Ei bok om gamle ord og uttrykk frå Hemsedal av

Knut Skolt og Margit Halbjørhus Wøllo

- Alfabetisk Ordliste - (pdf utgåve)

- Hemsedal Mållag - 2.utgåve 2013

(v2.02)

Internett versjon med lyduttale: www.hemsedalsmaalet.no

2

FORORD

"Hemsedalsmålet, Ord og Uttrykk", vart utgjeven som bok i 1999 av Hemsedal Mållag. Dette viktige og tidkrevjande arbeidet som Knut Skolt og Margit Halbjørhus Wøllo hadde brukt fleire år på, fekk Buskmål sin gjevaste pris i år 2000. Delar av boka har også vorte

nytta i Universitetet i Oslo sitt arbeid om dei ulike dialektane i Noreg.

Etter at boka kom ut, har Margit kome i hug endå fleire ord og uttrykk. (Knut døydde i 2001). Det har difor vorte meir og meir aktuell å gje boka ut på nytt i ei meir utvida og

bearbeida form. I tillegg til dialektorda og tydingane, var det også ynskjeleg å setja inn dei nynorske synonymorda. Kjell Snerte har redigert og skrive inn alle orda i Word dokument.

Kjell Venås har hjelpt til med nynorskorda.

I takt med den elektroniske utviklinga var det også ynskje om å publisera heile boka på internett. Det spesielle ved denne utgåva som du no ser på, er at det er lagt til lydeksempel av alle dialektorda. Lese inn av Margit sjølv. Dette gjev boka ei heilt ny tyding, og er på same tid

ein viktig dokumentasjon av det som særmerkjer denne dialekta. Sonen og musikaren Erik Wøllo har utarbeidd heile dette prosjektet, og står for både lydinnspeling, tilretteleggjing og

internettdesign.

Her er fororda frå fyrste utgåve av boka i 1999:

Forfattarane: Når ordlista no blir lagt fram for hemsedølene, legg me med ei helsing. Me har hatt stor glede av å arbeide med dette desse åra. Me vaks opp i ei anna tid. Ved å samtalast, levde me oppatt mykje av det me hugsar frå barneåra. Barneflokken var heime med foreldre og besteforeldre,

framandfolk og tenarar kom og gjekk. Ungane fekk vera med i arbeidet, i fjøset, i skog og mark og på stølen. Det er ei mengd med ord som knyter seg til leik og arbeid, i kvardag og helg, slik levemåten og vilkåra var, på godt og vondt. År etter år, ætt etter ætt hadde dette

halde seg slik i fjellbygda vår.

Men so har me fått oppleva at so mykje er vorte anslein. Aldri har det vel vore så store omveltingar som i desse siste hundre åra. Frå den tida alt var tilverka heime, då me hadde

parafinlampe og hest, krigsåra med rasjonering og militærtroppar, og alt som skulle koma i gjenge att då freden kom. Det vart hjelpemiddel, traktor, bil og elektrisitet. Alt dette virka inn på folkelivet, skulen og samværsformene, og alle orda kunne ikkje koma i gløymeboka. Det er

ei oppgåve for heim og skule å ta vare på særpreget ved dialekta vår. Dette står opp til dei som har tida framfor seg. Å sameine noko av det beste frå den gamle tida med noko av alt det

nye som kjem.

Hemsedal, februar 1999 Knut Skolt, Margit Halbjørhus Wøllo

3

Hemsedal Mållag: Ei ordbok til lyst og nytte

Hemsedal Mållag tykkjer det er ei ære å hjelpe til med å gjera arbeidet til Knut Skolt og Margit

Halbjørhus Wøllo tilgjengeleg for hemsedøler og andre som er interesserte i språket vårt. Me har følgt med i innsatsen deira i fire år, og veit at svært mykje var gjort også før den tid. Ingen som

ikkje sjølv har sysla med den slags, kan ane kva som krevst for å få noko slikt som dette til, både av strev, kunnskap og gravelyst. For hemsedalskulturen er arbeidet deira ein blome i knappholet. For bygda er det eit føredøme å tenkje over: bygdekulturen vil nokså fort visne bort om det ikkje finst eit godt knippe av slike folk som desse forfattarane - folk som går laus på oppgåva som kulturberarar

med liv og lyst, endå det gjev lite og ingenting i kassa.

Hemsedal Mållag vil gjerne sjå på "Hemsedalsmålet" som noko meir enn ei bokutgjeving. Me veit dialekten vår er under eit press så sterkt at han sikkert vil forsvinne innan heller stutt tid om me berre let humla suse. Mange - dei fleste? - vil meine at noko av det viktigaste kjennemerket ved

lokalkulturen dermed går tapt. Er det greitt? Dersom ikkje, kva kan me gjera kvar på vår plass for å halde hemsedalsmålet levande som bruksmål for nye generasjonar? Kunne denne boka vere eit

startsignal for auka medvet og vilje i så måte - både i heim, skuleverk, næringsliv og offentleg samanheng, så ville ikkje minst forfattarane bli glade.

Så ynskjer me alle god tur gjennom desse to hundre sidene. For mange trur me det vil bli ein svir. Vel er ein god del av ordtilfanget uaktuelt i dag fordi det praktiske livet har endra seg så mykje. Men det er rikeleg att . Kanskje er hemsedølene eit fåmælt folkeferd. Men både ord og uttrykk i "Hemsedalsmålet" syner at dei "kunne få sagt det" på ein langt meir fengjande måte enn i det

standardiserte hastverksmålet som dei fleste av oss lett hamnar i. Det er ingenting i vegen for å bruke denne boka til å få litt meir fres og farge på uttrykksmåten vår - både i skrift og tale.

God jakt!

Hemsedal Mållag takkar alle som har hjelpt til på vegen. Ein særleg takk til professor Kjell Venås for råd og rettleiing, og til Sønnev Skrede, Grethe Jervøy og Kjell Snerte for arbeid med

tilrettelegging, inntasting og korrektur. På kolofonsida går det fram at kommunen og ei mengd verksemder i Hemsedal har ytt økonomisk stønad til prosjektet.

Utan deira hjelp hadde vi ikkje fått det til. Takk!

Hemsedal februar 1999 HEMSEDAL MÅLLAG

“BÅTEN BER OSS FRÅ SUND TIL SUND

ORDA BER VÅRE TANKAR”

4

NOKRE OPPLYSNINGAR OM ORDLISTA:

I ordboka er det brukt ein del forkortingar og teikn som er slik å forstå:

f = hokjøn m = hankjøn n = inkjekjøn flt. = fleirtal

bf. = bunden form v. = verb

"kn-" vart frå gamalt uttala "nj-", særleg i sørbygda. Sjølv om ein del av orda i dag blir uttala med

"kn-" fyrst, er det oftast førte opp under "nj-" her, sidan det var den opphavelege uttalemåten.

*) Nokre ord har stjerne framfor seg. Det tyder på at Sl - lyden er ustemt og blir uttala med ein særmerkt vislelyd(også synleggjord med ein h framfor sl).

Etter v. står oftast fortidsendinga av verbet. Strek under l tyder tjukk l.

Når det gjeld grammatikk og rettleiing om uttale, er det framifrå hjelp å få i: Kjell Venås: "So sea me her" (Boksmia Forlag 1998).

(Den får du kjøpt i bokhandlane i Hallingdal, på kulturkontoret i Hemsedal, eller direkte frå Boksmia Forlag, 3570 Ål.

Me vil og minne om den store boka Hallingmålet av Kjell Venås, som er å få lånt på biblioteket.)

5

GRAMMATIKK

H E M S E D A L S M Å L E T av Kjell Venås

Opphavet til hemsedalsmålet og grensene for det

Hemsedalsmålet i dag kjem frå gamalnorsk, som er namnet på målet i heile landet vårt før om lag år 1350. Truleg var dalen folkesett lenge før det, endå vi skal hugse at så langt inne i dalen og så høgt

til fjells slo folk seg ned seinare enn dei gjorde i kyststroka og på dei opne flatbygdene.

Som vi veit, er det store skilnader mellom norske målføre (som er eit anna ord for dialektar), og det er skilnad på austnorsk og vestnorsk mål. Etter hovuddraga og dei fleste kjennemerka høyrer

hemsedalsmålet til austnorsk. Det seier likevel ikkje noko avgjort om dei som fyrst slo seg ned i dalen, kom austfrå eller vestfrå. Derimot fortel den austnorske karakteren åt målet at det må ha vore

best samband austover på den tida då austnorsk og vestnorsk tok til å skilja seg frå kvarandre, og det var truleg i slutten av gamalnorsk tid.

Det kunne vera lettare å fara austover og å koma austanfrå enn å dra vestover og å koma derifrå. Dei som var ute på ferd, kunne følgje dalar og elvar austover. Vestover steig landet og vart til høgfjell.

Kjennemerke på austnorsk mål

Det er to hovudkjennemerke på austnorsk mål, og dei to særmerka går under dei språkvitskaplege nemningane tjukk l og jamvekt.

Den tjukke l-en er den lyden som vanleg austnorsk folkemål har i ord som Ola, sol og klok og i ord som ord og hard. Vi skriv dei siste to med rd fordi l-en vi seier i dei orda, kjem frå -rð i gamalnorsk. Der stod det siste teiknet for ein særskild d-lyd som ikkje er brukt lenger.

I ei enkel lydskrift vil desse orda bli skrivne o: la, so: l, klo: k, o: l, ha: l (Teiknet : står for å fortelha at lyden føre (o eller a) er lang.)

Jamvekt er det som har gjort at ein viss type av gjerningsord (eller med eit anna ord: verb) endar på

-e i nemneforma etter å, og at verb av ein annan type endar på -a i den same forma. Det heiter å kaste, lyse, men å fara, veta. Vestnorsk har ikkje tjukk l og ikkje jamvekt. I sognemålet endar såleis

alle verba på -a i nemneforma: å kasta, lysa, fara, veta. Endå hemsedalsmålet er eit austnorsk mål, er det i dette målet (og i anna hallingmål og i

valdresmål) eit visst samband av lydar (to konsonantar saman) som elles berre finst i vestnorsk. Det er lydfølgja dn i ord som i hødn "horn" og jedne "gjerne". Ho svarar til "rn" i skrift, og skriftbiletet fortel at desse konsonantane stod saman i eldre talemål. Den same lydfølgja er også bøyingsmerke i fleirtal av substantiv, slik som i formene gutadn, jentudn, møtudn "gutane, jentene, møtene". Også

der har det vore -rn. I fleirtal er det noko skilnad i uttala mellom delar av bygda, for særleg i sørbygda er det tn i staden for dn.

Om nokre særskilde lydar i målet

I hemsedalsmålet finst stort sett dei same einskildlydane som i andre austnorske målføre og som i norsk i det heile. Lydane kvar for seg har austnorsk uttale og er ikkje så ulike dei som vanleg oslomål har, for å nemne det eine målet som vel er best kjent i heile landet. Tonegangen og

lydføringa i einskildord og i samanhangande tale er også austnorsk og tydeleg annleis enn i ymse slag av vestnorsk mål. Berre ein går over fjellet til Borgund og Lærdal i Sogn, kling talemålet reint annleis. Hemsedøler tykkjer gjerne at lærdølar og sogningar i det heile syng meir når dei talar, enn

dei sjølve gjer i sitt mål.

Nokon skikkeleg brei æ-lyd har ikkje hemsedalsmålet, men det er fleire e-lydar. I ord som tre, fe, og vet (det vi har oppe i hovudet) er e-en trong og lang. Den same tronge e-en er stutt i ord som lett og knett, det siste er den gamle forma for det nyare kne. I ord som vet (="vinter") eller hest er e-lyden

6

opnare og nærmar seg noko til æ. I slutten av ord er e-klangen mindre tydeleg og kan jamførast med ein avdøyvd lydgjevande pust slik som i all norsk: jente, vise.

Også i slutten av ord kan den tronge og tydelege e-lyden finnast: såleis i bygde (= bygda) og i (eit)

møte. I møte er det den tronge sisteleden som skil ordet frå møte (som i "å møte") med den meir opne e-lyden til slutt.

I lydskrifta her er særskilde lydskriftteikn brukte berre når det tyktest å vera naudsynt, og det vil

seia når det var bruk for å poengtere skilnaden mellom fleire slags uttale av nærståande lydar. Elles er det vanlege teiknet "e" eller "e" brukt fordi den som les, truleg utan vidare vil tolke teiknet med

den e-lyden som det skal vera.

Lyden ø er svært mykje brukt i målet. Det er mest fordi han finst i andre ord enn i svært mange mål. Han svarar ofte til ein å-lyd som blir skriven o og er svært vanleg i all slags norsk. I hemsedalsmålet er det såleis ø ikkje berre i ord som søt og høg og føre, der det er gamal og vanleg ø i alt mål, men og i ord som øpen, køst, tøpp, løva (lova), vørte (har vorte), (ei) røtte. Denne ø-en er så vanleg at

han set eit tydeleg merke på målet. Det er ikkje berre uttala og klangen av einskildlydane som avgjer korleis målet lyder, eller kva det er for ord ein seier. Også lengda av lydane har noko å seia, og det er vokalane som tel mest. Lenga på konsonanten eller konsonantane etter vokalen kjem av seg sjølv ut frå vokallengda. Når vokalen

føre ein konsonant er lang, er konsonanten stutt, og når vokalen er stutt, er konsonanten lang. I nokre få døme på s. 1 står teiknet : for at vokalen føre er lang. Elles er det i dette heftet ikkje brukt

noko særskilt teikn til å syne om ein vokal er lang eller stutt, for lesarar som kan norsk, vil av seg sjølv fordele lengda rett mellom vokalen og éin konsonant eller fleire konsonantar

som kjem etter vokalen.

Gamle særmerke i hemsedalsmålet Alt norsk mål i landet forandra seg mykje då gamalnorsk gjekk over til ein yngre språktype, fyrst

mellomnorsk (1350-1525) og seinare nynorsk (her brukt i språkhistorisk meining om tida etter 1525). Talemålet i Hemsedal følgde med i den same utviklinga som andre austlandske målføre

hadde. Det viktigaste nye i austnorsk var nett den tjukke l-lyden og reguleringa etter jamvekt, som førte til at vokalane -a og -e vart fordelte på ein viss måte.

Det er særleg dei to draga som skil austnorsk frå andre slags norsk.

Noko anna ved overgangen på 1300-talet var at bøyingane av orda vart mykje enklare og formene færre enn i gamalnorsk tid. Mange endingar og bøyingsformer vart borte eller fall saman med andre

former. Likevel heldt hemsedalsmålet på somme gamalnorske bøyingsmåtar som vart borte i dei fleste målføre både i aust og vest. Vi skal sjå på to slike gamle bøyingsmåtar.

I gamalt hemsedalsmål er det ulike former av verbet alt etter om det er ein eller fleire som gjer det verbet seier. Det heiter ho kjem, men dei koma i notid, og det heiter ho sprang, men dei sprongo i fortid. Den andre gamle bøyingsmåten er at hemsedalsmålet har særskilde former av namnord når

dei blir brukte på visse måtar eller i visse samanhengar. I språkskildringa kallar ein dette for dativbruk. Det er ein bøyingsmåte som er velkjend i framandspråk som tysk og elles finst eller har funnest i mange andre norske målføre. Ord som står i dativ eller blir bøygde i dativ, får då eigne former jamført med i annan bruk. Dativ blir brukt i namnord og nokre pronomen. Vi skal sjå på

nokre døme med dativ i hemsedalsmålet: I Kari køyre bil´n endar den bundne eintalsforma av ordet bil på -n, men i Ola sit i bile endar det same ordet på -e. I e såg jenta har ordet jente endinga -a i bunden form eintal, men i e ga jentun ei pakke har det same ordet endinga -un. I det siste dømet i

båe høva står namnordet i dativ.

7

Også nokre personlege pronomen skil mellom dativformer og andre former. I ein samanheng som eg såg (a)n svarar det siste ordet til pronomenet han, men i je-o denne kniven, er det -o som blir

brukt for han. Det er ei samandregen form, som eigentleg står for hono(m), og det er dativforma av han. I ein samanheng som ta-o me de, du! står -o for ho, og ordet er brukt om noko som er av

grammatisk hokjønn. I samanhengen e møtte-n sy gale, som tyder "eg møtte henne sør i garden", står derimot -n for "henne" og er ei dativform av pronomenet. Grunnen til dativ her er at verbet

møte rett og slett er eit dativverb.

Hovuddrag i grammatikken For å få oversyn over og for å kunne tala (og skrive) om talemålet (og skriftmålet) vi bruker, må vi

dele språkstoffet inn i slike einingar at vi kan få system i det og orden på det. Berre då kan vi tala og skrive om språket. Slikt system og slik orden som språket har, utgjer ein grammatikk. Folk som kan bruke eit mål, har grammatikken i hovudet. Ein grammatikk er og noko som fagfolk på språk skildrar i grammatiske bøker. I teksta her er nokre vanlege nemningar om språk og grammatikk alt

brukte, og fleire kjem no etter kvart.

Bøying av namnord I grammatikken er det også brukt eit anna ord i staden for namnord. Det er "substantiv", men

namnord seier noko meir: at desse orda verkar som namn eller nemningar på noko. Namnorda har ei viss utgangsform eller grunnform som står for ein, ei eller eit. Grunnforma kan ha

ord føre seg som merkjer av at det gjeld ein, ei, eit, og ikkje fleire: Bruken ser vi når vi skriv ein kost, ei rive, eit greip. Utgangsforma kan forandrast for å uttrykkje slikt som skilnaden mellom ein og fleire: fleire kostar, river, greip. Noko anna er skilnaden mellom det som er ubestemt, ukjent: ein stein, ei vøgn, eit hus - fleire steina, vøgni, hus og på den andre sida noko som er bestem slik at ein kjenner det og skjøner kva eksemplar det er tale om: stein´n, vøgne, huse - steinadn, vøgnidn, huse.

Eit talemål (og eit skriftmål) får eigenkarakter eller særsvip etter korleis dei ymse skilnadene i

bruken og forma av namnorda er uttrykte. Eit mål som har -a til fleirtalsmerke verkar annleis enn eit som har -e. Som vi veit, er nett dei to lydane og bokstavane -a og -e noko som skil bokmål og

nynorsk frå kvarandre i mange høve. I skriftmåla er -r med ein vokal føre det vanlegaste merket på fleirtal. Det heiter ein gut - fleire gutar. I hemsedalsmålet er det ikkje med nokon -r, så vokalen føre

blir gjerne det einaste som syner fleirtal, såleis i fleirtal guta i høve til eintal gut. Etter bøyingsmåte og samband med andre ord høyrer eit substantiv til ei av tre grupper som vi kallar med ordet kjønn. Dei tre gruppene er hankjønn, hokjønn og inkjekjønn. Vi skal sjå på

substantiva gruppevis i nett den rekkjefølgja.

Hankjønnsord

Vanlege hankjønnsord som gut og arm eller haji (hage) og stubbe blir bøygde med fleirtal på -a og -adn:

(ein) arm (en) armen (fleire) arma (dessa) armadn gut gut(e)n guta gutadn haji hajin haga hagadn

stubbe stubben stubba stubbadn

Nokre hankjønnsord har -i og -idn i fleirtal: gris gris´n grisi grisidn

Andre ord som går som gris, er sau, vegg (fleirtal vejji) og fleire.

8

I hemsedalsmålet som i anna norsk mål skil nokre namnord i hankjønn seg ut ved ei anna bøying enn dei fleste har. Slike avvikande bøyingar går langt attende i målsoga. Mellom namnord som går

annleis, er det ein type som har fleirtalsbøying med -a og -adn. Sjølve endinga er som vi skjøner vanleg i mange mål, men ikkje i nett desse orda:

fot fot´n føta føtadn

mann mann(n) menna mennadn

Noko vi kallar tonelag kjem inn her. Tonelag blir burkt som nemning på korleis den musikalske tonen stig eller søkk i eit ord. Som i all norsk har fleirtal av ord fot og mann eit anna tonelag enn dei

fleste tostava fleirtalsformer. Ein kan prøve det med å skilje mellom føta (fleirtal av fot) og føta i "han føta seg" (om å stå på føtene). Det fyrste kallar vi tonelag 1, det andre tonelag 2.

Når dei står i dativ, har hankjønnsord former som i je noko åt gute (åt guten), sita på stubba. I fleirtal har alle substantiv former på -o, som i åt guto (åt gutane), i alle hago.

Hokjønnsord

Vanlege hokjønnsord som fjør og kørg (korg) har fleirtal på -i og -idn:

fjør fjøre fjøri fjøridn kørg (den) kørji (fleire) kørji kørjidn

Ulikt tonelag skil dei to formene som er skrivne kørji her. Eintalsforma har tonelag som i namnordet lyse (lyset). Fleirtalsforma har tonelag som i verbet lyse (å lyse). Det fyrste er tonelag 1,

det andre tonelag 2. Ei mindre gruppe av hokjønnsord har fleirtal på -a og -adn.

myr myre myra myradn bygd bygde bygda bygdadn

Ei nokså stor gruppe av mykje brukte hokjønnsord har ei bøying som svarar til bøyinga av

hankjønnsord av typen fot og mann. Det særmerkte for den gruppa er som i all norsk tonelaget i fleirtal. Det er som i lyse (lyset). Hit høyrer ord som:

hønd hønde henda hendadn bok bokji bøka bøkadn

Slik går ord som bjørk, fønn, tøng, tønn, bot, brok og med vokalskifte u-y: brun (=bru), mus.

Ein særleg type av hokjønnsord med to (eller fleire) stavingar går som vise og viku:

vise visa visu visu viku viko viku vikudn

I dativ har hokjønnsord endinga -n eller -en. Det gjev former som svarar til i kørgen, bygd´n, visun, vikun. I fleirtal dativ er det som vanleg -o: i kørgo, bygdo, viso, viko.

9

Inkjekjønnsord

Det er ord som hus, løft, tak:

løft løfte løft løfte tak take tak takji

Dei to formene løfte "det loftet" og løfte "dei lofta" skil seg berre ved at e-lydane sist i orda er ulike.

Dativ i inkjekjønnsorda er som i på løfte, takji, og på løfto, tako.

Nokre ord med vokalen a får bøying som land:

land land lønd lønde

Dativformene er som i i lande og i løndo. Andre ord som går sameleis, er band, bla, skaft, spann. I hemsedalsmålet i dag kan dei gå som dei andre inkjekjønnsorda.

Inkjekjønnsord som sluttar på -e, og har meir enn éi staving, går som møte:

møte møte møtu møtudn

Nokre få inkjekjønnsord om kroppsdelar går som auga:

auga auga augu augudn øyra øyra øyru øyrudn jarta jarta jartu jartudn

Dativformer er som i auga, i augo.

Pronomen Pronomen er ord som står i staden for andre ord. Personlege pronomen står i staden for ord om

personar. I staden for namnord av noko slag kan vi bruke pronomen som e, du, han, ho. Nokre personlege pronomen blir brukte som i desse døma:

e fann de lell, e; hann Ola såg o (ho); du sat på o (=honom, dativ for hann), hann Ola va i lag me n (=med henne, dativ for ho); ho såg dikka (dykk), hann tok peingadn dikka (dykkar).

Det har vore sagt at det mest sentrale ordet i eit språk må vera det ein person brukar om seg sjølv,

altså fyrste persons pronomen. I hemsedalsmålet er det e, ei form som svarar til skriftforma i nynorsk: eg. Nemneforma e er rimform til de (deg), som blir brukt om den noko går ut over

(objektet). Det er nett det same ordet som deg i skriftmålet.Fyrstepersonsforma e i eintal er og rimform til forma for fyrste person fleirtal, som er me. Den forma finst og i nynorsk ved sida av vi. Ved sida av dikka blir det sagt dikko. I gamalt hemsedalsmål er det skilt mellom de og dikka, som i de slo dikka (= de slo dykk), men mange unge brukar no dikka eller dikko også for subjektforma de. Dei seier då til dømes dikka/dikko slo dikka/dikko. Dette høyrest heilt fælt og unaturleg ut for dei

som har lært og bruker det gamle målet, men det er ei utjamning som har gått for seg i mange andre mål før, som der dei har former av typen dokk eller dokke for båe bruksmåtane.

Ei gamal form av pronomenet nokon er nøkle. Ho svarar til "nokre" i nynorsk og blir brukt som i e såg nøkle saui, de va nøkle so (ein del, ikkje få). Den forma blir ikkje brukt når ein nektar noko. Då

blir nokon brukt i staden: e såg ikkje nokon uppi skoji.

10

Gjerningsord Framandordet for ordklassa gjerningsord er verb. Dei aller fleste vera i målet er dei same som i

annan norsk og blir bøygde på same måten som i nynorsk. Noko særskilt for det gamle hemsedalsmålet er nemnt ovanfor, at verbet har andre former når det er fleire som gjer noko enn når

det er éin. Den bruken har gått ut av målet åt dei unge. Verba skifter for alt etter om dei berre nemner gjerninga (nemneform eller infinitiv), står for notid,

fortid eller blir brukte saman med ei form av verbet ha (eller vera). Formskiftet ser ein av dei bøygde einskildverba nedanfor. Nokre verb er kalla linne eller veike (svake). Dei finst i fleire grupper, med noko ulike bøyingsmåtar. I døma med linne verb som følgjer no, er dei einskilde

gruppene skilde:

å baka e, me baka e, me baka ha baka å kaste e kasta, me kaste e, me kasta ha kasta å like e like, me like e, me likte ha likt

å prøve e prøva, me prøve e, me prøvde ha prøft å tøla (= å tora) e tøla, me tøle e, me tørde ha tørt

å lyse e lyse, me lyse e, me lyste ha lyst å røykji e, me røykji e, me røykte ha røykt å tykkja e tykkjy, me tykkja e, me tøtte ha tøtt å velja e vel, me velja e, me valde ha valt

å spørja e spør, me spørja e, me sporde ha sport

I dei linne verba er det særskilde fleirtalsformer berre i notid.

Gruppa med sterke verb har derimot særskilde fleirtalsformer både i notid og fortid. Det er ulike slags vokalskifte i desse verba, og dei fleste er svært vanlege ord, som blir mykje brukte.

å bite e bit, me bite e beit, me bito ha biti

å brøte e bryt, me brøte e braut, me broto ha brøte å dette e dett, me dette e datt, me dotto ha døtte å finne e finn, me finne e fann, me fonno ha fønne å bera e ber, em bera e bar, me boro ha børe å lesa e les, me lesa e les, me leso ha lese å fara e fer, me fara e for, me foro ha føre å stå e står, me stå e sto, me stoo ha stae å læji e lær, me me læji e lo, me loo ha lætt

Nokre av verba endar på -e i nemneforma, det er ein open -e. Dei fleste verba endar på -e i forma

etter "ha", det er ein trong -e. Dei to formene blir altså skilde åt berre av ulik e-lyd.

11

Preposisjonar Nokre preposisjonar krev at orda dei står til, har ei særform som blir kalla dativ. Preposisjonar som

krev dativ, er frå, imot, me, or, te, åt. Vi ser korleis bruken er i døme som frå mørgoe (frå morgonen), ro imot vinde (mot vinden), kåma me bile (med bilen), kåma or fjøse (med trong -e, or fjøset), te væte, te våre, te vikun (til vinteren, våren, komande veke), åt kyrkjun, åt skoji, åt

Lykkjun (åt kyrkja, skogen, Lykkja).

Nokre preposisjonar krev nemneform om rørsle til ein stad, men dativ om noko på ein stad. Det gjeld i, på, unde, og vi ser bruken i døme som få noko upp i nevadn, men ha det i nevo, dra på

støl´n, men vera på støle, ho krabba unde sengji, så no ligg ho unde sengen. Nokre preposisjonar har alltid nemneform etter seg: de blæs ijønom vejjidn, sita ve peis´n,

vera ve kyrkja.

Det gamle bøyingssystemet som dei særskilde dativformene utgjer, held på å løysast opp og gå tapt i målet no. Det er lite kjensle for bruk av dativ hjå unge hemsedøler. Likevel er det ved bruken etter

preposisjonar dativ har halde seg best.

Eit særskilt ord av klassa adverb Adverb er ord som står "til verbet". Berre eitt særskilt av adverba skal nemnast her. Det er

nektingsordet som svarar til det nynorske "ikkje". I hemsedalsmålet heiter det ikkji, og som ein ser, svarar det godt til forma i nynorsk. I bokmål og oslomål er forma ikke. Å sjå til er det ikkje så stor

skilnad mellom dei to ordformene, men på eit sjeleleg plan - når det gjeld bruk - er skilnaden mellom ikkji og ikke temmeleg stor. Ein hemsedøl som har vakse opp med ikkji og har den forma i

blodet, skal krysse ei nokså bastant grense før han eller ho seier ikke som del av sitt eige mål. Då må ein vente at resten av det dei seier, er fjernt frå hjartemålet med.

På ein måte kan ein seie at nektingsordet merkjer av målet mest like mykje som fyrstepronomenet

e i høve til jei.

Det er sikkert fleire grunnar til at ikkji signaliserer typen av talemål så tydeleg. Det er lett å feste seg ved uttala av lydfølgja -kji i høve til -ke, så uttrykksskilnaden er mykje større enn han ser ut i skrift.

Dei ulike lydfølgjene kj og k verkar som typiske uttrykk for ulikskap mellom bygdemål (og nynorsk) i høve til bymål (og bokmål). At nektingsordet er mykje brukt, gjer og sitt til at det

kjennest som eit viktig ord.

Forma på nektingsordet fortel kvar ein plasserer seg i det språklege landskapet som norsk er. Dersom hemsedøler som eigentleg vil halde på målet sitt, merkar at dei ikkje er fjellstøe til å halde

på e og ikkji, er det best å vera på vakt, for då må det vera fare på ferde med mykje anna i målet deira og. På den andre sida kan ikkje-hemsedøler leggje mark på om hemsedøler seier e og ikkji. Gjer dei ikkje det, må folk utanfrå gå til andre for å høyre korleis ekte hemsedalsmål skal lyde.

12

O R D L I S T A Hemsedal Mållag (2.utgåve 2013 - v2,02)

DIALEKT

NYNORSK

FORKLARING

A

abesea f.bf. ABC-boka fyrste leseboka adi de adideg erteuttrykk blant ungar affe attved «ta affe lite mæir»: ta litt meir; «drikkæ kaffi mæ noko affe»: drikke

kaffi med noko attåt affe-brænt attved-brend svidd, brend ned i botnen på kjelen (om mat) afsæti f. fl.t. avseter den delen av renninga som blir att i veven affær attfor i vegen; «væra affær»: vera i vegen, hindre afæræ f. affære sak, hending affør attfor framom, slik at noko blir skjult eller stengt; «sæt affør æi dør» agalåus agelaus ustyrleg, uforfæld, fåvitug. Også brukt som forsterkande tilleggsord;

«agalåust svært»: forferdeleg svært, veldig svært; ”dæn som agalåust leve, ærelåust døyr”

agg m. agg uro, otte, «å liggji på agg»: vera uroleg, ottast for noko. Jf. «aggæ» aggni n.flt. agner (frå korn), halmstubbar og snerper. Sjå «snærpæ» og «såi» aggæ v., -a agge ottast (for), vente seg noko gale eller uheldig. Jf. «agg» aggæle aggeleg «dæ æ aggæle»: det er fare for (at noko gale kan hende) agålæ av garde ”å kåma se agålæ i tiær” ajeræ v., -tæ agere skapa seg, halde leven; «dæ va fælt te ajering» aji m. age ærefrykt, respekt; «haldæ dæi i aji» ajæiæ se v., -a ageie seg skapa seg, gjera seg til akklæ v., -a akle gå frå ein lovnad eller avtale, gå attende på ein handel akksi-ukse m. aksjeukse premiert okse som ein krins kjøpte i lag og hadde aksjar i akkæderæ v., -tæ akkedere drøfte, særleg om pris, prute aktan aktande som er til å lite på, (oftast negativt): «dæ æ kji aktan»: det er ikkje

tilfelle, det er ikkje noko å bry seg om aktæ v.,-a akte 1) «aktæ ette»: passe på, sjå etter, 2) «aktæ se»: ta seg i akt, ta seg i

vare aku f. ake 1) noko ein helst hadde sett ugjort; «dæ va æi fæl aku», 2) aketur (med

kjelke) Sjå «sjæi» al m. ard hyppeplog som dei drog sjølve (eller som vart dregen av hest) ala v., € ala fostre opp dyr , jf. «ælja» aldær aldri «aldær i væln»: aldri i verda; «aldær so gale anna dæ æ bra før noko» aldær-so-gale aldri så gale så gale at det mest ikkje kan bli verre aldær-so-langt aldri så langt retteleg langt av stad, så langt unna som det går an all all heile; «i all fjol væt»: i heile fjor vinter all all uvel; «kjændæ se so all o rar» all i være all i vêret heilt oppglødd all sin dag all sin dag så lenge ein har levd allanvælt av all vælt ille, forsterkande uttrykk; «tå allanvælt»: av verste slag. Etter Aasen er

vælt eit ord for trumf i kortspel. alltiss alltids (bekreftande tilleggsord) allæfysst aller fyrst heilt fyrst allælæin alleleis på alle måtar allæræiu allereie alt no, tidlegare enn venta allæstan alle stader over alt almindæle alminneleg vanleg a(l)nakkæ f. almanakk kalender

13

altarpløgg n.flt. altarplagg prestekjol og det som høyrer til, t.d. «præstækraji» alung m. alun 1) alunskifer, 2) plantefarge alvænævvær f. alvenever eit slag mose (lav) som veks på gamal rogn. Vart nytta som åtgjerd mot

«gust» (trote-sjuke, rosen), som dei i gamle dagar trudde var påtrolla. alæinæ åleine einsam, åleine a-læine annleis avstytting for «arælæine»: annleis, på ein annan måte a-læisse annleis avstytting for «arælæisse»: annleis ambø f. ambod arbeidsreiskap, handreiskap, t.d. «slåttæambø» ambøstyre n. ambodstyre arbeidsutstyr amlæ v.,-a amle, hamle amle, 1) drive på att og fram med arbeid, 2) skuve båten attende med

årene (hamle) ammæral ameral litt for lur, litt for slu ampær amper stri, ustyren, uroleg an pron., flt. aræ annan annan; «dæ va æin an æin»: det var ein annan; «ein an dag»: ein annan

dag; «dæ va dæi aræ»: det var dei andre; også brukt om den som talar i t.d. ”dæ va værræ før ein an ein”: det var verre for meg (i motsetning til visse andre)

a-ndag m. annandag i t.d. ”andag jul”: andre juledag a-ndags-sjæiæ n.bf. annandags-skeidet kappkøyring med hest, fast skikk andre juledag an(na)kor annankvar annankvar; «annakort år»; «annakor dag» eller «ankor dag» andæbært andebert så sprengkaldt at ein ser anden sin andøvæ v.,-dæ andøve rå med, greie å handsame, t.d. om ein vil freiste å flytta store ting ankor-æin annankvar ein eigentleg «annankvar», men brukt i tydinga nokon kvar, mange, ikkje

reint få; «dæ va ankor-æin som va innom på dagen min» annføtes andføttes andføttes, «liggji annføtes, slik som grisitn»: når to personar ligg i

same senga, men med hovudet og føtene i kvar si lei, annkrænæle andkræneleg motbydeleg. Også brukt som forsterkande tilleggsord; «annkrænæle

stort»: veldig stort annlet n. andlet ansikt annlætt andløgd lattermild sprengd av lått annsam annsam travel, litt «uppkjasa» annsynes andsynes andlet til andlet annsæ v.,-a ense sanse, leggje merke til; sjå «ænsæ» annsæmd f. el. annsæme n.

annsemd travelheit, kav og mas for å få gjort mest mogleg

anntrast v., antrast bli uroleg, nervøs, oppøst, t.d i samband med kjekling, jf. «anntærert» anntønén andtønen uberekneleg, masut, vanskeleg å gjera til lags. Den som var

«anntønén», kunne bli kalla «æi anntønæ». annværpæ se v.,-varpa

andverpe syte, bera seg ille, med sukk og stønn; «æit annvarp»: ei ri med dårleg humør og syting (som ein rekna med ville gå fort over)

antusæld m. antuseld St. Antoniuseld, helveteseld (sjukdom) antæll - ænndå anten – eller (i nyare tid: «antæll - eller») anten - eller, eitt av to antærert alterert oppskaka, uroleg til sinns apa ette v.,-a apa etter apa etter, herme, gjera like eins apa v.,-a hòpa rygge, gå eller køyre bakover appøtikker el. apotikar m.

apotekar apotekar

appå attpå attpå, i tillegg, attåt; «appå te»: attpå til; sjå ”jamvælt” appåbunding m. attpåbunding attpåbinding, ny fot på gamal sokkelegg; «dæ vart appåbønde ny

føhslæ» appåklatt m. attpåklatt attpåklatt, brukt om barn som vart fødd lenge etter syskena,

«ettepådalt» arbæishete n. arbeidshete den varmen ein får i seg av kroppsarbeid arbæislag n. arbeidslag måte å utføre arbeid på, t.d på ein «pirkjin», «kuldrén», tuglén» eller

«slafsén» måte (s.d.) arg arg sinna armæslæng m. armsleng armslag, også brukt biletleg, om å kjenne seg fri og ikkje ha for mykje

som hindrar ein

14

armørv n. armorv orv med kagg (handtaket) til høgrearmen, og med ein «arm» der det var festa eit handtak. Handtaket sat attarst og vende ned. (orvet er trestonga til ein ljå, der ljåbladet er festa i eine enden)

arsænikk arsenikk ein type gift, før brukt som vaskemiddel mot utøy på krøter, ”krytyrvask”

arvægras n. vassarve planten vassarve, vassgras aræ andre andre; «fyste i aræ»: fyrste i andre, d.v.s. fyrste februar; «både æi stan

o aræ stan»: overalt arælæine annleis på ein annan måte Jf. a-læine arælæisse annleis jf. a-læisse aræstan flt. andre stader asa v., æs, ese ese heve seg; «la knøu asa upp»: la deigen heve seg asjepa v.,-a avskipa gjera at noko kjem i ugreie, blir forandra asjilikt atskilleg ein god del, forskjellig, ymse ask m. ask lagga kjerald på gjerd som ei lita bytte, med handtak; «kælvæ-ask»:

matkjerald for kalvane; «még-ask»: potte askrepa v., -a avskrepa skapa uorden, få til å koma i ulag; sjå ”usjepa” askrell n. botnfall oska som var att når dei hadde «støyft» (laga) oskelut; sjå ”bjørkjilut” askrepast v.,-a(st) avskrepast koma i ulage, forandrast, bli ugreidd; «vørte askrepa på håre» asning f. esing 1) heving (om brøddeig o.a.), 2) hevingsmiddel (gjær, natron,

hjortetakksalt), sjå «gøng» asningskaku f. esingskake brøddeig forma til flate kaker og steikt på takke. Mykje brukt før det

kom komfyrar. Også kalla «flatækaku» eller «asikaku». aspækti n.flt. aspekti tilgjersle, gjerne om teikn på himmelen - dei stod omtala i almanakken;

«aspektitn i den gamlæ alnakka vart studert før å finnæ ut førvarsel om væræ»

atahsle* atalsleg nifst, ekkelt, motbydeleg atal atal ekkel, vrang att, attæ att, attende att, attende; «dæ va kji attæ noko»: det var ikkje att noko; »dæi kåmmo

attæ»: dei kom attende attast attast bakerst atte attil attil; ”me få uppatt o atte”: me får koma i gang att atti att i «sjå atti noko»: sjå skimten av noko atti att att i att «kåma atti att»: koma til medvetet att attijønom attigjennom bakover, bakigjennom, t.d. i bussen eller i kyrkja attlæinæ aleine attlænjis attlenges baklengs attræ v.,-a attre ombestemme,gjera om, dra attende; «dæ kom attrabesje»: det kom

melding om noko anna enn det som frå fyrst av var bestemt attægløymæ f. attgløyme om eldre, ugift jente attækjænnan attkjennande kjensk, som er til å kjenne att, motsett «ukjænsk»: ikkje til å kjenne att attåt attåt innved, innåt; «sæt økse attåt laæ»: set øksa attmed vedstabelen attåvær attover bakover avdaga avdaga full natt avdagast avdagast gå mot kveld avdrått m. avdrått avkastning av krøtera - smør, ost, o.s.b. avdøgd el. -døkt avdogd 1) når dogga var gått or graset, 2) kjølslegen, kaldslegen (om mjølk

eller vatn), jf. «kølnæ» avhændæ v. -a avhende selja, kvitte seg med avhøvdæ v.,-a avhovde ta av hovudet, t.d. på fisk ein har fanga, eller på slakt avlaga se v.,-a avlaga seg gjera grimaser avlang avlang oval, ellipseforma avliin avliden død avloæ v.,-a avloe vanskjøtte ein gard, leggje ned drifta avlæivu f., flt. -itn avleiver leivningar, rest avlætén avlæten nærtakande, som ber seg ille for lite avlætæ f. avlæte ein som er veik, har lett for å grine, er masut og syten avlætæle avlæteleg forsterkande ord; «avlætæle stort/mykji/fælt»: uvanleg stort/mykje/fælt,

15

jf. «tå laji» avsies avsides utanom allfrveg, langt frå andre folk avskjæring m. avskjering tunne delt i to avskuli m.flt. avskuler skuler, matrestar avstyræ v.,-a avstyre tala til rettes, skapa ro der det er usemje avsy v.,-ddæ avsøye la slutte å koke; «dæ avsyst»: det sluttar å koke, sjå «sy» avsæt n., flt. afsæti avset, avseter den delen av renninga som blir att ved enden av veven avsætna m. avsetnad (om noko det er lett å selja) avvæl m. avl 1) smieavl, eldstad i smia, 2) al, oppdrett; «avvælsukse»; «innavvæl» av-vant avvant om barn som har slutta å suge morsmjølk; «han æ i åv-vænjingen»: han

er i avvenninga, held på slutte med morsmjølk avænseræ v.,-tæ avansere selja, kvitte seg med; «sjilja se åv mæ» B

baisykkæl m. frå engelsk bicycle sykkel, velosiped (også uttala «bæisykkæl») namnet på dei fyrste

syklane, som hadde eit stort og eit lite hjul baka baka[for] bakanfor, bakved, baki baka se v.,-a baka seg verme seg t.d. i varmt vatn eller framfor varme. Sjå ”briskjibaka” bakarøbn m. bakarovn steikjeomn baka(n)te baka(n)til bakfrå bakhon m. bakhun bord skore av sidene på tømmerstokken, ofte kalla berre ”hon”.

”Honve”: ved av bakhun baki baki også brukt «bakji»: «bakast» bakkji m. bakke bakkjømæle bakkjømeleg trongt, avsides, vanskeleg å koma til, slik at ein ikkje «kjæmst» (ein får

ikkje rette taket på det) baklut m. baklut bakre delen, i t.d. ”vestæbaklut”: ryggstykke på vesten baklænjis baklengs bakrang bakrang bakstædæiæ f. bakstedeie ei som bakar takkebakst, som flatbrød, rømmebrød, lefsekling,

”bakstækjæring” bakstæfjøl f. bakstefjøl bjøl til å baka på bakstæhællæ f.b bakstehelle takke bakstæspae m. bakstespade lang stikke brukt til å ha leivane på og av takka bakstætrøg n. bakstetrog bakstætølu f.flt. bakstetøler reiskap brukt ved baking bakstæve m. baksteved turr, småkløyvd ved til takkebakst bakunde bakunder bakæls n. bakkels småkaker bakænde m. bakende rumpe, ”fu” eller ”rauvændén” bal f. balje 1) lågt, vidt trekjerald, der ein eller to av stavane var lengre enn dei

andre og utforma som handtak. Vart nytta til å ha mjølka i når ho skulle setjast bort slik at ”søtrummén” (fløyta) kunne flyte opp. («setnings-bal») 2) større bal til klesvask

bala v.,-a bala, streve 1) herje og leike, 2) streva; «bala på»: streva på (med arbeid), sjå ”baukæ”

balberæ v.,-tæ barbere raka seg, med m.a. «balberkvåst». «balberskrin» til å ha spegil og høvel i m.m.

ballént ballent plundrent å få til; «dæ vart ballént før hono mæ»: det vart vanskeleg for han og

ballæ v.,-a balle plundre, arbeide seint; «noko ball må ræ væra»: noko skal ein ha å streva med

bandstøkken m.bf. bandstokken den fyrste stokken som vart lagd over ei dør eller eit glas (ord brukt ved tømring)

bandæjødn n. bandjern

16

banjin bm. bange engsteleg, redd; «dæi voro bangnæ»: dei var redde bankætre n. banketre trereiskap til å banke klesvasken med, ved vasking og skyljing barkast v. barkast slåst, dragast; «dæi barkast i samæn» barkjin m.bf. barken luftrøyret i halsen, strupen barkæ samæn v.,-a barke saman slåst, ryke i hop; «dæi barkæ snart samæn» barkæ v.,-a barke reie huder (til lêr eller sko) ved hjelp av ore- eller bjørkebork barkækjølæ f. barkekyle strupehovud, øvre enden av «barkjin» (luftrøyret), nemnt i samband

med slakting barkæknutn m. best. form

barkeknuten adamseplet

barm m. barm kvinnebryst barsælkjæring f. barselkjerring ho som fødde (ordet vart også uttala «barsølskjæring»). Ho fekk visittar

dei siste av dei ni dagane ho låg til sengs; det kom barsølskjæringa barsæng f. barnseng barsel, når ein set barn til verda, fødsel; «ho låg i barsæng» barsøk barsok 24. august, dagen til den heilage Bartholomeus basa v.,-a basa herje, mase; “basa i snjøe” baskæ v.,-a baske leike, kave; «baskætak»: når ein prøver kreftene (på skjemt eller på

alvor) bassme m. basme 20 trådar eller trådpar (i vev) bassmæ v.,-a basme rekne, halde rekning med trådane i renninga bassmæsjæi basmeskei basst bast ikkje å spøkje med; «dæ va kji basst få lassæ upp att or vegavæitn». Sjå

”nådæbasst” basstugu f. badstove i nyare tid berre nytta til å turke korn og lage malt i bea v., ba/boo, bett beda „å la se bea“: sjå „høktiæ“ bearlag n. bedarlag dei som ein laut be til bryllaup, lag, samkomer i grenda bearmann m. bedarmann ein som gjekk omkring i kvart hus innanfor «bearlaget» og bad folk til

t.d. bryllaup bedonæ v., bedone, frå lågtysk drive med (berre brukt i infinitiv); «ikkji ha anna bedonæ»: ikkje ha

anna å drive med befængt befengt smitta,hardt angripen; «han va befængt mæ sott» Jf. «fængji» behøvæle behøveleg vel til pass. Sjå ”te pass” be-in beden invitert (også uttala «be-en»); «han va be-in, dæi voro bedd-næ» bek n. bek 1. innkokt tjøre, 2. fyrste avføringa frå eit nyfødt barn eller dyr bekanta bekanta godt førebudd, opplagt, for seg, god til å greie seg, til å berekne, til å

sno seg bekar m. bekar vêr, sauebukk; «bekkræskalle»: uttrykk om ein som ikkje vil gje seg bekaprim m. bekaprim "skove", det som sla seg etter kantane i kjelen når dei kokte prim. bekatrå m. bektråd lintråd, tvinna og innsett med bek, brukt til å sy og lappe sko beksåumsko m. beksaumsko (vinter)sko der solen er sydd til overlæret med bekatråd og busteleiv bekåma v.,-kåm bekoma få tak i, koma over bel n. bel 1) stund; «va kji burtæ langæ belæ», 2) omtrentleg tidspunkt;

«dugulsbel»; «nonsbel»; «jønsøkbel»: ved dugurdstid, ved nonstid, ved jonsoktid

belaga v.,-a belaga førebu; «belaga se»: bu seg, vera budd. Sjå «fyrirådd» belæ v.,-a bele fri til nokon belæbåu m. baluba leven, ståk, helst av mange folk, óg om krangling benefisert gods benefisert gods gods som er pantsett bero v., -ddæ bm.. bero vente; ”la dæ bero”: la det vente, ”me få drygji mæ di” berå v.,-ddæ bm. berå ordne; «berå se»: ordne seg; «gøtt berådd»: godt ordna bestællæ v.,-tæ bm. bestille arbeide, drive med noko, ha noko å drive med besyndæle besynderleg merkeleg, trist; «besyndæle at dæ vart som dæ vart» bet n. bit 1) bit, om ljå eller kniv; «gøtt bet i ljåen»: ljåen bit godt (er kvass), 2)

«ta æit bet»: bit ein bit, 3) «fiskæbet»; «gøtt bet»: når fisken bit lett på kroken

betabøle n. bitebøle heim der dei kranglar mykje betalingsongji m. betalingsunge mellombels forsterbarn, særleg under krigen be-te v., bete servere; «å ha noko be-te følk som sløng innom»

17

betiss betids tidsnok; «i go betiss»: betids, i god tid, i tidlegaste laget bevræ v.,-a bivre skjelve bevænt bevendt om stoda til noko; «dæ vart so lite bevænt, før e vart so burthæfta»: det

vart så lite gjort, lite utført (om arbeid o.a.), fordi eg vart hefta bort bi v., vart, vørte bli «bi ve æinan»: bli gift; «bi vare»: bli var, få sjå; «bi ve vone»: bli ved

vona; «kjæm te bia» biddæ v., -a bidde overtale; «fekk bidda´n te væra»: fekk overtalt han til å bli verande bidigæ bidige «kor bidigæ dag»: kvar einaste dag bidne n. bidne kjerald av eit eller anna slag; kar til å ha noko i; «matbidne» bikse m. bikse kakse, ein kar som er velståande og for seg biksæ v.,-a bikse spikre fast eit utspana skinn, med spikar eller trepinnar, til ein vegg bindæ v., bitt, batt, bønde

binde 1) strikke; «bunding»: strikketøy, 2) binde fast

birhane m. birhane tappekran på tønne, over vasken o.a.; «springæn»: vasskrana bisk m. bisk andre matmål for dagen, i åtte-nitida om morgonen; «æta te bisk»; «å

biskæ» biskæbrø n. biskebrød magert rummebrød med smult og talg I staden for smør, sjå ”tølgæbrø” biskøykt f. bisk(e)økt fyrste arbeidsøkta om dagen, økta fram til bisk bismar m. bismar 1) vekt, 2) bismarpund (1 bismarpund = 6 kg) bissmi n. bitsmid kjekling bitast v., -tost bitast krangle, kjeftast, jf. «bissmi» bitæti n. biteti litt mat, litt å bite i biæ v.,-ddæ bie 1) vente, gje tål; ”e synst e biddæ lænji nøkk”, 2) «mat te o biæ på»:

mat ein kan gå lenge på (så ein kan vente lenge med å eta neste gong); ”an bia på noko gødt dæn som bia på ein høg dugul”: t.d. brukt om ein som venta lenge med å gifte seg

bjuglén bjuglen ustø (også uttala «mjuglén») «bjuglén i føto»: ustø og skjelven i føtene bjuk n. bjuk moro, ståk; ”dææ visst noko bjuk uti mjølkæbun” bjuktæ v.,-a bjukte lea på seg, leike seg på golvet. I lausdans: bøye seg i knea bjø n. bjod ”gje bjø!” (på auksjon) bjø se bjode seg by seg fram ( når ei kyr ville laupe) bjø te bjode til forsøke, prøve på; ”å du træng kji bjø te” bjø v., båu el. byddæ bjode t.d. by på auksjon, by seg til å hjelpe; «dæ båu´n imot»: det baud henne

imot (var motbydeleg); «bjø upp te dans» bjøddn m. bjørn (hann-)bjørn bjøddnaføtt bjørneføtt plattfot bjøddnalænde n. bjørnelende strekningar der bjørnen ferdast bjøddnæ f. bjørne binne, hobjørn bjøllæglætt m. bjølleglett klemt av bjøller, jf. «glætt» bjøllæklave m. bjølleklave bjøre f. bjore 1) innfelt trekant i lær eller ty, 2) trekanta innhakk i saueøyra som

eigarmerke (jf. «mark») bjørkjilut m. bjørkelut (laga ved å la bjørkeoske stå og trekke i kokande vatn - til skilnad frå å

«støypæ lut», s.d.). Luten vart brukt til klesvask og til å lute turrfisk i bla n., flt. blæu blad ark i bok eller avis bla n., flt. blø blad 1) blad på planter, 2) avis blaka v.,-a blaka leike (helst om ungar) blakk blakk 1) pengelens 2) blass, bleik og gulvoren på farge (helst om hest) blek n. blekk 1) metallet blekk, ”blekspann”, 2) skriveblekk i «blekhus» blændingsgardinæ f blendingsgardin svart rullgardin, påbode under krigen bles f. bles kvit stripe i skallen på dyr, mest om hest eller hund som då gjerne fekk

namnet ”Blesn” blikktæ v.,-a blinke blafre, lyse opp av og til blikkæ v.,-a blidke «blikka se atte»: vart blid att blile, bliskle blidleg blidleg, blid og smilande blistræ v.,-a plystre sjå ”plistræ” blivæ v., blæiv, blivi blive drukne bljug blyg

18

blorisi blodrisen blodsprengd blosott f. blodsott blodkreft blyle blyleg hyggeleg, oppmuntrande, som det var selskap i, eller om å vera fleire

saman blyr m. blyr hygge, trivnad; «dæ æ slik blyr mæ æin hund» blæ v., -ddæ bla t.d. i avis eller bok blækkji f. blekkje stort, breitt blad, særleg på rotvekster blæmæ f. blemme veskefylt blære i huda, ”vassblæmæ” blændæ f. blende sur myse som laga seg på kjellarmjølka, blanda med vatn og brukt som

tyrstedrikk om sommaren blæng m. bleng mjølkesvett til å skylja gjennom separatoren blænkji v.,-tæ blenkje 1)blenkje, glitre, 2) vise brunst (om kyr) blætt(ande) blettande heilt, svært; «blætt alæinæ»: heilt åleine; «blættande ong»: svært ung blø n.flt. blad fleirtal av blad;”dæ sto i bløo”: det sto i avisene bløkkæ v.,-a blokke 1) «bløkkæ ut»: blokke ut, gjera større (t.d. om skor), 2) «bløkkæ se

ut»: få blekk eller blod på seg bløkkæbær f. blokkebær skinntryte bløku f. bloke 1) oppbretta stakk, nytta til å bera noko i, 2) «bløkutæinæ»: lita teine til

å rispe lauv i (også brukt som ryggsekk) bløtt blott utarma økonomisk, også sagt om velståande folk som vart fattige bløttnæ v.,-a blotne bli blaut; ”snjøn bløttna i vårbløtun” bløyg m. bleig kile bløyjin bleigen sta, uthaldande, om ein som ikkje gjev seg om han møter motstand bløytæ v.,-ttæ bløyte leggje klær i bløyt for vask, ”læggji i bløt” bløytæ f. bløyte, regnskur 1) regnbløyte, el. i overført tyding om festar der det er mykje drikke, 2)

bløytlegging av t.d. klede bløyæ f. bleie laken blåtøy n. blåtøy bomullstøy som ikkje er kvitt, men farga (treng ikkje vera

blått);»blåklæu» blåutprim n. blautprim linnkokt, mjukt prim bol n. bol stad der det veks mykje av noko (helst av bær); «e fann æit bol», jf.

«møsabol» bolsetu f. bordsete tida dei sat til bords bolsnyta f. bordsnyta hjørna på bordet bolsættna m. bordsetnad dei som fekk plass ved bordet i store lag bolung m. bulung 1) ermelaus ulltrøye til å ha nærast kroppen vinterstid, 2) halvferdig

strikketøy utan ermer. jf. bulung bolæ f. borde smalt band i forskjellige fargar, brukt til pynt bomlæ v.,-a bomle romle, gjerne om magelyd; «væra bomlén i maga»: når det lett romlar i

magen på ein bommølju m. bomolje tjukk smøreolje. Oljen kunne varmast opp og nyttast som botemiddel

mot øyreverk, eller ein kunne ha varm olje i klut på bringa som botemiddel mot hoste (varm talg og parafinolje vart óg brukt slik)

bongæ f. bunge møkdunge; «hestæbongæ»; «bjødnabongæ» bonitet m. bonitet kvalitet bonkji m. bunke t.d. med samanbunta aviser bonkæ f. bunke bulk, også brukt „ein bonk“ bonkæ v.,-a bunke «bonkæ ræ på plass»: banke det på plass (om oppretting) bonug bunug tettvaksen, grovlemma, om ein med svære «bunu»: musklar boræ v.,-a bore bælje, om okse eller sinna ku bot-i-von f. botevon uttrykket blir stort sett brukt i overført tyding; «dæ kunna no væra æi

bot-i-von å prøvæ te»: ein kan alltids freiste, «dæ æ kji bot-i-von»: det er nyttelaust (t.d. nyttelaust å spandere tid på, håplaust å bøte eller reparere)

botut botut flekkut, t.d. om dyr eller om ujamn eng bradd n. bradd indre kant på eit kjerald braddfull braddfull full opp til «bradde» (kanten), breddfull, heilt full bragdævæv m. bragdevev vev med mønster. Jf. «rosæbragd»

19

brakslæ v.,-a braksle ramle, skramle; «å kåma brakslan»: koma ramlande brande m. brande 1) vedtre som det brenn i eller har brunne i, 2) stor kar el. okse braniskistæ f. bragerneskiste lita kiste som dei hadde mat i når dei køyrde lass frå Branæs (s.d.) brankæ v.,-a branke brekke, skamfara seg; «brankæ æi bringæspølu»: øydeleggje eit

sidebein branngult branngult oransje (plantefarge) brannjødn n. brannjern trekanta innretning som vart sett i peisen og brukt til å setja kaffikjelen

og andre kjelar på Branæs Bragernes Bragernes, dvs.Drammen brasa v. brasa brasa saman, sveise (i smieavlen) breka v.,-a breka trygle, nibeda (helst om ungar); «breka se te noko» bringæ f. bringe bryst bringæ-ring m. bringering enkel sylvring til kragen på bunadsskjorta, også kalla «æi sprættæ» bringæspøle m. bringespole ribbein brisk m. brisk einer briskji-krøklæ f. briskekrøkle einerkjerr, også brukt ”briskjikrakji” briskjiløg m. briskelog einerlog, vatn kokt på brisk, brukt til å «briskjiløgbaka» (vaske)

trekjerald i briskjinål f., flt. –næli briskenål einernål briskjitreak m. brisketreak lakrisliknande masse av innkokt briskebærlog tilsett mjølk, fløyte og

sukker brjøst n. bryst brjøstklut m. brystklut klut til å ha i bringa, brodert med «køristæin» (s.d.) brok f. brok bukse; «å bæra brokji sjøl»: når eit kvinnfolk ville eller måtte rå for alt

sjølv; «løysæ brokji»: gjera frå seg; «knebrok»; «sjinnbrok»; «våbmålsbrok»; «langbrok»; «undæbrok»; «skarvæbrok»; «hælgædagsbrok»

brokæstrompæ f. brokestrumpe buksebein brokætak n. broketak tak i dragsmål, når ein festa høgre handa i buksebeinet og venstre

handa bak ryggen på den ein skulle dragast med brokææbne n. brokemne tøystykke ein kunne lage ei brok av bróm m. brum knupp på lauvtre tidleg om våren. (Rypene åt dei, og kråsen på rypa

vart difor kalla «brómsækken»). «Skogæn broma» bru f. brur brull m. el. brulle f. brull hårkrull brun f. bru brun m. brunn mura brønn, gjerne med tømra ”brunhus” oppå brunasårkji m. brunesårke eksem, brune sårskorper på spenane, ein type eksem som var ei plage

for kyrne når dei kom på beite om våren brundæ v., - a brunde vera i brunst; «æin brundæbukk»: geite- el. sauebukk som jagar i

parringstida bruræfæl f. brureferd brurefylgje; «lagfæl» bruhsl* f. brusl bose, bol, tillaga av brisk og granbar bry n. bry plage; «kåma å sæta bry på følk»: vera til bry, til bryderi for folk bryne n. bryne skrive; 1)«kakubryne»: brødskive, 2) skiferstykke til å kvesse t.d. ljåen

med brynslæ f. brynsle overhaling brynæbutt m. brynebutt liten trebutt med ein krok på, butten festa ein bak på broka eller i ei lêr-

reim. «Brynæbuttn» vart nytta til å ha vatn og bryne i. brynæstronk m. brynestrunk det same som «brynæbutt», men ofte laga av metall bræ v.,-ddæ bræ smelte; 1) impregnere med varm tretjøre, tjørebre, 2) smelte, t.d. om å

smelte feittet etter slakting; «bræ tølg o smult»; ”bræ snjø”, 3) prøve å oversjå; «å bræ åvær mæ di»: å bera over med det, late som ein ikkje legg merke til det

bræilett breilett brei i andletet bræimjøl n. breimjøl utbakingsmjøl brænji v.,-gdæ brengje bryte, vri; «brænjint»: trongt å få ordna seg, vanskeleg ¨å koma fram brænnægras n. brennegras brennesle

20

brænnævinsfanten m.bf.

brennevinsfanten brennevinskontrolløren

brænslæ f. brensle halsbrann, frå gamalt av kalla «ældsott» bræstæ f. breste matrett laga ved å ha sur mjølk (eller surost) i kokande, søt mjølk (slik

at det brast); «råmjølkbræstæ» vart laga av råmjølk og søt mjølk; sjå ”drævlæ”

bræsæ f. bræse 1) hard regnskur, styrtregn; «safsént te bræsæ»: svært til styrtregn, 2) eit stort lag eller selskap; «æi svær bræsæ»

bræsæ v.,-a bræse 1) steike ved sterk varme (t.d. i ei «bræsæpannæ»: steikepanne), 2) vera brå, ha hast-verk med å få noko i gang trass i vanskar: «bræsæ på før å kåma tile på støln»

brættæ se v.,-a brette seg vera overlegen, stramme seg opp, setja nasen i sky brættæ f. brette ”skibrættæ”: skitupp brææ f. bræe 1) bokperm; «stivæ bræu», 2) «snøbrææ» brødd m. brodd samling av dyrehår, brukt i hovudputer, «æljibrødd» eller «ræinsbrødd» brøkjin brytjen stiv og umedgjerleg brøkju f. brytje (også uttala «brøku»), person som er stor, kraftig, svær til å arbeide brøkjæ f. brytje sterkt og solid kvinnfolk brøkkæ v.,-a brokke trå; om hest som vil heim att dit han er komen frå, som «trår hæimatt» brølæfsæ f. brødlefse lefse av rømmebrød, bretta dobbelt to gonger brøndut brandut mørkstriput (om kyr) brøt n. brot 1) nybrot, "nybrøt", 2) lang brekkstong, «våg», 3) rom ved sida av

treskjelåven, der ein hadde «loe» (kornbanda); «uti brøte» brøte m. brote «æin hæil brøte»: ein brote, ein heil masse, ei stor mengde brøtning m. brøtning losing og fløyting av tømmer brøto gards/stad navn (Bråten), lendet låg høgare eller lågare i terrenget.

