzani, drugi indirektno. Ottuka, va`no metodolo{ko pra{awe vo

ekonomskata analiza e prou~uvawe i merewe na vlijanieto na faktorite

vrz goleminata na ekonomskite indikatori {to se istraùvaat.

Pod ekonomska faktorska analiza se podrazbira postepen premin od

po~etniot faktorski sistem kon krajniot faktorski sistem, otkrivawe na

kompletniot dijapazon na direktni, kvantitavno merlivi faktori koi imaat

vlijanie vrz promenite na indeksot na uspe{nost.

Spored prirodata na me|uodnosi na pokazatelite se razlikuvaat metod

na opredelena i neopredelena (stohasti~ka) faktorska analiza.

Opredelenata (determinirana) faktorska analiza e procedura na

prou~uvawe na vlijanieto na faktorite ~ii vrski so indeksot na

uspe{nost se od funkcionalna priroda.

Osnovnite svojstva na determiniraniot priod na analiza se:

gradewe na determiniraniot model po pat na logi~ka analiza;

53


postoewe na celosna, cvrsta povrzanost me|u pokazatelite;

nevozmo`nost da se oddelat rezultatite od vlijanieto na

ednovremeno dejstvuva~kite faktori, koi ne dozvoluvaat

obedinuvawe vo eden model;

izu~uvawe na me|uodnosite vo kratok vremenski period.

Se razlikuvaat ~etiri tipa na determinirani modeli:

Aditivni (dodatni) modeli se algebarski zbirovi na pokazatelite izrazeni

vaka:

.

Vakviot model, na primer, vklu~uva pokazateli za tro{oci vo zavisnost

od elementite na tro{eweto na proizvodstvoto i od stavkite na

tro{ewe; indeksot na obemot na proizvodtvo vo negovata me|urelacija

so obemot na autputot po oddelni artikli ili obemot na proizvodstvo vo

posebnite oddelenija.

Mulitplikativnite modeli generalno moè da se prikaàt so formulata:

Primer na multiplikativen dvojno faktorski model e modelot na obemot

na proizvodstvoto:

OP=S ̂x SP

kade {to SЧ - sreden broj na raspoloìvi rabotnici;

SP - sreden output na eden rabotnik;

Delben model:

54


Primer za delben model(po denovi) e indeksot na vremeto na obrt na

stoki:

kade {to Zt - prose~ni zalihi na proizvodi; OR - ednodneven obem na

realizacija.

Me{anite modeli se kombinacija na pogore nabroenite modeli i tie

moè da se opi{at so pomo{ na specijalen izraz:

Kako primer za vakvi modeli sluàt pokazatelite za tro{ocite po

edinica proizvod, rentabilnosta itn.

Detalnata faktorska analiza na mnogu na~ini e opredelena od brojot

na faktori ~ie vlijanie moè da se proceni so kvantitavni pokazateli;

onie faktori, pak, koi ne moàt kvantitavno da se izrazat i se poznati

kako stohasti~ki se isto taka predmet na faktorska analiza so primena

na ekonometrijata i nejzinite modeli. Se na se, multifaktorskite me{ani

modeli imaat golema primena vo ekonomskata analiza.

55


3.

АНАЛИЗА НА ОБЕМОТ НА ПРОИЗВОДСТВО И

ПРОИЗВОДСТВЕНА РЕАЛИЗАЦИЈА

3.1. Osnovni zada~i na analizata na obemot na proizvodstvo i

izvori na informacii

Sevkupniot rezultat na funkcionirawe na pretprijatieto naj~esto se

izrazuva vo tri oblika: obem na proizvodstvo, vkupen prihod i dobivka.

Nie }e po~neme so analiza na prviot oblik na merewe na rezultatot na

rabotewe na edno pretprijatie preku analiza na proizvodstvoto

odnosno obemot na proizvodstvo i negovata realizacija.

56


Pretprijatijata samostojno go planiraat svoeto rabotewe vrz baza na

dogovori napraveni so korisnicite na proizvodstvoto kako i so

dobavuva~ite na materijalno-tehni~ki izvori, i gi opredeluvaat

razvojnite perspektivi vrz baza na pobaruva~kata za nivnoto

proizvodstvo, stoki i uslugite. Vo svojata aktivnost pretprijatijata se

prinudeni da gi razgleduvaat interesite na korisnicite i nivnite barawa

zaradi kvalitet na isporakata ili uslugata.

Ottuka, analizata na raboteweto na industriskite pretprijatija po~nuva

so studija na pokazatelite na produkcioniot vlez (input), {to gi opfa}a

slednite stadiumi: analiza na formirawe i izvr{uvawe na

proizvodstvoto; analiza na obemot na proizvodstvoto; analiza na

asortimanot na proizvodstvoto, na strukturata na proizvodstvoto;

analiza na kvalitetot na proizvodstvoto; analiza na ritamot na izlez na

proizvodot (autput); analiza na ispolnuvaweto na dogovorenite obvrski

i realizacijata na proizvodstvoto.

Obemot na zavr{enoto industrisko proizvodstvo moè da se izrazi vo

prirodni (naturalni), uslovno naturalni i statisti~ki merki. Op{tite

pokazateli na obemot na proizvodstvoto se dobivaat so pomo{ na

vrednosta na ~inewe(tro{oci) vo proda`nata cena. Osnovnite

pokazateli za obemot na proizvodstvoto se dobivaat so merewe na

proizvedenite stoki ili bruto proizvodstvoto.

Osnovna cel na sekoe pretprijatie e dobivawe maksimalno moèn profit

od realizacijata na proizvodstvoto. Vo dene{ni uslovi na silna

konkurencija prakti~no na site pazari, pra{aweto na realizacija e na

prvo mesto, i zada~ata na proizvodstvoto e vo podredena polo`ba.

Kako {to zabeleùva Piter Draker (Peter Drucker), poznat amerikanski

ekonomist, “rezultat na biznisot mora da bide zadovoluvawe na

klientot, vnatre vo pretprijatieto postojat samo tro{oci”.

57


So cel da se zadovolat najrazli~nite potrebi na korisnicite, sredni ili

golemi pretprijatija organiziraat sospstvena proda`na mreà, ili

sklu~uvaat dogovori so specijalizirani prodava~i, obiduvaj}i se da

imaat postojan i {irok obem na raznovidni proizvodi. Rakovoditelite na

malite pretprijatija sklu~uvaweto na prodolèni dogovori so golemi

pretprijatija ili poseduvawe na specifi~en obem na postojani klienti go

smetaat za nivno zna~ajno dostignuvawe. I vo dvata slu~ai so cel da

se zadràt osvoenite pozicii neophodno e nabquduvawe na

bezmilosnite uslovi: ispolnuvawe na isporakite vo dogovorenite periodi,

odrùvawe na neophodnoto nivo na kvalitet na proizvodstvoto

(rabotite, uslugite). Vo isto vreme, pretprijatijata moraat sekoga{ da

bidat podgotveni da go smenat izlezniot (output) asortiman, da ja

pro{irat nomenklaturata na predloèni proizvodi ili duri da se svrtat

kon noviteti vo svoeto specifi~no proizvodstvo, ako se takvi barawata

na pazarot. Ottuka, posebno vnimanie vo sistemot na ekonomska

analiza ne retko se dava na pokazatelite na proizvedenoto i

realiziranoto proizvodstvoto. Osnovni zada~i na ovoj vid analiza vo

nejzinata tradicionalna verzija se slednive:

ocenka na ispolnuvawata na pretprijatieto na dogovorenite

obvrski po stavki na proizvodstvo;

prou~uvawe na dinamikata na autputot na proizvodstvoto i

negovata realizacija izrazena vo pari;

ocenka na izvr{uvaweto na planot i prou~uvawe na dinamikata

na proizvodniot izlez vo naturalni pokazateli;

razvivawe na promeni vo asortimanot na proizvodstvoto i

opredeluvawe na nivnoto vlijanie na proizvodniot izlez vo

naturalni i pari~ni poimi;

procenka na ritmikata na proizvodstvo i realizacija na

proizvodstvoto;

ocenka na kvalitetot na proizvedenite stoki;

58


kompleksna i sistemska analiza na faktorite, koi imaat vlijanie na

izvr{uvawe na planot so osvrt na proizvodstvoto i realizacijata

na proizvodstvoto;

razvoj na rezervite za natamo{no zgolemuvawe na obemot na

realizacija na proizvodstvoto i podobruvawe na negoviot kvalitet,

garantirawe na ritmikata na proizvodstvoto i na realizacijata;

razvoj na merkite za iskoristuvawe na ~istite rezervi.

Za analiza na obemot i realizacijata na proizvodstvoto vo pretprijatieto

kako izvori na informacii se koristat formite na statisti~ka i

smetkovodstvena evidencija (informaciite od presmetkite na oddelite )

kako i bazite na knigovodstvena presmetka za proizvodstvoto kako i na

posebnite oddeli (subdivizii), za vlez na zalihite i realizacijata na

zavr{enoto prizvodstvo, itn. Za analiza na izvr{uvaweto na planot za

proizvodstvo i realizacija na proizvodstvoto od individualnite

prodavnici, spored sektori, neophodnite informacii moàt da se dobijat

od biznis planovite na pretprijatieto, planovite za proizvodstvo po

oddeli, izve{taite za rabotite vo kupuvawe, bazite na knigovodstvenite

presmetki.

3.2. Sistem na pokazateli {to go karakteriziraat obemot na

proizvodstvo i realizacija

Za karakterizirawe na obemot na proizvodstvoto i realizacija na

proizvodstvoto vo pari~en izraz se koristat pokazatelite za bruto i neto

proizvodstvo.

Obemot na krajnoto industrisko proizvodstvo moè da se izrazi vo

prirodni (naturalni), uslovno naturalni i statisti~ki merki. Op{tite

pokazateli na obemot na proizvodstvoto se dobivaat so pomo{ na

59


vrednosta na ~ineweto(tro{ocite) vo proda`nata cena. Osnovnite

pokazateli za obemot na proizvodstvoto se rezultat na proizvedenite

stoki i bruto proizvodstvoto.

Bruto proizvodstvo - vrednost na sevkupnoto proizvodstvo i izvr{enite

raboti, vklu~uvaj}i go i nezavr{enoto proizvodstvo, izrazeno vo

sporedlivi ceni.

Proizvedeni stoki - bruto proizvodstvo namaleno za vnatre{niot obrt i

nezavr{enoto proizvodstvo.

Realizirano proizvodstvo - ~inewe na realiziranoto proizvodstvo,

distribuirano i plateno od kupuva~ite.

Primenata na obemot na proizvodstvoto kako oblik na izrazuvawe na

rezultatite e lesna i ednostavna vo slu~aite koga pretprijatieto

proizveduva eden vid proizvod (proizvodstvo na elektri~na energija

iskaàno vo KW, proizvodstvo na jaglen vo toni i sl.). Naj~esto

pretprijatijata proizveduvaat asortimani na proizvodi koi se razlikuvaat

po oblikot, goleminata, kvalitetot i edinicata merka vo koja se

izrazuvaat. Vo takvi uslovi, rezultatite na pretprijatieto ne moàt da se

iskaàt vo edinstvena naturalna edinica merka. Zatoa, obemot na

proizvodstvo za razli~ni proizvodi zaedni~ki se iskaùva so primena na

opredelena metodolo{ka postapka vrz osnova na tkn. naturalno-

uslovni, trudovi i vrednosni edinici.

Indeksot na neto proizvodstvo se koristi vo industriskite

pretprijatija za procenka na obemot na proizvodstvo. Vrz baza na

podatocite za obemot na proizvodstvo moè da se presmetaat serii na

dinamikata na pokazatelite za proizvodstvo i realizacija na

proizvodstvoto vo kontinuitet. Vrz baza na obemot na proizvodstvo se

opredeluva produktivnosta na trudot, koeficientot na iskoristenost na

kapitalot, kapacitetot na fondot na proizvodstvo.

60


Analizata na obemot na proizvodstvoto se pravi vo dve nasoki:

a) ocenka na ispolnuvaweto na godi{niot plan spored autputot na

proizvedenite stoki;

b) analiza na dinamikata na autputot na proizvodstvoto za niza

godini.

Analizata za ispolnuvawe na zada~ite od godi{niot plan vo odnos na

obemot na proizvodstvo se pravi spored podatocite od godi{nite i

kvartalnite presmetki na planot. Se ocenuva izvr{uvaweto na planot,

sporeduvaj}i gi podatocite za obemot na proizvodstvo so planiranoto

proizvodstvo, opredeluvaj}i go apsolutnoto otstapuvawe od planot,

procentot na ispolnuvawe na godi{niot plan i stepenot na

zgolemuvawe vo odnos na prethodnata godina. Korisno e da se

opredelat slednite pokazateli za dinamikata na obemot na

proizvodstvo:

apsolutniot prirast na obemot na proizvodstvo vo tekot na

analiziraniot period vo sporedba so prethodnata godina, {to

ovozmoùva da se dade procenka na stepenot na promena i se

opredeluva spored formulata (kade{to t go

ozna~uva periodot na autputot na proizvodite, i ovoj metod na

procenka moè da se primeni isto taka za sekoj vid proizvodi).

op{t prirast na obemot na proizvodstvo vo razgleduvanite

godini:

kade{to n -broj na godini za koi se istraùva dvièweto na obemot na

proizvodstvoto.

srednata godi{na stapka na apsoluten porast na

proizvodstvoto, opredelna so delewe na celosnoto

zgolemuvawe na proizvodstvoto so brojot na godinite:

61


tempo na rast ( ) (indeks na dvièwe) i tempo na prirast (

) na proizvodstvoto {to ovozmoùva da se izmeri intenzitetot i

nasokata na promena vo autputot na proizvodot za istraùvaniot

period:

Tempoto na rast na proizvodstvoto vo nekoi sistematski razrabotki na

ekonomskata analiza se narekuva indeks na obemot na

proizvodstvo. Ovoj pokazatel ja karakterizira dinamikata na razvojot

na pretprijatieto. Neophodno e da se zabeleì deka ako istraùva~ot

koristi podatoci od nadvore{ni presmetki toj }e moè da ja presmeta

samo dinamikata na realiziranata produkcija i ~ineweto na

realiziranoto proizvodstvo.

sredna godi{na stapka na porast ( ) i sredna godi{na

stapka na zgolemuvawe na proizvodstvoto ( )

kade{to e autput na obemot na proizvodstvo vo bazi~nata godina

(od koja se brojat n godinite). Dadenite pokazateli imaat smisla ako

obemot na proizvodstvoto e daden vo naturalni golemini (par~iwa,

metri, toni, itn.) ili vo sporedlivi ceni.

62


Uslovno-naturalnite pokazateli se primenuvaat vo zavisnost od

karakteristikite na obemot na proizvodstvo so cel tekovno planirawe,

na primer vo konzervnata industrija ovoj indeks }e bide izrazen vo

iljada uslovni tegli, vo pe~atarskite i izdava~kite pretprijatija - iljada

uslovno ispe~ateni listovi, umetni~kite - kako broj na otpe~atoci, kaj

tie za popravki - kako broj na uslovni popravki. Sepak, op{tite

pokazateli na obemot na proizvodstvo (proizvedeno i bruto

proizvodstvo) se dobivaat so pomo{ na vrednosta na ~inewe izrazena

vo proda`ni ceni. Po pravilo, realiziranoto prizvodstvo go so~inuva ona

{to e distribuirano i plateno od kupuva~ite. Denes knigovoditelite

imaat izbor - da go smetaat realiziranoto proizvodstvo spored

distribuiranoto (vo momentot koga proizvodot se prenesuva na

kupuva~ot) ili spored platenoto (vo momentot koga parite se prefrlaat

na smetka na pretprijatieto).

Sistemot na pokazateli koi se karakteristi~ni za obemot na

proizvodstvo vo sebe go vklu~uvaat osven obemot na proizvodstvo

vo sporedlivi ceni, srazmerniot del na potro{ok na postojanoto

sredstvo, kako i proizvodniot autput po edinica ~inewe na predmetot

na trudot. Potro{okot na postojanoto sredstvo e najzna~aen op{t

indeks za iskoristenost na site postojani sredstva. Kako {to e poznato,

se opredeluva so autputot na proizvodot za edinica potro{ok na

proizvodnite sredstva. Vo tekot na planiraweto i razgleduvaweto na

proizvodstvenata aktivnost na industriskite pretprijatija indeksot na

tro{ewe na postojanoto sredstvo (F) e opredelen so odnosot na obemot

na proizvodstvoto vo dogovoreni ceni sprema bilansnite tro{oci na

osnovnite industriski sredstva za proizvodstvo.

Zna~i, zada~ata na analizata na proizvodstvoto i realizacijata na

proizvodstvoto se sostoi vo opredeluvawe na toa kako glavniot indeks

na obemot na proizvodstvo (ili na realizacijata) zavisi od eden ili drug

63


parametar, so cel da se prifati najsoodvetnata upravuva~ka odluka

zaradi zgolemuvawe na proizvodstvenata efikasnost. Posledovatelno,

neophodno e da se opredeli vlijanieto na oddelnite faktori vrz obemot

na proizvodstvoto {to bi ovozmoìlo promena na tekovnata dobivkata

vo sporedba so prethodniot period.

3.3. Faktorska analiza na obemot na proizvodstvo

Kaj faktorskata analiza na obemot na proizvodstvo se razlikuvaat

faktori od razli~ni nivoa. Isto taka, moè da se razlikuvaat principite na

podelba po nivoa. Na primer, kako faktori od prvo nivo moè da bidat

prose~niot broj na rabotnici i prose~noto godi{no proizvodstvo po

rabotnik. Koli~inata na izraboteni denovi po eden rabotnik i srednoto

dnevno proizvodstvo moè da se smestat vo faktori od vtoro nivo koi

se odnesuvaat na indeksot na obemot na proizvodstvo. Faktori od

tretoto nivo - traewe na rabotniot den i prose~no proizvodstvo na ~as.

Op{tiot priod nametnuva deka site proizvodni faktori se podeleni vo tri

osnovni grupi: “trud”, “predmet na trudot” i “sredstva za rabota”. U{te

pove}e, ovie proizvodni faktori se me|usebno povrzani i vr{at

kompleksno vlijanie na proizvodstvoto. Na primer, {to podobro

iskoristuvawe na sredstvata za rabota za konkretna proizvodna

ekipiranost e mo`na pri obezbedenost na pretprijatieto so rabotnici so

neophodni kvalifikacii, so materijalni resursi i dr. Vlijanieto na trite

op{ti faktori na obemot na proizvodstvo moè da se opredeli ako

pokazatelot za obem na proizvodstvoto e prikaàn vo forma na

slednava zavisnost:

Prvata formula ja karakterizira zavisnosta na autputot(obemot) na

proizvodstvo vo odnos na brojot na vraboteni i nivnata produktivnost

na trudot, vtorata - vlijanieto na sredstvata za proizvodstvo i nivniot

potro{ok vo obemot na proizvodstvo, tretata - zavisnosta od

64


koli~estvoto na materijalite potro{eni vo procesot na proizvodstvo i

~inewe po edinica proizvod.

3.4. Analiza na ritmi~nosta na proizvodstvoto

Golemo zna~ewe za celite na studijata na finansisko-ekonomskite

aktivnosti na pretprijatieto ima i analizata na ritmi~nosta na

proizvodstvoto.

Ritmi~nost - ramnomeren proizvoden autput vo soglasnost so

grafikonot na obemot i asortimanot dadeni so planot.

Ritmi~nata rabota e vaèn uslov za navremeno zavr{uvawe i

realizacija na proizvodstvoto. Neritmi~nosta bi vlo{ila mnogu

ekonomski pokazateli: namaluvawe na kvalitetot na proizvodstvoto, so

{to se zgolemuva obemot na nezavr{eno proizvodstvo i moè da se

pojavi neplanirana zaliha na proizvodi, i kako rezultat na toa se

usporuva obrtot na kapitalot, isporakite ne se ispolnuvaat soglasno

dogovorite i pretprijatieto moè da plati kazni za nenavremena

isporaka, doa|a do zadocneti potezi, nastanuvaat zgolemeni rashodi za

platniot fond so ogled na toa {to rabotnicite }e se platat za redovnata,

i na krajot i za prekuvremena rabota. Seto toa vodi do zgolemuvawe na

proizvodnite tro{oci, namaluvawe na sumata na profit i vlo{uvawe na

finansiskata sostojba na pretprijatieto. Neritmi~nata rabota na malite i

sredni pretprijatija moè da gi dovede do bankrot. Za procenka na

ritmi~nosta se koristat direktni i indirektni pokazateli. Me|u direktnite

e koeficinetot na ritmi~nost (Kritm ), koj se presmetuva kako odnos na

tekovniot obem na proizvodstvo (Q tf) so vrednosta na autputot spored

planot (Q tp ):

65


Se presmetuvaat isto taka i posebni indeksi: specifi~noto

proizvodsto za deset dena, dnevno ili mese~no, zavr{enoto

proizvodstvo itn.

3.5. Analiza na obemot na proizvodstvo i realizacija vo uslovi

na

inflacija

Vo analizata na dinamikata na obemot na proizvodstvoto moàt da se

primenat prirodni(par~e, metri.toni itn), uslovno prirodni (iljada uslovni

konzervi, koli~ina na uslovni popravki) i finansiski pokazateli za

~inewe na obemot na proizvodstvoto. Naj~esto se koristi posledniot

indeks.

Pokazatelite za ~inewe na obemot na proizvodstvo mora da bidat

dadeni vo sporedbena forma. Vo uslovi na inflacija, promenite na

cenite gi neutraliziraat vistinskite promeni, se menuva faktorot na

“~inewe” koj e najva`niot uslov vo sporeduvawe na podatocite.

Spored me|unarodniot presmetkoven standard IASC №15:

“informacijata za vlijanieto na promenata na cenata” se odrazuva vo

dva osnovni koncepta. Prviot, soodvetstvuva na “procedurata za

procenka na predmetite spored knigovodstvenata presmetka vo

pari~ni edinici za kupovnoto ~inewe” i e orientiran na op{tiot indeks

na inflacija na nacionalnata valuta. Pri analiza na dinamikata na

obemot na proizvodstvoto neophodo e da se napravi korekcija so

op{tiot indeks na inflacija na nacionalnata valuta. Vtoriot koncept ima

osnova vo “postapkata na precenetost na predmetite vo

knigovodstvenata kalkulacija spored tekovno ~inewe”. Postapkata se

sostoi vo primena na individualnite indeksi na ceni na stokite ili na

odredeni granki. Pri toa moè da se primenuvaat slednite metodi:

66


konverzija(pretvorawe) na obemot na proizvodstvo vo tekovnata

godina vo ceni na soodvetnoto proizvodstvo od bazi~niot period

(pogodno kaj relativno mala nomenklatura na autputot);

korekcija na zbirniot indeks na izmenata na cenata (Ic) po grupi

na ednakvi stoki(raboti, uslugi) ili za granka vo celina:

Ic = OVP1C0 : OVP0 C0

kade{to OVP1 – obem na proizvodstvo vo presmetkovniot period izrazeno vo naturalni merki;

OVP0 – izlezno proizvodstvo vo bazi~niot period vo naturalni edinici;

C0 – cena na edinica proizvod vo bazniot period

Toga{ aktuelniot obem na proizvodtvo (VP1CP) sporeden so bazi~niot

go presmetuvame spored formulata

VP1CP = VP1 : Jc ,

VP1 – obem na proizvodstvo izrazen kako ~inewe.

So primena na ovoj metod se neutralizira vlijanieto na promenata na

cenata vrz konkreten proizvod ili grupa proizvodi, so {to se dobiva

realen uvid na promenata vo obemot ili realizacija na proizvodstvoto.

Toa od svoja strana ovozmoùva donesuvawe ispravni re{enija za

ponatamo{noto rabotewe.

67


4.АНАЛИЗА НА ИСКОРИСТЕНОСТ НА ОСНОВНИТЕ

ПРОИЗВОДНИ ФОНДОВИ

4.1. Sredstva na pretprijatieto - pojavni oblici na angaìraweto

Osnovnite sredstva (vo ekonomskata literatura i praksa naj~esto se

narekuvaat postojani fondovi, postojan kapital ili postojani sredstva) se

eden od najva`nite faktori na proizvodstvoto.

