Doktryny polityczno-prawneprof. UAM dr hab. Maria ZmierczakPodrcznik: Olszewski, Chojnicka Historia doktryn polityczno-prawnych

Wykad 117 lutego 2010

Przedmiot wykaduDoktryny pogldy na temat spoeczeostwa, jego organizacji, paostwa oraz prawa. Sformuowanie pogld jest dosyd niejasny, std mona to zrwnad z histori m y l i polityczno-prawnej. Termin doktryna oznacza zwarty i caociowy pogld na temat funkcjonowania paostwa i prawa w spoeczeostwie. Czsto w doktrynach znajdujemy elementy opisu rzeczywistoci; czasem jej krytyk; projekt, opis podanych zachowao, czy konstrukcji paostwa i prawa.

Doktryna a filozofia polityczna podrczniki amerykaoskie, uywajce tego drugiego okrelenia mwi waciwie o tym samym. Nie mwi si wic o doktrynie politycznej Lockea, ale o filozofii politycznej Lockea. Termin doktryna ma w historii raczej negatywne zabarwienie (od terminu indoktrynacja). Termin doktryna bywa uywany w bardzo wskim znaczeniu, jak doktryna Breniewa (kraje wyzwolone przez Zwizek Radziecki s od niego uzalenione). Nie to znaczenie jest przedmiotem naszego wykadu. Takie doktryny zawierajce krytyk rzeczywistoci i projekty na przyszod wyraali bardzo czsto filozofowie, ktrzy nie byli ani dziaaczami politycznymi, ani organizatorami ycia politycznego, ale teoretykami i ich pogldy polityczne - w znaczeniu organizacji spoeczeostwa byy cile zwizane z ich filozofi jako tak. Bardzo wyranie widad ten trend u Platona elitaryzm w jego pogldach politycznych wywodzi si z filozofii idealistycznej. Im bliej naszych czasw jednak filozofia specjalizowaa si (w przeciwieostwie do oglnych zainteresowao antycznych filozofw przykadem Arystoteles). Dlatego np. filozof zajmujcy si sprawiedliwoci w spoeczeostwie nie musi w ogle zajmowad si natur wszechwiata. Istnieje te trend, w ktrym pogldy na systemy gospodarcze, ekonomiczne uoglnia si na pogldy dotyczce paostwa w ogle (np. Keynes i jego doktryna paostwa dobrobytu). Doktryny polityczno-prawne zajmuj si dosyd konkretnymi problemami, np. gdy istnieje spoeczne zapotrzebowanie na sprawiedliwe paostwo, to naley odpowiedzied sobie na pytanie, czym jest sprawiedliwod i jak odnied j do instytucji paostwowych. Funkcjonalna rnica midzy ideologi a doktryn Dlaczego przedmiot nie nazywa si ideologi polityczn naszych czasw? Wszystkie ideologie dostarczaj od razu idealny obraz wiata i wskazuj suszn ciek do tego wiata s skierowane na dziaanie polityczne. Rzadko kiedy mamy do czynienia z sytuacj, gdy ideologia jest oparta na jednej doktrynie, lub idei, filozofii politycznej. Praktyka pokazuje, e ideologie czerpi z rnych rde doktrynalnych, np. cz solidaryzm z rasizmem. Rnica jest wic funkcjonalna. Politycy lub myliciele wykorzystuj rne filozofie, doktryny polityczne tworzc ideologi. Doktryn nie mona oczywicie analizowad w oderwaniu od ich skutkw, zajmujc si nimi jako zamknitym systemem. Rnica funkcjonalna, nawet jeeli jedyna, jest bardzo istotna. Analiza doktryn Podstawowym warunkiem jest rekonstrukcja danej doktryny. Dotarcie do sensu pogldw danego autora z uwzgldnieniem kontekstu spoeczno-politycznego. Naley te wykazad ewentualny brak konsekwencji okrelonej doktryny. Jest to o tyle trudne zadanie, e bardzo czsto, i pogldy te s rozproszone w rnych dzieach (przykad Lockea). Nastpnie dokonuje si pewnych ocen i klasyfikacji. Umieszczaj one poszczeglnych mylicieli wg rozmaitych kryteriw, jak np. modne niegdy postpowy-reakcyjny, ktre s dosyd pynne. Inne kryteria s cakiem wyrane, np. kryterium doktryn egalitarystycznych-elitarystycznych. Istnia te podzia prawicowe-lewicowe, ktrego rdo historyczne tkwi w obradach konstytuanty, gdzie gosowao si wychodzc przez jedne, albo drugie drzwi zwolennicy krla przechodzili przez drzwi na prawo, a jego przeciwnicy na lewo; jest to symbol obrosy treci. Podzia ten w XX w. skomplikowa si pojawiy si takie twory jak rewolucja prawicowa. Mona te uznad, e podstawowym kryterium jest stosunek do rwnoci.