Også "brøtæ" (utt. med trykk på æ) - ein brytning i lendet. brøttæ f. bratte bratt stad; «i brøttun»: der det er bratt brøtæ v., bryt, bråut bryte «brøtæ se te»: tvinge seg til, gjera noko ein veit er rett, men som ein

ikkje har lyst til brøtæ brottet (utt. med trykk på ø) plassen for halm og turrfor inne på låven, lågare

enn sjølve låvegolvet brøysén breisen fyldig, utoverspreidd brøyæ f. breie utåverbreidd høy eller anna som ligg til turk, t.d.»fórbrøyæ»;

«låuvbrøyæ»; «møkjabrøyæ» brøyæ v.,-ddæ breie reie; 1) å riste opp og breie noko utover til turk, 2) reie senga bråk f. bråk veggfast reiskap, jarnbøyle eller viuspenning, brukt til å «bråkæ» (reie)

skinn med bråkkæ v.,-a brokke trå mot heimtraktene (om hest) bråut f. braut stad der lendet bryt, har ein knekk; «utpå bråutn» bu f. bu butikk; 1) ”e ska på bue”: eg skal til butikken. 2) bu, t.d. stølsbu, også

brukt om fyrste høgda i stabburet bu v.,-ddæ bu førebu; «dæi voro buddæ, dæi hadde butt se»: dei var førebudde, dei

hadde budd seg bufar f. bufar sjau; 1) fæl sjau, treng ikkje vera buføring, 2) uforvarande uhell bufardagen m.bf. bufarsdagen dagen dei flytta til eller frå stølen; å «buføræ» bufargråut m. buferdsgraut rømmegraut som vart kokt bufardagen bufarhælji f.bf. bufarshelga tiande helga etter jonsok bufarlass n. bufarsslass flyttelass til og frå stølen på bufardagen bufarviku f. bufarssveka veka før dei skulle flytta heim att, då dei ordna seg og pakka bufarværme m. bufarsbål bål kvelden før dei skulle flytta heim att bufarænde m. bufarende uvøren gutunge bufæl f. buferd samling av krøtter frå ein gard når dei ”buføldæ”, dvs. «fløttæ» til eller

frå stølen bukk m. bukk trebukk til å setja under bordplata eller anna, ”sagbukk” bukk-o-jæit m. bukk og geit nyare tømmerdoning, festa med drag i staden for skjæker. Sjå «stutting

o dubbæ» bukseræ v.,-dæ buksere gå ut for seg sjølv, ”løysæ brokji”

21

bukæ v.,-a buke 1) stå i med arbeid, «bukæ på», 2) «bukæ på se»: ha på seg ekstra med klede

buldræ i blænkæn v.,-a

buldre blenken uteleik, gøymeleik, tvibrent

bullæ f. bolle liten bolle laga av vanleg brøddeig bulung m. bulung 1) ermelaus ulltrøye til å ha nærast kroppen vinterstid, 2) halvferdig

strikketøy utan ermer bunding m. bunding strikketøy, sjå ”bindæ” og ”nykkla” bundingskrok m. bundingskrok krok som vart festa i beltet, brukt til å ha garnnysta på når dei gjekk og

batt (strikka) bunæ f. bune muskel; «sværæ bunu»: store musklar. Sjå ”bonug” burgang m., el. -gøngu f.

burgang el. burgonge

ransaking, det å få med seg eit vitne for å ta att noko som var stole

buros f. buros ringorm burre m. burre bekar, sauebukk burta el. burtafør borta(n)for burtate borta(n)til burtatt bort att attende til ein stad burthæft n. bortheft «få burthæft»: bli hefta bort, jf. «burtvilla» burtæ v., bør, burt, bula

burde «dæ burt du jæra»; «dæ ha ru bula jort»

burtæte bortetter bortover bus n. bus sterk nedbør; «snjøbus»; «regnbus» busalt n. busalt krøttersalt, til skilnad frå ”smørsalt”, særleg brukt om salt til kyrne

sommarstid (for å gjera dei heimkjære) busén m.bf. busen busemannen, brukt til å skremma ungar med busén busen pågåande, endefram, ein som busar på; ”kåma bus på ein”: koma brått

og uventa på ein buskapskjel m. buskapskjel stor koparkjel til primkoking (ein «storæ-kjel» - «væslækjel» vart

brukt når ein skulle koke mindre sødningar) bussæra m.flt. bussar kameratar, «goe bussæra»: som held saman, gode vener bussærull m. el. -rullæ f.

busserull heilklypt utapåskjorte til karfolk, både til helg og sykne

bustul el. busul m. bustul treneve, utan handlag, ein som høvde best til å «bustullæ»: gjera grovarbeid i hus og fjøs

bustælæiv m. busteleiv bekatråd påsett grisebust, brukt til å sy lêr, skor og skinnvarer med bustæræip n. bustereip reip laga med grisebust i butt m. butt trekjerald som var vidast oppe, brukt til smør («smørbutt») buttæ v.,-a butte byte utan mellomlag, kastebyte. Jf. «bytæ» buttæl el. buttil m. buttel glasflaske som tok 3/4 eller 1 liter buuk m. buk bråk, leven; «dæ æ noko buuk uti mjølkæbun» byggna m. bygnad tvihøgda hus byksæ v.,-a bykse hoppe over noko med eit langt steg; «han bykstæ agålæ»: han bykste av

garde bystæ se v.,-a byste seg morske seg, ”væra bystén”; «dæi bysta se te» eller «dæi vorto bystnæ» bysynle (bysyle) berrsynleg (eller «bysile»), i eins ærend; «gå bysile» byte n. byte eit byte der ingen får mellomlag, t.d. «bytesarbæi». Jf. «buttæ» byting m. bytting unge som ein trudde var ombytta med ein trollunge, óg brukt som

skjellsord byttæ f. bytte trekjerald på skap som ei tunne, fanst i fleire storleikar; «syrpæbyttæ»;

«mjølkæbyttæ» bytæ v.,-ttæ byte skifte, dele, t.d. ein gard; jf. «sjiftæ»; ”bytast på”: skifte på (å gjera

noko); ”bytesarbei” bæ(i)nkæ f. beinke beine; «jæra æi bæ(i)nkæ»: 1) hjelpe, gjera ei tenest 2) rette opp noko bæiand n. beiand stort beist, om dyr eller menneske bæinén beinen grei, enkel;«ikkji so bæinent»: ikkje så greitt bæinrangæl n. beinrangel skjelett, beingrind, berre beina (óg om levande folk som var svært

magre)

22

bæinrøyk m. beinrøyk rett skil i håret, sjå «røyk» bæinstæ beinaste «gå bæinstæ»: gå beinaste vegen, gå beinveg, snarveg bæit f. beit ris, osp og råbjørk med ris på. Riset vart brukt til dyrefôr. Kyrne vart

løyste ut ei stund midt på dagen for å «bitæ bæit», jf. «løysingsstellæ» bæita-sji el. bæisji f. beitskie innfelt stytte på sidene av ei dør eller glasopning i tømmervegg;

«bæitutn» bæitakøst m. beitkost oppreist dunge (mot ein vegg) av bjørk med ris , som om våren vart

saga opp til brennefang for komande vinter bæite n. beite 1) hamn, stad der kyrne kunne beite, 2) tvispann, når to hestar drog

same reidskap; «gøtt bæite»: om to som er samdrøgde, går godt i lag bækkjifar n. bekkefar der det renn lite eller har runne ein bekk bækkjikjæring f. bekkekjerring ekstrahjelp i slaktinga, ho stod i bekken og reingjorde tarmar og vom

frå slaktedyra, og laga deretter «kurv»(pølser). Tarmane vart nytta til «kurvæsjinn». Sjå ”ræiædæiæ”

bækkjikvædn f. bekkekvern kvern, mølle som stod ved bekk; saltkvern eller kvern til å mala korn og malt med

bælg m. belg 1)t.d. «smiubælg»; 2) «ta bælgæn på nokon»: gå vilt på, helst om krøter når dei sprang etter grisane og ville ta dei (om våren, når dei ikkje var vande med kvarandre)

bæljispel n. belgjespel dragspel bæll m. bell kolv, pendel i bjølle bælmæ v.,-a belme «bælmæ i se»: drikke fort og ufint, drikke for mykje bæmbil m. bembel navle bændil m. bendel 1) smalt kanteband, 2) bandet kring kornband og lauvkjerv bændæ se v.,-a bende seg vri seg, vinde seg (om trematerial) bænkæ v.,-a beinke rette ut, gjera bein bænkæ f. beinke beine, teneste bænkasam beinkesam hjelpsam, tenestviljug, som gjerne ”gjere ei bænkæ” bæra fyry bera føre bera fôrdottar til dyra etter som budeia «vønla» (s.d.) bæra se bera seg syte, klage, ”uffæ se”; «bæra se slik åt»: oppføre seg slik bæra te bera til gå an; «dæ bar kji te»: det gjekk ikkje an bæra utåver bera utover sladre; «so dæi kåma på bygde»: så dei blir snakka om i bygda bæra v.,bar, børe bera (óg om å kalve) bærast te mæ berast til med ta til med noko; «dæ bærrst te mæ»: det tek til, det ber i veg: «dæ

bærrst i vænda»: det ber over ende bærgskortæ f. bergskorte hylle i fjellet bærgstig m. bergstig veg i bergskorte bærkji v.,-tæ berkje ta av borken bærkjispae m. berkjespade spade til å ta av borken med bærmæ f. berme avfall ved safting; «bærmæn» Bærn Bergen bærr berr «drikkji bært»: drikke bert, dvs. drikke ublanda (noko som eigentleg

skulle blandast); ”bærr mark” bærrføtt berrføtt (eller «børrføtt»), utan noko på føtene bærrhuva berrhuva utan luve; «luvælåus» bærvon f. bærvon stad der det er mykje bær bæræ me! betre meg hjelpe meg for ein tilstand! bæstnæ v.,-ssna besne friskne til att bæstæ v.,-a beste tråkle, sy laust, med store sting; «bæstæ innåt», til skilnad frå «næstæ»

(s.d.) bæsæ v.,-sstæ bæse få kyr på bås; «kjyddne bæsstæ se (sjøl)»: kyrne gjekk på båsen av seg

sjølve bø n. bod beskjed sendt med andre bøbbe m. bobbe storkar, ein som er viktig og stor på det, med eller utan grunn; ”stort

ska dæ væra om so heilæ rauve æ utæ” bøgadretu f. bogedrite diaré, laus mage bøgastælle m. bogestelle oppmura steingard der jegeren kunne stå usett for rein og andre dyr bøgnæ v.,-a bogne «krøknæ»

23

bøji m. boge t.d.»sprættæbøji»: guteleike, pil og boge, jf. «værbøji» bøl f. bør det ein kunne bera på ryggen på ein gong bøle n. bøle 1) seng, 2) tarveleg bustad, også brukt om lyden som budde der, t.d.

«fantebøle». «Grisebøle»: liggeplass for grisen bølén bolen vasstrukken; «vassbølén» bølk m bolk 1) tidsrom, t.d. «regnsværsbølk» 2) dele mellom båsane i fjøs bølle m. bolle «bøllæsætt»: sett av bollar med ulik storleik; «bøllækøpp»: bollekopp bøln m. best.f. etterbyrden sjå ”greiæ” bølt (børt) bolt 1) unnseleg; «væra lite bølt»: vera unnseleg eller lite for seg. 2) når

noko ikkje er nødvendig eller løner seg. "dæ vakji børt" bølt m. bolt 1) bolt, t.d. «løddæbølt»: loddebolt, 2) strykejern med laus jernbolt som

vart lagd på glørne til oppvarming bølu f. bøle høg og lang trekiste som stod på stabburet, brukt til korn og mjøl bølæ se ne v.,-tæ bole finne seg ein liggjestad, sjølv om det er trongt, eller vanskeleg å få

ordna seg; «bøltæ se åvær»: greidde noko for ei tid børg byrg stolt børg el. børji f. borg bradd, den øvre, bøygde kanten på eit metallkjerald børgæ v.,-a borge kjøpe på kreditt, vente med betalinga til seinare; «kjøpæ på børg» børkut borkut gråkvit, gulkvit (om hest); «Børkæn» og «Børka» var hestenamn børu f. bore lite hol bøs n. bos støv, smårusk bøsut bosut som har bos på seg bøtt m. botn ”på bøtte”: i botnen bøttfargæ m. botnfarge hovudfarga bøtæ v.-ttæ bøte stoppe (t.d. sokkar) bøtæstæll n. bøtestell sysaker og anna til bøting, t.d. ein «botætull»: samling av bøter,

tøylappar bøvæ v.,-dæ behøve trengje; «du bøve kji dæ»; du treng ikkje det bøværjæld f. bevergjeld sterk medisin (sekret frå bever) til utvortes bruk, mot gikt o.a. bådn n., flt. bødn barn lite barn bådndøme n.bf. barndommen «gå i bådndøme»: bli senil bådnfåst m. barnevakt (eller «bådnfost»), som passar på barn bådnæign barneign fruktbar alder; «kåma or bådnæign»: bli for gamal til å få barn båssu f.flt. bosser puter under salen, bogringen eller «klavatrøne» båu båe begge; «båu slagji»: båe slag ; ”an kan tru so båu”: ein kan tru både eitt

og hitt båue m. baue hundekvelp båukæ v.,-a bauke drive hardt på; «ongatn båuka i snø»; «dæ æ båukjint»: det er strevsamt

å ta seg fram båun f., flt. båuni baun kaffibønne båus baus stor, røsleg og stram, også brukt om fe båusæ v.,-a bause fosskoke, stige opp, halde på å koke over båuæ v.,-a baue gøy, gneldre (om hundkvelp) D

dabbæ v.,-a dabbe minke, avta; ”dæ dabba tå”: det minka etter kvart dagasjelæ n. dagskilet «kåma tå dagasjele»: ta feil av dagane daglåus daglaus ferdig til å kalve (om kyr) dakteræ v.,-tæ diktere stile og skrive eit dokument dalars-tæig m. dalarsteig 16 mål stor teig (dei skulle ha ein dalar for å slå ein slik teig) dall m. dall trekjerald med lok og handtak, brukt til å ha niste i; «primdall»: liten

rull med prim danka avdanka utdanka, kassert til fordel for noko nytt dankæ v.,-a danke drive dank, ikkje gjera stort dannemann m. og - danemann og ein/ei som er gjæv og dugande

24

kvinne f. danekvinne dass n. dass do, utedo de, dikko, dikka pron.

de, dykk, dykkar ”de slo dikko no”: de slo dykk no

degar diger barndiger, med svær mage (både om dyr og menneske) deggrælægg m. digerlegg tjukklegg desa v.,-a disa sladre, bera utover, «desa på bakæn»: snakke bak ryggen på nokon digning f. dagning «i digningæn»: når det ljosnar om morgonen, når «dæ dagast» dikkæderæ v.,-tæ dikkedere leggje mykje møye og strev i matstellet, «gjera se fyry» dildræ v.,-a dildre bera fram; «kåma dildran so forsiktigt mæ so lite på eit fat» dillæ v.,-a dille logre; «dillæ me rovun»; «dillæ mæ spæle»: vifte med rova dimmast v.,-dest dimmast 1) mørkne, 2) «dimmast på synæ»: få dårlegare syn dipil m., flt. dippla depel stilleståande vatn, liten vasspytt (helst i myr) disk m. disk tretallerk dissæ v.,-a disse skjelve, dingle distæleræ v.-dæ destillere by på særleg god oppvarting divideræ v.,-tæ drøfte drøfte langvarig og grundig divvling m. dublung støttepinne som bind saman, brukt ved lagging og lafting dombént dumbent overskya, dårleg sikt, falma, uklårt dombjøllæ f. dombjølle lita, kulerund, tett bjølle dombjøllækrans m. dombjøllekrans krans av dombjøller festa på hesteselen dommæneræ v.,-tæ dominere mase, bråke, bruke kjeft donglævær n. dunglevêr tjukne til mot regn; «donglævær»; «dæ æ donglént» donglént dunglent rått, overskya og tungt vêrlag doning m. doning toledda tømmer-rustning til ved og tømmer, t.d. «bukk-o-jæit»,

«stutting o dubbæ» (s.d.) donji m. dunge t.d. «kompostdonji»; også kalla «kok» donk m. dunk 1) bork og småflis etter vedhogst, også kalla «skålædonk» Jf. «muras»,

2) dunk, t.d. «blekdonk»: spann med hals og lok dont m. dont pikk og pakk; «han fløttæ heimatt mæ all sin dont“; sjå «duntri» dr(j)ug dryg 1) om tid: langvarig, 2) om mål og vekt; «dæ va drukt»: det var mykje,

3) om slit og strev: tungt, i tyngste laget dra ette dra etter om noko som verkar etter ei stund; ”dæ dræg ette” dra mjølk te sommars dra mjølk til

sommars samle mjølk på store trebytter, det vart gjort om våren, før kyrne reiste på stølen

dra på (mæir o mæir) dra på bli verre; ”dra på åre”: aldrast, ”han ældest fort” dra på dæ dra på det unngå å svare greitt og rett ut dra te dra til snøre innåt dra v., drog, driji dra «bia dragan mæ noko» el. «dragast mæ noko»: bli ved noko ein ikkje

greier å bli kvitt; «vorto drignæ»; «vart drijin» dra åt dra åt sovne drabbmætt drabeleg mett (også: «drabbænde mætt») stappmett, også om heilt fylt bytte eller

kjerald dragardøkkæ f. dragardokke overnaturleg vesen som drog til seg pengar o.a. ved trolldom dragarkjærræ f. dragkjerre kjerre til å dra etter seg, hadde eitt eller to drag dragarkjølkji m. dragkjelke liten og lett slede til å dra med handmakt dragas(t) v., drogost dragast ta ryggtak, eller på annan måte prøve krefter i dragsmål dragbænk m. dragbenk todelt benk som kan gjerast om til sengeplass drags n. drags noko som er tungvint, i vegen, som ein godt kunne vore utan dragsæ v.,-a drasse slite og bera eller slepe på noko drakjin m.bf. draken utkokt malt og potet etter brennevinsbrenning dranken m.bf. dranken same tyding som «drakjin», sjå denne og ”vørtær” drav m. drav maltavfall ved brygging dravle m. drevle mjølkerett laga når ein ysta - ein tok av skummet når mysa kokte opp

og hadde i fløyte og ystilbitar; «jæitædravle» dréft f. drift fedrift; «dreftæ-fe»: drifte-fe, fe som høyrer til ei fedrift drev n. drev fokk; ”snjødrev” drevju f. drevje ferdig kokt malt til øl

25

drivæ v.-dreiv drive fokke dromæ v.,-a drome sitja og gje seg god tid før ein kjem i gang. Jf. «dømæ» og «drølæ»,

”væra dromén” drukkjin drukken full drundæ v., drøn, drunda

drunde stønne; lyd frå kyrne, når ei ku ligg og stønnar, kosar seg og er mett; «ho ligg o drøn»

drunsén drunsen tung og tjukkfallen druntæ v.,-ta drunte vente, dra ut tida; «liggji druntæ lite» dryji v.,-gdæ dryge ta lengre tid, vente litt; «væra «drygnæ» drykkjipæing drikkepengar drætte f. drette reiskap til å lunne tømmer med (drag med tverrtre) drævlæ f. drevle oppvarma mjølk som brest når ein tilset råmjølk eller surost (å laga

denne maten vart kalla «å drævlæ») drøg n. drag 1) samanhangande par av skjæker til å dra sleden etter, 2) doven kar drøgn f. drøgn vardøger, også kalla «fyryfæld»; stuttsyn av ein kjenning der han ikkje

var, jf. «fæigdartægn» drøgu f. droge 1) eit lass, eller det ein makta å dra, 2) sein eller doven kjerring drøjind n. drogend lite lass drølæ v.,-a drole vente, drygje ut tida, drøyme seg bort drøplut droplut småflekkut (om krøter) drøs f. drøss ”ei hæil drøs”: ein heil flokk (om folk og fe) drøse m. drose 1) korn og agner som ein har treska ut av kornbanda, 2) kornlaget før

det blir tint; «tinæ drøsén» dråug m. draug attergangar du mæ lell du med lell utrop, etterheng i setningar dubbæ (te) v.,-a dubbe småsova; «sita dubbæ» dubbæ m. dubbe bakre delen av doning dubbæltakkæ f. dobbeltakke to takker lagt opp med steikerom i mellom, oppvarma ved å elde oppå

og under; før komfyren med steikeomn kom dugul m. dugurd matmål ved 11-12-tida; «dugulsgråut»; «dugulskaffi ette dugulskviln” dugulsøykt f. dugurdsøkt dugurdsøkt, økta frå bisken (s.d.) til dugurd dugæ v.,-gdæ duge vera god nok duldræ v.,-a duldre drive med arbeid som det blir lite ut av dulkætæv m. dulketev lukt av noko ureint, t.d. av mugg o.l. frå dårleg reingjorde matkjerald dull n. dull lite, rundt, lagga kjerald sett på kant, med lok og handtak; sjå ”kaggji” dullæ v.,-a dulle «dullæ mæ»: degge for, kjæle med; «før mykji mædulla» dultæ v.,-a dulte 1) skumpe, dytte, 2) småspringe; «dultæ-springæ» dundas ad undas ”gå te dundas”: gå gale dundræ f. dundre stor, kraftig kvinne dunsæ v.,-a dunse dette ned (om tunge ting); «dunsa i gølvæ» duntri n. dontri pargas, bagasje av ymse slag durabel durabel stor, svært mykje duræ f. dure kvinne som er stor, sterk og framfus (er ho for framfus, kan ho kallast

«huspæduræ», som er eit skjellsord); «duræ ivæg»: køyre på, fara fram utan omsyn

dust f. dust støv; 1) t.d. «låvædust», 2) lite grann, mest ingen ting; «fekk ikkji duste»; «fekk ikkji æi dust»: fekk ingen ting

dustæ v.,-a duge, drysse 1) duge, forslå; «må væra mæir ska ræ dustæ», 2) drysse; «dustæ åvær litegrann»

dusæmang dusemang slapp, søvnig, ikkje i form duvæle dugeleg bra mykje, i meste laget dvaledrykk m. dvaledrykk drykk som nokon skulle somne av dygg dygg feit (om mjølk) dyllæ f. dylle lite trekjerald med lok, litt større enn ”ståup”, brukt til å ha sending i

ved gjestebod dyllæmat m. dyllemat innkokt mjølk (innkokt slik at det vart primsmak) og risgryn, brukt som

sending ved gjestebod dympén dympen, dempen tung i høve til storleiken, også brukt ”dæmpén”

26

dynjæ f. dynge kasteplass for vaskevatn og husavfall; ”søplædynjæ”, «møkjadynjæ» dyskæ f. dyske vatn eller væske som er «dyska»: svakt lunka dyssæ f. dysse sølepytt, våt stad, blanding av jord og vatn; «sølædyssæ» dæ ha no kji gølde på det hadde no ikkje

golde på det var ikkje pågjeldande, høfleg talemåte når ein blir tilboden t.d. mat, «det var ikkje naudsynt», «det var då altfor mykje» el.l.

dæ ska ru sjå det skal du [få] sjå det skal du koma til å erfara dæ ska ru veta, dæ det skal du [få] vita,

det tilleggsord, brukt som svar på opplysning

dæ va likt se dæ det var likt seg, det du har rett i det dæ va likt te di det var likt til det det såg ut til det dæ va so ner, dæ det var so nær, det du har rett i det, det stemmer dæ va væl, dæ det var vel, det det er klart, sjølvsagt er det slik (tilleggsord) dæ æ dæ som æ det er det som er slik er det dæ æ so høvutn mæ di (ri)

det er so høva med det

det er etter som det høver

dæisæ v.,-a deise deise over ende; «dæisæ te»: slå til dælji v.,-a delje slå hardt dælkjin delken klinut, klissut dælkæ v.,-a delke søle, kline(også uttala «dalkæ»); «ongatn dælka mæ sølæ» dælæ f. dæle høvla renne i bord dælætak n. dæletak tak av bord med «dælu» i dæmbæ f. demme demme, liten dam, vasspytt; ”sølædæmbæ” dæme n. dæme andletsfarge; «friskt dæme»; «ljøsdæmd»: med ljos andletsfarge dæmmæ so dermed så difor så..., brukt som forklaring, etterheng på ei setning dæn f. då ugras i åker dængslæ f. dengsle tjukk ryggkant på ljåen, skulle gjera han stiv dænji v.,-gdæ dengje slå, banke, jule dæntén nøyaktig pertentleg dæntæ v.,-a dente tilpasse, måle til, ta seg tid til å gjera noko bra og fint dærimyljo derimellom deriblant dættæ v., datt, døtte dette falle overende; «dættæ i køll»: dette i koll, rulle overende døkk f. dokk stad som er lågare enn terrenget rundt døkteræ v.,-tæ doktorere lækje døktær m. dokter lækjar dølgæ se v.,-a dolge seg (om t.d. kjøt) få feitglans og dårleg smak p.g.a. for lite salt eller feil

temperatur dølja v., duldæ dølja skjule, halde hemmeleg, ikkje prate om; «haldæ dult»: halde hemmeleg dølram dulram god til å dølja, til å halde tett med det ein veit dølu f. dæle lita grop, liten dal eller søkk dømæ v.,-a drøyme sitja og gje seg god tid, gløyme seg bort døragløtt n. dørgløtt sprekk når døra så vidt er oppe døragått m. dørgått falsen i dørkarmen (også «gått» i glaskarmen) dørapligg m. dørpligg brukt til å låse døra med (i gamal dørlås) døravriar m. dørvriar dørklinkæ f. dørklinke i gamal tid: jarnstykke som gjekk tvers gjennom døra, og som ein

brukte til å opne og stengje døra med (handtaket, derimot, var berre til å ta i)

dørmæ v.,-a dorme blunde, slumre dørstøkk m. dørstokk døs f., flt. dæsa dos skjørt døsén døsen svevnug, trøytt døtt m. dott t.d. fôrdott eller ulldott; «laga døtta åt kjyddno»: laga dottar til kyrne

(jf. vøndlæ) døvén doven 1) doven, lat, 2) dovna, t.d. om armar eller føter; «ha siti se døvén»: har

site til noko har dovna av døyvæ v.,-dæ døyve hemme, lindre, dempe (t.d. om vatn på elden) då måta då må vita etterheng i setningar, også brukt ”då ser’u” dåkt dått «bia dåkt ve»: bli ille til mote, nedtrykt (ved ei sinnsrørsle), bli skuffa,

27

krenka, når dei «toko dæ åt se» dåle dårleg sjukleg, sjå ”klen” dåm m. dåm utsjånad, glans; «fint i dåme»: fin å sjå på (om dyr), fin glans i pelsen;

«ta dåmen tå»: ta glansen frå, overstråle, setja i skuggen (om noko som er så bra og fint at ein mest ikkje ser noko anna)

dånæ v.-a dåne uveta dåse m. dåse øskje; ”snusdåse”, ”pappdåse” dåu daud 1) død, 2) brukt om smak; «dåu smak»: som er lite salta, som ikkje

smakar noko; «dåuft øl»: øl som ”ha døvna” (er dovna), som har «døvusmak»

dåule daudleg dorsk, avkrefta (mat kan vera «dåule» i smak) E

e, me eg, meg eggænde lite eggende lite ørlite egæn eigen, sær som ikkje vil lyde etter andre el n. el, byge regnslét, lita, lokal regnskur elite ørlite ”lite grande”, sjå ”litevætta” elæ v.,-a ele regne i bygar; «dæ ela ette fjællo» erænde lite erende lite (også: «e-lite») ørlite ette-æinan etter kvarandre ettefaran etterfarande,

påliteleg «æ kji ettefaran»: er ikkje til å lite på; «æin kan kji fara ette hono»: ein kan ikkje bry seg om han

ettejevan ettergjevande ettekorare etter kvarandre ettekort etter kvart ettelut m. etterluten sistedelen; «ettelutn på daji»: sist på dagen; «ettelutn på væte»:

etterjulsvinteren, motsett: «fyrilutn» ettelyan etterlyande som er til å høyre etter; «han va kji ettelyan» ettelåtug etterlåtug om krøter som svarar når ein kallar og fylgjer etter ettemat m. ettermat dessert ette måta etter måten forholdsvis ettesea ettersidan 1) sidan, 2) i ettertid; «ettesea væit´n dæ»: etterpå veit ein det (men då

er det for seint) ettesett ettersett vedlikehalde, som ein har hatt tilsyn med ettesitan ettersitjande 1) om klede som sit tett inntil kroppen, 2) om folk som ikkje er mykje

”tøyæle enn bøyæle”: tøyelege eller bøyelege ettesporna m. etterspurnad ettesækken m.bf. ettersekken erteuttrykk om den som blir sist; «ettesækken datt ni bækken!» evindæle evinneleg stadig, evig F

fabbn f. famn ein famn ved er 2x2 m x 60 cm fabbro m. farbror, onkel fagnæ v.,-a fagne ta vel imot; «e vart so væl fagna då e kåm dær» fald fal «han jordæ galn sin fald»: han gjorde kjend (kunngjorde) at garden var

til sals fale farleg risikabelt fale m. farde mugglag på gamal mjølk, det måtte «pyntast» av falleræ v.,-tæ fallere forfalle, tapa seg p.g.a.manglande vedlikehald eller elde fallæsykji f. fallesykje epilepsi fangand n. fange «veafangand»: vedfange (så mykje ein kunne bera i famnen, eller helst

på eine armen)

28

fangbådn n., flt -bødn fangbarn – fangborn

spedbarn

fantol n. fantord slengord fantæ v.,-a fante rote, sløse; «fantæ burt noko»: rote bort, sløse bort, så det ikkje blir

noko att fantækråm n. fantekram taterfølgje fantæstykkji n. fantestykke fantestrek fara burt v., fór/foro fara bort minke, skrumpe inn (helst om folk når dei tok til å bli gamle og sjuke),

”han hadde fare illæ” fara vitt o bræitt fara vidt og breitt fara overalt, vera bereist farang m. farang omgangssjuke faredag m. faredag dagen då tenestefolk festa seg i teneste: fyrste faredag var 14. april,

andre faredag 14. oktober farg n. farg press; «læggji i farg»; «læggji farg på» Jf. «færgji» fari sældæ (me) fari selde meg banneuttrykk; ”han sælda o banna” farsynt farsynt når det viser far (spor) i snø eller søle far-veu f. farvede plank eller kløyvningar på klopp eller bru fa-sia f. farssida slekta til far fa-sist f. farsyster tante; ”fasyste mi” fahsle* m. fasle berereim til taske, skræppe el. tæine, eller for skadd arm fastan fastande «gå fastan»: vera utan mat frå morgonen og utover dagen fat n., flt. føt fat «dæi eto tå føto»: dei åt alt på fata fata v.,-a fata 1) ta tak i noko fort, 2) «fata i»: ta eld, få fyr fatafillæ f. fatefille gryteklut fatikassa f.bf. fattigkassa «kåma på fatikassa»: få stønad, «gå på sosialen» fe-kar m. fekar ein som handlar med fe - vanleg yrke før fekja v.,-a fetja ta opp mosker, t.d. ved strikking felinkæ v.,-a felinke gjera seg til, innynde seg; «læggji se om nokon» felæ v.,-tæ fele 1) mangle, feile; «ho fela tre på sjåu»: ho manglar tre på sju, d.v.s.

klokka er tre minutt på sju; «dæ fela mykji på dæ»: det manglar mykje på det; «ko fela ræ de?»: kva er det som feilar deg?

félæfrans m. (el. filæ- m.)

fillefrans, jerv

felælæte n. felelæte fena m. fenad småfe; ”fenaknok”:avgnage bein av fenalår fes-bli fisblid smørblid, smiskeblid fes-føyka fisføyka ”dæ gikk fesføyka”: det gjekk gale, lukkast ikkje fes-grust fisgrust om noko som er meir enn alminneleg gildt, men som går fort over fes-gult fisgult lys gult fes-lonka fislunka lite temperert; «dæ æ kji æigøng fes-lonka» (om mat og drikke) fesmor f.bf. fismor endetarm fet m. fit langtøygd grasslette ved elv eller vatn fetasko m. fetasko sko laga av leggskinn frå reinsdyr, sjå. «husko» feti bf.flt. fetlingar reinsdyrskinn frå leggen fevil fivel m. myrull fevældre n. fivreld sommarfugl fiffæ se v.,-a fiffe seg pynte seg fignæ v.,-a fegne gjera seg til, innynde seg. T.d. ein hund som er glad og leiken då nokon

kjem heim att. Då nokon har klappa og roa hunden, er han «fejin» og «tefress»

fiklæ v.,-a fikle 1) småpusle eller fingre med noko utan mål, 2) vera naiv, vikle seg inn i noko som er alvorlegare enn ein hadde meint

fikt f. fikt dragsmål, slagsmål, «kåma i fikt»; «han va i fiktn» (også verb: «å fiktæ»: «han fikta mæ jænto»: han småslåss og tulla med jentene )

fiktæ v.-a fikte (små)slåss; ”han fikta mæ jænto/ho fikta mæ guto”: tulla med jenter/gutar

fiktén fikten uroleg, leiken fili f. flt. fili bordvegg i loftssval; «svalafili»

29

fillæ f. fille vaskeklut; «sæssæfillæ»: seteklut; «gølsfillæ»: golvklut fillæhøgg n. fillehogg gjerning ein helst skulle sett ugjort fing m. finger fingrane heiter: «tommmul, slæikjipøtt eller peikæfing, langæmann,

lingeling eller gullæbrand, væslæfing fingræ v.,-a fingre laga snor eller band med fingrane (gamal kunst) fingræbjør n. fingerbjørg fingerbøll fingræløysu f.flt. fingerløyser vott utan fingrar (nytta av rakstejenta så ho ikkje skulle få blemmer i

hendene) fingrævøttu m. flt. fingervottar ”kyrkjivøttu” finne m. finne vorte på dyr finnlo el. finnkulæ finnlo hårkule som storfe gulpa opp, sjå ”skøtlo” finntøpp m. finntopp stivt, dårleg fôr på turr mark finnæ åt v., fann finne åt prøve å ha moro med, terge *finhsle finsleg som har fin utsjånad og framferd, helst om eit kvinnemenneske finstigla finstila om prent med lita skrift, motsett: grovstigla fintæ f. finte fantord, nedsetjande ord, ”snæiol” finæ på v.,-a fine på gjera betre enn det er, glatte over firsenstjåu etter dansk

firsinstyve, fire gonger tjue

åtti

fisisøpp m. fisisopp røyksopp fiskevø f. fiskevod fiskenot som vart dregen etter botnen fiskæn m. bf. fisken indrefileten fiskærø f. fiskerod 1) skinnet på kokt fisk, 2) skjell på fisk *fihslent fislent for svakt, for lite, for dårleg utført, ”fara åver mæ ein haralabb” *fihslæ v,-a fisle smiske, gjera som ein er truskuldig fjagg m. fjagg gut, kjærast fjakklæ v.,-a fjakle skusle bort, somle bort (både om å skusle bort noko og om å somle seg

bort) fjakkæl m. fjakkel ein som er ustadig fjampén fjampen bumsut kledd, i for store plagg, sjå ”usvæipén” fjamsén fjamsen uroleg, forvirra fjart m. fjart klump med avføring fjasæ v.,-a fjase tulle, rote; «fjasæ se burt»: tulle seg bort, somle seg bort fjellplistræ f. fjellplistre fuglen heilo, også kalla ”fjelljo” fjætt m. jf. fet steg ”få fjætt på”: få til å gå unna, bli fort kvitt fjol fjor «i fjol»: i fjor; ”i fjol væt”: i fjor vinter; ”føræ åræ”: førre året fjolkvigæ f. fjorkvige eitt år gamal kvige fjolukse m. fjorukse eitt år gamal okse fjolæ fjerde «fjolæ åræ»: fjerde året fjon n. fjon lette, turre snøfluger, ”snjøflugu” fjonk fjong 1) rødig og rask for alderen, 2) fjong, oppstasa fjugg m. fugg (bagasje, klede og proviant m.m.) fjuggæ v.,-a fugge bunte saman klede og småting ein skal ha med seg fjuntri fjunteri småting fjuntræ v.,-a fjuntre pakke, utruste; «fjuntræ se ut»: utstyre seg, utruste seg med ting ein

skal ha med seg og på seg fjurtan fjorten fjuskæ v.-a fjuske jukse; ” fjusk o fanteri æ kji bryæ vært” fjæling(svæg) m. fjerding fjerdeparten av ei mil fjælingsråust n. fjerdingsraust fjerdeparten av breidda på eit hus - det avgjorde høgda på raustet fjælingsår n. fjerdingsår fjerdeparten av eit år, kvartal fjæræ v.,-a pynte «fjæræ upp»: stase opp, pynte, t.d. med taggakant eller frynser; «fjæræ

se upp»: pynte seg, kle seg fint fjæsing m. fjesing trepinne i sleden fjætt m. «få fjætt på»: få unna, bli fort kvitt fjættræ v.,-a fjetre trollbinde, dei som hadde evna til det, dei kunne «fjættræ»; «væra

fjættra»: vera klumsa, trollbunden (ein kunne bli «fjættra» om ein

30

kvakk óg») fjættræ f. fjetre del av slede, sjå sledeteikning fjørén fjøren spenstig fjørfihslæ f. firfisle fjørækjærræ f. fjørkjerre kjerre med fjører, kyrkjekjerre, reisekjerre fjøræsæng f. førseng seng med fjører som var bundne fast til botnen; «fjøramadrass» fjøs-jall m. fjøshjell hjell i fjøset, «hems»; nytta til liggjestad for tenarar og legdafolk, men

mest brukt til å ha spekalvar på fjøstunnæ f. fjøstunne lagga fjøsholk til å ha vatn til dyra i fjåldræ v.-a fjoldre fjolle, ungjente som spelar fjollete og dum fjåttén fjotten som ikkje vågar å seia imot, som held med alle flag n. flag høgt, nake berg flagmætt flagmett heilt full (om kjerald) flaggræ v.-a flagre blafre flagu f. flage ri; «vindflagu»; «æi flagu mæ jikt» flak n. flak stor, tunn del av noko, t.d. «sjurtæflak»: skjorteflak flakknæ v.,-a flakne losne og dette av (t.d. om måling), flasa flanji m. flange lang kar flasa v.-a flasa hudrasa, når hud losnar etter solbrenning t.d. flekatåe fleketåe flekkvis berr mark om våren fli v.,-ddæ fli 1) rekkje, gje, 2) «fli se»: stelle seg, pynte seg fliddæ f. flidde pynte- og pratesjuk kvinne flisægrjøtstæin m. flisegrotstein forvitra stein, også i fjell flo f. flo lag; «æi køddnflo»: eit lag kornband; «æi fiskæflo»: eit lag fisk til

raking flokji m. floke 1) lita sky, 2) problem, 3) «slå flokji»: slå armane i kross for at ein skal

bli varm flongsæ f. flogse villstyrig ungjente flukst flust nøgda, meir enn nok flukt f.-æ flukt «væra i flukt mæ»: få same høgda, t.d. åsar o.a. ved bygging fluktn m.bf. fluktn kan vera

dativ av flukt f. «væra i fluktn»: vera frå seg eller uroleg, bekymra for noko

flytæ på v., flåut flyte ha ein føremun, ein fordel som gjev ein eit forsprang; “dæ va dæn fordeln han flåut på framfør bror sin”

flæ f. flæe stor, flat vidde; «uppå flæn»; «innpå flæo» flæin m. flein utvekst på dyr flæis m. fleis andlet; «mitt i flæisn» flækkji v.,-tæ flekkje skrelle av; «flækkji nevvær»: flekkje never flænjæ f. flengje rift, t.d. i stoff: sjå «flærræ» flænæ f. flæne flerre av eit hardt materiale, t.d. av ei helle eller skifer flærræ f. flerre flerre, eit tunt stykkje av stein eller berg, men óg om hud flæskæsøg f. fleskesog tunn skive spekeflesk, lagt på betente sår for å trekkje ut verken flættande flettande veldig; forsterkande tilleggsord; «flættande go te dansæ» flættæ f. flette 1) (hår-)flette, 2) eit heilt stykke; «han ha alt sliji æi hæil flættæ», «ta

æin fløyt te» flættæ v.,-a flette flette, 1) flette (hår), 2) flå rev (eller andre dyr) slik at skinnet blir heilt flø v.,-ddæ flø 1) bli flo sjø, 2) renne over fløgæmasjinæ f. flygemaskin fly fløgvet n. flogvit skarp i hovudarbeid, intelligent fløgæ v., flåug, fløji pare pare (om bukk og geit, vêr og søye) fløkk m. flokk sjå ”skøkk” fløs n. flos skrell (av kokte poteter) fløs(j)a v.,-tæ flosa skala av, skrelle (om kokte poteter) fløt f. flòt flatt lende; «på fløtn» fløt n. flòt «flæskæfløt»: feitt etter steikt flesk; «rummægråutfløt»: feittet som skil

seg or rømmegrauten fløta v.,-ttæ flytta 1) flytte, reise, 2) reise på stølen eller heim att fløttningslass n. fløtningslass også brukt ”fløtarlass”

31

fløtæ v., flåut flyte 1) flyte (på vatnet), 2) ”fløtæ på”: vinne på; «flaut på alt»: rakk over alt fløygd fløygd hjelpen, berga fløyt fløyt snøgg og rask i arbeidet, som rekk over mykje. Jf. «fløtæ» fløytæ v.,-ttæ fløyte 1) fløyte tømmer i elva, 2) «fløytæ tå»: skumme av fløyta,

«søtrummen» fløytælapp m. fløytelapp (gamal stølskost), liten rund lapp steikt som pannekake, av røre med

fløyte i flå flå vid og grunn (t.d.om kjerald eller kar); «flåmyr»: grunn (og stor) myr flår m. flor gjødselrenna i fjøsgolvet, skantile flåsén flåsut uvøren i ordbruken flått m. flått lus eller midd på smalen (som botemiddel nytta dei kreolinvask) fodræ v.-a fordre forlange; ”fodringsfull”: kravstor; ”dæ fodrast mykji fôr”: det trengs

mykje fôr fomlæ v.,-a fomle leite, (t.d. i mørkret), plundre fôras n. fôras smått fôr, fôrsubb, jf. «muras» fôring f. fôring 1) det å ”fôræ” (hente eller gje fôr), 2) området der ein fôra fôrmø n. fôrmo høyrusk som inneheld mykje frø fortæ v,-a forte skunde, ”fortæ se” fôræ v.,-a fôre 1) sanke fôr - skjera gras og rispe lauv, 2) gje dyra eit måltid fot m. fot lengdemål, 33 cm fot-(h)ælæ fot-i-hæle straks, hakk i hæl, med ein gong, snøgt; «kåma fotælæ»: koma like

etter fot-trøtén fottroten som ikkje er hjelpsam eller viljug til å gå ærend og hjelpe til fotæ se v.,-a fote seg halde seg på føtene, finne fotfeste fotæbuna m. fotbunad det ein har på føtene fotænæpp m. fotenepp innbrett nedst på skinnfellen (dei bretta nedste delen av fellen inn under

føtene når dei la seg); sjå ”næppæ” fotæspænne n. fotspenne bakfjøl i seng framfus framfus som er frampå, om seg og for seg framfødd framfødd om dyr som var fôra gjennom vinteren, og som så fann nok mat ute framijønom framigjennom framover, lenger fram framlutt framlut lut, krokut framlæsst framlest 1) om hestelass som er tyngst framme, 2) gravid, 3) fremmeleg framma framfor frammafør framanfor frammate framatil frammi framme i framme i; «frammi stugun»: i stova framslængjæ f. framslengje halvvaksen jente framte framover framve framved «ho sit framve pæise» framvækstring m. framvekstring tenåring eller yngre ungdom, frå tolv år til konfirmasjonsalder frasa v.,-a frasa loge opp i ei bråvende frea se v.,-ddæ frede seg roe seg frega v.,-a frega spørja ut frikar m. frikar «gå frikar»: vera uovervinneleg, særleg i dragsmål frimåuro flt. frimurar fripåstig fripostig usjenert froms kar/kvinne frums fyrstefødd kar/kvinne; «froms hest»: fyrstefødd fole fruns m. fruns krans, klump, bunt, hårpryd på hest fræistæ prøve forsøke fræk frek kraftig, næringsrik, feit, stram og sterk (om mat) fræmman framand eller

fremmend «væra fræmman»: vera gjest: «du må kji sita fræmman men ta ne-på åt de»: ikkje tenk på at du er gjest, ikkje ver tilbakehalden, forsyn deg godt

fræmmanfølk flt. framandfolk kjænde og ukjænde, som vart servert, «storfræmman»: velsedde gjester fræmmanmat m. framandmat gjestemat, mat som vart brukt når det kom folk på besøk, t.d.

«fræmmanbrø»; «fræmmanprim» frøggnæ f. frekne (også uttala «fræggnæ»), ”vera frøggnut”

32

frøk frøk grov, stor og kraftig (for alderen) frøsén frosen frosen av seg, ha lett for å fryse frøstal frostal same som «frøsén», s.d. frøstnæmt frostnæmt om jord der vokstrar lett frys (om utsette plassar) frøsunetatn f.bf.flt. frostnettene jarn-nettene, tida då ein rekna med at fyrste frosten kom frøyæ v.,-ddæ frøye skumme; «såpa frøyddæ», jf. «fråu» fråssæ v.,-a fråsse sløse, bruke meir enn nødvendig fråu f. frau skum, helst om det skummet som kom på nymjølka mjølk ; «fråuhatt»:

lag med skum (på øl eller mjølk) fu f. fu rumpe, bakende, sess fuaballatn m.bf.flt. fuaballane rumpeballane, bakenden fuahøl n. fuahol anus, endetarmsopning fuaskøru f. fuaskore sprekken mellom «fuaballatn» fugglæband n. fugleband julenek (også kalla «julæband») ful ful lur; vanskeleg; «dæ æ fult mæ ri»: det er ein lur, løynd risiko; «innful» fulhæit f. fulheit lureri, underfundigheit, ”luræfult” fulldæle fullstendig t.d. i «fulldæle nøkk» funderæ v.,-tæ fundere tenkje, gruvle, studere furtén furten fornærma furtæron f. furtero skammekrok (på skulen) fus fus som har vilje, interesse; «han va kji so fus på ræ»: hadde ikkje særleg

vilje til det/interesse for det futteral n. futteral etui, også brukt ”foderial” fy(ri)klæ(e) n. forkle fygglæ f. fygle (eller «eit fyggle») ei som er lettliva, som liknar ein fugl (helst om

viltre jenter) fyndig fyndig fyndig, kraftfull; «fyndikt væsen»; mektig, bestemt, med sterk

personlegdom fyrask fyrstikkøskje fyri el. fyry føre framom; «jera se fyry»: vera nøye, gjera noko ekstra fint, så det blir

«fyrysejort»; ”læggji se fyry”: gje opp. («fyry» var den eldste uttalemåten, «fyri» er nok nyare. Alle ord med forstavinga «fyri-» har opphavleg blitt uttala «fyry-»)

fyribisk m. førebisk om sommaren åt dei to gonger om morgonen: «fyribisk» var fyrste måltid (mellom 3 og 5), «ettebisk» var litt seinare (ved 8-9-tida); sjå ”bisk”

fyridryjinji f.best. føredrygingi tida før ein kan ta til med noko fyrilut m. førelut fyrste delen; «fyrilutn på væte»; fyrste delen av vinteren,

førjulsvinteren; motsett «ettelut» fyrimun m. føremon fordel; (eit ordtak seier: «æin fyri-mun æ go å ha») fyrisøggn f. føresegn rettleiing; «sæa fyry» fyritalsmann m. føretalsmann ein som var med for å føre ordet for ein friar fyrivis førevis som visste eller ante noko på førehand fyryåt føreåt før, frå før, «i fyryvægæn» fyry på støle føre på stølen om å vera fyrste veka på stølen, då vart stølen sett i stand av

«ønnejænta» og alt vart gjort klart til «kjæringji» kom fyryrådd førerådd godt førebudd fyrysejort føreseggjort ”væljort” fysst fyrst «i fyssten»: i fyrstninga; «fystundes»: førebels; «då e fyssta va på dæi

kanto» fystæ farædag fyrste faredag merkedag, 14. april fysæ v.,-tæ fyse ha lyst på, vente å få (helst om mat); ” e fyse på kjøt mæn ikkji på sild» fysæmat m. fysemat mat som ein har hug til å smaka på att fæbnæ v.,-a femne nå over så mykje ein kan ta omkring med armane; «fæbne vitt»: femne

vidt, t.d. om ei sak som omfatta mykje fæig feig «vera fæig»: vera dødsmerkt fæigdartægn n.flt. feigdarteikn gamle merke på at dei snart ville høyre om dødsfall; «dæi blømdæ før

fæigdn»: dei var særskilt fine og vakre like før dei døydde; «å væra

33

fæig»: å snart skulle døy fæimle feimla som har matt, ljos farge, bleikt av sol fæisæl m. feisel lita sleggje til å slå på minebor fæittpapir n. feittpapir smørpapir, matpapir fæitæklubb m. feiteklubb blodklubb eller -pølse med «nyræfæitt» eller fleskebitar inni fæks el. fæsk fersk (om ny mat) fæktæ v.,-a fekte fekte med armane, t.d. for å understreka det ein seier fæktæmæister m. fektemeister trenar i åtak og forsvar fæl f. ferd fylgje, når mange (folk eller dyr) gjekk etter kvarandre, t.d. «bufæl»,

”likfæl” fælaføldn m.bf. ferdafolden når det er blitt dårleg føre for slede, førefallet fæld fæl slem, meir enn vanleg, mykje, brukt som tilleggsord; «dæ va fældæ

spel», ”dæ va dæ fældastæ tå alt” fældaskrin n. ferdaskrin reiseskrin, ”sleakistæ” fældast v.,-dest ferdast fældæ-løen feldeloden høveleg loden til å laga skinnfeld av fæli flt. ferder fotspor; (av far), far etter einkvan i nysnø eller på golvet; «gå i fælo» åt

nokon: gå i fotefara til nokon, d.v.s. fylle plassen etter folk i tidlegare generasjonar, gjera det same som dei gjorde

fællæ v.-dæ felle 1) få ting til å høve godt saman (særleg i trehandverk), 2) om bunding, ”fællæ tå”: avslutte ein bunding, t.d. ein vott

fællæbrun m. fellebru høvelbladfeste i benk, brukt ved lagging fælsjin fælsken redd, skremd (for alltid); «tok fælsjin tå di»: tok skrekken av det,

prøvde ikkje att fælæ v.,-dæ ferde «fælæ atte»: setje i stand, reparere fæmtan femten fæmtindsgaffæl m. femtindsgaffel når dei brukte handa til å eta med i staden for gaffel fængd f. fengd fangst; «lettfængt»: når det er lett å få fangst fængji v.,-gdæ fengje bli råka, bli smitta; «han va fængd mæ sott» Jf. «befængt»; «ha lett før

å fængji»: om ein som lett blir smitta av t.d. farang fængjin fengen som det er lett å få fangst med; «æit fængjint fiskægådn» fæntæ f. fente jente, helst litt nedsetjande: ”tatærfæntæ” færji v.,-gdæ fergje presse saman, leggje i press; «færji noko ne»: presse noko saman;

«færji nevvær»: presse never; «dæ færjist» el «dæ fælst»: det blir pressa Jf. «farg»

færm ferm hendug, flink i kvinnearbeid færst kji ette di ferst ikkje etter det blir ikkje teke omsyn til fæhslæ* v.-a fesle setja på bandasje fæssæll n. fesl bandasje fæstæ se feste seg ta seg teneste for ei viss tid, t.d. i onna føddne m. forne fjorgamalt gras som ikkje var slege eller beita året før føhslæ* f. føsle 1) stutt sokk, 2) foten på knesokkar og strømper føldæ v.-a folde brette, leggje saman; ”føldæ hendatn”: kneppe hendene, sjå ”njæppæ” føldén folden skrukkut, som har ”føldu”; ”ho va so føldén i anlete” føljast åt v., føldest følgjast åt vera i følgje, fast «følji»;«han va i følji mæ’n» følji v., føldæ følgje føljisført følgjesført når fleire følgje er ute og ferdast, og ingen treng gå åleine følkut folkut fullt av folk; «dæ va følkut ve kjyrkja i dag» følkæle folkeleg grei og kjekk følkæprat m. folkeprat ord som går på bygda, sladder fønn f. flt. fænna fonn ”snjøfønn” før f. fòr renne i åkeren etter plogen før før fyrig og spenstig; jf. «førle» før førti «två o før»: førtito før se for seg freidig, tiltaksam, småfrekk; ”lite før se”: svært beskjeden, ”unselen” før-ta se v.,-tok for-ta seg ta i for mykje, slik at ein har vondt av det førdryji se v.,-gdæ fordryge vente for lenge, utsetja noko til det blir for seint førdærvæ se v.,-a forderve seg øydeleggje seg på ein eller annan måte, t.d slå seg forderva, bli

34

«førdærvaslijin» føre n. føre 1) ”sleaføre”, ”skiføre”, 2) fleire av same art eller familie, ordet kjem

av «følkæføre»: folk av same sorten (litt nedsetjande uttrykk) førefall n. førefall dårleg sledaføre når snøen tinar mot våren, sjå ”fælaføldn” førfallsdag forfallsdag 2. februar, ”kjyndelsmæss” førfara se v.,-fór forfara seg ta feil førfarast v., -færst, -forst

forfarast bli øydelagd, vera dårleg vedlikehalde, forfalle

førfælast v.,-dest forferdast bli «førfæld», skremd; «gje se ændæ åvær»; motsett «uførfæld» førføttæ v.,-a setja ny del på eit klesplagg, i staden for den delen som er utsliten førglaggæ se v.,-a forrekne seg ta feil og lure seg sjølv førgløymæ se v.,-dæ forgløyme seg gløyme seg bort førgå se v.,-jikk forgå seg gå fem på, bli lurt, ”gå skoddne tå se” førhæftæ v.,-a forhefte hefte bort, slik at det ein skal gjera tek lenger tid enn ein hadde tenkt;

”e vart burthæfta” førjold forgjord 1) forheksa, 2) vill etter noko førk m. fork 1) kraftig og stor kar førkjæ f. førkje som førk, men om kvinner førkjært forkjært «ta dæ førkjært»: om vanskelege tilhøve, eller om å gjera eit feilgrep førklaringji f. forklaringi uttydingsboka til katekisma; Luthers vesle katekismus førkvifsa forkvifsa ør og usikker, i villreie, uviss på kva ein skal gjera, «førfjamsa» førkåmen forkomen dårleg stelt, om dyr og folk som det kunne gå ille med førlagd førlagd stor, med sterk, kraftig kroppsbygning førlift forlibt forelska førliin forliden ”dæ æ ingjin ti førliin”: det er enno ikkje for seint førlisæ v.,-tæ forlise tape, miste førloa forsømt vanskjøtta (om ein gard); også brukt ”førdoa” førløva se v.,-a forlove seg love meir enn ein kan halde førmana v.,-tæ formane åtvara; «førmaning»: åtvaring førmastæle formasteleg ergerleg, utgjort (kraftuttrykk) førmuandes formuande velståande, velhalden førmæining f. formeining (for-)meining, tru; «e æ i den førmeining at…» førmå v.,-ddæ formå ha noko til overs, makte å yte noko; sjå ”må i von” førnæmja v.,-næmdæ fornemja ane, oppdaga, få el. ha ei aning om førnedræls m. fornedring førnøn for naud som trengst; «har dæ kji førnøn»: treng det ikkje førr før «førr i tin»: før i tida førrøynæ se v.,-a forrøyne seg røyne seg for hardt førråén forråen slapp, overoppheita (om dyr eller menneske) førsakt forsagt 1) etter avtalen, brukt om pass og stell av dyr, t.d. når dei hadde kyr for

andre over sommaren (det var vanleg med to bismarpund med ost og to med smør av kvar kyr), 2) forsagt, stillfarande; sjå ”sakt”

før-sé for seg 1) for seg, kvikk, motsett ”unnsele”: ”lite før-se”, 2) småfrekk; ”ettesitan”, «læggji se ette nokon”

førsælja se v.,-ldæ forselja koma i skade for å selja noko for billeg førskreva se v.,-a forskreva seg stega for langt ut førsmedæle forsmedeleg pinleg, flautt førsmå v.,-ddæ forsmå vraka, avvise førstiræ v.,-dæ forstire glo; «vart so førstyrd»: vart undren førsvallæ se v.,-a forsnakke seg førsyn n. forsyn kår; livøyre; «brukæle førsyn»: når kårfolka hadde eigne krøter og/eller

ein eigen del av eigedomen som dei arbeidde på så lenge dei makta det førsæta v.-ttæ forsetja halde fram førta se v. førtok forta seg ta i for mykje og få skade av det førtenæ v.-tæ fortene, fortinne 1) fortene, vera verd noko ære, 2) fortinne, trekkje over med tinn

(innsida av koparkjelar vart t.d.”førtena”) førtenest f. forteneste førtrytæ v.,-tråut fortryte bli fornærma, krenkt (også avkorta til berre «trytæ»; «tråut so på dættan

35

længji») førtura fortura vill, galen; «han æ hæilt førtura ette´n» førtænkt fortenkt måpande; «han sto som´n Tore Førtænkt»: han vart ståande og måpe førtærande fortærande ergerleg, harmeleg (forsterkande ord), ”førargæle” førundrig forundrig forundra førundæle forunderleg sjå ”undale” førutta forutan førvillæ v.,-a forville 1) ville seg bort, bli hefta eller fostyrra, koma ut av rytme eller tankar,

2) avleie tankane, koma på andre (og betre eller ljosare tankar), «dæ førvillast før æin»: ein får anna å tenkje på, 3) «førvilla firskaft» : kryss-treing av fir-skaft vevmønster

føræ førre forrige; «føræ nåtte”: førre natta føræ v.-dæ føre ”føræ i se”: eta mykje på ein ufin måte førædagen m. føredagen førre dagen, dagen før ”i jår” føræinas v.,-tes foreinast semjast, bli einige føræræ v.,-dæ forære gje gåve, ei «føræring» førøtjuæ førti mest brukt ”førr” (men t.d. ”to o før”: 42) føslæ f. fødsle, føsle 1) (kyr)fødsle, vinterfôr og -pass av dyr, 2) halvsokk, ullsokk føyjile føyeleg medgjerleg, imøtekomande, ettergjevande; «å føyji»: å gje etter føyjint føyent lett å ordne (sjølv om ein ikkje skulle tru det), ”dæ æ ingjin sak” føyræ f. føyre liten feil, sprekk el.l., i t.d. ein ost eller eit bord føysæ v., -tæ føyse riste eller blåse opp så det blir luftig og stort føysén føysen stor, luftig, oppblåst få v.,fær, fekk/fongo, fått

få ta imot, bli gjeven ”fær ein kji nattero, har ein kji dagen go”

få flt. fåæ få, få el. fåe som finst berre i lite tal fåfængjile fåfengeleg 1) til fånyttes, nytteslaust, 2) bespotteleg (prat) fåle folen fårleg, nytta som tilleggsord i tydinga «svært»; «dæ va fåle te ongji»:

det var svært til unge (om ein unge som var vilter og uroleg);»fåle te ståk»: svært til ståk

fåmén fåmen still, nedtrykt, skuffa fåusk m. fausk rote tre; «røtufåusk»; «fåusjint»: morkent fåut m. fut fåvetug fåvitug vågal, tankelaus; «dæ va fåvetugt jort»: det var tankelaust gjort G

gag gag attoverbøygd, med vinkel over 90 grader, brukt om t.d. vinkelen

mellom ljåen og orvet, motsett: gruv gal m. gard 1) gjerde, t.d. «stæingal»; «sjigal», 2) den inngjerde heime-eigedomen

med hus og jorde, 3) heile eigedomen, 4) tunet; «uti galé», 5) ring rundt månen; «gal omkring månen», ”æ dæ gal omkring månén, bli dæ snjø”

gald f. gald frosen mark, tele i jorda; «hakkæ i halæ galdn» galdær m. galle (frå galleblæra) gale m. garde mindre, avdelt plass i eller ved huset, t.d.»kælvæ-galé»: kalve-garde;

«uppi galén» galhal gardhard om dyr som det ikkje sto gjerde for galnæhæiæ f. galneheie litt for vill ungjente galtal gardtal «gå galtal»: gå innom over alt, å gå innom fleire gardstun som låg etter

vegen i ei grend med felles veg galtæstøkken m.bf. galtestøkken «få galtestøkken»: få ein svær støkk, bli svært skremd gamla f., gammæln m.

gamla, gammeln den gamle, gamlemor og -far, ikkje i nedsetjande tyding, berre som nemning på dei eldste

gamlægommo f. gamlegommo oldemor; ”gamlægofa”: oldefar; ”gamlæmøsist”: gamletante (tante frå ein eldre generasjon)

36

gandén ganden grå og mager (særleg i andletet) gang m. gang 1) svalgang, 2) sett: «æin spetugang»: tre strikkepinnar; «æin

hæstskogang“: fire hesteskor; «æin sengjipløgg-gang»: eit sengesett gangklæu n.flt. gangklede klede til vanleg bruk, ikkje til fint eller til arbeid gangle gagneleg til gagn ganglemmitn m.bf.flt. ganglemmene bøger og lår på slakt gap m. gap gap, tosk gap n. gap gap, opning; «døre stod på vitt gap» gapri n. gaperi toskut tale garmæ v.,-a garme gje lyd frå seg, bråke; «kjyddne garma o råuta» garp m. garp tyskar i Bergen i hansatida garpæprat n. garpeprat usømeleg tale, griseprat gastgjevar m. gjestgjevar eigar av overnattingsstad gastæleræ v.,-tæ gasterere 1) køyre storkar, ta seg ut, vise seg, 2) «gå gastæleræ»: ta seg fri, og gå

innom hjå nokon gatahøl n. gathol knapphol gavvæl m. gavl hyller med framkant i øvre delen av eit stuguskåp eller ei «løkhyllæ»

(s.d.), med plass for steintøy til å pynte opp hylla med – ”gavvælstas” (til dagleg brukte dei trebollar)

glafsén glafsen uvøren i ordbruk glaning f. glaning «stå i glaningen»: vera på ein stad der ein blir glodd på (sjå også

«glæinæ») glankar m. glankar folk som lura seg til bryllaupsgarden (eller til kyrkja) for å sjå, for å

«glankæ» glanæ glana nistiræ, sjå intenst på noko glas n. glas vindauga; ”gå glasimyljo”: gå frå glas til glas for å følgje med glasaugu n.flt glasauge briller glavælug gladverug glad til sinns glesu f. glese sprekk, revne glim m. skin glans; «solé glim» i augo (når ein har sola rett i mot) glittræ f. glitre (også kalla flatbrennar), enkel tranlampe eller parafinlampe med flat

veike, sjå «lyse» glomsæ v.,-a glumse små-le og gjerne blunke glufsæ f. glufse vindpust glugg m. glugg lysopning i (timra)vegg glyggji v.,-gdæ glyggje «glyggji se»: ta seg opp (om eld); «glyggji innpå att»: friske på vermen glyttæ v.,-a glytte titte, sjå i smug, t.d. «glyttæ på jentutn» glæ glæ blåsur (om mjølk); «hælvglæ»: halvsur glæfsæ v., -tæ glefse glænæ v.-a glæne bli blåsur glæinæ v.,-tæ gleine sjå, glytte med eit augnekast til sides glæksæ v.,-tæ glekse «glæksæ i se»: eta stygt og fort glænnæ f. glenne opning i skogen, slik at ein kan sjå langt innigjennom glærén glæren mager i andletet, ser sjukleg ut glætt m. glett 1) klemt, lyd. Jf. «bjøllæglætt», 2) når ein ymtar lausleg frampå om

noko, tankelaust eller med baktanke, ”ein liten glætt” glættént glettent sleipt: helst når ein skal gå, glatt glættæ v. glatt glette forsnakke seg; ”dæ glatt or me”; ”han glætta frampå om”: han ymta om gløp n. glop glipe, opning gløtt m. gløtt 1) solgløtt, skimt av sol, 2) dørgløtt, når døra er opna litt, 3) ”kåma i

rættæ gløtte”: koma i rett tid gløttævær n. gløttevêr når vêret er skiftande og det kjem solglyttar innimellom gløys m. gløys gulp, gjerne om oppkast, ”gløysen sto”, men også om vatn som kjem

plutseleg (i ein gløys) gløysæ v.,-tæ gløyse 1) kaste opp, 2) «gløysæ or se»: seia noko med ein flaum av ord som

kan fornærme glåmén glåmen tunn og bleik i andletet gnavlæ v.,-a gnavle gnaga på harde og seige ting

37

gnældrén gneldren som gneldrar, er kvass i målet, helst om hund som ”gnældræjøyr”. Jf. «gnæll»

gnæiste gnist det gnistra. jfr. njeiste gnældrén gneldren som gneldrar, er kvass i målet, helst om hund som ”gnældræjøyr”. Jf.