Analizata na osnovnite sredstva na proizvodstvo moè da bide vo

pove}e nasoki, a nivnata razrabotka vo celinata dava mo`nost da se

oceni strukturata, dinamikata i iskoristenosta na osnovnite sredstva i

dolgoro~nite investicii.

Tabela 3: Osnovni nasoki za analiza na osnovnite sredstva

Osnovi nasoki na analizata

Zada~i na analizata Vidovi analiza

Analiza na strukturata i dinamikata na OS

Ocenka na goleminata i strukturata na vloèniot kapital vo OSOpredeluvawe na karakterot i goleminata na vlijanieto na ~ineweto na OS vrz finansiskite pozicii i strukturata na bilansot

Finansiska analiza

Analiza na efikasnosta na iskoristenost na OS

Analiza na dvièwe na OS.Analiza na pokazatelite za efikasno iskoristuvawe na OS. Analiza na vremenskata iskoristenost (amortizacija) na

Analiza na upravuvaweto

68


OS. Sevkupna ocenka na iskoristenosta na sredstvata.

Analiza na efikasnosta na tro{ocite po sodrìna i eksploatacija na sredstvata

Analiza na tro{ocite za remont na sredstvata. Analiza na tro{ocite za tekovni popravki. Analiza na povrzanosta na obemot na proizvodstvo, profitot i tro{ocite spored iskoristenost na sredstvata

Analiza na upravuvawe

Analiza na efikasnosta na investiciite vo OS

Ocenka na efikasnosta na kapitalnite vloùvawa. Analiza na efikasnosta na privleku- vawe na krediti za investirawe

Finansiska analiza

Izborot na vidot na analiza i realnite analiti~ki zada~i se opredelni od

potrebite na upravuvawe koi ja opredeluvaat osnovnata finansiska i

upravuva~ka analiza, iako nema strogi granici me|u ovie dva vida

analizi.

Angaìranite sredstva se projavuvaat vo razni konkretni oblici kako

sredstva so ~ija pomo{ pretprijatieto ja izvr{uva stopanskata

aktivnost. Taka, pretprijatieto vo svoeto rabotewe upotrebuva zgradi,

ma{ini, uredi i instalacii, transportni sredstva, potoa, surovini i

materijali, poluproizvodi, nedovr{eni proizvodi i gotovi proizvodi,

pari~ni sredstva i sl.

Pokraj toa, vo pretprijatieto postojat i sredstva, koi ne se

povrzani so izvr{uvawe na osnovnata dejnost i koi sluàt za

zadovoluvawe na zaedni~kite i individualnite potrebi na vrabotenite vo

pretprijatieto i za podignuvawe na nivniot ìvoten standard. Toa se

takanare~ni, sredstva za zaedni~ka potro{uva~ka (restorani, detski

gradinki, razni objekti za rekreacija i odmor i sl). Zna~i, site sredstva

so koi raspolaga pretprijatieto gi so~inuvaat vkupnite sredstva na

69


pretprijatieto, odnosno negoviot vkupen imot. Sredstvata na

pretprijatieto gi obezbeduva sopstvenikot na pretprijatieto i toa od

sopstveni izvori ili so koristewe tu|i sredstva. Sredstvata, odnosno

imotot koj se formira od sopstveni izvori se vika neto imot ili kapital

na pretprijatieto. Neto imotot ili sopstveniot kapital na pretprijatieto

se utvrduva koga od vrednosta na vkupniot imot, odnosno vkupnite

sredstva se odzema vrednosta na pozajmenite sredstva (krediti,

sredstva na dobavuva~ite od drugi subjekti i drugo).

Ne samo pretprijatieto tuku i dràvata e zainteresirana za

podelbata i na~inot na upotreba na sredstvata vo pretprijatieto.

Dràvata svojot interes go za{tituva so zakonsko regulirawe na ovaa

materija. Taka, Zakonot za smetkovodstvo sredstvata gi deli na

postojani sredstva i obrtni sredstva. Vo postojani sredstva spa|aat:

nematerijalni vloùvawa, materijalni vloùvawa, dolgoro~ni finansiski

vloùvawa i zadolìtelni dolgoro~ni vloùvawa. Obrtnite sredstva, pak,

gi opfa}aat zalihite, kratkoro~nite pobaruvawa od raboteweto,

kratkoro~nite finasiski vloùvawa, drugi kratkoro~ni pobaruvawa,

hartiite od vrednost i pari~nite sredstva. Toa se delovni sredstva.

4.2.Postojani sredstva

Za analiza i prou~uvawe na efikasnosta na funkcioniraweto na

pretprijatieto od osobena va`nost e poznavaweto na karakteristikite i

funkciite na postojanite i obrtnite sredstva. Postojanite sredstva

pretstavuvaat trajna osnova za izvr{uvawe na dejnosta na

pretprijatieto i negovo funkcionirawe. Kako postojani sredstva se

smetaat onie sredstva koi vo procesot na proizvodstvo se

upotrebuvaat za pove}e proizvodstveni ciklusi i koi za celiot

toj period ne go menuvaat svojot fizi~ki oblik, tuku samo ja

70


prenesuvaat svojata vrednost postepeno, del po del na novite

proizvodi spored stepenot na nivnoto tro{ewe.

Najva`niot del na postojanite sredstva se opremata ili sredstvata

za rabota vo potesna smisla na zborot. Pokraj opremata, kako vitalen

del na postojanite sredstva se i sredstvata za rabota vo po{iroka

smisla na zborot, kako: grade`ni objekti, transportni sredstva,

zemji{ta, {umi i sl. No, osven sredstvata za rabota vo potesna i

po{iroka smisla, kako postojani sredstva se smetaat i odredeni prava

vo vrska so sredstvata (pravo na patent, pravo na licenca), kako i

odredeni pari~ni sredstva (dolgoro~ni finansiski vloùvawa).

Od druga strana postojat sredstva za rabota koi ne vleguvaat vo

kategorijata postojani sredstva. Toa se onie sredstva za rabota ~ij{to

vek na traewe e pokus od edna godina ili imaat relativno mala

vrednost (siten alat, ambalaà, siten inventar i drugi sredstva). Tokmu

poradi vakvite karakteristiki, ovie sredstva za rabota se evidentiraat

kako obrtni sredstva.

Vo sekoj slu~aj, postojanite sredstva imaat uloga na

faktor so re{ava~ko vlijanie vrz efikasnosta na pretprijatieto i

na rezultatite na negovoto funkcionirawe. Goleminata i vidovite

na ovie sredstva vo najgolema merka zavisat od dejnosta na

pretprijatieto. Vo nekoi pretprijatija najgolemo u~estvo vo vkupnite

sredstva imaat postojanite sredstva. Vo drugi pretprijatija toa ne e

slu~aj. Vrz goleminata i vidovite na postojanite sredstva najmnogu

vlijae primenetata tehnologija. Sovremenite, visoko produktivni

tehnologii baraat golemi vloùvawa vo postojani sredstva. No, zatoa

pak davaat i golemi efekti.

Postojanite sredstva se delat spored razli~ni kriteriumi. Naj~esto

primenuvani se podelbite spored sostojbata na sredstva i spored

oblicite na pojavuvawe na postojanite sredstva.

Spored sostojbata vo koja se nao|aat postojanite sredstva se

razlikuvaat slednite vidovi: postojani sredstva vo izgradba, odnosno

71


podgotovka; postojani sredstva vo funkcija, odnosno vo upotreba;

postojani sredstva von upotreba i neupotreblivi postojani sredstva.

Spored oblicite vo koi se javuvaat, postojanite sredstva se

diferenciraat na postojani sredstva vo materijalen oblik, postojani

sredstva vo oblik na prava i postojani sredstva vo pari~en oblik.

Materijalen oblik imaat slednite postojani sredstva: zemji{te, {umi,

grade`ni objekti, oprema, pove}egodi{ni nasadi, osnovno stado i drugi

sredstva za rabota.

Postojani sredstva vo oblik na prava, odnosno vo oblik na nematerijalni

vloùvawa, pretstavuvaat takov oblik na vloùvawe na sredstva vo

pretprijatieto koj se efektuira vo podolg vremenski period. Ovie

nematerijalni vloùvawa ne se javuvaat vo nekoj konkreten vid

sredstvo {to se upotrebuva za izvr{uvawe na dejnosta na

pretprijatieto, tuku pretstavuvaat tro{oci koi, poradi razli~ni pri~ini, ne

se tretiraat kako rashodi vo periodot vo koj nastanuvaat, tuku se

odloùvaat i se presmetuvaat vo nekolku naredni presmetkovni

periodi. Vo prava ili nematerijalni vloùvawa spa|aat: vloùvawata za

pribavuvawe pravo na patent, pravo na licenca, pravo na ìg, pravo na

mostra, pravo na tehni~ka dokumentacija i sl.

Postojanite sredstva vo oblik na pari ili t.n. dolgoro~ni finansiski

vloùvawa se sostojat od pari~ni sredstva koi petprijatieto gi vloùva

vo drugi pretprijatija koi sorabotuvaat so nego, pari~ni sredstva

vloèni vo banki, vo hartii od vrednost, dadeni depoziti i kaucii,

dolgoro~ni krediti dadeni vo zemjata i stranstvo i drugi dolgoron~i

pari~ni sredstva.

Strukturata na postojanite sredstva

Strukturata na postojanite sredstva go pokaùva u~estvoto na

oddelni vidovi postojani sredstva vo vkupnite postojani

72


sredstva i nivnite me|usebni odnosi, naj~esto izrazeni vo

procenti.

Za pretprijatieto e va`no da znae kakvi odnosi se vospostaveni

me|u oddelnite elementi na taa struktura. Poznato e, na primer, deka,

grade`nite objekti, iako se nuèn element na sekoja aktivnost, ne

vlijaat re{ava~ki na ostvarenite rezultati. Bitna uloga vo toj pogled

imaat ma{inite, uredite i instalaciite, odnosno opremata. Zatoa,

soznanijata za strukturata na postojanite sredstva dobro e

pretprijatieto da gi iskoristi kako instrument za upravuvawe, odnosno

za odlu~uvawe vo domenot na svojata investiciona aktivnost.

Vo prodolènie davame primer za strukturata na postojanite

sredstva vo edno pretprijatie od melni~kata industrija so sredna

golemina od Skopje. Vo primerot, elementite na postojanite sredstva

se pretstaveni spored nivnoto procentualno u~estvo vo vkupnata

vrednost na postojanite sredstva.

Spored Bilansot na sostojba za 2002 god., strukturata go imala

ovoj izgled:

A. Postojani sredstva 100,00%

I Nematerijalni vloùvawa 11,26%

II Materijalni vloùvawa 81,53%

1. Zemji{te 5,46%

2. Grade`ni objekti 31,27%

3. Oprema 40,20%

4. Drugi sredstva za rabota 2,25%

5. Materijalni vloùvawa vo podgotovka 2,35%

III Dolgoro~ni finansiski vloùvawa 7,21%

Nema somnenie deka analizata na strukturnoto u~estvo na oddelnite

elementi na postojanite sredstva za pretprijatieto moè da bide od

golema polza. Taa moè da ja konkretizira ulogata na sekoj element na

73


taa struktura i da ukaè na mestata kade treba da se intervenira za da

se osiguri uspe{no rabotewe na pretprijatieto.

Vrednost na postojanite sredstva

Postojanite sredstva na pretprijatieto, kako i se drugo vo nego,

odnosno kako i toa samoto, imaat svoj ìvot: svoe nastanuvawe vo

momentot na nabavkata, svoe ìveewe vo periodot na upotreba i svoe

is~eznuvawe vo momentot, koga poradi istro{enosta, se zamenuvaat

so novi sredstva. Za celo vreme na upotreba na sredstvata,

pretprijatieto vodi evidencija za postojanite sredstva i toa od naturalen

i vrednosen aspekt. Osnovnata smisla na naturalnata evidencija e da

se znae kakvi postojani sredstva ima vo pretprijatieto i kade se nao|aat

tie sredstva. Evidencijata na vrednosta na postojanite sredstva

ovozmoùva sledewe na transformacijata na vrednosta na postojanite

sredstva niz procesot na nivnoto tro{ewe vo reprodukcijata. Vrednosta

na postojanite sredstva se izrazuva i sledi preku nivnite ceni. Cenata

na postojanoto sredstvo e pari~en izraz na negovata vrednost.

Kaj postojanite sredstva razlikuvame: nabavna vrednost,

amortizirana ili smalena vrednost, sega{na vrednost i pazarna

vrednost.

Nabavnata vrednost na postojanoto sredstvo se javuva samo

edna{ pri kupuvawe na postojanoto sredstvo, a potoa imame samo

sega{na vrednost koja se dobiva koga nabavnata vrednost }e se

namali za izvr{enata amortizacija. Pome|u nabavnata i sega{nata

vrednost na postojanite sredstva stoi amortizacionata ili smalena

vrednost na postojanoto sredstvo. Taa ni gi pokaùva izvr{enite otpisi

na postojanoto sredstvo do odreden moment. Tie otpi{ani delovi na

vrednosta na postojanoto sredstvo se prenesuvaat na

novoproizvedenite proizvodi i po nivnata realizacija se vra}aat vo

74


pretprijatieto vo pari~en oblik i sluì za obnovuvawe na postojanite

sredstva.

Sega{nata ili neotpi{ana vrednost na postojanoto sredstvo

pretstavuva razlika pome|u nabavnata vrdnost i vkupno izvr{enata

amortizacija do odreden moment.

Pazarnata vrednost na postojanoto sredstvo e vrednosta {to

toa sredstvo ja ima na pazarot. Pazarnata vrednost se formira vrz

osnova na pazarna cena na sredstvoto vo odreden moment. Taa

pazarna cena e iraz na konkretnite odnosi me|u ponudata i

pobaruva~kata za soodvetno sredstvo i vrz nea pretprijatieto ne moè

da vlijae. Poradi permanentnoto menuvawe na pazarnite ceni na

postojanite sredstva, naj~esto vo nasoka na nivno zgolemuvawe, moè

da se slu~i, po odreden period na upotreba na postojanite sredstva,

pazarnata cena odnosno pazarnata vrednost na postojanite sredstva

zna~itelno da se razlikuva od nivnata nabavna cena, odnosno nabavna

vrednost. Zatoa e potrebno nabavnata vrednost na postojanite

sredstva, spored koja tie se evidentiraat vo knigovodstvoto, da se

usoglasi so pazarnata vrednost na postojanite sredstva. Toa

usoglasuvawe na nabavnata so pazarnata vrednost na postojanite

sredstva se vr{i so pomo{ na posebna postapka poznata kako

revalorizacija na postojanite sredstva.

Revalorizacijata na vrednosta na postojanite sredstva vo

su{tina zna~i povtorno odreduvawe na vrednosta na

postojanite sredstva, odnosno nova ocenka na nivnata

vrednost. So revalorizacijata se ostvaruvaat slednite celi:

- se ovozmoùva iskaùvawe na postojanite sredstva po vrednost koja

odgovara na pazarnite uslovi, odnosno se ovozmoùva realno

procenuvawe, prikaùvawe i sledewe na imotot na pretprijatijata;

- se ovozmoùva amortizacijata, kako izraz na tro{eweto na postojanite

sredstva, da se presmetuva vo iznosi koi se adekvatni i koi ja

obezbeduvaat reprodukcijata na sredstvata;

75


- se ovozmoùva porealno presmetuvawe i prikaùvawe na rashodite

na pretprijatieto i na dobivkata, kako razlika pome|u vkupnite prihodi i

vkupnite rashodi;

- se ovozmoùva porealna procenka na razvojnite mo`nosti na

pretprijatieto;

-se onevozmoùvaat eventualni zloupotrebi pri prometot so sredstvata,

koi se mo`ni pri nerealno iskaùvawe na vrednosta na postojanite

sredstva (na primer, proda`ba na postojani sredstva po knigovodstveni

ceni koi, vo sporedba so pazarnite ceni na istite sredstva se mnogu

niski i nerealni).

Postojat dva metoda za revalorizacija na postojanite sredstva i toa:

metod na procenka i metod na koeficient. Metodot na procenka se

sostoi vo direktna procenka na sekoe postojano sredstvo i utvrduvawe

na nova pazarna vrednost. Vrz osnova na taa nova pazarna vrednost

potoa se utvrduva i nova nabavna i sega{na vrednost na sekoe

postojano sredstvo ili grupa postojani sredstva. Vo pretprijatieto se

formira komisija, koja so direkten uvid na postojanite sredstva vr{i

nivna procenka. Ovoj metod na revalorizacija e pogoden za primena pri

poedine~ni slu~ai na promena na vrednosta na postojanite sredstva.

Dokolku bi se primenil za pogolem broj ili za site postojani sredstva e

potrebno da se izvr{at obemni podgotovki, so {to revalorizacijata bi se

ote`nala i nejzinoto izvr{uvawe bi traelo dolgo.

Metodot na koeficienti se sostoi vo toa {to so primena na

odredeni koeficienti na nabavnata vrednost se dobiva nova

revalorizirana vrednost na postojanite sredstva. Koeficientite moàt da

bidat edinstveni za site postojani sredstva, ili pak da se odnesuvaat za

oddelni grupi postojani sredstva. Ovoj metod na revalorizacija e

pomalku precizen i to~en vo odnos na metodot na procenka, no zatoa

e poednostaven i polesen za primena. Koeficientite za revalorizacija gi

odreduva nadleèn organ. Spored Zakonot za smetkovodstvo,

76


subjektot, odnosno pretprijatieto pri izrabotkata na godi{nata, odnosno

periodi~na presmetka, gi revalozira nematerijalnite i materijalnite

vloùvawa, vklu~uvaj}i ja i nivnata amortizacija so stapkata na

rasteòt na cenite na proizvoditelite na industriski proizvodi.

Koeficientite na rasteòt za oddelni periodi vo Republika Makedonija gi

utvrduva Dràvniot zavod za statistika.

4.3. Amortizacija na postojanite sredstvа – економската улога на

амортизацијата

Зборот амортизација етимолошки потекнува од францускиот збор “amortire”, што значи попуштање или слабеење. Во капитализмот поимот амортизација се проширува и во доменот на хартиите од вредност односно во случаите од така наречените “берзански игри”. Кај нас под зборот амортизација се подразбира амортизацијата на основните средства. Амортизацијата на основните средства треба да се свати какопренесување на дел од вредноста на основните средства на производите, при што основните средства ништо на губат од своето значење. Амортизацијата е економска категорија поврзана со трошењето на фиксните фондови. Фиксните фондови се ангажираат за период кој по правило, е повеќе кратно подолг од производниот циклус. Така фиксните фондови во еден производен циклус пренесуваат само дел од својата вредност, така што тие се амортизираат во еден подолг временски период, се додека не бидат целосно истрошени како вреднсот. Преку инвестициите штедењето се претвора од паричен во материјален вид а преку амортизацијата, фиксните фондови повторно се преобразуваат од некој физички предмет, објект или материјакно право во парични средства.

Разни автори се обидуваат да ги изедначат поимите на отписот и амортизацијата, несогледувајќи ја суштинската разлика помеѓу истите, која се состои во следното:

- отписот не е економска категорија туку книговодствено – технички поим, спрема тоа не е правилно да се изедначува една книговодствена техничка метода на отпишување со амортизација;

- суштината на амортизацијата не е во отпишувањето туку во економскиот процес што настанува во производството, односно во трансформирањето на основните средства во обртни;

- секое отпишување на основните средства не е амортизација, на пример ако се врши отпишување на основните средства поради пожар, тогаш не се

77


работи за амортизација, бидејќи не се врши пренесување на вредноста на основните сердства на производите, туку за чисто отпишување.

На прашањето за нееднаквите стојалишта за опфатеноста на амортизацијата, неколку групи автори изградиле посебни концепции. Според едни амортизацијата треба да го опфати следново:

- смалување на вредноста на основните средства во процесот на производството;

- морална застареност на основните средства;- несофпаѓање на основните средства.

Втората група автори сметаат дека амортизацијата треба да го опфати само смалувањето на основните средства во процесот на производството, бидејќи моралната застареност и несовпаѓањето на основните средства тешко можат да се опфатат, односно нивната опфатеност бара формирање резервни фондови за евентуални ризици што можат да се појават.

Амортизација и загуба

Прашањето за изедначување на амортизацијата и загубата за првпат во литературата беше поставено од францускиот автор Тиленд, формулирано во неговото дело “ основи на фундаменталните принципи за книговодство”. Со цел да докаже дека амортизацијата и загубата се две исти работи Тиленд го дал следниот пример:

Продажна цена на производите 100.000 Цена на чинење без амортизација 100.000 ---------------- р а з л и к а 0 а м о р т и з а ц и ј а 10.000 ---------------- з а г у б а 10.000

Заклучок: Од овој пример може да се каже дека стварно постои загуба оед 10.000 , но не е објаснето прашањето дали загубата е предизвикана од амортизацијата или од другите елементи на цената на чинење. Според Тиленд би требало и исплатените лични доходи на работниците да се сметаат за загуба. Меѓутоа претпријатието што го анализирал Тиленд во примерот не покажува ниту добивка ниту загуба до моментот на амортизацијата, штом се прокнижи амортизацијата веднаш настанува загуба. Тиленд заборава на фактот дека книжењњето не може да одлучи за состојбата на претпријатието. Ако стварно постоеше загуба тогаш истата ќе постои и пред да се изврши книжењето, како сокриена загуба.

78


За да се докаже дека амортизацијата нема никаква врска со постигнатиот резултат на претпријатието, се користи следниот пример: Ако едно претпријатие го анализираме во две години и да претпоставиме дека истото ја имало следната состојба:

- првата година имало основни средства за 100.000 денари, а обртни за 50.000 ;

- втората година, при амортизационата квота од 10 % истото претпријатие ќе има основни средства 90.000 , а обртни средства 60.00 денари.

I II Основни средства 100.000 90.000 Обртни средства 50.000 60.000 ------------- ------------- 150.000 150.000

Заклучок : збирот на билансот во втората година не е променет, спрема тоа не постои ниту јакнење на финансовата сила ниту пак се јавува добивка или загуба а и основбните средства во втората година остануваат неизменети, се менува само нивната вредност. За стварната состојба на претпријатието нема никакво значење дали основните средства пренесуваат дел од вредноста на обртните средства во текот на процесот на производство. И значајно е тоа дека без разлика дали книговодството амортизацијата ќе ја прокижи како трошок или не, не зависи од амортизацијата тукуод латентните резерви и сокриените загуби.

Дали амортизацијата е фонд? Како воопшто настануваат фондовите? За да се одговори на оваа прашање треба да се разгледува:

- првите фондови настанале како резултат на вишокот на производите, односно во моментот кога човекот повеќе произведувал отколку што троши;

- амортизацијата значи претворање на основните во обртни средства кај неа не постои вишок на производ, бидејќи големината на средствата останува иста;

- амортизацијата во капитализмот на претставува фонд бидејќи со неа на јакне вкупноста на фондовите;

- едно претпријатие неможе да издвои средства во фондови ако има загуба бидејќи секое издвојување е условено од постоење на вишок на производ;

- погрешно е сфаќањето што смета дека амортизацијата е поврзана со добивка. Бидејќи секое претпријатие мора да ври амортизација на основните средства без оглед на фактот што подоцна може да се јави смалување на добивката односно покачување на загубата.