1

Wybr mylicieli. Naley przedstawid to, co najwaniejsze w myli polityczno-prawnej najbardziej oddziaujce na Europ. Naley zaznaczyd, e wykad ogranicza si do kultury rdziemnomorskiej, Europy, w mniejszym stopniu kultury anglosaskiej. Doktryna europejska wyrasta z kultury antycznej i chrzecijaostwa, w drugiej kolejnoci z judaizmu may jest wpyw myli z naszej perspektywy egzotycznej dalekiego wschodu, afrykaoskiej. Obcym np. jest dla XVIII w. Amerykanw problem stosunkw paostwa i Kocioa. Std ograniczenie obszarowe.

AntykDo tej epoki odwoywali si niemal wszyscy wielcy myliciele (chodby Machiavelli). Zacz si ok. VIII w. p.n.e., gdy Grecy zajli pwysep albaoski. Pocztkowo ich organizacja bya monarchi patrymonialn opart na wsplnocie plemiennej, gdzie wadca yje relatywnie skromnie, chod cieszy si powszechnym szacunkiem. Zmienia si to za Homera, gdzie wok krla gromadzi si silna arystokracja, zabiegajca o wadz. Nieliczne z paostewek stay si demokracjami, tak jak Ateny (od V w. p.n.e.). Midzy VIII a V w. dokonaa si wielka praca mylowa. Podstaw tych procesw ideowych byo polis paostwo-miasto, ktre tworzy caod polityczn. Grecy stworzyli cay zbir okreleo, ktrego do dzisiaj uywamy demokracja, arystokracja, oligarchia, anarchia pochodzenie tych sw jest jednoznacznie greckie i przyjo si we wszystkich jzykach europejskich. Pocztkowo powstanie polis byo wizane z ideologi Grecy nie znali monoteizmu i istnia cisy zwizek midzy jakim bogiem lub herosem a powstaniem danej polis. Mieszkaocy danej polis byli przekonani, e ich prawa byy wynikiem nakazu ktrego z bogw. Z tego wzgldu pocztkowo nie byo debaty dotyczcej tych systemw prawnych, dlatego wczesna filozofia zajmowaa si gwnie przyrod i poznaniem (filozofia jooska i teoria czterech ywiow Heraklit z Efazu, materializm Demokryta). Refleksja spoeczna pojawia si dopiero po reformach, kiedy nastpio przejcie do demokracji. Pojawio si pytanie o demokracj i jej cele.