«gnæll» gnæll gnell høg og kvass i målet. Jf. «gnældrén» og «knæll» gnålén gnålen svolten, glupsk, helst om dyr goddæ se v.,-a godde seg kose seg, ha det godt, vera nøgd; «goddæ se åvær å ha fått rætt»: kose

seg over å ha fått rett gofa m. godfar bestefar; «gamlægofa»: oldefar gofjåttén godfjotten dumsnill gohsle* godsleg koseleg, roleg, blid og snill gokar m. godkar ein av dei sterkaste og beste karane golænde n. godlende godt lende, slett mark; «golænt»: godlendt gommo f. godmor bestemor; «gamlægommo»: oldemor gomodig godmodig godlynt, roleg, tolmodig gomoæ se v.-a godmoe seg kose seg go-råug godrådug som tek seg litt for god tid gosmakan godsmakande gotrujin godtruen truskuldig gotykjin godtykken nærtakande, som toler lite, blir lett fornærma gotølug godtolug som gjev seg god tid og er tolmodig grabekar m. gravêr ugjelda bekar (hansau) grabukk m. grabukk ugjelda geitebukk grannkamb m. grannkam kam med granne og tette tenner; ”lusækamb” grannstigla grannstila grannstila, med små bokstavar; «e ser kji so grant»: eg ser ikkje så

smått (så lita skrift); motsett: «grovstigla» grannty n. grannty heimevove tøy til stakk grannvølén grannvoren heller grann, litt for grann grannænål f. grannål synål gradærstøkk n. grad(e)stokk termometer grastuggæ f. grastugge nokre strå med gras på rot grastusk m. grastusk stor bjørneunge grena o læji grenje og le le på ein spesiell måte, gjerne med grimasar grepa grepa meir enn vanleg bra, framifrå; «æin grepa kar»; «dæ va grepa jort» gresa v.,-a gresa greie varsamt utover, gjera ”græist” grihslæ v.-a grisle breie eller strøye jamnt og varsamt utover grimut grimut striput i andletet, t.d. om ein unge som hadde grete grimæ f. grime 1) nakkeband til å leie dyr etter, 2) lærbot til sko grisgrænt grisgrendt langt mellom grendene, motsett: «tettgrænt» grisi grisen grisen, gisten, utett, langt mellom. Jf. «græist» grisækurv m. grisekurv heimelaga spekepølse av flesk og grisekjøt eller også storfekjøt, brukt

som «fræmmanmat» på stølen grisæmøsé m. grisemose brødmose nytta som grisemat griug gridug tidleg oppe (og ute) om morgonen, ”han æ tile åt” grjøn n. grjon 1) grønfôr, t.d. «harvæhælm»: havrehalm 2) korn grjønskog m. granskog skog med gran og/eller med furu grjønvaru f.flt. grjonvarer byggkorn, mjøl, gryn grjønår n. grønår år då kornet vart dårleg moge, p.g.a. dårleg sommar grovstigla grovstila oppsett med store bokstavar, motsett: «finstigla» eller «grannstigla» grovænål f. grovnål stoppenål, ”bøtænål ” grudd n. grut grums; «kaffigrudd»: kaffigrut gruddén grudden uklår; «grudden i måle» : uklår, hås i målet; «dæ tæk te gruddæ se te bli

anna vær»: det tek til å skye over, bli overskya vêr gruhslén* gruslen kornut, sandut, t.d. om prim grust grust gjævt; «dæ æ so grust mæ dæi»: det er så gjævt med dei (sagt om

nokon som held av kvarandre, og har meir enn vanleg vennskap) gruv gruv ikkje i vinkel, under 90 grader, motsett: «gag»

38

gruvo (p)å gruve «lijji gruvo»: liggje framover med nasen ned gruæle grueleg fælt, ukoseleg gryfsæ f. gryfse stad der det er blautt, myrlendt; «blåutgryfsæ» eller «stæingryfsæ» grynmat m. grynmat risengrynsgraut med jamning (ei særleg form for grynmat var

«dyllæmat» - sjå det) grynmjøl n. grynmjøl finmale, sikta byggmjøl grynnæ v.,-a grynne gjera grunnare; «ho kjem te å grynnæ jøldé»: ho kjem til å gjera gjelda

grunnare, dvs. mindre (om eit rikt gifte) grysjile gryskjeleg veldig (forsterkande tilleggsord); «han fekk mæ se grysjile mykji i

vændun» grysk m. grysk respekt (eller reddhug); «dæ føldæ æin grysk mæ o»: det følgde

respekt/reddhug med han gryttén grytten gretten, misnøgd, morsk, grinen (også om utsjånad); «gryttén o sur» grytæ v.,-ttæ gryte kaste frå seg, ikkje leggje skikkeleg frå seg gryvvlæ n. gryvle veg eller stig over eit søkk, i steinut lende græbbæ f. grebbe stort og grovt hodyr (også brukt som skjells-ord om kvinnfolk) græffæl m. griffel (til å skrive på tavla med) græile greileg enkelt græist greist gris(s)en, gissen (utett), langt mellom. Jf. «grisi» græitt greitt greitt, tydeleg, enkelt; ”dæ æ kji so græitt o kokæ blek før den som

ikkji kan” græiæ f. greie 1) etterburd frå dyr, 2) orden; «haldæ i græiæ»: halde i orden; «kåma i

ugræiæ», 3) «jæra græiæ før»: forklare, 4) «få græiæ på»: få kjennskap til, 5) stas; «dæ vart slik græiæ»: det vart slik stas, ”sværæ greiu”

græiæ v.,-ddæ greie 1) orke, makte; «so sant e græie ræ», 2) kjemme, ordne; «græiæ håræ», 3) «græiæ se mæ»: vera hjelpen, klare seg med

grælæ m. græle gråkaldt, surt vêr, overskya med snø i lufta; «grælént» græmmæle gremmeleg forferdeleg; «te å græmmæ se åvær» græmæ f. græme kald trekk, kald sno, med tunt og kaldt skylag; «græmént»: surt og

kaldt græssæle gresseleg stort, mykje grævskodd grevskodd skodd med hestesko som har hakar grø-vær n. grovêr solskin og regn om einannan. Jf. «småvær» grøhøld n. grohold grokjøt; «dåle enn gødt grøhøld”: ha kjøt der sår gror seint eller snøgt grømånan m.bf. gromånaden frå 14 dagar før jonsok til 14 dagar etter (når det gror som best) grøntuppæ f. grantuppe grankongle grøpa se v.,-tæ grøpa seg klumpe seg; «dæ hælt på å grøpa se»: det held på å bli smør (om

kinning av rømme); «grøpént» grøtæ v.,-ttæ grøte (eigentleg: få til å gråte) såre, plaga, gjera vondt (med ting ein seier);

«e vildæ kji grøtæ´n mæ di» (når ein lét vera å prate om noko ein veit vil såre); ”grøtæle”: trist, til å gråte over

grøypæ v.,-tæ grøype gjera fyrste omgangen av eit grovarbeid, t.d. grovkarda ull el. «grøpén» (grovmala korn)

grøytæ f. grøyte tunn graut av mjølk og finmalt, skrelt bygg som ein hadde mjølk på, elle med smørauga. Jf. «hælvgrøytæ»

gråbæin m. gråbein ulv, varg gråe m. gråe nag, uvenskap, hat grålén grålen svolten, utsvelta; «kjyddne voro grålnæ» gråssént gråleg kaldsleg, grått (t.d. om vêret eller om farge) gråtar(om)kvarv n. gråtar(om)kvarv omkvarvet (stokkelaget) der stallen sluttar og trevet tek til, «gråtar-

(om)kvarvæ» skyt lenger ut enn dei under, og var verre å få til gråutæ-æbne n. grautemne det vatnet (eller mjølka) som trengst til å koke graut, jf. «matæbne» gråutæbak m. grautebak varm graut i bomullstøy, brukt til å leggje på verk, trote gråutæprim n. grautprim prim (helst sureprim) til å ha attåt vassgraut og mjølk gue m. guve kar som vil det han vil; «tregue»: tre-neve, kløne, kar som er klønut og

utan handlag gullhønæ f. gullhøne marihøne gurmæ v.,-a gurme tyggje lenge og vel

39

gust m. gust 1) sjukdom i auga, 2) trekk, vindpust gustén gusten bleik og ussel å sjå på gut m. gut ugift kar (utan omsyn til alder) gutu f. gutu 1) liten, stutt veg eller stig med gjerde på kvar side, 2) vegkryss gutælag m. gutelag sommarfest på ungdomshuset, der gutane sto for maten; seinare

«pakkæfæst», der jentene kom med pakker med mat som vart auksjonert bort til gutane; sjå ”jæntælag”

gælg galg ulikande, bråkut, motbydeleg gøldna m. goldnad etterspurnad; «dæ va kji stor gøldna på dæi»: dei var ikkje etterspurde gøn f. gon innvollar av fisk, også brukt som skjellsord om folk og dyr, stivnakke,

ein som set nakken høgt: «di gøn» gøng f. gong 1) gong; «dæn gøngji»: den gongen; ”to i gøngæn”: to om gongen;

«flæiræ gøngu» : fleire gonger, 2) kant på skosole gøng m. gong 1) ølgjær, 2) gjær, botnfall (brukt til bakst) gøngu f. gonge «to timas gøngu»: to timars gange gøng(æ)fisk m. gong(e)fisk (også sagt «gøngsfisk») gytefisk gøngæjødn n. gongjern hengsler gøngækaku f. gongekake flate, runde småbrød, gjæra med «gøng» (s.d.), steikte på takke gøngælag n. gongelag måten ein går på gøngæring m. gongering krans av halm, brukt ved brygging (dei smurde på «gøng» og lagra

dermed gjærsoppen) gøngæspærræ f. gongsperre vondt i musklane etter at ein har gått langt eller på annan måte røynt

seg gøngæstøkk m. gongestokk stokk brukt til å samla opp gjærsopp ved brygging gørr n. gørr innhald i magesekk, helst dyremagar gørrkvåu f. gørrkvae mjuk kvae (frå gran) som ikkje høvde til å tyggje på, motsett:

«linkvåu» gørrpytt m. gørrpytt vasshol i myr; «gørrmyr» gøttri n. godteri søtsaker gå v.,-ddæ gå leggje merke til; «e gåddæ ræ kji»: eg la ikkje merke til; ”ein ska vera

mykji galén før ein går dæ sjøl”; «dæ gårs kji»: det merkast ikkje gå v., jikk/gongo, ganji

gå gå; «dæ vart mykji gøngu»: det vart mykje gange, mykje gåing; ”gå om inkji”: bli til ingenting

gå ette gå etter følgje gjesten uttom døra gå mæ gå med 1) bli brukt opp, 2) omkoma, 3) gå for presten; «dæ åræ mæ gongo på

åværhøyringen» (førebuinga til konfirmasjon), ”me gongo mæ likt”: vart konfirmert samtidig

gå te gå til 1) gå mot, nærme seg; «klukka går te tølv»: klokka går mot tolv, nærmar seg tolv, 2) gå i førevegen; «e går te, e», 3) omkoma, brukt på same måte som «gå mæ»

gå åt gå åt merke seg noko som er forandra gåan gåande andre ord for å koma gåande: gangan, trippan, trakkan, telan, taslan,

traskan, tråvan, tuslan, hyfsan, høklan, haltan, kluftan, kavan, krækan, ruggan, ranglan, raklan, labban, listan, sigan, stiltran, snåvan, stegan, subban, sætan, sældan, faran, laddan, luddan, tafsan, sløngjan, slæntran, byksan

gådn n. garn 1) garn av ull eller bomull, 2) fiskegarn, sjå ”net” går f. gåre stripe, noko ujamnt, i t.d. smør, ost, ved, tøy; «gårut», jf. «føyræ» gåttæfisk m. gåttfisk fisk som går opp i elvane for å «gåttæ» (gyte) gåulæ v.-a gaule skrike gåupe f. gaupe så mykje ein kan få med seg i begge hendene; «gåupæ isamæn noko

turt fôr»: raske med seg turt fôr med hendene gåuve m. gauve kakse, rikmann gåuvæ v.,-a gauve støve; «dæ sto gåuvæn», jf. «jyftæ» H

40

ha (se) ha (seg) «dæ har se kji»: det tek seg ikkje ut, er ikkje høveleg; «koss kan dæ ha se?»: korleis har det vorte slik, kva kjem det av?; ”ha te ta te”: ha på lager; ”e har dæ på dæ”: eg meiner det

ha åt ha åt 1) ha att, knappe att , t.d. ei jakke 2) «ha åt nokon»: halde ap med nokon, jf. «hææ»

habengut n. habengut «alt sitt habengut»: det ein eig, smått og stort, klede og anna utstyr habit m. habitt påkledning hag hag med godt lag, flink, t.d. med hendene, eller med ord; «olhag» haga se v.,-a haga seg styre seg, tøyme seg hakkælsmasjinæ f. hakkelsmaskin maskin som hakkar halmen slik at ein kunne laga «syrpæ» (s.d.) hakkæ-tron f. hakketro uthola trekubbe eller tillaga plankekasse der ein hakka innmaten av

slakta dyr. Nytta før kjøttkverna kom i bruk; også kalla ”kjøthakkæ”. halakkæ v.-a helaka prøve å dra ut tida, vente halastøkk(ji) m. halestokk del av kløvreiskap, tverrtre til å ha under hestehalen halbalén hardbalen hardfør, som tolar mykje; «halbarka»; ”å vera før hal ve seg” halbæitt hardbeitt om slått der det var vanskeleg å få ljåen til å bite, (der det ikkje var

dogg), motsett: «låusbæitt» hald n. hald 1) handtak på eit spann eller ei kiste, 2) sting i sida haldast v., heldost haldast krangle haldæ v., helt halde, heldt halde; «dæ æ kji gøtt haldæ dæ æin ikkji har i hændo»; «han helt se» hall n. hall skrått lende, ”i hallingen” hallént hallen bratt, på skrå hallfangjin m.bf. halvfangen handtaket på eit spann eller ei kiste hallfares halvfares halvvegs, «hælvvæjis» hallingdrakt f. hallingdrakt hallingbunad, kvinnedrakt, jf. «høglivaklæu» hallingklæu f.flt. hallingkleder (også kalla «sylvknappaklæu») hallingbunad, mannsdrakt hal-liva hardliva som har treg avføring hallæ se nepå v.,-a halle seg nedpå såvidt leggje seg ned og slappe av halmjælt hardmjelt hard og tung å mjølke, motsett ”lettmjælt” halslet n. hardslet slet (skur) med regn og sludd halstarrig halsstarrig om noko som varer ei tid og ikkje vil gje seg (t.d. om hoste eller vêr) ham m. ham påkledning eller skinn; «ørmæham» hamarsfoten m.bf. hamarfoten baksida av kneleddet hamsæ v.,-a hamse pynte, kle (seg) «væra uhamsa»: uvand og slurvut kledd handré m. handred rekkverk handring m. handring laus krage på bunadskjorta, brodert med «køristæin» (små perler med

hol i); «køristæinhandring»; også kalla ”ærmring” og i Ål ”fyriarm” handtæin m. handtein spinnereiskap brukt før rokken vart vanleg handværksfølk flt. handverksfolk handvøl m. handvol lengste stokken på ein tust (treskereiskap), motsett: «slagvøl» handæfeta v.,-a handfara granske nøye ved hjelp av hendene handæklåug handklaug klåfingra handævænding f. handvending «i æi handævænding»: på stutt tid handøvle n. handyvle reiskap til å ha i handa, gjerne til å verja seg med hanglæ v.-a hangle gå og vera halvdårleg over ei tid hank m. hank handtak på mugge, spann eller kopp hank te hank til om å ha trong til noko; «væra hank te stæla» (el. «væra hænjin te

stæla»): ha ein hang til å stela harahukkring f. harahukring lyden frå perleugla harkjin harken uklår og hås i målet harkæ v.,-a harke kremte harmas v.,-dest harmast angre, bli harm på seg sjølv harmæle harmeleg ergerleg; sjå slusale» harpæseræ v.,-tæ harpesere rasera, øydeleggje harre m. harre, uvilje «få harre te nokon»: få sterkt imot nokon, bli fornærma på nokon harve m. havre kornslag (i Hemsedal brukt til gønfôr); “harvævælling”: suppe kokt på

havregryn hase m. hase 1) knehase, baksida av leddet på bakføtene til dyr, 2) ein som er seig og

41

uthaldande (også sagt: «dæ va æi sen») hassæleræ v.,-tæ hasselere 1) dryge, utsetja, 2) drive «hassælas»: harselas, nedsetjande tiltale eller

baktale hastig hastig utålmodig og lett for å bli irritert hatigheit f. hastigheit ”i hastigheitn”: i all hast, i snøggaste laget; ”dæ har go hast”: det hastar

ikkje hav n. hav hald, handtak på ein kjel eller ei gryte havan havande verd å ha; «dæ æ kji havan»: det er ikkje noko å ha, det er ikkje

brukbart helæbråute f.bf. helebrauti vetrebrauta, mjølkevegen heta upp v.,-a heite opp gjera varm, så det blir «uppheta» hetulunæ f. hetelune 1) i overgangsalderen, også brukt ”varmæflagu” eller ”vasslunæ”, 2) ei

stund med god varme i lufta higgrén higren frosen, kald; «dæ æ so higgrént i dag»: det er hustrig, kaldvore (det kan

vera «higgrént» både ute og inne); ”å få søllhiggræ”: eta kald mat higgræ v.,-a higre fryse, ikkje få varmen i seg, ”sita higgræ”; jf. ”skrølén” hikstæ v.,-a hikste

hikke, ”han hiksta o gret”

hin hin 1) den andre; «hi sida»: andre sida; «dæi hinæ»: dei andre, 2) førre; «hinndagen»: førre dagen; «hitt åræ»: førre året

hissig hissig 1) sint, 2) ivrig til å arbeide hissæ f. hisse brunnheis, innretning til å heise vatn opp or brunnen med. Sjå

«vasshissæ» hissæ v.,-a heise lyfte opp histørju f.flt. historier forteljingar, segner hit m. hit sekk av skinn, t.d. «mjølhit»; «kødnhit» hitafør hitafor på denne sida av noko hitess hittil ”fram te no” hiv m. hiv «på hiven»: lett rusa, på ein snurr, påseila hivæ v., -dæ hive kaste hjortæsalt n. hjortetakksalt hevingsmiddel, skrapa av horn på hjort hommæleræ v.-dæ homelere få tida til å gå homp m. hump bit el. stykke av t.d. kjøt eller flesk, om noko er ujamnt kunne ein seie

«ta tå æin homp»: ta av ein bit homæ se v.-a hume seg tenkje seg om, summe seg, sjå ”somtæ se” honk m. honk stakkarsleg, halt mann; «æin gamal honk» honkæ v.,-a honke humpe, halte; «han honka se agålæ» hopæhav hopehav «ha hopæhav mæ»: ha noko med nokon å gjera eller eige saman med hostækulæ f. hostekule hoste-ri huga huga «væra huga på»: vilja ha, ha lyst på, ha lyst til huggæ se v.,-a hugge ta til å gro; «dæ hugga se atte»: det grodde att hughæil hugheil «væra hughæil» (i samband med å ottast for noko): ha alle tankane sine

på ein ting hugæ v.,-a huge rope; «trillæhugæ»: huge med toneskifte hukkrént hukren småkaldt hukkræ v.,-a hukre hutre; «stå hukræ o frysæ»: stå og riste av kjøld hukom hukom akeutstyr, ei ski med sete og styre hukæ se v.,-tæ huke seg huke seg ned, sagt til born om å sitja på do huldræ f. hurder, 2. hurd uttala «huldre», «huldræ» eller hult»: 1) formvaksen eller vridd trekrok

i enden på eit reip, brukt til snøring, 2) dør hull m. hull 1) song, låt; «dæi hulla o søngo»: dei tralla og song, 2) gråt; «ongatn

hulla o greto» hundæræisæ v.,-tæ hundereise fara sin veg utan å seia ifrå hurasa v.,-a hudrasa flasa av (om hud) hurder hurder, 2. hurd uttala «hurdær» 1) formvaksen eller vridd trekrok i enden på eit reip,

brukt til snøring av høylass. 2) dør. jfr. huldræ hurklén hurklen ujamn, ruglut; «hurklén i hælse»: vera småforkjøla, ha slim o.a. i

halsen (så ein blir uklår i målet)

42

hurlumhæi m. hurlumhei ståk og uro hurræ på v.,-a hurre på drive på som ein sjølv vil hurv m. hurv mengd; «hæilæ hurvæn»: alle saman hurvén hurven lurven, ustelt husbønn m. husbonde huseræ v.,-dæ husere herje husko m. hudsko sko av leggskinnet på storfe, med håra ut, jf. «fetasko» huskækaku f.flt. huskekake natronkaker, steikt på takke. Jf. «natronkaku» huskæstugu f. huskestue oppstyr, fælt bråk, t.d. fordi nokon hadde gjort noko gale huspén huspen svær til; «han æ huspén te å kjøyræ» huspæn m. husbonde sværing, (opphavleg: husbonde) hustre hustre kjøleg, "hustrént", sjå ”nustrént” husæfyll n. husefyll noko som fyller svært opp i huset (det kunne vera ein stor ting eller litt

av kvart) husækalt huskaldt kaldt og hustrig innandørs, når vêret ute vert mildare, men kulda «slær

inn», så det framleis er kaldt inne husæmyljo husimellom mellom husa på ein gard huttæ v.,-a hutte danse med snøgge kast; «då tok´n te å huttæ o dansæ» huvubrjøt n. hovudbrot tankearbeid huvugalén hovudgalen ør, svimmel huvujæle n. hovudgjerde øvste enden av senga, med hovudputa huvulåus hovudlaus om attergangarar huvuplagg n. hovudplagg også kalla «sjartæplagg»: skaut som er knytt framme huvustup hovudstups opp og av garde i ein fart, så fort ein vinn hy se atte v.,-ddæ hyde seg att vekse ut att etter klipping (om hår, ull, ragg) hy(l) lunt, koseleg hyfsæ v.,-a hyfse «hyfsæ på se»: lyfte på akslene, hive på seg; «hyfsæ o dansæ»: hoppe

og danse hyllæruk hylleruk «sita hyllæruk»: ei tenkt oppleving, det å bli verande att på stølen når

dei andre flytta heim hylmæ v.,-a hylme skjera åkeren så berre halmstubben står att hylstræ f. hylster hylse (på t.d. dynamittgubbe) hylæ v.,-a hyle fara fort i veg; «hylæ agålæ» hynndlæ v., -nnla hyndle dele, lemme opp (om slakt) hyrjæ f. hyrje fabulering, fantasi hyræ te v.,-a hyre skaffe det som trengs til arbeidet, også ”hyræ følk” hysji se v.,-sktæ hysje seg gå ut for å gjera frå seg, helst om hund og katt hysjæ v.,-a hysje dempe, få til å roe seg ned hysk m. hysk liten pose av skinn eller tøy, ofte brukt til å ha på verkefinger hyssæ v.,-a hisse «hyssæ hundn på»: hisse hunden, få han til å angripe hyt m. hytt feil, mangel ved ujamt handverk, t.d.; «hyta både hær o dær» hyttæ v.,-a hytte «hyttæ mæ nævo»: hytte, truge med nevane hyvil m. hevel opptrekkjar på lommeklokke, «hyvilklukkæ» hyvæn m.bf. hyven berre i vendinga «ta hyvæn»: leggje på sprang hyvøkse hyvakse som har vakse til att med hår (t.d. om sauene etter klypping) hyæ tå v.,-ddæ hyde av sneie av noko i ein fart, med saks eller ljå hæddnæ f. hedne hårlugg, svær hårmanke hæddnædra v.,-drog hednedra dra einannan etter håret (i dragsmål) hæftæ v.,-a hefte 1) bli verande ei stund fordi ein får servering, 2) «hæftæ se burt»: kaste

bort tid hægnæ om v.,-a hegne ta vare på, verne *hæhsle hesleg hesleg sagt eller gjort, motbydeleg å sjå til eller høyre på, helst sagt om

folk som var ”snøggæ te ha åt nokon” hæile m. heile hjerne hæilende heilende heilt ut, heilt hæilhuga heilhuga som går fullt inn for ei sak hæilkast n. heilkast rundkast utan å koma nedåt med hendene hæilskapan heilskapande uskadd; «han kåm hæilskapan ne att»

43

hæiltupp heilt opp heilt, fullstendig hæiltøddnspæning f. heiltornspenning vidje- eller jernspenning der «tøddne» (tinden) ligg utanpå hæilæ værn! heile verda «du verda!» (tilleggsord, utrop) hæilænde heilende heilt ut, fullt og heilt hæimaføl(æ) n. heimafylgje heimanfylgd, medgift, utstyret brura hadde med seg heimanfrå, det vart

køyrd til bryllaupsgarden dagen før ho skulle gifte seg (ordet vart også brukt om ferda og selskapet etterpå «me voro mæ i heimaføle»)

hæimafølk heimafolk folk frå bygda som kom opp på stølen hæimate heimafrå ”hæimate og upp på støln” hæimfus heimfus heimekjær, som lengtar heim att, som «trådde hæimatt» (om kyr) heimi heime i ”heimi bygdn”, ”heimi galo” hæimkåmvæhslæ* f. heimkomveitsle lite gjestebod dagen før ”hæimafølæ” kom til bryllaupsgarden hæimstøl m. heimstøl støl som var nærare bygda enn langstølen, brukt vår og haust, «vårstøl»

eller «hauststøl» hæimte heimover til heimstaden att hæimæle-ve heimeleg-ved som er heime, som blir brukt heime; «klæu som vorto brukt hæimæle-

ve», om folk som heldt seg mest heime kunne det bli sagt: «dæi æra mest hæimæle-ve»

hæimæmale heimemale om byggmjøl som er male heime, på «bækkjikvædn» (s.d.) hæimåt Heimåt hæimåtattæ heimåt att hæisjile heiskleg bra mykje, svært; «hæisjile te kar»: svært til kar hæiæle heieleg audt og kaldt (inne eller ute) hækk m. hekk fõringsplass for sau, i staden for ”krubbæ” hækklæ f. hekle fjølstubb med jernkrokar i, brukt til å reinske harp eller lin hækklæ v.-a hekle handarbeid med «hækklænål» hækksæ v.,-tæ hekse bite frå seg, prate hardt hækksæte n. høgsete plassen øvst ved bordenden i hallingstova (ved «hækksæt-glase»), der

«hækksæt-bænken» og «hækksæt-skåpæ» stod; også brukt ”hæggsæte” hælast v.,-dest herdast om noko ein tvilar på; «dæ ska hælast om æn græie ræ»: det skal stå

hardt om han greier det hælde heller «han likte kji dæ hældé» hældæ f. helde fotringar festa saman med kjetting, brukt på framføtene til hest hældæhøpp n. heldehopp hopp med båe føtene saman hælgaskøt n. helgeskot tida helga varte, frå nonsbel laurdag til måndag morgon hælgumæss helgemess allehelgensdag, dagen for alle avlidne kristne hælgutu f. halvgote blandingsvêr, regnblanda snø, sludd hælgæ se v.,-a helge seg helge seg, kle seg i «hælgæklæu»; «hælgæstakk»: sundagsklede hælhskær helsker huga på, glad i, (om mat); «va kji hælskær på gråut»: hadde ikkje hug

på graut hælingæn f.bf. herdinga «når dæ bær åt hælingen»: når det gjeld, når det blir alvor (er det

mindre gjævt) hæljale heljaleg gjævt og fint, om noko storstilt ein ser fram til hæljolo halvgjordom «fara sta i hæljolo»: fara av stad uovertenkt og i all hast hæljug dristig hissig og pågåande i arbeid, snar til å ta fatt; «hæljuksle» hæljødn n. hæljern halvring av jern, forma etter og festa under skohælane for at dei skulle

sparast hællis(en) elles hællskota helskota banneord hællæ f. helle flat stein eller skiferhelle (til tak); «dørahælla», ”bakstæhællæ” hælsbøl f. halsbyll verkebyll i halsen hælsklut m. halsklut skjerf hælslugu f.flt. halsluger (på slakt) halsmusklane frå strupen og attover, stikkstykket hælssjurtæ f. halsskjorte heilsydd bringestykke med krage, brukt før bunadskjorta kom hælsug helsug om nokon takka for ei gåve, svara ein ”slit dæ mæ hælsun” hælsulæ v.,-a halvsole setja ny sole under sko hælsæmænnisji n. helsemenneske friskt menneske; «ikkji hælsæmennisji mæir»: sjuk for livet, kronisk

sjuk

44

hælt halvt «hald æit hælt åuga mæ ongo»: sjå litt etter ungane; «hælt om hælt»: ikkje fullgodt, ikkje heilt bra

hæltom-so halvtom-so halvt om halvt hæltydnæ f. halvtyrne lita stridsøks hæltædelæ v.,-tæ halvdele dele i to hælug herdug 1) hardfør når det gjeld kulde, 2) uthaldande; ”å hælæ”: å tåle; ”e hæla

dæ kji meir”: eg held ikkje ut lenger hælvan, hæltanna halvanna ein og ein halv hælvdriji halvdrege «sa ikkji æit hælvdriji ol»: sa slett ingen ting hælvdugul m. halvdugurd fyrste halvdel av økta mellom bisk og dugurd hælvgrøytæ f. halvgrøyte tunn graut av byggmjøl og ei blanding av mjølk og vatn, halvparten av

kvart. Jf. «høggrøytæ” hælvhua halvhuda når ein har fått (skrubb-)sår hælvkløvning f. halvkløyving halvkløyving, tømmerstokk kløyvd i to, brukt som plank. Jf. «hølming» hælvullværken n. halvullverken tøy av bomull til renning med innslag av ull, eller omvendt hælæ v.,-a herde tola, halde ut; «hælæ på»: halde på (til målet er nådd); «e hæla ræ kji,

dæ va før kalt», vera ”hælug” hæmæ v.,-a hæme 1) sy med «bustælæiv» og «bekatrå», feste oppå eller etter, utan å

stikke heilt gjennom lêret; «hæmæ tåhættæ på nyæ sko», 2) sy på ei bot, gjerne på innsida, forsterke ei brok

hændels m. hendelse hending, ”ei hændæ gøng”: ein sjeldan gong hængslén hengslen som har dårleg haldning over akslene hænjibruk n. hengjebruk gardsbruk som var bratt og «hænjint» hænjin te hengen «væra hænjin te»: ha hang til. Jf. «hank» hænjivøggæ f. hengevogge vogge som vart hengt opp i ei ”slind” (tverrbjelke) i stova, også kalla

”slindævøggæ” hænt om hendt om «dæ æ hænt om»: det kjem ut på eitt; «likæhænt»: likegyldig hæntande hentande forsterkande tilleggsord; «hæntande fin» hæntén henten vanskeleg (fordi det er att lite av noko); «dæ var hæntént å fyllæ æi

byttæ» hæppast ette v. heppast etter bli som venta, bli som det var sagt hærk n. herk skrap, dårlege saker, ”bærræ noko hærk” hærkji te v.,-tæ herkje slurve til i ei handvending, rakle saman; ”hærkjiværk”; jf.

”rakklæværk” hærmæ v.,-a herme «hærmækråkæ»: ein som er fæl til å herme (det kunne bli sagt:

«hærmækråkæ førutta fu, dæ æ du»),»hærmæ tå di»: fortelja til andre noko ein har fått høyre, fortelja opp att det andre har sagt

hærræstyre n. heradstyre kommunestyre hærvæ v.,-a harve raspe; «hærvæ ne»: harve ned korn; «hærvæ sunt klæutn sinæ» (jf.

«raspæ») hæs f. hesje ”hæsjastaur” og «hæsjatrå» hæsa v.-a hesja hengje opp vått gras til turk hæspætre n. hespetre 1) innretning til å ha eller lage hesplar på, 2) skjellsord om kvinnfolk hæstesjærar m. hesteskjerar ein som kastrerte hestar hæstæklæe n. hesteklede hestedekken. Jf. «hæstæplagg» hæstælæitar m. hesteleitar ein som skal finne at hesten sin på hamn hæstæplagg n. hesteplagg hesteklede, hestedekken. Jf. «hæstæklæe» hæsæblæsan heseblesande andpusten hæv hæv 1) gild, kry, stolt, eller påverka av skryt 2) hævja; om eit klesplagg som

ein fyller slik at det blir kortare hævdæ v.-a hevde 1) gjødsle , 2) hevde, ”hævdæ sin rætt” hævdæmark f. hevdemark gjødsla eng (tjukkeng) hævlæ f. hevle matporsjon: «æi stor hævlæ mæ mat» hævlæ på v.,-a hevle gje seg litt, minke, sakte på (helst om vêret, men også om arbeid) hævæ v.,-a heve «hævæ arbæiæ før i kvæld»: slutte arbeidet for i kveld (sjølv om ein

eigentleg hadde tenkt å halde på lenger); «hævæ førlåvingji» hææ v.-ddæ hæde håne, spotte høddn n. horn 1) horn på t.d. geit eller ku, «høddnjæit», «høddnbukk» 2) måleeining,

45

eit firedels mål, 250 kvm. høg dugul m. høg dugurd sein dugurd, seinare enn vanleg. Jf. «høg non» høggrøytæ f. høggrøyte tunn byggmjølsgraut kokt på heilmjølk, sjå ”hælvgrøytæ” høggæjødn n. hoggjern helst til å laga tapphol med høglivaklæu f.flt. høglivaklede høgliva stakk med trøye og overdel, sjå «åvadæild» høg non høg non sein non (middag), seinare enn vanleg. Jf. «høg dugul» høgst dags høgstdags midt på dagen høgstugu f. høgstove stugu med himling og stugu oppå der att høgvár høgvar litt vár, hårsår, som har ”lett før o ta åt se”, bli fornærma høkjæ f. høkje 1) treknagg, 2) stav med krokut handtak (spaserstokk eller krykkje), 3)

fjøskrakk av formvakse tre, med 3 føter under høklæ v.,-a høkle skunde seg i veg endå ein er dårleg til å gå, bruke «høklatn» (hasane) høktiæ v.,-a høgtide høgtide, gjera stas på ein uviljug person, når ein anten bed han om

noko eller byr han noko. Når ein ikkje ville gjera det lenger, kunne ein seie at ein «høktiddæ´n kji mæir»

høkæra flt. høkerar småkårsfolk høl hol tom, svolten, jf «sluk» høla ut v.,-a hola ut 1) hole ut (i tre), 2) spørja ut, få ut av nokon det han veit hølamyljo herdemellom mellom skuldrane høld n. hold ”han æ i gøtt høld”: han er helst litt feit høldæ f. holde feste for handtak, eller spenne høldæmjøl holdemjøl det kvite «flasæ» på bogringen til hesten vart brukt som

avføringsmiddel høljæ v.,-a hølje «høljæ i se»: bælme i seg, helle i seg, drikke mykje og fort høljærægn n. høljeregn sterkt regn hølk m. holk lagga kjerald med føter til salting eller vatn; «kjøthølk»; «vasshølk»,

”bryggjæhølk” hølkakniv m. holkekniv helst med sylvholkar på skaftet, jf «njiv» hølkasvepu f. holkesvepe svepe med holk på handtaket hølkjaka holkjaka mager og tunn i kjakane; motsett av «bøllækjaka» hølming m. helming halvdel, t.d. om kløyvd tømmerstokk. Jf.»hælvkløvning»,

«læhølming»: halvdel av lêr eller hud. Også brukt når ein deler ”hælt om hælt” med ein ”hølming” til kvar

hølstuve m. holstuve innhol stuve eller stokk hølt n. holt skogholt, lun skogkrull høl-tre n. holtre holt tre, nytta som emne til «nu», «tron» eller «bølu» (s.d.) hønd f. hand ”høndug”: som har godt handlag hønk m. honk nippe; «fiskæhønk»: fiskehonk (fleire fiskar på ei bjørkekluft) hørg f. horg hurv, stor flokk av folk eller dyr hørk f. hork jernhork eller vidjespenning til å ha på grind i staden for krok;

«brisjihørk»: briskehork hørsæ v.-a herse ha det moro med mykje ståk høs hos «væra høs på»: ha hug til, lyst på; «va kji høs på mat» høsén hosen 1) hås, 2) luftig; «høsnæ kaku»: luftige, «søppnæ» brød og kaker; også

om laus ved (av osp) høsæ v.,-a høse vera hås høtt m. hott håret på hovudet; «kvithøtt»: ein som har kvitt hår høttén hotten om kvinne som er vakker og ”tærig”, brukt i sørbygda og Gol høvda n. hovde rundvoren og noko stor høgd eller bergkoll høvdælag n. hovdelag hovudpute høvdælagvær n. hovdelagsvær putetrekk høvældkrok m. hovoldkrok heimespikka tunn flis av tre eller bein til å tre høvel eller vevskei høystøng f. høystong stong av bjørk til å feste over høylasset, saman med ”huldre” høyværsbølk f. høyvêrsbolk godvêrsbolk, lengre tid med godvêr høyæ f. høye 1) fleire grindar, sette ihop til innhegning for sauene eller geitene

(vanleg på stølsvollane), 2) hage, kjøkenhage, jf. «næpæhøyæ» høyæ v.,-a høye raka saman og køyre inn turrfôr, drive med høying hål hål glatt, sleip; «hålis»: glattis

46

hålæræ hålere kraftuttrykk; «hålæræ, gut!» hån f. hå etterslått, gras som kjem opp etter slåtten hånæ f. hone eittårs unggeit hårræim f. hårreim 1) hårside på skinn, 2) sveittereim i hatt hått hått oppmuntrande og livat uttrykk; «hått, gut!»; «hått, san!» håugafølk n.flt. haugafolk underjordiske I

i jælo i gjerde «ha dæ i jælo»: ha det (eit arbeid) i gang over tid i jår i går i køll i koll over ende ibråe n. ibråe mjukt, blautt feitt, som held på å smelte iggle m. igle 1) blodigle, brukt ved sjukdom i gamle dagar, 2) skøyarunge ijast v., iddest idast orke, gidde; ”han ijist ingen ting” ikkæ på v.,-a ikke smatte på (hesten) med tunga bak i munnen ikøddn n, ekorn ill ill sinna, illsinna; „illsjinn“: illsken, ikkje i „golag“ illhærvæle illherveleg svært mykje, veldig (forsterkande tilleggsord); «dæ blæs so

illhærvæle» illætæ n. illæte 1) lyd som høyrest ut som om noko er gale, 2) grunnlaus kritikk illtrøll n. illtroll ein som er illsint, trollaktig illvær n. illvêr uvêr; «illværsbus»: uvers-ri illæ ille særleg leit eller trist; «dæi voro illæ stælt»; ”illæ mæfarén”: stygt

medfaren eller skadd illæ v.,-a ille skulde for; «må kji illæ han før dæ»: må ikkje skulde han for det; «illæ

se»: bebreide seg, skulde seg sjølv illæ ve ille ved 1) skuffa, 2) redd for noko, engsteleg ilt ilt vondt, smertefullt; ”dæ va kji so ilt meint” ilåt n. ilåt noko til å «læta» (ha) ting i, t.d. ein sekk eller «hit» (s.d.) eller kjerald imist ymist imse ymse forskjellig imsnækor ymiskvar imsnækorstan ymiskvarstad her og der imyljo imellom ”innimyljo”: innimellom, av og til imæ v.,-a ime (i tennene); «dæ va noko iming i tænno» inkji inkje ingenting; «gå om inkji att»: ikkje bli noko av inkjis inkjes «jæra noko te inkjis»: gjera noko til fånyttes inkjivætta inkjevetta ingenting; «dæ æ lite o inkjevætta»: det er lite og ingenting innadørsfølk n.flt. innandørsfolk leigebuarar, t.d. busete, inderst, tilhaldar innastøkks innandørs om å halde seg i hus, helst i uvêr innimyljo innimellom i blant, av og til innjil m. engel innjinlæin ingeleis ingen god måte innjinstan ingen stad innvøld f. innvold innvolar innælinga m.flt. innælingar dei som er innavla iræ v.-a ire angre; «e ira på handeln!» irén iren uroleg, i (psykisk) ulag is-størr f. isstorr siv som blir slege og raka saman på isen, deretter turka på låven, brukt

til sengehalm (frå gamalt av lagd rett på senge-botnen, seinare stoppa i madrassar og lagd over fjøremadrassen)

ista i stad for litt sidan istan i staden (for) istræbløku f. isterbloke feitt rundt grisemagen ivilæ n. overlêr (på sko) ivilåup n. overlaup galleri (i kyrkja), også brukt ”åværlaup”

47

ivitak n. overtak tretak lagt over jordtak ivræ v., -a ivre ”ivræ se upp”: øse seg opp (både over ting ein mislikar og er overlag

nøgd med) J

jabbn jamn slett; “dæ æ jabbnén som dræg”: det går best nå ein driv på jamt og

trutt, har ”eit jabbnt arbeidslag” jabbnast jamnast oftast, sjå “jamt” jabbnbradda jambradda heilt full(t), sjå “braddfull” jabbnæ v.,-a jamne slette til; ”dæ jabbnast ette kort”: det jamnar seg til etter kvart jabbu jaggu understrekande tilleggsord, jf. «jaggu», «jaddi», «jassen», «jaddn»,

«jabbæ», jf. motsatsen «næiggu» jafs m. jafs glefs; «i æin jafs»: på ein gong jafsæ v.,-a jafse eta fort, mest ikkje tyggje; «jafsæ ræ i se» jagar m. jagar 1) stor aure, helst i gangstida, 2) den som jaga dreft eller bøling jagarslee m. jagarslede spisslede med plass til to, brukt til travkøyring og elles når dei skulle

fort fram jagglæ v.,-a jagle vera ustø, svaie, sjangle; «sto jaggla høgt uppe»: stod og svaia høgt

oppe, jf. «jigglén» jaksle m. jeksel jalabær f. jardabær vill jordbær jall m. hjall 1) avsats i lendet, 2) ”soverom” med to senger oppe under taket (av

byfolk kalla «hems»), sjå «tarr» og «slind» jamdøggn n. jamdøger døgn, ein dag og ei natt jamgo jamgod like god jamle jamleg jamt, ofte, regelmessig jamsi(e)s jamsides ved sida av kvarandre jamt jamt ofte, stadig; «jabbnast»: oftast jamvæggs jamveggs der raustet tek til på eit timrabygg jamvæl jamvel til og med, dessmeir janglæ v.,-a jangle dingle; «janglént»: ustøtt, laust janæ v.,-a jane jante, fare hit og dit Jf. «jæinæ» jar m. jar jarekant, kanten av eit tøystykke jareflått m. jareflått ujamn kant nedst på kjolen jark m. jark hard kant, feil, arr jartug hjartug uredd, modig jask m. jask slurvut, upåliteleg person jaskæ v.,-a jaske vera slurvut, upåliteleg jasse m. jase hare jattæ v.,-a jatte jatte; «jattæ mæ»: tala etter munnen javlæ v.,-a javle 1) gomle, 2) tyggje lenge utan (eller med dårlege) tenner. Jf. «joklæ» je v., ga/govo gje gje; «je tøl»: gje tol, ha tolmod; «je se te tøls»: slå seg til ro med; «je

se»: gje seg, gje opp eller gje etter; «je tøygæn»: gje etter, vera elastisk jeft f. gjevt fôr-rasjon, den mengda mat kua trong; «ussæl jeft i år»: dårleg fôrår jel n. gjel smal dal eller kløft jelikera m.flt. gjelikar likemenn, vener, kameratar jelænken m.bf. gelenken krumminga på innsida av fotbladet jemæ(i)ndæle gemeinsleg (også sagt: «jemæinsle») liketil, grei og uvandeleg, kanskje føyeleg jepu f. gipe glipe, smal opning, jf. «glesu» jera ette gjera etter trolle fram att noko som er stole jera åt gjera åt gjera folk friske att ved hjelp av trolldom og overtru jerast på v., joldest gjerast gjera noko på spøk, berre for moro skuld; ”jera se te”: skapa seg, gjera

seg til jerslæmun f. gjerslemun 1) «ytæ jerslæmun»: yte hjelp attende (hjelpe nokon som har hjelpt ein

48

før), 2) noko som er ekstra, som er meir enn det som trengst (t.d. om eit unødvendig rikeleg emne)

jeta v., gattæ gjeta 1) prate om; «dæ vart kji noko gatt»: det vart ikkje nemnt noko om det; 2) «jeta på»: gisse

jete gjete «hørt jete»: høyrt om, høyrt korleis det står til med nokon jetol n. gjetord omtale; sjå «følkæprat» jévar-luu f. gjevar-løe ein del av låven med særskilt dør ut, derifrå tok ein fôret utover

vinteren jevælt gjevelt berre brukt i vendinga «ta mæ jevælt»: ta med makt jiddæ f. gidde smal klopp av plankar som låg tvers over bekken jigglén giglen ustø, ustøtt oppstilt, jf. «jagglæ» jildræ f. gildre sjølvskot for bjørn jimmær f., flt. jymri gimmer (også uttala «jimre»), søye som skal ha fyrste lammet jissæ v.,-a gise titte, sjå jistin (el. -én) gisten utett; «jisnæ»: bli gisen joklæ v.,-a jokle tyggje med dårlege tenner. Jf. «javlæ» jold gjord mogen; «bære æ jold»: bæret er moge; «bære jolnast»: bæret mognar jolpista m.flt. jordpistar kallenamn på nokon som tok det for alvorleg med jordarbeid jolæpple n. jordeple potet, også brukt berre ”æple” jonji m. junge bordkniv jortæ v.,-a jorte tyggje drøv juhslæ v.,-a gjurdsle setja ”juli” (treband) rundt trekjerald jukklæfør f. juklefør ismasse og snø som losnar og demmer opp i bekker og elvar, helst om

våren jukul m. jøkul isbre julreim f. gjurd lærreim i ”livstae” (beltestaden) julstol m. hjulstol stol med tre føter og rund rygg, til skilnad frå «karstol», som hadde rett

rygg julæ v.,-a jule, gjurde 1) gje juling, dengje, 2) snøre eit lass godt fast, 3) setja «trejuli»

(trehjul, treband) på trekjerald julæband n. juleband julenek julæbæld julbær om kyr som kalva i jula, eller ved juletid; «julæbæræ» julæfræmman m.flt. juleframand ”ha julæfræmman”: ha besøk i jula; ”væra julæfræmman”: gå på besøk

i jula julæhælji f.bf. julehelgi «i julo» jujæskræie f.bf juleskreii oskoreia, flokk av underjordiske som drog ut julenatta og kom attende

trettandedagen julæstugu f. julestove gamal skikk, å sitja oppe julenatta for å få sjå kven ein skulle få til

ektemake junæ v.,-a june liggje saman, ha samleie jutul m. jutul bergtroll jutæsækk m. jutesekk striesekk, sekk som tok femti eller hundre kilo jyft f. gyft støv som vart oppkvervla; «dæ jyfta», jf. «gåuvæ» jyggær f. gyger kona til ein «jutul», eit ”bærgtrøll” jyrmæ f. gjørme søle, slam jysævær n. gysevêr (eller «jysavær»), snødrev jytlar m. gytlar 1) finmekanikar, 2) oppfinnsam person jyvæ v., gauv gyve gå laus (på) jæddnæ gjerne aller helst jæhslæonji* m. gjetsleunge gut eller jente som måtte gjete dyra jæil f. geil smal passasje mellom to hus eller to rom jæiæ v.,-ddæ geie ”jæiæ se”: bera seg ille jæinæ v.,-a geine skjene hit og dit; «væra jæinén»: vera ubestemmeleg, upåliteleg. Jf.