Ако се прифати општо позната поствка дека “фондовите се мота со помош на која се одбележува планската намена на средствата”, од вакво стојалиште

79


амортизациониот фонд во наши услови претставува фонд бидејќи ја истакнува промената во планската намена на вкупните средства. За да се докаже оваа постапка се користи следниов пример: Претпријатието X ја има следнава актива и пасива:

Актива 1 Пасива Основни средства 100,000Обртни средства 50,000 ------------- 150,000

Извори на основ. сред. 100,000Извори на обр. сред. 50,000 ------------ 150,000

При услов на 10% амортизација по една година ќе се создаде следнава состојба:

Актива 2 Пасива

Основни средства 90,000Обртни средства 60,000 ------------ 150,000

Извори на основ. сред. 100,000Извори на обр. сред. 50,000 ----------- 150,000

Од овие два билансисе гледа дека промена настанува само во активата, а фондовите во пасивата останаа неизменети. Меѓутоа, бидејќи фондовите ја искажуваат намената на средствата потребно е да се изврши измена и во структурата на пасивата т.е.:

Актива 3 Пасива

80


Основни средства 90,000Обртни средства 60,000 ------------ 150,000

Извори на основ. сред. 90,000Извори на обр. сред. 50,000Амортизационен фонд 10,000 ---------- 150,000

Во билансот бр.2 може да се види дека амортизациониот фонд настана од фондот на основните средства. А од билансот 3 се гледа дека не постои рамнотежа помеѓу висината на обртните средтвса во активата и изворите на обртните средства во пасивата. Ускладувањето на средствата со изворите може да се врши на следниот начин:Актива 4 Пасива

Основни средства 90,000Обртни средства 50,000Издвоени средства 10,000 ------------ 150,000

Извори на основ. сред. 90,000Извори на обр. сред. 50,000Амортизационен фонд 10,000 ---------- 150,000

Овој биланс не одговара на состојбата што се применува во нашата пракса,бидејќи промените во билансот се искажани по директна метода на отпишување а во пракса се применува индиректната метода т.е.:Актива 5 Пасива

Основни средства 1000,000Обртни средства 50,000Издвоени средства 10,000 ------------ 160,000

Извори на основ. сред. 90,000Извори на обр. сред. 50,000Испр.на вред.на осн ср. 10,000Амортизационен фонд 10,000 ---------- 160,000

Од овој биланс се гледа дека со помош на книговодствено – техничките методи збирот на билансот е зголемен но тоа не влијае на финансовата состојба на претпријатието.

Исправка на вредноста, резервисување и фондови

81


Исправка на вредноста

Во однос на исправките на вредноста постојат два вида активни и пасивни во зависнот од тоа што се исправува, дали вредноста на една сметка од актива или од пасива. Најголем број се активните исправки на вредноста меѓу кои како најважни се: исправка на вредноста на основните средсва, разлика во цената кај трговските претпријатиа, испрвка на вредноста на сомнителните побарувања и др. Карактеристики на активните исправки на вредноста се следните:

- исправките на вредноста вршат корекцијана извесни позиции од активата и на тој начин ги доведуваат позициите во правата состојба;

- исправките на вредноста неможат да бидат поголеми од позицијата што ја коригираат;

- исправките на вредноста влијаат на финансовиот резулатат а не зависат од него на пример: ако треба една позиција да се коригира истата ќе се исправи за висината на корекцијата а без оглед дали на кој начин ќе се зголеми загубата или смали добивката.

Резервисување Резервисувањата се такви случаи кога не се работи за исправување на извесни позиции, зголемување на трошоците со цел билансот да се доближи до стварната состојба. Односно преку резервисувањата го смалуваме ризикот штоможе да настане во евентуално најлоши услови на работење. Формирањето на резервисувањето исто така е независно од финансовиот резултат бидејќи со резервисувањето се доведува во согласност со принципот на вистинитост. Значи формирањето на резервисувањата влијае на финансовиот резултат на претпријатието а не зависи од него. Претпријатиата што остваруваат резервисувања можат да предвидат: а) Формирање на резерви кои се поголеми од стварните потреби, овој случај во теоријата на билансот е познат како “писимизам”, б) Формирање на резерви кои се помали од стварните потреби, овој случај во теоријата на билансот е познат како “оптмизам”.

ФондовиФондовите се создаваат на два начини: а) Од позитивниот резултат - добивката, иб) Со прераспределување на постојаните фондови.

Често пати се мешаат поимите на фондовите со извесни трошоци кои тежнеат да се наречат фондови. Таков е случајот со позицијата “трошоци за инвестиционо одржување”, која вопракса често се вика и како “амортизационен фонд за одржување”. Оваа позиција не претставува никаков фонд бидејќи не се формира од позитивниот финансов резултата а на товар на трошоците на работењето и како такво не е зависна ниту од позитвниот ниту од негативниот резултат на претпријатието.

82


Фактори од кои зависи амортизацијата Вредност на основните средства

Основните средства како фактор од кои е зависна амортизацијата често пати се предмет на на дискусија во однос на утврдување на нивната вредност што треба да служи како основа за пресметување на амортизацијата. Од стојалиште на претпријатието во процесот на производството се трошат основните средства по набавна цена. Меѓутоа ако се анализаираат основните средства по набавна вредност тогаш ќе се констатира дека во процесот на производството вкупната набавна вредност на основните средства не е способна да се пренесе во целост, бидејќи еден дел од основните средства не се пренесува и останува како ликвидационен остаток. Спрема Марксовото учење при изнаоѓањена основата за пресметување на амортизацијата нетреба да се земе набавната туку репродукционата цена т.е. вредноста на основното средство во моментот на заменување.

Време Времето ако фактор од кои зависи амортизацијата се разгледува од следните аспекти: а) Смалување на вредноста на оснвните средства поради абење во процесот на производството, б) Смалување на вредноста на основното средство поради економска застареност, в) Смалување на вредноста на основните средства поради непогодност, значи дека иако извесни средства имаат уште функционална способност да делуваат истите се заменуваат бидејќи во даден момент се смета дека се непогодни.

Употреба Исто така и употребата се јавува како фактор од кои зависи амортизацијата. Моментот на употребата е дотолку важен што претставува дека едно основно средство има своја практична вредност се дури се употребува. Функционалната способност на едно основно средство не е зависна од времето туку од функционирањето.

Amortizacijata e namaluvawe na vrednosta na postojanite

sredstva poradi nivnoto tro{ewe vo procesot na reprodukcija. Vo

ekonomska smisla amortizacija e pari~en izraz na tro{eweto na

postojanite sredstva, pari~en izraz na delot od nivnata vrednost {to

postepeno se prenesuva na novite proizvodi.

Zada~i na amortizacijata se:

83


da se odrazi intenzitetot na tro{eweto na amortizacija

da se odredi del na vrednosta koj preminal na proizvodot ili

uslugata

da osigura mo`nost za obnovuvawe t.e. zamena na

dotraenite postojani sredstva

Imot koj podleì na amortizacija:

koj se koristi podolgo od eden smetkovodstven period

ima ograni~en vek na traewe

pretprijatieto go upotrebuva vo proizvodstvoto ili

proda`bata

Postojani sredstva koi ne podlegnuvaat na amortizacija se: zemji{teto,

postojani sredstva vo podgotovka, javnite pati{ta, mostovi, {umi.

Postojani sredstva vo forma na prava koi se amortiziraat se: materijalni

prava, osniva~ki vloùvawa, (nematerijalen imot).

Postojani sredstva vo forma na prava koi ne se amortiziraat se: zapi{an

a neuplaten kapital u~estvo, pobaruva~ka.

Potrebata za presmetka na amortizacija na postojanite sredstva

proizleguva od smetkovodstvenite pretpostavki. Ako parite se

potro{eni za kupuvawe na sredstva, toga{ iznosot koj e potro{en mora

za nekoe vreme da bide simnat od prihodite. Ako sredstvoto vlijae na

prihodite na pretprijatieto vo tek na pove}e smetkovodstveni periodi,

toga{ bi bilo neadekvatno da se tereti bilo koj period poedine~no za

celiot tro{ok. Namesto toa, mora da se pronajde nekoj metod za

raspored na tro{okot za sredstvata vo tekot na negoviot ìvoten

ekonomski vek.

So ogled na toa {to postojanite sredstva imaat tro{oci i ograni~en

ìvoten vek i negovata vrednost verojatno opa|a, proizleguva deka

rezultatot na tro{eweto treba da se tretira niz bilansot na sostojbata ili

84


bilansot na uspeh, koj }e se odrazi na koristeweto na sredstvata od

strana na pretprijatieto.

Amortizacijata naj~esto se presmetuva za period od edna godina i toj

godi{en iznos se vika godi{na kvota. Vo teorijata i praktikata se

poznati dva sistema na amortizacija i toa:a) sistem na vremenska

amortizacija i b) sistem na funkcionalna amortizacija. Sekoj od

ovie sistemi sodrì razli~ni metodi na presmetka na amortizacijata. Isto

taka se primenuva i v) kombinacija na dvata sistema.

a) Sistemot na vremenska amortizacija trgnuva od pretpostavkata

deka tro{eweto na vrednosta na postojanite sredstva zavisi od

vremeto na upotreba, taka {to vrednosta na oddelnite postojani

sredstva treba da bide amortizirna vo tekot na predvideniot vek na

traewe na sredstvata, bez ogled na intenzitetot na koristewe na

postojanite sredstva. Presmetuvaweto na amortizacijata vo

vremenskiot sistem moè da se izvr{i spored eden od slednite tri

metodi: metod na konstantna (linearna, ramnomerna) amortizacija,

metod na degresivna amortizacija i metod na progresivna amortizacija.

Spored metodot na konstantna amortizacija vrednosta na postojanoto

sredstvo se amortizira preku ednakvi godi{ni amortizacioni kvoti za

tolku godini za kolku se predviduva deka postojanoto sredstvo }e se

koristi. Visinata na amortizacionata kvota se utvrduva taka {to

nabavnata vrednost se deli so predvideniot broj godini za upotreba na

postojanoto sredstvo:

Ak = Nv : t odnosno As= 100 : t

Primer: nabavnata vrednost na edna ma{ina iznesuva 100.000

pari~ni edinici, a vekot na upotreba 5 godini. Kolkava e stapkata na

amortizacija, amortizacionata kvota za edna godina i sega{nata

vrednost na ma{inata? Presmetkata na amortizacijata spored metodot

na konstantna amortizacija sodràna e vo tabela 1.

85


Tabela 1: Presmetka na amortizacijata so konstantna metoda

Vreme vo

Godini

Stapka na

amortizacija

(%)

Amortizaciona

kvota

Vkupen

iznos

na

amortizacija

Sega{na

vrednost

1 20 20.000 20.000 80.000

2 20 20.000 40.000 60.000

3 20 20.000 60.000 40.000

4 20 20.000 80.000 20.000

5 20 20.000 100.000 0

Metodot na konstantna amortizacija e lesen i ednostaven za presmetka

na amortizacijata i zatoa vo praktikata e naj~esto prifatliv. Osnoven

negov nedostatok e {to pri presmetuvaweto na amortizacijata ne se

zema predvid intenzitetot na upotreba na sredstvata.

Metodot na degresivna amortizacija se sostoi vo toa {to

amortizacijata e najgolema na po~etokot na upotrebata na postojanite

sredstva (prva godina), dodeka vo narednite godini postepeno opa|a,

taka{to e najmala pri krajot na traeweto na postojanite sredstva.

Digresija na amortizacijata vo praksa moè da se postigne na dva

na~ina i toa: so primena na digresivna amortizaciona stapka na ista

osnova za amortizacija, i so primena na ista amortizaciona stapka vrz

namalena osnova za amortizacija.

Primer: Primenata na degresivnata amortizacija }e ja

ilustrirame so konkretna presmetka na amortizacijata so upotreba na

ista amortizaciona osnova a razli~na amortizaciona stapka.

Tabela 2: Presmetka na amortizacija so degresivna metoda

Vreme vo Osnova za Stapka na Amortizaciona Sega{na

86


godini amortizacija

amortizacija

kvota vrednost

1 100.000 36% 36.000 64.000

2 100.000 28% 28.000 36.000

3 100.000 20% 20.000 16.000

4 100.000 12% 12.000 4.000

5 100.000 4% 4.000 0

Metodot na degresivna amortizacija trgnuva od pretpostavkata deka

postojanite sredstva dodeka se novi, se poproduktivni, davaat

pogolemo proizvodstvo, taka{to zgolemenoto prizvodstvo moè da se

optovari so pogolemi tro{oci za amortizcija. Isto taka, na po~etokot na

upotrebata na sredstvata, tro{ocite za tekovno i investiciono

odrùvawe se relativno mali, taka{to tro{ocite za amortizacija moè

da bidat povisoki. Va`na prednost na degresivnoto presmetuvawe na

amortizacijata pretstavuva namaluvaweto na rizikot za nastanuvawe

na ekonomskata zastarenost na sredstvata. Pretprijatieto, vodej}i taka

grià za postojanite sredstva za relativno kratok vremenski period gi

amortizira postojanite sredstva, gi reproducira i povtorno gi vra}a vo

procesot na proizvodstvo i maksimalno go stesnuva prostorot za

ekonomsko zastaruvawe na sredstvata.

Spored progresivniot metod amortizacijata od godina vo godina

se zgolemuva. Pri ovoj metod se ima predvid soznanieto deka vo prvite

godini, postojanite sredstva , kako i pretprijatieto vo celina postepeno

ja zgolemuva proizvodstvenata sposobnost. Na po~etokot na rabotata

na sredstvata, poradi neosvoeniot pazar i prisposobuvaweto na

rabotnicite, stepenot na iskoristenost na kapaciteot e mal. Vo takvi

uslovi tro{ocite za amortizacija e dobro da se presmetuvaat vo pomali

iznosi. Primena na ovoj metod na amortizacija ima i koga se saka da se

namalat negativnite finansiski rezultati od raboteweto. Osnovna

87


slabost na progresivniot metod e toa {to ne vodi dovolno smetka za

ekonomskoto tro{ewe i zastaruvawe na sredstvata.

Presmetkata na progresivna amortizacija , isto taka se vr{i na

dva na~ina: amortizacionata stapka se primenuva na razli~ni osnovi

na amortizacija ili na ista osnova za amortizacija se primenuva

progresivna amortizaciona stapka.

Primer: Pretprijatieto nabavilo ma{ina vo vrednost od 120.000 pari~ni

edinici. Presmetkata na progresivnata amortizacija e izvr{ena vo

tabela 3.

Tabela 3: Presmetka na progresivna amortizacija

Vreme vo

Godini

Stapka na

amortizacija

(%)

Amortizaciona

kvota

Vkupen

iznos

na

amortizacija

Sega{na

vrednost

1 4 4.800 4.800 115.200

2 12 14.400 19.200 100.800

3 20 24.000 43.200 76.800

4 28 33.600 76.800 43.200

5 36 43.200 120.000 -

b) Sistemot na funkcionalna amortizacija e takov sistem na

presmetka na amortizacija na postojanite sredstva koj trgnuva, ne od

vremeto na upotreba na sredstvata, tuku od u~inokot {to

sredstvata go ostvaruvaat: pogolem u~inok - pogolema

amortizacija i obratno. Ovoj sistem na amortizacija se primenuva

naj~esto vo slu~ai koga vekot na upotreba na postojanoto sredstvo

zavisi pred se , od izvr{eniot u~inok, mnogu pomalku od dolìnata na

vremenskiot period vo koj toa sredstvo se upotrebuva. Takov e slu~aj,

88


na primer, so transportnite sredstva, kaj koi vekot na traewe na

avtomobilite i drugite vozila zavisi od brojot na pominatite kilometri a

ne od vremeto vo koe se upotrebuva voziloto.

Osnovata za amortizacija, kako i kaj vremenskiot sistem, ja

pretstavuva nabavnata vrednost na postojanoto sredstvo. Koga

nabavnata vrednost }e se podeli so u~inokot na postojanoto sredstvo

{to, spored predviduvawata }e go izvr{i vo tekot na celiot svoj vek na

upotreba, se dobiva iznos na amortizacija za edinica u~inok (na

primer, za pominat kilometar kaj transportnite sredstva, za eden ~as

rabota kaj ma{inata, za edinica proizvod ako ma{inata se koristi za

proizvodstvo na samo eden vid proizvod i sl.) Amortizacijata

presmetana na ovoj na~in ima karkater na proporcionalen tro{ok: se

zgolemuva so zgolemuvawe na u~inokot na postojanoto sredstvo, a se

namaluva so negovoto namaluvawe, dodeka po edinica u~inok

ostanuva nepromeneto.

So primena na funkcionalnata amortizacija postojanoto

sredstvo }e se amortizira za podolgo ili pokratko vreme vo zavisnost

od ostvareniot u~inok. Pri toa najva`no e realno da se predvidi

u~inokot {to se o~ekuva da go ostvari edno postojano sredstvo.

v) Kombiniran sistem na amortizacija- e kombinacija na vremenskiot i

funkcionalen sistem. Celta na primena na ovoj sistem e za {to porealna

presmetka na postojanite sredstva.

Pri presmetkata na amortizacijata osobeno va`na e konzistentnosta.

Odbranite metodi treba da se koristat konzistentno od eden period vo

drug, za da se osigura sporedlivosta na eden period vo odnos na drug,

osven ako promenite vo okruùvaweto ne gi opravduvaat promenite.

Pri promena na metodot, efektot treba da bide kvantificiran i objaven a

pri~inata na promenata treba da bide navedena. Promena na

89


politikata ne e dozvolena ednostavno zaradi situacijata na

profitabilnost na pretprijatieto.

4.4.Oбртни средства

Za razlika od postojanite sredstva koi se tro{at postepeno, vo pove}e

reprodukcioni cuklusi i koi samo vrednosno (preku amortizacijata)

preminuvaat na novite proizvodi, obrtnite sredstva celosno se

tro{at vo eden ciklus na reprodukcija i koli~inski i vrednosno

celosno se transformiraat vo nov proizvod.

Obrtnite sredstva moè da se klasificiraat spored nekolku kriteriumi.

Spored toa vo kakov oblik i vo koja faza se javuvaat obrtnite

sredstva se delat na predmeti, prava i pari~ni sredstva.

Predmetite kako poseben oblik na obrtnite sredstva gi so~inuvaat

surovinite i materijalite, odnosno proizvodstvenite rezervi;

nedovr{enoto proizvodstvo i poluproizvodite; zalihite na gotovi

proizvodi; sredstvata za rabota so pokratok vek na upotreba od edna

godina i so relativno pomala vrednost.

Proizvodstveni rezervi - materijalni resursi, se predmetite za

rabota koi se stignati vo pretprijatieto, no se u{te ne se

obraboteni ili iskoristeni. Obi~no se razlikuvaat tekovni,

podgotovitelni i osiguritelni proizvodstveni rezervi. Tekovnata

rezerva e predvidena za obezbeduvawe na neprekinat

proizvodstven proces me|u dve sledni dostavuvawa na

surovina, materijali, kupeni proizvodi i polufabrikati.

Podgotovitelna rezerva e onaa {to e potrebna za vremeto na

podgotovka na materijalite za proizvodstvenata potro{uva~ka.

Osiguritelna rezerva e predvidena za obezbeduvawe na

neprekinat proizvodstven proces zaradi otsranuvawe na

90


posledicite od eventualno docnewe na isporaka na

neophodnite surovini.

Procesot na proizvodstvo vklu~uva vo sebe nezavr{eno proizvodstvo,

t.e.proizvod koj se nao|a na razli~nite stadiumi na izgotvuvawe, i

tro{oci vo idnite periodi (obi~no toa se tro{oci na marketing i dr.).

Kako i kaj sekoj vid obrtni sredstva taka i kaj zalihite na proizvodi

neophodno e celosno usoglasuvawe na nivniot obrt so realizacijata na

gotovite proizvodi so cel obrtot na obrtnite sredstva da se odviva

kontinuirano, za{to neusoglasenosta moè da dovede do seriozno

naru{uvawe ne samo na proizvodniot proces tuku i na sevkupnoto

finansisko rabotewe na pretprijatieto.

Vo oblik na prava obrtnite sredstva se javuvaat kako kratkoro~ni

pobaruvawa (vo koi spa|aat avansi ili pla}awa izvr{eni odnapred;

depoziti dadeni na ~uvawe vo banka, kaucii dadeni vo pari ili hartii od

vrednost, pobaruvawa od kupuva~ite i razni drugi pobaruvawa.

Obrtnite sredstva se javuvaat i kako pari~ni sredstva i toa: pari~ni

sredstva na smetka vo banka, vo kasa, na devizni smetki, kako hartii

od vrednost, vloùvawa vo banka i vo drugi pretprijatija i drugi

kratkoro~ni vloùvawa.

Obrtnite sredstva osven vo proizvodnata sfera moè da bidat

angaìrani i vo sferata na prometot. Obrtnite sredstva vo sferata na

razmena gi so~inuvaat gotovite proizvodi, pari~nite sredstva,

pobaruvawata od kupuva~ite. Razlikuvame gotovi proizvodi- t.e.

proizvodi koi se nao|at vo magacinite na pretprijatieto, gotovi proizvodi

vo proces na isporaka na potro{uva~ite, kako i proizvodi koi se

ispora~ani no u{te ne se plateni od kupuva~ite.

Spored izvorite na formirawe, obrtnite sredstva se delat na sopstveni

i tu|i. Sopstvenite obrtni sredstva se obrazuvaat od sopstvenite

fondovi i od dobivkata na pretprijatieto, a tu|ite se naj~esto

bankarskite zaemi. Pokraj toa, pretprijatieto ~esto moè da privlekuva

sredstva na drugi organizacii i pretprijatija na opredelen vremenski

91


interval (predvremeno pla}awe na stoka(rabota usluga), debitorska

zadolènost i t.n.).

4.5.Analiza na efikasnoto koristewe na obrtnite sredstva

Osnoven pokazatel na koristeweto na obrtnite sredstva e obrtot na

ovie sredstva vo procesot na proizvodstvo i realizacija, nivnoto kru`no

dvièwe i preminuvawe od eden oblik vo drug.

Obrtnite sredstva vo procesot na reprodukcija se transformiraat od

eden vo drug vid, se vrtat. Taa transformacija, vrtewe, po~nuva od

pari~niot vid i se transformiraat vo materijalen vid kako surovini, potoa

vo tro{oci-proizvodstvo, gotovi proizvodi, u~inoci i na kraj se zatvora

krugot so pari~en vid koga u~inocite }e se prodadat i }e se naplatat.

Zabrzanoto koristewe na obrtnite sredstva zna~i namaluvawe

na potrebata od niv, pri {to oslobodenite obrtni sredstva moè

da se iskoristat za zgolemuvawe na obemot na proizvodstvo vo

pretprijatieto. Zgolemuvaweto na koeficientot na koristewe na

obrtnite sredstva, koj e ramen na koli~inata obrti na obrtnite

sredstva vo tekot na godinata, zna~i namaluvawe na potrebite

na pretprijatieto za obrtni sredstva.

Koeficient na obrt na obrtnite sredstva So ovoj pokazatel se gleda

kolku pati angaìranite obrtni sredstva se sodràt vo prihodot na edna

firma . Se presmetuva so formulata:

Ko= P/AOBs

Ko - koeficient na obrt na obrtni sredstva; P - vkupen prihod; AOBs -

angaìrani obrtni sredstva.

92


5.

АНАЛИЗА НА ЧОВЕЧКИОТ КАПИТАЛ

93


5.1. Човечкиот капитал и иzveduvawe na procesot na

proizvodstvo

Proizvodniot proces, bez ogled za koja specifi~na organizacija se

raboti, ne moè da bide izveden bez primena na ~ove~ki trud. U{te

pove}e, za pretprijatijata koi dejstvuvaat vo granki ili na pazarot,

kade{to ima uslovi sli~ni na uslovite na pazar so perfektna

konkurencija, mnogu ~esto, re~isi edinstvenata mo`nost za

konkurentna prednost leì tokmu vo zgolemuvaweto na efikasnosta vo

iskoristuvawe na ~ove~kite resursi. Pove}e specijalisti koi gi

prou~uvaat aktivnostite na pretprijatijata smetaat deka tokmu

personalot e glavnata vrednost {to pretprijatijata moè da ja imaat. Ne

slu~ajno spored osnovnite principi za koristewe na trudot kako

proizvodna komponenta e nazna~eno deka klimata na doverba,

priznanie i pottiknuvawe na inicijativata, poddr{kata za otvoreni i

~esni me|u~ove~ki odnosi vo organizacijata, se neophodni uslovi za

uspe{na aktivnost. Menaxmentot na pretprijatieto mora da nastojuva

da gi otkrie kreativnite mo`nosti na vrabotenite, da gi neguvaat

“retkite specijalisti” sposobni da donesuvaat nezavisni odluki vo

interes na organizacijata. Kako {to moè da se zabeleì vo

formulacijata na principot na trudot kako osnovna proizvodna

komponenta sosema jasno se koristi konceptot na ~ove~ki kapital.

Do neodamna, vo ruskata praktika na analiza na finansisko-

ekonomskite aktivnosti, trudot re~isi i ne se razgleduva{e, vo mikro -

ekonomskite analizi do skoro ovaa komponenta na proizvodstvoto bila

- terra incognita. No, situacijata se ima smeneto od momentot koga na

dràvno nivo kako re{enie e prifateno knigovodstvenata i

administrativnata evidencija da se vodi soglasno principite na me|

unarodnite standardi. Ruskite knigovoditeli i ekonomisti se najdoa pred

94


sloèna zada~a - da si ja objasnat sebe si su{tinata na noviot koncept,

da se nau~at da gi koristat “stock-taking” metodologiite vo praksa i

da gi ubedat dano~nite inspektori vo faktot deka toa taka mora da

bide napraveno. Fakt e deka detalnite koncepti i presmetkovni

proceduri kako standardi (amerikanski ili evropski) i sega i porano se

razlikuvale (ova ne se odnesuva samo na ~ove~kiot kapital).

Spored Amerikanskata asocijacija na knigovoditeli, procesot na

kalkulacija na ~ove~kiot kapital se sostoi vo negova identifikacija,

merewe, kako i prenesuvawe na informacijata na zainteresiranite

strani. Potrebata od presmetka i analiza na ~ove~kiot trud vo

pretprijatieto e opredelena od faktot deka lu|eto pretstavuvaat

vrednost, bidej}i tie proizveduvaat materijalni vrednosti i uslugi {to

kvantitativno moàt da se izmerat. Sepak, vo odnos na drugite vidovi

aktivnosti, ovaa komponenta na proizvodstvoto e specifi~na poradi

nejzinoto aktivno u~estvo i bidej}i ovaa vrednost ne moè da bide

locirana kako stoka ili sopstvenost. Firmata ne moè da si ja prisvoi.

U{te pove}e, vrednosta na ~ovekot kako glaven proizvodstven resurs

na mnogu na~ini zavisi od toa kako e organiziran samiot proizvoden

proces, i kako takvi i ~ove~kite odnosi {to se formirani vo

organizcijata. Ova se zanemaruva{e vo klasi~nata mikro-ekonomska

teorija i be{e ignorirano od tradicionalnata ruska praktika za

presmetka.

Osnovnite zada~i i celi na analizata na koristewe na trudovite

rezervi kako izvor, vo ovoj slu~aj se sostoi vo slednoto:

opredeluvawe na brojot i sostavot na rabotnicite vo

pretprijatieto, analiza na strukturata na personalot, analiza na

dvièweto na rabotnata sila, procenka na koristeweto na

vremeto na rabota, locirawe na fakti i pri~ini za negovo

neproduktivno koristewe, merewe i prou~uvawe na dinamikata

na produktivnosta na trudot, negova faktorska analiza -

opredeluvawe na vlijanieto na tehni~ko-ekonomskite faktori za

95


produktivnost na trudot, otkrivawe na rezervite na trudot za

idno zgolemuvawe i poefikasno iskoristuvawe na trudovite

resursi, opredeluvawe na vlijanieto na promena na brojot na

rabotnicite vrz proizvodnosta na nivniot trud i vrz

ekonomskite rezultati.

Kako izvori na informacii za analiza na koristewe na trudovite

resursi sluàt podatoci od godi{nite i kvartalnite izve{tai, evidencii od

nabquduvawa za vremenskoto angaìrawe i snimki na raboten den,

podatoci od merewa za koristewe na rabotnoto vreme, namaluvawe na

tro{eweto na trudot i zgolemuvawe na proizvodnosta na trudot,

podatoci od biznis-planovite na pretprijatieto. Va`no e da se koristat i

dopolnitelni informacii za koristewe na trudovi resursi: materijali na

specijalni sociolo{ki istraùvawa, proizvodstveni sovetuvawa i t.n.

5.2. Opredeluvawe na brojot, sostavot i strukturata na

vrabotenite

Za ocenka na ~ove~kiot trud(kapital) najprvin e neophodno da se

opredeli brojot i sostavot na rabotnicite vo pretprijatieto. Naj~esto e

slednovo gledi{te: procenka na proizvodstveniot potencijal na

pretprijatieto ne moè da se napravi bez da se zemat predvid site

rabotnici, nezavisno od nivniot status t.e. vo mereweto na brojot i

sostavot na rabotnicite e vklu~en sevkupniot raboten personal,

nezavisno od statusot. Toa zna~i deka vo sostavot na rabotnicite pri

opredeluvaweto (mereweto) na brojot se vklu~uvaat site vraboteni

vklu~uvaj}i gi onie so rabotni dogovori ili so drugi na~ini na dobivawe

isplata za nivnata rabota vo pretprijatieto, kako i personalot angaìran

privremeno ili prerasporeden vo drugo pretprijatie.

Sepak, vo pretprijatieto vo tekot na presmetkovniot period postojano

se slu~uvaat promeni vo brojot na rabotnici, kako i na rabotnici koi

imaat necelosno rabotno vreme. Vo takov slu~aj, dokolu promenata

96


na rabotnata sila vo razgleduvaniot period e nezna~itelna, brojot na

rabotnicite so delumno rabotno vreme e isto taka nezna~itelen,

toga{ e mo`no da se bide zadovolen so pribli`nata formula za sredna

vrednost na rabotnata sila na po~etokot i na kraj na razgleduvaniot

period:

No, dokolu promenite na brojot na rabotnici na rabotnata sila vo tekot

na razgleduvaniot period e zna~ajna (na primer, angaìrani se

dopolnitelni rabotnici za izvr{uvawe na sezonski raboti), ili ima

rabotnici so necelosno rabotno vreme, toga{ popreciznata vrednost na

brojot na rabotnici moè da se dobie so pomo{ na formulata na

hronolo{ki prosek.

Ima razli~ni opredelbi: Op{ta rabotna sila najkomletno opredeluvawe.

Ovde spa|aat vrabotenite od site kategorii, povrzani so rabotni

dogovori vklu~uvaj}i gi i honorarnite . Zna~i, op{tata rabotna sila,

pokraj drugite kriterumi, pomaga da se opredeli dimenzijata na

pretprijatieto i potencijalot za negov razvoj.

Specijalen interes pretstavuva analizata na strukturata na rabotnicite

vo pretprijatieto. Vo golemite pretprijatija, celiot personal e

podelen na lu|e angaìrani vo (osnovnata dejnost) bazi~nata

aktivnost i pomo{en personal. No, nezavisno od sferata na

primena na trudot, celokupniot personal na pretprijatieto e podelen vo

kategorii, me|u koi e prifatena slednata podelba: rabotnici,

slu`benici, specijalisti i rakovoditeli.

Vo ramkite na konkretnoto pretprijatie sostavot na rabotnicite se deli

na osnovni rabotnici i pomo{ni rabotnici. Za analiza na

iskoristenosta na trudot vo industriskite pretprijatija ovaa podelba e

zna~ajna bidej}i rabotnicite vo pove}e slu~ai ja so~inuvaat

najbrojnata kategorija, i u{te pove}e, rabotnite funkcii {to se

izvr{uvaat od strana na baznite i pomo{nite rabotnici se mnogu

97


razli~ni. Zatoa opredeluvaweto na neophodniot broj vo ovie rabotni

grupi e bazirano na razli~ni pristapi.

Mo`no e da se napravi podelba spored socijalni kategorii

rabotnici: na rabotnici so visoki kvalifikacii, sredni, niski ili

nekvalifikuvani; na rabotnici od sferata na proizvodstvoto ili od

pomo{nite sferi (odrùvawe, skladirawe, pakuvawe, transport itn.), na

rabotnici koi dostignale avtomatizrani, mehanizirani operacii i manuelni

fizi~ki rabotnici.

Pri re{avawe na pra{awata za principite na politikata na

investirawe na pretprijatieto (zada~i i izveduvawe na

rekonstrukcija i tehni~ko prestrojuvawe na proizvodstvoto)

kako orientir moè da se koristi postojnata raspredelba na

vraboteni spored nivoto na mehaniziranost na trudot, zna~i

spored stepenot na mehani~ki i avtomatiziran trud. Pri takvo

grupirawe vo strukturata na vidot na trudot treba da se opredeli

koeficientot na mehaniziran i na avtomatiziran trud (Km)

kade {to Lm e broj na rabotnici koi ja izvr{uvaat rabotata so pomo{ na

ma{ini i mehanizacija, Lsp e brojot na vrabotenite. Na ist na~in se

nabquduva angaìraniot trud vo avtomatskite procesi.

Analizata na kvalifikacijata na vrabotenite }e ovozmoì da se proceni

izvr{enata rabota i da se sogleda ona {to e rezultat na nivnata

sloènost i potrebata za specijalizirano obrazovanie na personalot od

najvisoko, sredno i nisko nivo. Vo analizata na strukturata na glavniot

personal na pretprijatieto se razlikuva funkcionalniot od tehni~kiot

kadar (pretsedatel, generalen direktor ili najvisoko imenuvan

rakovoditel); op{ta administracija; i kadar povrzan so nabquduvawe i

kontrola.

Ovie podatoci zaedno so drugi podatoci pomagaat da se sogleda dali

se me|usebno soodvetni nivoto na podgotovka i iskustvo na rabotnicite

98


so teìnata na rabotata. Dobienite podatoci, isto taka, mora da bidat

sporedeni so prognoziranite, koi se opredeleni vo biznis-planovite na

proektiranite investicii vo koi se vkalkulirani novite tehniki, tehnologii i

sistemi na upravuvawe. Studijata moè da gi otkrie

slobodnite(neiskoristeni) potencijali ili nezainteresiranite za rabota.

Analizata mora da se izveduva ne kako cela, tuku vrz subdiviziite

(oddelite) na pretprijatieto. O~igledno, za podetalna analiza e

potrebna celosna pretstava za profesionalniot sostav na rabotnicite na

pretprijatieto. Za taa cel se opredeluvaat grupi na vraboteni po profesii

i vo ramkite na sekoja profesionalna grupa spored nivo na kvalifikacii.

Profesija e opredelen vid rabotna dejnost, koja e obuslovena od

vkupnosta na znaewa i rabotni naviki na rabotnikot, kako rezultat na

specijalno obu~uvawe ili kako rezultat na prakti~no iskustvo. Zatoa,

pravilnoto raspredeluvawe po profesii i fakti~ko zanimawe, {to e va`no

pri noseweto odluki za upravuvawe na personalot (raspredeluvawe na

obvrskite, pla}awe na trudot i t.n.), treba da se ostvaruva soodvetno

na klasifikacijata po profesii, dol`nosti na slu`benici i tarifnite grupi.

Vo izvr{uvaweto raboti soodvetni na opredelena profesija vo

pretprijatieto moè da ima rabotnici so razli~en stepen na kvalifikacija.

Za specijalisti i slu`benici nivoto na nivnata kvalifikacija se opredeluva,

po pravilo, vrz baza na specijalno obrazovanie (postoewe na diploma

za visoko ili sredno specijalno obrazovanie), a potoa vo proces na

rabotnata aktivnost se korigira spored rezultatite na periodi~no

sprovedeni atestirawa, od {to zavisi napreduvaweto vo slu`bata i

nivoto na isplata na trudot.

Kvalifikacijata na rabotnicite e opredelena vrz baza na kategorijata

plata, soodvetna za sekoj od niv kako rezultat na periodi~no izvedeni

testovi. Dràvata vo zakonodavniot domen ja postavuva samo

minimalnata nadnica, {to mora da bide obezbedena za rabotnikot

zaradi negovo neophodno funkcionirawe. Denes ova minimalno nivo e

vospostaveno kako minimalna golemina na mese~no zarabotena

99


plata, no ako e neophodno za potrebite na ekonomskata analiza,

koristej}i na~in na operativno prifateno rabotewe, ne e te{ko da se

presmeta i dnevnoto ili po ~as minimalnoto pla}awe na trudot.

Najniskata procenka na skalata na plati e vospostavena za najmalku

sloèniot od specifi~niot trud i soodvetstvuva na minimalnoto nivo na

vrednuvawe na trudot. Minimalnata nadnica obi~no zakonski ja

opredeluva dràvata poto~no ministerstvoto za trud vo dogovor so

sindikalnite organizacii.

Celta i zada~ite na analiza na strukturata na rabotnata sila vo

pretprijatieto ne zavr{uva samo so ova. Da nabroime nekolku aspekti,

{to }e pomognat vo prou~uvawe na karakteristikite na personalot vo

pretprijatieto.

Minimum informacii za socio-profesionalnata struktura na personalot

na petprijatieto se neophodni za da moè da se razbere odnesuvaweto

na lu|eto. Posebno e neophodno da se stavi vo soodnos strukturata na

vrabotenite so misijata na organizacijata, so barawata za nivo na

organizacija na proizvodstvoto i uslugite nameneti za potro{uva~ite

kako proizvod na pretprijatieto.

Denes, rabotosposobnosta vo procesot na proizvodstvo se smeta kako

svojstvo na socio-tehni~kiot sistem i e opredelena od kvalitetot i

interakcija na negovite elementi, {to sozdava potencijal za konkretno

rabotno nivo na produktivnost na trudot i za kvalitet na proizvodstvoto.

Ovoj pristap zna~i deka razvojot na tehnolo{kite sistemi, selekcijata,

obukata i motivacijata na personalot, organizacijata na proizvodstvoto i

na trudot se podredeni na zaedni~ka cel - zgolemuvawe na

rabotosposobnosta na individuata vo procesot na proizvodstvo, a

nau~no-tehni~koto nivo i kvalitetot na proizvodniot proces se faktori

za zgolemuvawe na sposobnosta za rabota.

Vozrasnata struktura na personalot zna~itelno vlijae na psiho-

sociolo{kata klima vo pretprijatieto kako kolektivitet. Dominantno

vrabotuvawe na postari lu|e ja namaluva vospriemlivosta za inovacii i

100


na dolg rok, vlijae na autputot na proizvodite i neophodnite otpu{tawa

vo izvesni slu~ai sozdavaat problemi.

Analizata na strukturata na personalot od gledna to~ka na

traewe na rabotniot period ne treba da se me{a so analizata na

vozrasnata struktura. Pretprijatieto {to e orientirano kon priodot

da raboti glavno so novi rabotnici moè da se sudri so

nepostojanost na kadri, so ogled na toa {to vrabotenite moè da

nemaat dovolno profesionalno iskustvo (se smeta deka postarite

lu|e ja ~uvaat “memorijata na pretprijatieto”). Konceptot na

“organizaciona kultura” pretpostvuva deka neizbalansiranosta na

vozrasniot sostav (struktura) na pretprijatieto, mnogu ~esto ima

lo{i posledici. Soodvetno, prou~uvaweto na vrabotuvaweto

spored dolìnata na staòt i dinamikata na promeni vo

ovaa struktura ima bitno zna~ewe ne samo za

opredeluvawe na kadrovskata strategija na pretprijatieto,

tuku isto taka i za analiza na pri~inite za kadrovski

proma{uvawa. Ne treba da se zaborava, deka predominacija na

iskusen personal(rabotnici so sta`) moè da se odrazi na uspehot

na zacrtanata politika na firmata kako i na potfrluvawe vo

obidite za namaluvawe na fluidnosta (promenite) na personalot.

Struktrurata na personalot, izbalansirana spored rabotniot sta` (ne

premladi, nitu prestari) za vozvrat, svedo~i za racionalna politika pri

izbor na rabotnici so soodvetno iskustvo, znaewe i kvalifikacii.

Formirawe na strukturata na personalot spored pol zavisi od cela

redica pri~ini. Me|u niv nekoi ograni~uvawa se povrzani so

specifi~niot karakter na profesijata, so socijalnata strategija na nekoi

pretprijatija (sistematski priem èni na rabota so cel da se zadrì

ponisko nivo na plata i da se drì pod kontrola aktivnosta na sindikatot,

ili sprotivno, tendencija da ne se vrabotuvaat èni so cel da se odbegne

porodilno otsustvo i sli~no). Rezultatite od analizata na strukturata na

personalot na pretprijatieto sprema polot }e bidat mnogu va`ni za

101


ponatamo{ni zaklu~oci za mo`nostite i perspektivite za razvoj na

pretprijatieto.

Podelbata na personalot vo odnos na proizvodstvoto, na

direkten i indirekten(pomo{en) personal e va`na od aspekt na

knigovodstveniot koncept na tro{oci. No, ovde stanuva zbor glavno, za

organizaciona struktura {to vo golema merka moè da vlijae na

sistemot za motivacija vo raboteweto. Zgolemuvawe na brojot na

rabotnici direktno vklu~eni i informirani za proizvodstvoto moè da

pridonese za zgolemuvawe na interesot na rabotnicite za raboteweto

na pretprijatieto i za postignatite rezultati. Od ovaa gledna to~ka

informacijata za personalot (osnoven/pomo{en) e korisna za da se

objasni odnesuvaweto na rabotnicite.

5.3. Анализа на ангажираните вработени во процесот на производство

Pri analiziraweto na angaìranite rabotnici osobeno na onie od

proizvodstvenata faza, neophodno e da se iskaè nivnata

produktivnost, bidejki taa e pokazatel na opravdanosta na vloèniot

trud vo izvr{uvaweto na zada~ata, isto onaka, kako {to e

ekonomi~nosta pokazatel na opravdanosta na potro{enite sredstva.

Zna~i, dokolku sakame da izvr{ime analiza na angaìranite

rabotnici vo raboteweto na proizvodstvenata faza, taa bi se sostoela od

utvrduvawe i ispituvawe na:

а.goleminata na pretprijatieto.

b. golemina na vloèniot trud.

v. struktura na rabotnicite i na vloèniot trud.

g. fluktuacija.

d. koristewe na fondot na rabotni ~asovi.

|. visina na platite na rabotnicite.

e. produktivnosta na trudot.

102


a). Goleminata na pretprijatieto

Goleminata na pretprijatieto se iskaùva preku vkupniot broj rabotnici i

toa kako vo tekot na celiot analiziran period, taka i vo pokusi

vremenski periodi, za da se sogleda negovata dinamika.

Goleminata na pretprijatieto na nekoj opredelen dolg vremenski period

se iskaùva preku prose~niot broj na vraboteni vo toj period.

Prose~niot broj na rabotnicite za period od edna godina moè da se

najde na toj na~in, {to zbirot na sostojbata na rabotnicite na

po~etokot od godinata i na krajot od sekoj mesec }e se podeli so 13,

odnosno so brojot na sobirocite. Prosekot se nao|a i na toj na~in {to }e

se soberat polovinite na sostojbata na po~etokot i na krajot na

godinata i sostojbata na krajot od preostanatite 11 meseci, pa toj

zbir }e se podeli so 12.

Goleminata i dinamikata na pretprijatieto, kako i site drugi pojavi,

treba da se sporedat so bazi~nite golemini. Kako bazi~ni i ovde se

upotrebuvaat normalni, odnosno golemini spored rabotnite mesta, no

isto taka i golemini od izminatite ili prosek na nekolku izminati godini,

kako i goleminite na drugi srodni organizacii.

b). Golemina na vloèniot trud

Goleminata na vloèniot trud realno se iskaùva preku rabotnite

~asovi, t.e. ~asovi pominati na rabota.

Za utvrduvawe na goleminata na vloèniot trud porealen pokazatel e

rabotnik-~as, od rabotniot ~as. Pod rabotnik-~as, se podrazbira

efektivna rabota na eden rabotnik vo traewe od eden ~as, pa poradi

toa rabotnik-~as moè da se nare~e i efektiven raboten ~as.

v). Struktura na rabotnicite i na vloèniot trud

103


U~inocite {to se postignuvaat vo raboteweto na proizvodstvenata faza

se vo neposredna zavisnost ne samo od goleminata na vloèniot trud,

tuku i od negoviot kvalitet, t.e. od strukturata na rabotnicite.

Strukturata na rabotnicite naj~esto se prikaùva so grupirawe na

rabotnicite spored: stru~nite kvalifikacii, {kolskite kvalifikacii, starosta,

staòt, polot i dr.

Strukturata na rabotnicite se sogleduva i preku odnosite pome|u razni

kategorii rabotnici, poradi {to e potrebno da se dadat i indikatorite

dobieni po pat na ovie odnosi.

Pri iznesuvawe na podatocite za strukturata na rabotniot kolektiv

sekako treba da se utvrdi dali kvalifikacionata struktura na rabotnicite

odgovara na onaa {to se smeta deka e normalna, kako i na onaa {to e

predvidena so normativniot akt za sistematizacija na rabotnite mesta

na pretprijatieto. Pritoa, osobeno treba da se istaknat vo apsolutni i

relativni broevi rabotnite mesta {to gi zazemaat rabotnicite so

nesoodvetna stru~na i {kolska podgotovka, kako i za koi stru~ni lica

se ~ustvuva nedostig.

Primer: Struktura na vrabotenite vo ,,Makedonska po{ta”

Vo AD ,,Makedonska po{ta” vraboteni se vkupno 2313 vraboteni od koi

vo administrativniot del se angaìrani 370 vraboteni, a vo tehnolo{kiot

proces 1943 vraboteni od koi:

- [alterski rabotnici - 672

- Voditeli {alterski rabotnici - 190

- Po{taraznesuva~i - 553

- Kontrolori - 90 i

- Kontrolori voditeli - 22

104


KADROVSKA STRUKTURA PO RABOTNI MESTA

[ al terski rabotni ci ; 672

Vodi tel i -{ al terski

rabotni ci ; 190

P o{ toraznesuva~i ; 553

Kont rol or i ; 90

A dmi ni st raci ja ; 370

Kont rol or i -vodi tel i ; 22

Admi ni st raci ja [ al terski rabotni ci

Vodi tel i -{ al terski rabotni ci P o{ toraznesuva~i

Kont rol or i Kont rol or i -vodi tel i

Starosnata i kvalifikaciona

struktura na vrabotenite e sledna:

Vrz osnova na podatocite

navedeni vo tabelite moè da se

zaklu~i deka vo “Makedonska

po{ta” najgolem broj na vraboteni

se so starosna struktura od 40 do

50 godini i so 4-ti stepen na

kvalifikacija, {to moè da se vidi i

so prikaàniot dijagram.

VRABOTENI

(Kvalifikaciona struktura

St.nastru~

na

podgotovk

a

Broj na

rabotnici %

7-mi stepen 292

12,6

2

6-ti stepen 204 8,81


4-ti stepen 1346

58,1

9


2 stepen 201 8,69

1 stepen 3 0,12

2313

100,

0

105

VRABOTENI NA 30.09.2007 (Starosna struktura)

4,8%

23,5%

39,1%

28,8%

3.8%

20-30 god.

30-40 god

40-50 god

50-60 god

nad 60god


So dogovor za vr{ewe na uslugi angaìrani se 88 lica od koi 23 se

angaìrani za vr{ewe na raboti od rabotno mesto {alterski rabotnik, 48

se angaìrani kako po{taraznesuva~i, a ostanatite na drugi mesta.

Dvièweto na brojot na vraboteni po godini vo period od 2001 do 2006

god. e prikaàno vo grafikonot

VRABOTENI VO AD "MAKEDONSKA PO[ TA"

2,000

2,050

2,100

2,150

2,200

2,250

2,300

2,350

Vraboteni 2,264 2,280 2,245 2,111 2,131 2,297

2001 2,002 2,003 2,004 2,005 2,006

g). Fluktuacija

Pod fluktuacija se podrazbira odlivot i prilivot na rabotnicite vo i od

pretprijatieto, no isto taka i premestuvaweto na rabotnicite od eden vo

drug organizacionen del na istoto pretprijatie.

106


Vlijanieto na fluktuacijata se ogleda vo toa {to produktivnosta na sekoj

rabotnik koj stapuva na novo rabotno mesto, po pravilo, e pomala vo

po~etokot na vrabotuvaweto od produktivnosta na rabotnicite {to

podolgo vreme rabotat na istoto rabotno mesto. Odlivot na rabotnicite

e od zna~ewe i za obemot i kvalitetot na proizvodstvoto. Rabotnicite

{to ja napu{tile rabotata, ~esto nemoàt blagovremeno da se zamenat

{to predizvikuva namaluvawe na obemot na proizvodstvoto. Isto taka,

novite rabotnici se dodeka ne se obu~at i se zdobijat so potrebnoto

iskustvo ne moàt da dadat efekti po koli~ina i kvalitet {to gi

postignuvale starite rabotnici {to go napu{tile pretprijatieto.