«janæ» jæisskul m. geitskurd geiterams jæitækjinnæ f. geitekinne lita kinne til geiterømme, ofte ”standkjinnæ” (s.d.) jæl f. gjerd 1) skikk, åtferd; ”dæ fær no væra lite jæl”; 2) form, uforming; ”dæ æ

mangæ slags jæli på dessa snusdåso”; 3) ”ha dæ i jælo”: ha eit arbeid i

49

gang over tid jældkyr f gjeldku ku som ikkje skal ha kalv, som er ”jæld” jældæ v.,-a gjelde Kastrere jælk m. jelk vallak, kastrert hingst jælæ f. gjerde innhegna jordstykke; «i jælun» jælæ v.,-a gjerde setja opp ei «jæling» (innhegning) jælåust gjerdlaust utan gjerd, overlag, grenselaust jængd gjengd ”æ du gjængd i dag?”: ”er du i stand til å gå i dag? jænji n. gjenge 1) gangjern, hengsel, 2) «i sitt gamlæ jænji»: i sitt gamle gjenge, i gang

på same måte som før, 3) «i jængo»: oppgått (om gamle, oppgangne stigar)

jæntæ f. jente (ugift kvinne, utan omsyn til alder) jæntæbrø n. jentebrød rummebrød som onnejenta fekk i ein ”æmbar” til eiga servering jærningsløn f. gjerningsløn arbeidsløn jærv djerv modig, uredd jø v.,-ddæ gjø fôre opp grisen før han skal slaktast jøddnlæist m. jernleist skoleist, form til å reparere el. sy sko på jødn n. jern jødnskoreku f. jernskoreke trespade som var påsett jern framme jøld f. gjeld motsett ”jøldesfri” jøldæmann m. gjeldemann ein som står i gjeld til nokon. Den som hadde pengar til gode, kunne

seia at han hadde ein «jøldæmann» jølpæ v.,-ltæ hjelpe «dæ fær kji jølpæ»: det får våge seg jølæle gjøleleg gjævt og bra, noko å skryte av jøm m. jøm eim, varm damp og os jømæ v.,-a jøme jønsøkk jonsok sankthans, 24. juni jønæ v.,-tæ gjøne «drivæ jøn mæ» eller «jønast mæ»: drive ap med eller spøke med jøt ljot stygg; ”jøtæle” jøtæ f. gjote f. glenne i skogen; «myræjøtæ»: søkk der det er myrlendt; jf. «slåttæ»

eller «snøyæ» jøyvæ f. gøyve (stort) bål utandørs, eigentleg om bål av rått granbar, men óg brukt om

bål av t.d. avfall jåle m. jåle kar som er vár og redd av seg jåling m. jåling snåling, ein som ikkje er heilt som andre jålæ f. jåle ei(n) som gjer seg til og spjåkar seg, som er «jålén» jåu jau «jåu, sa e - smør, sa e»; «jåu, væit e» (tilsvar på noko som ein reknar

som lite truleg) K

kaffibrænnar m. kaffibrennar før i tida kjøpte ein rå kaffi, ”grønæ kaffibåuni”, som måtte brennast kaffirikkæ f. kaffirikke f. trekopp til å mala kaffi i, ei slags tidleg form for kaffikvern, likna på

ein morter; eit anna slag ”kaffikvern” var eit uthola trestykke som dei heldt mellom føtene og rulla så over kaffibaunene med eit kjevle

kaftæin m. kaptein kagg m. kagg handtak på ljåorv («kaggørv», s.d.) kaggji m. kagge m. kagge, lagga trekjerald som var sett på kant og tetta med spuns;

«mysukaggji»; «brænnævinskaggji»; «mjølkækaggji»; sjå ”dull” kaggørv n. kaggorv ljåorv med to «kagga» (handtak), båe på framsida av orvet kahslægras* n. kaslegras blågrønt gras av kjerringrokkfamilien med stiv stratt (skavgras), nytta

til «tugu» (gryteskrubb) for trekjerald kakjismøa f.bf. katekisma (eller «kakjismea»), «Luthers vesle katekismus» kakkjils m. kakkels jamning (i matlaging), tjukningsmiddel. Jf. «kakkæ» kakkæ v.,-a kakke 1) banke lett og tidt; «kakkæ på døre», 2) «kakkæ nepå»: ha på mjøl

eller jamning (mjøl og vatn eller mjølk). Jf «kakkjils»

50

kaku f. kake brød utbaka som runde kaker (t.d. «rukaku», «asningskaku»; «gøngækaku»), til skilnad frå «bakæls» (kaker), s.d. «smør o kaku»: smørbrød; „kakuknøu“: brøddeig

kakubryne f. kakebryne (frå gamalt av sagt «kakubrjyne») brødskive kakulinna f.bf. kakelinna mildvêret før jul kakusjivu f. kakeskive brødskive (brøddeig vart baka ut i runde kaker) kalæ f. karde reiskap til å karde (greie) ull med (ordet blir helst brukt i fleirtal;

«kalu»); «å kala ulle før dæi tulla te spinning» kaldbit m. kaldbit hoggjarn til å hogge kaldt jern med kaldvøle(nt) kaldvore(nt) nokså kaldt kall m. kall 1) gamal mann; «æin gamal kall», 2) gamalt tre som står åleine;

«søljukall»: gamalt seljetre kallæ v.,-a kalle 1) rope, lokke, t.d. på husdyr, 2) nemne, gje namn; «kallæ uppatt onga»

gje ungar same namn som t.d. besteforeldra; «uppattkalla»; «kallæ nokon»: kalle nokon med utnamn

kalæspiker m. kardespikar kardespikar, liten firkanta stift med stort hovud kamar n. kamar utedass kanavanål f. kanavanål f. brodérnål med særs stort hovud kanningsdele n. kanningsdele grensa for eigedom som ein har brukt ei tid og som ein dermed reknar

seg som eigar av kanningskrytyr n. kanningskrøter framandkrøter som gjev seg til i bølingen kannæ f. kanne mugge med tut og lok; «kaffikannæ»; «ølkannæ» kannæ v.,-a kanne 1) ”søya vildæ kji kannæ te se lambæ”: søya ville ikkje ta til seg

lammet som sitt eige; 2) «kannæ te se noko»: skaffe seg noko som ein etter ei tid tek til å rekna som sitt eige, sjølv om ein ikkje direkte har betalt eller gjort avtale med eigaren; sjå ”kanningskrytyr”

kans m. kans 1) venskap som er overstadig for ei tid, men så går over; «ikkji vært å ha kans mæ dæi» 2) om venskap el. anna forhold der den eine parten har fordel av det

kansi kanskje kantæfæll m. kantefell potet, mest brukt i Gol, men også t.d. i Eikregardane (også brukt

”kantæføll); i Hemsedal mest brukt ”jolæpple” eller berre ”æpple” kapittelfæstæ v.,-a kapittelfeste stadfeste kvar noko står i Bibelen kapar kopar kappast v.,-test kappast konkurrere kapphænt kapphendt om ein som arbeider like godt med ”vinstra” som med ”høgra” kappkjøyræ v.,-dæ kappkøyre køyre om kapp kapprutut kapprutut om tøy med like (like store) ruter kar n. kar 1) oppbygd stenge framme («framkar») og bak («bak-kar») på fôrslede;

«kar-bænde»: taum til snøring, 2) flat rygg på stol; «kar-stol» (i motsetnad til «julstol» (som hadde rundt ryggstø) eller krakk

kara v.,-a kara dra saman, rote, grava; «kara te se mæ rivun»: kare til seg med riva; «kara værmen»: dra i hop glørne med ei ”karu”og ha oske over dei så varmen held seg

kardus m. kardus mild røyketobakk med fint snitt karstol m. karstol stol med flatt ryggstø karvæ (sunt) v.,-a karve (sund) dele opp, skjera i smått karæ f. kare reiskap til å ”kara” eller skrapa med; sjå ”reku” karæsia f.bf. karesida mannssida, høgre sida i kyrkja, motsett: «kvænnfølksia» (s.d.) kasa på v.,-a kasa skunde seg med noko som skulle utførast, t.d. eit arbeid kassabæl kassabel utbrukt, som kan kasserast kast n. kast «dæ va so i di kaste»:det var noko i den lei, det var omtrent slik kastæ se v.,-a kaste seg 1) spenne hallingkast, 2) gå tilbake på ein handel kastæ upp kaste opp 1) spy, 2) leggje opp til strikking; «kastæ upp møsku» kastæbytæ v.,-tæ kastebyte byte utan ”myljolag” (mellomlag) kastæskøvvæl m. kasteskovl uthola lite trebrett, brukt til å kaste «drøsén» utover låvegolvet. Det

tyngste og beste kornet («stritt kødn») fór lengst, medan det lettaste og dårlegaste («lette») datt ned nærare. Slik fekk ein skilt godt og dårleg korn.

51

kattæ f. katt han- og hokatt kattæstrypæ f. kattestrype eit tak i dragsmål kattævask m. kattevask lettvint vask kavæ v.,-a kave snø kraftig, i byger, jf. «snjøkave» kjaft m. kjeft munn; ”ha kjaftn på skafte”: vera flink til å ordleggje seg; ”dæ hjarta æ

fylt tå, flyt kjaften åver mæ” kjaftast v., -tast kjeftast bitast, bruke kjeft på einannan kjafthakji m. kjefthake ein som har ”kjaften på skaftæ”, hadde ordet i si makt kjaftækjåk m. kjeftetjåk kjefting, ordstrid kjaftåusæ f. kjeftause kjeftesmelle,også sagt «kjafthakji» kjaka v.,-a kjaka krangle kjakakrok m. kjakekrok 1) kranglefant, 2) leddet på kjakebein kjakaluvæ f. kjakeluve 1) luve med band under haka, 2) sixpence med nedslag kjakji m. kjake 1) kinn, 2) klem (kinn mot kinn); «kjakadra» kjea v.,-a kjea få killing; «i kjeingæn»: i tida då geitene får killingar kjelring m. kjelring ein rund omn med «ringæsætt» til å setja kjel (storekjel eller veslekjel)

på for å koke prim eller klede til vask kjetal kital kilen kji ikkje forkorting av «ikkji»: ikkje; «dæ vil e kji», «dæ kjem e kji te» kjiknæ or v.,-a kikne or hoste hardt; «kjikji»: hive etter pusten, jf. «tokknæ» kjinjil m. kingel edderkopp; «kjinjilvæv»: spindelvev kjinnarumme m. kinnerjome rømme som er under kinning kjinnæ f. kinne kinne, brukt til å laga smør; «standkjinnæ»; «rullækjinnæ»;

«vindækjinnæ» kjippvændæ v.,-tæ kippvende køyre fram del av lass for å ta det på når ein neste gong lesser fullt kjippæ v.,-a kippe «kjippæ ette æit lass»: hente eit lass i ei snøggvending kjol m. kjol sid ytterfrakk; «uttapåkjol», ”kjøyrækjol” kjon n. tjon narr; «æit uvetugsle kjon» kjon-ve tjonved (også brukt «kjon») fornærma; «hadde vørte kjon på´n» kjonént tjonent udrygt, som lett blir sløsa bort *kjonhsle tjonsleg narraktig, t.d. om ein ville gjera seg til og vera «fin» kjonæ burt v.,-tæ tjone bort sløse, bruke til unyttes; ”han kjontæ se burt”: han skjemde seg ut kjo(æ) f. kjoe f. søkke på fiskegarn, laga av never og småstein kjukkhørd tunghøyrd som høyrer dårleg, men ikkje er heilt dauv kjukkji m. tjukke lag; «dæ va flæiræ kjukka»: det var fleire lag kjukkæ v.,-a tjukke syrne, gjera mjølk sur eller tjukk kjukkæn m.bf. tjukken «på kjukkæn»: gravid kjyllæ v.,-a kylle skjera av greiner og tynne bærbusker kju(æ)ndagen tjuandedagen tjuande dag jul, 13. januar, då var jula over kjyndesmæss kyndelsmess 2. februar kjyngjæ f. kyngje f. ovalt, lite, uthola trekjerald med t.d. dragehovud i kvar ende, likna på

eit vikingskip kjyrføslæ f. kyrfødsle den fôrmengda ein rekna med at ei ku trong for vinteren kjyrklave m. kyrklave klave av formvakse tre eller av metall kjyrknapp m. kyrknapp knapp av messing eller bein til kyrhorn kjyrlag n. kyrlag kuverde, verdien av ei ku, ei ku var verd like mykje som seks småfe kjyru f. tjøre brent av gamle fururøter, brukt til å «kjyrubræ» hjulreidskap og sledar

med, også brukt i kyrsmurning og skosmurning kjyrt kyrt «æta se kjyrt»: eta fort og setja noko fast i halsen, ”i vrangstupén” kjyrujall m. tjørehjell der ein la tyrirøter, dekte dei med torv og fyra rundt om, for å utvinne

tjøre kjyrumæisk m. tjøremeisk tunn væske som skilde seg ut av nybrent tjøre, vart brukt til

impregnering av skinn og «fetasko» (s.d.) Om oversterk kaffi kunne ein óg seie «dæ va ræinæ tjyrumæiskæn». Tjøre i kokande vatn, brukt som medisin, vart også kalla ”kjurumæisk”

kjytæ v.,-ttæ kyte 1) skryte, bruke store ord, 2) skjelle ut, kritisere kjædn f. tjern lite vatn kjæik keik svai (i ryggen), salryggja

52

kjæikæ v.,-a keike yppe til diskusjon, «væra kjæikjin» kjæim m. keim kink; «gje se ein kjæim»: få kink kjæiva f.bf. keiva venstre handa; «snu på kjæivun» (i springar): snu motsols, mot venstre kjæksæ v.,-tæ kjekse trive, ta til seg fort; «han kjækstæ dæ or hændo på me»: han tok det or

hendene på meg kjældén kjelden rå, våt og tung, helst brukt om ting, t.d. klede, ”dæ æ kjældént” kjæiæ v.,-ddæ keie gjera seg til kjællarmann m. kjellarmann han som sytte for ølet i gjestebod; ”når ølæ går inn, går vetæ ut”;

”tappæn æ turr og tunna æ tom”: no er det ikkje meir øl att kjællarmjølk f. kjellarmjølk 1) kokt, syrna mjølk, lagra på kaggar, til bruk om sommaren, jf

«søllmjølk», 2) grautmjølk, syrna «sepramjølk» (separert mjølk) i rennebytte

kjæmbæ v.,-a kjemme 1) kjemme, t.d «vasskjæmbæ håræ»: kjemme håret med vatn, 2) rake saman fôr for å lage til ei «sætæ» (såte), ei «kjæmbæ» eller ei -«bøl» (bør)

kjæmbærivæ f. kjemmerive ”græist” (grissent) tinda rive til å ”kjæmbæ” med kjænning m. kjenning nokon ein kjenner, eller nokon ein ”dræg kjænsæl på” kjæppént kjeppent travelt, når ein får for lita tid kjærald n., flt. kjøræld el. kjørøld

kjerald kjerald, frå gamalt: lagga trekar til å ha mat i, t.d. «saltkjærald»; «mjølkjærald». Ymse trekjerald vart seinare avløyst av «sinkæspann»

kjæring f. kjerring gift kvinne, til skilnad frå «jæntæ» (ugift kvinne). «Kjæring» er eit vørdeleg ord i hemsedalsmålet. ”Han kjørdæ gødt lass te gars som flink kjæring fækk”

kjæringkjaft m. kjerringkjeft reiskap til å presse hjula over kanten når ein lagga trekjerald, også kalla ”bandhakji”

kjærræ f. kjerre t.d. «møkjakjærræ»; «ræisækjærræ»; «fjørækjærræ» kjærræslee m. kjerreslede høyslede med hjulgang under, brukt til fôrkøyring om sommaren kjærv m. kjerv bunt av lauvkvistar brukt til krøterfôr kjærvælåuv n. kjervelauv sommarteken lauvkvist, bunta i kjervar og nytta til attåt-fôr om

vinteren, også kalla «låuvkjærv» kjæse m. kjese del av kalvemagen, (også kalla «fela») nytta til å laga osteløype av

(«vassler») kjæsæbræste f. kjesebreste mjølk som er lunka og bræsta (sjå «bræstæ») ved å tilsetja uttrekk av

kjæsen kjætæ f. kjæte kåtheit; sjå «kjå» kjævlæ m. kjevle liten kavle (liknar kjevle), lagd i munnen på store killingar og festa bak

øyro når dei skulle avvenjast, så dei ikkje skulle suge og tvinge geita for lenge

kjø n. tjo bøygen inst på ljåen, festa til orvet kjøfslækulæ f. kjøvekule issvull av overvatn som har tela til etter kvart kjøkjæ f. kjøkje trylleformel kjøkjæ v.,-ktæ kjøkje 1) fortelja noko som ikkje er til å lite på, 2) gjera noko meiningslaust kjøld f. kjøld kulde kjølént kjølent kaldvore (om vêret); «dæ held se kjølént» kjølslijin kjølslegen få bort den verste ”kjølde” (kulda) av ting kjølvæ f. kjelve engstykke der det har vore åkrelende før kjølæ f. kjøle uhell, tabbe kjølæ v.,-a kjøle avkjøle kjømæistær m. kjøkemeister ein som rettleidde folk i bryllaup og likferd, bad til bords og heldt tale kjøn kjøn fin, tilstasa, kaut og kry, helst sagt om kvinner som ville gjera seg fine;

«dæi vorto so kjønæ» kjøpalt-år n. kjøpalt-år uår, år då dei måtte kjøpe meir enn vanleg kjøra på v.,- tjora på tjora fast, når ein kjenner seg bunden, t.d. når ein ikkje kan gjera det ein

vil, men må ta det som er å gjera; «å sita kjøra alæinæ»: å måtte bli verande åleine ein stad

kjøtfall n. kjøtfall slaktet av eit avliva dyr, (fallæ) kjøvæ v.,-dæ kjøve 1) (om vatn) sprenge seg fram og deretter fryse til is; 2) kvele, sløkkje

varmen; ”kjøvast”: miste pusten, sjå ”kvåbnæ” kjøyr m. køyr hardkøyr (om raskt, hardt arbeid)

53

kjå v,.-ddæ tjå 1) skubbe seg innpå (om kroppskontakt), 2) «kjå se»: røyne seg; «få kjått se i arbæi»

kjåkjin tjåken 1) lunut, plagsam, masut, om ein unge som «kjåka på», er uvel og lei seg, 2)»kjåkjint»: travelt

kjåmén tjåmen bleik i andletet, som ser ussel ut kjåstæ v.,-a kjåste vera andpusten, puste mykje fordi ein har sprunge fort kjåtræ v.,-a tjatre skvaldre, prate fort og utan stans klabbén klabben klamput klabbnæ v.,-a klabne bli tjukkare og tyngre klabbæ v.,-a klabbe kladde, om snø som festar seg under ski og sko; «klabbæføre» klakji m. klake klump; «klakut»: klumput; «dæ ha klaka se te»: det har klumpa seg til;

«dæ æ teklaka» klakkæ(jældæ) v.-a klakkegjelde gjelde (kastrere) dyr med ei innretning som vart kalla ein «klakk» klakkæbjøllæ f. klakkebjølle bjølle til hest klank m. klank klump; «møkjaklank»: møkaklump (som heng fast) klattæ v.,-a klatte klatte; «klattæ burt» bruke opp pengar på småtteri, slik at ein seinare

ikkje heilt veit kvar pengane tok vegen; «klattæ ræ te»: prøve å ordne til noko som er gått sund utan eigentleg å reparere (slik at det snart går sund att)

klavadagatn m.flt. klavedagane romjula (då hadde kyrne klavane på når dei vart drivne ut for å bite beit eller få vatn. Klavane skulle verja dei mot vonde makter)

klave m. klave til å binde dyr fast med eller hengje bjølla i, oftast laga av tre, seinare av metall

klen klein 1) dårleg, sjuk, ussel, 2) lite flink; «han va klen te læsa»; ”det va klent arbeid”: det var dårleg utført arbeid

klensle kleinsleg sjukeleg kling m. kling flatbrød eller lefse påklint smør eller rømme; «smørkling»;

«rummækling»; «læfsækling» klinkæ f. klinke sjå ”dørklinkæ” klinkæ v.,-a klinke klinke, t.d. klinke naglar klinæ v.,-a kline smørja smør, t.d. på ein kling; «klinæ klingæn» klon f. klo 1) klo (på dyr), 2) kvinnemenneske som greier det meste; «æi klon te å

græiæ se» klonkæ v.,-a klunke 1) klimpre på instrument, 2) om bjølle som gjev lyd frå seg, 3) ”klonkæ

innpå om”: ymte frampå om, også brukt ”glonkæ” klubb m. klubb bolle av mjølk og byggmjøl eller noko kvitt mjøl og egg («kvitklubb»),

eller av blod («bloklubb»), «klubb o sø» (kjøtkraft) vart nytta som dugurdsmat om sundagane

kluft m. kluft 1) formvakse tre eller grein, brukt som ynskjekvist; ”å gå mæ kluftn”: leite etter vassåre med kluft; 2) «ostækluft»: rist til å setja «tåjin» (s.d.) på, 3) skrittet; «æin vaksen kar vaddæ i snø som jikk´n uppi klufte»

klukkæslætt n. klokkeslett tidspunkt klundrén klundren ujamn, grovt laga klundræ f. klundre utvekst på tre kluns m. kluns klump klutævask m. klutevask bleievask, klutane (bleiene) var 70 x 70 cm kluvæ v.,-a kluve slå, ”kluvæ på koraræ”: slå laus på kvarandre klyft sukker n. klypt sukker klypt sukker, heimekokt sukker klypt til «møla» (sukkerbitar) Jf.

«knuppæ-sukker» klyngji v.,-dæ klyngje klemme klæisæ v.,-a kleise snakke barnespråk, ikkje snakke reint; «væra klæis»: ikkje snakke reint

(enno) klæiæ v.,-ddæ kleie klø; «dæ klæia!»: det klør. Jf. «klå» Klæmmægrende Klemmegrendi brukt om Jordheimsgardane frå mølla til Imre (då gardstuna låg lenger

opp enn no) klængji v.,-gdæ klengje hengje saman, vera saman, hengje på; «væra klængjin»: vera klengut,

pågåande og frekk klængjinabn n. klengjenamn oppnamn, utnamn klæppi el. klæppu flt. klepper klumpar i mjølka, i juret pga.sjukdom

54

klæssæ v.,-tæ klesse 1) setja hardt ned, smelle; «han klæsstæ døre»: han smelte att døra, 2) sputte (ei klyse)

klæve m. kleve rom ved sida av stova og kammerset i ei hallingstugu; også kalla «raskæklæven». Før dei bygde ”kårstugu”, budde gamlefolket i kleven, med eigen peis og kjellar

kløkk kløkk ung, ikkje heilt utvaksen, sagt både om gras og om ungdom kløkkjin kløkken kjenslevar, lettrørt klønén klønen jf. «gue» og «treneve» kløpp m. klopp stutt bru over bekk kløv f. kløv (omfattar kløvsal, teine, kasse eller kagge) klå v.,-ddæ klå klø seg, skubbe seg; «klå se innåt noko» klåe m. klåe skabb (som klør) klåén m.bf. klåen farang i krigsåra 1940-45 klåneve m. klåneve 1) klåfingra person, 2) uroleg, energisk person; sjå ”handæklaug” klåug klaug «væra klåug»: ha veldig overskot; «då mått e væra klåug, skull e ta me

te mæ slikt» knaga v.,-knog gnaga også uttala ”njaga” knurræ v.,-a knurre ein hund som knurrar, og er uroleg. Jfr. njurræ. knurpæ v.,-a knurpe tyggje så ein høyrer det, særleg brukt om hest knøa v.,-dde kna knøa ei kakuknøu. Kna brød-deigen. Jfr. njøa ko kva ”ko sigji ru, ko sa ru” ko då? kva då? kvifor spør du? kofør el. kofær korfor kvifor koførnoko kva for noko kok m. kok haug, dyngje; «møkjakok» kokande sjøl kokande sjølv kraftuttrykk når ein er arg, ”kokande harmæle” kokklæ m. kokle klump; «koklut gråut»: klumput graut kokæsild f. kokesild fersk sild, stor sild som kom frå sildefisket på Vestlandet (som

spekesild vart namnet «gråbæinsild») komedispelar m. komediespelar klovn, ein som finn på tull og tøys. Jf. «måfåkaggji» kommæderæ v.,-tæ kommandere gje ordrar, “du æ flink te o kommedere, men du æ kji noko tess” komp m. komp høgde i terrenget; «utpå kompe»: utpå høgda komærs m. kommers ståk, leven kongæns tenist kongens teneste militæret kopæ v., -ftæ kope glane, måpe, nistire; ”å stå som ’n Tore Førtænkt” kor kvar ”nokon kor”: nokon og kvar koraræ kvarandre kort kvart, kort 1) ”ettekort”: etter kvart, 2) kort, stutt; ”kåma te kort”: mislukkast,

ikkje makte det ein har bestemt seg for kort ette anna kvart etter anna det eine etter det andre; «ette koraræ» kort ette se kvart etter seg på same måten, tilsvarande, i likskap med korter n. kvarter 15 minutt kort-trøyæ f. korttrøye jakke til mannsbunad; «sylvknappaklæu» koss koss, korleis kossomva korsomvar likevel, i alle tilfelle krabas m. krabbas tømmerstokkar som kjem på fløyting utan å vera merka, i Buskerud

fylke; sjå Aasen Norsk Ordbog under Krabbas. krafsént krafsent fattigsleg, sagt om dei som sleit hardt økonomisk; «dæ va krafsént før

dæi» krafsæ f. krafse 1) lita rive til å rake med i bratt og steinut lende, vart også kalla

«krabaskrafsæ», 2) reiskap til å planere med, ei slags hakke krafsæ v.,-a krafse «krafsæ te se pæing»: krafse til seg pengar; «krafsæ se fram»: krafse

seg fram kra(v)fængt kravfengt vanskeleg, t.d. om ein stad som set store krav til dei som bur eller

arbeider der krahslæ* v.,-a krasle rasle, om svak romstering krakji m. krake kjerr, også brukt om person som er skrøpeleg til beins, som er ”krakjin” kraklén kraklen veik og dårleg, ”kraklént”: ulendt og mest uframkommeleg

55

krankal krankal skral, litt ufør, ikkje god til å ordne seg krasafarén krasafaren som har lett for å «gå i kras» (gå sund) krasén krasen 1) dårleg, 2) møyr, sprø krel m. krel mage (på born) krepperæ v.,-tæ krepere døy, både om folk og dyr kri f. krig kri-kri... kri-kri kallerop for geitene; «kri-kri-kirri-kiiiiri-kirra...» krikk m. krikk elv som går i krok krim n. krim krimsjuke, forkjøling; «han drogst mæ krime lænji»: han var forkjøla

lenge krimsjuk krimsjuk forkjøla kring kring 1) god til å få til det ein vil; «kring på kjafte»: god til å snakke for seg,

2) smidig, ”lett før o snu se”, 3) netthendt kringrakarivæ f. kringrakarive lett rive som rakstejenta brukte til etter-raksten, elles vart det brukt

breiare «kjæmbærivæ» (s.d.) kringriin kringvriden vridd, vrang kringsnudd kringsnudd stadvill krinkæ v.,-a kringle «krinkæ se fram»: sno seg fram, gjera det som er best etter tilhøva krihslæ v.,-a* krisle klø, t.d i halsen Kristjana Kristiania Oslo kristna m. kristnad dåp kristnæ v.,-a kristne kristne, ha til dåpen; ”han vart kristna te Ola”: han fekk namnet Ola kristnækjol m. kristnekjol dåpskjole kristnæluvæ f. kristneluve dåpsluve krjøpæ v., kråup krype 1) krympe, 2) krype, krabbe krokbolu f.flt. krokboler kroklisser, pynteband i ull eller bomull krokfing m. krokfinger «dra krokfing»: styrkeprøve krokhasa krokhasa krokut i hasane, medfødd eller som resultat av alderdom krokspringæ v.,-sprang

krokspringe springe i krok forbi einannan; «gå kroks»: gå omvegar i krok og sving

krolæ v.,-a klore gripe, få feste; ”dei krola se fast uppi bergo” (men katta ”klora” kromm krum som går trått, som er i trongaste laget, brukt om t.d. ei dør, om ein

kverv som går om ein tapp, eller om halsen; «e æ so kromm i hælse i dag»: eg er så trong i halsen i dag, dvs. eg har vondt for å svelgje

kromsæ v.,-a kromse ta på, klå på, gramse kronglént kronglut trongt og vanskeleg å koma til/koma fram kru n. krut kru v.,-ddæ kry yre, myldre; «dæ krur» krugg m. krugg pukkelrygg kruksén kruksen nedbøygd, stiv og krokut av alderdom eller sjukdom krukæ v.,-a kruke tur i lausdans der ein sit på huk og dansar krunæ f. krune den firkanta bjelken som gjekk frå langvegg til langvegg, under

«slindo» og «tarrn» (s.d.), vart delvis brukt som hylle kruskæ v.,-a kruske rasle, t.d.i papir kruhslæ se te v.,-a* krusle seg til leggje seg godt, t.d. sagt om ungane; «dæi krusla se te» kruspén kruspen møyr og sprø, sagt om t.d. rømmebrød kruspæ v.,-a kruspe krasa, knasa, t.d. når ein et noko sprøtt krymlén krymlen stiv og ikkje heilt førleg; «krymlen i fingo»: stiv i fingrane krypplæhynt krøplehorna om dyr med horn som er mindre og meir krokute enn vanleg krytir n.flt. krøter helst kyr; kviger og kalvar vart kalla «småkrytir» krægda f.bf. kregda meslingane, krilla; «dæi lågo i krægdun»: dei låg med meslingar kræistæ v.,-a kreiste 1) kryste, klemme, 2) bera seg ille; «han jikk o kræista o bar se» kræk kryp eit lite vesen kræk, a krype slepe seg sakte av gårde. "det æ so vidt han kræk se burtover" kræmbil m. krembel 1) noko som ein kremjar i hop, 2) barnemage, jf. «krel» kræmmar m. kremmar handelsmann kræmmarjøld f. kremmargjeld det ein vart skuldig når ein «børga jå kræmare» (handelsmannen) kræmtæ v.,-a kremte 1) klemme og ”kræistæ” ut vatn med hendene, 2) harke

56

kræmtæfjøl f. kremtefjøl vaskebrett, med rifler av tre eller sink, til å skrubbe klesvask på kræsén kresen vand på maten, som kvier seg for å ta i noko motbydeleg kræst o bræst krest og brest uttrykk for at ein skulle spandere det beste kræv kræv 1) om mat som er nærande, feit og sterk i smaken; «dæ æ kræfft» 2) om

folk som er sterke og strevsame; «dæi æra krævæ» krøkji se v.,-tæ krøkje seg bøye seg, stå krokut krøklén krøklen stiv og krokut, om t.d. fingrane eller kroppen krøklæ f. krøkle 1) krake av bjørk eller brisk, 2) eit gamalt, magert og utslite menneske

(eller fe) som er ”krakjin te gå” krøknæ v., -a krøkne bøyast, bli krokut krøpæ v., kraup krype krympe (særleg om tøy) krøsja v., krustæ krysja knuse, men brukt i mange samanhangar, t.d. «krøsja i gang»: setja i

gang, dure i veg, køyre i veg eller t.d. om å ofre eller gje noko krøss kors krøssmæss f. krossmess 14. september krøssæ v.,-a krosse høgtide, be nokon om eit eller anna (sjølv om ein ikkje har lyst, t.d.

fordi ein ikkje likar vedkomande); «han vildæ kji krøssæ´n mæir» krøtén kroten oppsmuldra; ”krøtustæll”: noko som har smuldra opp krøtu f. krote det som vart att når ein silte smelta feitt gjennom ein «krøtupøse», slik

dei gjorde når dei slakta krøtupøse m. krotepose raggpose, strikka av geiteragg eller rovetagl frå kyr («tagglæpøse»),

nytta til å sile smelta feitt gjennom kråkæskrællæ f. kråkeskrelle innretning av tre som bråkar og skræmer bort fuglar og dyr kråm n. kram nødvendige småting; «kråmkar»: omreisande seljar som hadde koffert

med alle slags småting Jf. «kræmmar», «æin som fór omkring mæ kråm», også brukt om ”kråmas”

kråmas n. kråmas plageånder, helst brukt om ustyrlege ungar, ”småkråm”, men også om ungdyr

kråmbu f. krambu landhandel, butikk, krambu (ofte forkorta til berre «bu»; «på bun»: på krambua)

kråmbukar m. krambukar handelsbetjent, ekspeditør krånæ v.,-tæ kråne koma seg, bestne etter sjukdom; «tæk te krånæ te att» kråunæ v.,-a kraune klage og ynke seg, både over seg sjølv og over andre kråv n. krav tunt lag av is (akkurat når isen legg seg) kråvæ på v.,-a krave på i ferd med å fryse og leggje seg tunn is på vatnet; «dæ ha kråva på» kubbæ se v.,-a kubbe seg kvile, slappe av, kose seg kubbækast n. kubbekast kollbytte, rundkast, når ein dett, rullar rundt og så kjem på føtene att kuldrént kuldrent vanskeleg å få til, t.d. om arbeid kuldræ v.,-a kuldre prate utydeleg kulp m. kulp kulp, djup hole i ein bekk eller ei elv kultén kulten rundvaksen; «kultén fisk» kupæ f. kupe kopp av uthola ”klundræ”, med handtak på eine sida eller på båe sider,

t.d. ei ”kjyrukupæ” kurræ v.,-a kurre roe, ha det roleg, «kurræ matn»: ta det med ro etter at ein har ete; «kurt

o stilt»; «so kurrænde stilt»: heilt stilt kurrstadd kurrstadd (eller «kurrsitin»), som er i ro lenge, t.d. om hest som vart ståande

roleg i lengre tid og måtte trenast opp att; ”dæ ska go rygg te bæra goæ daga”

kurv m. kurv 1) pølse; «mør(æ)kurv»: kjøtdeig og innmat blanda med blod, krydder (steikt); «spikjikurv»; hatt i reingjorde tarmar, hengt til speking, 2) «kjøtkurv»; kjøtdeig, 3) «æin litn kurv»: ein liten, men rundvaksen gutunge eller kalv

kurvæmat m. kurvmat kokt «mørkurv» (som pølse) med potet og sø kurvæspetu f. kurvspite pølsepinne, pinne til å hengje pølsene opp etter, og til å stengje for

innhaldet ved koking eller pressing kuvén kuven konveks, litt (bøygd) ut på midten kvandas kvardags «kvandasle»: kvardagsleg; «kvandasklæu»; «te kvandasbruk»

57

kvanni m. kvannjol gamal medisinplante, grønsak (Jf. staden Kvannegrøo). Jmf. kvannol. Også brukt ”kvann”

kvannol m. kvannjol gamal medisinplante, grønsak (Jf. staden Kvannegrøo); også brukt ”kvann”

kvapén kvapen hoven, opphovna kvapnæ upp v.,-a kvapne hovne, svulme opp kvart n. kvart firedels alen, 15, 79 cm kvartel el. kvartil m. kvartel firedels tunne, vekt 25 kg kvarv n. kvarv ”omfar” (omkvarv) ved lafting, stokkelag i tømmerhus kvasst kvast fort, snart; «dæ må jærast, o dæ lite kvasst» kvatu f. kvate tida mellom kvar gong ein «kvattæ» (brynte) ljåen, sjå «kveta» kvek kvikk livleg, rask kvek n. kvik kjøtet under neglene kvekrivæ v.,-ræiv, -rivi

kvikrive rive feil, rive ein nagl til blods

kvem m. kvim vinglete person. tullebukk, person som det ikkje er orden på kvema v.,-a kvima vimse hit og dit; «væra kvemut» eller ”kvemén”: vera vimsut; «kvema

i væji før æinan», ”kvemajæl”: kvemut åtferd kven f. kve inngjerding framfor fjøset og ut til «habbne» kvesa v.,-a kvise kviskre, prate lågt kvi se v.,-ddæ, -dd/-tt kvi(de) grue seg kvijind n. kvigend ungfe, åring, kvigekyr, fyrstekalvkyr kvikaku f. kvikake mjølkekake steikt på takke, brukt som stølsmat, og som brødmat før

komfyrane kom kviland n. kvilestad også om vegen frå den eine kvilestaden til den andre kvild kvild utkvilt; «væra kvild te å starte upp att» kviling f. kviling (også kalla «æi kvild») tid midt på dagen då folk og fe kvilte, kvilinga

skilde mellom «dugulsøykt» og «langøykt» (s.d.) kvilingsdøtt m. kvilingsdott mat til hesten tillaga i ein sekk kvilingsjæi n. kvilingsskeid strekninga ein hest kunne gå før han trong kvile kvilædagen m.bf. kviledagen sundagen, med «hælgæfre ve mæssæti» kvinæ v., kvæin kvine gje frå seg kvass lyd; «æit kvin»; «dæ bles so dæ kvæin» kvirvil m. kvervel vind som går i ring kvissunnhælji f.bf. kvitsunnhelgi pinsehelga kvitil m., flt. kvissla kvitel liggjeunderlag, teppe av heimespunne ullgarn, ofte med rindar kvitrima kvitrima når noko er kvitt av rim kvitsåum m. kvitsaum broderte kragar til nunadskjorte kvitthår n. sene i kjøtet (på dyr) kvitting f. kvitting «å væra mæst i kvittingen»: røyne seg så hardt at ein var nær ved å

stryke med kvittæ se v.,-a kvitte 1) gjera slutt på, ta livet sitt, 2) ”kvittæ se mæ”: gje frå seg, skilja seg

med, ”bli kvitt” kvitørm m. kvitorm kvit eller lys (albino) hoggorm kviæle kvideleg (eller «kviæfullt»), som ein kvir seg for Sjå «kvi se» kvæa v., kvo el. kvaddæ

kveda syngje viser

kvæddn f. kvern «kvæddnasløkji»: vassrenna; «kvæddnastæina»; «kvæddnahus»; «kvæddnakall»: vasshjulet

kvædnaknurrn m.bf. kvernknurren merkedag, 1. september kvæisa f.bf. kveisa koppevaksine; «sæta på se kvæisa»: få koppevaksine kvæisæ f. kveise 1) kvise, 2) lite sår kvækkji v. kvakk kvekke skvette, få ein støkk kvækkji v. kvæktæ kvekke skremme, få til å skvette kvældsotræ f. kveldsotre ei som likte godt å få noko gjort om kvelden kvældsvalt kveldsvart om stad der ein er varsam for ikkje å uroe haugfolket kvældsøykt f. kveldsøkt etter kl. 17.00 og utover til 20.00 – 21.00 kvældæ v.,-a kvelde 1) kveldast, bli kveld, 2) slutte arbeidet for dagen; «ta kvældn» 3) eta

til kvelds

58

kvældæsetu f. kveldsete kveldsstund i vinterhalvåret, tida frå det vart ”hælvskomt” til dei la seg kvælvæ v.,-ldæ kvelve 1) kvelve, tøme ut or, 2) velte kvæmmfølk n. kvendfolk også uttala “kvænnfølk” kvæmmfølksia f.bf. kvendfolksida venstre sida i kyrkja, motsett; «karæsia» (s.d.) kvæps m. kvefs kværsvil f. kversill verk i halsen på hest, kunne òg vera lungebrann kværv m. kverv 1) knott som kunne dreiast rundt ein tapp, nytta til å stengje dører, 2)

hårkverv, krins i håret, 3) rundvoren botn i lendet kværvæ v., kvarv kverve forsvinne, bli ute av syne litt etter litt, t.d. om tåke kvæssæ i v.,-tæ kvesste i ta til å kjefte brått kvæsæ v.,-sstæ kvese frese (om katt), ”han kvæsstæ i”: han sette i kvæta v., kvatte (el. kvæta)

kvetja kvesse, bryne

kvævast v.,-dest kvævast miste pusten, ikkje få puste kvåbnæ v.,-a kovne kjøvast, bli kvalt kvåu kvae sjå «gørrkvåu» og «linkvåu» kælsask kalvsask lite, lagga kjerald til å ha kalve-drikke i kælsjinn n. kalvskinn kælvæmat m. kalvemat male spekalvkjøt, kokt saman med grønsaker kælvætræe n. kalvetræde eit mindre, inngjerda område, nytta til å ha kalvane i om våren kælvætrøte m. kalvetrote opphovna jur kring kalving kæm kven ”kæm som hælst” kødde m. kodde testikkel køddn n. korn ”køddnband”: (jule)nek av bygg køddnskul m. kornskurd skurdonn; sjå «skul» køddnsvaræls m. kornsvarels det kornet ein skulle svara i skatt til kyrkjeeigaren køgglut spraglut spettut, to- eller fleirfarga, t.d. om garn eller om høner køkklæ f. kokle ei som var mest for nøyen med stellet køkklæ v.,-a kokle å vera mest for nøyen med stellet; «ho køkkla mæ ongo»: ho stelte og

styrte for mykje med ungane køks m. koks lite kjerald av blekk køllén kollen slett, snau (om hovudplagg eller hårfasong) kølluvæ f. kolluve luve utan brem køllæ f. kolle ku utan horn; «køllukse»: okse utan horn, ”kølljæit” mots. ”hødnjæit” køllæ v.,-a kolle 1) runde av, brukt om å runde av skarp kant i toppen på tømmeret når

ein køyrde i bratt terreng, 2) gå over enda, ”køllkjøyræ” kølmilæ f. kolmile stad der dei brende kol ved å leggje opp tyrirøter, dekkje dei til med

torv og tenne på. Kolet vart brukt i smia, og tjøra, som rann ut i ei trerenne, vart samla i eit kar

kølnæ v.,-a kjølne avkjølast kølt m. kolt rund høgd i terrenget køltén kolten 1) trøytt, dorsk, varm, 2) om slapp og dårleg fisk som har lege for lenge

utan salt kølvælås m. kolvelås gamal låstype kønst m. konst kunststykke kønstig konstig merkeleg, underleg, rar kønstnar m. kunstnar jamfør «kønst» og «kønstig» køppæ v.,-a koppe årelate, tappe eller suge blod (lækjeråd mot gikt o.a.) køppækjiling m. koppekilling geitekilling som ikkje fekk mjølk frå mora, og som ein difor måtte

mate, ”køppæ upp”. Jf. «køppælamb» køppækniv m. koppekniv brukt til ”køpping”, også kalla ”snæppært” køppælamb n. koppelam jf. «køppækjiling» kør n. kår «kåma på køræ»: få kår, få livøre på ein gard; avtale om årleg mengde

av matvarer, og om «røkt og pleie likeså vel i sundheds som i sygdoms dage»

kørfølkji n.flt. kårfolki dei som er på kår, har kår på ein gard, dei førre eigarane av garden kørg f. korg t.d. «tullækørg»; «ullakørg» køristæin m. korelstein fleirfarga perler med hol i, brukt til broderi på bunad (brystklut og

59

handringar) kørp m. korp ramn kørrdæntæ v.,-a leggje mykje strev i (t.d. handarbeid eller mat) kørstugu f. kårstove bustad for dei som har kår på garden; «kørstugu va sjilt frå stugu te

sjølvæfølkji, desse voro øfto sætt samæn mæ æin gang imyljo båe stugo»

køræ te se v.,-a kare til seg velje seg ut noko, få til seg køs m. kos haug med opphogde greiner (småved) av «bæitakøsten»; «veakøs» køst m. kost 1) mat; «ha følk i køste»: ha folk ein måtte syta for mat til, 2) stabel av

bjørk med riset på, reist opp mot veggen eller i skogen, jf. «bæitakøst» køstbar kostbar dyr, verdfull, óg om jenter som gjorde seg kostbare køt n. kot lite, trongt rom kå v.,-ddæ kå vende høy med rive (for at det skal turke) kålæ v.,-a kåle 1) ”kålæ på se”: skade seg, 2) kålæ upp alt isamen”: bruke opp, gjera

kål på kåma te koma til 1) bli fødd; «dæi kåmmo te i vår», 2) greie å nå, rekkje; «kåma te o få

vaska innast unde sængæn», 3) «kåma te ri slik»: vera heldig kåma v., kåm koma «kåma or sinne atte mæ ri»: ombestemme seg; «kåma på løsen»: losna,

starte; «kåma på tur»: koma i tur og orden, i rett rekkjefølgje, i takt; «kåma hæilt tå ri»: koma heilt ut or det; «å kåma unde mæ»: å forstå

kåmæ f. kome «ha æi go kåme»: vera velsedd når ein kjem kåt kåt lystig, livat, spretten, energisk kåtil m. kåtel snurrebass (barneleike), jf. «spinnhuk» kåting m. kåting ein som er kåt av seg kåulæ v.,-a kaule «kåulæ i se»: eta fort fordi maten er uvanleg god; sjå ”kålæ” kåun m. kaun verkebyll kåure f. kaure kile, isydd skråstykke for å utvide eit klesplagg kåuræ v.-a kaure å skøyte saman; «kåuræ samæn te æitt plagg»: skøyte saman ymse

tøystykke til eitt heilt plagg kåvæ v.,-a kåve «kåvæ mæ armo»: kava med armane L

la n., flt. lø lad t.d. «veala»: vedlad, vedstabel la n. lad brurehette med søljer på la se bea la(t)a seg beda la seg høgtide når ein blir beden til bords la se li la(t)a seg lida finne seg i, ikkje seie i mot, ikkje klaga labbælænsk labbelensk uforståeleg prat ladd m. ladd 1) halvsokkar til å ha utanpå skorne når det var retteleg kaldt, 2)

heimelaga tøflar, vanlegvis av tova ull, men óg laga av kasserte skinnfellar eller utslitne vadmålsklede

laddas te laddast til trakkast utover; «vart teladda»: vart trakka utover laddæ v.,-a ladde «laddæ på»: gå smått ladæ f. lade (eller «sukkæladæ») sjokolade; «ladæmøle»: sjokoladebit;

«ladæmjølk»: sjokolademjølk, kakao lafsæ v.,-a lafse falle ned i store mengder (t.d. om våt snø); «lafsént»: om noko som

heng og sleng laftæ v. lafte, tømre byggje tømmerhus (ikkje reisverkshus) laftæstæin m. laftestein stein til laftet (hjørna på ein husmur) lag n. lag 1) bryllaup, 2) samskipnad, foreining, 3) tilstand, måten ting skal vera

på; «tå laji»: av lage, ikkje som det skal vera; «i mæstæ laji»: i meste laget, litt for mykje; «i di laji»: på den måten, i den leia, (jf. «kast»)

lag-ly m. laglyd bryllaupsgjestene laga v.,-a laga 1) skapa, stelle til, t.d. «laga æin veg», 2) gjera avtale, 3) om kyr; «dæi

sto laga se»: det var like før dei kalva, 4) (om lagnaden): leggje til rette, ordne noko på ein bestemt måte; «dæ laga se nøkk»; «dæ va so laga»:

60

det var meininga at det skulle bli slik, lagnaden ville det slik laggar m. laggar bøkkar laggæ v.,-a lagge laga trekjerald lagle lagleg høveleg lakafant m. lakafant (eller «lakatrave») ein som hadde «lakaklæu» og «lakasko» (fillute

klede og sko) eller var dårleg likt av folk, ein liten kjeltring lakji m. lake 1) fille, utslite tøystykke; «gølslakji»: golvklut, 2) dårleg likt person,

ein ”lakatrave” lakkar m. lakkar overgangen mellom hjulet og fotfjøla på rokken lakkræ v.,-a lakre vera for rom, laus, slarkut; «dæ står lakkra»: det står og slarkar. Jf.

«likkræ» lakkæfjøl f. lakkefjøl fotfjøl på rokk lakut lakut fillut lampæ v.,-a lampe slå hardt land n. land strandkanten ved elv eller vatn; «innve landæ» land n. land urin frå krøter langbrok f. langbrok langbukse til bunaden, motsett knebukse, ”njebrok” langbænk m. langbenk benk frå «hækksætæ» (s.d.) langsmed veggen bortåt senga langdriji langdrege (om å dra ut tida) langdrug langdryg dryg, treg, ”langtækkæle” langfælandes langferdandes langvegsfarande; «dæi æra langræistæ» langsamt langsamt stussleg, einsamt langsammælle tid langsameleg lenge og vel, i lang tid langstifrå langt ifrå slett ikkje, kjem ikkje på tale langstøug langstødug om kyr som «står burtæ» lenge, som ventar lenger enn vanleg på

kalven langtrøll n. langtroll hoggorm (tabuord) langæ ut v.,-a lange ut lange ut, ta lange steg langøykte f.bf. langøkti økta frå dugurds til nons lappræ te v.,-a lapre til reparere på ein lite fullgod måte larmæ v.,-a larme halde leven, dundre og skråle larsøk larsok 10. august, messe til minne om St. Laurentius laskæ v.,-a laske saume gjennom to lag lær, med ”bustæleiv o bekatrå” laskæklypæ f. laskeklype klype som skomakarane brukte til å setja fast ler i når dei sauma

beksaum eller lappa sko lahslén* laslen slapp, giddalaus; «ta dæ lahslént»: ta det overmåte med ro lat lat, slak 1) flat, t.d. om eit tak; «takæ va latt», 2) doven; ”dæ va kji å liggji på

latsiun” lata ræ fara lata det fara ikkje bry seg om det lata se bea lata seg beda la seg høgtide lattklåuv f. latklauv (også sagt «lakklåuv»): ekstraklauv på kyr lava ne v.,-a lava ned falle ned i store mengder (brukt om snø) lavøyra lavøyra «væra lavøyra»: ha øyre som heng ned le f. led side; «ette æinæ leen»: etter den eine sida le n. led opning i gjerde med stengsel for lea v.,-ddæ lea ”lea på se”: røre på seg, flytte på seg; ”han leddæ kji på ein fing” leamus leamus muskeltrekningar leddik m. leddik lite siderom i ein trekuffert eller i ei «pløggækjistæ» legu f. lege 1)liggjestad, 2) merke etter at nokon har lege lekarom n. lekarom slingringsrom; med for stort slingringsrom blir det «lealåust» lemmæbrok f. lemmebrok bukse utan gylf, men med knapping eller band i sidene, brukt av både

kar og kvinne lenæ v.,-a line lettne; 1) ”lenæ på”: stogge, minke, avta, helst om nedbør eller vind, jf.

«upplenu», 2) minke på herdinga i stål lepasi lepesid 1) om ulik sidd på skjørt, eller om at understakken heng nedom somme

stader , 2) om ungar som er på gråten; «hæng mæ lepen» less læss – less ”han less ikkji gå ri”: han lét som han ikkje la merke til det less vale lata som å late som om ingenting var hendt. "han less ikkje vale"

61

lehsle* lesleg 1) om eit hyggeleg menneske som er lett å ha med å gjera, 2) triveleg og fint (om stad eller gard med t.d. god utsikt)

let m. let farge leta v.,-ttæ leta farge; «leta gådn»: farge garn (med planter eller «kjøpælet»); «koss æ

hæstæn din lett?»: kva for farge er det på hesten din? letfæste n. letfeste feste for fargen; «bra letfæstæ»: lett å få fargen til å feste seg lette m. lette 1) lette, letting, lindring, 2) det lettaste og dårlegaste kornet, motsett:

«stritt kødn» (s.d.) lettført lettført godt føre, lett å koma fram lettmjælt lettmjelt om kyr som er lette å mjølke; motsett «trøngmjølka» lettæ upp v.,-a lette opp 1) lyfte opp, 2) letne, bli lettare (i vêret) lettæbrø n. lettebrød byggmjølsflatbrød, baka av «lette» (s.d.) «lettæbrøs-læiv»: emne som

er utbaka, steikt til ein leiv, lagt på kvarandre heile eller bretta ein gong lettæmjøl n. lettemjøl mjøl laga av «lette» (s.d.), vart elta til «knøu» (deig) med vatn, mjølk

eller myse og kjevla ut til leivar leug ledug mjuk leva so væl Leva vel farvel; «du fær leva so væl» levnæ v.,-a levne spara på til seinare, leggje til side, la liggje att levræhøgg n. levrehogg hald, sting i sida li v., læi li 1) li, gå (om tid); «dæ læi te nons»: det gjekk mot nons-tid; «dæ æ injin

ti førliin»: det er endå ikkje for seint; «tiæ læi o skræi»: tida gjekk (på same vis som før), 2) tole; «han li se kji sjøl»: han toler ikke seg sjølv, han blir irritabel (på grunn av sjukdom eller smerte), 3) ”fy ko dæ li mæ hænnæ”: fy kor mykje ho får gjort

liandes liandes «æit liandes mennisji», jf. «goliandes» lidæle lideleg enkelt, lett lignamænt n. lignament «ikkji lignament te nokon ting»: det liknar ingen ting lijji te v., låg liggje til om arveanlegg eller vane likast likast i høgste grad; «dæ va som likast, dæ» (brukt som svar når ein vart

boden mat og liknande) likfæl f. likferd gravferd (både om gravfylgjet og om gjestebodet etterpå) likkrén likren slarkut, om det som var for stort eller laust likkræ v.,-a likre til slarke slik at det blir lyd. Jf. «lakkræ» likso-ratt likso radt like gjerne, heller, også brukt «likæratt» likæte like til 1) heilt til; «han haddæ krim likæte jul»; «me gongo likæte Trøim», 2)

liketil, grei, enkel og bra (om tilværet, og om folk) limp m. limp 1) jakkeslag, 2) ende av tøystykke limpæslætt m. limpeslett dragsmål der ein tok tak i trøyelimpane på kvarandre. Sjå «limp» lina, f.b.f. lina hovudvegen gjennom Hemsedal linbråk f. linbråk trereiskap til å reinse lin med. Sjå «bråk» linde m. linde langt vove eller strikka band til å surre kring reiven når dei reiva

spedborn lingsæ f. lingse berebåre mellom to hestar som gjekk etter kvarandre, helst brukt til å

frakte daude eller sjuke folk med lingsén lingsen leug og mjuk linkvåu f. linkvåe brukt som tyggjegummi, motsett «gørrkvåu» (s.d.) linkæ v.,-a linke ikkje gå beint fram eller beint på, men utanom, i krok og sving, lirke linmjøldrikkæ m. linmjøldrikke kalvedrikke laga av linmjøl og vatn linn linn 1) mild, forsiktig; «lint i smaken», 2) for lite fast eller for tunt;

«linnkokt prim», 3) laus, lett (t.d. om å slå) linnvøle linnvore mildt, motsett: «kaldvøle» (s.d.) linnæ f. linne linnvêr, mildt vêr linnævind m. linnevind linn, mild vind, ”dæ linnest” lisstræ v.,-a listre regulere, stille ei klokke list forlist mista, borte list f. list linning (på klede) listræ v.,-a listre 1) lure seg innpå, ”stiltræ”,2) stille klokka lite sea litt sidan for litt sidan, no nyst

62

litevætta litevetta 1) litt, lite grann, 2) ei lita stund litevøle litevore i minste laget, motsett: «mykjivøle» (s.d.) litæ på v.,-a lite på stole på livaure n. livøre kåryting, sjå ”kør” livjul f. livgjord belte (på stakken) eller reim til å hengje slira på, livreim livsta m. livstad beltestad, smal-liv; «i livstae» livstakk m. livstakk skjørt sydd på livet i livstaden livsykji f. livsykje magasjuke, diaré livæ v.,-dæ live ”livæ på”: halde opp litt, ta ein pause, kvile, spare på noko; «dæi måttæ

spara so ræ længji vara» livåræ f. livåre hovudpulsåre ljø n. lyd «svært te ljø i dæi bjøllun» ljøføtt n. ljofot plagg til å leggje over hesteryggen under kløvsal og teiner ljøm m. ljom os, damp ljøre m. ljore hol i taket som røyken frå «æisun» (åren) gjekk opp gjennom ljøs n. lys i ljøse»: i dagsljos ljøshærd ljoshærd lyshåra ljøssji m. ljoske lysning ljøt ljot stygg; «ho såg ljøt ut»: ho såg stygg ut; «den ljøtæ»: djevelen ljåtåg f. ljåtåg band, reim brukt til å feste ljåen til orvet. Sjå «tåg» lo f. lo 1) kornband (på staur), 2) ullhår som blir slite av vovne eller strikka

plagg lodøtt m. lodott 1) dott av lo frå ullplagg, 2) pakning som var over krutet i

haglpatronane logaffæl m. logaffel ein slags «gaffel» av formvakse tre, brukt til å flytte kornband, jf.

«sjepakluft» lokæ f. lóke stor neve, stor hand lommhund m. lomhund lemen lommær lummer (om vêr) lonka lunka midt mellom varmt og kaldt (ikkje om vêr) lonkæ v.,-a lunke 1) gå smått, 2) verme opp litt: «lonkæ på kaffin» lortén lorten ureinsleg, skiten, også brukt „lortut“ lortælurdan m.bf. lortelaurdagen (også kalla «svartæ lurdan») laurdag før «lortesundan» (s.d.) lortæsabb m. lortesabb ureinsleg kar som «ræie se te»; «lortæpøse» lortæsubbæ f. lortesubbe ureinsleg kvinne lortæsundan m.bf. lortesundagen (også kalla «syknæsundan») siste sundag føre jul losén losen varm og trøytt losént losent trykkjande varmt og rått (om vêr) losliti losliten utsliten, snausliten loty n. loty det som trongst for å laga ammunisjon til børse love f. lóve handflate; «lovævøttu»: vanlege vottar, til skilnad frå «fingrævøttu»:

vantar lovæbøtæ v.,-ttæ lóvebøte bøte ein vott på innsida av tommelen og i handflata lovædæig m. lóvedeig deig laga inni handloven (handflata), lækjeråd mot trote lu m. lur blåseinstrument, på skap som eit langt røyr luddæ te v.,-a ludde gå heimatt, skamfull og skuffa, brukt om dyr og menneske (t.d. om ein

friar) luffsæ (på) v.,-a lufse gå med klede som heng og sleng luggomt lugomt litt uhøveleg, latterleg (og sagt «løgént») luktandes luktandes godlukt, parfyme lullæ f. lulle barnehand, «finæ-lulla»: høgre handa lunne m. lunne stabel av material eller tømmer lunnæ v.,-a lunne lunne, køyre tømmer til vegars i fleire vendingar, så det blir ein

«timmrælunne» lunstikkæ f. lunstikke pligg til å setja i akselen på kjerre- eller vogn-navet for å halde hjula på

plass lunæ f. lune 1) tilstand for ei lita stund; «væra i golunæ»: vera i godt humør, ha det

godt; «væra i ulunæ»: vera uvel, vera vrang og vanskeleg; «væra

63

lunægo»: vera lunut, av og til godlynt, av og til ikkje, 2) stund; «ho vart sitan æi lunæ»

lurdan m.bf. laurdag(en) «lurdasvask»: laurdagsvask lurk m. lurk øyrefik; «æin lurk unde øyra» lurv m. lurv mindre bra mannsperson, også brukt om dyr lurvén lurven ein som er lurvut, ustelt, t.d. i pelsen (om dyr) eller på håret (om folk) luskæ v.,-a luske 1) luske, snike, 2) («luskæ» eller «lyskæ») leite fram lus lussi n. losji overnatting. Jf. «løssi» lusæfrjø n. lusefrø giftig pulver til å drepa lus med, kunne kjøpast på apoteket lusæhatt m. lusehatt tyrihjelm, giftig plante av soleiefamilien lut m. lut del; «fyrilutn»: fyrste delen; «ettelutn»: siste delen; «uti lute»: i

innarste delen av fjøset eller løa; «fiskelut»: fiskestykke lut og læté lut og læte framferd og tale lutars lutars «slå te lutars»: når slåttekar og eigar deler likt lutæ v.,-ttæ lute ”lutæ se”: lute seg, bøye seg ned (for å ta opp noko); ”væra lut”: gå

framoverbøygd luu f. løe luva f.bf. sigershuva når ein unge vart fødd med restar av fosterhinna på hovudet, det skulle

føre lukke med seg luvæ v.,-a luve «gå luvæ»: gå nedtrykt, med hovudet framoverbøygd, samansigen,

slapp eller likeglad; ”luvén”: sjaber og slapp luvæbrjøt n. luvebrot luvebrem, bremluve luvæn m.bf. luven «ta luvæn på nokon»: dukke eller overgå nokon luæ v.,-a lue stå til; «gå før å sjå koss dæ lua»: gå for å sjå korleis det stod til ly ly lett å høyre, som høyres langt; «bjølla æ ly»; «dæ æ lytt i luftn» ly m. lyd samling av mange menneske, t.d. «lagly»; «husly»: huslyd, familie;

«han har stor ly»; «han fløttæ mæ hæilæ lye» lyan-te lyande til som høyres ut til; «dæ va lyan-te dæ»: det høyrdes slik ut; «e lyddæ dæ

te slik»: for meg høyrdes det slik ut, (eg trur det var slik meint); «dæ lyddes(t) ut te dæ»

lygn f. lygn skrøne, noko som ikkje er sant, ”som ikkji æ aktan” lygnæ f. lygne lun stad; «i lyggnun»: i le lykjil m. flt. lykla lykel 1) lykel; «lykklæknippe»: fleire lyklar, lykleknippe, 2) hudtapp under

haka på geiter, ein på kvar side, difor berre brukt i fleirtal lykkjæ f. lykkje innhegna engmark som låg lågt i terrenget lyri n. lyderi «stå på lyri»: tjuvlytte lyse n. lyse tran, brukt i lamper i staden for parafin, i nyare tid helst brukt til

skinnreiing lysings-sjæi(d)æ n.bf. lysings-skeidet grålysinga, overgangen frå natt til dag, når det var så lyst at ein kunne

«ta æit sjæi»: køyre med hest eit stykke lystlæire f.bf. lystleire kantina, opphaldsrommet med servering (i militæret) lystræ v.,-a lystre 1) fange fisk med ein gaffelliknande reiskap med mothakar, ein

”lystær” 2) lye, vera lydig lyæ v.,-ddæ lyde 1) høyre, lytte; «lyæ på mæssa i radion»; «han sto o lyddæ», 2) «lyæ

innom»: gå på besøk for å høyre korleis det står til læ n. lêr «sko-læ»; «sule-læ»: sole-lêr; «ivi-læ»: over-lêr; «hælkæppæ-læ»:

hælkappe-lêr læa v., laddæ lada stable ved, leggje ved i stablar, jf. « la» lægd f. legd tilsynsplikt på garden, plikt til å ta imot fattigfolk eller soldatar leggji v., la leggje «dæ læggs-te enkort»: det er så ymse å ta seg av eller koma ut for; «dæ

læggs alltiss visu te før den som vil låtæ» læggjingsa m.flt. leggins leggsokkar læi lei slem, ekkel; «må kji væra læi ve gutn» læi f. lei lei, retning; «gå sama læie» læikandband n. leikandband bindsel av to trestykke der det eine kan snu seg i det andre, leikende læi(d)nas v., lei(d)nas bli lei av arbeid eller mat; «æta se te læi(d)nas»: ete seg lei (av noko) læinæ f. leine grasvaksen helling i fjellet læirty n. leirtøy steintøy

64

læisskle leidsleg leitt læislætamd leisletamd som har lært å gå i band (om dyr) læist m. leist skoleist, trestykke forma som ein fot, nytta til å forma skor etter læistækassæ f. leistekasse kasse til å ha skoleistar i læistæknippe f. leisteknippe knippe av skoleistar læitt leitt «synast dæ æ læitt»: synast det er flaut og vanskeleg, vera litt

«unselén» læitæ på v.,-ttæ leite på røyne på (både fysisk og psykisk) læiv m. leiv flatbrødleiv som er ”langstæikt” i motsetning til lefse, som er

”læfsæsteikt” – dvs snøggstæikt læji v., lo/loo le «me fongo uss æin go loe/æin go lått/æin go lætt»» læjile lægjeleg, løgleg som er til å le av; «va kji læjile vøle»: var for alvorleg til å le av læka v., lek leka vera utett lækjæ f. leke trerenne for vatn lækkji n. lekkje lenke; ”timrælækkji”: lekkje til å binde fast tømmeret med læll el. lell lell likevel, også brukt som tilleggsord; «å, næi, læll»; «du mæ læll» læmja v. lemja «æin kan kjennæ ræ læm»: ein kan kjenne ein blir støl og stiv, etter

jamnt og hardt kroppsarbeid (berre nytta i presens) lænde n. lende terreng, ”æpplælænde”: potetåker. Sjå «golænde» og «ulænde» lænji lenge lænkæ v.,-a lenke ”lænkæ se”: brukt om kyr som senkar ryggen i brunst, også brukt

”lækji se” læns lens tømt; «læns før»: tom for (når det ikkje er meir att) læntén lenten lett å ha med å gjera; jf. «læntug» læntug lentug lentug, lett å ha med å gjera, ettergjevande, imøtekomande. Jf.