Kako najva`ni pri~ini za fluktuacijata obi~no se javuvaat sistemot na

utvrduvaweto i malata visina na li~nite dohodi, lo{ite rabotni odnosi,

naru{enite me|u~ove~ki odnosi, nevozmo`nosta da se obezbedat

stanovi za rabotnicite i dr. Pokraj ovie pri~ini koi leàt vo pretprijatieto,

ima i takvi {to se nadvor od negoviot domen, pa toa na niv ne moè ili

slabo moè da vlijae, kako {to e naj~esto prezemaweto nova dol`nost,

premestuvaweto na bra~niot drugar i sl.

d). Koristewe na fondot na rabotni ~asovi

Fondot na rabotni ~asovi se iznao|a vrz osnova na fondot na rabotnoto

vreme. Poznati se pove}e vidovi na fondot na rabotnoto vreme:

kalendarski, moèn i planiran.

Kalendarskiot fond se dobiva vrz baza na vremeto {to na rabotnicite

voop{to moè da im stoi na raspolagawe, odnosno vrz baza na brojot

na denovite od onoj period za koj se utvrduva.

Moèn fond na rabotnoto vreme sprotivno, se dobiva vrz baza na brojot

na denovite vo koi rabotnicite treba da rabotat vrz osnova na propisite,

i toa na onoj period za koj toj fond se iznao|a. Ovoj fond u{te se

narekuva i realen fond, bidej}i pretstavuva realno mo`no rabotno

vreme.

107


Planiraniot fond na rabotnoto vreme go iskaùva vremeto {to se

predviduva deka }e moè pod normalni uslovi da se ispolzuva za

raboteweto od strana na rabotniot kolektiv. Ovoj fond vo sekoj slu~aj e

pomal od mo`niot, bidejki od nego se odzema vremeto za koe se

predviduva da nema da bide odraboteno.

Fondot na rabotnoto vreme obi~no se iskaùva vo ~asovi i toga{ se

zboruva za fond na ~asovi, koj isto taka moè da bide kalendarski,

moèn i planiran.

Spored podatoci na edna ameri~ka agencija za statistika na trudot,

srednogodi{niot obem na rabotno vreme vo ~asovi po rabotnik vo

1993 g. izgledal vaka:

Germanija ................... 1592 ~asa;

Francija ..................... 1592 ~asa;

Velika Britanija.........1669 ~asa;

Japonija ........................1905~asa;

SAD .......................... 1950~asa.

|). Visina na platite na rabotnicite

Visinata na platite na rabotnicite ima va`nost od pove}e aspekti i toa

od aspekt na:

- ìvotniot standard na rabotnicite. Od ova stanovi{te sekoe

zgolemuvawe na platat se javuva kako pozitivna pojava, bidej}i

ovozmoùva podobruvawe na ìvotniot standard;

- pravilna raspredelba na platite. Od ovoj aspekt zgolemuvaweto

platite uslovuva namaluvawe na delot na dobivkata {to e namenet za

zgolemuvawe na materijalnata baza na pretprijatieto. Spored toa

problemot e da se najdat optimalni merila na rasporeduvaweto;

- pravilno odmeruvawe na visinata na platite koja pretstavuva

normalen nadomestok za vloèniot trud. Spored toa nadomestokot

treba da bide soodveten na vloèniot trud i negovoto zgolemuvawe }e

bide opravdano dokolku e rezultat na zgolemeniot trud.

108


- realno utvrduvawe na tro{ocite na pretprijatieto. Normalniot

nadomestok na vloèniot trud, koj ima karakter na tro{oci, treba da

bide realno utvrden i vrz osnova na nego i na vrednosta na potro{eniot

minat trud da se dobie vrednosta na izvr{enata zada~a i vrz baza na

tie vrednosti da se iznajde finansiski rezultat.

Vkupno ostvarenite plati pogolemi od normalniot nadomest za

vloèniot trud na prvo mesto treba da bidat usloveni od

zgolemuvaweto na produktivnosta na trudot. Spored toa pogolema

produktivnost na trudot treba da bide prv uslov za zgolemuvawe na

platite. Me|utoa, ova zgolemuvawe treba da bide usloveno i so

ostvarenata ekonomi~nost, bidejki rezultatite mora da se posmatraat i

preku vkupno vloèniot trud, a ne samo preku ìviot, odnosno preku

vkupnite tro{oci. Od svoja strana tro{ocite vlijaat vrz finansiskiot

rezultat, pa spored toa ostvarenite plati vo krajna linija mora da se

ispitaat po pat na analiza na finansiskiot rezultat i na izvorite na

negovoto nastanuvawe, odnosno so utvrduvawe na delot {to

proizleguva od zalagaweto na rabotnicite i delot {to e rezultat na drugi

faktori.

Navedenite faktori treba da ukaàt na toa kolku e te{ko da se oceni

opravdanosta na zgolemuvaweto na platite i kolku toa bara podetalna

analiza.

e). Produktivnost na trudot

Produktivnosta na trudot se izrazuva so odnosot me|u proizvodstvoto i

trudot potro{en za toa proizvodstvo. Kako potro{en se zema samo

potro{eniot ìv trud poradi nevozmo`nosta minatiot trud kvantitativno

da se izrazi.

Produktivnosta na trudot ja ozna~uva negovata sposobnost da

proizvede opredelena koli~ina proizvodi za edinica vreme.

Produktivnosta kako ekonomski princip pretstavuva nastojuvawe da se

postignat {to pogolemi efekti vo rabotata so {to pomali potro{oci na

rabotna sila. Produktivnosta na trudot moè da se izrazi ili so direkten

109


pokazatel na izraboteni proizvodi za edna vremenska (~as, den,

mesec) ili so obraten pokazatel – trudov kapacitet (potro{eno rabotno

vreme po edinicu proizvod).

Po utvrduvaweto na produktivnosta, neophodno e da se iznajdat

pri~inite na nejzinoto namaluvawe, odnosno zgolemuvawe. Tie moàt

da bidat vo organizacijata na proizvodstvoto, vo tehni~ko-tehnolo{kiot

proces, vo asortimanot i negovata izmena, vo standardizacijata,

specijalizacijata i tipizacijata na proizvodstvoto, vo goleminata i

strukturata na sredstvata i fluktuacijata na rabotnicite i dr. Treba u{te

da se kaè deka produktivnosta na trudot pri dadeni drugi uslovi zavisi,

vo prv red, od zalagaweto na rabotnicite, od sistemot na raspredelba i

utvrduvaweto na li~nite dohodi, od ~ove~kite odnosi {to vlijaat vo

pretprijatieto, kako i od drugite uslovi na raboteweto.

Samoto utvrduvawe na pri~inite {to dejstvuvale vrz zgolemuvaweto

odnosno namaluvaweto na vkupnata produktivnost na trudot se vr{i so

ras~lenuvawe na produktivnostite na oddelnite organizacioni delovi na

pretprijatieto, ponatamu na produktivnosta no odredeni grupi

proizvodi, no isto taka, po pat na utvrduvawe na produktivnostite na

oddelni grupi rabotnici, pa duri i za sekoj rabotnik oddelno. Na krajot,

za otkrivawe na pri~inite }e pridonese i vremenskoto ras~lenuvawe na

produktivnosta na celata proizvodstvena faza, kako i na drugite

produktivnosti {to se utvrduvaat vo ramkite na raboteweto na ovaa

faza, odnosno po pat na sogleduvawe na nivnata dinamika.

110


6.АНАЛИЗА НА ТРОШОЦИТЕ И ЕКОНОМИЧНОСТА

6.1.Redovni produktivni tro{oci

Brojot i visinata na tro{ocite {to se pravat vo vr{eweto na

proizvodstvenata faza se najgolemi vo sporedba so tro{ocite {to

111


nastanuvaat vo drugite fazi i funkcii vo raboteweto na pretprijatieto.

Tokmu poradi toa analizata na tro{ocite na ovaa faza e od golemo

zna~ewe, bidejki taa ovozmoùva za{tedi koi najmnogu }e pridonesat

za zgolemuvawe na ekonomi~nosta vo raboteweto.

Vo ekonomskata literatura se sre}avaat mnogubrojni definicii na

tro{ocite, zatoa e neophodno da se napravi razlika pome|u potro{ok i

tro{ok, od edna i od druga strana, pome|u tro{ok i rashod.

Pod potro{ok se podrazbira pari~en izraz na sekoe tro{ewe na

sredstva na edno pretprijatie. Ova tro{ewe ili se ogleduva vo

menuvaweto na oblikot na sredstvata vo nivnoto kru`no dvièwe i

napraveno so cel za dobivawe u~inoci, ili toa se tro{ewa na sredstvata

koi ne se nu`ni ili neophodni za redovnata dejnost i pretstavuvaat

zagubeni sredstva na stopanskata organizacija. Nakuso pod potro{oci

se podrazbira pari~nata vrednost na site tro{ewa bez ogled dali se

dobiva kako ekvivalent nekoj u~inok ili ne. Potro{ocite od prviot

karakter gi vikame redovni ili produktivni, a potro{ocite od vtoriot

karakter – neredovni ili neproduktivni.

Redovni - produktivni potro{oci se, sredstvata koi se tro{at poradi

vr{ewe na dejnosta, a so cel za dobivawe u~inoci. Ovie tro{ewa

pretstavuvaat del od kru`noto dvièwe na sredstvata, a ekonomski

zna~at pretvorawe na eden oblik sredstva vo drug. So ovaa

transformacija se sozdavaat u~inoci koi, ili sluàt kako sredstvo za

sozdavawe na novi u~inoci ili za proda`ba, pa na toj na~in se

pretvaraat vo pari, koi ovozmoùvaat zapo~nuvawe na novo kru`no

dvièwe, odnosno nov reproduktiven proces.

Pokraj navedenite potro{oci vo pretprijatijata nastanuvaat i drugi koi

ekonomski ne se nu`ni, tuku nastanuvaat vrz osnova na propisi i

dogovori koi {to preptrijatieto go sklu~ilo so drugi sli~ni subjekti, a koi

potro{oci pretstavuvaat anticipiran del na vi{okot {to e sozdaden vo

firmata. Kako vakov vid potro{oci vo pretprijatieto se javuvaat

pridonesite, danocite i potro{ocite za drugi nameni od vakov karakter

112


(skrateno pridonesi i danoci), ili kako ~esto se vikaat zakonski i

dogovorni obvrski. Iako ovie potro{oci ne se nepohodni za izvr{uvawe

na zada~ata, bidejki moè da se raboti i toga{ koga takvi ne postojat,

tie treba da se tretiraat kako redovni, bidej}i sekoga{ se javuvaat, pa e

nu`no i tie da se zemat vo predvid pri utvrduvawe cena na u~inocite

od presmetkovniot period, za da se sogleda dali i nivnata vrednost,

kako i vrednosta na ,,ekonomskite” potro{oci }e moè da bide

pokriena od ostvarenata vrednost na u~inocite od istiot presmetkoven

period.

Isto taka i prose~niot nadomest na trudot treba da sluì kako merilo za

utvrduvawe na ekonomi~nosta na vloèniot ìv trud, kako {to

potro{ocite na osnovnite sredstva, materijalite i uslugite se merilo za

utvrduvawe ekonomi~nosta na minatiot trud. Goleminata na

normalniot-prose~niot nadomestok na ìviot trud, pretprijatijata go

iskaùvaat kako normalen nadomestok na vloèniot trud iznosot na

plati na svoite rabotnici {to go presmetuvaat kako tro{ok.

Spored toa koga }e se zboruva za redovni potro{oci i tro{oci kako

takvi }e se zemaat, pokraj potro{ocite za osnovni sredstva,

potro{ocite na materijalite, uslugite i normalniot nadomest za vloèniot

trud, koi imaat ,,ekonomski” karakter, taka i pridonesite i danocite, koi

imaat presmetkoven -,,neekonomski” karakter. Ottuka, treba da se

razlikuvaat dve zna~ewa na terminot tro{ok, eden ekonomski vo tesna

smisla i drug presmetkoven, koj go dobiva takviot karakter samo od

stanovi{te na utvrduvawe na vrednosta na u~inocite.

Poradi toa, pod tro{oci treba da se podrazbere vo pari izrazena

vrednost na redovnite-produktivnite potro{oci na sredstvata za

proizvodstvo, normalnite nadomestoci za vloèniot trud, vrednosta na

uslugite, kako i pridonesite, danocite, ~lanarinite i izdatocite od sli~en

karakter, koi {to se odnesuvaat na u~inocite na presmetkovniot period

i se presmetuvaat vo nivnata vrednost.

113


6.2. Neredovni, neproduktivni tro{oci

Vo raboteweto na preptrijatieto nastanuvaat neredovni-neproduktivni

potro{oci koi {to ne pridonesuvaat za sozdavawe na u~inoci i imaat

karakter na zagubeni sredstva, t.e. nastanuvaat rashodi, kako {to se

otpi{anite pobaruvawa, kusocite na materijalite, proizvodite i stokite

preku normalna visina, potro{ocite predizvikani od vi{a sila i sl.

Sekako deka najve}e potro{oci se vrzani za proizvedstvenata faza,

poradi {to, ~esto, vo praktikata, pa i kaj nekoi teoreti~ari, poimot

tro{oci se povrzuva so proizvodstvoto. Me|utoa, za tro{ocite moè da

se zboruva sekoga{ koga potro{ocite se napraveni za sozdavawe na

u~inoci. A u~inocite ne se samo proizvedeni gotovi proizvodi i

izvr{enite uslugi, tuku i nedovr{enoto proizvodstvo, nabavenite

materijali i stoki.

6.3. Analiza na tro{ocite

Tro{ocite moàt da se ispituvaat od razni aspekti vo zavisnost od toa

{to se saka preku niv da se sogleda. Taka preku niv moè da se

ustanovi koi potro{oci se napraveni, potoa, koj gi napravil, kade tie

nastanale. Koi potro{oci ja ~inat cenata na ~ineweto, za koi u~inoci

se napraveni i kako dejstvuva obemot na proizvodstvo vrz cenata na

~ineweto. Na krajot po ispituvaweto na tro{ocite od razni aspekti,

treba da se konstatira ekonomi~nosta na raboteweto. Poradi toa,

analizata na tro{ocite treba da gi opfati:

1, analiza na tro{ocite spored nivnite vidovi,

2. analiza na tro{ocite grupirani spored elementite na kalkulacijata,

3. analiza na tro{ocite spored mestoto na nivnoto nastanuvawe,

4, analiza na tro{ocite spored nositelite za koi se pravat,

5. vkrstuvawe na rezultatite od oddelni analizi na tro{ocite

6, dejstvoto na obemot na proizvodstvo vrz cenata na ~ineweto i

114


7. utvrduvawe na ekonomi~nosta i mo`nostite za namaluvawe na

tro{ocite

6.3.1. Analiza na tro{ocite spored nivnite vidovi

Vo raboteweto na pretrpijatijata se tro{at dva vida fizi~ki

sredstva: potro{ok na osnovni sredstva (amortizacija) i potro{ok na

materijalite.

Grupiraweto na tro{ocite spored vidovi ima za zada~a:

1. da pokaè {to i kolku e potro{eno vo raboteweto na pretprijatieto,

bidejki preku tro{ocite spored vidovi najdobro se sogleduva kakvi se

tro{oci se napraveni, bez ogled na toa kade tie nastanale i od koi

u~inoci se predizvikani;

2. da ja prikaè strukturata na tro{ocite, vrz osnova na koja moè da

se utvrdi odnosot pome|u oddelnite vidovi tro{oci i nivnoto oddelno

u~estvo vo vkupniot niven iznos. Preku sogleduvaweto na

strukturalniot odnos na tro{ocite se sogleduvaat onie tro{oci koi se od

najgolema va`nost vo raboteweto, taka {to pri analizata }e se obrne

osobeno vnimanie na onie tro{oci koi vo strukturata imaat najgolemo

u~estvo;

3. da posluì kako osnova za kontrola na variraweto na tro{ocite od

eden vremenski period vo drug, kako i za sporedba so planiranite

tro{oci, bilo vo vkupnata nivna visina ili spored oddelnite vidovi

tro{oci. Vakvata kontrola osobeno se vr{i kaj onie vidovi tro{oci ~ija

visina e odnapred limitirana, kako {to toa moè da bide slu~ajno so

tro{ocite za reklama, reprezentacija, investiciono odrùvawe i sli~no,

za da se utvrdi dali opredeleniot limit e pre~ekoren;

4. da se dobie slika za samostojnosta na pretprijatieto vo izvr{uvawe

na zada~ite. Ova se utvrduva so iznao|aweto na odnosot pome|u tu|ite

uslugi i vkupnite tro{oci. Dokolku u~estvoto na tu|ite uslugi e

pogolemo, dotolku zavisnosta na pretprijatieto e pogolema;

115


5. da go ovozmoì ponatamo{noto grupirawe na tro{ocite od drugi

perspektivi. So ogled na toa {to ovaa kalsifikacija e osnovna, od

stepenot na nejzinoto to~no, dostatno i pravilno ras~lenuvawe zavisi

dali i ponatamo{nite klasifikacii }e bidat celishodno i pravilno izvr{eni;

6. da posluì kako baza za planirawe na tro{ocite. Vrz osnova na

podatocite na fakti~kite tro{oci vo eden vremenski period se planirat

tro{ocite za idnite periodi, zemaj}i gi predvid promenite na obemot na

zada~ata i na uslovite na raboteweto i dr.

Grupiraweto na tro{ocite spored nivnite vidovi e od osobeno zna~ewe

koga tie treba da se ispitat vo nivnata celina, bidejki samo taka moè

da se konstatira opravdanosta na tro{ewata. Poradi toa, ispituvaweto

na opravdanosta na tro{ocite, kako {to se amortizacijata, tu|ite uslugi i

danocite, pridonesite i drugite izdatoci od sli~en karakter, se vr{i koga

tie se iskaàni vo nivnata celina, odnosno koga tie se grupirani spored

vidovite. Taka dokolku se utvrdi deka nastanalo zgolemuvawe na

amortizacijata, pri~inite za toa zgolemuvawe }e se otkrijat samo ako

amortizacijata kako tro{ok se ispituva vo nejzinata celina, spored

vidot, a ne kako del na op{tite tro{oci na proizvodstvenite ili

neproizvodstvenite organizacioni edinici, ili kako del na op{tite tro{oci

na edna organizaciona edinica, i toa osobeno ne koga

rasporeduvaweto na amortizacijata se vr{i vrz osnova na nekoj klu~, a

ne vrz osnova na nekoe objektivno merilo.

6.3.2. Analiza na tro{ocite grupirani spored elementite na

kalkulacijata

Za da moè da se iznajde cenata na ~ineweto na oddelni proizvodi,

odnosno uslugi, potro{ocite prethodno se grupiraat vo onie za koi

odnapred se znae za koi proizvodi, odnosno izvr{eni uslugi se

odnesuvaat, pa tie neposredno se presmetuvaat vo cenata na

~ineweto, i vo onie {to se odnesuvaat na site proizvodi, ili {to go

ovozmoùvaat raboteweto na samata proizvodstvena faza ili

116


raboteweto na celoto pretprijatie, poradi {to nemoè da se presmetaat

neposredno vo cenata na ~ineweto na oddelni proizvodi, odnosno

uslugi. Sepak, za da se izvr{i takvoto presmetuvawe, prethodno ovie

tro{oci se grupiraat spored toa dali nastanale vo vr{eweto na

proizvodstvenata faza ili na nekoja druga faza ili funkcija, pa taka

grupirani se rasporeduvaat na proizvodite i uslugite, vrz osnova na

nekoj od faktorite {to stoi vo najdobar odnos pome|u tie tro{oci i

proizvodite i uslugite. Prvata grupa se vika direktni (neposredni), kako

{to se materijalite za izrabotka i normalniot nadomestok za vloèniot

trud za izrabotka; a vo vtorata grupa spa|aat indirektnite (posredni),

kako {to se op{tite tro{oci na proizvodstvenite i neproizvodstvenite

organizacioni edinici.

Pokraj ovie dve grupi tro{oci, vo cenata na ~ineweto vleguva i

amortizacijata, kako potro{ok na osnovnite sredstva, vo zavisnost od

toa dali oddelni osnovni sredstva sluàt za izrabotka na odreden ili

odredeni proizvodi, ili na site proizvodi.

Cenata na ~ineweto se utvrduva po pat na presmetka koja se

narekuva kalkulacija. Kalkulaciite moàt da bidat planski i fakti~ki.

Planski kalkulacii se onie koi {to se pravaat na krajot od godinata za

idnata, ili na po~etok na godinata za tekovnata godina i toa za

predvideno proizvodstvo, a vrz osnova na planskite tro{oci. Fakti~kite

kalkulacii se onie koi se pravat na krajot od sekoj presmetkoven period

za ostvarenoto proizvodstvo vrz osnova na fakti~ki nastanatite tro{oci

za toa proizvodstvo i vrz osnova na podatocite {to gi dava

knigovodstvenata evidencija.

So sporeduvaweto na fakti~kata so planskata cena na ~ineweto se

dobivaat podatoci za eventualnoto sniùvawe, odnosno poka~uvawe,

na fakti~kata cena na ~ineweto.

Zada~ata na analizata na cenata na ~ineweto se sostoi vo toa {to so

nea treba:

117


1, da se utvrdi otstapuvaweto na fakti~kata cena na ~ineweto od

bazi~nata, kako i otstapuvawata na fakti~kite potro{oci grupirani vo

cenata spored elementite od bazi~nite takvi potro{oci;

2, da se ispita realnosta na cenata na ~ineweto, {to e neophodno

za da se oceni to~nosta na finansiskiot rezultat od proda`bata;

3, da se utvrdi realnosta na napravenite potro{oci za da se proveri

dali sredstvata za prosta reprodukcija se obezbedeni;

4, da se ispita zavisnosta na proda`nata cena od cenata na

~ineweto, bidej}i makar kolku taa da e uslovena od uslovite na

pazarot, sepak ~esto se opredeluva vo zavisnost od cenata na

~ineweto i dr.

6.3.3.Analiza na tro{ocite spored mestoto na nivnoto

nastanuvawe

Pod mesta na nastanuvawe na tro{ocite se podrazbiraat onie podra~ja

na pretprijatijata {to se opredeluvaat prostorno, funkcionalno ili spored

odgovornosta, no pod uslov nivnite tro{oci da moàt posebno da se

utvrduvaat. Vakvite podra~ja se narekuvaat mesta na tro{oci.

Koga mestata na tro{ocite se opredeluvaat spored prostorot na koj se

vr{i nekoja dejnost poradi koja se sozdavaat tro{oci, toga{ se zboruva

za topografsko opredeluvawe na tie mest. Takvi mesta moàt da bidat

pogonite ili rabotilnicite koga se nao|at vo razli~ni prostorii.

Mestata na tro{ocite se opredeluvaat i spored funkciite odnosno fazite

vo ramkite na oddelni funkcii, {to se vr{at vo dejnosta na stopanskata

organicacija. Taka za upravnata i rabotovodna funkcija moè da postoi

mesto na tro{ocite - uprava, za planskata - planska slu`ba, za finansii -

finansiskata slu`ba i dr.

Isto taka mestata na tro{ocite se opredeluvaat i spored podra~jata na

odgovornosta na odredeni rakovoditeli za da se ovozmoì kontrola na

tro{ocite od toj aspekt. Pri formiraweto na mestata na tro{ocite vo

praktikata ne se primenuva samo eden od spomenatite kriteriumi, tuku

118


tie treba da se sozdavaat so primena na kombinacija od najmalku dva

kriteriuma.