«lænten» læntæ f. lente skjemtefull merknad læntæ v.,-a lente skjemte, «han va go te læntæ or se noko» læpp m. lepp lapp læprén lepren som et lite, som er nøye på maten, ein «læpræskallæ»; jf. «trønghælsa» læsar m. lesar aktivt kristeleg person læssæskut m. lesseskut rom med tak over mellom to løer som er bygde ved sida av kvarandre læta v., lét lata læta se te lata seg til ofre seg,ikkje spare seg læta som v., less lata som læta te lata til spandere; «me få læta te nokon kor»: me får yte litt kvar læta åv lata av

sine, om kyr som sluttar å mjølke læte n. læte 1) lyd, t.d.»felælæte», 2) leven, meir enn vanleg skrik og skrål, 3)

stadig gnål; «sytæ i æit læte»: syte og gnåle om att og om att om det same

lø f. lod spikarlod, form til å slå heimesmidd spikar på løbbæl m. laupsbol gamalt verdimål for eigedom løén lòden løfsre m. loftsred gang framme i (og på sida av) andre høgda på stabburet; gangane i

fyrste høgda heitte «buareatn», «tviluta» s.d. løft n. loft det vanlege namnet på stabbur, men óg brukt om andre høgda på

stabburet til skilnad frå fyrste høgda, som vart kalla «bu» løg m. log avkok; «brisjiløg»: briskelåg, til vasking; «æpplægrasløg»: låg av

potetgras, brukt som drikke for kyrne eller til å ha på «syrpæ» (s.d) løgabrænnæ v.,-brann

logebrenne brenne med stor og synleg loge

løgg m. logg del av lagga trekjerald nedanfor botnen, område eller spor der botnen er felt inn i stavane

løggle løgleg rar; «æin løggle skruve»: snål, artig person (Jf. stadnamnet Løglemannshuso)

løggn logn roleg, 1) i le, 2) stilsleg i tale og framferd løgænt løgent, løyent veldig (forsterkingsord)

65

løji m. loge fakkel el. høg varmeloge løk n. 1)løk, 2) lok 1) stilleståande vassdam frå bekk eller elv, i flatt lende, 2) lokk, t.d.

«kjistæløk»: kistelokk løkhyllæ f. lokhylle open hylle til ymse trekjerald, stod bak inngangsdøra i «stugun» løkæ se v.,-a løkje seg sagt om eit fjellvatn; «dæ løka se»: det blir stille og mørke felt på

vatnet (teikn på at det var meir regn i vente) løngu (sea) longe (sidan) for lenge sidan; ”dæ va løngu avtala”: det var avtala for lenge sidan løpp m. lopp frosk løppæ f. loppe lørjæ f. lorje sagt om nokon som er feit, stor og tung løsa v.,-a lose koma i siget; «va kåme på løsn»: hadde losna løsafarén losafaren lealaus, raklevoren løssi n. losji overnatting Jf. «lussi» løssæmæntæ f. lossement losji, overnatting, hus for natta løt n. lot ein bolk med ulune eller vrangheit som brått kom på løtæ v., laut/løto, løte lyte måtte; «dei løtæ passæ se» løyn løyn om kyr det var vanskeleg å sjå brunsten på løynfisæ v.,-fæis løynfise sleppe luft utan at det høyres løynæ v.,-dæ løyne gøyme bort, halde hemmeleg løypingsø n. løypingsod svak kjøtkraft, krafta av «løypæ» løypæ v.,-ftæ løype forvelle, halvkoke (især om innmat ved slakting); «dæ æ bærræ løyft» løysingsstællæ n.bf. løysingstellet krøterstell midt på dagen, då kyrne skulle løysast for å gå ut og få vatn

og «bitæ bæit» (sjå «bæit») låg f., flt. læga låg, flt. læger tre med rot som har lege lang tid i myr utan å rotne, ”tyrilæga” lågbrok f. lågbrok brok som var kort ovanfor skrittet, jf. «høgbrok» lågsko f. sommarsko lån-ta v.,-tok lånta låne utan å spørja eigaren låshældæ f. låshelde helde med lås låtæ v., let låte gje lyd; «låtæ på (el. mæ) kjafte» : tralle; «dæi leto mæ kjafte»: dei tok

ein trall, tralla ein lått, eit «slåttæstev» låugæ v.,-a lauge bade låup n. laup sprang; «på låupæ»: på spranget låuparkjyr f. lauparku oksevill ku, som «vildæ rænnast» låuparsko m. lauparsko romsleg sko med overlêr som på aurlandssko låupæ v.,-tæ laupe 1) vera i brunst, 2) eller bli bedekt; «kjyre låuptæ»: kua vart bedekt låusdans m. lausdans ”dansæ laus”: karane dansa aleine og ”spændæ hattn” låusæld m. lauseld når elden spreidde seg ukontrollert ved skog- eller bråtebrann låusingongji m. lausunge barn fødd utanfor ekteskap låuskar m. lauskar ugift kar låusliva lausliva som har tunn avføring låust laust «dæ jikk låust før´n»: ho aborterte låuvast lauvast få lauv; «dæ låuvast i skogji»; «nå skogen ha låuva»: no som skogen

har fått lauv låuvnjiv m. lauskniv kniv som vart brukt ved lauving, jf. «kjærvelåuv» låuvris n. lauvris riset som vart att etter at kyrne hadde ete lauvet låuvrispæn m. lauvrispen tida då ein rispa lauv, ”rispæviko” låuvæ v.,-a lauve skjera bjørkekvistar med lauv, slik at dei kunne brukast til mat til

kyrne; «kjærvælåuv» (s.d.) M

magamunn m. magemunn mellomgolv magamål n. magemål «ikkji ha magamål»: eta meir enn ein har godt av magasjåu m. magesjau magesjuke, farang majjæl f. matgjerd kjøtmat og suppe, kokt kjøt med potet og kålrot til, brukt som nonsmat

om sundagane eller som selskapsmat. Av krafta vart det laga

66

«klubbæsø» eller suppe med byggryn, gule erter, gulrotskiver maka v.,-a moka moka (møk, snø); «maka sé»: bryske seg, vise seg; «maka mæ sé»: røre

kroppen, røyne seg makadør f. mokedør den vesle døra eller lemmen for enden av fjøset der ein moka møka ut makkæmjøl n. makkemjøl leivingar etter tre-etande åmer, vart nytta som pudder til reivungar makkæsmøg makkesmog gangar etter tre-etande åmer mala nepå v., mol mala nedpå mala kaffi til å ha på kjelen mala salt mala salt namn på barneleik mala uppatt mala opp att seia om att og om att noko ein alt har sagt maliskjøsk malisiøs om folk eller fe som har medfødd evne til å vera lure, slue, utspekulerte malræinæ f. marreine marbakke, bratt botnskråning i vatn malt m. malt bløytt byggkorn som har grodd og så blir turka og grovmale og nytta til

brygging av maltøl malætug malætug full av påfunn, leven og moro, vel mykje leiken, ikkje sliten av arbeid;

«dæi toko te malætæ se» mangfreistug mangfreistug manglætre n. mangletre fjøl med handtak, brukt til å stryke klede med. Stoffet dei skulle glatte

vart tulla rundt ein stokk på og ei «æln» (alen), og deretter glatta over med mangletreet

mangælæin mangeleis på mange måtar, mange vis mankeræ v.,-tæ mankere vante, mangle mannæmakt f. mannemakt handmakt, handkraft marabet n. marebit klyp på innsida av låret (i drakamp) marafant m. marefant råsterk kar, som er sterk som ein hest mare m. mare merr, hohest Marjit Vassausæ Margit Vassause 20. juli, Margaretadagen mark f. mark 80 øre mark n. mark 1) merke, t.d. eigarmerke på sauene så dei kunne skiljast frå andre, 2)

«lægg mark på dæ»: legg merke til det markaplog m. markplog plog med fast skjer, til skilnad frå «vændæplog» (s.d.) marodær maroder stiv og ufør etter å ha slite hardt eller å ha hatt eit uhell marstæin m. marstein delestein, laga av ein stor «hællæstæin» i midten (den vart kalla

«vis»)og ein liten stein på kvar side (dei vart kalla «vitnu») martér martér stoff, innhald, det som noko er laga av; «go martér»: god kvalitet masakrok m. masekrok masekopp, masekrok, ein som er masén masjon m. konfirmasjon massing m. messing legering av kopar og sink matabyte n. matbyte omskifte i matvegen matmjølk f. matmjølk mjølk til å bruke i eller attåt maten, til skilnad frå mjølk til ysting matsjyld matskyld om å servere mat til kjenningar og vener utanom slekta, eller til fjerne

slektningar matsnuggæ se v.,-a matsnugge finne fram og lage til eit eller anna, for å få seg noko å eta matæbne n. matemne det råstoffet som trengst for å laga eit måltid me n. med knep, kunst; «dæ æ æit me mæ alt» me-nåttes midnattes midt på natta meddæl m. medel det ein har av pengar og verdiar medrag n. meddrag spor laga i tømmerstokken for at han skulle liggje støtt og tett på

stokken under (ved lafting) Til dette brukte ein «medragsnjiv» eller «medragsøks»

meg n. mig urin megask m. migask trekjerald, ask nytta som potte megbløræ f. migblære urinblære megdarr m. migdarr unge som mig på seg megji m- mige dyrepenis, også brukt som skjellsord mehank m. myhank mygg; “i januar sæt kjølde inn o mehankæn bit kji slikæ daga» mekja v.,-a mekja småkjekle, masa på kvarandre mekkelsmæss mikjelsmess 29. september mekkræ v.,-a mekre ”mekkræ som ei jeit”

67

mekkrægauk m. mekregauk bekkasin mela v.,-a mela pusle, ”han mela på”; ”melæriu”: småting å pusle med melént melént småpuslent; «å sita méla mæ slikt»: å sitja og småpusla med slikt melongæn m.bf. mellomen (også kalla «mellomen»), mellom-ungen, om det var fleire i familien

som hadde same namn, brukte ein nemningar som Store-Ola, Vesle-Ola og «melongæn» for å skilje dei frå kvarandre

melæsin m. medisin meløn f. melonn tida mellom våronn og slåttonn, før utttala «mel’n»» messkjænnæ v. -dæ miskjenne ta feil messlyæ v.,-ddæ mislyde mishøyre, høyre feil (fordi ein er ”tonghørt” eller med vilje) messom mest som liksom méærm f. mjødm hofte migæ v., mæig mige pisse; «migæ unde»: væte seg i senga mildæ f. milde jord med bra mold mildæ ne v.,-a molde ned få kornet i jorda, jf. «pikkæ ne» mildæhærv f. mildeharv reiskap til å få kornet ned i åkeren mindær(s) minders eller, elles mineseræ v.,-tæ minesere gjera mindre, spara (på utgifter eller arbeid) minist v., mintest minnast hugse mistræ v.,-a mistre småregne; «mistær»: småregn mjaklæ v.,-a mjakle tukle, ikkje få gjort skikkeleg arbeid, t.d. om å spikke med skjemd kniv mjuhslént* mjuklent seint og pirkut, om småarbeid som krev tolmod mjuhslæ v.,-a* mjusle drive med småpirk som går seint mjuktæ v.,-a mjukte lea på seg, prøve å danse mjælt f. mjelt den mjølka ein får frå ei ku i eitt mål mjæltæ v.,-a mjelte vaske og arbeide med spenane til kua før mjølking, så ho skulle «je ni»:

gje nedi mølkji m. mjølke sæd av hannfisk mjølkæ på kælvæn mjølke på kalven mjølke siste tida før kalving mjølkæbal n. mjølkebal «sætningsbal»; til å sile opp mjølka i (sjå bal) mjølkæbu f. mjølkebu lite rom på nordsida av stølsbu, med hyller til å leggje ostar på mjølkæbøru f. mjølkebor speneopning mjølkæflæskæ f. mjølkeflaske (også kalla «mjølkækaggji»): liten «kaggji» til å bera med seg når ein

skulle ha med seg mjølk som niste; sjå ”dull” mjølkægråut m. mjølkegraut graut av mjølk og grynmjøl (male av spissa bygg), servert med

smørauga i mjølkæprim n. mjølkeprim prim innkokt av heilmjølk mjølkæringjæ f. mjølkeringje spann av tre, ca 20 cm høgt (seinare av metall) brukt til å mjølke i mjå mjå tunn og veik mjåkæ burt v.,-a mjåke bort ta av for mykje (slik at noko blir for «mjåkjint» eller «mjått», sjå

«mjå») mjåryggæn m.bf. mjåryggen veikryggen moddæ se v.,-a mode seg briske seg, morske seg modikt modig 1) modig, uredd, 2) forsterkande tilleggsord: «dæ va modikt kalt»;

«nei, dæ va modikt te snillæ jæntu» moént moent disig og varmt, jf. «mott» mofsén mofsen som ser bra ut trass i for svære (varme) klede mompæ v.,-a mumpe «mompæ i se»: stappe i seg mykje av eitt slag, same som «einæta» momræ v.,-a mumre 1) gje frå seg godlæte (geitelyd), 2) mumle, tale utydeleg og inni seg monsæ v.,-a mons (eller «bi mons på») koma til kort, t.d. når det gjeld «ålag» (s.d) eller

anna arbeid, ikkje nå over det ein skulle til rett tid morot moro morosamt morskænt morskent svært, veldig (tilleggsord til fint, bra, godt) mo-sia f. morssida morsslekta mota mota til mote, til sinns (særleg ved motgang); «han va gøtt mota»: han såg

lyst på det; «væltemota»: nøgd; «utemota» eller «umota»: utan hug til, motlaus

motbjøle motbjodleg motbydeleg

68

mote m. mote motbakke; «dæ æ mykji i mote dæn vægen» motrasa motrasa tungt (p.g.a. motgang) mott mott 1) disig og varmt, jf. «moént», 2) «mott attlæinæ»: mo aleine, heilt

aleine motæbøru f. motbør motgang motælag n. motlag avtale om å møtast; «jera motælag» mukkæ f. mukke flokk, hop; «æi ongæmukkæ» muldrén muldren som lett går sund eller smuldrast muldræ v.,-a muldre knuse, smuldre mullæ v.,-a mulle mumle, prate (eller nynne) lågt eller inni seg; «jikk o mulla o søng» mulæband n. muleband band over mulen og nakken på naut mun f. mon hjelp, gagn; «dæ æ mun i minder»: det er hjelp i mindre mundering f. mundering gjerne om uniformen og utstyret til soldatane munhsle* munsleg 1) triveleg, t.d. om ei triveleg oppleving ein ikkje hadde venta, 2) som

munar, som hjelper godt munnvalén munnvalen om måten nokon uttrykkjer seg eller snakkar for seg på. Jf. «olhag» munti mon i som det er mon (gagn) i, som ein kan vera tilfreds med, motsett:

«umunti» munæ v.,-tæ mone mone, hjelpe, lindre; «dæ muna gøtt»: det monar godt muras n. muras smått avfall, rusk og rask i vedskålen, jf. «donk» muru f. mure 1) smittsam sjukdom (overtru); «få muru på se», 2) heksekost på bjørk;

«murukvåst» murræ v., -a murre muræ v., -a mure ”dæ mura o værkji” muskæ v.,-a muske 1) regne smått, 2) klyppe skjeggstubbane av seg ved hjelp av «muskæ-

sjære» (brodérsaks) muskædundræ f. muskedunder tung munnladningsbørse musæskuln m.bf. museskurden når mysene samla «føddnæ» (s.d.) og anna som dei laga seg til for

vinteren med mykjivøle mykjevore i meste laget myklæ v.,-a mykle «myklæ o gråtæ»: hikste og gråte, smågråte myljo mellom myljojevan mellomgjevande mellomlag; «dæ va kji noko myljojevan»: det gjekk opp i opp, det vart

hipp som happ, likt bytte mynstræ v.,-a mønstre rettleie, halde styr på mæ med 1) med, 2) også, i tillegg; «du mæ» mæa medan «imæa»: imedan; ”ei litn kjæring gjere mykji mæa ei stor snur se” mæggæ f. megge baus og myndig kvinne, også brukt som skjellsord mæin f. mein skadeverknad, noko som hindrar, fysisk og psykisk; «jera nokon te

mæins»: gjera noko gale mot nokon, skade nokon mæinhaldæ v., -helt meinhalde tvihalde, slik at den eller det ein held ikkje får rå seg sjølv eller blir

flytt på mæinkrok m. meinkrok ein som er vrangviljug og kan gjera andre til meins mæinkæ v.,-a meinke vera til hinder eller til skade for nokon, på ein måte som merkast. Jf.

«mæin» mæinlys n. meinlys lys som fell dårleg, meinsleg, for synet mæinsle meinsleg til hinder, vanskeleg mæis f. el. m. meis berameis for folk, kløvmeis for hest mæistærle meisterleg framifrå, ypparleg mæiæljå m. meieljå ljå med skjold, brukt til å slå («mæiæ») korn-åker med mælde f. melde 1) korn ferdig til å bli malt, 2) meldestokk, ugras i åkeren mældæ v., -a melde om å få kornet ned i jorda, sjå ”pikkæ” mæling f. mæling fire dekar, tilmålt med ei «mælingstøng», uttrykket brukt i samband

med slått eller skurd mælm m. malm «jøddn-mælm»: jernmalm mælmæ f. malme feit furu, som inneheld mykje tjøre; «mælmén furu» mæltæ v.,-a melte 1) fordøye, 2) ha maltet i bryggerøsten mæntæ v.,-a mente vera omhyggeleg i praten, drive på lenge for å få sagt noko greitt nok

69

eller fint nok; «væra mæntén» mærg m. merg mjuk, feittrik masse i hole bein mærgstørr f. margstorr den kvite delen på størra, rota, som kunne etast mærkjile merkeleg mærkjingsdaga m.flt. merkedagar dagar då ein tok merke av vêret, gjerne for fleire månader framover mærr f., flt. mara merr hoppe mæst mest nesten mæstædæilden m.bf. mestedelen størstedelen, for det meste mæt mæt god, bra, dugande; «han va kji so mæt»: han var ikkje så dugande (litt

undermåls); «dæ va kji dæ grande mætar, dæ»: det var ikkje det grann likare, det

mæta v., mæt, mattæ mæta vørde, merke; «ho støytte se duvæle men mattæ ræ ikkji»: ho slo seg svært, men vørde det ikkje (ordet kan t.d.brukast i samband med noko som gjekk betre enn venta, eller i samband med å tole store påkjenningar)

mæ-tikjin medteken sliten møasamt mødesamt strevsamt, plagsamt, jf. «møu» møast mæ v., -ddest mødast streva med, slite med; «møddest mæ æitt o hitt»: streva med både det

eine og det andre, med litt av kvart møbbro m. morbror møddn m. morgon møddnæ v.,-a morgne 1) bli morgon; «i møddningæn”, 2) eta til morgons; «møddnæ se» møkjaklubbæ f. møkaklubbe reiskap til å slå sund møka med før dei brøydde ho på marka møkjakok m. møkjakok møkdunge møkjaræpæ f. møkjaræpe kuruke møkjut møkut skiten møld f. mold tørr jord møldbænk m. moldbenk dobbel grunnmur på utsida av huset, eller trekarm inne i rommet, fylt

med steinfri jord, brukt til isolasjon møle mødeleg mødesamt, flautt og vanskeleg møle m. mole liten bit; «sukkærmøle»: sukkerbit; «ostæmøle»: ostebit, men

«ostæmøle» vart óg brukt i overført tyding om ein som er liten og uskuldig; «æin Guds ostemøle»

møljæ f. mølje flokk, hop, gjerne om eit uroleg lag; «hæilæ mølja»: alle i hop mølmént molment laust (t.d. om snø eller grus), slik at det er tungt å gå mølti n. måltid møltæ f. molte «møltæsyltæ»: moltesyltetøy. Fl.: "møltu" møltæstyngæn m.bf. moltestingen sting, vondt i magen – p.g.a for mykje molter eller på grunn av

moltesteinar – óg brukt om vondt i blindtarmen møne m. møne møne, raust på tak møningsåsen m.bf. møningssåsen mønsåsen, øvste takbjelke under mønet mønjæ f. mønje blanding av olje og pulver, brukt til impregnering; «vart mønja»: vart

impregnert mørgo m. morgon «i mørgo»: i morgon mørimæss marimess 25. mars, Maria bodskapsdag, regnskapsdag då ein kunne krevja inn

det ein hadde til gode mørispene f. mørispene ekstraspene hjå ku mørk f. mark 1) ei mark =1/4 kg, 2) nåleskog møræpytt m. myrpytt («møræ»: gjørme på botnen av eit vatn) møsabol n. mosebol stad der det veks godt med brødmose møsabrunt mosebrunt plantefarge som dei fekk av steinmose; t.d. «melert» (svak, ljos farge) møsakjøyrar m. mosekøyrar møsalunnar m. moselunnar ein som drog mose frå fjellet til ein samleplass møsatak n. mosetak stad der ein kunne ta mose (kvar gard hadde sin rett) møse m. mose t.d. «stæinmøse»; «myrmøse» møsist f. morsyster moster møskæ f. moske (i bunding) møtt m. møll «møttækulu»: møllkuler (naftalin)

70

møu f. møde plage, jf. «møasamt» møykji v.,-ktæ møykje mjuke (opp); «møykji (se te att)»: mjuke opp att stive ledd møyrsjin morken morkna, nesten rotna; «dæi voro møyrsknæ»: dei var morkna må i von v.,-ddæ må i von ha tid eller anna til overs, slik at ein kan hjelpe; «han mår se kji i von i

dag»: han har ikkje tid i dag måfå n. måfå spel og moro, spøk og spetakkel; «finnæ på måfå»; «jera dæ på måfå» måfåkaggji m. måfåkagge ein som finn på mykje «måfå» (s.d.), som driv med spel, moro,

underhaldning. Same tyding har «måfåfuggæl»; «måfåkjølkji»; «måfåkrok»

mål n. mål røyst, stemme; «han æ so kjænsk på måle»: han er så kjend i stemma; «svært te mål»: god songrøyst

månæjøst måneljost også brukt om vårknipa (då månen lyste gjennom sprekkene i den tomme løa); ”månén æ trillende rund mæ augu, nase o munn”; ”månén sit på kvæld”: månen er ikkje å sjå før utpå kvelden

måta må veta avslutningsord i setningar; «då måta» måtæ måte til pass; «dæ æ måtæ gøtt åt hono» eller «dæ æ te måtæ åt ho»: det er til

pass til han, ”dæ va væl behøvæle åt o” måtæ te v.,-a måte til tilpasse, få til å passe; «hadde måta ræ te so bra» måtæle måteleg middels, halvgodt; «hælvmåtæle»: heller dårleg (eller, som ein óg kan

seia: «berræ so passæle») måu mau sein eller redd; «va kji måu før å ta fatt»: var ikkje sein til eller redd for

å ta fatt; «va kji måu før å spanderæ»: var ikkje sein til å spandere, var raus, spanderte gjerne

måulæ v.,-a maule eta bert, utan noko attåt N

nabb m. nabb trepinne til å stengje for døra med; «døranabbæn» nabbn n.; flt. nøbbn namn ”fyrinabbn” og ”ettenabbn” nabbne m. namne namnebror, ein som heiter det same nabbnæ v.,-a namne, 1) setja namn på barn, 2) sy/brodere initialar på utstyr og klede nag n. nag mildare form for hat nagg m. nagg nabb eller tagg, noko som stikk opp eller ut, t.d. stein som stikk opp or

bakken nagglæsprætt m. naglesprett forfrosne fingrar naggæl m., flt. næggla nagl nakkæsprætt m. nakkesprett «ta eller gjera nakkæsprættn»: gjera rundkast framover med nakken i

bakken namjetén namngjeten kjend for eit eller anna napp n. napp pynt av ullgarn til kantingar på strikkaplagg, «nappækant» nappar m. nappar eit jern med mothaker og handtak, brukt til å nappe fram fôr frå ein

«stae» med, også kalla «rysjikrok» nasabubb m. nasebobbe kladd av storkna snørr nasabøru f. nasebor nasagræv n. nasegrev ein som legg seg opp i alt, som «går nasa åvær alt» nasaring n. nase ring ring i nasen på stuten. Ringen vart festa til ein stav når dei leidde han. nasavis nasevis (for) nysgjerrig natronkaku f.flt. natronkaker steikt på takke. Jf. «huskækaku» navlætågji m. navletåge navlestreng nea(n)te nedantil nedanfrå, (òg frå distrikta «neafør», s.d.) neafør nedanfor gjerne brukt om distrikta nedanfor Hallingdal og lenger sør, sjå

”uttafør” neførbakkji nedforbakke utforbakke neka v.,-a gnika gni, gnu nekju f. netje hinne av feitt kring innvolane på slakta dyr nemakst m. nedmakst det å maka møk frå fjøset ned i møkakjellaren

71

nemmæ nær med nær ved, i nærleiken av neom nedom nedanfor, innom ner når 1) «ko ner bi dæ?»: når blir det, 2) nær; ”so ner som”: så nær som,

unnateke neri nedi nede i noko nerkønæ f. nærkone ei som har røynsle som jordmor nest nedst lengst ned net n. net ”fiskægådn”, fiskegarn netbindar m. netbindar ein som bind fiskegarn nete ned til nedover netpinne m. netpinne til å hengje netet på nettupp nettopp 1) no nyss, 2) akkurat, nett slik neunde nedunder under noko neva v.,-a neva «neva neri»: ta nedi med hendene nevahælsæ v.,-a nevehelse handhelse nevarett m. neverett (bruk av) rå makt i ei usemje nev(v)e nedved nede ved neve m. neve hand; «mæ båæ nevo»: med begge hendene nevæltan nedveltande høggravid, om ei som «vænta se ko ti som hælst» neåt nedåt nedover, ned til neåtvøksén nedåtvaksen liten, tettvaksen, om folk og dyr neåvær nedover langsetter ni nede i «ni stugubænkji»: i stovebenken nibb m. nibbe nabb, spiss fjellnut nijønom nedigjennom igjennom noko nikjan nitten talet nitten nipp m. nipp ”på nære nippæn” nippæ v.,-a nippe vippe; «nippæ pinne»: namn på barneleik nistyræ v.,-dæ nistire glåme, jfr. ”einstyræ” nistæ f. niste nistemat nistæ v.,-a niste laga til nistemat; «nistæ se ut før hæilæ vikun»; «liggji på nistun»: leva

på niste heile veka, eta det ein har med seg; «turrmat», s.d.) nistæbrø n. nistebrød flatbrød til nistebruk, lagt i firkant (samanlagt rømmebrød vart kalla

«nistælæfsæ») nistækjistæ f. nistekiste lita reisekiste til å ha mat i nistæskræppæ f. nisteskreppe skinnveske til å ha mat i njagg m. knagg (formvaksen) pinne til å hengje noko på njaltræ v.,-a knaltre eller «knaldræ», 1) hoste hardt, 2) høgge i noko hardt njappæstølp m. knappestolp også sagt «knappæstølp», påsydd legg til knappar og knappehol i sydd

eller strikka jakke, jf. «stølpæ-ra» njatt m. knatt fjellknatt, fjelltopp njebrok f. knebrok brok som når ned til knea njeka v.,-a gneka gni, også brukt ”gneka” njekatrave m. gnekatrave nøyen og vel omstendeleg person njeræim f. knereim reim med spenne, nytta i staden for sokkeband njet n. knet eller «knet», luseegg njetakløyvar m. knetakløyvar lusen person, gniar, sjå ”njet” njett n., flt. njøn kne også brukt «knett» njiaraktig gniaraktig gjerrig njippe n. knippe ”lykklænjippe”: nøkkelknippe njislæ v.,-a knisle knise njistræ v.,-a knistre gneiste njivgræiæ f. knivgreie tollekniv og slir njubbén knubben også brukt «knubbén», sinna, fornærma, jf.»nubbén» njukæ v.,-a knuke eller «knuke», bruke knokene (t.d. ved flåing) njuldræ f. knultre også uttala «nultræ», utvokster på bjørk njupp m. knupp liten terning njuppæsukker n. knuppesukker sukkerbitar Jf. «klyft sukker»

72

njuskæ v.,-a knuske også brukt «knuskæ»; «dæ njuska»: lyd av noko som blir knust, svak romstering, jf. «njøs»

Njut mæ jån Knut med ljåen merkedag, 10. juli, slåtten tok til njute i nakka knute i nakken frisyre brukt av alle gifte kvinner, vart laga ved å flette håret og snurre

det saman til ein runding som ein festa med hårnåler njuttæ f. knutte eller «knuttæ», små korn i ei (kornut) blanding (t.d. i «gruslént prim»)

som kjennest på tunga eller i handa njyte n. knyte klede knytt saman til å bera i njytæ v.,-tæ knyte njæiste m. gneiste 1) gneist, 2) ein fyr med futt og fart njæll gnell som er lys i målet og høyres langt Jf. «gnæll» njæpp knepp, adj. «æin njæpp lyd»: kneppande, tikkande lyd njæppæ v.,-tæ kneppe falde, legge saman, óg om å falde hendene; «njæppænjiv», nno.

neppekniv, det er faldekniv. Jf. «næppæ» njæss n. knas same lyd som når ein bryt av ein turrkvist njættæ v., njatt knette gje lyd frå seg; «dæ njatt ikkji i´n»: ho ga ingen lyd frå seg (sjølv om

det gjorde vondt, t.d.) njøa v. -ddæ knòda kna njølén knølen knipen, gjerrig, nøyereknande njørt m. knort tilforma knupp av tre, også nytta som handtak , også brukt ”knørt” njørtækjæpp m. knortekjepp kjepp, helst av bjørk, der det var esla att ”njørta”, brukt til stav eller til

å jaga dyr med njøs n. knas også brukt ”knas”, lyd av at noko blir knust njøæ f. knòde også brukt «knøæ», knadd deig; «kakunjøu» noggrant noggrant 1) tunt og grant, 2) nøyaktig (gjort) noko noko nokså, heller, litt; «noko gamal»: nokså gamal; «noko so ner»: omtrent

slik nokolite nokolite ganske mykje nokonlæin nokoleis på ein måte, «dætta va kji nokonlæin»: det var ingen god måte nokon kor nokon og kvar nol nord lei nola(før) nordafor lenger nord enn noko anna nolafjælls nordafjells helst i Lærdal og Sognebygdene nolante norda(n)til kjem nolante – frå nord nolfjælling m. nordfjelling ein frå Sogn, jf.»nolmænnatn» noli nordi nolijønom nordigjennom nolmannsfe nordmannsfe fe vestanfrå (frå Sogn), dei var små, tunne og blakkraude. også kalla

«nolmannskrytir» nolmæ nordmed nordved nolmænnatn m.flt. nordmennene folk frå Lærdal eller andre bygder i Sogn, jf. «nolfjælling» nolpå nordpå nolte nordtil nolunde nord under nolve nord ved nolåt nordåt nommæ ner nomme nær nære på; «dæ va kji nommæ ner»: det var langt frå, det var ikkje

eingong i nærleiken non m. non middag, nonsmat, måltid ved 16 - 17-tida. Namnet kjem truleg av latin

nona, den niande timen på dagen, som var klokka 15. nonsøykte f.bf. nonsøkti økta frå omlag kl. 13.00 til 16.00-17.00 nu m. nu stor, uthola trekubbe forsynt med lok, nytta til korn, mjøl og anna;

«køddn-nu» nubbén nubben sinna, fornærma, jf. «knubbén» nudd m. nudd 1) liten spikar utan hovud, brukt for å feste hæl på finsko, 2) firkanta

småspikar til kvinnesko, i staden for «hæljødn» (s.d.) nuggæ v.,-a nugge 1) gnage; «nuggæ se sunt»: få gnagsår, 2) skumpe, dytte litt til

sidemannen for å gjera han merksam på noko

73

nukkri n. nukkeri småtteri; ”nukkrént”: puslut og vanskeleg å få til nækkæ v.,-a nekke nekte nukkækrytyr n.flt. nukkekrøter krøter som ikkje veks, utrivst og er matleie nukkæn m.bf. nukken vedvarande stogg i vekst, helst av for lite mat; «ha fått nukkæn (i seg)»

(kan óg seiast: «hadde vørte nukkrén») nupp m. nupp del av motbakke eller av arbeid; «halaste nuppæn»: hardaste taket,

tyngste delen nuppæ v.,-a nuppe rykkje til, nappe nurv m. nurv person som er liten, tett og seig nuskæ v.,-a nuske «nuskæ i se»: ta til seg av det som finst; «nuskæ i se lite no o då»;

«smånuskri» nuslæ v.,-a nusle pusle seint og smått nustén nusten liten, men velbygd og sterk nustrént nustrent kaldvore, i nyare tid brukt «hustrént» nusæ v.,-a el. -tæ nuse snuse; «gå nusæ»: gå og snuse (same tyding har «gå nasa») nutæ f. nute kvinne som var liten, men sterk, kraftig og uthaldande nuv m. nuv rundvoren høgd eller haug, koll; «nuv» er det motsette av «spisk» nuvast v.,-dest nuvast terge eller stange kvarandre (om kollkyr), jf. «nyvvle» nuvlæ på v.,-a nuvle arbeide jamt og trutt, seint og tidleg nybrøt n. nybrot stykke av nyoppbroten, dyrka jord nyfikji nyfike om noko som er nytt, t.d. mat nykkji v.,-ktæ nykkje rykkje, «nykkji i tåumatn»; rykkje i taumane; «æin brå nykk»

nykkla n. nykle, n. nyste, «gådnnykkla», jf. Venås: Hallingmålet, s. 104 nykkæn m.bf. nøkken vesen som heldt til i brunnen; «nykkæn kjæm o tæk dikkon»: nøkken

kjem og tek dykk, trugsmål brukt til å skremme ungar med nylænde n. nylende nytt lende, nyoppdyrka eller nypløgd mark nymæning m. nynæming også uttala «nymæning», nybegynnar nyo nyo, i vendinga å

nyo det nye, den nye; «dæ æ hæilt tå nyo, alt sama»: det er laga berre av nytt (stoff), alt saman; «å slaktæ på nyo»: slakte ved nymåne (ein måtte slakte etter månen, ellers kraup kjøtet burt, og feittet vart laust og slaskut)

nysilt mjølk f. nysilt mjølk heilmjølk nysst nyss eller nyst nettopp; «no nyst»: nettopp no nysæ f. nyse ørlite grann; «æi nysæ mæ salt» nyttug nyttig fullgod, til å gjera seg nytte av nytæ v., nåut nyte 1) nyte, gjera seg godt av, ha nytte av, 2) ha dårleg eller berre delvis

kjensle; «han nåut kji fotn»: han kjende ikkje foten nyvvle eller. nyvvla n. nyvle stutt (eller avbrote) horn som kunne finnast på bekrar eller kalvar; «dæ

va att noko nyvvlu» nyvølén nyvoren nesten ny næbbnæ v.,-mdæ nemne prate om; «næmde ikkji dæ»: prata ikkje om det næiggu neigu kraftuttrykk; «e ska næiggu kji dit mæir!»; «næi so mænn»; «næibbu»;

«næiddi» (jf.»jabbu», «jaggu», etc.) næisæ v.,-a neise gje fantord næle m. næle barnål nælæ v.,-dæ næle sy; «nælæ æit gatahøl»: sy knappholsting næm næm lærenæm, flink til å ta etter næppæ v.,-tæ neppe falde, leggje saman; «næppæ se»: bøye seg, gå saman (t.d.om blomar);

«dæi ha næppt se»; «brættæ æin næpp»: lage ein fald. Jf. «njæppæ» næppænjiv m. neppekniv faldekniv næppætøng f. neppetong næpæ f. nepe mainepe, kålrot næpæ-høyæ f. nepehøye nepehage, laga til ved huset, med stakitt ikring, så ein kunne halde auge

med nepetjuvar (neper var så å seie einaste grønsak i eldre tid) næræ se v.,-dæ nære seg skaffe seg mat næst m. nest sting; «sæta i æin næst»: feste på eitt punkt næstæ v.,-a neste sy for hand, med små sting, til skilnad frå «bæstæ» (s.d.)

74

nø n. nø «æit lite nø»: eit (ynkeleg) veikt lite kryp; «væslæ nøæ»; «nølént» nøa v.,-ddæ noda slå inn ein bøygd krok av t.d. spikar eller hesteskosaum nøg nauv nøyen, gjerrig nøgd f. nøgd rikeleg mengd nøgg m. nøgg etter å ha fått ein stokk: «dæ nøgg i æin, då’n kjæm dæ i hug» nøggle nøggleg 1) stort, svært, 2) uhyggeleg nøiji nøyen omstendeleg, ”nøiji på dæ” nøkk m. nokk krok på rokkesnelle (ordet blir helst brukt i fleirtal, «nøkka») nøklæ nokre utfyllande form av nokon; sjå Venås: Hallingmålet, s. 142f. nøldræ nordre eller nørdre «den nørstæ»: den lengst nord nøle nole lite og veikt nømén nomen bortdovna, kraftlaus nønæ v.,-tæ none å eta til nons, ved 16 - 17-tida nøre n. nøre opptenningsved, flis og never Nøri Noreg «Nøris land»: Noregs land; «nørsk»: norsk nøræ v.,-dæ nøre ”nøræ upp”: få det til å brenne i omnen nøs f. nos fjell som stig rett til vers nøtén nøten nøysam nøv eller nøvart nøv eller nøvart også sagt «nøvart», snaut, for lite, i minste laget nøv f. nov hushjørna nøygd f. nøgd nok å ta av; «dæ æ nøygde tå ri»: det er nøgda av det nøygd te nøydd til nøytæ v.,-ttæ nøyte 1) nytte, bruke godt, gjera seg nytte av, «nøytæ dagen»: utnytte heile

dagen, 2) «nøytæ se»: røyne seg til det ytste nådigt nådig ikkje enkelt nådæbasst nådebast greitt; «dæ va kji nådæbasst få lassæ uppatt på vægæn»: det var ikkje

greitt å få lasset opp att på vegen nålæputæ f. nålepute lita, fin pute, som var fylt med ull, hang på «stuguskåpe» og vart nytta

til å setja nålene i når dei ikkje var i bruk («(for)sikringsnål»; «grannænål»; synål, «grovænål»; stoppenål)

nått f. natt del av døgnet nåttægangara m.flt. nattegangarar ”nåttæranglara” nåubea v.,-ba naudbeda trygle, tigge om noko nåule naudleg helst ikkje nåustkrytyr n. nautkrøter storfe nåvæ på v.,-a nåve på arbeide trutt og iherdig for å bli ferdig O

odnæ se te v.,-ddna orne seg til laga seg til (helst om vêret); «oddna se te bi åvabår»: det laga seg til å

bli nedbør oldær m. older or (tre), t.d. svartor eller gråor; «oldræbørk»: orebork (brukt til farge og

impregnering, og når ein barka huder til lêr olhag ordhag god til å ordleggja seg. Jf. «olhittén» olhittén ordhitten god til finne dei rette orda i rette stund. Jf. «olhag» olstø ordstø ordhalden, som held ein lovnad, også kalla å «væra ette olo»: vera etter

orda olsøkk olsok 29. juli olæ uttom v.,-a orde utom ikkje prate rett fram, såvidt våge seg til å spørja om eller nemne noko óm m. om jamn lyd som går rundt i åsane; «dæ oma bærgan i myljo»»; «høyrde

omæn» om-se om seg freidig og tiltaksam ombyte n. ombyte klesskift omfarast v.,-foros(t) omfarast gå forbi einannan utan å vita om det omframt omframt gjævare enn anna, meir enn alminneleg bra omfæl f. omferd omgang ved strikking

75

omjældæ omgjelde særleg i inf.: bøte for, svi for; unngjelde. ”då fækk ’n omjældæ”: då fekk han sjå kva det galdt om

omkompæ v.,-a omkumple forandre, byggje om omkortanna om kvart anna om kvarandre omlag n., flt. omløg omlag lange bjørkesveg lagde innåt høylasset og festa framme og bak før ein

slo «meræipæ» (midt-reipet) over og snørde til omræ v.,-a omre gje atterljod, ekko, frå berg og fjell områs-ti f. områdstid tid til å tenkje seg om eller til å få ordna seg omsvæv n. omsvev tankearbeid for å ordne opp omveling f. omvøling reparasjon, forandring til det betre omæinan om einannan om kvarandre; «gå omæinan»: omgåast onast v.,-test onast idast, ha tolmod til; «at nokon onest å jera slikt»; «å ha on te» ongji m. unge barn ongty n. ungty lam og killingar, ungar ongæfølkji n.bf.flt. ungfolki yngre ektepar or or frå, ut av; «han kåm ut or stugun»; ”å jera se or”: skjemme seg ut oræ v.,-a ore (døds-)ralle; «dæ ora i uksa» os m. os 1) veik lukt saman med trekk, 2) elveos, der elva renn ut frå eit vatn osso ogso ostre f. ostre halsgrop ostræbæinæ n.bf. ostrebeinet kragebeinet ostæfat n. ostefat svarva trefat med stett under osæ v.,-a ose laga os og sot otræ v.,-a otre vera seig og sein, somle; «otræ te dæ bi sæinæ kvældn» P

pakkbu f. pakkbu lagerbu på butikk eller stasjon pakkæ se i væg pakke seg i veg reise av garde papa m. pappa ”papa” og ”mama” vart sagt i dei fyrste barneåra, seinare var det ”mor”

og ”far” parføtt parføtt når begge føtene er like pargas, n. pargas

reisegods

passagær m. passasjer passig passig 1) som er tidleg ute; «de æra passigæ om mørgon», 2) som nyttar

småstundene, 3) påpassig pek n. pek skøyerstrek, prette pela v.,-tæ pela 1) plukke (stein), 2) «pela se ut»: koma seg ut, ha seg av garde pelar m. pilar smalt skåp med smårom, innfelt i stoveveggen mellom «klævadørn» og

«kammærsdørn» pelæmæntæ f. pelemente puss, skarvestrek perr m. perr småfisk, ”bærræ ein liten perr” pesa v.,-a pesa 1) (om sauer og geiter) supe mjøl, matrester og forstrå til seg og i seg, piddén pidden småfornærma pigg m. pigg pigg, spiss jarnreidskap, brukt til å kløyve stein med pikaræ pikare uttrykk som betyr noko slikt som ”so menn”; ”dær fekk du pikaræ

unngjældæ” pikkæ på v.,-a pikke på banke på. Det var ikkje skikk å banke på døra (om nokon gjorde det,

vart det gjerne teke for ein spøk, og dei som var inne svara: «Klyv åvær!») Friarar «pikka på glasé»: banka på vindauga.

pikkæ v.,-a pikke 1) «pikkæ ne»: hakke ned kornet med grev (ein gjorde det slik der det var for bratt til å bruke harv), 2) slå, banke ( om blodet som slår i årene)

pille m. pill barnepenis pipækannæ f. pipekanne tutekanne

76

pisil m. pisil pusekatt; „pis-pis-pis“: kalling på katta pissæask m. pisseask potte, vart brukt om natta, av heile familien, jf. «ask» pissæblåsæ f. pisseblåse urinblære (i gamal tid tok dei vare på urinblæra av store dyr, bles ho

opp, turka og reidde henne, og nytta henne til å ha sysaker i) pistrén pistren tunn, turr og liten, t.d. om hår og gras pjank n. pjank eigedelar, helst reisetøy; «tok mæ se pjankæ sitt»: tok med seg sakene

sine (og reiste) pjusjin pjusken som ser dårleg ut pjuslén pjuskut tuslen og sein pjuttræ v. -a pjutre mumle trylleformular, lesa over ymse lækjeråder pjåtræ v.,-a pjåtre 1) småprate, 2) skarre (om lyden frå ein rypeflokk) plagg n., flt. pløgg plagg klede, tøy; «sængjipløggji»; «kjyrkjæpløggji» plass m. plass småbruk plattæ se åvær v.,-a platte seg over prøve å koma ut av det, greie seg plenæ f. ell. «plænæ» plene liten flekk eller urein hud, helst i andletet pligg m. pligg jern-nagle til å setja attfor når døra skulle låsast att, sjå «dørapligg» plistræ f. plystre lita fløyte, ”17. mai-plistræ” plistræ v.,-a plystre sjå ”blistræ” plugg m. plugg 1) treplugg, skoplugg, 2) tett, liten gut plugga-sko m. pluggesko sko og skaftestøvlar som hadde sole festa med plugg plundræ v.,-a plundre plundre, bala, streve; «plundrasamt» plykkji v.,-tæ plykkje blunke, streve med å halde augo opne; «plykkji mæ åugo» plæiæ v.,-a pleie plaga, gå nært innpå, spørje om noko ein veit sårar plænt plent absolutt, akkurat, nett; «fækk dæ plænt som´n vildæ» pløggækjistæ f. plaggekiste kleskiste til fint tøy, vevstuvar pløggæpåk m. plaggepåk klesbankar pløggævask m. plaggevask klesvask pløsæ f. pløse tunga i sko plår n. plår strev; «dæ æ noko plår»: det er eit strev plårsamt plårsamt strevsamt, plundrent plåræ v.,-a plåre streva, plundre; «dæi plåra i armon»: dei strevde i armod plåst m. plåst sårsalve (ordet innkome frå latin alt i gamalnorsk) pongælås m. punglås lås for pengepung pons m. punsj varm brennevinsdrykk blanda av sprit, sukker og vatn, vanleg til

bryllup potrætt n. portrett bilete, fotografi pottaskæ m. pottoske lut som er innkokt til ein slags tjukk graut (dei selde «pottaskæ» til

Blaafarveværket på Modum) prakli n. prakli ugagn, fantestykke pratug pratug patsam, som pratar mykje preka v.,-a preka «preka på»: pirke på, peike på, setja fingen på noko; «preka pinne» el.

«preka ball»: namn på barneleikar prillæhødn n. prillehorn blåseinstrument laga av bukkehorn prim n. prim prim, brunost; «mjølkæprim»; «søtæprim»; «suræprim» primblande n. primblande søteprim eller sureprim oppløyst i varmt vatn, brukt attåt mat og til

drikke primkjistæ f. primkiste heimelaga lita trekiste for nykokt prim primstav m. primstav 1) koparskodd stav til å røre i primkjelen med, 2) stav med dagmerke

for heile året primæ v.,-a prime ha prim i «supanden» (s.d.) prottæ v.,-a protte bruke ein spesiell lyd, ”prrroo”, for å få hesten til å stoppe prubberæ v.,-tæ probere prøve, freiste prupp n. prupp avføring og promp frå småborn præinast v.,-test preinast kjekle og gjera småpretter mot kvarandre (helst om ungane) præstæmøte n. prestemøte skuleprøve, eksamen, overhøyring før konfirmasjon prjønæ f. prjøne knappenål; også sagt «prønæ» puke m. puke djevel pukkælryggja pukkelryggja sjå «krugg»

77

puldræ v.,-a puldre boble (opp); «dæ sto puldærn» pund n. pund eining for vekt, eitt bismarpund=6 kg, eitt skålpund=500g punkjin punken småfornærma; «han vart lett punkjin» punkt o prikk(e) punkt og prikke nøyaktig purkæ f. purke so eller sugge; ”sole skin og purka grin”: uttrykk når nokon hadde

forsove seg pusén pusen oppblåsen, opphovna; «pusén i annlete» puss n. puss skøyerstrek pute m. pute geitekilling puttissa m.flt. puttisar ein slags linde som dei surra rundt leggen frå skorne og opp til kneet puttræ v.,-a putre småkoke pyka pyka oppstasa og fin pykri n. pykri pykkeri, pakk, djevel (av «puke»: djevel), nedsetjande uttrykk pykæ v.,-a pyke pynte, «pykæ på se»: ha på seg andre klede, jf. «fiffæ se» pynt m. pynt 1) stas, 2) bergnabb; ”vægen jikk unde pyntn” pyntæ v.,-a pynte vaske, ordne; «pyntæ tå husæ»: rydde og vaske huset; «pyntæ fjøsæ»:

maka og sope i fjøset pyntæhanklæ n. pyntehandkle hang på «pyntæhanklæhyllæ» framfor andre handklede, so dei ikkje

fall i augo pyttæ på v.,-a pytte på dytte kleda godt ikring ungane når dei skulle sove - då var dei

«nepytta» pæing m. pengar mynt eller setlar pæisbrun f. peisbru tverrstokk på framsida av peisen pæl m. pel 1) 0,24 liter, 2) barnekopp av blekk pæle m. påle staur eller stokk til å slå ned i jorda pælæ f. perle «pælækje»: perlekjede; «pælæblått»: perleblått; «pælæra»: perlerad,

rad av perler pærsæ v.,- a perse stryke tøy, ”pærsæjødn”: strykejern pærsæ f. perse 1) reiskap til å presse heimevove ullty (vadmål og «grannty») med så

det vart glatt og jamnt (sjå óg «stampæ»), 2) stor påkjenning; «æi fæl pærrsæ»

pøk m. pøk liten pose (t.d. av skinn) til å bera noko i pøns(k)æ v.,-a pønske fundere, tenkje ut, planleggje pøse m. pose liten sekk; «æin gutæpøse»: ein liten gut påhaldig påhaldig som held på lenge, varer lenge, om vêr eller arbeid påjældan pågjeldande «dæ æ kji so påjældan»: det er ikkje så om å gjera påk m. påk liten kjepp, svolk; «finnæ se æin påk o værji se mæ» pålag på lag om lag, omtrent påpass n. påpass stadig tilsyn påpassig påpassig merksam, som held bra tilsyn med noko påstbærar m. postberar postberar, han som frakta posten ut til folk, etter at «påstførarn» hadde

køyrt posten til Hemsedal påstførar m. postførar postkøyrar, han som køyrde post mellom «Gølsvik» (Gulsvik) og

«Øyrn» (Lærdal) påstæ v.-a poste sladre; «æin påstækling»: sladrehank; sjå ”desa” påstælin n. postelin porselen påsæla påsela nedlesst; «væra påsæla mæ arbæi» påuse f. pause innbrett på skinnfell eller dyne, jf. «fotænæpp» R

ra rad rask, snar; «klukka æ før ra»: klokka går for fort; «radnar»: fortare;

«ratt»: med det same; «e må gå attæ ratt»; «dær va dæ ratt jort»; «radigt»: fort; «gå raæ»: gå strake vegen utan heft; sjå ”raddnæ”

ra f. rad rad, lang rekkje; «å rækkji i ra»: å gå etter kvarandre rabb m. rabb 1) dvergbjørk, 2) turr, skrinn jordrygg

78

rabbætugu f. rabbetvoge gryteskrubb av berkt dvergbjørk raddnæ vægæn radne vegen strake vegen, jf. «bæinstæ» raddæ v.,-a radde 1) småprate, fortelja; «sat o radda», 2) prate om andre rafør radfør sterk og rask i arbeid og gange, jf. «ra» raftslæggja møne stokken den øverste stokken i ende veggene på eit tømmerhus, før det skrå

raustet/mønet. raggægådn n. raggegarn garn laga av geiteragg og ull, blandinga gjorde garnet slitesterkt;

«raggæføslu»: sokkar av «raggægådn» rahslæ* v. -a rasle gje lyd frå seg, ringje (om vekkjeklokke) rahæit f. radheit snøggvende; «ikkji jort i æi rahæit» raji m. rage noko som ragar ovar alt anna, og er litt ustøtt, t.d.om ein lang og

hengslut unggut raka fant raka fant heilt utan pengar, gjerne om ein som har spekulert seg til fant raka se v.,-a raka seg barbere seg (med kniv); «sjæggæ se» rakakniv m. rakakniv barberkniv rakalåuv n. rakalauv lauv (helst ospelauv) som har røst av treet og tørka, og som deretter blir

raka i hop, samla i ei «låuvtæinæ» og turka vidare på låven rakbæin rak og bein rett i ryggen, også om hest når han står på bakføtene rakklén raklen dårleg tillaga, som held på å falle frå kvarandre rakklæ v.,-a rakle 1) gå seint; «raklæ på», 2) sløse; «raklæ burt»:sløse bort rakklæfant m. raklefant person som går og sleng og gjer ingenting rakklæværk n. rakleverk noko som er ”rakklént” tillaga; ”dænna grinde der æ no bærræ noko

rakklæværk” rakle rakleg bein og finvaksen rakst m. rakst 1) raking, 2) fôr som er raka saman i ei ”brøyæ” rakstædæiæ f. rakstedeie også kalla «rakstæjæntæ», jente som raka etter med riva der karane slo

graset, og som stelte huset og maten rakvøksén rakvaksen rett og finvoksen ramle ramleg storvoksen og kraftig ramm ram «ramm te»: god til, lei til (å gjera noko); ”han æ ramm te o jugæ”: han

er svær til å lyge ramm m. ram open hjall over eit rom i innehus eller uthus, i ei eldste hallingstovene

over «klævén» ramost m. ramost overmogen gamalost rana v.,-a rana setja jernring i trynet på grisen for at han ikkje skulle rote i jorda, jf.

«rane» rand m. rand låg rygg i terrenget; «ongatn peltæ krækling på rando» randsydd randsydd om sko; ”randsyddæ sko”: som er sydde i kanten, i staden for at solen

vart festa med plugg rane m. rane ring av ståltråd eller jern til å setja i trynet på grisen så han ikkje skulle

rote i jorda rang rang vrang, ikkje rett; «bakrang»: bakvendt; «på ranga»: med innsida ut ranglæ v.,-a rangle 1) rusle, pusle, rote; «ranglæ se burt»: rote seg bort (t.d. i ein handel)

2) få tida til å gå ranglæfant m. ranglefant dagdrivar, ein som ikkje arbeider rangspelt rangspelt vrien (helst om sutrute ungar) rangstrupén m. rangstrupen luftrøyri (til skilnad frå matrøyri) rangsvævd rangsvævd som ikkje får sova rangsøles rangsøles mot sola, galne vegen, snu på keiva rankækrok m. rankekrok når ein spring i krok og sving for å koma framom nokon rapakjukling m. rapakjukling skjellsord om ein som ikkje kan takast alvorleg rapp rapp snøgg rapp n. rapp 1) blanding av papirmasse og lim o.a. til tetting i medrag på lafta hus,

2) dask, slag rappæ v.,-a rappe 1) bruke rapp, 2) «rappæ se»: skunde seg, 3) «rappæ te se»: ta noko raskæklæve m. raskekleve den kleven (rommet) dei nytta til uvande ting, var ved sida av

kammerset og «stugun» ra-sluttig radsluttig rask til å bestemme seg

79

raslæ f. rasle person som er fæl til å bråke, som er «raslén» (helst i arbeidet) raslæklukkæ f. rasleklokke vekkjeklokke, ”rinjiklukkæ” raspande raspande forsterkande ord; «raspande flink»: svært flink raspæ tå v.,-a raspe 1) raspe av, skrape av, med til dømes fil eller skorasp, 2) vera uvøren

med kleda sine (jf. «hærvæ») rat n. rat avfall av mat ratt so radt so 1) nett slik, 2) kommentar til det nokon seier til ein, omtrent same

tyding som «dæ ska ru sjå», 3) ”ratt”: straks, med ein gong raulett raudleitt med roser i kjakane, ”raudæmd” raumojin raudmogen som tek til å raudne og bli mogen (om bær) raumosén raudmosen varm, raudleitt og pløsen i andletet raust møne trekanten i eit skråtak. "uppi rausté" - mønet på tømmerhus ravakjøp n. ravakjøp røvarkjøp, godt kjøp, god handel ravinn radvinn (for) rask, (for) fort, t.d. i arbeid; ”ho va ravind i arbeiæ”. "dæ va

ravinnt" (det gjekk fort) re n. re ein rygg av masse i elv eller bekk som gjorde det grunt slik at det gjekk

an å va over rel m. rel overknyting på hespel rega v.,-a rega rigge seg til, somle seg til; «før dæi fær rega se agåle»: før dei får rota

seg av garde regælatn m.flt.bf. reglane menstruasjon rekkjispae m. rekkjespade spade til å skrapa feittet av ved reiing av skinn reku f. reke trespade; «møkjareku»: møkaspade; «snøreku» remeli f. remedie mellombels tillaga hjelperåd remm m., flt. remmi rem 1) list, t.d på slede, 2) skogteig renakjyr f. reneku gjeldku, ku som ikkje har kalv rés n. res ope høgdedrag som går fram i terrenget; «æit værhart rés» ressæneræ v.,-tæ resonnere (eller «ræssæneræ») bruke kjeft, overhøvle revle m. revle kavle, kløyvd stokk som var tilstelt berre på eine sida, nytta i staden for

plank i golv eller tak revlægølv n. revlegolv golv av lause kavlar («revla») eller plankar revu f. reve rift, sprekk; «har fått revu i brokji»: har fått ei rift i buksa; «æi revu i

væggji»: ein sprekk i veggen reværænsæ f. reverense omstendeleg forteljing ri v.,-ddæ vri «ri or tyfsun»: vri oppvaskkluten; «ri kjaft»: krangle, jf. «rænji» rigabalsam m. rigabalsam smurning mot gikt riglæ té v.,-a rigle til stelle opp noko slik at det står «riglént»: ustøtt rikji n. rike heimstad, tilhaldsstad rikkæ v.,-a rikke flytte; «vilde kji rikkæ se»; «va urikkan»: var umogleg å flytte på riktæ v.,-a rikte 1) knirke; «rikta o let» (om lyden frå eit instrument), 2) prate seinvore:

«sat rikta or se» rimsme m. rimsmed ein som rimar, lagar rim; «dæ rima se dæ»: det er mest truleg det;

«rimæle» rind f. rind stripe, innslag i vev; «rindut»: striput; «langrindut»: med striper i

renninga rindastakk m. rindastakk stakk av striput ty ring ring fattig, smålåten ringastav m. ringastav stav av bjørk med mønster innskore når sevja stig, farga med avkok av

orebork ringjæ f. ringje trekjerald med hank, (seinare óg om kjerald av stål); t.d.

«mjølkæringjæ» ringlæ v.,-a ringle fortelja noko som ikkje vart oppfatta som sant; «sat ringla o jåug i uss» rinæ v., ræin rine grine, skrike (om hest eller gris); «du sit o rin so stykt som æin gris»

(sagt til ungar) riska f.bf. riska forstopping hjå hest rispalåuv n. rispalauv lauv som er rispa av trea, nytta som attåt-fôr rispatæinæ f. rispateine teine nytta når dei rispa lauv, til å bera lauv i rispæ f. rispe 1) anekdote, morosam historie; «hærmæ», 2) lite sår, ei «skromæ»

80

ristæ v.,-a riste reinske; «ristæ fisk»: reinske fisk, ta or magen risæ v., ræis rise auke i høgd; «risæ upp»: reise seg fort opp risæ v.,-tæ rise hogge ris av råbjørk (som hjelpefôr til krøtera), jf. «bæit» rivæ v., reiv rive ”rivæ kjaft”: krangle for moro skuld; ”dæ reiv i kjakakroko”: når mat

eller drykk smaka sterkt eller surt rjumme m. rjome syrna fløyte; «søtrjumme»: søt fløyte; i nyare tid: «rumme» rjummæ-æmbar m. rjome-ambar lagga trekjerald med lok, brukt til å ha rjome i rjummæbrø n. rjomebrød tunne lefser steikt på ”takkæ”, med rømme og smør i deigen, strøydd

med sukker før steiking rjummægråut m. rjomegraut rømme- eller fløytegraut rjupæ f. rype vill hønsefugl rjupæsnuru f. rypesnare greie til å fange ryper i rjøkæ v., råuk ryke 1) ose, gje frå seg røyk; «dæ rjåuk upp or pipun», 2) gå sund rjøtæ v., råut ryte snorke. Jf. «rytæ» ro f. ro mutter til skrue roar m. roar den som rodde båten role roleg 1) roleg, stilt, 2) støtt, heile tida; «dæ va kji slik role» rolehæit f. rolegheit «få rolehæit»: få ro over seg og kring seg, slik at ein kan somne eller

samle seg romhænt romhendt raus romlæ v.,-a rumle jf. «ronglæ» ”dæ romla i maga” romskle romsleg når ein «haddæ rymde før se»: hadde god plass, også romsleg

økonomisk ron f., flt. røna ro krå ronglæ v.,-a rungle torne; ”dæ kom ein tolæskræll so det rongla imyljo fjello” ronæmyljo roimellom overalt i rommet rosabunding m. rosabunding strikketøy med mønster i fargar ro-sjekkjæ f. roskjekke for at eit hus ikkje skulle bli «roskakt» (ha skeive hjørne), laga dei ei

«ro-sjekkjæ»: samanspikra bord til å kontrollere diagonalane med roskåp n. roskåp kråskåp (også kalla «hækksætskåp») rosæbragd f. rosebragd vevmønster, mønster i t.d. kjoletøy. Jf. «bragdævæv» rovædrag n. rovedrag 1) oppdikta reiskap som ein sende ungane for å låne hjå ein granne, slik

at dei ikkje skulle sjå sjølve avlivinga når det var slakting på garden, 2) liten unge som heng i skjørta på mor

rovætangji m. rovetange halerot rubb o stubb rubb og stubb alt i hop ruffæ v.,-a ruffe ta eit tak; «ruffæ undå æin del» rufsæ v.,-a rufse riste opp, om t.d. høy ruggæ f. rugge lovord om lita jente eller kvinne; «dæ va rugga si, dæ!» ruggæ v.,-a rugge gå sakte og vagge; «ho ha ti te gå o ruggæ se no»: ho kan ta det med ro ruggæstol m. ruggestol gyngestol ruglut ruglut ujamn ruhslæ v., -a * rusle 1) gå sakte, 2) ture, feste hardt med alkohol; „dei drivo o tura noli galo“ rukaku f. rugbrød runde brød med ein del rugmjøl (då dette kom kring 1870), resten

byggmjøl rukkastakk m. rukkastakk 1) rynka skjørt, 2) marikåpe rukklæ f. rukle stort følgje, stor hop; «hæile rukkla» rukkæ f. rukke skrukke; «føldén i annlete»: skrukkut i andletet rullæ v.,-a rulle 1) dette, falle, 2) rulle, trille; ”rullæ kistæ”: barneleik der to ligg rygg

mot rygg og held kring kvarandre medan dei rullar utforbakke rultén rulten ustø, som har lett for å rulle over ende rundill m. rundel runding, sirkel rune m. runne ungskog som renn opp att av gamle røter; «bjørkjirune»; «øspærune» rundbrænnar m. rundbrennar 1) parafinlampe, 2) jentefut runingskvigæ f. runingskvige kvige som er forplantningsdyktig, men som ikkje har «tikji se»; «ikkji

ha stande mæ ri» rupplæ sé v.,-a ruple seg uroe eller reise seg etter kviling (om krøter) ruppæteræ v.,-dæ rupetere reparere og ominnreie, skapa mykje rot; «mykji ruppætering»

81

rupæsækk m. rypesekk ryggsekk eller ransel utan meis rusk m. rusk stor og svær kar ruskavaru f.flt. ruskevarer småvarer, jordbruksvarer som ein krøterhandlar hadde med for sal ruskri n. ruskeri småtteri, blanding av forskjellige småting russing m. rosin turka drue russærbølle m russarbolle fin, måla (øl)bolle, kom frå Russland på 1800-talet rust f. rust 1) skogsnar, 2) lygne i skogen ruteræ v.,-tæ rutere drive på, lage leven rutt, rutte rutt, rutte med rikeleg; «ho haddæ so rundæle å ruttæ mæ», ”ho haddæ dæ ikkjo so

rutt” rutæ f. rute flatemål, 6 x 6 alen ryfte n. ryfte 1) stykke, t.d. eit stykke av eit jorde eller ein åker, 2) skrådd tøystykke;

«ryftasjørt» ryggjyhøgg n. ryggstykke ryggstykke (dobbel kotelettrad) av slakta dyr, brukt når ein kokte

«majjæl» (s.d.) ryggjytak n. ryggjetak tak kring ryggen (i dragsmål når dei ”brotost” eller ”drogost”) rykk m. rykk ri, kort stund (t.d. om vêr eller arbeid) rykkji v.,-ktæ rykkje (om å rynke eit klesplagg), sjå «nykkji» rymd f. rømd utstrekning i rommet; «svær rymd» rymmæ v.,-dæ romme, rømme 1) romme, ha (god) plass til, 2) flyte opp (om fløyten når han skil seg

frå mjølka), 3) rømme, flykte ryr ryr udryg ryrhæltæ f. ryrhelte halt kyr med smerter i krysset (også uttala: «rylhæltæ») rysji v.,-ktæ ryskje rive, slite, lugge rytæ v., ryt, råut ryte snorke, (også brukt «rjøtæ») ræddugji m. reddhuge «han har slik ræddugji før læ(n)smanne» ræglæ f. regle historie, forteljing ræiddna m. reidnad søl, tilgrising ræig f. reig farang, magesjau ræikjæring f. reikjerring, reiedeie kjerring som stod for matlaginga i gjestebod, jf. «ræiædæiæ» ræimæsjinn n. reimeskinn mann som var meir enn vanleg mjuk og spenstig ræinlæsa v., -les reinlesa lesa etter at ein har lært å stava ræint reint ”ræint tå lagji”: overlag, veldig ræinæ f. reine 1) nedkant, 2) grasvaksen helling nedafor åkeren ræinæjol f. reinejord jord som hadde lagt seg opp i nedre kanten på åkeren, og som vart

køyrd til øvre kanten ræipæpratæ v.,-a reipeprate sakke stygt; ”ræipæprat”: griseprat, ”garpæprat” ræist f. reist bremsespenning eller lekkje, til å setja på sledemeien ved bratt

utforkøyring, bremseskinne med «lækkji« til å setja på kjerrehjulet ræisæpass n. reisepass pass utskrive for dei som hadde rett på fri skyss frå eit skysskifte til eit

anna. Om dei som vart jaga/vist bort frå ein stad vart det óg sagt at dei «fekk ræisæpass»

ræiu, flt. ræiugæ reiug ferdig, klar til; «dæ va kji snøggæ ræiu»: det tok si tid å bli ferdig, det var sanneleg ikkje så snøgt gjort

ræiv m. reiv tøystykke av ull eller bomull, lagt rundt spedbarn til oppunder armane for å halde klutane på plass; ”ræivæ onjin. Jf. «linde»

ræivaongji reivunge spedbarn; «æin som ikkji æ kåme or ræivo»: ein som ikkje er ferdig med spedbarnsalderen

ræiæ pæing reie pengar kontant betaling ræiæ v.,-ddæ reie (også sagt: «røa») å pensle nysteikt kling med fløyte ræiæ v.,-ddæ reie 1) reie skinn, 2) «ræiæ se te»: grise seg til (slik at ein blir «teræitt), 3)

«ræiæ se i arbæie»: drive på (med kroppsarbeid) ræiædæiæ f. reiedeie 1) kokke i gjestebod, 2) ei som hjelpte til ved slakting; også bru: jf.

”reiækjæring”

ræiæpratæ sladreprat ræka v., rek reka 1) stinge, stikke; «han rek kniven i han»; «ræka mæ fantol», 2) rangle

og gå; «ræka ette vægji»: reka etter vegen

82

rækarfant m. rekarfant omstreifar rækkji v., røkk/rokko rekke rekkje over, nå rækkji v.,-ktæ rekkje 1) reka, gå etter kvarandre; «rækkji i ra» 2) rekkje opp (ved strikking) rækkjæ f. rekkje «talikrækkjæ»: tallerkhylle, helst i kammerset rækstævæg m. reksteveg krøterveg; «dæi gongo i same ræksto»: dei gjekk i same hamna rækæl m. rekel lang og spe person, ”ein lang rækæl» rælæ f. ræle lang, tunn stong; stomn av langt, grant grantre, brukt til å laga

«rælæstængjing» eller «rælegal» rælæhæs f. rælehesje hesje av ”rælu”, brukt før hesjetråden kom ræmbæ v.,-a rembe liggje og strekkje seg i velvære; "liggji å ræmbæ se" ræmja v.,-a remja skrike (om ungar og geiter) ræmpling m. rempling halvstor kalv rænglæ se v.,-a rengle seg forstuve eller vri foten rænji v.,-gdæ rengje 1) vrengje, 2) diskutere, krangle; «me soto rængdest før moro skuld»,

jf. «vri» 3) ”rængji kælv»: henge seg opp med hendene, smette hendene mellom armane og koma ned att på føtene

rænnast rennast om kyr som er brunstig, ”ho vil rænnast” rænnslæ f. rensle stad der noko glir, t.d. skispor; «timmræ-rænnslæ» rænnæ f. renne skråskøyt, t.d. i eit kleplagg, innfelling rænnæ v., rann el. rænnda

renne renne, springe fort (til)

rænnæbom m. rennebom rænnæbyttæ f. rennebytte stor bytte til å ha sur mjølk i. Ved hjelp av «silækniv» held dei fløyta

att i “baln» og skummamjølka rann i bytta. (sjå «bal» og «silækniv») rænnælykkjæ f. rennelykkje snøring, rennesnare rænnævindæ f. rennevinde rennebom (i vev); «rænndæ æi uppstu»: setja opp renning til vev rænsæmasjinæ f. reinske(maskin) maskin, dregen for hand, brukt til å skilja kornet frå «drøsén» ræpæ f. ræpe kuruke; «kyr-ræpæ» ræsslæiæ v.,-ddæ rettleie legge til rette ræssom dæ va rett som det var rett som det var, like etter, før dei visste av det ræsæ f. ræse «æi svær ræsæ»: kraftig forkjøling eller annan sjukdom som går rættargøngu f. rettargonge å få nokon til å stå til rettes for lygn eller tjuveri ved å ha med seg vitne rættigæbakæls n.flt. rettige-bakels også kalla «gommobakæls», ein slags snippar (kaker) med kanel og

sukker på rættno rett no no nettopp, for litt sidan rættæreræ v.,-tæ retterere (også uttala «rættæleræ») 1) koma seg, bli betre etter å ha vore dårleg

eller etter å ha svima av, 2) forandre seg til det betre røa v., -ddæ røda prate røa v., ruddæ rø -r, -dde, -dd eller

-tt 1) rydda, få unna, 2) raka møk og rydda på jorde og vollar om våren, 3) drive med nyrydding av jord; «me kåma te røa noko tå nyo»: me kjem til å rydde ein ny plass

rødig rødig ved god helse etter alderen røfslét m. revslet raudfarge som på eit reveskinn røfstræe n. revstræde inngjerding til å fange rev i røkk m. rokk (spinne-)rokk. Namn på delar «røkkæsno»; «røkkæjul»; «lakkarn»:

staven ned i fjøla; «lakkæfjøle»; «snældæ»; «nøkka»: krokar på snelle røkkji på v., røkk rekke på vinne på, ha tid til å få gjort noko røkkæmann m. rokkemann den fyrste som kom til gards etter nyttår, då kvinnene hadde byrja å

spinne att røkæ i rangæ ryke i range svelgje gale, få i rangstrupen røkæ v., råuk ryke «røkæ sund»: gå sund; «røkæ mæ»: døy; ”røkæ i tåttatn på koraræ” rønd f. rand skorpe; «kakurønd»: brødskorpe; «ostærønd»: osteskorpe rønæ f. røne småkvise; «rønut»: småkvisut røs(j)a v., rustæ rysje dette av (om lauv og bær); «øspe ha rust» røste m. roste stort trekjerald med tre føter, hol og tapp; «smør-røste»: til å vaske

saupet or nykinna smør; «bryggjærøste»: trekjerald nytta ved ølbrygging; «kjøtrøste»

røstæ sé v.,-a røste seg lata røysta til, i song og tale

83

røsæle røsleg stor og kraftig; «drustæle” røtén ròten 1) ròten, nedrotna, 2) lat, doven røttækru n. rottekrut eit slag gift som likna på stryknin røtufant m. ròtefant (og kalla «røtusloé», «røtuslask» eller «røtuslamp») ein som ikkje vil

arbeide, som er lat og doven røtustell n. ròtestell rote trevyrke, tre som er «ne-røte» røtuvær n. ròtevêr lang periode med regn og sol om kvarandre (jf. «røytæ») røv m. rev (hann-)rev; ”røfsgale”: revegarde røvu f. reve horev røyk m. røyk 1) skil i håret; «bæinrøyk»: bein skil, 2) røyk røykrøkji v., -råuk inn

røykryke sote ned fordi røyken slår ned i pipa

røynand n. røynand ein bolk med noko som røyner på kreftene (både fysisk og psykisk), når ein må «røyne se»

røytæ f. røyte 1) ri av noko slag, t.d. langvarig regnver eller fyllekule, 2) motgang; «æi fæld røytæ»

røytæ v.,-ttæ røyte 1) røyte, misse hårlaget, 2) rotne (av for mykje væte) rå f. råd råd, utveg; «dæ bi væl æi rå mæ ri»: det blir vel ei råd med det rå se v., -ddæ rå(de) seg rå over seg sjøl, «væra rådig»: vera den som rår (over andre) råkast v.,-test råkast treffast råkji n. råke spytt i munnen råkæ v.,-a el. –tæ råke 1) hende, 2) treffe (på); «råktest»: møttest rålæ v.,-a råle 1) om dei fyrste lydane frå småborn, 2) prate uklårt, prate om alt og

ingenting råmént råment fuktig, vått (i jorda) råmjølkdrævlæ f. råmjølkdravle «drævlæ» (s.d.) laga av råmjølk og vanleg mjølk, som brest ved

oppvarming råmjølkpudding m. råmjølkpudding pudding av råmjølk, servert med raud saus, også kalla «kælvædans»

eller «pottost» råmus romus raus, romsleg råprat m. råprat griseprat, usømeleg prat om sex rårind f. rårand rand av usteikt deig i bakverk råsjin råsken råvoren, fuktig råstæ v. -a råste når kyrne er urolege og fær vidt omkring rå-ug rådug flink til å finne på utvegar, løysingar, ikkje rådlaus råusiut raudsidut om ku som er raud på sidene med kvit ål på ryggen råuv f. rauv bakende; «råuvænde» råvælde n. rådvelde rådigheit S

sabbén sabben svær, veldig; «sabbnæ græiu», «sabbent»: svære greier. safsén safsen veldig, svært, mykje sagamjøl n. sagmjøl sagmugg sakt(-færle) forsagt stillfarande, saktmodig saktæ v.,-a sakte «saktæ på»: sakke, setja ned farten salryggja salryggja med svai rygg, som ein gamal hest; «takæ sala se» saltbiti saltbiten inntrekt med salt, t.d. spekemat salthællæ f. salthelle salthelle, stein der dyra kunne få sleikje salt saltstæin m. saltstein rund elvestein til å mala salt og kaffi på (det var óg bygd eigne

saltkverner, eigne møllehus) salut salut med store felt av ulik farge, botut sama same samaleine sameleis likeeins samdrøgd samdrøgd 1) om hestar i tospann, mellom to par skjæker, jf. «bæite», 2) som dreg

i takt, som arbeider godt saman, som hestar i tospann

84

samfængd samfengd einsarta, sagt om sammale kveite, som vart male i bygda samling f. samling kristeleg møte samlæ saman ”allæ samlæ”: alle saman samrægning f. samregn regn utan opphald sams sams ”ta sams”: utan å velja ut noko samstællast v., -test samstellast gjera avtale om noko; «samstællæ» samtast v. samtast bli samde samtæ se v.,-a samte seg tenkje seg om sangrén sangren kvinande, sutrut (om ei røyst) sankæ v.,-a sanke 1) samle krøter og følgje dei til beite om morgonen, 2) samle saman

brennefang og anna sannæ v.,-a sanne sjå at noko er sant, erkjenne, innsjå; «då fær du sannæ minæ ol» sannørtug sannordug som talar sant, sannferdig sate m. sate avsats eller hylle i lendet eller i berg savall m. savall tida om våren då sevja stig; «i savalle» sea sidan seinare, etterpå sea v., sa seia «sea tå ri»: seia vidare; «dæ sijist dæ»: det seiest det, det blir sagt så,

det er visst slik; «sea fyry»: undervise; «sea se te»: love seg til; ”sea noko uti væræ”: seia noko litt ubestemt; ”dæ æ kji seante”: det er ikkje noko ein skal seia vidare; «å, si kji dæ, du»

seg n. sig «vasseg»: inntrekk av vatn; «hævdæseg»: sig frå møkakjellaren; «søkkæseg»: sokkesig, når sokkane sig ned på anklane

sega v. seig sige ”sega i væg”: sige langsamt av garde segras v. segrast avmagrast sele særleg 1) særleg, særskilt; «sele fint»: særleg fint, ekstra fint, 2) åtskilt;

«haddæ dæ sele»: hadde det åtskilt, kvar for seg sellar m. sellar sil forsynt med silhår (klut av vove tagl) semmær semmer 1) som er kresen og et lite; «semmær på matn», 2) dårleg, ring senadrått m. senadrått muskelkrampe seppræ v.,-a separere separere (sentrifugere) mjølk til «seppramjølk» og «søtrumme» seprator m. separator til å skilja ut fløyten frå mjølka sér sær 1) sær, eigenarta, 2) kresen, vand på maten serræ v.,-a serre sige langsomt framover (når ein ek på kjelke); «dæ jikk serrént»; «serra

o pissa so lænji» side m kalv; «sidatn, sid, sid, side, dakkala», brukt når ein kalla på kyrkalvar,

eller: «sir-ri, siri ussén» til uksekalv sifua sidfua sidrumpa siglæ v.,-dæ sigle 1) tane, småspringe, 2) flyte bortover «tå sigle»: av farten sigæ v., sæig sige «brokji ha siji ne»: broka har sige ned sihslæ* v. -a sisle sildre, piple; ”dæ sisla o rann” sijin sigen sliten, trøytt siknæ v.,-a sikne falle til botnen, bli botnfall siktamjøl n. siktamjøl mjøl male av det spissa eller skrelte kornet sikæ v.,-a sike tømme av så botnfallet er att silæ-njiv m. silekniv liten trereiskap til å skilja fløyta frå skummamjølka ( før separatoren

kom) singræ(-bjøllæ) f. singrebjølle bjølle med sped klang sinn sinn ”sinn sundag”: no sist sundag sinnimyljo seg i mellom sinnom sinnom «sinnom hælg»: førre helg sinnæ v.,-a sinne «å sinnæ ette»: leggje merke til, bry seg om sirune m. sidrune nygror i legda på åkeren sislæ v.,-a sisle piple; «sisla o rann» sissælrot f. sisselrot søt rot som veks i sprekker i berg eller steinar sita på støle v., sat/soto, siti

sitja på stølen vera på stølen om sommaren; «dæi soto på neræstøle væl två viku»: dei var på heimstølen i vel to veker, jf. «stølæ»

sitrøyæ f. sidtrøye sid trøye, kufte, motsett: «stuttrøyæ» sjabær sjaber (også uttala «sjabæl») dårleg, veik (om ting), ikkje heilt frisk (om folk)

85

sjaka v.,-a sjaga sjangle sjank m. sjank kant eller del av noko, t.d. eit engstykke eller tøystykke sjart m. stjert sjå ”sjartæplagg” sjartæplagg n. stjerteplagg lite skaut lagt i trekant og knytt framme under haka sjela frå v.,-a sjela frå «sjela fyri»: kommandere sjena v.,-a skjena om krøter som bykste og sprang, sette rova i vêret og liksom herma

etter kvarandre sjensommar m. skinsommar turkesommar; ”grasæ sjein burt” sjep n. skip stor båt sjep, adj skjep, eit

skjepakrøter 1) stor, kraftig, 2) uroleg; «æit sjepakrytyr»

sjepa v.,-a skipa «dæ sjepa se nøkk (te) mæ tin»: det lagar seg nok med tida, det ordnar seg nok til

sjépakluft f. skipakluft formvakse trekluft til å stikke inn i kornbandet når det skulle flyttast nedi eller opp or brotet

sjépastav m. skipastav stav, formvaksen som ei kluft, brukt til å «sjepa på» (flytta på) varmen med

sjepund n. skippund 160 kilo sji-nasen m.bf. skinasen skituppen, ”sjibrætta” sji-ve f. skived ski(gards)ved, kløyvd eller saga material til å laga skigard av sjiftesgal m. skiftesgard delingsgjerde mellom to eigedomar sjiftæ v.,-a skifte dele (ut); «sjiftæ matn»: dele (ut) maten (det var far i huset som gjorde

det); «takk før sjifte» (kanskje òg om ordskiftet ved bordseta) sjikjølkji m. skikjelke kjelke med ski i staden for meiar sjikks skiks «kåma te sjikks att»: koma til rettes, på plass att sjikkæ v.,-a skikke sende; «sjikkæ ræ attænde»: levere attende lånte ting sjil v., sjela,-dæ skjil sjå; «sjildæ dæi frå æinan»: skilde dei frå kvarandre, såg skilnad på dei;

«e sjil kji utta brillu»: eg ser ikkje utan briller sjilja v.,-dæ skilja sjå; «sjildæ dæi frå æinan»: skilde dei frå kvarandre, såg skilnad på dei;

«e sjil kji utta brillu»: eg ser ikkje utan briller sjimmlut skimlut skjoldut; hest som var ”sjimmlut” kalla ein gjerne ”sjimmæln” sjinnbråk f. skinnbråk reiskap laga av ei dobbel, vridd vidje eller jernbøyle som vart festa på

veggen i arbeidshøgd og brukt til å reie saue- og bukkeskinn til brøker, vestar og skinnfellar

sjinnfældværkji n. skinnfellvirke vyrke til ein skinnfell (det trongs seks skinn) sjinæ v., sjæin skine 1) skine (som sola), 2) turke bort; «grasæ sjæin burt»: graset turka bort sjir skir berr, heilt, reint; «dæ va sjire fløyta»; «dæ va sjire møkji» sjirfløytt skirfløytt overfløymd med vatn etter regnvêr sjirnæ v.,-a skirne bli klårt (når botnfallet har lagt seg) sjivja v.,-a skivja kløyve, laga skiver; «å sjivja tunt» sjivju f. skivje 1) klaffebords hengsla til veggen, mest på stølane, 2) skive sjoæ v.,-a sjoe brukt om det tunge suset frå bekker, skog og fjell om våren eller etter ei

regnbløyte; ”dæ sjoa i luftn” sjukal sjukal dårleg, halvsjuk sjuktæ v.,-a sjukte blåse ein melodi utan å lage plystrelyd sjussæ v.,-a skysse få bort, skysse unna, ”dei sjussa ongatn på dør” sjybløt n. skyblot uvanleg hard regnskur sjyfsæ v.,-tæ skyfse «sjyfsæ åt» eller «sjyfsæ burt»: berre blåse av, le åt. Jf. «våttæ» sjygnæ v.,-a skygne halde seg usett, sjå seg for, for å koma seg usett fram; «væra sjygnén» sjyjjast v.,-gdest skyggast vera sky, skvetten sjykju f. skykkje usselt lite hus eller tilbygg sjyld skyld i slekt sjyldfølk n.flt. skyldfolk slekt sjyldæ v., skulda skylde vera ”sjyldig” (skuldig) sjylæ v.,-dæ skylje ”me sjyldæ klæu»: me skylde klede; «sjylæ smør» eller «såupæ»: vaske

saupen av nykinna smør før det vart salta sjyr skyr redd, vár, lett å skræme; «sjærr» sjyrmæ f. skyrme omgangssjuke eller annan, liknande sjukdom (både på folk og dyr)

86

sjyrpæ f. skyrpe freselyd frå geiter når dei vart skremde (sauer bles i nasen) sjyrpæ v.,-a skyrpe fnyse som ei geit, pruste, berre blåse av sjyru f. skyru sigd, eldste reiskap til å skjera åker med sjysskar m. skysskar sjysstasjon skysstasjon sjytt m. skyttel (i vev eller symaskin) sjædnæ f. stjerne stjerne sjæftæ v.,-a skjefte setja skaft på, t.d. på øks eller rive sjægløygd skjegløygd om ein som skjeglar sjæggæ v.,-a skjegge ”sjæggæ se”: barbere seg sjæi n. skeid aketur med kjelke. Sjå «aku» sjæijødn n. skeijern reiskap til å hola ut treskor og skeier med sjæikrok m. skeikrok heimespikka trekrok til å tre i vevskeia med sjæimat m. skeimat til skilnad frå «turrmat» (s.d.) sjæissæ f. skeise skøyte; ”gå på skeissu” sjæivatn n. skeivatn saltsyre ved lodding med tinn sjækkjast v.,-ktest skjekkast bli skakt, t.d. eit lass kan «sjækkjast» eller «sjækkji se» sjæktut skjektut ujamnt, t.d. om farge sjæktæ f. skjekte kastepil (smågutleike) sjælbæinsknapp m. sjelbeinsknapp knapp laga av kvitt bein sjælda sjeldan sjældri n. skilderi fotografi, teikning, bilete sjældræ v.,-a skildre teikne sjænnæ v.,-tæ skjenne bruke kjeft, tala til rettes sjære m. skjere saks sjærnål f. skjernål nål med tre kantar som er slipte til, brukt til å sy skinn med sjærsætt skjersett stengt så noko blir uråd eller vanskeleg sjævæ f. skjæve flekk, skjold; «sjævut»: skjoldut sjøa v.,-ddæ sjode smelte jern, eller smelte saman stål og jern sjøl n. skjol gang, førerom til ei stølsbu, gise rom mellom bu og fjøs, brukt til å yste

og koke i; «kokæhus» sjøldæ f. skjold flekk, av t.d. å ha falma sjøling m. skjerding jernkrok festa oppe i peisen, brukt til å hengje gryta på sjølingsmark n. skjerdingsmark eigarmerke på sau, på skap som ein krok, laga med eit langt og eit kort

klypp inn i øyra på sauen sjølingstre n. skjerdingstre trestykke til å henge «sjølingæn» på , montert nedst i peispipa sjølstyr n. sjølvstyre «væra på sjølstyr»: gå utan tilsyn sjølsøllsplagu f. sjølvvaldsplager (også uttala «sjølsælsplagu») plage som ein er skuld i eller valdar sjølv sjølvose sjølveseg av seg sjølv; «no går dæ sjølvose»: no går det utan hjelp, av seg sjølv sjølvæ v., skølv skjelve «sjølvhænt»: skjelvhendt sjønæ v.,-tæ skjøne forstå seg på litt av kvart; «væra sjønug» sjør f. skjor sjørævæng m. skjoreveng brukt om barn eller andre som er svært tunne og veike sjøta kallerop for kyr: «sjøt-sjøt, sjæt-sjæt, sjøta, kom no», jf. «sælog» sjøtislåus skøytelaus tankelaus, vågal sjøtisvølén skøytesvoren som har liten omtanke for seg sjølv eller andre sjøttæ v.,-a skjøtte 1) ta vare på; 2) «han sjøtta kji noko»: han er svært vågal, omsynslaus

og ”uvølén”, både til å uttala seg og i arbeid sjøvast v.,-dest skuvast forskuvast, sjå ”skøvast” sjøvu f. skjøve kniv med rundt handtak, brukt til å skava bork av trekubbar, sjå

”skavjødn” sjøyt m. skøyt synleg skøyt sjøytæ v.,-ttæ skøyte «sjøytæ på»: skøyte på, gjera noko større ved å leggje til noko anna;

«sjøytæ affe»: leggje til (t.d. ord, setningar) sjå f. skjå ekstra tunt skinn, hinne under rette skinnet over magen på dyr sjåante sjåandetil å sjå til, etter det ein kan sjå sjåglas n. flt. sjåglas fyrste forma for briller sjårøytæ v.,-ttæ skjårøyte misse hårlaget (om dyr som ligg vått)

87

sjått fort sjåu m. sjau 1) om eit større arbeid som skulle gjerast fort, 2) om sjukdom, t.d. vart

ei sterk og langvarig forkjøling kalla «æin fæld sjåu», 3) talet «sju» sjåusøvardagæn m.bf. sjusovardagen 27. juli sk(r)omt skumt når det har skumra; «i sk(r)omingæn»: i skumringa; «dæ tæk te å

sk(r)omas tile no»: det skumrar tidleg no skaftæstøvvæl støvlett heimesydde sko som rakk oppover leggen skafus skadefus lei til å vilja skade andre skakast v., skokst skakast riste, bli rista skalast tå v.,-dest skalast av minke smått om senn skalbita m.flt. skardbitar om ein har mist mange tenner, er «skalbita» dei tennene som står att skallæmajjæl f. skallematgjerd kjøtrett av kokte salta, røykte eller svidde sauehovud og -føter skam skam bannord, forkorting for «skam få meg», ei omskriven form av «faen ta

meg» skamferæ v.,-fôr skamfere øydeleggje, ”hadde skamfert se”: hadde øydelagt seg, fått ein

«skavank» skammæl m. skammel låg krakk med fire føter; «væslækrakkæn» skantil m. el. n. skam-tile bakaste stokken i båsane, inntil «flårn» (gjødselrenna) skapa se v.,-ftæ skapa seg gjera seg til skapælon n. skabelon fasong, form skara v.,-a skara 1) leggje med overlapping (ikkje kant i kant); «skara nævvær»: leggje

neverflak (slik at flaka overlappar) som underlag før ein legg torv på taket, 2) ”skara parafinlampa”: fjerne sotet på veiken

skarvén skarven 1) uvand, til kvardagsbruk, 2) dårleg; «nyar o nyar, skarvar o skarvar» skarvæklæu n.flt. skarveklede kvardagsklede, klede som var slitt, t.d. «skarvæbrok»; «skarvæsko» skarvæmærkji n. skarvemerke også kalla «skarvæmark»: dårleg merke, dårleg teikn, som kunne vera

ein spådom om noko gale skarvæmål n. skarvemål dårleg mål; «før mykji o før lite æ æit skarvæmål» skata v.,-a skata stange, riste med horna, vise seg skatén skaten om dyr og folk som er ugreie og vanskelege å koma innåt skav n. skav 1) avskava bork, nytta til dyrefôr, sjå «sjøvu», 2) skrell av rå potet,

”æpplæskav” skavjødn n. skavjern kniv med handtak til å skava bork av bjørkekubbar med., borken vart

lagt i bløyt og gjeve til kyrrne sko sko tjuvaktig (helst om katten) sko se v.,-ddæ sko seg tene, vinne, få til seg skodning m. skoning 1) «læggji unde skodning»: sko hesten, 2) ein hesteskogang, 3)

forsterking på reiskap og andre bruksting skoføtt n. skofot alle former for skor, t.d.lågskor, skaftestøvlar, plugga skor skoga-sjør f. skogaskjor skogdue eller lavskrike skolæ f. skorde tunn steinflis til å støa opp under stein i mur skompæ v.,-a skumpe 1) dytte, t.d. dytte til sidemannen med olbogen, 2) «skompast ijønom»:

hangle og gå, plundre seg gjennom (om folk som hadde eit tilvære som ikkje var heilt enkelt), 3) «skompæ ijønom»: få gjennom, få gjennomslag for, t.d. ein påstand

skoneræ v.,-tæ skonere leggje tøy under tøy som er tunt, for å gjera det sterkare i kanten skonsamle skonsamleg etter som, av og til, ulikt utført, t.d. matstell skorasp m. skorasp reiskap som skomakaren brukte til å slette pluggen inne i nye skor skortæ f. skorte lita berghylle, lita grop skortæ v.,-a skorte mangle, vera for lite skoskræi(ss) f. skoskreids «stå skoskræi(ss)»: skri på skorne, gli av garde på skorne (barneleik) skovæ f. skove skorpe etter kanten og i botnen på ein kjele; «primskovu» skrala v.,-a skralle «dæ skrala i fjello ette æin toreskræll» skranén skranen altfor møyr, som lett går sund (om steintøy og bakst) skranglént skranglut hardt og skranglut, ”skranglæføre” skranglæbjøllæ f. skranglebjølle storfebjølle med hard lyd skrapa v.,-a skrapa skrape; ”skrapa ette ongo”: gje dei ei ”skrapu” – dvs kjeft skrapakaku f. skrapakake 1) siste kaka, den som vart baka av det som var att av deigen, 2) den

88

siste ungen i familien skrappæ v.,-a skrappe (om regn) piske ned, fort og hardt; «rægnæ so ræ skrappa i takji» skraslælæji v.,-lo skraslele gapskratte skrata v.,-a skrata ”sjøre skrata, dæ kjæm fræmman” skrev n. skrev skritt; «uppi klufte» (s.d.) skreva v.,-a skreva spreie føtene, skritte; «skreva agålæ»: skritte av garde (med lange steg) skri v., skræi skri(de) 1) gli, 2) «skri åvær»: gli over, gå fort over, t.d. ein farang skrikkæ v.,-a skrikke (om kyr og hestar) bykse, hoppe, leike seg skrinn skrinn mager; “skrinn mjølk», «skrinn jol» skripaladd m. skripaladd sutrut, klengjut unge skripalæte n. skripalæte klaging og syting for lite, når ein kan gå og «skripæ se»: klage og syte;

«dæ bi gråt ette skripalåt» skriput skriput bortskjemd og sær, kjælen skriu f. skrede skred, ras av jord, stein eller snø skromphus n. skrumphus vertshus, skjenkestad, overnattingsstad skrompæ v.,-a skrumpe minke, krype skromæ v.,-a skramme eller

skråme 1) «skromæ se (upp)»: få eit lite skrubbsår, 2) (også kalla «skoma») mørkne; «dæ tæk te skromast no»

skrubb m. skrubb ulv skrukkæ f. skrukke rukke i andletet eller anna; «skrukkut» skrullæ f. skrulle halvtullut kvinnfolk, ein mann kan også vera ”skrullén” skruv n. skruv den øvste delen av eit skåp flatt eller avrunda; «skåpskruv» skruvæmor f. skruvemor mutter til skruve eller bolt skryftæ f. skryfte overhaling med mange ord, ei «skrapu» skrykkji v.,-ktæ skrykkje kvekke, skvette; «skrykkji se»: kaste seg fort unna skrymslæ ette v.,-a skrymsle etter jaga, skremme (for å få styr på dyr eller ungar); «sjussæ dæi ut» skryæ v.,-ddæ skrye harke, hoste opp slim og snørr, ei ”skryæ” skræddartimen m.bf. skreddartimen skumringstimen, når det er halvmørkt vinterstid; sjå ”kvældæsætu” skræi f. skrei mange folk i fylgje, jf. «juleskræie» skrællæ f. skrelle motordriven reiskap i mølla, brukt til å «skrællæ» av såene på kornet skræmæle skræmeleg frykteleg skrænjæ v.,-a skrenje le påfallande høgt skræppæ f. skreppe taske med to ”fahsla” (berereimar) skræppæ v.,-tæ skreppe skryte, rose, ”kjytæ”; «han skræptæ tå præste»: han skrytte av presten skrøkkji v., skrøkk skrøkke fara ille, minke or, skrante, magrast skrølén skrolen frosen av eitt eller anna, t.d. «få søllskrølæ»: bli frosen fordi ein har ete

kald mat skrøpu f. skrape skrape til å pusse kyr med, også brukt om eit overlag myndig kvinnfolk skrøtt m. skrott kroppen på menneske og dyr skrøv skrov dårleg, som lett går sund; «skrøve fjell»: dårleg fjell som forvitrar, fjell

med «flisegrjøt-stæin» - altså flisete stein som lett smuldrar; «skrøvis»: stykke av dårleg is som samlast opp på tjukkare is nærmare land

skrøv n. skrov heil dyreskrott utan føter, innvoll og skinn skrøyvæ v.,-dæ skrøyve ruve, ta stor plass skrålæ v.,-a skråle bråke, prate høgt skubb m. skubb storarbeid, tungt arbeid; «ta æin skubb»: få gjort eit storarbeid; «ta

skubbæn»: ta hardaste støyten, eller tyngste delen av arbeidet skubbén skubben dyktig og sikker, som ikkje var god å skubbe seg innåt skubbæ v.,-a skubbe 1) «skubbæ se»: klå seg, 2) «skubbæ undå»: skubbe unna, dytte vekk,

flytte til sides skudn m. skurn flat skalk, liten, tunn rest skul m. skurd skurdonn; «i skule»: i skurdonna; «køddnskul»: kornskurd;

skule skurden t.d. «fint i skule»: fint å sjå til, fint tilmåta, jfr. «treskul» skulén m.bf. skulén læraren skulja v., ska/sko, skuldæ

skulle «e ha skulja jort dæ!»

skulubrok f. skurdbrok ”dei haddæ fått på se skulubrokji”: dei var stive og støle etter hardt

89

arbeid i skurdonna skulumål n. skurdmål 1000m2 kornåker skur m. skur regnskur skurræ v.,-a skurre bremse (med ein stav eller med føtene) skurut skurut «dæ æ skurut»: når det ofte kjem regnskurer. Også sagt om ustadig

venskap, t.d. skurvæ f. skurve skorpe på sår skuræ v.,-a skure 1) skure, skrubbe, 2) «skuræ på»: drive på, 3) «la dæ skuræ» skuhslæ m. skusle eit bord til å skuve atti eit le, leet kallast «skuslæ-lé» skuhslæ på v.,-a skusle skyte meir og meir fart utforbakke; «skusslæ på mæ arbæi»: få fart på

arbeidet skut n. skut plass for eit eller anna, under tak mellom to tømra hus, t.d. «læssæskut»

i løa skuvæ v.,-dæ skuve flytte på, dytte bakfrå; «dæ skuvast på»: det skyt fart, det går fortare og

fortare (utfor) skval n. skval 1) det ein skylde av koppar og skåler (vart nytta til kalvedrikk), 2) tunn,

dårleg kaffi, suppe el.l. skvala v.,-a skvala 1) gulpe opp att (om spedborn), 2) å skylja av det meste før ein vaskar skvaldræ v.,-a skvaldre skravle, t.d. om ungar, også brukt om skjorer skvalægg n. skvalegg ubefrukta egg skvamplæ v.,-a skvalpe skvinklæ v.,-a skvinkle skvalpe litt, søle litt skvæktæ v.,-a skvekte skvulpe, renne over p.g.a. rørsle skvælji v., -ldæ skvelje gulpe, kaste opp (om vaksne folk); ”skvælgen sto”; jf. ”skvala” skvættén skvetten skremd skvættæ v., skvatt, skvøtte

skvette skvette, kvekke

skøa v.,-ddæ skoda sjå vel på; «skøa se fyry»: m.a. om jenta som kom på vitjing til garden dit ho skulle giftast (også kalla «sjå se te»)

skøddæ m. el. f. skodde tåke skøkk m. skokk flokk; «æin hæil skøkk» skøkkle m. skokle drag for plog eller harv; «æine skøkklen»: det eine draget skøkklæ v.,-a skokle «skøkklæ o gå»: gå rart, unormalt, «ranglént» skøkklæfallsdagen m.bf.

skoklefallsdagen merkedag 3. juni, då skulle våronna vera unnagjort

skøkklæsjyr skokleskyr om hest som er redd for å gå i skjæker eller skoklar skøllént skollent om ei høgd eller ein stad som er godt synleg, der ein ser vidt omkring skøllæ v.,-tæ skolle ruve og lyse opp, synast godt i lendet; «dæ kjæm te å skøllæ bra» skølm f. skolm tunn del av noko, t.d. av ein nagl skølmæknapp m. knapp med varetrekk utanpå skølt hovud, skolt hovud på menneske. (skalle vart kun brukt om dyrehovud) skønk f., flt. sjænka skank, skjenker fot, brukt om lange føter, om føtene til ein som er «lang uppi fue»:

langbeint skønkæ v.,-a skunke halte med eit spesielt ”gøngælag” (ganglag); også sagt «skonkæ» skøra på hødne skora på horni få årringar på horna (kyr får ein slik ring for kvar kalv dei har fødd, på

den måten kan ein sjå kor gamle dei er). Uttrykket vart brukt i overført tyding, om folk; «ho skøra duvæle på hødne»: ho tek til å bli gamal

skøra v.,-a skora felle eit tre eller dele i stokkar skørr f. skòr 1) berghylle, utskot, 2) trapp framfor senga i stova skøru f. skòre laga med kniv i tre, kutt, sår skøtlo n. skotlo også kalla «finnkulæ»: samanrulla og pressa kuler av hår som fanst i

magen på nokre sauer og kyr. Vart oppskore og blanda med vatn, brukt som medisin mot ymse sjukdomar på dyr

skøttræ v.,-a skotre glytte, lure seg til å titte på skøtu f. skote stengsel for dør skøvast v., skuvdest skovast 1) bli skuvd hit og dit, att og fram, 2) minke; «skøvast tå» skøvlæ v.,-a skovle gå fort og tungt skøvut skovut ulikt, ujamnt (òg om tilværet)

90

skøvvæl m. skovl uthola lite trebrett, 1) brukt som ause i ei «mjølbølu» 2) brukt til å kaste «drøsén» når dei treska med tust, sjå «kastæskøvvæl»

skåft n. skoft ekstra arbeidsøkt; «æit skåft te» skåle m. skåle vedskjul skålæpund n. skålpund 0,5 kilo skår f. skåre den breidda ein slår med ljå på dyrka mark; «skåræslått» skåut n. skaut sjal slae m. slae liten dal eller søkk i terrenget slaga v.,-a slaga dampe, renne (om sveitte); «så svæitten slaga tå o»: så sveitten dampa

av han slagstøkk m. slagstokk reiskap brukt ved skinnreiinga, også kalla «skavstøkk» slagvøl m. slagvol stuttaste stokken på ei tust, motsett: «handvøl» slamp m. slamp 1) stort stykke, t.d. av kjøt, 2) «gutæslamp» slankræ v.,-a slankre også «slarkæ»: slarke, slengje, gå laust fordi noko er for stort, laust og

romt; «han æ so slankrén (el.»slonkrén») i brokæn sinæ»: broka hans heng og sleng

slarp n. slarp «slarpæføre»: slapseføre, blautt føre; «dæ slarpast ne»: om lyden av noko tungt eller blautt som dett ned

slarpækurv m. slarpekurv kurv med innmat i steikt uspedd i panna («mørkurv») slasén slasen varm, slapp, utkjasa, trøytt slaskjin slasken laus og uappetittleg, om kjøt, også om «slimsént» skinn slavri n. slaveri brukt om tvangsarbeid, fengsel sleamæidd f. sledemeidd spor etter sledameiane slee slede køyredoning slet n. slit 1) regnbyge eller eling; «regnslet», 2) påkjenning, vondt som melder

seg i eldre år; ”dæ æ nøkk eit gamalt slet” slettrakarivæ f. slettrakerive rive som har nokså tett med tindar, brukt der det var godlendt slettæ f. slette uinngjerd slåttevoll i utmark, jf. «slåttæ» slettæ v.,-a slette glatte (over), t.d. finkjemme håret med vatn eller spytt sletu f. slite arbeidsmann som er seig og uthaldande slevaklut m. slevaklut barnesmekke, også brukt ”slevaduk” slevræ f. slevre storkna blod; «æi bloslevræ» slevræ se v.,-a levre seg (om blod) slevu f. sleve sikl (or kjeften) slafsæ v.,-a slafse 1) eta høglydt og ufjelgt, 2)slurve; «slafsæ ifrå se arbæi»: gjera slurvut

arbeid sl(æ)ikjikjakji m. sleikekjake glatt kjakebein av gris, kokt og brukt til å glatte ut tøy med (før

strykejernet kom) slind m. slind 1) «slindatn» var firkanta bjelkar frå raust til raust I stova. Saman med

«kruna» (bjelke frå langvegg til langvegg) bar dei oppe «tarrn» (s.d.) «uppå slindo»: nemning for soveplassen oppunder taket, «på hjalle», 2) turrfisk delt etter ryggbeinet

slindæ v.,-a slinde ta never- og borkeremser av ein stokk for at han skal turke lettare slintræ f. slintre seig hinne i kjøt, óg sagt om ungbjørk (eller andre tunne, granne tre);

«bærre æi slintræ» slipingsljå m. slipingsljå ljå som blir kvesst ved å bryne og slipe, til skilnad frå «tynningsljå»

(s.d.) slitæ v., slæit slite «slit so te»: greier seg berre så vidt; «dæ va i slitingæn»: det var så vidt

ein greidde det; «slit dæ mæ hælsun»: uttrykk brukt ved overrekking av gåve, og som svar på takk for gåve; «slitæ se»: prøve å kaste opp, «tøyji se» utan å få opp noko

slo slett slo slett orsaking eller unnvikande svar, for å dekkje over noko ein ikkje vil vedkjenne seg

sloe m. sloe 1) lite tiltaksam mann, 2) brems ttil eitlass, laga av etterheng av busker slomén slumen våt, fuktig, t.d. om klede slompæ te v.,-a slumpe til «dæ kan slompæ te»: det kan hende slonkrén slunkren nesten tom, ”ein slonkrén pæingpong” sluffæ f. sluffe fin slede med eitt eller to seter og plass for «sleakjistæ» bakast

91

sluk sluken glupsk, om ein som har lyst på noko av mat og drikke, og som sluker det i seg fort

sluntræ (undå) v.,-a sluntre unna luske unna plikter slurpæ v.,-a slurpe laga lydar når ein drikk eller et skeimat (fordi ein et fort) slusale sluseleg sørgeleg, harmeleg slut slut lut, bøygd, med dårleg haldning slyæ f. slye 1) rusa person, 2) seig og ekkel masse slæggjæ f. sleggje 1) smiehamar, 2) sleggje til å kløyve og slå sund stein med slæikjitønn f. sleikjetann stor hjørnetann av gris som vart brukt til å stryke eller slette ”kvitsaum”

(sjå denne) med slænji v., sløngdæ slenge sjå òg «sløngji» slæntén slenten grannvaksen, med smidig ganglag slæppæ v., slapp sleppe miste taket; ”slæppæ se”: når barn byrjar å gå utan hjelp; ”slæppæ upp

før”: gå tom for noko slæppæ før præste sleppe for presten bli konfirmert (også avstytta til berre «slæppæ»; «me sloppo likt»: me

vart konfirmert samstundes) slæpæ f. slepe spor, fâr etter noko som er drege slæpæ på v.,-a slepe på træle i hardt arbeid; «æin svær slæpar»: ein som arbeider hardt slætt m. slett snøgt kast; «jordæ æin slætt mæ huvu»: gjorde eit kast med hovudet;

«du såg bærræ slættn tå ræi»: du såg berre skimten av dei slættæ v., slatt slette slenge, skvette (utover), «ho dansa så ræ slatt»: ho dansa så det slong;

«han kjørde så fort at søla slatt tå julo» slættæ v.,-a slette smette; «slættæ se undå»: smette unna, vri seg unna; «slættæ se

innom»: smette fort innom; «e slætta me innom døre so snøggast» sløe f. sløe rist laga av tremateriale, brukt til å fange fisk i sløg sløg slu og falsk sløgal m. sløgard oppmura steingard i elva, ein eller to av desse vart sette opp slik at ein

kunne leie fisken på rett veg mot «sløn» (sjå «sløe») sløk f. slok renne i terrenget, lite vass-seg sløka se v.,-tæ sloka vri seg, om bord eller plank når dei turkar slik at dei vert hole på ei side

og kuve på den andre sløngji v., sløng slengje «jikk o sløng»: gjekk og slong, utan noko å ta seg til, jf. «slættæ se

undå» slønjin slengen slengut sløskodd sløvskodd skodd med dårlege hakar på hesteskoen; motsett av skarpskodd (helst

om hest) sløsst v., slosst slåst «sløsst i vænda»: gå over ende sløyffæ f. sløyfe slips, gjerne ferdigknytt, berre til å hengje rundt halsen slå v., slo slå 1) sparke bakut (om hest), 2) bli rå og ”slomen”; ”klæutn slo se då dei

kommo inn i varmén”, ”fõret kjem te å slå se” slåttæ f. slåtte slåttevoll med løe, ofte inngjerda, jf. «slettæ» slåttægråut m. slåttegraut rømmegraut laga etter at slåtten på stølen var ferdig slåttækar m. slåttekar kar som tok seg arbeid hjå andre i slåttonna for å slå med ljå slåttævon f. slåttevon del av teig eller strekning som ein har slege eller skal slå i ei vende, jf.

«bærvon» smala v.,-a smala smelle, ramle, også om atterljod; «dæ dundra o smala i bærgo» (om

torever) smalafôr n. smalefôr smått fôr til sau smalahøyæ f. smalehøye inngjerding for sau og geit smale m. smale småfe, sauer og geiter smalhans smalhans armod, fattigdom smalmånan m.bf. smalmånaden andre og tredje månaden av svangerskapet smattæ v., -a smatte smeta v.,-a smita 1) «smeta på»: smørje på berre lite grann, 2) «smetande bli»: smørblid smikkæ på v.,-a smikke jaga på hesten, slengje litt med taumen smiusindær n. smiesinder (også kalla «sindærs») jernhaldig slagg som vart vraka etter smiing

eller etter myrmalmbrenning smiustæ n. smieste ambolt, jernstativ, stort jern festa ned i ein stabbe

92

smokkæ v.,-a smokke ”smokkæ på hestn”: smatte på hesten for å få han til å gå eller bruke taumane for å få han i gang

smyli el. smyly n. smyle eit slag fint gras som voks i hamna smytæ v.,-ttæ smite lure; «smytæ se burt»: lure seg unna, gøyme seg bort, løyne seg;

«smytæ te se»: lure til seg smæisæ te v.,-tæ smeise til setja i gang utan å nøle smækkær smekker «smækkrast»: bli tynnare, motsett «brøysén» (s.d.) smælingsfølk n.flt. smælingsfolk (også sagt «smælinga») småkårsfolk, fattigfolk smællæ f. smelle sauemerke (eit klypp rett ned i øyra) smættæstol m. smettestol hemper til å ha belte gjennom smøg n. smog hol, glipe eller trong passasje; «makkæ-smøg»: gang etter makk i tre

el.l. smøgnæ or v.,-a smogne krype, svinne inn, magrast, ”smalnæ” smørbli smørblid smiskeblid, ”smørande bli” smørbutt m. smørbutt lagga trespann med lok, vidast oppe, nytta til å ha smør i smørju f. smørje olje, smurning smørkjærald n. smørkjerald vart brukt på same måten som «smørståup» (s.d.), men hadde ikkje

føter smørkling m. smørkling flatbrød som er smurt med smør og lagt saman smørkrotæ f. smørkrote utskore trestykke med mønster, til å setja avtrykk, ”smørros” i smøret

med, for å pynte det oppå smørsjæi f. smørskei sers hål og fin skei til å pynte smøret med, slik at det vart glatt oppå smørståup n. smørstaup lite trekar til smør, romma to-tre kilo, hadde lok, tre føter og vart sett

på bordet smør-røste m. smørroste trekjerald med tre føter og eit hol med tapp, vart brukt når dei skulle

vaske saupet or smøret smør-øskjæ f. smørøskje spon-kar til å ha smør i, tok frå ein halv til ein kilo, vart brukt når ein

skulle niste seg ut smøtt n. smott lita opning, innsmett smøytén smøyten mjuk, lett og god å arbeide med, lett å forme, t.d. om garn og tøy,

motsett av «brøkjint»; ”smøytande fint” små-ve m. småved ved av greiner, opphogd i småbitar, jf. «køs» småbrøtén småbroten fintforma, utan grove trekk (helst om andletet) småfant m. småfant gutunge (også sagt «småfæntæ») småfællt småfelt 1) som gjev lite av seg; «æit småfællt år», 2) der det trengst lite, er lite

eller skal lite til for at ein er nøgd, der er det «småfællt»; ”ein ska kji strækkji se længer enn skinnfælden rækk”

smålåtén smålåten ikkje kravstor småmat m. småmat lys betasuppe til kvardag og fest småturtig småturftig som treng lite for å vera nøgd, motsett: «storturtig» småtærandes småtærande som treng lite mat (om folk og fe) småvær n. småvêr solskin og regn om einannan. Jf. «gro-vær» snakarætt m. snakerett ulovleg bruksrett, rett som ein har snike seg til utan lov snarabrisk m. snarabrisk turr/halvturr brisk med nålene på, som har lett for å fata. Også brukt

som skjellsord, om folk som var snøggsinna snauhærd snauhærd snauhåra, med kort pels snarp snarp med litt skarp, ru overflate, om garn og tøy snauskle snauskleg for lite snauskølt m. snauskolt ein som er utan hår på hovudet snek m. snek lukt, tev snekko snekko ”gå te snekko”: gå på skrå i terrenget sni v.,-ddæ sni lure; ”sni se te”: lure seg til; ”sni se undå”: lure seg unna snikji v., sniktæ snike tigge utan ord snillæ se v.,-a snille seg gamal skikk som gjekk ut på at ein ikkje skulle eta opp alt ein fekk i

fanget når ein var i gjestebod, men leggje noko bort att på skåpet snjø m. snø snjøbrææ f. snøbrede snjøgæ v.,-a snø «dæ snjøga, dæ kjæm noko snøflugu»: det snør, det kjem nokre

93

snøfluger snjøkave m. snøkave snøbyge. Jf. «kavæ» snjøsøkka m.flt. snøsokkar vadmelssokkar som gjekk frå kneet og ned på skoen sno f. sno, snor snor, sno snodig snodig 1) rar, 2) god og triveleg snok m. snok snik, ein som sneik seg til noko snuddén snudden lett rusa snuddna m. snunad 1) snuing, t.d. i spinning eller dans, 2) omsnunad, forandring til eit

anna tilvære snuggæ v.,-a snugge ordne med noko i huset; «snuggæ se»: pynte seg for å gå bort snupp m. snupp bit, snabb, endestykke snuppande role snuppande roleg stadig vekk snuppæ f. snuppe lita (små)jente snuppæle snuppeleg snautt, litt stussleg snurklæ se v.,-a snurkle «snurklæ se»: gå saman, bli samansurra (om garn som er hardt tvinna) snurpæ v.,-a snurpe 1) dra saman (ved bøting og saum), 2) ”snurpæ på nasén” snurre m. snurre litt spøkefull nemning om penis snurt m. snurt «få snurten tå»: få skimt av snuru f. snare streng til å fange hare og fugl, laga fyrst av hestetagl, seinare av

messingtråd; «snurufangst» snusdåse m. snusdåse lita øskje til snus; ”dæ æ mangæ slags gjæli på dei snusdåso”, uttrykk i

samband med noko som er særleg fint eller vanskeleg snusflæskæ f. snusflaske lita tint med snus til å ha i lomma snuskri n. snuskeri 1) småtteri, smular (avfall), rusk, 2) fanteri snuskvædn f. snuskvern lita rikke av tre, liknande morter, til å mala snus med snutt snurt snytt, skuffa, fornærma, jf. «dåkt ve» snuttæ f. snutte bitte liten del; ”fækk kji so mykji som ei snuttæ” snuvændæ v.,-tæ snuvende 1) snu, vende , 2) snu klede som var slitne, slik at dei kunne brukast på

andre sida snyjil m. snigel blautdyr snyktæ v.,-a snykte snufse; «snykta o gret» snyrkjiband n. snyrkeband dra-band til å snøre att t.d. hol på ein sekk med snytæ f. snyte lite hjørne, t.d. «bolsnytæ»: bordhjørne, del ell endestykke snytæ v., -ttæ snyte 1) snyte seg, 2) lure nokon snæisén sneisen fin og fjong; ”dæ va ei snæisén jentæ” snæiæ f. sneie sneiord, så vidt litt nedsetjande snæiæ v.,-ddæ sneie sneie borti, streife; «snæiddæ so vitt burti»: kom så vidt borti snældæstol m. snellestol trekasse med feste for to eller fleire sneller, brukt ved tvinning av garn snærpén snerpen med ein skarp veremåte, fin på det snærpæ f. snerpe 1) snerpe, toppen av kornakset. Jf. «aggni», 2) pennesplitt snærtén snerten fin, lett og nett, helst brukt om kledeplagg snærtæ se inn v.,-a snerte innom sjå svint innom snørrkjiling m. snørrkilling ein det renn snørr or, snørrunge (brukt som skjellsord) snørrklysæ f. snørrklyse (óg kalla «snørrklæssæ»): snørrklump, jf. «nasabubb» snørælykkjæ f. snørelykkje taum eller hyssing med ei lykkje i enden snøv snau trong, for liten; «dæ æ snøft»: det er snautt (gjerne om klesplagg) snål snål rar, annleis, underleg snålént snålent lite, utilstrekkeleg (brukt t.d. når dyra leitar etter mat); «snultrént»,

«svultale» snåling m. snåling raring, merkeleg person, ein «løgle skruve» (s.d.) snåln m.bf. snålen småfeet, sau og geit snålæ v.,-a snåle leite etter mat snålænden m.bf. snålenden plassen nedst ved matbordet snåvæ v.,-a snåve snuble so (alle) vittast så (aller) vidtast berre så vidt; «so vittast e røkk dæ»: berre så vidt eg rekk det sogglæ v.,-a sogle gla, gå ned (om sola) so-læin soleis slik, på den måten, også breukt ”solæisse” solhyllæ f. solhylle «sæta solhyllæ»: setja handa over augo for å sjå betre mot sola

94

sommardrått m. sommardrått det dei fekk produsert av ost, smør og prim på ein sommar sommarnetatn f.flt. sommarnettene 14. april, fyrste faredag sommæ somme (også uttala «somlæ») nokre, ein og annan sommætiær somme tider somme tider, stundom somtæ se v.,-a somte seg tenkje seg om, samla tankane so-nér so nær nesten sopling m. sopling laga av bjørkeris eller hestetagl sopling-ris n. soplingris bjørkeris til å laga sopelimar av sotar m. sotar reiskap, jern til avsoting av vedkomfyr og omnsrøyr sottæ på v.,-a sotte på angre på sotæ v.,-a sote fjerne sot, t.d. i omn, jf. «sotar» spanabrok f. spanabrok utsauma, brodert skinnbukse, brudgomsbukse spanskæsjuka f.bf. spanskesjuka farleg epidemi, pandemi, i 1918 spasi m. passasje plass til, rom for; «liten spasi»: trongt å koma fram speikæ v.,-a speike spankulere; ”han gjikk speika”: han gjekk gjerandslaus omkring spela se v.,-a spela seg 1) leike seg; «dæi få spela på te dæi læræ», 2) øse seg opp og vise seg spela stæin spela stein spela med steinar (barneleik), å halde to – tre eller fleire steinar i lufta

på ein gong spelande fin spelande fin lysande, klår og fin; «æin spelande fin dag» (om godvêrsdag) spelig speleg eller [spelig] spennande, «dæ kan bli speligt» - sagt om ei vanskeleg oppgåve eller

sak som ein ikkje veit utfallet av. ("Spelugt" vert også brukt). spelkom m. spilkum stor bolle eller kopp med stett, laga av steintøy spelug spelug leiken, huga til å ”ajeræ” spenasårkji m.bf. spenesårke sår på spenane, eksem, jf. «brunasårkji» spenavarm spenevarm så varm som mjølka er når ho kjem frå spenane spetu f. spite 1) splint av tre til å stengje pølsa; «kurvæspetu», 2) tresplint til å

stramme ljåtågi med; «ljåspetu», 3) strikkepinne; «bunding-spetu» spetugang m. spetegang sett av fem strikkepinnar spigglæ se v.,-a spegle seg sjå på seg sjølv i ein spegel spijil m. spegel spikjikjøt n. spekekjøt kjøt som er «spikkna»: (inn)turka og salta, t.d. «spikjibog»;

«spikjiflæsk» (av sideflesk) spikkulasjon m. spekulasjon tankefoster, noko i det uvisse spiko spiko plent, absolutt; ”ho vildæ spiko heimatt” spikæ v.,-a spike lage fliser, ”spiku”, til oppnøring spikkuleræ v.,-tæ spekulere studere, tenkje spil(dr)æ f. spildre tunn list, utstyr til vevstol, brukt til å leggja innimellom renninga

(uppstue) når dei «svæipa på æin vev»; også brukt ”spilkjæ” spinnhuk m. spinnhuk snurrebass (barneleike), jf. «kåtil» spinnhurr m. spinnhurr snurrebass; sjå ”kåtill” og ”spinnhuk” spisk spisk tunn i eine enden spisspur m. spissbur luring, artig kar spissæ v.,-a spisse skrelle kornet, ta vekk såene spissøl n. spissøl det siste og dårlegaste som rann av «røstén» (bryggekaret) når dei

bryggja maltøl spitær m. spiter tunn stråle (t.d.frå spene ved mjølking); «dæ sto spitærn»: så spruten

stod (jf. «sputræ») spitræ v.,-a spitre å få fram ei tunn stråle, t.d. når dei «klypæmjølka» eller «nevamjølka» spjældæbrok f. spjeldebrok kvinnebukse med knyting i sidene, men utan kil i skrittet. Mennene

hadde "lemmæbrok" spjøle m. spole spole i vevskyttelen; «æin gutæspjøle»: ung (tynn) gut spjølk m. spjolk innretning brukt til å stramme og halde breidda på veven spjølæ v.,-a spole laga spole, til veving spjølærøkk m. spolerokk reiskap til spoling av vevgarn spjåkæ se te v.,-a spjåke seg til pynte seg (for mykje), nedsetjande uttrykk spol m. spord fiskespord, halefinne på fisk spold spurd kjend, namngjeten spolna m. spurnad (etter)spurnad, sporlag

95

spon f., flt. spøni spon 1) treskei til å eta med, 2) spon, brukt til å lage sponkorger, t.d. ullkorger, av. I ei «rispatæinæ» (s.d.) vart det brukt «spøli» (tjukkare, grovare spon) i tillegg til «spøni».

sprak n. sprak gneist (som høyrest) sprall m. sprall små kuler av møk frå sau, geit, hare sprallæ v.,-a spralle gjera frå seg, skite (om sau, geit, hare) sprela v.,-tæ sprela gjera livlege rørsler med lemene og kroppen sprik f. sprik så langt ein kan nå over med utstrekte fingrar sprikløvd f. sprikløvd lengda frå tommeltotten til veslefingeren spring m. spring vasskran; ”springvatn”: trykkvatn med fall springæ ette værme springe etter verme ha det travelt når ein er hjå nokon (uttrykk frå den tid ein måtte låne

varme) sprislæ v.,-a sprisle drysse, spreie sprægglut spraglut i to eller fleire fargar; «sprægglasøkka»: spraglute sokkar sprækkji or se v.,-ktæ sprekkje or seg seia vel mykje sprænjæ f. sprengje trommesjuke sprænæ f. sprene flekk, sprut ( t.d. ”ei møkjasprænæ”), hard kort regnskur sprættén spretten leiken, ledug, spenstig sprættæ f. sprette lita kragenål, sylvring med tverrsplitt sprættæ (se) v.,-a sprette sprette, gjera kåte kast sprættabøji m. spretteboge kjepp laga av brisk og brukt til boge (pil og boge); «sprættæpinne»: til

å sprette pinne med sprættæklypæ v.,-klåup

spretteklype knipse nokon på nasen for å erte

sprøttæ f. sprotte opning, helst på klesplagg; «brokæsprøttæ»; «å sprøttnæ»: gå opp, opne seg av seg sjølv (om broka)

språkæ v.,-a språke snakke ”fint”, knote spune m. spunad (også «spuna»: spunad) spinning, arbeidet med å spinne, også brukt om

ferdigspunne garn spuns m. spuns kloss brukt som lokk på trebutt; «fjøs-spuns»: lokk i golvet på fjøset, til

å dekkje for spunsholet der ein moka møka ned i kjellaren sputær m. sputer sprut; «i full sputær»: i full fart; «så sputærn sto»: så spruten stod (jf.