Grupiraweto na tro{ocite spored mestata na nivnoto nastanuvawe, ima

glavno zada~a:

1. da gi utvrdi tro{ocite i ekonomi~nosta na oddelnite podra~ja na

stopanskata organizacija;

2. da ovozmoì stimulirawe na za{tedi i da pridonese za pravilno

utvrduvawe na li~nite dohodi na oddelnite grupi rabotnici;

3. poto~no da se utvrdi cenata na ~ineweto na gotovite proizvodi,

odnosno na izvr{enite uslugi.

6.3.4. Analiza na tro{ocite spored nositelite za koi se pravat

Grupiraweto na tro{ocite spored nositelite, ima za cel da ja utvrdi

cenata na ~ineweto na oddelnite dejnosti, grupa proizvodi ili oddelni

proizvodi, odnosno izvr{eni uslugi. Za ova utvrduvawe postojat razni

metodi, a site se sozdadeni so intencijata, cenata na ~ineweto

porealno da se iznajde i so pomo{ na nea da se sogleda, od edna

strana ekonomi~nosta, a od druga, finansiskiot rezultat {to se realizira

na oddelni proizvodi odnosno izvr{eni uslugi.

Grupiraweto na tro{ocite po nositeli od stanovi{te na analizata ima za

cel:

1. da ja pokaè ekonomi~nosta na potro{ocite {to se pravat za oddelni

proizvodi, odnosno uslugi:

2. da go ovozmoì sporeduvaweto na fakti~kata cena na ~ineweto so

planiranata ili so cenata od izminatiot period;

3. da ovozmoì sporeduvawe na fakti~kata cena na ~inewe so

proda`nata i da pridonese za pravilno formirawe na proda`nata politika

na pretprijatieto;

4. da ovozmoì stimulirawe na rabotnicite za za{tedi i da pridonese

za popravilno utvrduvawe na li~nite dohodi.

119


6.4.Vkrstuvawe na rezultatite od oddelni analizi na tro{ocite

Konstataciite koi se dobivaat od site razli~ni ispituvawa e mo{ne

korisno da bidat vkrsteni za definitivniot zaklu~ok da bide to~en i

pri~inite jasni. Vkrstuvaweto vsu{nost, zna~i osvetluvawe na tro{ocite

od razni aspekti i dobivawe jasna slika za opravdanosta na pogolemite,

odnosno pomalite tro{ewa; za zaslugata, odnosno vinata, na licata koi

{to pridonele za toa; za proizvodite, odnosno uslugite, pri koi toa e

napraveno; i vremeto koga e toa storeno, a dokolku seto toa se

utvrdi }e moè da se prevzemat merki i za namaluvawe na tro{ocite

vo idnoto rabotewe, t.e. za zgolemuvawe na ekonomi~nosta.

Dejstvoto na obemot na proizvodstvo vrz cenata na ~ineweto

Tro{ocite moàt da bidat, kako {to e poznato fiksni i varijabilni, a

ovie ponatamu, proporcionalni, degresivni i progresivni. Proporcionalen

karakter imaat poedine~ni tro{oci i toa koga se direktni. Indirektnite

tro{oci poradi svojata kompleksnost se relativno fiksni i nivnata

fiksnost zavisi od toa dali kaj niv preovladuvaat fiksni, proporcijalni,

degresivni ili progresivni tro{oci.

Pri zgolemuvaweto na obemot na proizvodstvo direktnite tro{oci

relativno proporcionalno se zgolemuvaat, taka {to po edinica proizvod,

odnosno izvr{ena usluga ostanuvaat pribli`no isti. Me|utoa toa ne e

slu~aj so indirektnite tro{oci. Op{tite tro{oci na proizvodstvenite i

neproizvodstvenite organizacioni edinici, odnosno reìite, se indirektni i

relativno fiksni tro{oci, pa poradi takviot niven karakter, pri

zgolemuvaweto na obemot na proizvodstvoto, pod nivnoto dejstvo

cenata na ~ineweto po edinica proizvod opa|a, dodeka sprotivno, pri

namaluvawe na obemot na proizvodstvo cenata na ~ineweto raste. So

drugi zborovi bidejki pome|u reìskite tro{oci ima i takvi koi {to se

fiksni, a i takvi koi {to se degresivni, cenata na ~ineweto po edinica

120


proizvod se menuva so samoto zgolemuvawe, odnosno namaluvawe

na obemot na proizvodstvoto.

6.5. Utvrduvawe na ekonomi~nosta i mo`nostite za

namaluvawe na tro{ocite

Ekonomi~nosta kako eden od osnovnite principi na raboteweto, koj {to

se ogleda vo toa u~inocite da se postignat so {to pomalku potro{oci

na faktorite za proizvodstvo, moè da se utvrduva za oddelni ili za site

u~inoci, kako i za izvr{uvawe na zada~ite na edna organizaciona

edinica ili na celoto pretprijatie. Samata ekonomi~nost moè da se

utvrduva, principielno vo naturalni ili vo vrednosni pokazateli.

Naturalnite pokazateli se upotrebuvat samo koga treba da se utvrdi

dali ostvareniot u~inok e postignat so pogolem ili so pomal potro{ok

na odelnite faktori za proizvodstvo.

Poradi toa {to tro{ewata na odelnite faktori za proizvodstvo ne moàt

da se izrazat vo naturalni pokazateli, ekonomi~nosta se utvrduva

samo vo vrednosni pokazateli.

E = V/T

Pri {to: E- vrednosno izrazena ekonomi~nost; V- vrednost na

proizvodstvoto;T-tro{oci kako vrednosen izraz na potro{ocite na

elementite na proizvodstvo

Vaka izrazena ekonomi~nosta pokaùva dali opredeleni u~inoci,

odnosno za izvr{uvawe na zada~ata e potro{eno pove}e ili pomalku

faktori za proizvodstvo i toa izrazeno vo vrednosni pokazateli.

(Primer)Struktura i dinamika na tro{ocite vo AD ,,Makedonska

po{ta”

Vkupnite rashodi vo AD ,,Makedonska po{ta” vo 2007 godina

iznesuvaat 1,334, milioni denari i se sporedbeno so 2006 godina za

121


2,9% pomali od rashodite vo minatata godina. Realizacijata na

Operativniot i finansiskiot plan iznesuva 93,0%

Rashodi

2006 Plan 2007 2007To{oci za surovini i materijali 124.6 128.4 113.0Nabavna vred. na prod.stoki 45.7 50.3 41.6Uslugi 133.9 151.3 127.5Amortizacija 85.1 89.2 79.7Plati 721.0 748.6 703.3Tro{oci za ishrana 76.7 90.9 89.0Tro{oci za prevoz 21.8 24.3 23.0Tro{oci za dogovor na delo 25.7 6.1 12.0Uslugi na platen promet (Po{tenska Banka) 50.7 53.0 51.1Ostanati rashodi 88.9 91.9 93.8

vkupno 1,374.1 1,434.0 1,334.0

122


STRUKTURA NA RASHODI TE

8.5%9.0%9.1%

3.1%3.5%3.3%

9.6%10.6%9.7%

6.0%6.2%6.2%

52.7%52.2%52.5%

6.7%6.3%5.6% 1.7%1.7%1.6%0.9%0.4%1.9%

3.8%3.7%3.7%

7.0%6.4%6.5%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

2006 P l an 2007 2007

Ostanat i rashodi

Usl ugi na pl atenpromet (P o{ tenskaBanka)Tro{ oci za dogovorna del o

Tro{ oci za prevoz

Tro{ oci za i shrana

P l at i

Amort i zaci ja

Usl ugi

Nabavna vred. naprod.stoki

To{ oci za sur . imater i jal i

Od grafikonite se sogleduva deka kaj oddelni grupi tro{oci ima

razli~na dinamika na nivnoto ostvaruvawe:

- Tro{ocite za surovini i drugi materijali se za okolu 9,3% pomali od

tro{ocite napraveni vo minatata godina, a realizacijata na Planot

iznesuva 88,0%.

- Nabavnata vrednost na prodadeni stoki beleì opa|awe vo sporedba

so minatata godina za okolu 9,0%, a realizacijata na Planot iznesuva

82,7%.

- Tro{ocite za uslugi se za okolu 4,8% pomali od minatogodi{nite

tro{oci, dodeka realizacijata na Planot iznesuva okolu 84,2%.

123


- Izvr{enata presmetka na amortizacija pokaùva deka istata e za 6,3%

pomala od minatogodi{nata amortizacija i deka Planot e realiziran so

89,4%.

- Tro{ocite za plati se za 2,4% pomali od minatogodi{nite tropoci, a

realizacijata na Planot iznesuva 94,0%.

- Prose~niot broj na vraboteni spored vkalkuliranite ~asovi na rabota

vo 2007 godina iznesuva 2274 vraboteni i e za 116 vtaboteni pogolem

od prose~niot broj vraboteni minatata godina. Prose~nata neto plata

po rabotnik vo 2007 godina iznesuva 15494,00 denari i e za 3,5%

poniska od prose~nata plata po rabotnik isplatena minatata godina.

- Tro{ocite za ishrana i za prevoz na rabota beleàt porast vo sporedba

so minatata godina za okolu 16,1% odnosno 5,6%. Visinata na ovie

izdatoci e vo ramkite na zakonski dozvolenata visina, a porastot

proizleguva od zgolemeniot broj vraboteni.

- Tro{ocite za dogovor za delo se okolu 53,5% pomali od napravenite

tro{oci vo minatata godina i za okolu dva pati povisoki od planiranite

tro{oci.

- Tro{ocite za uslugi za platen promet se za okolu 0,7% pogolemi od

minatogodi{nite i za 3,6% pomali od planiranite tro{oci.

Oddelni vidovi rashodi vo poslednite nekolku godini se realizirat so

slednava dinamika:

124


DI NAMI KA NA RASHODI TE

260.6242.5

282304.2

273.8

728.7

686.9

649.3

721703.4

172.2139.9

117.979.785.1

249257.9

283.5284.9270

0

100

200

300

400

500

600

700

800

2003 2004 2005 2006 2007

-vo mi l . denari

Mater i jal nitr o{ oci

P l ati

Amor ti zaci ja

Ostanatitr o{ oci nar abotewe(nematr i jal ni idr .ostanati tr .)

6.6. Tro{ocite spored reagiraweto na obemot na proizvodstvo

Tro{ocite spored reagiraweto na obemot na proizvodstvo se

delat na fiksni i varijabilni tro{oci.

Varijabilnite tro{oci moàt da bidat proporcionalni (proporcionalno

da se zgolemuvaat so zgolemuvaweto na obemot na proizvodstvo),

progresivni (da rastat so rasteweto na obemot na proizvodstvo) i

digresivni ( da pa|aat so zgolemuvaweto na vkupniot obem na

proizvodstvo ).

Sekoe pretprijatie pri proizvodstvo na opredelen proizvod pravi

najraznovidni pari~ni izdatoci, odnosno kako {to nie velime tro{oci.

Pretprijatieto tro{i zgradi(administrativni zgradi i fabri~ki zgradi),

ma{ini i druga oprema. Ova se komponenti na takanare~en fiksen

kapital koi vo procesot na proizvodstvo se tro{at postepeno, se

125


prenesuvaat del po del od svojata vrednost vrz vrednosta na nekoj nov

proizvod.

Ako na primer imame ma{ina so nabavna vrednost od 100.000 pari~ni

edinici a procesot na proizvodstvo trae deset godini, prose~no godi{no

prenesuva vrz vrednosta na noviot proizvod po 10.000pari~ni edinici.

Ova e procesot na amorizacija. Amortizacijata se odnesuva na

komponentite na fiksniot kapital( ma{ini oprema, zgradi) koi vo

procesot na proizvodstvo celosno u~estvuvaat no se tro{at i

amoritiziraat postepeno niz pove}e proizvodstveni ciklusi. Prose~nata

godi{na amortizacija na ma{inata so nabavna vrednost od

100.000peri~ni edinici i vek na traewe od 10godini iznesuva

10.000pari~ni edinici. Ovie 10.000pari~ni edinici se prenesuvaat vrz

vrednosta na noviot proizvod i so negovata realizacija, proda`ba se

vra}a nazad vo pretprijatieto, kade ovie pari pretprijatieto gi ~uva na

posebna smetka taka nare~ena amortizacija. Za 10godini na smetkata

na amortizacijata }e se kumuliraat 100.000 pari~ni edinici, kade

iznosot }e bide ednakov na nabavnata vrednost na ma{inata koi potoa

}e se upotrebat za zamena na istro{enata ma{ina, ili poto~no kaàno

za kupuvawe na nova ma{ina. Spored seto ova, osnovnata funkcija na

amortizacijata e da ovozmoì zamena na potro{enite komponenti na

fiksniot kapital.

Pri proizvodstvoto pretprijatieto tro{i i komponenti na obrtniot

kapital kako {to se surovinite, energijata i nekoi drugi pomo{ni

materijali, plati za vrabotenite. Komponentite na obrtniot kapital za

razlika od fiksniot kapital naedna{ se tro{at vo proizvodstveniot proces

kade i naedna{ ja prenesuvaat svojata vrednost vrz vrednosta na

noviot proizvod. Kako vo primerot zemen za proizvodstvoto na ~evli

kade vo tekot na eden proizvoden ciklus ja tro{i koàta, lepiloto, |onot,

gumata i sekoja nedela im dava plata na vrabotenite.

Razli~nite tro{oci na pretprijatieto razli~no se odnesuvaat, razli~no

reagiraat na promenite na obemot na proizvodstvoto(autputot).

126


Od seto ova {to go navedovme moè da kaème deka tro{ocite od

ovoj aspekt, koi se na kratok rok, gi delime na fiksni i varijabilni

tro{oci.

Fiksni tro{oci(Fixed Costs- FC) - vakviot vid na tro{oci ne reagira na

promenite na obemot na proizvodstvoto, odnosno na promenite na

atputot na pretprijatieto. Poednostavno da kaème deka vkupnite fiksni

tro{oci vo masa ostanuvaat isti, nepromeneti, bez ogled dali

proizvodstvoto na pretprijatieto se zgolemilo ili pak se namalilo. Ovie

tro{oci realno postojat i se ispla}aat duri toga{ koga pretprijatieto

voop{to ne raboti i voop{to i ne proizveduva. Takvi tro{oci se:

- zakupnini za iznajmeni zgradi, ma{ini i nekoja druga oprema;

- amortizacija;

- pla}awa na kamati za porano dobieni krediti;

- pla}awa za osiguruvawe;

- oddelni vidovi tro{oci za trud, pred se osnovnite plati na

menaxerite.

Moè da kaème deka eden od ovie tro{oci ima dogovoren karakter.

Ako nekoe pretprijatie ne raspolaga so dovolen sopstven deloven

prostor moè da zakupi delovna zgrada za koja }e mora da plati

odnapred dogovorena zakupnina ili kako {to velime kirija koja moè da

se javi kako fiksen mese~en ili godi{en tro{ok, kako na primer 10.000

pari~ni edinici - mese~no kade seedno e dali proizvodstvoto }e raste

ili pak opa|a ili pak }e se javi vo slu~aj pretprijatieto voop{to da ne

raboti. Isto moè da go spomeneme i primerot so iznajmenata ma{ina,

opremata i sl. Kade vkupnata godi{na amortizacija na ma{inata so

nabavna vrednost iznesuvala 10.000 pari~ni edinici so vek na traewe

10 godini, isto taka fiksniot iznos ke bide 10.000 bez ogled na obemot

na proizvodstvoto vo pretprijatieto. Pretprijatieto dali proizveduvalo ili

ne toa mora da si pla}a kamata na bankata za porano mobiliziranite

127


krediti, bidejki tie pretstavuvaat fiksna obvrska, dodeka vo sprotivnost

bankata }e go tuì pretprijatieto.

Varijabilnite tro{oci( Variable Costs- VC)reagiraat, se menuvaat vo

zavisnost od promenite na obemot na proizvodstvoto ( autputot na

pretprijatieto). Varijabilnite tro{oci naj~esto se povrzani za potro{okot

na surovini, pomo{nite matrijali, platite na vrabotenite i sli~no. Ako na

primer za proizvodstvoto na 100 para ~evli se potrebni 20kgr. koà, za

1000 para ~evli }e bidat potrebni 200kgr. koà. Ako pretpostavime

deka pretprijatieto {to proizveduva ~evli vrabotil 100 rabotnici za

~ii{to plati nedelno se potrebni 10.000 pari~ni edinici Dodeka pak

pretprijatieto re{ilo da go zgolemi proizvodstvoto za 50% i ako samoto

bara angaìrawe na 50 novi rabotnici, nedelniot platen fond na

pretprijatieto }e se zgolemi na 15.000 pari~ni edinici. Vo na{iot primer

varijabilnite tro{oci rastat so porastot na obemot na proizvodstvoto,

od 50 pari~ni edinici za prvata edinica na proizvodot na 130 pari~ni

edinici za pettata edinica na proizvodot i 385 pari~ni edinici za

poslednata edinaesetata edinica na proizvod.

Vkupni tro{oci ( Total costs- TC) - stanuva zbor za suma, zbir na site

tro{oci na pretprijatieto koi se vrzani za daden obem na proizvodstvo.

Po prakti~no kaàno vkupnite tro{oci se sveduvaat na zbirot na

fiksnite i na varijabilnite tro{oci, koi se iskaàni vo masa, vo vkupniot

obem. Postoi odredena formula za vkupnite tro{oci i toa

TC=FC+VC

Da ja pojasnime formulata:

TC- vkupni tro{oci

FC- fiksni tro{oci

VC- varijabilni tro{oci

128


Moè da dademe eden tipi~en primer za kratkoro~ni tro{oci na edna

firma:

Broj na

proizvodi

Fiksni

tro{oci

Varijabilni

tro{

Vkupn

i tro{

Grani~ni

tro{oci

Prose~ni

fiksni tro{

Prose~ni

varijabilni

Prose~ni

vkupni

FC VC TC GC AFC AVC ATC

0 50 0 50

1 50 50 100 50 50 50 100

2 50 78 128 28 25 39 64

3 50 98 148 20 16,7 32,7 49,3

4 50 112 162 14 12,5 28 40,5

5 50 130 180 18 10 26 36

6 50 150 200 20 8,3 25 33,3

7 50 175 225 25 7,1 25 32,1

8 50 204 254 29 6,3 25,5 31,8

9 50 242 192 38 5,6 26,9 32,4

10 50 300 350 58 5 30 35

11 50 385 435 85 4,5 35 39,5

Vkupnite tro{oci rastat so porastot na vkupniot obem na proizvodstvo.

Za da go sogledame toa podobro }e napravime edna tabela koi }e

pokaùvaat deka vkupnite tro{oci iznesuvaat 50 pari~ni edinici i toga{

koga e vo situacija pretprijatieto da ne raboti.

Prose~ni tro{oci

Prose~nite tro{oci se dobivaat koga oddelnite vidovi vkupni tro{oci

se podelat so brojot na proizvodnite edinici. Ovi tro{oci gi imame vo

prathodnata tabela kade vkupnite prose~ni tro{oci, prose~nite fiksni

to{oci i prose~nite varijabilni tro{oci.

129


Vkupni prose~ni tro{oci (Average Total Costs – ATC) ovie tro{oci

moème lesno da gi presmetame dokolku vkupnite tro{oci gi podelime

so brojot na proizvodenite edinici. Prose~nite tro{oci pretstavuvaat

tro{oci po edinica proizvod (Unit-Costs) .

Prose~ni fiksni tro{oci (Average Fixed Costs- AFC) Prose~nite fiksni

tro{oci permanentno opa|aat so zgolemuvawe na obemot na

proizvodstvo. So samoto zgolemuvawe na brojot na proizvodite,

fiksnite tro{oci po edinica proizvod opa|aat bidejki istata golemina se

deli so raste~kiot broj na proizvodi kade vo na{iot primer ni se dadeni

za prvata proizvodna edinica koi iznesuvaat 50 pari~ni edinici a za

pettata edinica 10 pari~ni edinici za devettata 5.6 pari~ni edinici a za

poslednata edinaesetata edinica ni se dadeni samo 4.5 pari~ni edinici.

Pretprijatijata {to se vo mo`nost da organiziraat masovno seriski

proizvodstvo imaat korist od ekonomiite vo obem, bidejki so silniot

porast na brojot na proizvodi opa|aat fiksnite tro{oci po edinica

proizvod a so toa i vkupnite prose~ni tro{oci.Spored ova moè da

naglasime deka go poeftinuvat proizvodstvoto poradi {to imaat korist i

potro{uva~ite.

Prose~nite varijabilni tro{oci (Averaga variable Costs- AVC)kako {to

moè da zaklu~ime i sogledame od tabelata {to ja napravivme

prethodno deka tie na po~etokot opa|aat a potoa rastat.

Grani~ni tro{oci

Grani~nite ili marginalnite tro{oci (Marginal Costs- MC) vleguvaat

vo redot na najzna~ajnite ekonomski kategorii, bidejki so

pomo{ na niv se utvruva optimalniot obem na proizvodstvoto

na pretprijatieto, bez ogled na toa vo kakva pazarna struktura

toa raboti. Marginalnite koi u{te se narekuvaat i grani~ni

130


tro{oci fakti~ki pretstavuvaat neohoden tro{ok za

proizvodstvoto na sekoja dopolnitelna edinica na proizvod.

Marginalniot tro{ok gi meri promenite vo vkupnite tro{oci kako rezultat

na dopolnitelno proizvedena edinica na proizvod.

Vo tabelata koja ni e dadena vkupnite tro{oci za proizvodstvo na

tretata edinica proizvod iznesuvaat kako {to moè da vidime 148

pari~ni edinici. Ako po izvesno vreme pretprijatieto odlu~i da odi na

proizvodstvo na dopolnitelnata ~etvrta edinica na proizvod, vkupnite

tro{oci }e porasnat od 148 pari~ni edinici na 162 pari~ni edinici ili

poto~no }e se zgolemat za 14 pari~ni edinici. Pa spored ova

grani~niot tro{ok za proizvodstvo na dopolnitelnata ~etvrta edinica na

proizvod iznesuva 14 pari~ni edinici. Po istata analogija moè da se

utvrdi marginalniot tro{ok za sekoja naredna dopolnitelno proizvedena

edinica na proizvod. Marginalnite tro{oci vo po~etokot pokaùvaat

tendencija na opa|awe, a potoa po~nuvaat brzo da rastat.

6.7. Vrska me|u proizvodstvoto i tro{ocite

Vrskata me|u proizvodstvoto i tro{ocite pretstavuva

najneposredna, najdirektna. Pretprijatieto za da otpo~ne proces na

proizvodstvo, mora da nabavi inputi, faktori na proizvodstvo, odnosno

da napravi pari~ni izdatoci, tro{oci za nivnoto kupuvawe. Razli~nite

proizvodni tehniki dozvoluvaat razli~na kombinacija na faktorite na

proizvodstvo pri produkcija na ist vid proizvod. Zatoa racionalniot

proizvoditel vo uslovi na pazarnata konkurencija, prinuda }e nastojuva

da izvr{i optimalna kombinacija na faktorite koja {to na dolg rok }e mu

ovozmoì maksimalno proizvodstvo so niski ili minimum tro{oci.

Dvièwata i tendencijata na krivite na tro{ocite se samo odraz na ona

{to se slu~uva vo sferata na proizvodstvoto na dvièwata i tendenciite

na krivite na vkupniot, marginalniot i prose~niot proizvod.

131


Kriva na marginalniot proizvod i kriva na marginalniot tro{ok

Series1

A

B

D

MC

Broj na proi zvodi (auput)

Margi nal en tro{ ok

Oa krivata na marginalniot proizvod moème da zabeleìme deka na

po~etokot ima raste~ka progresija koja ni e pretstavena so to~kata A

132

Margi nal en proi zvod

Marhinalen Proizvod

trud

mar

gina

len

proi

zvod

na

trud

bB

A

D


do to~kata B a potoa kako {to moè da vidime deka se pove}e i

pove}e opa|a odnosno od to~kata B kon to~kata D.

Marginalniot proizvod ni go pokaùva efektot od dopolnitelnoto

vloùvawe na edinica promenliv faktor na proizvodstvoto pod

pretpostavka deka site drugi faktori na proizvodstvo, inputi se fiksni

odnosno nepromeneti. Marginalniot proizvod fakti~ki raste se dodeka

vkupniot proizvod se zgolemuva so raste~ka progresija. Potoa zaradi

dejstvuvaweto na zakonot za opa|a~kite prinosi, marginalniot proizvod

se namaluva.