«sputræ») sputræ v.,-a sputre sprute sputtæbakk(ji) m. spyttebakke skål ein kunne spytte i i staden for å spytte på golvet spyllæ v.,-tæ spille ”spyllæ ne”: miste, søle bort spægråut m. spegraut fløyelsgraut, graut av kveitemjøl, smør og mjølk, servert med smørauga spæl m. spæl lita rove, på geit og spælsau spænt i hæl spent i hel heilt, aldeles i hel; «e kjæm te slå me spænt i hæl» spænæ v.,-a spedne ta av, bli tunnare (om dyr), jf. «segrass» spærrhyllæ f. sperrhylle hylle frå vegg til vegg, utan knekt spærræ f. sperre «spærru» var bjelkane som vart lagde tvers over åsane i rausta tak spøkri n. spøkeri skrømt, spøkjelse, om nokon som «jikk att ette se» spøli f.flt. spoler bjørkerune som vart berkt og delt på langs, og deretter brukt til å flette

«tæinu» av spønén spønen stiv, hard, ikkje lett å bøye spøng m. spong grann list av metall til forsterking eller støtte i klede spørja se væg v., spoldæ

spørja seg veg spørja seg fram

spørsmålsbokji f.bf. spørsmålsboka Pontoppidans forklaring spørv m. sporv 1) sporv (også brukt ”spurv”), 2) hake på ljå som gjekk inn i orvet spøssk spotsk hovmodig og skarp sta m. stad plass; «mangæstan»: mange stader; «aræstan»: andre stader; «æistane»:

ein eller annan stad sta-fast stadfast noko tungt og fast som ikkje kan flyttast stabbe m. stabbe hoggestabbe, avsagd stolpe stabbædans m. stabbedans spesiell dans i bryllup stabæint stadbeint sta, bestemt, beint fram

96

stabæis m. stabeis stabukk staggæ v.,-a stagge prøve å roe stakjin staken stiv og støl til å gå stallæ v.,-a stalle urinere (om hester) stampæ f. stampe hus der dei stampa heimevove ullty, t.d. vadmål og «kvisla» (sjå

«kvitil»), i same huset fanst og æi «pærrsæ» (s.d.). Drive av vasskraft stampæræiæ v.,-ddæ stampereie å reie skinn eller hud i stamp, så det kunne brukast til å laga klede og

sko av stan f. stad «allæ stane»: alle stader standar m. standar den ståande delen av eit stillas standfot m. standfot stiv fot standkjinnæ f. standkinne smal, oppreist lita kinne der kinnekrossen vart stampa opp og ned til

det vart smør, ”geitækinnæ” standkragji m. standkrage skjortekrage som var så stiv at han stod rett opp stankæ v.,-a stanke stønne, puste høgt stanæ v.,-a stane stanse, stoppe, slutte; «bli æin stane på»: stoppe ufriviljug, fordi noko

plutseleg hender starvæ v.,-a starve streve tungt med arbeid stava v.,-a stava setje saman bokstavar til ord før dei kunne «ræinlesa» stavræ v.,-a stavre stavre, gå med møde; «stavræ se åver gølvæ» staænde staende «staænde halt»: om ein som mest ikkje greier gå steg n. sti kvise på augneloket stegfatt stegfatt som har stort spenn (om ski) stegji m. stige greie til å klatre i stikkle m. stikle eike i hjul stikklæ v.,-a stikke stikke (vegen) stikkling m. stikling sprosse stikklægal m. stiklegard stakittgjerde stiktæ v.,-a stikte halte, ha vondt for å gå, spara foten ved å ikkje trø nedåt; (jf. «livæ

på») stimæ v.,-a stime leike seg (om katt) stingæ ni v., stakk stinge nedi stikke nedi, duppe nedi (dei duppa kling nedi kjøtgryta, tok ein bit og

duppa klingen nedi på ny) stiræ v.,-dæ stire glane; «æinstiræ»: nistire stivtæla stivtela stivfrosen stole (el storle) storleg absolutt; «e ha stole skulja jort dæ» stoms stums stups; «kåma stoms på æin»: koma brått, uventa, stups på ein storfølk storfolk rikfolk, folk frå byen ( framferd og utsjånad avgjorde om dei vart rekna

som «storfølk»). Dei fekk servering i kammerset når dei kom. storgangen m.bf. storgangen mage og tarmar, i motsetning til urinvegen storturtig storturftig storforlangande, motsett: «småturtig» storvølén storvoren nokså stor storækjel m. storekjel stor koparkjel til ysting og primkoking; ”veslækjel”vart brukt til å koke

grisemat, klær o.a. i strak strak bein, rett; «gå strakastæ læie»: gå strakaste vegen, «strakvøksen»:

rakvaksen, serskilt rettvaksen strang strang sterk på smak eller lukt, som svir i halsen strangji m. strange avkvista stamme av lauvtre stratt m. stratt stilk strek m. strek pek, fantestrek; «skarvæstrek» strenæ v.,-a strene skunde seg, fara i full fart (forbi) stri stri 1) stri, stridig, vanskeleg å ha med å gjera, 2) velfylt; «stritt kødn»:

stritt korn, det beste og tyngste kornet, motsett: «lette» strikji v.,-ktæ strikje stramme; «dæ strikji (før knappo) åver bringa»: det strammar over

bringa strind f. strind stripe; «strindut»: striput stronk m. strunk butt til å ha bryne i; «brynæstronk» stropplæ f. stroppe hempe bak på støvel, også sagt «stropple»

97

strult m. strult røyr, omnsrøyr strunt m. strunt ein som er «struntén», som er halvt fornærma eller verkar avvisande strupe m. strupe hals, opning på sekk eller «hit» strupæband n. strupeband band til å snøre saman opninga på ein sekk stryk n. stryk stryk, juling, også kalla «få pisk»; «få tå viun» strylljødn n. stryllejern krumkakejern stryllæ f. strylle 1) krumkake, 2) kremmarhus av papir, til drops, gjær, og lignende,

også «nævræstryllæ» strypæ v.,-ftæ strype strupe, snøre for hardt (kring halsen) strytæ f. stryte munn som står fram, kyss stræitast v.,-ttest streitast halde så vidt; «dæ ska stræitast om du når bussn» stræitént streitent strevsamt stræitæ v.,-ttæ streite 1) streve, 2) dra i motbakke strændæ v.,-a strende 1) gå fort, fara vidt omkring, 2) skuffe bort (med spade) i lange tak, så

det syner ei «strind» (stripe) etter strætarfant m. strætarfant landstrykar, omstreifar, tater, jf. «stråfant» stræte n. strete tettbygd strekning, der det er ein del «uppsitara» (s.d.) stræval strevsam som fører mykje strev med seg strøkji v., stråuk stryke stryke (av garde), reise sin veg; «følk stråuk mæ»: folk døydde strøkæ v., strauk stryke stryke klede (med ”strøkæjødn”) strønd f. strand elvebreidd strøymt strøymt stritt (om elvestraum eller stryk) stråfant m. stråfant mannleg omstreifar, tater, jf. «strætarfant». «Stråfæntæ»: kvinneleg

omstreifar, tater stråfantfølji n. stråfantfølgje taterfølgje stubbæbrytar m. stubbebrytar stativ med vaier og klo til å ta opp stein og stubbar med, kunne lyfte

fem tonn stufs stups hovudstups, jf. «stoms» stukæ v.,-a stuke stelle i fjøset stullæ åv v.,-a stulle av døy gamal og mett av dagar stund f. stund tid; «ha goæ stundi»: ha god tid; «sita æi stund»; ”ha matstundi”: ha tid

til å eta stundo stundom ”åv o te”: av og til stundæ v.,-a stunde lengte stundæmiljo stundimellom stundom, iblant stupande sjøl stupande sjølv uttrykk for noko som var harmeleg, ergerleg, trist stupén stupen tankelaus, sjå ”stupul” stupu f. stuppe fangstgrop for elg, det fanst óg «ulvæstupu» og «ræinsstupu» stupul m. stupul 1) tårn for kyrkjeklokker, 2) nedsetjande ord om mannsperson sturtæ v.,-a sturte døy (om dyr); brukt i ein del faste, uvørne uttrykk om folk; «dæ va så

stært´n kunna ha sturta tå ri»: det var så sterkt at ein kunne døydd av det; «æin kunna sturta tå mindær»

stussle stussleg trist, einsamt stussæ v.,-a stusse 1) klyppe litt av hår eller skjegg, jamne til med saks så det skulle bli

fint, 2) bli overraska, undrast, også kalla «å kåma i stuss» stut m. stut 1) ukse, 2) uthola uksehorn, der dei hadde teke ut «finn» (margen).Det

eine hornet vart brukt til å ha kyrsmurning i, det andre til salt. Horna vart bundne saman og hengde i «livjule» (s.d.) til budeia; også kalla ”smurnings

stutting o dubbæ stutting og dubbe todelt tømmerdoning som kom rundt 1910, «stutting» var namnet på den fremste delen, medan den attarste vart kalla «dubbæ». På «dubba» var det to tømmerhakar, som vart festa på kvar side av lasset, jf. «doning» og «bukk o jæit»

stuttørv n. stuttorv kort orv til å slå på ulendt mark med (ca 1 meter langt) stuv m. stuv 1) «vævstuv»: ein rull tøy, 2) stubbe etter nedfælt tre stympén stympen stupen og endefram styrna m. styrnad styr og stell, styring, ansvar; «slæppæ or styrnae»: sleppe å ha ansvaret

for stellet på ein gard

98

styræ v.,-dæ stire bruke augo til å sjå fast på noko styræ ette æinæ le´n styre etter [den]

eine ledi køyre på eine sida eller ved sida av

styttæ v.,-a stytte 1) støtte, 2) forkorte; «dagatn styttast»: dagane blir kortare; «styttnæ»: bli kortare

stæ n. ste plass ved elv der ein lunna innåt tømmeret som skulle fløytast, eller plass der ein legg båten, ”båtstæ”

stæbnævitne n. stemnevitne t.d. ein lensmannsbetjent, fullmektig eller tillitsvald hadde med seg eit vitne

stæfylling f. stefylling vasstoda når elva er heilt full stægglæ v.,-a stegle 1) spikre opp, feste, setja opp til påsyn; «dæ va stæggla bjødnaskalla på

høgstuguvæggji på Trøim»; «stægglæ opp sjinn på væggæn»: spikre skinn på veggen (til turk) 2) setja opp noko til pynt, eller setja på seg noko for å pynte seg; «stægglæ på se»

stæindulp m. steindulp steinskvett, fugl som held seg i steingardar eller (fjøs)murar stæinjarv m. steinjarv steinfull slått, utkantslått stæinmærr f. steinmerr innretning til å frakte stein med, laga av ein skjenegang av stokkar som

ein «kavlætram» kunne gli på stækkji v.,-ktæ stekkje laga stakk av lauvkjerv eller hardtrakka høy kring staur sett i jorda stæll n. stell 1) småting, 2) leikesaker, 3) leikestad stællæ f. stelle stad stællæ v.,-tæ stelle 1) stelle seg,vaske seg, 2) stelle i fjøset, 3) «stællæ tå kjyddno»: kinne,

yste, koke prim stæmmæ blod v.,-dæ stemme blod få blodet til å stogge med overnaturlege verkemiddel stæmpil m. stempel 1) reiskap (før «jødnnavarn» kom) til å laga hol i oppvarma jern, 2)

stempel på brev, ”lakkstæmpil” stæmplakast n. stemplakast hallingkast der dansaren landar på begge føtene stærtæ v.,-a sterte dra tungt; ”han stærta o drog” stættæfat n. stettefat svarva fat eller bolle med stett under støa v.,-ddæ stø «støa se te»: ordne seg til, stabilisere seg (m.a. om vêret), «støa se innåt

noko»: stø seg til noko støkkji v.,-ktæ støkkje 1) sprenge laus eit stykke, 2) kveppe, bli skremd, 3) skremme opp dyr støkkæbrun m. stokkebrunn vassbrunn som er tømra frå berggrunnen og opp til over bakken støkkæbåt m. stokkbåt båt uthola av ei stor furu støla f.bf. støla form for stivkrampe på smålam når dei kom ut om våren stølabelte n. stølebelte belte av ihophekta plater stølme m. stolme hardt jur, heving i juret stølp f., flt. støppla stolp djupe fotefar i snø eller søle stølphus n. stolphus einhøgda hus plassert på stolpar (så det ikkje skulle koma mus til) stølpæmål n. stolpemål lekkjemål til å ta mål av dyr med, også brukt ”lækkjimål” stølpæ-ra f. stolperad påsydd kant til å sy knappar på. Jf. «knappæstølp» stølæ v.,-tæ støle vera på stølen, «sita på støle»; «dæi støla dær»: dei var på stølen der,

dei hadde stølen sin der støndu f. stonde stillas ved husbygging, også brukt om ereksjon støng f. stong 1) stong, t.d. ”fiskæstøng”, 2) stong spikra opp bak uthuset, brukt som

do; «sita på støngæn» støppasæng f. stoppaseng seng med «støppamadrass», stoppa av stampelo og alfa (sivaktig

stråmasse), trekt med sekkestrie eller bolster størknæ v.,-a storkne gå over frå å vera flytande til fast, t.d. om blod, sjå ”slevræ” størr f. storr siv som veks i myr og i tjørn; «isstørr»: storr som dei slo på isen om

hausten størrmadrass m. storrmadrass sengeunderlag av storr (brukt i staden for halm); «sænjistørr» størtæ upp v.,-ta størte støtte (psykisk), oppmode, overtale; «dæi haddæ størta´n upp»: dei

hadde sett han opp, overtala han, fått han til å gjera noko; «han va uppstørta»

størtæ v.,-a størte 1) stramme slik at det hemmar (om klesplagg); «plaggæ va størtént», 2) «størtæ hæstæn»: stramme og feste taumane kring draget så hesten ikkje skulle gå

støvælig støverdig stødig, solid, som ein kan lite på

99

støypæ v.,-ftæ støype la trekkje i kald væske; «støypæ bjørkjilut», la oska trekkje i kaldt vatn ; «støypæ kamfær» (ha kamfer i sprit, til medisinsk bruk, s.k. «kamfærspiritus»), ”støypæ huvukrunæ”: stupe kråke

ståk n. ståk 1) uro, 2) styr og stell; «fræmmanståk»: ekstra styr og stell med gjester ståkæ v.,-a ståke 1) bråke, 2) styre, stelle, streve; «ståkæ på» ståtar m. stotar ein med dårleg og uvøren framferd, sullik ståtarkongji m. stotarkonge oppsynsmann, ein som skulle halde utanbygds tiggarar borte ståtræ v.,-a stotre berre såvidt få fram det ein skal seie ståukæ v.,-a stauke stikke med stav, stake eller anna for å leite etter noko eller for å finne

vegen ståup n. staup 1) «smørståup» (s.d.), 2) søkk i vegen på snøføre ståurslijin staurslegen «dæ va som om æin va ståurslijin»: det var som om ein var slegen med

staur (sagt når ein var retteleg støl og stiv etter arbeid) ståurstøng f. staurstong spett ståuræ v., -a staure setja ned staur til hesjar og til å binde kornband på subbén subben 1) likeglad, slurvut, 2) ureinsleg, 3) «dæ æ subbént»: det er tungt å gå

(t.d. i snø) subbæ v.,-a subbe 1) «subbæ tå se»: børste av seg det verste; «subbæ tå gølve» 2) «gå o

subbæ»: dra føtene; «subbæføræ»: tungt, dårleg føre subbærivæ f. subberive grovrive, som ein brukte til å raka det grøvste med, også kalla

«kjæmbærivæ» suddæ v.,-a sudde 1) stå og småkoke, 2) regne så smått; «dæ sudda på» sufsæ f. sufse ei som var likesæl sugarongji m. sugarunge unge som syg mor si sukk(li) n. sukk myse, eller blanding av mjølk og «skval», nytta som dyrefôr sukklæ v.,-a sukle arbeide eller leike i vatn sukkæ f. sukke søkk, lita fordjuping, jf. «bonkæ» sukkærsjukæ diabetes suldræ v.,-a suldre 1) rote, tulle, somle, 2) same tyding som «sukklæ» (s.d.) sule m. sole 1) sole på sko, 2) upåliteleg person som ikkje er så nøye på det sulkasam sulkesam som lett blir «sulka»(skiten) sulkæ v.,-a sulke gjera skiten; «sulkæ se te»: skitne seg til, bli «tesulka» sullæ v.,-a sulle bysse, ta ein (bådn-)sull sulu f. svale fugl sulæ v.,-a sole 1) «sulæ sko»: sole skor, setja sole på skor, 2) «sulæ på»: slite seg fram sulædra v.,-drog soledra utsetja seg for slit og påkjenning slik at det merkast over tid; ”dæ

sulædrog i længdn” sund sund ikkje heil, øydelagd; «sundæ sko»; «suntsliji» sunna sunna 1) frå sør; «dæ blæs tå sunna», ”dæ æ sunnadrag i luftn” 2) sør for;

«sunna huse» sunnafør sunnafor sunnanfor, på sørsida; «haddæ vøre sunnafør, på buo»: hadde vore

sunnanfor (lenger ned i dalen), på butikkane sunnate sunna(n)til også brukt “sunnante” sup m. sup svelg eller slurk av kopp eller flaske supand n. supan tunn vassvelling, kokt av vatn og byggmjøl, med prim eller søtost i supæ v.,-a supe drikke eller eta skeimat som var i varmaste laget; «supæ ræ i se» surbræsting f. surbresting surysting, når syrna mjølk vart oppvarma slik at den brast, så ystil og

surmyse kunne skiljast. Surystilen vart gamalost, og surmysa vart innkokt til «suræprim»

surklæ v.,-a surkle lyd av vatn, t.d. om ein får vatn i skorne surystil-søll surystel-soll soll av ystel, kald eller varm, med søt eller sur rømmemjølk til suræprim n. surprim sur prim, innkokt av surmyse suslæ v.,-a susle «suslæ burt»: søle bort, skusle bort, jf. «suldræ» susul m. susul kalv som veks dårleg, pusling sutislåus suteslaus sutlaus, sorglaus suttræ v.,-a sutre syte, smågråte; «e suttra kji før å væva, når e ha spønne sjøl» suvvæl n. suvl feit og god mat (smør, ost, kjøt, flesk, o.s.b.), jf. «syvlæ» svaga v.,-a svaga svaie, stå ustøtt, sjå ”svega på se”

100

svaggnæ v.,-a svagne gå ned (om trote) sval f. sval svalgang, enkel gang utanfor stugudøra svalafilie f. svalafili utskjering i bordkledninga på stugusval; «løftsfilie»: utskjeringar på

«løft» svaldør f. svaldør dør til svalgangen («svaldøre» var delt, ei «væslædør» øvst, ei

«storædør» nedst) svalént svalent litt kjøleg svall n. svall prat svallæ v.,-a svalle prate svalskuggji m. svalskugge skugge der det er ”svalént” svara i fjello svara i fjella gje atterljom, ekko (jf. namnet på fjellet Svarahøvda) svara se v.,-a svara seg løne seg svarpande sjøl svarpande sjølv reint for gale el.l. (kraftuttrykk) svarpæ f. svarpe blanding av likt og ulikt, grovt og raskt laga svarpæ v.,-a svarpe slå til med full styrke; «svarpast i køll» eller «svarpast i vænda»: rulle,

ramle over ende svarv m. svarv sving svarvande sjøl svarvande sjølv forsterkande uttrykk om uro, anger svarvæ v.,-a svarve dreie svaræls m. svarels skatt, avgift sveg n. svig bereinnretning; «bæra-sveg»: bjørketein med lykkje i eine enden, brukt

som reip svega på se v.,-a svaga svaie sveji m. svige vidje, mjuk kjepp til å jaga krøter med svepa v., svæip svipa likna; «svepa på æinan», «svepa appå»: likna på kvarandre, likheit på

grunn av slektskap svepu f. svepe tunn bjørkekjepp til å jaga dyr med svi v., -ddæ svi før rosemålinga kom, svidde dei trekjerald som dekorasjon; ”svi neåt”

= ”brænnæ affe” (s.d.) svime f. svime «i svime»: i svime, utan medvit; «slå i svime»; «væra svimæslijin» svimæ v.,-a svime «svimæ åv»: svime av, tapa medvitet svint svint snøgt, kjapt; «so allæ svintast»: som aller svintast, som snarast; «svintæ

se» svivæ v., svæiv svive 1) svive rundt i lufta, 2) snurre, dreie rundt, gå smått i ringar svivørsle svivørdsleg nedsetjande; ”dæ va svivørsle sagt” svultrént svultrent magert, fattigsleg (ordet «svultale» vart óg brukt), jf.»svøltin/svøltén» svæbn m. svevn «væra svæbnug»: vera svevnug; også brukt ”svøbn” svæig sveig fuktig (helst om klede og tøy); «søkkatn mine voro svæigæ» svæipæsjæi f. sveipeskei noko grov vevskei, nytta når renning skulle sveipast på «håusn» (åsen i

vevreien) svæisær m. sveiser avløysar, mann som tok seg av budeiestell svæitte m. sveitte dyreblod (frå sau, geit, gris, naut eller rein), nytta til mat svæittæklubb m. sveitteklubb blodklubb svæll m. svell is, hålke; «gå på svælle»: gå på hålka svællgang m. svellgang isbrann svællkulæ f. svellkule issvull av overvatn svælla v., svall svelle svulme; ”ærtatn ha sølle” svær svær 1) svær, stor, 2) lei, pågåande, 3) flink, ha godt lag med noko; «han va

svær mæ ongo» Sværi Sverige sværmæ v.,-a sverme like; «han sværma kji før dæssa heta»: han likte ikkje denne varmen;

«jentutn sværma så før hono» svævæ v.,-dæ svæve få til å sove svølk m. svolk grov, svær kjepp svøllug svallug pratsam svøltin el. svøltén svolten sy sør i sør i, «sy bygden»; ”sy jønom bygde”: sørover i bygda sy v.,-ddæ syde byrja å koke; «dæ syr»: det tek til å koke

101

syftæsøkk syftesok 2. juli, helgedag før slåtten tok til syknæ f. sykne kvardag; «i syknun»: til kvardags; «syknædag» syknæsundan syknesundagen siste sundag før jul; sjå ”lortælurdan” syllatær m. soldat soldat sylspret n. sylspret syl-odd (det var to slags syl: «pluggæ-syl» og «såumæ-syl»); «spret»:

også sagt om ung jente syltæ f. sylte 1) grisesylte; «syltæflæsk», 2) syltetøy, ”møltæsyltæ”, 3) i uttrykket

«hæilæ sylta»: alle saman, heile hopen syn n. syn ”ta dæ i åugæsyn»: sjå på det; «sjå se syn te»: sjå seg i stand til;

«haddæ kji syn før slikt»: hadde ikkje interesse nok til å bry seg om slikt

syndale synderleg ergerleg, sårt, stussleg; ”dæ va syndale lite” synst synst lengst sør; «synst i bygden» syrpén sørpen blaut, oppbløytt syrpæ f. sørpe t.d. agner eller hakka halm med «æi mjøldust» oppi, blanda med varmt

eller kaldt vatn og brukt til mat for kyr eller hest syrpæbyttæ f. sørpebytte matkjerald til kyr, bytte til å bera «syrpæ» i. Ein eller to stavar var

lengre enn dei andre og forsynt med hol til handa, slik at bytta vart lettare å bera og halde ut frå seg på vegen frå løa til fjøset

syræbrø n. syrebrød brød av mjøl blanda med syreblad sysjin n.flt. sysken sysjinbådn n., flt. -bøddn

syskenbarn

syvlæ v.,-a syvle av «suvvæl» (s.d.); «syvlæ se»: kose seg med god mat; «dæ va syvlæle» eller «dæ va syvlént»: det var godt (om mat)

sæddælbok f. setelbok pengebok sæig seig 1) sterk, uthaldande, 2) langdryg og tung; «sæigæ daga»: lange (og

tunge) dagar; «sæigt å væntæ»: lenge å vente, t.d. på folk som skulle koma, eller på å få betaling

sæindræ seinare sækstan seksten talet seksten sæl sæl tilfreds, nøgd; «sjå se sæl i»: vera glad for (det ein har eller det ein kan

få) sældæ v.,-a sælde 1) «sældæ or se»: koma med ei kraftsalve, 2) fara fort i veg, 3) sålde,

reinske korn med såld sælmædik m. salmodikon einstrengja strykeinstrument sælog(a) sælog(a) (også uttala «selog») ord som vart brukt når ein kalla på kyrne; «sælog,

kåme no» sælskle sælskleg gledeleg, godt og triveleg, fint, jf. «sæl» sælæbot f. sælebot sjelebot, hjelp i naud, velgjerning sæmja te v., samdæ semja gå seg til (t.d. om nye skor og klede); «dæ sæm se te lite ette kort»: det

går seg til litt etter kvart sæmjast v., samdest semjast bli samde sæmmlæ f. simle hodyr av rein sæmpræ v.,-a sempre få til å passe; ”du får sæmpræ dæ te” sæmskasjinn n. semska skinn å «sæmskæ»; ta av hår og brødd før dei barka skinnet sænd senn «lite i sænd»: litt av gongen; ”ein om sænd”: ein om gongen sændan sendande «kåm sændan»: om noko som kom fort sændén senden kornut, sandut (om prim); «dæ sænda se» sænding f. sending mat ein tok med til barseng og andre «væhslu» (s.d.) sændingskørg f. sendingskorg korg til å ha «sænding» i, sveipt av spon sængræ v.,-a sengre lukte svidd (om ulltøy eller hår) sænjipløgg-gang m. sengeplagg-gang eitt sett sengetøy (det som høyrde med var «fæld» eller «vattæ»,

«kvitil», «høvdælag» og «åklæ») sæntæl m. sentel mål brukt ved veging av «pottaskæ» (s.d.), 8 bismarpund + 8 merker =

50 kg. særk m. serk lang skjorte nærast kroppen, med eller utan ermar (kvinneplagg) sæss m. sess sitjeplass; ”sæssæfjøl”: sitjefjøla i vevstolen

102

sæssjon m. sesjon utskrivingsmøte for dei som skulle i militærteneste sæssæ se v.,-a sesse seg setja seg, finne seg ein sess, ein stad å sitja; «då alle hadde sæssa se»:

då alle hadde sett seg sæta v.,-ttæ setja «sæta på bolæ»: dekkje på bordet; «sæta burt»: misse; «sæta te»: tru

seg til, våge seg til å gjera eit eller anna; «sæta se»: feste seg; «sæta se før sommarn»; «sæta se før væte»: feste seg for sommaren/vinteren; ”sæta se fyry”: setja seg føre, planleggje; «sæta i se all matn»: få i seg alt, ete; «sæta åvær skula»: skulke skulen

sætan sætande «ikkji sætan»: ikkje sikkert, ikkje til å tru på, ikkje godt å seia; «dæ æ kji sætan mæ hono»: det er ikkje godt å vita med han

sætan setjande ”å kåma sætan”: å koma i full fart, helst litt freidig og frekt sætaæpplu n.flt. setjeeple setjepoteter sætt m. sætt slegge brukt til å jamne stein (ved muring) sætt n. sett servise; ”bøllasætt”: fleire like bollar, men med ulik

storleik;«ringæsætt»: sett av ringar til omnen eller kjelringen sæt no at set no at tenk om… sættningsbal f. setningsbal lågt trekjerald til mjølk for å få fløyta til å rymme opp sættæng settung mål for korn og poteter, 8,7 liter sætæ v.,-a sæte laga såter av halvturt gras sætæturt sæteturt når fôret var så turt at ein kunne ha det saman i «sætu» sø sør «søpå», «søte», «søåver», «sø-upp», «sø-ne» sø n. sod sodd, kraft av kokt kjøt, nytta til suppe eller «klubbæsø»; «fiskæsø»:

suppe laga av fiskekraft med jamning søbbnæ v.,-a somne også brukt ”svøbbnæ” sødning m. sodning det som blir «sjøtt» (kokt opp) i éi vende søén soden 1) raudsprengd (fyllesjuk), 2) verke lite oppvakt – jamvel om ein ikkje

er det søg m. sog 1) kald trekk etter dalen («vårsøg»), 2) trong dal i terrenget; «i søgji» søgn f. segn lita soge søk søk grisk søk(jin) søken innpåsliten, som er ute etter noko, som er «om se» søkkæbandstae m.bf. sokkebandstaden like nedanfor kneet søkkælæist m. sokkeleist «springæ søkkælæista»: springe med berre sokkar på søkkæpar n. sokkepar lange strømper for kvinner ( karane sine gjekk til knes), til skilnad frå

«føslu» søkkæseg n. sokkesig det at sokkane sig ned søks f. saks 1) sauesaks, 2) fangstreiskap; «røvs-søks», «fotsøks»; «huvusøks» eller

«hælssøks» søkt søkt ettertrakta, ettersøkt søll f. soll flatbrødsoll, matrett av oppbrote flatbrød med sur eller søt mjølk på søllmjølk f. sollmjølk heilmjølk som er kokt, avkjølt og syrna, «søllmjølk» vart lagra på

trekaggar i kjellaren over sommaren («sommarmjølk») søltæ f. solte saltlake av turrsalta kjøt eller fisk o.a.; «lakji» sølædæmbæ f. søledemme sølepytt sø-né sør-ned lei søplént søplent unett, helst brukt om side klede søplæron f. søplero hjørnet ved peisen søpæl n. søppel ”søplæbrætt”, ”søplædynjæ” søpå sørpå om stad i sør søssle søtleg som smakar godt; «et so søssle»: et godt og kosar seg søte f. søte snøsøte, fjellplante med blå blomar sø-te sørover lei søtsipil m. søtsipel ein som er glad i søtsaker søtsuppæ f. søtsuppe saftsuppe søtæ kjæræ venæ søte kjære vene uttrykk brukt når ein tigg og naudber om noko søtæpple n. søteple eple (berre «æpple» eller «jolæpple»: potet) sø-upp sør-opp lei søvægæn m.bf. sørvegen vegen sørover, mot sola, frå nord til sør

103

søykjan sytten 17 søymæ v.,-dæ søyme flyte lett bortover, t.d. på ski søyæ f. søye vaksen hosau sø-åvær sørover lei så(r) m. så stort trekar (seinare laga av sink) med handtak på båe sidene, må berast

av to så-æ(r)læ f. så-erle gul-erle (fugleart) som kom ved den tida dei sådde såbørsæ f. såbørse «skøtæ mæ såbørsa»: sleppe ein smellfis såfiril m. såfirel smågut som gjekk føre såmannen i motlys, for å syne kor langt det alt

var sådd; «å gå såfyry» såi f.flt. såer skalet på kornet såld n. såld sikt, reiskap av netting på treramme, nytta når ein skulle reinske korn

frå agner såldæ v.,-a sålde reinske korn ved hjelp av såld sån m., flt. søni son barn av hankjønn såpækoking f. såpekoking koke såpe av feitt, kaustisk soda og salmiakk sårkalén sårkalen krankal, sår, øm, kan også gå på det psykiske sårkji f. sårke sår, skurver, utslett sårvænja sårvengja sår og støl i kroppen etter hardt og uvant arbeid såtæ f. såte pall eller stor haug i terrenget såumfara v.,-fôr saumfara granske nøye såumæ v.,-a saume brodere (kvitsaum eller rosasaum) såupgråut m. saupgraut graut kokt av byggmjøl, kveitemjøl og kjernemjølk såupprim n. saupprim søteprim kokt av ein del kjernemjølk såuæsvart sauesvart gråsvart eller brunsvart (ikkje kolsvart) T

ta te ta til "å ha te ta te": å ha å ta til, ha i bakhand ta te di ta til det ta i mot, erfara; «dæi fongo jammen ta te di» ta unde mæ ta under med halde med, ha omhug for, støtte den som treng det ta åt se ta åt seg ta til seg (t.d. kritikk eller omtale) ta åv ta av fotografera; «dæi vorto åvtiknæ»: dei vart fotograferte ta[nokon] åv mæ [noko]

ta [nokon] av med [noko]

«vænja dæi åv»; «ta dæi åv mæ di»: få dei til å venja seg av med t.d. ein uvane

tafsæ v.,-a tafse «tafsæ se fram»: koma seg fram i laus snø, i ”tafsént” føre tafs m. tafs noko (helst på tøy) som heng og sleng, også brukt ei ”tafsæ” tagal tagal som pratar lite, er seinfør i talen, jf. «tåug» tagg m. tagg spiss, torn tagglætugu f. taglskrubb skrubb av hestetagl tagglævø (el. -vå) m. taglvod fiskesnøre av hestetagl takkæ f. takke ”uppreist takkæ”: sto på skrå, til å steikje brød på; ”dubbæl takkæ”: to

takker med steinar imellom, dei fyra under den eine og oppå den andre for å steikje brød (rukaku), før komfyren kom

taksjæggæ n. best. takskjegget del av taket som går ut frå langveggen takst f. takst verdisetjing; «dæ æ takstæ»; «dæ æ fast takst»: det er vanleg, det er

regelen talikk m. tallerk fat til å ha mat på talikkrækkjæ f. tallerkrekkje enkel hylle til å ha tallerkar i talle m. talle samantrakka møk av sau, geit eller hest tallægrafst m. tallegravst det å grava laus og slå sund den hardtrakka «tallen» (møka) etter

vinteren, så han kunne spreiast utover marka: «æi tallæbrøyæ» tame m. tame dugleik; «ha tamén»: vera dugande, ha god trening; «dæ æ æin tame

mæ alt» tan n. tan sprang; «ta tanæ»: ta spranget, leggje på sprang, jf. «tænja» tantræ v.,-a tantre (eller «kjantræ») skjelle, gneldre; «tantræ imot»: seie imot utan å ha

104

noko særleg å fara med tapæ tape trø varleg, lett på foten; ”sovitt tapæ neåt” tarr m. tarr sengehjall, soveplass oppunder raustet, halden oppe av «slindo» (s.d.),

av byfolk gjerne kalla «hems»; jf. «slind» tasa v.,-a tasa tapa seg, ta av i helse og krefter; «han tæk te tasa no» tasiøbn m. etasjeomn høg vedomn («fyringsøbn») med mange delar oppå kvarandre som

røyken og varmen går igjennom taskæ f. taske veske med ein «fasle» (berereim); «skulæ-taskæ» tahslæ* v.,-a tasle rusle med lette steg tatte m. tatte kvinnebryst, pupp tava v.,-a tava stabbe ustøtt (om ungar); «tava i vægji»: vera i vegen tave m. tave 1) smågut; «småtave», «gutætave», 2) «gådntave»: garntull, garn i

ugreie tavlæbragd f. tavlebragd vevmønster til tunt åklede te til «tefress»: tilfreds; «te inkjis»: til inkjes; «tesjikks»: til stades; «te

gangs»: til gagns, grundig te v.,-ddæ te syne, vise; «dæ hadde snøga so dæ teddæ kji far»: det hadde snødd slik

at det ikkje var spor å sjå tehald n. tilhald husvære; «han hadde tehaldæ sitt dær»: han budde der tehaldar m. tilhaldar leigebuar, jf. «innadørsfølk» te husan til husar i hus, under tak; «kåma te husan»; «dra te husan» te jevings til gjevings til gjevande, gratis; «få noko te jevings» tela v.,-a tela gå lett og fort med små steg telikjast v.,-ktest tillikjast likne på (om arveleg likskap) te lutars til “lutars” til lik deling tenknappa m. tinnknappar heimestøypte kufteknappar av tinn, laga under krigen her i Hemsedal tenol m. tinar hardt og lite brukeleg tre (om tømmer) tepass til pass ”vælbehøvæle”, høveleg, fortent; god, frisk terræ v.,-a tirre erte; «vart uppterra» teræitt/-dd tilreidd skiten te rættes til rette ”peingatn kåmmo te rettes att”, kom på plass, vart attfunne tesa v.,-a tesa sitja og kviskre om noko hemmeleg tesekåmén tilsegkomen 1) som er opp i åra, 2) som står seg godt økonomisk te slutte til slutt tess tess dugande, brukande; «æ ræ noko tess?»: er det brukande? tessmæir(s) dessmeir til og med te stæes til stades te svalls til svalls på talefot; «ikkji te svalls»: uvener te takkæ (mæ) til takke (med) ”å ta te takkæ (mæ di)”: vera nøgd te tiars til tidars til den rette ell. fastsette tid, «væra i tiær»: tidsnok, i god tid tett ve tett ved like ved tettgrænt tettgrendt tettbygd, tett mellom grendene teva v.,-a teva puste tungt (om folk og dyr), jf «kjåstæ» ti på v.,-ddæ ti på plaga nokon med å be om hjelp; «e vilde kji ti på o» tidd tidd drektig (om kyr); «tiletidd»: tidleg drektig kalving (før jul) tiddna m. tidnad «få tiddna»: bli drektig tigglæ v.,-a tigge be om (å få) noko tii tien isfri, slik det er når telen har gått tiji v., tagdæ teie også brukt ”tija” tikks(a) tikks(a) ord brukt ved kalling på sau; «tikks, tikksa» tilevøle tidlegvore i tidlegaste laget tile åt tidleg åt 1) tidleg oppe om morgonen, 2) ute i god tid; «å kåma i tiær», «å kåma

te tiars» tilebæræ f. tidlegbere ”tiletidd” kyr, som skal kalve tidleg på vinteren, motsatt «sæinbæræ» timræ f. tømre lafta hus under oppføring timræslee m. tømmerslede utan vegmeiar, brukt før 1900 timrægræiu f.flt. tømmergreier hogst og køyring av tømmer timræmann m. tømmermann ei svart bille

105

timæ v.,-dæ time sjå seg råd til, unne seg sjølv eller andre; «han timdæ kji æta»: han unte seg ikkje å eta

tind m. tind rivetind, «tindæ ei rivæ» tindén tinden med bustet hårlag; «tindén o magær»: radmager og bustet, brukt om

krøtter tingæ på v.,-a tinge på sikre seg noko tinklæ(bjøllæ) f. tinklebjølle lita bjølle med middels sterk og grov klang, gjerne brukt på sau, jf.

«klonkæbjøllæ» tint f. tint medisinflaske tinæ f. tine lite ovalt trekjerald med lok og to «øyru» som stod opp tinæ v.,-tæ tine 1) «tinæ drøsén»: banke med tust, skilja korn og snerper etter tresking,

2) teie, smelte; «tiin mark»: når «tælén» er borte tipplæ v.,-a tiple piple, renne så vidt, i små dropar tiss tids 1) tids; «ko æ tiss?»: kva er på ferde?, 2) «tissnøk», «i go betiss»: i tide titt tidt ofte tiu f. tie tie, oppkome som det ikkje er is på om vinteren tiug tidug 1) om kyr eller kvige som vil til okse, 2) vera opplagt; «tiug om

mørgon»: opplagt om morgonen; «væra utiug»: ikkje vera i form, vera utilpass, 3) ”tiug på mat”: ha god matlyst, «væra mathuga»

tiæ ti talet ti tjukkmjølk f. tjukkmjølk sur mjølk tjukkæng f. tjukkeng gjødsla grasmark tjundagen m.bf. tjuandedagen tjuande dag jul, 13. januar to n. to stoff, kvalitet; «gøtt to»: medfødd indre styrke i eit menneske tobakknø f. tobakksnaud tobakkmangel tobakksfjæling m. tobakksfjerding ein fjerdedels tobakksrull tokknæ or v.,-a tokne or miste pusten, på grunn av t.d. hoste eller røyk toma v.,-a toma «toma se fram»: kjenne seg føre med hender og fingrar for å finne fram

der ein ikkje kan sjå tomlént tomlent som er v anskeleg å finne, slik at ein må «toma» seg fram tomræipes tomreipes «kåma tomræipes»: koma utan bør, lass eller dyr tongle tungleg tyngjande, trist, også brukt om vêr tongæbandæ n.bf. tungebandet «skøren før tongæbandæ»: god til å prate tonæhus n. tonehus musikalitet, gehør, kvalitet på stemme; «svært tonehus»: god stemme tovént tovent samanfiltra, i ugreie (om garn, t.d.); «ulle va so tovén» trabbæleræ v.,-tæ trabelere lære ved røynsle, prøve seg fram trabæl travel «no æ ræ trablæ daga»: no er det travle dagar, det er mykje som skal

gjerast trafs n. trafs 1) trådendar som blir att når veven er ferdig, 2) påhekla eller påknytte

trådendar, brukt til pynt på klede, t.d. skaut og skjerf traktering f. traktering servering av mat og drikke trakteræ v.,-tæ traktere spandere, servere traktæmæntæ n. traktement servering trant m. trant tryne på gris, ”trantæband” til å leie grisen med trast trast straks, like etter ; «ho kom trast attæ»: ho kom straks att; «e va dær

trast om mørgon»: eg var der så snart det hadde vorte morgon trave m. trave gut, fyr; «gutætrave»: gutunge; «lakatrave»: ein som hadde fillute,

dårlege klede, eller var dårleg likt (jf. «lakafant») treak m. treak heimelaga, lakrisliknande godteri av innkokt briskebærlåg, mjølk,

fløyte og sukker; «brisjitreak» trega v.,-a trega angre tregji m., flt. trega trege «e haddæ halæ trega i hendo» tregue m. tregud kløne, svært lite netthendt, sjå ”treneve” trækkji lødd trekkje lodd vera på sesjon (ikkje alle måtte reise i militæret, nokon slapp) tremærr f. tremerr slede til steinkøyring, gjekk nedoverbakke av seg sj¿lv, utan hest (difor

namnet); «ri tremærre»: aka på ski med stavane som brems mellom føtene

trena trena om gras som har stått for lenge og blitt hardt og stivt, motsett: «kløkt»

106

(s.d.) treneve m. treneve kløne, klodrian, mann utan handlag, jf. «tregué» trepæling m. trepeling flaske som tek 3/4 liter, ”trepælaflæskæ” trestængjing m. trestenging slede utan jarn, brukt til å køyre med på graslende sommarstid (til

skilnad frå «jødnstængjing» som vart brukt om vinteren) trevale trevaleg mødesamt, tungleg, tungvint trevug trevug som «æt ne før fot», et alt og et godt, motsett: «tærmén» (s.d.) trijæringskvige f. triæringskvige kvige som er tre år ved fyrste kalving trill m. trill rull til å trille ut emne til flatbrød eller rømmebrød med (det vart brukt

særskilt «trill» til kvar av sortane) trillæhugæ v.,-a trillehue hue på ein jodleliknande måte trintæ v.,-a trinte trille, rulle nedover tritåtta tritætta tretråds, om garn som har tre enkle, samantvinna trådar trjug m. trug 1)utstyr til å spenne på føtene og gå i laussnø med. Også

«hæstætrjuga»: trugar til hesten; 2) vrien og vanskeleg mannsperson; i nyare tid brukt «trug“

tro f. tro takborda under torvtak; «e ska læggji på troe» trompén trumpen langsur ved motgang trompæ v.,-a trumpe trumfe; «trompæ ijønom»: trumfe gjennom, tvinge gjennom viljen sin tron f. tro drikke- og matkar ( helst til grisane), ofte laga av ein uthola stokk;

«vasstron»: vasstro, vasskar tru se te tru seg til 1) våge seg til, 2) (be)tru seg til nokon trufast trufast 1) til å lite på, 2) for fast (t.d. om graut) trugæ v.,-a truge 1) trykke på ved kalving, eller for å få ut avføring, 2) truge seg til noko;

«truga dæ tå o»: truga det av han truttnæ v.,-a trutne svelle ut i vatn (ordet vart berre brukt om tre, andre ting - t.d. erter -

«svall» ut) truvælig truverdig truskuldig, ”godtruén“, påliteleg (om person eller om handling) trygjil m. trygel samanhangande, tjukk hinne på t.d. mjølk trynæband n. tryneband band over grisetrynet, brukt når dei slakta trynæturken m.bf. tryntyrken djevelen, sjølve guten trytæ f. tryte åbor trytæ v., -ttæ tryte gje frå seg sytande læte (om storfe), kan også vera godlæte tryå tre talet tre; ”trea”: tredje træe n. træde inngjerda engstykke, eller inngjerding for dyr, t.d.»kælvætræe»:

inngjerding for kalvar træffæ v.,-tæ treffe møte, råke; «træffas», «træftes», «træfst» træft f. træft i Hallingdal, etter Aasen svarar ordet til “Trægt” andre stader, trakt træisk treisk litt vel om seg træk trek grov, diger (t.d. om tømmerstokk) trækkji v.,-ktæ trekkje dra i ei viss lei; «trækktæ te fjælls»: drog til fjells, «trå» s.d. træl m. træl 1) slave; 2) trege, sjå «tregji» trælæ v.,-a træle slite; «trælsamt»: slitsamt, tungvint træskji v., trækstæ treske skilja kornet frå halmen trættan tretten talet tretten trættndagen m.bf. trettandedagen trettande dag jul, 6. januar træv n. trev andre høgda på stallane, nytta til lagring av heste- og sauefôr trøg n. trog trau (av uthola tre) trøgost m. trogost pultost, ost som vart gjæra i eit “trøg” trøka v.,-a troka småtråkke; «kjyddne sto trøka o vænta»; «hadde kji trøka te att gølvæ» trøll n. troll 1) troll, 2) synd, skade; «dæ va trøll»; «trøllskle» trøllkønsti f.flt. trollkunster magi trøllæ f. trolle krøtersjukdom (byll med våg i?) som dei i gamal tid trudde var påtrolla trøllæ v.,-a trolle trylle trøllægras n. trollegras gras brukt som boteråd mot «trøllæ» (s.d.), nokre stader nytta dei

firblad, medan Hans Flaten skriv at det var marksøte som vart nytta trøllskle trolskleg harmeleg, ergerleg, sørgjeleg trøn n., flt.bf. trjøne tre (ved)tre, «flæiræ trøn i skogji»

107

trøngbølt trongbølt trongt og kummerleg (om tilhøva der nokon bur) trønghælsa tronghalsa slik at det var vondt å svelgje (òg sagt om nokon som ikkje et kva som

helst) trøs m. el. n. tros turr kvist, småved, opptenningsved og never trøsk m. trøsk rundingar av treflak, festa til ein botn og nytta som sider i ei øskje trøte f. trote opphovning; ”trøtnæ (upp)”= bli ”trøtén” trøtæ v., traut tryte angre, trega; ”e traut på detta”: eg angra på dette; også brukt ”førtrytæ” trøys f. trøys uthola, ovalt trekjerald med helletut, eller med kant til å halde i på båe

sider; «øltrøys» trøytingsviku f. trøytingsveka når dei sat på stølen veka etter den vanlege bufarhelga; dei ”trøyttæ ei

viku te” trøytt trøytt sliten, svevnug trøyttale trøyteleg trøyttande, masut; «dæ æ so trøyttale å høyræ på» trøytæ v.,-ttæ trøyte halde ut, fullføre; «dæi trøyttæ på i ræ længste»: dei arbeidde lenger

enn nødvendig; «trøytæ på før å bi fælig»; «ta ein trøyt» trøæ f. trøde 1) fotpedal, på vev eller sykkel, 2) opptrødd stad, jf. «tråkkæ» trå trå 1) harsk, skjemd (særleg om flesk og smør, som «ha tråna»), 2) som

held fast ved noko og ikkje gjev opp trå v.,-ddæ trå søkje attende til ein opphavsstad; «kjyddne tråddæ hæimatt» tråkkæ f. tråkk opptrakka stad ved hus eller grind, o.l., jf. «trøæ» tråklæ v.,-a tråkle sy saman mellombels, laust og med lange sting, for å sjå korleis det ser

ut før ein syr det på maskin trålæitæ v.,-a tråleite halde hardt på med å leite opp noko trånæ v., -a tråne bli trå, harsk; «mjølkji tråna», «dæ va tråsmak på mjølkæn» tråssig trassig om ein som er ”trå” på sitt; ”tråssæ se fram”: truge seg fram tråssæ f. trosse kjede; «sykkæltråssæ»: sykkelkjede tråttæ v.,-a trotte orke, tole, ha tolmod til; «dæ va bærræ so vitt om æin tråtta slikt»: ein

orka (mest) ikkje slikt tråuikt trauig som går smått og seint, som er langdryg; «dæ va tråuikt væntæ på» tråusk trausk 1) påliteleg, stor og sterk (om arbeidskar eller -kjerring), 2) solid,

haldbart (om ting) tubbæ f. tubbe tuve, tust; «måurætubbæ»: maurtuve; «sjæinægrastubbæ»: tuve med

turrgras; ”tubbæslått” tuddnén tunnen ør, hovudgalen, som går i andre tankar eller er gløymsk tudnæ v.,-a tunne vera ør, hovudgalen; «tudnæ omkring»: svime ikring, ”gå i tudn” tufsén tufsen ugrei, tufsen, ustelt, tufsut (om føre) tuft f. tuft 1) jordgolv, 2) gamal hustomt tugglæ v.,-a tukle fikle, utføre handarbeid på ein sein og plundrut måte; «væra tugglén»,

«væra æi tugglæ» tuggæ f. tugge som skal tyggast, t.d. ei ”skråtuggæ”; ”tyggji ei tuggæ åt kattn” tuggædrukt tuggedrygt 1) seigt å tygge, 2) mindre godt 3) drygt, langdrygt tugu f. tvoge skrubb, t.d. gryteskrubb tuhslén * tuslen om eit halvskrøpeleg menneske tuhslæ f. * tusle einfaldig, småvaksen kvinne; for karar: ”tusul” tukkæ v.,-a tukke 1) flytta på seg lite grann; «tukkæ de burt lite, so fær e rom e mæ», 2)

«tukkæ imot slutte»: li mot slutten; «dæ tukka mæ hono»: det går mot slutten med han

tuklæ v.,-a tukle 1) «tuklæ mæ»: tukle med, handfara, fingre med tuku f. toke dugnad ved tekking av tak, der dugnadsfolket fekk servering tuldræ v.,-a tuldre prate i veg utan større meining i pratet; «æi tuldræ» tull(t) m. tull klede som er tulla saman (slik at ein kan bera kleda med seg) tulle f. tulle ull ferdigkarda til spinning, til å leggje i «tullækørg» tullup m. tulupp litt kort ytterfrakk tullæ v.,-a tulle laga tullar av ull til spinning tullærusk tullerusk tullut, ifrå seg; «e mæina du æ tullærusk» (eller berre «rusk») tunnbrølæfsæ f. tunnbrødlefse gamal nemning på lefsekling tunnvangjin m.bf. tunnvangen tinningen tunnæsækk m.bf. tunnesekk striesekk som tek 100 kilo

108

tunæ ut v.,-a tune ut tøyge ut, presse ut, spana ut; ”ut-tuna” tuppæ f. tuppe 1) kongle; «grøntuppæ»: grankongle, 2) lita jente turkaplagg, flt. –pløgg n.

turkeplagg handklede

turrmat m. turrmat brødmat av ymse slag turrskodd å kunne gå utan å verte våt på føtene turrvær n. turrvêr stadig, stabilt turt vêr turtæ v., tura turve trenge, «dæ tar du kji jera» turu f. turu (reiskap til å røre i grautgryta med, laga av formvakse tre eller

grantopp) turæ v.,-a ture feste, drikke alkohol i lang tid for å halde seg rusa; «dæi tura hæimi

galo» tuskæn tusken «han æ kji tuskæn»: han er ikkje så borte – dvs. han er vel dugande

eller glup; ”dæ va tuskænt jort”: dårleg gjort tussæbet n. tussebit verkebyll valda av tussane; «tussæbetværk» tussæbetgras n. tussebitgras boteråd mot «tussæbet» (Hans Flaten meinte det var kvitmaure som

vart nytta) tussæladd el. tusul m. tusseladd liten, småvaksen mann, eller mann som var mindre for seg tust f. tust reiskap brukt ved den eldste treskemåten, laga av to samanbundne

stavar, ein lang («handvøl»), til å halde i, og ein kort («slagvøl»), til å slå mot aksa, slik at korn og halm vart skilde

tust m. tust dusk tuttrént tutrent noko som dei smågret over, helst i noko tid tuttræ v.,-a tutre smågråte; «tuttra o gret» tutæ v.,-a tute hyle, ule (om ulv) tutækannæ f. tutekanne også kalla «pipækannæ»: lagga ølkanne med tut (av uthola kvist) i eine

staven, med eller utan lok tutøygd tutøygd om ungar som har gråte tvela v.,-tæ tvile vera uviss, ”væra i tvel” tvetæ v.,-a tveta småprate lågt; «han fekk ikkji uttrykt se, men sat o tveta» tviband n. tviband strikketøy med to ulikt farga trådar, til vanleg av kvit og svart ull;

«tvibandbunding»; «tvibandsøkka»; «tvibandvøttu» tvibysting m. tvibysting bekatråd laga av grisebust (sjå»bustælæiv») Tråden hadde bust i begge

endar, difor namnet tvifald tvifald dobbel (om tråd eller tøy), eller biletleg; «han va tvifald i prate»: han

blanda og likt og ulikt når han prata; «dæ laga se so tvifalt før dæi»: det var litt av kvart som hende dei

tvihendes tvihendes med begge hender tvihøku f. tvihake dobbelthake tvikjønna tvikjønna tvikjønna, brukt som skjellsord, jf. «tvitøling» tvikrokut tvikrokut krokut, bøygd (eig.: bøygd dobbelt); «gå tvikrokut» tvill m. tvill reiskap til å «tvillæ»: vispe med (avleidd av tveril), «tvillas te»; livet

vaser seg til tviluta tviluta todelt; «tviluta løft»: todelt loft, to buer under same taket, med gang

mellom. Gangen i fyrste etasje heitte «buasvale» og den i andre etasje «løffssvale»; ”tviluta luu”: sjå ”læssæskut”

tvinnæ v.,-a tvinne 1) tvinne garn på rokk, 2) tvinne to eller fleire «ænjatåtta» (garntrådar) saman; ”tvitåtta” eller ”tritåtta” grn

tvitøling m. tvitoling vanskapning (om killingar med «tølu» både som bukk og geit), også brukt som skjellsord, jf. «tvikjønna»

tvæng m. tveng liten hespel med nokre få trådar av enkelt garn («ænjagådn») tværke tverke ”dæ går på tverke når vøgne står på tværken” (på tvers) tværrbratt tverrbratt stupbratt, svært bratt två to (av hankjønn eller hokjønn), ”två kjæringa” tvåkassæ f. tokasse dobbeltkapsla ur, klokke med lokk på båe side, lommeur tvåu to (av inkjekjønn), «tvåu lømb» ty(mænsk) tyd tillitsfull, venleg, blid (helst om ungar, svarar til verbet å ty (seg til));

«væslægutn tyddæ se te mor sinæ»

109

tyfsæ f. tyfse oppvaskklut, vaskefille av utslite tøy tygjil m., flt. tyggla tygel den delen av køyretaumane som gjekk framover og var festa i

bekslebetet tykji v., tøttæ tykkje meine, ”dæ ha e allti tøtt” tyktæ v.,-a tukte halde i age (om ungar, t.d.) tylt f. tylft samling med tolv av noko slag, t.d. stokkar tyngji v.,-gdæ tyngje tyngje av triste tankar eller av trykk for brystet; «dæ tyngji´n før

bringun»: han har vondt for brystet; «dæ tyngji´n»: det tyngjer han, han er nedstemt

tynningsljå m. tynningsljå ljå som ikkje skulle slipast, men som vart tynt ut i smia ein gong i veka, til skilnad frå «slipingsljå» (s.d.)

tynæ v.,-tæ tyne presse eller tvinge svært hardt tyras n. tyras nedsetjande ord om noko smått som ein ikkje likar; «noko fælt tyras» tyrylåg m., flt. –læga tyrilåg furu (røter og stamme) som har lege i myr og ikkje har rotna tyryrot f., flt. –røta tyrirot gamle stubbar etter hogd furu; «tyry»: oppkløyvd tyrirot tysst tyrst tysstædrikkæ f. tyrstedrikke drikk for den som ”tyssta” tyæ v., - ddæ tyde bety; ”å uttyæ” tæglæ f. tegle 1) tagl, (også sagt om hovudhår, dersom ein har lite av det; «bærre

noko lange tæglu»), 2) jentunge; «æi litn tæglæ» tæigaslått m. teigslått slått av utmålte teigar mot ei viss godtgjersle, jf. «dalars-tæig» tæinæ f. teine fletta høykorg av bjørkevidjer til å bera fôr og lauv i tækkæle tekkeleg fin, godt likt tækslæ f. teksle utholingsjern, brukt til koppar og skåler tælji v.,-gdæ telgje forme til med øks tællæ v., tældæ telje rekne tællæ v.,-tæ telle feste, høve saman (t.d. ved liming) «dæ vildæ ikkji tællæ»: det ville

ikkje feste seg, det ville ikkje sitja; «snøn tælle»: snøen fester seg til underlaget

tæmja v., tamdæ temja 1) gjera tam, dressere, 2) «tæmja se te»: venja seg til, øve tæmmæle temmeleg nokså tæmpu f.flt. temper «gokartæmpu»: ymse kunststykke i lausdans, t.d.»krukæ»; «røvskrok»;

«spænnæ hattn» tænkt tenkt omtenksam, som bruker tankane tænja v., tande tenja springe av garde i fullt tan; «ta tanæ» tæppæ (se) v.,-a el. –ftæ

teppe tette seg (om kran eller røyr); «tæppæ mæ æin tapp»

tæpæn n. teppe stykke av vove eller knytt stoff tærig tærig 1) kjekk og grei både i åtferd og prat, 2) «tærigt»: lite, kjekt, enkelt. Jf.

«tøkle» tæring f. tæring tuberkulose; «væra tærings-sjuk»: ha tuberkulose tærmén termen som et lite og seint og er vand på maten tærpæ v.,-a terpe pugge tærpæntikk m. perpendikkel pendel i veggklokke tæsu f.flt. tæser 1) dårlege sko, 2) innesko tillaga som tøflar tæv m. tev lukt; «ill tæv»: stygg lukt; «dæ tæk te å tævja»: det tek til å lukte

(vondt) tævlæ på v.,-a tevle på springe eller gå alt ein orkar tøddn f. torn 1) torn, 2) stolpe som går gjennom hol i reim for å låse reima tøddnæ v.,-a torne turke tøddæll m. tøddel eit grann, litt; «fækk kji æin tøddæll mæir»: fekk ikkje eit grann meir tøfslæfjøl f. tøvefjøl trefjøl til å tove med tøg n. tog reip tøk n.flt. tok «tæmpu» (s.d.) i lausdans tøkle tøkleg lett å ta til tøl m. tol tolmod; «je se tøl»: gje seg tol, ta det med ro tølæ v.,-ldæ tora våge, «kjæm’n (han) te o tølæ dæ rå tru?» tølg f. talg sauetalg (nytta som matfeitt, som salve eller i varm klut på bringa for å

110

lindre hoste) tølgæbrø n. talgbrød eit uvandare slag «rummæbrø», med talg i tølig f.t. tølugæ tolig tolsam, tolmodig tøll f., flt. tælla toll stor furu tøllar m. tollar tollbetjent tølle(re)ræ v.,-tæ tolerere gje tol, gje seg god tid til å vente tølmø m. tolmod det å vera tolmodig tølu f.flt. tøler 1) reiskapar,t.d. «skomakartølu» 2) kjønnsorgana til karfolk; «tølutn» tølv tolv «tålltæ”: tolvte, «tølv stykkju, æi hæil tylt», ei tylft tølænjiv m. tollekniv stutt kniv til å telgje med tønkle f. tonkle jentunge; «væslæ tønkle, følji mæ på alt» tøpp m. topp hårlugg (på kar og hest) tørvælæggji v.,-la torvleggje dekkje med torv; «tækkji» tørvøl m. torvvol langsgåande stokk nede ved raftet på tak, som held torvet på plass,

festa med «tørvølkroka» (av brisk) tøte m. tøte 1) tott, to, stoff; «dæ æ og tøte i di tye»: det er godt stoff i det tyet, 2)

sinne, sinnelag, uro, brålynde; «dæ va æin svær tøte i dæi kare» tøttæ f. tøtte jente; «væslæ tøtta» tøvæ v.,-dæ tove (om ulltøy) tøy tyd eller tøyg i uttrykket «han va kji so tøy»: han var ikkje borte, greidde seg nok tøygæn m.bf. tøygen om noko som gav etter eller vart strekt, elastisk; «dæ ga tøygæn» tøyji se v.,-gdæ tøye seg 1) kaste opp, 2) strekkje seg; «injin æ so liten anna´n lyt bøyji se, o

injin æ so stor anna´n lyt tøyji se» tøyr m. tøyr mildare vêr som tærer på snøen, regn og sol om kvarandre tå (ut) av «ko vil du jera tå dessan?»; «gå tå»; tå vægji»; «tå laji»: ikkje måte på;

«vaskæ tå te hælgæn»: vaske til helga, jf. «lurdasvask» tåang m. tåang 1) berr, tåen mark, 2) tida straks etter sledaføret var slutt eller rett før

snøen kom tåe m. tåe berr mark tåg f. tåg reim, opphavleg laga av tæger, difor namnet tåji m. tåge trekjerald med små hol, opphavleg laga av tæger, brukt til å forme

kvitosten i tåkkæ f. tåkke snøfri, berr mark eller veg; «køyræ på tåkkun» tåle tåleg ganske, nokolunde; «tåle bra»: ganske bra tån f., flt. tæna tå («titil, totil, spelaros, muggæfru, o store gubbælæistn el. storætåne»:

namn på tær); ”totilatn”: barnespråk om tær tånæ v.,-a tåne bli berr mark tått m. tott hårdusk; „dei roko i tåttatn på koraræ“. Sjå „engjatått“ tåttast te v.,-ast tottast til samlast litt etter litt, så det så vidt greier seg tåtæflæskæ f. tåteflaske tåug taug langsam, ordknapp, sein; «tåug te prate»: prate seint tåus f. taus ugift kvinne som har fått barn («låusingongji») U

u(te)mota umota motlaus, nedtrykt, vonbroten u-telass(t) utelast vantrivast, mistrivas; «ho ha kunna u-telass hæilt ut»: ho kunne ha

mistrivst slik at ho vart heilt nedbroten u-tepass utilpass uvel u-bein ubeden (eller ubeen), som kjem utan å vera beden ubæist n. ubeist udyr, stort skadedyr (òg brukt som skjellsord) ubørsle ubørsleg rotut, utan ansvar; sjå ”åbørslæ” ubøttæle ubotneleg botnlaust, berre brukt som forsterkingsord, t.d. «ubøttæle svær»: veldig

svær; «ubøttæle mykji»: svært mykje udygd f. udygd latsabb, dovenpeis, ei(n) som er likeglad og udugeleg udåug udaug trøytt, slapp og lite opplagt

111

ufallfot m. ufallfot skjellsord om ein som er for mykje om seg og for seg, ein som «vildæ ha bådæ i se o mæ se»: ville ha både i pose og sekk

u-freug uroleg Motsatt tyding: å roa seg: "Han frea seg med di etterpå" uffe oppved også brukt «uppve» ufs f. ufs bratt og liten berghamar uffæ se v.,-a uffe seg klage og bære seg, sjå mørkt på tilværet ufysæ f. ufyse ekkel, ufin åtferd ufysæ(le) ufyseleg «ufysént» uføld f. ufold vanheppe, uhell, uføre; «han kom ut i æi uføld» uførskammæle uforskammeleg skamlaust, frekt, også brukt som forsterkingsord, ”uførskammæle stygt

gjort” uførvaran uforvarande heilt uventa uggjint uggent utriveleg kaldt, helst om temperatur inne ugohsle* ugodsleg ukoseleg, ugosleg, ekkelt uhørvæle uhorveleg kolossal urværk n. urverk urverk, innmaten i ei klokke, helst om stuguklokke uhæppæ f. uheppe uhell, mindre ulykke, jf. «hæppast» ujera sé v.,-joldæ ugjera seg ugjera seg, bli verre, ta ei vond vending, gå gale; «dæ æ mangt som kan

ujera sé»; «joldæ se or»: vart ubrukeleg; «dæ va som utjolt»: det var umogleg og håplaust å få til eller koma igjennom

ujæl f. ugjerd 1) uvane, 2) «sæta se ujæl i»: om sår som er betente og ikkje vil gro ukjuræ f. ukjure stort ubeist eller vørdslaust menneske ukru n. ukrut nedsetjande ord om folk eller dyr uksædøttn m.bf. uksedotten ein fôrdott dei hadde med seg når dei var til okse med ei ku, som

betaling for uksen uksæpæis m. uksepeis oksemige laga til med handtak og blykule, brukt som slagvåpen ul ul harsk, skjemt; «ulna»: harskna (helst om flesk), jf. «trå» ulag n. ulag dårleg tilstand; «væra i ulag»: vera ute av lage (både fysisk og psykisk) ulaga se v.,-a ulaga seg koma ut or rett lag ulian(des) ulikande vanskeleg å lika, ”ei uliæ” (om folk og dyr) ulikle ulikleg ekkel og uforskamma; «fara ulikle åt»: bera seg uhøveleg åt ulkjin ulkent motbydeleg, t.d «trått» eller «ult» (s.d.) ulkætæv m. ulketev vond lukt, t.d. av skjemd kjøt eller fisk; ”ulkælukt” ullvattæ f. ullvatte teppe som har trekk og er laga av karda ull ullæ f. ulle skjorte av ulltøy nærast kroppen; «undætrøyæ», strikkatrøye vart brukt

med «lereftsjurtæ» under ulstær m. ulster frakk som er tjukkare og litt sidare enn vanleg ulunæ f. ulune brå-ill ri av noko slag, óg om ein bolk med dårleg humør ulænde n. ulende dårleg lende, vanskeleg terreng, «ulændt», «i ulændun» uløves ulovleg utan lov umaji m. umage oppvokstring, ein som var sist i barndomsåra eller fyrst i ungdomsåra,

som enno ikkje var «full kar», tenåring umakjin m.bf. umaken «ikkji umakjin vært»: ikkje bryet verdt å umaka seg umissan umissande som ein ikkje kan tenkje seg å miste umota umota motlaus, lei seg umunhsle* umunsleg utriveleg, lite verdsett, skuffande umægd f. umegd halvvaksen, laussleppt ungdom; «doom» unndale underleg underleg , merkeleg unde i under i innunder undemjølk f. undermjølk skummamjølka som var att når ein hadde fløytt av fløyta/rummen – før

separatoren kom undevægen m.bf. undervegen vegalei som ikkje synte fordi det var kome nysnø undæbuna m. underbunad 1) sokkar og underklede, 2) om mur under hus; «dæ va før dåle

undæbuna» undæliv n. underliv (form)sydd korsett med stroppar for å halde strømpene oppe undælåve m. underlåven rom under treskjelåven undå unna til sides, ifrå undåmun m. unnamon forsprang; «æin undåmun æ kji go ta att»

112

unn(d)lén undlen kvalm unnsele unnseleg beskjeden, blyg, sjenert, lite for seg unnsjå se v.,-såg unnsjå halde seg ifrå, vegre seg unæle uneleg triveleg, varmt og koseleg unøpe unope rikeleg, meir enn nok; «dæ va kji så unøpe»: det var ikkje så flust unå n. unåd 1) smått avfall, bøss, 2) skjellord om noko ein ikkje likar, eller som ein

ergrar seg over, t.d. smådyr, småkryp uppaga oppaga oppøst, ifrå seg uppette oppetter «han klauv uppette væggæn“ uppgjevd oppgjeven utmatta, nedkøyrd, «uppjivén» upphældé el. –hald n. opphald stogg i regnver o.a., når det «helt uppæ»; ”upphaldskur”: den siste

skura før det blir ”upphælde” uppijønom oppigjennom oppover uppimyljo oppimellom oppover mellom noko anna upplenu f. opplene når det sluttar å regne eller blåse og blir stilt ei tid; ”dæ ha lena på” uppsalvert obsalvert oppmerksam, mart, flink til å greie seg ut av ting uppsitar m. oppsitjar fastbuande uppskøt n. oppskot oppkome, vassåre uppsternasig obsternasig sjølvrådig og småfrekk uppstørta oppstørta oppsett, overtala uppsættsig oppsetsig trassig uppunde oppunder med noko anna over seg uppvækste m.bf. oppvoksteren den tida det tek borna å vekse opp uppyvi oppover over, ovanfor, rett over uppædaga v.,-a oppdaga finne noko nytt uppæ-kar m. oppe kar akta person som ein ser opp til uppæte oppetter i tydinga oppover, «hær går vægen uppæte» urbanus urbanus 25. mai, merkedag for sommaren, var det kuldegrader natt til 25. mai,

vart det frose korn om hausten urejerle uregjerleg uhøfleg, vanskeleg å hanskast med; «æin urejerle ongji» uræip n. ureip ting, fe eller person som det er vanskeleg å hanskast med usjikka uskikka 1) uvel, 2) uskikka, ikkje egna til usjåle usjåleg med lite fin utsjånad, motsett: «sjåle» uskjepa v.,-a uskipa laga uorden, sjå ”askrepa” uskle uskleg uhyggeleg, «utrivæleg», vått og kaldt, ell. mørkt ussæl ussel dårleg; «ho ser so ussæl ut»: ho ser tynn eller sjukeleg ut», «ussælt»:

dårleg stelt usturtæle usturteleg ustyrteleg, overveldande, sturtande mykje ustyrjug ustyrleg vilter, lei og ulydig (helst om ungdyr, men også om born) usvæipén usveipen unett og bomsut, sjå ”fjampén”; ”usvæipént”: tungvint og vanskeleg utangji m. utange gutunge, ein som ikkje er gamal nok for oppgåva utatt(æ) ut att «utattæ att»: om å gå i gang etter ein kvil «ut att o atte att» utemota utilmota utilfreds og motlaus utepass utilpass uvel, ikkje til pass; sjå «usjikka» utette utetter «utette dalen»: langsmed dalen uggal el. utgal m. utgard gjerde mot utmark utgamal utgamal svært gamal uti ute i «uti gale»: ute i gardstunet; «uti klæva»: ute i kleven uti f. utid særs uhøveleg tid uting m. uting uvane som blir praktisert utiug utidug uopplagt, utan mathug; sjå ”udåug” utjort utgjort svært vanskeleg, mest umogeleg utkrøpén utkropen innmari slu og utspekulert, utløyst utlem utlem utanom sjølve kroppen utnabn n. utnamn klengenamn som var mindre bra utrassa utrassa utsliten, helst om klær som ikkje er til finbruk utrast m. utrast del av eigedom utanfor jordet utræiskle utreiskleg vanskeleg å handtere; «utræiskle stor»

113

utråst f. utrost luftekanal frå kjellaren utspana utspana uttøygd utta utan 1) utan; «utta æin trå på se», 2) på utsida av; «utta stuguvæggæn» uttafør utanfor 1) utanfor bygda, «néafør» (s.d.); eller «utpå bygdo» som ein óg sa,

nede på flatbygdene - mange tok seg tenest der i vinterhalvåret, dei «ræiste utåver», 2) senil

uttanåt utanåt, utanboks (om lesing eller lekse) uttapåklæu n.flt. utanpåklede ytterklede; «uttapåsko»; «uttapåfrakk» uttate utantil frå ein stad som er mindre “inne” enn denne ut-telast mistrivast; «ein kunna ha ut-telast hæilt» ut-tént uttent som har gjort si nytte, er ferdig, utsliten utæte utetter utover, «utijønom» utustæle utusteleg forsterkande tilleggsord: svært, mykje, over all måte utyskji n. utyske vond, stygg skapning utægangar m. utegangar 1) ein huslaus, heimlaus, 2) ein som rek ute om helgenettene utænde utende forsterkande tilleggsord: «utænde gamal»: eldgamal, utgamal utølug utolug utolmodig utåkkæ f. utokke uvørden person utåkkæle utokkeleg forsterkande tilleggsord; «utåkkæle» mykje el. svært utått m. utått uvane, vrangleik, bolk med dårleg humør uvalan uvardande uskuldig; «han æ uvalan te di»: utan skuld i det uvand uvand 1) simpel, lite forseggjort; «æin (hælv) uvand stakk å ha te uvant bruk»,

”å fara uvant åt”, 2) uvant, noko ein ikkje er van med uvandæle uvandeleg omgjengeleg, enkel, uhøgtideleg, liketil uvant-om uvant om enkelt, greitt, inga sak uvet n. uvit medvitsløyse uveta v.,-a uvita svime av, tapa medvitet uvissæ uvisse usikkerheit; «dæ æ på uvissa, dæ»; «dæi voro i uvissun» uvvlé m. uvled handled uvølén uvørden vågal, uforsiktig; «æi uvølæ» uætt uætt matlei, om husdyr utan mathug uåtu f. uåte skjemd eller mindre god mat V

va n. vad stad der ein kunne koma over elv eller bekk va v.,-ddæ vada gå i djup snø eller i vatn; «han vaddæ i snjø som jikk´n mest upp i

skrevæ»; «han vaddæ åvær åne» vabbæ v.,-a vabbe mest same tyding som «å va», (s.d.), men i høg snø eller høgt gras vaggæ v.,-a vagge ha vaggande ganglag Vahære Vårherre den kristne Gud vaibrok f. vadibrok noko for svær brok vak vak vâr, ha lett for å vakne, t.d. vaksé vakse svært, veldig; «vakse te kar»: svært til kar vaktæfé n. vaktefe krøter som ein vakta (passa) for andre sommaren over, som regel mot

halvparten av avdråtten, jf. «førsakt» vala v.,-a varda ferdast omkring «på villande fot», utan mål og meining valan vardande innblanda eller medskuldig i noko; «han æ uvalan te di»: han er ikkje

skuldig i det valdest v.,-est vardest ense, leggje merke til; «bi vale»: bli var vale m. varde endereist stein, opplødde steinar valén valen så kald på fingrane at ein ikkje kjenner dei valltræ v.,-a vralte gå ustøtt vand vand kresen; «han æ vand på maten», «han vanda dæ mæstæ» vandar vandare «dæ va kji vandar»: det var ikkje noko særleg, ikkje svære greiene vandring f. vandring hestevandring, innretning for å dra t.d. treskjeverk, før motoren kom

114

vandæ v.,-a vande vraka, ikkje vilja ha; «følk vandæ dær e bit, men dei æta dær e drit» vandælepe m. vandelepe ein som er nøyen på mat vangar m. vangar treskål med vangar («øyre») til å halde i på sidene vangskjære n. el. m. vangskjere spissmus vanhovo vanhov n. «bruke i vanhovo»: bruke til unyttes, uturvande vanhælsa vanhelsa helselaus vank n. vank vanfør vankant m. vankant bord som ikkje er reinskore, som har skråkant vankæ v.,-a vanke svive omkring, av og til, koma innom; «han vanka galimyljo»; «kåma

på vivank»: sviva omkring utan mål og meining vanloæ v.,-a vanloe vanskjøtte; «dæi hadde vanloa æin gal»; også sagt «førdoæ» vansea vanseda uoppdregen vanstyræ v.,-dæ vanstyre la hus og eigedom forfalle; «vanstyrna»: vanstyrnad, det at ein let jorda

forfalle; «dær hadde ræ vøre vanstyrna længji» vant vandt «å tykji vant mæ nokon»: ta nokon så høgtideleg at ein undervurderer

seg sjølv varastyr n. varastyre «ha på varastyr»: ha i reserve om det skulle bli for lite av noko varaås m. varaås ås mellom «raftslæggja» og mønsåsen varg m. varg ulv, «gråbæin» varmælunu f.flt. varmeluner sveitterier, sveittetokter (plage for kvinner i overgangsalderen, jf.

«vasslunu» og ”hetaflagu». Også brukt ”varmæflagu” varp n. varp 1) sommarull klypt om hausten, spunnen til renning i vev, til skilnad

frå «vættrævæften» (s.d.), 2) gjera eit varp, eit kupp varpullfæld m. varpullfell skinnfell med sommarull varug varig som varar ei tid og er av god kvalitet; også brukt ”vørug” varvæi(t)slæ f. varveitsle varetekt, omsorg vasa v.,-a vasa «vasa runt»: gå utan mål; «vasa se burt»: tulle seg bort, gå seg vill

(helst om ungar); «vasabrok»: ein som vasar fælt vase m. vase når garn eller anna har tulla seg saman og blitt ugreitt vaskæ tå v.,-a vaske av vaske golv, stolar og benker til helga, ta laurdagsvasken vaskæfat n. vaskefat emaljert fat til å vaske seg i vaskævasstol m. vaskevasstol enkel stol med hol for vaskefatet vassbølén vassbolen vasstrukken, gjennomtrekt med vatn og tung i vekt, om trekjerald o.a. vasskælv m. vasskalv vassblære hjå kua før kalven kjem ut vass-lunu f.flt. vassluner for mykje vatn i munnen (plage i overgangsalderen, jf. «varmælunu») vass-sæle m. vassele vass-åk vass-så f. vass-så vassbutt, vassbehaldar, kjerald til å ha vatn i, brukt inne i huset vassfis m. vassfis «gå vassfis»: gå eins ærend til ingen nytte vasshissæ f. vasshisse vassheis, innretning til å få vatn opp or brunnen med vasshølk m. vassholk vassdunk, brukt i fjøset; inne hadde dei ”vassbutt” vassiglæ v.,-a vasshegle bli våt i augo av trekk, vind vasslér m. vasle uttrekk av kjese, osteløype (ofte gøymt i ein «vasslerdull») vassvægen m.bf. vassvegen vegen til den bekken eller det oppkomet dei henta vatnet frå vassæ v.,-a vasse gå i vatn, jf. ”va” vassåusæ f. vassause vassause, ause til vatn (hang på «vass-såe» eller «vasshølkæn») vattæ f. vatte vatteppe dei fekk frå fabrikk; dei sende ull og filler og fekk att «vattæ»

som vart brukt som sommardyne vea v.,-a veda sanke brennefang veala vedstabel vearon f. vedro krå mellom peisen og dragbenken vegamot vegkryss vek vers eller motiv i ein sang, ei vise eller ein feleslått vekja v.,-a vitja vitja, sjå om fangstinnretningane (feller, snarer). "vekja netæ", sjå etter

eller ta opp fiskegarnet velu f. vele istandsetjing, utveg; «ha æi velu mæ ri» velyftig vidløftig uroleg, ikkje god å halde styr på, oppfinnsam når det gjeld både vist og

gale velæ v.,-tæ vøle reparere; «velæ atte»; «velæ på huse»

115

venast v.,-test vonast ha planar om, tenkje seg til; «e venest ta te mæ slåtte atti vikun» vesal dårleg krankal, vanfør ve-se ved seg velståande; «ve-se følk» vesmune f. vitsmun tiltak til, vit til, forståing for; haddæ kji vesmune te dæ» vesøld f. vesold ei stakkars lita godtgjersle, ein skral liten pensjon; «ussæl vesøld» vetaskræmd vitskremd ”å skræmæ vetæ tå følk” vetræflugu f. veitrefluge spyfluge med veter (egg) i vettrast v. vitrast etter kvart nå i vetet og bli ”vetuksle” vetuksle vitugsleg vitug, skjønsam, med godt vet vetæle veteleg om noko som fyrst var hemmeleg, men som alle har fått greie på veu f. vede 1) tremateriale, 2) tregrense; «uppi veun»: ved tregrensa vevære n. vedvære lite mat, lite å eta, eller greie å få i seg mat; «e ha hatt so lite vevære i

ræ siste» vi(an)vang m. vianvang plante som er nemnd og nytta i gamle råd mot vonde makter (truleg er

det tale om fleire slags planter) vidd f. vidd rymd viddæ f. vidde 1) fjellvidde, slette, 2) storleik, mål på areal viførug vidforug vidtfarande, som fer vidt omkring; «æin onji tæk te bia viførug» viggæ v.,-a vigge «viggæ på se», «vaggæ», halle frå ei side til hi når ein går vikji v.,-ktæ vikje styre (ein hest) til den eine sida vikkræ v.,-a vikre rokke; «han va kji te å vikkræ» viljug viljug lett å be villin m.bf. viljen «ongatn gråtæ kji då dæi få villin sin» villsjytt m. villskytt vilter gutunge villæ v.,-a ville 1) «villæ burt»: forstyrre, 2) «villæ se burt»: koma på avvegar vindal vindal vindfull, sjå ”vindæ” vindil m. vindel noko som er vindla (rulla) i hop (helst om «ullavindla») vindjakkæ f. vindjakke jakke av vindtett tøy, til å ha utanpå andre klede, tidhøveleg i 1920-åra

og framover vind(sjæiv) vindskeiv skakk; «døre va so vind» vindæ v.,-a vinde 1) sleppe luft, fise, 2) vindæ garn, lage «nykla», nysta; «gådnvindæ»:

garnvinde brukt ved veving vindøygd vindøygd litt skjegløygd vinglén vinglen vinglut, vaklen, som er snøgg til å skifte meining vinglæ v.,-a vingle gå seg vill, vera kringsnudd vinæbær f. vinebær villrips visén vissen også brukt ”visin” viskørpøral m. visekorporal kontrollør, visitør viskått vidskått om lende der ein kunne sjå vidt omkring (og det difor var drugt å gå) visst visst 1. (trykklett) truleg, 2. (trykktungt) sikkert og visst vissæ v.,-a visse forvisse; «du må vissæ de om dæ», «dæ æ på uvissa»: det er uvisst vitt vidt ”bærræ so vitt” eller ”berre so vittast” vittæ f. vitte (helst i fleirtalsforma «vittu») tryllefakter viu f. vidje grann bjørkerune som ein kunne tvinne og laga «viuspæning»

(vidjespenning) av - eller mjuk kjepp som ein kunne pryle ungane med; «få tå viun»: få juling; «viuband»: bindsel laga av to eller fleire vidjespenningar

vivank vidvank(e) «på vivank»: på vidotta, heilt på avvegar von f. von 1) eit stykke, ein teig, jf. «slåttævon» og «bærvon», 2) von, håp; «dæ æ

på vone»: det er usikkert, uvisst, ”dæ æ på vone jort, sa gutn, skaut ette måna”; ”bli ve vone”: ta til takke med det som er att, dvs. lite eller ingenting

vonos vonoms ”vonos mæir»: meir enn som så; «vonos øftar»: oftare enn som så væft m. veft vårull, brukt som innslag i vev væftæsmæssæ f. veftesmesse slarverøde, når to pratesjuke hadde ein lang samtale væftæsnældæ f. veftesnelle kjeftesmelle; «ho va æi svær væftæsnældæ te å pratæ» væga salt vega salt namn på barneleik (to stod rygg mot rygg, hekta armane saman og vog

kvarandre opp skiftevis)

116

væga v.,-a vega laga veg, «læggji på væg»: maka og trakke til veg på snøføre vægalina f.bf. veglina namn på den nye hovudvegen gjennom dalen, «Lina» vægastykkji n. vegstykke vegstykke som ein har ansvar for å halde i stand (det same som

«vægarotæ»: vegrote) vægbit m. vegbit hjørnetann vægjimot n. veggimot innvendig hjørne i tømrahus vægnasjel n. vegeskil vegkryss væhslæ f.* veitsle gjestebod, selskap med servering, t.d. «likfæl» væidn f. veidn fangst, t.d. ”snurufangst” væimæ v.,-a veime tøyse, røre, fantasere; «væimæprat»: tullprat væit f. veit 1) grøft, 2) lusegg på geit væit e veit eg veit eg, uttrykk brukt for å stadfeste noko, gjerne brukt negativt og

spørjande; «du kjæm væl vonle att, væit e» væitæjol f. veitjord den jorda som er teken opp or ei veit, or grøfta væivæ v.,-a veive 1) snøre, pakke (inn), 2) «væivæ mæ armo»:vifte, fekte med armane vækkræ sé v.,-a vekre seg vakne, bli «vækkrug» (vaken); «dæi æra tile vækkrugæ» væklæ v.,-a vekle fomle; «væklén»: fomlet, lite fingernem væklæneven vekleneve ein som er slepphendt, klønet og lite sterk i hendene væl f. verd “ko i all væln!»: kva i all verda! væl bekåme vel bekomme vel unt, ver så god væl mætt vel mett heilt full eller mett væle m. velende Aasen skriv at væle er ordet for matrøyr i Hallingdal vælleva vel-leva lev vel, far vel, adjø; «dæi ba vælleva» vællæte n. vel-læte godlæte vælt m. velt «i vælten»: på moten, i vinden, i bruk væltén velten ustø, som lett kan velte væltæ v., valt, vølte velte velte (utover) fordi noko er vorte for fullt vælvirkæ velvyrk om folk som var flinke til å gjera alt fint og forseggjort vælætrå m. velendetråd tråd til å knyte rundt «vælén» (matrøyret) ved slakting væmbakurv m. vomkurv liten, men med stor mage; brukt om både ungar, kje, lam og kalv –

også som skjellord om vaksne karar vændæ f. vende 1) vending, tur; «flæiræ vændu»: fleire gonger; «ta dæ i æi vændæ»: ta

det på ein gong, 2) bør, lass, 3) masse; «æi hæil vændæ mæ mat»: ein heil masse, ein heil haug med mat

vændæ v.,-æ vende 1) vende, snu; «vændæ upp ne»: snu opp-ned, 2) selja, omsetja i pengar; «dæi hadde bærræ tre pund smør å vændæ dæ åræ»; «vænding tå gale»: sal frå garden

vænja v., vandæ venja få ein vane, ”bli vane mæ” væntæ v.,-a vente jf. ”biæ”; «væntæ se»: ha termin; «væra kome or væntn»: ta til å bli for

gamal, t.d. til å gifte seg og få barn; Surræ, Stundæ, Væntæ på Ændén – fire gardar i rekkjefølgje i Grøndalen

væntæle venteleg truleg vær n. vær trekk; «høvdælagvær»; «putevær» væra ve vedgå ”han vildæ kji væra ve at ’n haddæ løgji” væræ uppatt v.,-a vêre opp att klårne opp, bli godver (att); «dæ æ so nokolunde værle i dag» værdig verdig svært lite, mest ingenting; «ha ikkji fått dæ værdige slag»: har ikkje fått

det minste grann værdighæit f. verdigheit sjølvrespekt værkji v.-tæ verke ”værkæfing”: verkefinger værkvild f. vêrkvild når det hadde vore varmt vêr lenge, og så skya over eit bel før det

«væra uppatt» (klårna opp att); også brukt ”værækvild” værme m., bf. værndén

verme 1) bål, 2) varme; «værnden i huse»: varmen i huset; ”å gå ette værme”: vera snøgg

værmæfrasen m.bf. vermefresen varmen, logen; «dæ brænn så værmæfrasen står»: det brenn så logen står

værottæ f. vêråtte vêrslag, vêrlag; «dæ va kalt i væråttun i dag»: det var kaldt vêr tidleg i dag

værp n. verp kast, kastrøys, stad der ein etter gamal skikk/overtru skulle kaste ein

117

stein når ein gjekk forbi; «Værpe» (óg kalla «Kaste») var namn på ein plass utanfor Hjelmen, der denne skikken var brukt

væru f. være eige; «ha dæ i væro sine»: ha det i eige, ha det blant eignelutane sine væræ v.,-a vêre dra vêr, lukte, snuse og lytte, ”dra væræ” værbøji m. vêrboge regnboge værælys n. vêrlys nordlys væslædøre f.bf. vesledøri øvste delen av ei delt gangdør væslækjel m. veslekjel kjel som var mindre enn buskapskjelen (storekjelen), brukt til å koke

mindre «koku» eller «sødninga» (s.d.) og til klesvask væslækrakk m. veslekrakk liten krakk (til bruk for borna og ved peisen) væstate vesta(n)til frå vest: ”dæ blæs væstate” væssnæ v.,-a versne bli verre, motsett: «bæssnæ» væstæbaklut m. vestebaklut ryggstykke på vesten væt m. vetter vinter; «vættrætie æ lang»: vintertida, vinteren er lang væt-netatn f.bf. flt. vetrenettene vinternettene, vinterdagen 14. oktober vættræbuan vetrebuande fastbuande, som budde på staden heile året vættræfødd vetrefødd vetrefora; «vættræføddæ dyr»: husdyr som vart fødde over vinteren vættræføre n. vetreføre føre om vetteren vættrævæftn m.bf. vetreveften vinterull, spunne til «væft» (innslag i veven), til skilnad frå «varp»

(s.d.) vætæ v. -ttæ væte gjera våt; ”vætæ se ut”: bli våt; ”vætæ på se”: tisse seg ut vævrei m. vevreie vevstol vø f. våd fiskegarn, fiskenot vøggæ f. vogge (til spedborn), «hængji-vøggæ», vart festa i «slindn», i nærleiken av

senga vølén voren skapt; «koss va dæi vølnæ?»: korleis var dei skapte?; «dæ va kji slik

vøle at dæ kunna nyttast»: det var ikkje slik skapt at det kunne nyttast; ”koss bi dæ vøle?”: korleis blir det sjåande ut

vøll m. voll t.d. «stølsvøll» vølæ v.,-dæ vørde ha respekt for, syne respekt for; ”han vøle kji noko” vømb f. vom mage vømba vomma som har stor mage, «han æ noko vømba» vømbafyll n. vomfyll vomfyll, mat som det er lite næring i vømbakurv m. vomkurv brukt om ein unge eller om ein liten kalv vønn(d)læ v.,-a vondle tulle saman fôrdottar til ein høveleg porsjon til kvart dyr, jf. «bæra

fyry» vøndlætæinæ f. vondleteine teine (korg) til å bera fleire fôrdottar i vørtær n. vørter det som rann ut av bryggjeholken ved ølbrygging (uttrekket av maltet) vøru f. vere, være tid av ei viss lengd; «æi lang vøru» vøu f.flt. voder fâr etter den som har «vabba» (s.d.) vå m. våd snøre til fiskestong; «fiskævå» våbbmål n. vadmål heimevove ulltøy våe m. våe tufs, dumming våg f. våg 1) brekkstong av tre, 2) materie i sår eller i augo; «dæ væji so i åugo» vågalt vågalt med ein viss risiko vågæmat m. vågemat stein til å leggje under ei våg (brekkstong) vågæmål n. vågemål veddemål våning f. våning arbeid og omsut vånæ v.,-tæ våne «vånæ mæ noko»: drive med noko, arbeide, stelle med vårbløt(æ) f. vårbløyte vårbløyte, når godveret kom om våren og snøen tok til å bråne; «i

vårbløtun»; ”vårvætæ” vårgrøtt vårgrøtt om stader der våren kjem tidleg og det blir tidleg grønt, ”vårvent” vårkant m. vårkant vårpart; eller «på vårkante»: når det leid mot vår, sist på vinteren då

«dæ vårast» vårkrytyr n. vårkrøter magre, utsvelta krøter, slik dei var om våren; «i vårknipun» våtteræ v.,-tæ våtte «han våttertæ dæ ikkji»: han sette ikkje pris på det, heldt det ikkje for

noko særleg; «våtteræ burt»: ikkje ha respekt for i det heile våttæ v.,-a våtte ense, bry seg om; «an våtta kji om dæ» eller «an våtta ræ kji»: han

118

brydde seg ikkje om det Y

yksnén yksen brunstig, om ku som vil til okse yl n. yl hyl, ul ylæ v.,-a yle yle, tute; «ylæ som æin gris» ymtæ v.-a ymte koma inn på noko utan å seie det med reine ord yngji v.,-gdæ yngle få ungar yngjist v.,-gdest yngjast bli yngre; «ynjist upp att»: bli ung att yngæl n. yngel fiskeyngel, avkom frå fisk yppæle ypparleg omframt yrén yren 1) ør, i ulage, 2) «yrént o kalt»: når det er snø-yr i lufta ystilmus f. ystelmus (ved ysting) varm, liten ostebete som borna fekk i handa og kunne

maule i seg ystilsøll m. ystelsoll ystilsoll, ystilbetar i mjølk eller fløyte, søt eller sur ystingplagg n. ystingplagg plagg av grise tøy som vart lagd over «tåjin» (osteforma) og brukt til å

ha den varme osten, ystilen, i. yttast ytst «yttast på krakkji»; «yttast på takji» yttræ se v.,-a ytre seg uttale seg varsamt om noko vesentleg, eller om noko det helst ikkje

skulle talast om ytæ v.,-tæ yte 1) dytte, skumpe; «vart ytt åværændæ», 2) gje, ofre yvi over «yvitak», sjå «uppyvi» yvitak overtak eit tak av bord eller sinkplater, lagd oppå eit torvtak. Æ

æbbne n. emne t.d. «kakuæbbne»: emne til eit brød eller ein brødleiv; «gråutæ-

æbbne»: grautemne, så mykje væske som det skulle til for å koke ein porsjon graut

æbningstré n. emningstre trestykke som ein kunne sjå var eit godt emne til ein bestemt ting æddne n. enne panne, hårfeste; «uppi æddne»: i panna æddnæplagg n., flt. –pløgg

enneplagg skaut, lagt over panna og utanpå luva, og så knytt bak i nakken (vanleg til kvardagsbruk)

æftan m. aftan høgtidskveld, t.d.»nyttårsæftan»; «julæ-æftan» æggjæ v.,-a eggje overtale, lokke, t.d. til krangel ægglæ v.,-a egle yppe, terge; ”ægglæ se innpå”, vera ”ægglén” æhslæ* v.,-a esle 1) la liggje att; «æhslæ att litegrande», 2) «æhslæ se te»: tenke seg til,

ordne; «dette va æhsla åt de»: dette var tiltenkt deg æigu f. eige eigedom (også om utmark); ”æignælut” æiji v., åttæ eige 1) eige, 2) terge, erte; «dæi hadde ått ve´n», 3) føde; «ho åttæ æin ongji

mæa e va dær»; «ho skullæ æiji æin onji snart» æika n. eika ørlite garnnyste æikræ f. ekre attlagd åker æikæ f. eike stav i hjul (på sykkel, kjerre el. vogn) æilæin el. æilæine, æilæis(se)

eileis på ein eller annan måte, omlag; «slik æilæin»

æinan einannan kvarandre; „ein an ein“ (ein annan ein) t.d. i uttrykket „ein an ein måtte greiæ se sjøl“: eg for min del måttte greie meg sjølv

æinast einaste 1) einaste, 2) åleine; «eta ræ æinast»: eta det utan noko til, jf. «måulæ» og «bært»

æinbænd einbernd einboren, som er einaste barn; «æinbænd odelsjæntæ»; ”æinbænding” æinføldig einfaldig truskuldig, litt dum æinfør einfør før til å greie noko åleine; «dette arbæiæ æ´n kji æinfør mæ!»: dette

119

arbeidet er ingen før til å greie åleine; «e æ no æinfør»: eg kan greie meg åleine med dette

æiningen f.bf. eininga «i æiningen»: alt i eitt, heile tida æinkåmt einkom eins ærend, å reise ein stad berre på grunn av ein einaste ting, også

brukt ”æinkåmæle” æinpikkar m. einpikkar namn på dei eldste trekkspela, som hadde ei rad tangentar (i bruk før

to- og treraderen kom) æins-leta einsleta einsfarga æinhsle* einsleg åleine; «æin æinhsle gal» æinstrængd einstrengja med éin streng, 1) om vatn som renn i ein samanhangande stråle, 2) om

instrument æinsæmd f. einsemd men òg om å vera einsleg; «sita i æinsæmden» æiræ v.,-a eire 1) eire, oksidere (om kopar), 2) vaske med blanding av surmjølk og salt

(middel brukt på ting av kopar så dei skulle bli lettare å pusse) æiskræ sé v.,-a eiskre seg vemjast ved, fælast; «dæ va ræint so e æiskra me» æiskræle heiskleg, eiskreleg uhorveleg, ufyseleg, fælt; «dæ va æiskræle te regn» æihsle * m. eitel kjertel i dyr, ikkje til å eta æismal eismal 1) åleine, 2) einsleg, ugift, jf. «æinsæmd» æiste m. eiste testikkel; «æistæpøsen»; «æistæpongen» æisæ f. eise eldstad tillaga for primkjelen, med mura ring og pipe, bak eldstaden (i

nyare tid vart denne innretninga avløyst av kjelringen) æitrande eitrande brennande, overlag; «æitrande sinna» æitæ v.,-ttæ heite ha til namn Æivin Bæinlåus Eivind Beinlaus «dæ va´n Æivin Bæinlåus»: sagt når døra gjekk opp av seg sjølv æiæ se v.,-a eie syte, ergre seg over noko ækkjæ f. enkje ektemake til ein avliden mann æksis m. eksersis soldattenest ækslæ se v.,-a oksle seg dra på akslene æktæsvep m. ektesvip likskap mellom ektefeller ældande snøgg eldende snøgg snøgg som ein eld, brennkvikk ældast eldast bli gamal ældé n. elde dei som er på same alder, frå same årskull, generasjon ældføre n. eldføre 1) det som trengst for å slå varme («knøsk»: knusk, flint og eldjarn), 2)

overaktivt menneske, ”ei ældføræ” el. ”eit ældføre” ældførtøskæ f. eldførtaske skinnveske laga av urinblæra på dyr, nytta til å ha «ældføre» i ældhus n. eldhus lite hus som stod for seg sjølv, brukt til baking og koking ældmørju f. eldmørje glør og oske i peis eller omn ældæ f. elde porsjon med ved; «lægg innpå æi ældæ» ældæ v.,-a elde varme opp (huset); «me ælda bærræ æitt rom» ælja v., ældæ elja ale opp, avle, setja på ungdyr, jf. «ala» ælkjin eglen innpåsliten, kranglevoren ælkæ v.,-a elke egle; «ælkæ se innpå følk»: egle seg innpå folk æll-gamal eldgamal utgamal, svært gamal ællæs(t) elles også brukt ”ællesn”; aller helst, jf. «hællesn» ællævæ elleve talet elleve; i eldre tid brukt «ølløv» æln f. alen ( 62,75 cm), eldre form: «alind» æltæ v.,-a elte 1)kna, laga brøddeig; 2) «æltæ mæ»: jaga og plaga, trøytte ut æmbar m. ambar lagga trekjerald med lok til rømme og andre matvarer æmstræ v.,-a emstre lage til med god formsans (i handverk), arbeide med tingen æmén emmen som har liten eller ingen smak, er usalta eller verkar motbydeleg ænda enda «kor ænda dag» ændan i myljo endane i mellom,

endemellom (også sagt «ændæmyljo») frå den eine enden til den andre; «gå hæilæ bygde ændan i myljo»: gå frå eine enden av bygda til den andre

ændug endug som tek seg lita tid, er rastlaus og snart vil gjera seg ferdig eller koma av garde

ændæféta v.,-a endefeta granske særs grundig frå ende til annan ændæfram endefram liketil, beintfram ændær o då ender og då av og til

120

ændæræisæ v.,-tæ endereise reise opp, setja på ende, «ændæræistes» av seg sjøl ændæte endetil liketil 1) enkel, rett fram (om folk), 2) lett å få til ændævændæ v.,-dæ endevende snu opp-ned ængon einkvan nokon, ein eller annan; «han kjæm væl kji før ængon gøngji», det vil

seia at det er tvilsamt om han kjem i det heile ængonstane einkvan staden ein eller annan stad, sume stader, nokre stader ænja engja enkel, utvinna (om garn); «æin ænja trå»: ein utvinna tråd; «æin

ænjatått»: ekstra tråd som var teken inn for å gjera det vanlege garnet sterkare

ænjagådn n. engjagarn garn med ein tråd, slik han kjem frå rokke-snella ænjatått m. engjatått enkel tråd frå rokken som seinare blir tvinna saman med fleire til

totråds eller tretråds garn, også brukt ”ænjagådn” ænjimann m. engmann sølvbunke (grasart) ænjisprættæ f. engsprette grashoppe ænkjæmann m. enkjemann ænkort eitkvart eit eller anna, noko; «ænkort lite»: eitkvart lite ænkæ se v.,-a ynke seg stønne, bera seg ænndå endå 1) endå, 2) elles, om ikkje; «du fær gå du, ænndå må e gå»»; du får gå

du, om ikkje eg skal måtte gå, 3) jamvel, til og med ænsæ v.,-tæ ense røre ved, ta i (ulikt ”anse”: å leggje merke til); «han ænstæ kji maten» æpple n., flt. æpplu eple potet (i Gol og i Eikre-grendi sa dei ikkje «æpplu», men «kantefølla»),

frukta på epletre vart kalla «søtæpple» æpplæfløs n. epleflos skal, skrell av poteter æpplægrafst m. eplegravst potetopptaking (med grev) æpplækaku f. eplekake potetlompe (mykje brukt før komfyrane kom) æpplækvædn f. eplekvern potetkvern av tre æpplæskav n. epleskav rått potetskrell ærfara v.,-fór erfara oppleva ærindring f. erindring ting, gåve som skulle vera til minne «te ærindring» om noko(n) ærindræ v.,-a erindre hugse ærmæståup m. ermestaup utringing for arm, armhol æræ v.,-a ære «han vart æra før dæ han joldæ» æsl n. åtsel åte; «røvsæsl»: reveåte æsso er det så «æsso du ikkji vil?» ætt f. ætt slekt ævlæ på v.,-a evle halde ut, drive på så godt ein kan, prøve seg fram ævæ f. æve æve, evigheit; «i all ævæ» ævæ v.,-a eve nøle; «ævæ se på noko»: tenkje seg om, vega på noko, vegre seg ævæle ævleg «ævæle lænji»: fælt lenge, svært lenge Ø

øbn m. ovn komfyr; «bakarøbn»: bakaromn; «ømsrøyr»: omnsrøyr; “ømsknett”:

omnskne, der omnsrøyret blir bøygd i rett vinkel øddætal n. oddetal motsett av partal, rekkja 1.3.5.7.9 osv. øffræ v.,-a ofre gje gåve i kyrkja øffær n. offer gåve i kyrkja, kollekt; «øffræ se»: yte det ein kan øfser m. offiser befal i forsvaret øfto ofte mange gonger, til vanleg økkla n., flt. økklu okle ankel økklæ v.,-a okle auke på, yngle økklæskodd okleskodd «gå økklæskodd»: gå utan sokkar i skorne øksl f. aksel skulder, «gå o ækslæ se», «hivæ på ækslatn» økslæbla n., flt. –blø aksleblad skulder, skulderblad øktæ v.,-a økte (også uttala «øyktæ») «øktæ ette»: sjå etter, passe på (støtt) øl m. øl verme i lufta, fin temperatur

121

ølbøji m. olboge midleddet på armen øldrén øldren uklår, røren («æi øldræ»: gjerne brukt nedsetjande) øldæ f. olle oppkome, vasskjelde øle/-æ f. øle n. vanseda stakkar, pusling, tufs ølhus n. ølhus hus med «øl» (fuktig verme) i, d.v.s. fjøs og stall, som vart oppvarma

av dyr ølhøl n. ølhol helst «ølhøl i is»: dårleg parti i isen, der det stig opp temperert vatn ølm olm mannevond (om dyr); «gå o ølmæ»: gå og vera langsint ølmannavægen m.bf. ålmannvegen vegen som er for alle ølmæ f. olme åme ølmænt ålment alminneleg ølmænta f.bf. ålmenta alle folk ølmøsle el. ølmæsle olmosleg elendig, stakkarsleg, ynkeleg ølrøyk m. ølrøyk varmedis i lufta over isfritt vatn ølskapa ørskapa som høver, er som skapt til sitt bruk ølskæ v., ælskæ elske ha omsut for og vedkjenne seg avkomet, elske øltrøys f. øltrøys dreia treskål, med kant til å halde i på to sider øltækt åldekt heildekt, tildekka over det heile, t.d. med snø ølænde våt ålende våt gjennomvåt ønén ønen 1) rådvill og utanfor, 2) masut og vrang å gjera til lags ønglæ v.,-a ongle «ønglæ se te»: få tak i nødvendige ting; «hyræ se» ønn f. onn eit visst arbeid i ein bolk, som slåttonn eller våronn ønnug onnug flittig, som nyttar stundene vel ønnæ v.,-a onne jf. «foræ»; «ønning»: 1) onning, arbeidet med å onne, 2) området der

ein onnar ønnæjæntæ f. onnejente jente som var med i slåttonna ønnækar m. onnekar jf. «slåttækar» ønsæ v.,-a ønse masa, «ho æ so ønsén»: ho er så masut (og vinglete) ør o (i) hæim i ør og (i) heim «dæi vænta i ør o hæim»: dei venta lenge og vel ørkeslåus ørkeslaus som manglar tiltak ørkjafta ørkjefta som fyser på saltmat, er «saltsvøltén», om folk og dyr ørkæ f. orke «i ørkun»: tida midtvinters då ein dreiv med arbeid som å laga klede og

anna utstyr til huset, t.d. lagging, veving ørkæ v.,-a orke vera god til ørmæktast v.,-test ormektast bli avmektig, oppgjeven, slapp ørmækulæ f. ormekule hoggormbol ørshlæ* f. ørsle feberfantasi; «væra i ørshlun»; vera i ørska, vera heilt utanfor (også

brukt: «i ørskun») ørtæ v.,-a erte 1) erte, terge, gjera olm (om dyr), 2) jorte ørtæle ørteleg irriterande, harmeleg ørvenast v.,-test ørvænast misse motet, kvie seg for å ta til, for å gjennomføre noko; «dæ va ræint

so e ørventest»; det var reint så eg missa motet; «dæ bar hæilt på ørvena»: det var heilt håplaust

ørvenæle ørveneleg veldig, svært (forsterkande tilleggsord); «ørvenæle stort»: skrekkeleg stort

ørvækkji v.,-test ørvekkje «ørvekkji se»: måtte ta seg god tid med å prøve å vakne, etter Aasen skal tydinga av dette ordet vera “vække for Alvor eller med Voldsomhed”, dvs. om lag det motsette

øskæfis m. oskefis ein som sat i peisen, rota i oska og heldt varmen ved like øssjæ f. øskje lite hushaldskjerald laga av tunne, bøygde sponplater, t.d. «smørøssjæ» øsæ se upp v.,-tæ øse seg opp hisse seg opp; «å bia uppøst» øvvræfram øvrefram velje øvre vegen, øvre leia, motsett av «neræfram», «an jikk

øvvræfram» øye f. øyde om fråflytt stad, øydebruk, sjå «åutt» øygnæ v.,-a øygne sjå, få auga på øyjind n. eiend f. eller n. grop i potet der det kjem fram ei spire, der det «ålærænn» øyk f., flt. øykjitn øyk hest øyktarslått m. økteslått det ein vinn å slå på ei øykt

122

øyslæ v.,-a øydsle øyde, sløse øyæland n. øydeland person eller heim som sløser og øyder Å

åbendingskar m. åbendingskar kar med kjempekrefter åbusam åbusam 1) som set store krav til arbeid eller kostnad; «æit åbusamt lag», 2)

overstadig, meir enn alminneleg åbøe åbode nyttelaust, håplaust; «dæ æ åbøe å prøvæ» åbørslæ f. åbyrgsle (økonomisk) ansvar ågræ v.,-a ågre ordne noko for personleg vinning, jf. «ågær-ræntu» ågær-ræntu f. ågerrenter altfor høg rente åk n. åk bør eller arbeid som tyngjer, press av noko slag åkjan atten talet atten åkji m., flt. åka åke nedfelt tverrtre som skulle halde fleire fjøler saman (i lem eller lok,

t.d.) åklæ n. åkle åklede, vove teppe til å ha oppå skinnfellen åkræræinæ f. åkerreine jordkanten som laga seg nedst på åkeren på grunn av pløyinga

(«ræinæjole»); den vart med høvelege årsmellomrom køyrd til den øvre kanten på åkeren

åkæ v.,-a åke «han åka på»: han prøvde å koma i gang med (presse fram) noko svært som måtte gjerast

ål m. ål 1) den djupaste staden i vatn og elvar; «djup-åln», 2) randa frå manken til rova på ein fjordhest eller ei telemarkskyr

ålag n. ålag akkord, mål på arbeidsinnsats; «ålagsarbæi»: akkordarbeid; «ålag»; «sæta se ålag»: avgjera med seg sjølv at innan ei viss tid skulle ein ha gjort så og så mykje

åldræ v.,-a ordre gå med ordre, bod; også brukt ”årdræ” åldær m. ordre bod, beskjed, ordre, t.d. ordre om å reise i militæret; også brukt ”årdær” åle m. åle ny spire, groe på potet, lang groe, dei har «ålærønne» ålærænnæ spire groe, spirer på potet (jordeple) Ålsjæld Ålsgjeld Ål ålsjælding ålsgjelding åling, ein frå Ål ålætt ålæt altetande åming f. åminning symptom; «kjændæ åmingji tå ri»: kjende symptomet på det ån f., flt. æna å elv årøytæ f. årøyte liten kile, slegen inn i skaftet for å hindre at hamaren eller øksa gjekk

av åt åt til; «dra åt»: 1) sovne; 2) dra til; «knæpp åt jakka»: knapp att jakka;

«kæm æ bokji åt»: kven tilhøyrer boka; «tile åt»: tidleg oppe om morgonen; ”må noko ha se åt”: må ha noko å drive med; ”ha åt nokon”: drive ap med nokon; ”ta åt se”: ta seg nær av”; ”e ska åt fjelle”: eg skal til fjells

åt m. åt åt, etsing, byrjinga på hol i tennene åtfaring el. åtfæl f. åtferd måten å fara fram på åtjælsmann og -kjæring

åtgjerdsmann ei(n) som kurerte sjukdom og mein

åtting åtting 1/8 tunne åttæ åtte ”ein åttædags ti”: ei vekes tid åttæblaros f., flt. –røsa el. –rosi

åttebladrose (i strikking) åttebladrose, selbumønster, jf. “rosabunding”

åttæsjæling m. åtteskilling 24 øre åtugæ v.,-a åthuge granske nøye åtukurv m. åtekurv som er svært matglad, storetar åtæ v.,-a åte strø mold eller oske på snøen for å få han til å tine åtæ f. åte åte, lokkemat

123

åug(n)ækværv m. augnekverv raude på augeloka åugun(d)sjuk ovundsjuk misunneleg åugunnæ f. augunne krøtersjukdom påtrolla av eit menneske med «illæ åugu» (vonde auge) åuig auig ikkje bra nok eller god nok (gjerne om nokon som er undervurdert);

«ho va kji åuig» åule audleg stussleg, einsamt; «dæ va åule væra attlæinæ»: det var audsleg å vera

åleine. aulæ v.,-a aule myldre, kry; «åulæ omæinan»: myldre om einannan; «dæ åula mæ

onga» åur aur skrinn, jernhaldig grusjord; «åurjold» åuræ v.,-a aure seg ned «åuræ se ne»: slå seg til på ein stussleg, skrinn plass; «dæi åura dær

lengji» åusle audsleg aude, fråflytta åutt audt audsleg åv av «han ha brøte åv fotn»; «fotn æ åvbrøtén»; «kor går du åv?»: kvar går

du? åva ova[nfor] ovanfor, motsett av «nea»; «åva huse, nea vølln»: ovanfor huset,

nedanfor vollen åvabår m. ovanburd nedbør åvadæild f. overdel den kvite trøya som høyrde til stakken åvalepe overlepe øvre del av munnen åv-vant av vant om barn som har slutta å suge morsmjølk; «han æ i åv-vænjingen»: han

er i avvenninga, held på slutte med morsmjølk. jf. av-vant åvapå ovanpå ovanpå, 1) kry, sæl, 2) økonomisk velberga; «å kåma se åvapå» åvate ovantil ovanfrå åværlåupæ galleriet galleriet i kyrkja. Også Yvilaupet. åvfarén avfaren utmagra, i svært dårleg form åvhandla avhandla om ein kjøpar var for seint ute, kunne det han ville kjøpe vera

«åvhandla» åvkræfta avkrefta makteslaus åvletén avlaten om kyr som har slutta å mjølke åvliin avliden daud åvom ovanom ovafor åvtikjin avteken fotografert åvvenja v., vandæ avvenja venja av med; ”ongjin æ åvvand”: har slutta å suge mor si åvæle overleg skal det vera oversleg, som etter Aasen tyder ´ypparleg´? åvælta f.bf. åvelta helst brukt i samanhengen «liggji i åvæltun»: liggje overende på ryggen

med føtene til vers og ha vanskeleg for å koma opp (om folk eller dyr) åvæn-o-te av og til ikkje ofte åværbræislæ f. overbreisle t.d. åkle over fellen i senga åværhøyring f. overhøyring del av konfirmantførebuinga åværkuvæ v.,-a overkuve vinne over, få nokon til ikkje å gjera motstand lenger åværs overs 1) «å bia te åværs»: bli til overs, tilsidesett, 2) «å ha noko te åværs»: ha

meir enn nok, 3) «å ha te åværs før nokon»: ha godhug for nokon åværsjæld overskjær overmogen, som har stått for lenge (om korn) åværsko m. oversko låge utanpåsko, kalosjar; høge oversko for kvinner åvøygnæ v.,-a avøygne ikkje øygne (lenger), misse eller sleppe av syne; «ongatn kunnæ æin

ikkji åvøygnæ»: ungane kunne ein ikkje sleppe av syne; også brukt ”åvøyji”