Dodeka vo krivata na grani~niot tro{ok moème da vidime deka opa|a

od to~kata A kon B. Vo to~kata B marginalniot proizvod go stignuva

svojot maksimum a dodeka marginlniot tro{ok svojot minimum. Pa

zatoa zaradi dejstvoto na zakonot za opa|a~kite prinosi marginalniot

tro{ok raste. Zaradi seto ova krivata na marginalniot tro{ok ja dobiva

formata na latinskata bukva U, poprecizno kaàno najgolemiot broj na

krivi na tro{ocite na kratok rok imaat oblik na latinskata bukva U,

tokmu zaradi dejstvoto na zakonot za opa|a~kite prinosi.

Sporedbata se razbira moè da prodolì i ponatamu so delot na

soodnosite me|u marginalniot i prose~niot proizvod i marginalnite

tro{oci i vkupnite prose~ni tro{oci, kade doa|ame do odredeni

zaklu~oci:

- dodeka krivata na marginalniot proizvod je se~e krivata na

prose~niot proizvod vo to~kata na negoviot maksimum, krivata

na marginalniot tro{ok ja se~e krivata na vkupnite prose~ni

tro{oci vo to~kata na nivniot minimum;

- koga krivata na marginalniot proizvod e nad krivata na

prose~niot proizvod prose~niot proizvod pokaùva tendencija na

porast. Dodeka obratno e kaj tro{ocite koga krivata na

marginalniot tro{ok e pod krivata na vkupnite prose~ni tro{oci,

toga{ vakvite tro{oci pokaùvaat tendencija na opa|awe;

133


- i koga krivata na marginalniot proizvod e pod krivata na

prose~niot proizvod, prose~niot proizvod pokaùva tendencija

na opa|awe. Obratno e kaj tro{ocite koga krivata na marginalniot

tro{ok e nad krivata na vkupnite prose~ni tro{oci kade vkupnite

prose~ni tro{oci pokaùvaat tendencija na porast.

7.АНАЛИЗА НА ФИНАНСИСКИТЕ РЕЗУЛТАТИ ОД

РАБОТЕЊЕТО НА ПРЕТПРИЈАТИЈАТА

7.1. Analiza na finansiskite izve{tai, cel i su{tina na analizata

Najva`noto sredstvo za ocenka na finansiskite rezultati i finansiskata

situacija na pretprijatieto vo minatoto i sega - toa e analizata na

finansiskite izve{tai i buxeti. Nefinansiskite faktori, kako {to e stilot na

upravuvawe so pretprijatieto, negovata istorija, pomagaat da se

134


opredeli nasokata i dlabo~inata na analizata. Sistematskoto ispituvawe

i ocenka na informaciite za dobivawe validni zaklu~oci za minatata

sostojba na pretprijatieto zaradi predviduvawe na negovata

sposobnost za opstojuvawe vo idnina, se najsu{tinskite to~ki za

uspe{na analiza na finansiskite izve{tai. Takviot priod ovozmoùva da

se postavat su{tinskite karakteristiki koi ja opredeluvaat verojatnosta

za uspeh ili bankrotstvo na pretprijatieto, imeno:

1) finansiska struktura- aktivi {to pripa|aat na pretprijatieto,

kako i obvrskite koi toa gi ima prevzemno vrz sebe za

dobivawe i poddr{ka na aktivite,, vklu~uvaj}i ja i sposobnosta

da gi realizira planiranite i neplaniranote promeni;

2) operativen ciklus - stadiumi niz koi minuva pretrpijatieto so

krajna cel negovite proizvodi ili uslugi da dojdat na pazarot;

3) tendencii i komparativna efikasnost - trend na razvivawe na

pretprijatieto preku sporedba na finansiskite rezultati za

nekolku posledovatelni godini i sporedba so drugi pretprijatija

od istoto pole na rabotewe i sli~na golemina.

Tehni~ka i sodrìnska analiza. Analiti~arite ja ocenuvaat

informacijata {to ja imaat so pomo{ na metodi {to im se na

raspolagawe, bazirani na logi~ki i presmetkovni principi. Se

sproveduvaat tehni~ki operacii {to vklu~uvaat presmetka na

koeficienti, transformacija na informacijata za proverka na nejzinata

avtenti~nost, ocenka na raboteweto na pretprijatieto vo celina,

sporeduvawe na statisti~kite podatoci so podatoci na drugi

pretrpijatija i prognozirawe na idnite ekonomski rezultati.

Sepak, glavnoto vo analizata na finansiskite izve{tai e to~no da se

razberat i tolkuvaat rezultatite od tehni~kata obrabotka na podatocite.

Za taa cel e neophodno da se zemat predvid informacii {to se

odnesuvaat na: 1) sopstvenicite na pretprijatieto; 2) na negovoto

135


rakovodstvo; 3) vidot na dejnosta; 4) na negovata konkurencija i

pazarite na koi nastapuva; 5) na tro{ocite; 6) na karakteristikite na

stopanskata granka; 7) na pozicijata na pretprijatieto vo bran{ata; 8)

na soodvetnite zakonski normi; 9) na ~uvstvitelnosta na pretprijatieto

na neblagoprijatnite promeni vo ekonomijata, demografskite promeni

ili vkusot na potro{uva~ite. Sevkupnosta na dobienite informacii mu

ovozmoùva na analiti~arot da dojde do izdràni zaklu~oci {to se

odnesuvaat na rizikot povrzan so pretprijatieto.

Analiza na rizikot. Analizata na finasiskiot izve{taj e edna od akciite

neophodna za re{enie za zemawe kredit ili za investiciona odluka, pri

{to so ocenuva rizikot dali pretprijatiet }e moè da go vra}a kreditot

vo soglasnost so dogovorenoto ili nema da obezbedi zgolemuvawe na

kotiraweto na svoite akcii. Za ocenka na rizikot va`no e da se objasni

vo koj stepen se izbalansirani silnite i slabite finansiski strani na

raboteweto na pretprijatieto. Dokolku silnite strani se zna~itelno nad

slabite finasiski strani, dokolku toa ja kompenzira o~iglednata

neizvesnot, toga{ dejstvuvaweto na pretprijatieto e povrzano so

dozvolen rizik. Ovoj koncept moè da se izrazi vaka:

(Silni strani - slabi strani) > Neizvesnost= prifatliv rizik

Nekoi izvori na rizik, {to zadolìtelno se prou~uvaat vo procesot na

analiza na finansiskite izve{tai se:

1) likvidnost - sposobnost na pretprijatieto:

a. brzo da regira na neo~ekuvani finasiski problemi i

mo`nosti;

b. da ja zgolemi aktivnosta pri zgolemuvawe na obemot na

proda`bata;

136


c. da go skrati vremeto na voobi~aeniot obrt na pari~nite

sredstva zaradi poefikasno vra}awe na kratkoro~nite

dolgovi;

2) dvièwe na pari~nite sredstva - akumulacija na pari za

dolgoro~ni celi, na primer za zamena na osnovnite sredstva,

~isto zgolemuvawe na tekovnite aktivi i vra}awe na

dolgoro~nite zaemi;

3) rabotewe so profitot - dokaz za uspe{na aktivnost, dovolna da

gi ubedi investitorite vo opstojuvaweto i rastot na

pretprijatieto vo idnina;

4) stepen na zadolènost (leverix) - razmer na zadolènost kako

izvor na sredstva {to gi koristi pretprijatieto, zaemi vo

soodnos na sopstven kapital, i fluktuacii vo dvièweto na

pari~nite sredstva.

7.2. Podgotovka i ocenka na finansiskite izve{tai

Donesuvawe na izve{taite vo forma primenliva za sproveduvawe na

analizata na konkretna organizacija od organ ili analiti~ar, kako i za

dobivawe dopolnitelni podatoci se vika razvivawe na izve{tai. Vo

su{tina, razvivawe na izve{tajot e process so ~ija pomo{ informaciite

od finansiskite izve{tai se prenesuvaat vo analiti~ki tabeli.

Analiti~arite koristat razli~i formi na analiti~ki tabeli za izve{taj za

dohodi i zagubi, knigovodstveni balansi i izve{tai za dvièwe na

pari~nite sredstva. Koristeweto na takvi tabeli mu dozvoluva na

analiti~arot da gi prosledi podatocite za pove}e godini, da otkrie

tendencija, da napravi sporedba. Primer, na takva tabela daden vo

prilogot 3.

137


U~estvo na rakovoditelite vo formirawe na izve{taite. Dokolku samiot

rakovoditel podgotvuva izve{taj za svojata rabota toa bi dovelo do

te{ko sovladlivi subjektivni ocenki. Zatoa pri izgotvuvaweto analiza na

finansiskite izve{tai analiti~arot treba da ima predvid deka

razgleduva izve{taj na rakovodstvoto, a knigovoditelite zemaat

u~estvo vo nivnata podgotovka za{to ovie izve{tai treba da

odgovaraat na zakonskite barawa. Pri podgotovka na izve{tai

kompetentni menaxeri raspolagat so na~ini so koi izve{taite moàt da

izgledat taka kako {to tie sakaat.

Audit. Auditorite se nadvore{ni specijalisti koi gi proveruvaat

finansiski izve{tai so cel da se ubedat dali tie soodvetstvuvaat na

principite na evidencija i izve{taj koi se postaveni so zakonski

odrednici. Zatoa naodite na auditot moè da bidat navedenbi kako

“prifatlivi” a ne “to~ni” {to bi pretpo~itala analitikata. Nedavaweto

to~en zaklu~ok od strana na auditorot moè da se dolì na

nemo`nosta da se opredelat i procenat idni posledici. Toa zna~i deka

auditorite sami ne gi podloùvaat podatoci na pretprijatieto na

nezavisna proverka koja se javuva kako biten del na sekoj audit.

Negativen zaklu~ok na auditorot potvrduva deka izve{taite neto~no ja

prikaùvat finansiskata sostojba ili rezultatite od raboteweto soglasno

na propisite.

Finansiskite izve{tai na pove}e pretprijatija ne se sostavuvaat od

nadvore{ni knigovoditeli ili knigovodski firmi. Izve{taite gi

podgotvuvaat samite pretprijatija vrz osnova na evidentiranite

podatoci koi ne pominale nezavisna proverka. Zatoa pred analiti~arot

moè da se pojavat slednite pra{awa:

1. Kolku e ve{t ili kompetenten sostavuva~ot na

finansiskiot izve{taj?

138


2. Kolku e sigurna i potpolna finansiskata dokumentacija?

3. Dali se pretstaveni i evidentirani site obvrski?

4. Kolku e nezavisen sostavuva~ot na izve{tajot? Dali toj e

postojan slu`benik na pretprijatieto?

5. Moè li sostavuva~ot na izve{tajot da bide objektiven vo odnos na

vrednosta na rezervite ili sigurnosta na plate`nata zadolènost?

6. Moè li vrz nego da bide izvr{eno nesakano vlijanie od strana

na sopstvenikot ili rakovoditelot na pretprijatieto?

7.3. Stadiumi na analiza na finansiskite izve{tai

Analiza na knigovodstveniot bilans. Knigovodstveniot bilans e

finansiska slika na pretprijatieto vo opredelen vremenski moment

obi~no na posledniot den od finansiska godina. Osnovnata struktura

moè da se pretstavi vo vid na prosta ravenka:

Aktivi = Obvrski + Sopstven kapital.

Analizata na knigovodstveniot bilans pretpostavuva ocenka na aktivite

na pretprijatieto, negovite obvrski(dolgovi) i razlikite me|u niv i

sopstveniot kapital.

Analiza na izve{tajot za dohodi. Potoa se analizira izve{tajot za

dohodi - se narekuva i izve{taj za prihod. Analizata na ovoj izvor na

informacii za pretprijatieto po~nuva so vkupnite prihodi (ili obem na

proda`ba); ponataka se razgleduvat razli~nite tro{oci i, nakraj ~istiot

dohod (ili zaguba ) za odreden period. Zada~a na analiti~arot e da go

proanalizira ~istiot prihod ili ~istiot dohod da go oceni imotot i drugite

aktivi sozdadeni od pretprijatieto za opredelen period. Analizata

vklu~uva razgleduvawe na sigurni i kvalitetni primawa i to~no

prikaùvawe na tro{ocite.

139


Analiza na izve{tajot za dvièwe (optek) na pari~nite sredstva. Ova e

tret najbiten finansiski izve{taj koj podleì na analiza. Samiot naziv

ukaùva deka ova e model na ekonomska operacija na pretprijatieto

koj pokaùva kako toa gi dobiva i koristi svoite pari~ni resursi bez

evidencija na presmetanite no neisplateni (ili nedobieni) sumi.

Izve{tajot za optek na pari~nite sredstva gi pokaùva prilivite i

odlivite na pari~nite srdstva koi se delat na tekovni fondovi,

investitorski fondovi i finansiski operacii. Kako i izve{tajot za dohodi i

ovoj dokument ja pokaùva dinamikata na dvièweto na pari~nite

sredstva obi~no za edna rabotna godina.

Analiza na finansiski koeficienti. Koeficientite se najpoznat i {iroko

primenuvan instrument za analiza na finansiskite izve{tai, no

instrument koj mnogu se precenuva i koj naj~esto se zloupotrebuva.

Koeficientite dozvoluvaat da se prou~uva zavisnosta me|u razli~nite

sostavni delovi na finansiski izve{tai, primer, aktivi ili obvrski ili tro{oci

i prihodi, a isto taka i nivnata dinamika. Koeficientite se presmetuvaat

lesno, no nivnoto to~no tolkuvawe moè da bide problemati~no.

Specijalni koeficienti, koristeni vo konkretni slu~ai, moàt da se

menuvat. Nekoi grupi na koeficienti gi pokaùvaat slednite glavni

aspekti na rabotata na pretprijatieto i zadolìtelno treba da se

razgleduvaat spored ovoj redosled:

koeficenti na likvidnosta;

stepen na zadolènost(leverid`) i sposobnost za pla}awe;

koeficient na dohodnost i rentabilnost;

pazarna aktivnost.

Analizata na tendencii i sporeduvawe na granki. Toe se dva bitni

i {iroko koristeni analiti~ki metodi. Pri analizata na tendenciite se

sporeduvat informacii za sporedbeni periodi ili na sporedbeni dati za

edno pretprijatie. Analizata na tendencii se koristi za izu~uvawe na

blagoprijatni i neblagoprijatni stopanski promeni vo odredena granka

vo koja promenite se odrazuvaat vrz dohodite, tro{ocite, aktivite i

140


obvrskite. Sporeduvawe na granki se pravi po pat na sporedbena

analiza. Pri sporedbena analiza se sporeduvat koeficienti i drugi

finansiski informacii, koi se odnesuvaat na najmalku na dve

pretprijatija, poèlno od ista golemina i edna granka. Toa na

analiti~arot mu dozovoluva da ja sporedi efikasnosta na rabota na ovie

pretprijatija. Koristej}i analiza na godi{ni izve{tai moè da sporedime

edno pretprijatie so mnogu drugi pretprijatija i da dobieme statisti~ki

zaklu~oci.

7.4. Ekonomska analiza na relativnite pokazateli

Preku ekonomskata analiza na finansiskite izve{tai se ovozmoùva

presmetka na golem broj relativni pokazateli koi {to se grupiraat vo 4

grupi:

pokazatel za likvidnost

pokazatel za koristewe na sredstva

pokazatel za zadolènost

pokazatel za profitabilnost

So ogleden primer ke se pojasnat nekoi osnovni elementi za

izvr{uvawe na ekonomskata analiza so cel da se dobijat relevantni

pokazateli. Vo prilog se dadeni bilansot na sostojba i bilansot na uspeh

vo koi se sporedeni 2 godini 2005 i 2006, na Ad Bim i od niv ke se

izvlekuvaat informacii vo ponatamo{nite primeri.

141

– - .Економска анализа д рШИвановскаBILANS NA SOSTOJBA

Sosotojba na 31

dekemvri

2006 2005

1 2 3

SREDSTVA

Postojani (fiksni) sredstva

Zemji{te i grade`ni objekti 6734 6184

Ma{ini i oprema 6064 5502

Ostanato 2375 2359

Vkupno postojani sredstva-nabavna

vrednost 15173 14045

Minus: Akumulirana amortizacija 7458 6682

Vkupno postojani sredstva-sega{na

vrednost 7714 7363

Obratni (tekovni) sredstva

Zaliha 940 975

Pobaruvawa od kupuva~ite 1634 1186

Kratkoro~ni hartii od vrednost 221 166

Pari 1180 936

Vkupno obratni sredstva 3975 3263

Vkupno sredstva 11689 10626

Izvori (sopstven kapital i obvrski)

Sopstven kapital

1 2 3

Prioritetni akcii: 5%, kumulativni,

NV 650 650

1000 denari, prodadeni 650 akcii

Obi~ni akcii: HB 100 dfenari; broj

na prodadeni 620 617

Akcii 1996=6200; 1995=6170

Kapitalna dobivka od proda`ba na

akcii 1397 1358

Akumulirana dobivka 3689 3289

Bilans na

uspeh

31

dekemvri

1996 1995

Prihodi od proda`bata 10000 8343

Tro{oci na prodadenite

proizvodi

6786 5560

Bruto mreà 3214 2783

Operativni rashodi

Rashodi na proda`bata 325 351

0 Op{ti rashodi i rashodi

na

upravata 745 721

Amortizacija

777 725

Vkupno operativni rashodi 1847 1797

Operativna dobivka 1367 986

Rashodi od kamata 302 296

Dobivka pred odano~uvaweto 1065 690

Danok na

dobivka

305 208

Neto dobivka 760 482

Dividenda na prioritetni akcii 32 32

Neto dobivka na raspolagawe 728 450

na akcionerite so obi~ni akcii

Neto dobivka po edna akcija

( denari)

117.42 72.9

3

142


Pokazatel na likvidnost

Postojat glavno 2 vida na pokazateli:

Pokazatel na tekovna likvidnost

Pokazatel na momentnalikvidnost

Pokazatelot na tekovnata likvidnost pretstavuva odnos me|u obrtnite

sredstva i kratkoro~nite obvrski. Se presmetuva so formulata

Tl = Sob

Ok

Kade {to Tl e tekovna lik

Pokazatel na momentna likvidnost se presmetuva so formulata:

Ml = Sob-Z

Ok

Elementite se isti kako i kaj tekovnata likvidnost no ovde se zema vo

predvid i goleminata na zalikite Z. Vrz osnova na podatocite od

tabelata se dobiva slednovo:

vidnost, Sob - obrtni sredstva, a Ok - kratkoro~ni obvrski

Vrz osnova na podatocite od tabelata se dobiva:

Tl= 3975 = 1,97

143


2014

Bidejki vo primerot presmetanata vrednost e pogolema od 1 toa zna~i

deka tekovnata likvidnost na AD Bim e zadovolitelna

Ml = 940 = 1,5

2014

Bidejki vo primerot presmetanata vrednost e pogolema od 1 toa zna~i

deka vremenskiot period na transformacija na obrtnite sredstva od koi

se odzemaat zalihite kako neprofitabilen del ke se transformiraat vo

eden brz vremenski period.

Pokazatel na obrt na osnovnite sredstva

Ovoj pokazatel pokaùva ostvaren prihod od sekoj vloèn denar.

Se presmetuva so formulata:

Ooy = R

Yoy

Ooy - obrt na osnovi sredstva , R - prihod od proda`ba i Yoy - prose~ni

osnovni sredstva. Vrz osnova na podatocite od tabelata se dobiva:

Ooy= 10000 = 1,32h

(97714+7363)/2

Od dobieniot rezultat se zaklu~uva deka na sekoj vloèn 1 denar

se ostvaruva 1,32 denari prihod od koristeeto na osnovnite sredstva.

Pokazatel na vkupna zadolènost

Ovoj pokazatel go pokaùva obemot na angaìraweto na tu|ite

sredstva vo vkupnite sredstva na firmata za zadolùvawe. Se

presmetuva preku formulata:

Vz = O

S

144


Kade {to Vz - vkupna zadolènost, O - vkupni obvrski i Y - prose~ni

vkupni sredstva. Vrz osnova na podatocite od tabelata se dobiva

slednovo:

Vz= 5339 = 0,478 = 47,8%

(11689=10626)/2

Toa zna~i deka u~estvoto na tu|ite sredstva vo firmata iznesuva

47,8%, a 52,2% se sopstveni sredstva.

Pokazateli na profitabilnost

Ovie pokazateli go iskaùvaat prinosot {to se ostvaruva vrz osnova na

koristenite sredstva , sopstveniot kapital ili prihodite od proda`ba.

Postojat poveke pokazateli kako {to se:

Pokazatelot na profitnata marà koj go pokaùva procentualnoto

u~estvo na dobivkata vo prihodite od proda`bata

Vo zavisnost od toa dali stanuva za bruto ili neto profitna marà

postojat razli~ni na~ini na presmetka:

Vrt= OD

P

Vrt - bruto profitna mreà, OD operativna dobivka i R prihodi od

proda`ba

Npt = ND

P

Npt neto profitna mreà, ND neto dobivka i R - prihodi od proda`ba.

Vrz osnova na podatocite od tabelata se dobiva:

Vrt= 1367= 0,1367 ili 13,67%

145


10000

Npt= 760 = 0.076 ili 7,6%

10000

Kako {to se gleda od presmetkite, neto profitnata marà e

poniska od bruto profitnata marà kako rezultat na rashodite za

kamatata i danokot od dobivka

Pokazatel na prinos na vkupnite sredstva pretstavuva merilo na

op{tata efektivnost od upravuvaweto so firmata. Toj go pokaùva

profitot so vkupnite raspolo`livi sredstva a se presmetuva so

ravenkata:

PVS = ND

S

Kade {to PVS - prinost na vkupni sredstva, ND neto dobivka, a S

prose~ni vkupni sredstva. Vrz osnova na podatocite od tabelata se

dobiva:

PVS= 760 = 0,068 = 6,8%

(11689=10626)/2

So ova proizleguva deka stapkata na neto profitnata marà iznesuva

6,8%

7.5. Oportunitetni to{oci, smetkovodstven i ekonomski profit

Smetkovoditelot vo smetkovodstvoto gi evidentira samo eksplicitnite

tro{oci, samo pari~nite izdatoci koi fakti~ki se realizirale a toa se

tro{ocite za surovini, platite, amortizacijata i t.n. No, vo realniot ìvot

postojat i implicitni tro{oci oportunitetni tro{oci koi smetkovoditelot i

146


pokraj negovata evidentna pedantnost, ednostavno ne gi zema predvid

i ne gi kniì. Smetkovoditelot za da go presmeta profitot {to go

realizirala firmata }e gi evidentira vkupnite prihodi od proda`bata na

proizvodite i vkupnite eksplicitni tro{oci vo koi spa|aat materijalnite

tro{oci, platite, amortizacijata, transportnite tro{oci, tro{ocite za

reklama, tro{ocite za kamati i tro{ocite za danocite. Pa zatoa na ovoj

na~in smetkovoditelot }e go utvrdi i }e mu soop{ti na pretpriema~ot

neto profitot po odano~uvaweto. No toj nema da go evidentira kako

tro{ok trudot na pretpriema~ot koj dolgo vreme pominuva vo firmata i

koj za nego e impliciten tro{ok, bidejki ovoj ne dobiva naemnina, tuku

prima nadoknada vo forma na profit. Dodeka sosema poinaku

nastapuva ekonomistot koj vo svoite kalkulacii zadolìtelno go zema

predvid implicitniot tro{ok odnosno tro{ok vrzan za inputi koi iako ne

se kupuvaat na pazarot, u~estvuvaat vo ostvaruvaweto na vkupniot

prihod kako {to moè da dademe eden primer: So vloèniot trud na

sopstvenikot na firmata, so rentata od sopstven deloven prostor, so

kamata od sopstven kapital, koja{to }e se realizirala ako parite se

vloìle vo banka a ne vo sopstveniot biznis. Pa zatoa vrz osnova na ova

moè da se napravi razlikata pome|u smetkovodstveniot i

ekonomskiot profit.

Smetkovodstveniot profit e razlika pome|u vkupnite prihodi i

vkupnite tro{oci na pretprijatijata, onaka kako {to se evidentiraat vo

smetkovodstvoto, vrz osnova na realiziranite autputi i kupenite inputi

na pazarot.

Ekonomskiot profit pretstavuva po{irok poim koj pokraj

eksplicitnite tro{oci za koi pretprijatieto pravi konkretni pari~ni

izdatoci, gi vklu~uva i implicitnite, oportunitetnite tro{oci.

Seto ova moème da go pretstavime so primer koi }e se posloìme so

podatocite od bilanasot na sostojbata

147


Smetkovodstveniot i ekonomskiot profit na akcionerskoto

dru{tvo

Vkupen prihod od proda`ban a gotovi proizvodi

80.000

Minus vkupni tro{oci plateni kamati, danoci na dràvata 69.500

Smetkovodstven neto profit po odano~uvaweto

10.500

Minus implicitna naemnina na sopstvenikot

2000

Minus implicitna renta

1000

Minus implicitna kamata

3000

Ekonomski profit

4.500

Od ovoj ednostaven primer zabeleàvme deka ekonomskiot profit

tokmu zaradi faktot {to go vklu~uva i oportunitetnite tro{oci

sekoga{ e pomal od smetkovodstveniot profit.

7.6. Rentabilnost

Rentabilnosta, kako ekonomski princip, pretstavuva nastojuvawe da se

ostvari {to pogolema dobivka so {to pomalku agaìrawe na sredstva

vo proizvodstvoto. Rentabilnosta ja izrazuva efikasnosta na

angaìranite sredstva vo sozdavaweto na dobivkata na pretprijatieto.

Dokolku rentabilnosta raste i efikasnosta na angaìranite sredstva e

pogolema i obratno. Pri smaluvawe na rentabilnosta se vlo{uva

efikasnosta na angaìranite sredstva.

148


Zatoa rentabilnosta se izrazuva kako odnos me|u dobivkata i

angaìranite sredstva:

R = D/A

R- rentabilnost; D - dobivka i A- angaìrani sredstva.

Ovoj izraz pomnoèn so 100 ja dava stapkata na rentabilnost.

R= D/A x 100

Stapkata na rentabilnost pokaùva kolku pari~ni edinici dobivka

sozdavaat 100 pari~ni edinici angaìrani sredstva.

Vo grupata faktori koi preku dobivkata vlijaat na rentabilnosta

se:

- fizi~kiot obem na proizvodstvo;

- proda`nite ceni na proizvodite;

- potro{ocite na predmetite i sredstvata za rabota;

- nabavnite ceni na predmetite i sredstvata za rabota.

Fizi~kiot obem na ostvarenoto proizvodstvo direktno vlijae na

rentabilnosta, I toa, negovoto zgolemuvawe pozitivno, a namaluvaweto

negativno. Toa vlijanie se ostvaruva indirektno, preku namaluvawe na

fiksnite i relativno fiksnite tro{oci po edinica proizvod, do koe doa|a so

sekoe zgolemuvawe na obemot na proizvodstvoto.

Proda`nite ceni pretstavuvaat zna~aen faktot na dobivkata, bidej}i

od nivnata visina zavisi ostvareniot vkupen prihod. Naj~esto,

pretprijatijata ne moàt da vlijaat vrz visinata na proda`nite ceni koi gi

diktira pazarot. No, vo tie uslovi pretprijatijata moè da vodat

marketing strategija, davawe povolni uslovi na proda`ba sl., so {to

moàt da pridonesat za zgolemuvawe na proda`bata, a so toa i na

dobivkata i na rentabilnosta.

Potro{ocite na predmetite i sredstvata za rabota vlijaat na

dobivkata, a preku nea i na rentabilnosta. Nabavnite ceni na

predmetite i na sredstvata za rabota vo zna~itelna merka vlijaat

vrz visinata na nivnite potro{oci.

149


Vo vtorata grupa faktori od koi zavisi rentabilnosta spa|aat:

- goleminata na angaìranite sredstva

- vremeto na angaìrawe na sredstvata.

Goleminata na angaìranite sredstva vlijae na rentabilnosta taka

{to so sekoe zgolemuvawe na angaìranite sredstva nad objektivno

potrebnite negativno vlijae na rentabilnosta i doveduva do nejzino

namaluvawe. Skratuvawe na vremeto na angaìranite sredstva,

pak, dava mo`nost za pobrzo kru`no dvièwe na angaìranite

sredstva, se ostvaruva pogolem promet, i vrz taa osnova, pri drugi

neizmeneti uslovi, se zgolemuvaat dobivkata i rentabilnosta.

Vo sekoj slu~aj, brojnosta na faktorite na rentabilnosta upatuva

na soznanieto deka nivnoto vliajnie e razli~no i deka na specifi~en

na~in se manifestira kaj sekoe pretprijatie. Tokmu poradi toa,

vlijanieto na sekoj faktor treba oddelno da se prou~uva i da se zeme

predvid pri utvrduvaweto na uslovite vo koi se ostvaruva soodvetnata

rentabilnost.

8.

KONTROLA NA ОРГАНИЗАЦИИТЕ

8.1. АНАЛИЗА И ДРУГИ ВИДОВИ ИСПИТУВАЊА -

КОНТРОЛА ВО ОРГАНИЗАЦИИТЕ

150


Покрај анализата постојат и други видови на испитувања. Според

целта што треба да се постигне се разликуваат: анализата, контролата,

ревизијата и други видови испитувања што се вршат за разни видови

субјекти кои се заинтересирани за работењето на организациите.

Карактеристично за сите овие видови е тоа што предметот на анализата е

ист, а тоа е работењето на стопанските организации. Контролата има

значајна улога во испитувањето на организациите. Некои теоретичари

контролата ја поистоветуваат како најширок поим на испитување кој ги

инкорпорира сите други па и анализата. Други се на стојалиште дека

анализата е еден посебен вид на испитување додека сосема друг вид се

контролата и ревизијата. Сепак, ние и даваме посебно значење бидејки со

неа се утврдуваат точноста на состојбата на средствата и изворите,

точноста на настанатите појави било да с еприкажани на документ или на

некој друг начин, залконитоста на настаните и појавите, извршувањето на

поставените задачи и сл.

Контрола на стопанската организација може да се изврши од страна на

самите работници во претпријатието (автоконтрола), од повисоките органи

(техничкиот директор, директорот на претпријатието, извршниот орган и

работничкиот совет) позната и како хиерархиска контрола, уште контрола

на претпријатието може да изврши и специјалната контролна служба. Во

оваа семинарска работа ќе ги објасниме сите овие контроли на

претпријатието поединечно.

АВТОКОНТРОЛА

Оваа контрола постои повеќе или помалку , во секоја стопанска

организација, меѓутоа нужно е таа плански и целосно да се спроведува , за

да придонесе за подоброто исполнување на задачата. Така, секој работник

при применувањето на системот на работењето по норми, го контролира

резултатот на своето дневно работење по пат на споредување на нормата;

151


секој предработник го контролира вкупниот резултат на работењето на

работниците под негова надлежност и сл.

Бидејќи е голем број на можностите на оваа автоконтрола ќе бидат

истакнати само најважните, и тоа според основните фази на работењето.

Испитувањето на автоконтролата може да се изврши преку прибирање на

податоци за неа.

А) Податоци за автоконтрола во набавната фаза

Овде треба да се наведат следниве податоци:

- дали се контролираат склучените купопродажни договори, со оглед на

нивната содржина( количината, цената, условите на испораката и другите

услови);

- дали се контролира благовремено и точно исполнувањето на

договорите и од кого, како и какви мерки се преземаат во случај на

неисполнување, дали имало такви случаи, колку и по можност во што тие се

состоеле;

- дали се врши перманентна квантитативна и квалитативна контрола на

материјалите при нивниот прием, дали се води евиденција за случај кога

примените материјали според договорот не одговараат, какви мерки во тие

случаи се преземени и какви резултати од нив се постигнати.

- дали се врши контрола заради запазување на квалитетот на

материјалите, дали таа е перманентна или периодична, во кои рокови, и

од кого се врши и дали се води евиденција за констатираната стока;

- дали се води магацинска евиденција за состојбата и движењето на

материјалите, кој ја води, врз основа на кои документи и дали таа се

согласува со онаа од книговодството;

- дали се воведени минимални и максимални количини на одделните

видови материјали, дали се даваат и кому податоци во случај тие количини

да се достигнат поради преземање на нужните мерки;

152


- дали набавната служба се грижи за благовремено осигурување на

средствата што таа ги ангажира, како и дали таа дава налог и ја определува

вредноста на која средствата треба да бидат осигурани;

- во случај набавната служба сама да се грижи за амбалажата потребна

при набавувањето на материјали , дали води одделна евиденција за

амбалажата на залихата во претпријатието , а одделно за амбалажата кај

добавувачите, евентуално за онаа што се наоѓа во процесот на

производството, а одделно за онаа кај купувачите, какви мерки презема за

благовремено враќање на таа амбалажа, и тоа во добра состојба, дали се

воведени помали за неблаговремено враќање, како и на кој начин се

утврдува штетата причинета на амбалажата преку нејзиното нормалано

оштетување поради нејзината употреба;

- доколку грижата за ситниот инвентар во употреба паѓа на оваа служба,

дали таа води евиденција за дадениот ситен инвентар во употреба и

неговото враќање во магацин, и на кој начин. По можност да се опише

евиденцијата на ситниот инвентар во употреба. Понатаму, да се утврди

дали таквата евиденција ги задоволува потребите или има недостатоци, и

кои, и др.

Б) Податоци на автоконтрола во произвоствена фаза:

За оваа автоконтрола треба да се приберат следниве податоци:

- дали се контролираат добиените работни налози за производство,

со оглед на нивната содржина ( количините, роковите за добивање готови

производи, потребните материјали и оние што се на залиха или

перспективно ќе се добијат, потребната и работната сила што стои на

располагањеи сл.) и од кого:

- дали се контролира производствениот процес и самото

произведување, со оглед на поставените рокови и од кого, дали се води

евиденција за исполнувањето на работните налози;

153


- дали се води евиденција за секојдневното производство( ако таа

евиденција не е дневна, во кои рокови се води ) и кому му се доставуваат

тие податоци понатаму;

- дали се врши перманентна квантитативна и квалитативна контрола

на готовите производи при нивниот прием од страна на магационерот, дали

се води евиденција за случај производите квалитативно да не одговараат,

какви мерки во тие случаи се преземени и какви резултати од нив се

постигнати;

- дали се врши контрола и која - перманентна или периодична,

претходна или дополнителна , поради намалување на кршот, расипувањето

и други штети. Во кои рокови таа се спроведува доколку не е постојана и од

кого, како и дали се води евиденција за констатираната положба;

- доколку во производствениот процес има повеќе фази низ кои

производот сукиесивно минува, дали полупроизводот од една во друга

фаза се прима со квалитативна и квантитативна контрола, и како се врши

таа. Доколку е потребна некоја хемиска анализа или утврдување на извесни

физички својства, дали тоа се спроведува и на кој начин;

- дали се контролира квалитетот и квантитетотт на примените

материјали од магацинот, на кој начин и какви мерки се преземаат во случај

материјалите квалитативно да не одговараат;

- дали се контролира поминатото време на работа од секој работник,

и на кој начин, како и кој го контролира тоа;

- во случај работниците да работат во норми, на кој начин се

утврдуваат ефектите на работењето на тие работници, и како се врши

контролата на утврдената количина од производството на секој еден

работник;

- дали се води евиденција за количините што требало да се потрошат

според нормативите и за потрошените количини, од кого и кому се

доставуваат тие податоци;

- дали се води евиденција за некои други трошења што се од особено

значење за конкретното производство, односно конкретното претпријатие,

154


како, на пример, за потрошувачката на електрична енергија, вода, јаглен и

слично.

- дали се води контрола на користењето на капацитетот на одделни

поважни машини или машински постројки, т.е евиденција за нивните

машински часови и резултатите што се постигнати, од кого и кому се

доставуваат тие податоци;

- дали се води контрола за правилната употреба на машините и

машинските постројки; нивното благовремено чистење и поправки; и од кого

и др.

В) Податоци на автоконтрола за реализационата фаза:

Овде треба да се дадат следните податоци:

- дали се контролира издавањето на работни налози, со оглед на

нивната содржина ( количината, квалитетот, роковите за произведување и

други услови), а имајќи ги предвид склучените купопродажни договори за

испорака , и од кого;

- дали се контрлира благовременото и точното исполнување на

рабоните налози , како и какови мерки се преземаат во случај на

неисполнување, дали имало такви случаи, колку и во можност во што тие се

состоеле;

- дали се врши перманентна квантитативна и квалитативна контрола

на готовите производи, дали таа е перманентна или периодична , во кои

рокови и од кого се врши и дали се води евиденција за констатираната

состојба;

- дали се води магацинска евиденција за состојбата и движењето на

готовите производи, кој ја води врз основа на кои доументи и дали таа се

согласува со онаа од книговодството;

- дали се воведени минимални и максимални количини залихи на

одделните видови готови производи, дали се даваат и кому се даваат

155


податоци во случај тие количини да се достигнат поради преземањето на

нужните мерки;

- дали продажната служба се грижи за благовремено осигурување на

средствата што таа ги ангажира, како и дали таа дава налог и ја определува

вредноста на која тие да бидат осигурани;

- дали се води евиденција за склучените купопродажни договори за

испорака на готовите производи , и дали тие се контролираат со оглед на

нивната содржина( количина, цената, условите на испораката и другите

услови), и од кого;

- дали се контролира благовременото и точното исполнување на

договорите, и од кого, дали имало случаи на неисполнување, колку, и во

можност во што се состоело тоа;

- дали се врши претходна контрола на сопственоста на купувачите

за да се обезбеди наплата на побарувањата, на кој начин и од кого;

- дали се врши претходна конрола на побарувањата од соодветниот

купувач со кој треба да се склучи купопродажба со цел да се вршат

понатамошни испораки на оние купувачи од кои претпријатието има

значителни побарувања и др.

Г) Податоци за автоконтрола во другите служби

За секоја служба, погон, одделение, односно организациона

единица , во рамките на претпријатието, треба да се прибават податоци кои

треба да бидат аналогни на дадените под 1, 2, и3. Сепак овде ќе бидат

дадени неко податоци кои што треба да обезбедат согледување на

вршењето автоконтрола по другите служби и тоа само оние што ги има во

голем број организации, па се јавуваат донекаде како општи:

- дали на транспортната служба се издаваат налози за превоз, дали

се контролира нивното исполнување, потрошувачката на погонското гориво

и мазивата, како и користењето на транспортниот капацитет;

156


- дали се контролира цената на чинењето на транспортните услуги со

сопствени транспортни средства и дали се споредува таа со цената на

транспортните организации;

- дали се контролира состојбата на паричните средства во касата,

дали таа контрола е перманентна или периодична - редовна или вонредна,

дали за неа се составува записник, како и дали се утврдени вишоците и

кусоците, од кого и во кои суми;

- дали се води евиденција за издадените чекови, особено за бланко

издадените барирани чекови и дали се котролира нивната наплата;

- дали се контролира благовремената наплата на побарувањата, од

кого и на кој начин, какви мерки се преземаат наплатата да се врши во

нормален рок;

- дали благовремено се контролира исплатата на обврските, од кого и

на кој начин;

- дали планската служба ги следи фактичките показатели за да ги

контролира своите планови, дали за утврдените разлики поднесува

извештај и кому;

- дали одделните служби ги следат фактичките трошоци направени

при вршењето на нивната задача, за да ја согледаат нивната економичност;

- дали со основните средства се задолжени одделни лица што треба

да се грижат за нив( за нивното одржување , правилната употреба,

соодветното сместување и сл.) како и дали тие лица ја вршат својата

должност, кој врши контрола на нивната работа, дали тие поднесуваат

извештај за евентуално установените пропусти, и какви мерки се преземаат

тие да се отстранат и др.

8.2. ВИДОВИ НА КОНТРОЛА

ХИЕРАРХИСКА КОНТРОЛА

157


И оваа контрола редовно се применува во стопанските организации,

најчесто од соодветните раководители, како и од управните органи. Нужно е

во анализата да се прикажат предметот, обемот, техниката и роковите на

контролата. Слика за вршењето на оваа контрола може да се добие

донекаде со овие податоци:

- преку кои податоци, показатели и начини, техничкиот директор го

контролира работењето на секторот што е под негово раководство , дали

тој го следи тоа работење само преку натурални или и преку вредносни

показатели и сл, дали контролите што тој ги врши, или некои од нив имаат

карактер на формална или материјална, перманентна или периодична

контрола;

- преку кои податоци, показатели и начини директорот го контролира

работењето на целото претпријатие, кои податоци ги добива дневни, а кои

во подолги временски рокови и

- преку кои извештаи, показатели и начини извршниот орган и

управните одбори го следат работењето на претпријатието како и

спроведувањето на директивите што ги даваат, во кои рокови им се

поднесуваат извештаите и какви мерки преземаат против

неблаговременото извршување или неизвршувањето на дадените

директиви.

КОНТРОЛНА СЛУЖБА

Контролната служба, доколку таква постои во претпријатието, не ја

исклучува автоконтролата и хиерархиската контрола , туку им помага на

двете, и тоа на нивната организација и спроведувањето, а врши и некои од

контролите. Доколку оваа служба постои, треба да се прикаже нејзината

организација, предметот на работењето, врските со другите служби, да се

даваат податоци за резултатите што ги постигнала во последните години,

трошоците што ги имала во тоа време, работниот колектив со кој ја

извршувала задачата и средствата со кои работела.

158


РЕВИЗИЈА

Ревизијата може да се врши било по барање на претпријатието или

по барање на органите на заедницата, банката или други установи.

Понатаму, ревизијата може да го опфати вкупното работење( целосна) или

само некој негов сектор ( делумна). Поради тоа е нужно да се прикажат

извршените ревизии според овие два критериума.

Освен горното, треба да се дадат и овие податоци:

- дали и колку ревизии се извршени по барањето на претпријатието

во текот на годините, што се испитуваат, и колку од нив биле целосни, а

колку делумни;

- кога се извршени споменатите ревизии и дали за нив постојат

записници, извештаи и кои позначајни констатации се утврдени по пат на

тие ревизии;

- дали препораките ( евентуално наодите) дадени во записниците на

извршените ревизии се исполнети, дали за нивното исполнување е

дискутирано и дали тоа исполнување на некој начин е утврдено;

- какви биле последиците во работењето на претпријатието од

спроведувањето на препораките, односно наодите дадени во записниците

на извршените ревизии;

- да се дадат горните податоци и за оние ревизии што се извршени по

барањето на некои субјекти надвор од претпријатието и др.

АНАЛИЗА

Анализа на работењето на претпријатието може да се врши од

постојана, специјална служба - аналитичка, од некоја друга служба на која и

е дадена задача за анализирање, како и од надворешни субјекти. Понатаму,

анализа може да се врши по барање на самото претпријатие, а и по барање

од надворешни субјекти (општина, банка и сл). Покрај тоа, анализата може

159


да биде и перманентна - доколку во претпријатието постои постојана

служба, или периодична (во случај, особено при составувањето на

периодичните песметки и завршната сметка). И на крајот, анализата може

да биде целосна (ако се испитува вкупното работење на едно

претпријатие), или делумна (ако се испитува работењето на една фаза,

служба, или некоја друга организациона единица, како и на некоја појава во

работењето).

За да се согледа извршувањето на аналитичката функција,

препорачливо е да се дадат овие податоци:

- дали во претпријатието постои специјална аналитичка служба и од

кога, по можност да се даде нејзината организациона шема;

- во случај да има специјална служба, да се наведе: во што се состои

задачата на оваа служба; дали и колку целосни анализи извршила во текот

на трите последни години; какви поважни заклучоци утврдила и

препорачала; кому се тие анализи биле доставени; какви рзултати биле

постигнати по спроведувањето во живот на заклучоците на анализата; колку

изнесуваат трошоците за последните години на оваа служба , споредени

евентуално со планските, како што се даваат и за другите служби; колкав е

бројот на работниците на оваа служба и нивната структура, како и за

другите служби; колку изнесуваат средствата со кои оваа служба работела,

а како што тоа се дава за другите служби и др;.

- во случај претпријатието да нема специјална аналитичка служба, кој

ја врши аналитичката функција, дали е тоа некоја друга служба на

претпријатието или некој друг;.

- во случај аналитичката функција да ја врши некоја друга служба на

претпријатието тогаш да се дадат овие податоци: во што се состои

задачата на таа служба во поглед на аналитичката функција; дали

анализирањето се врши перманентно или периодично; дали и колку

целосни анализи се извршени во текот на последните години; како и колку

делумни; какви поважни заклучоци се утврдени и препорачани во тие

анализи ; кому се тие анализи биле доставени; дали биле дискутирани и кои

160


заклучоци се усвоени; и какви резултати биле постигнати по

спроведувањето во живот на заклучоците од анализите;

- ако анализирањето на работењето е препуштено и покрај тоа што

постои соодветна аналитичка служба, или со тоа е задолжена друга служба

на претпријатието - на други надворешни субјекти, да се даде уште и колку

изнесува надоместокот платен за извршената или извршените такви

анализи;

- доколку анализата е извршена по барањето на надворешни субјекти

да се наведе колку такви анализи се вршени во текот на последните

години , од кого во кое време и со каква цел; дали и колку целосни анализи

се извршени, а дали и колку делумни; какви поважни заклучоци се утврдени

и препорачани во тие анализи; кому се тие анализи биле доставени; дали

биле дискутирани и кои заклучоци се усвоени, и какви резултати биле

постигнати по спроведувањето во живот на заклучоците од анализите;

- ако не се врши анализа, или аналитичката функција и била

ограничена само на извештаите што се поднесувале, периодичните

пресметки или завршната сметка , дали тоа било поради немањето кадар,

парични средства или некоја друга причина, или пак поради немањето

потреба од анализи и др.

8.3. АНАЛИЗА НА ВРШЕЊЕТО НА ДРУГИТЕ ФУНКЦИИ

Во рамките на трудов обработени се анализи на вршењето на

извршната, финансиската, евидентната и аналитичко - контролната

функција. Меѓутоа, како што беше веќе спомнато, во работењето на

стопанските организации се врши уште управно-работодавната и планската

функција. Честопати од управно-работодавната функција се издвојуваат

административно-правната, органзационата и другите, додека во рамките

161


на извршната функција- техничката подготовка на производството и др.

Една анализа на вкупното работење на стопанската организација е нужно

да ги опфатат испитувањата на вршењето и на овие функции. Нивната

анализа се врши на аналоген начин како и кај обработените функции, т.е се

состои од испитување на извршувањето на нивната задача, трошоците што

притоа се направени, работниот колектив што е ангажиран и средстваа со

кои дејноста била вршена.

Анализата на извршувањето на задачата и кај овие функции е не

само најважна, туку и специфична, што не е случај со анализите на

трошоците, работниот колектив и средствата, кои се вршат на идентичен

начин како и кај веќе обработените функции. Меѓутоа, анализата на

извршувањето на задачата е условена од познавањето на содржината на

задачата на овие функции, а која кај секоја од нив е различна. Поради тоа,

познавањето на задачата на овие функции е мериторно за вршењето на

оваа анализа. Така, доколку треба да се испита извршувањето на задачата

на планската функција, нужно е да се констатира квантитетот и квалитетот

на остварената нејзина задача. Квантитетот на остварената задача може да

се согледа преку бројот и видовите на плановите што се составувани - на

реализацијата, производството, набавките, и тоа како во натурални, така и

во вредносни показатели, понатаму-финансискиот план, планот на

перспективниот развиток заедно со планот на идните инвестиции и др;

додека квалитетот на извршената задача - преку подробноста на

планирањето, неговото разбивање по тримесечја, месеци, седмици и

денови,неговата реалност по пат на утврдување на отстапувањата помеѓу

фактичките и планираните големини и сл. Според тоа, познавањето на

задачата на функцијата ќе овозможи да се испита и нејзиното извршување.

162

Documents

Ekonomska analiza