SoficiSofici (Sophia gr. mdrod, przedstawiciele: Gorgiasz z Longinoi, Kipiasz, Antyfon, Kalikles, Trazymach) byli nauczycielami mdroci, bya to specyficzna grupa filozofw, ktrych mniej interesowao powstanie wiata (co jest bytem), byli raczej humanistami antyku. Popper stwierdzi, e czasy sofistw byy greckim owieceniem, sofici wg niego wyrwali z mylenia plemiennego. Sofici starali si dociec istoty wsplnoty politycznej, chod drugiej strony robili to pod cinieniem nowego ustroju. Racjonalizacja sza w parze z laicyzacj Protagonas z Abdery stwierdzi, e o bogach nie mona niczego powiedzied, bo jeeli s bogami, to nie mona ich poznad, wic nie mog byd przedmiotem jego zainteresowania. Dlatego centrum zainteresowania staje si czowiek a wic czowiek jest miar wszechrzeczy. Ich pogldy znamy z dzie, w ktrych zajmuj si krytyk Platona (on z kolei take z nimi dyskutowa jeden z jego dialogw ma tytu Gorgiasz). Podstawowym zaoeniem sofistw by fakt, i paostwo i prawo jest dzieem ludzi (nie bogw, istot wyszych). Pojawia si pytanie o cel sofici odpowiadali, e ludzie musz wsplnie yd, chod nie potrafili odpowiedzied, jak stworzenia doszo do powstania paostw. o Jedni twierdzili, e zdecydowaa o tym wikszod (Gorgiasz) i dlatego ustrojem waciwym jest demokracja, o a inni uwaali, e najsilniejsi narzucili wol reszcie (Trazymach i Kalikles). Mona powiedzied, e z tymi zaoeniami wiza si relatywizm nie ma jednego wzorca dobrego prawa, ale wsplnota ustalaa odpowiednie dla siebie prawa. Wsplnota polityczna skaniaa si ku akceptacji okrelonych norm to, jakie prawa ustanawiamy jest kwesti konwencji. Wiedza praktyczna sza w parze z przekonaniem, e skoro tak powstaje prawo, to wskazanym jest, aby nauczyd si argumentowad (std sztuka dialektyki i retoryki), aby osignd odpowiedni wikszod. Ksztacili wic za pienidze - ludzi do demokracji, wanie w sztuce przemowy, co byo przedmiotem krytyki ze strony Platona i innych, twierdzcych, e wiedza nie moe byd sprzedawana. Niektrzy sofici uznajc obowizujce w paostwie podkrelali, e s elementy, ktre musz obowizywad stworzyli wic pewne zrby prawa natury, ktre wyrasta z biologii, przyrody. Do takich mylicieli naleeli Antyfon i Kipiasz. Prawo dla wikszoci jest wic kwesti konwencji, chod istniej pewne podstawowe prawa naturalne. Sofici nie stworzyli nowego systemu, podkrelali wzgldnod rnych rozwizao raczej skaniali do mylenia. Uczyli podstawowych umiejtnoci liczcych si w demokracji. Wykazywali swoisty globalizm moralnoci na pytanie co jest moralne, dobre, a co ze twierdzili szczeglnie Gorgiasz e nie ma jednego rozstrzygnicia. Nie ma wic zasad moralnych, ktrych w pewnych okolicznociach nie wymagaby odstpienia dla wikszego dobra, lub uniknicia za.

2

Zasug sofistw byo rozbudzenie debaty w nurcie filozofii spoecznej w przeciwieostwie do filozofw ze szkoy jooskiej. Sofici wywarli ogromny wpyw na ca myl europejsk, debata przez nich zapocztkowana toczya si w warunkach rozkwitu demokracji ateoskiej. Wrd wszystkich polis dominoway Ateny, chod otaczay j paostwa-miasta o innych ustrojach. Grecy wytworzyli pewn filozofi demokracji, ktra staa si przedmiotem wielkiej krytyki ze strony Platona i Arystotelesa, ale te staa si podstaw pewnych porwnao, przywizania do idei demokracji ateoskiej, ktre przetrwaa przez wiele wiekw wszyscy pniejsi demokraci odwoywali si do tego wyidealizowanego modelu.

Co ciekawe, nie zachowao si adne pismo z czasw greckich, w ktrych pojawia si otwarta pochwa demokracji raczej znajdujemy j w relacjach antycznych historykw, czy przemwieniach politykw. Istniay pewne zaoenia, ktre towarzyszyy temu pojciu demokracji: 1. Rwnod obywateli wobec prawa obywatele tworz demos (lud, ktry jest zgromadzeniem obywateli Aten w znaczeniu politycznym). Termin ten wszed do naszego jzyka. Obywatele s rwni w swoich prawach politycznych. Oczywicie do demosu nie naleeli niewolnicy, kobiety i nieobywatele (Arystoteles, ktry dugo mieszka w Atenach, nie by obywatelem). Rwne traktowanie odnosio si wic wycznie do obywateli. Praworzdnod naley przestrzegad prawa, a z drugiej strony prawo musi traktowad wszystkich obywateli tak samo. Isonomia oznaczaa rwnod wobec prawa. Rwnod wobec prawa polegaa te na rwnoci szans. Wolnod sowa w ktrej skad wchodzia wolnod przemawiania w zgromadzeniu nie mona byo karad za wypowied na Zegorii. Wolnod w demokracji ateoskiej polegaa na tym, e podlegao si prawu, w ktrego stanowieniu mona byo brad udzia. Wolnod dla nich polega na tym, e bdc wsplnoty politycznej nikt nie wada nad jednostk. Jest to nowe pojcie wolnoci do dzisiaj pytanie o wolnod, prowadzi do odpowiedzi albo dotyczcej posiadania prawa do stanowienia prawa, albo dotyczcej braku zwierzchnictwa.

2. 3. 4.

Ateoczycy byli przekonani o wyjtkowoci swojego ustroju. Perykles zostawi po sobie przemwienie wspominajcej polegych w wojnie peloponeskiej, w ktrym podkrela, e ustrj nie jest naladownictwem innych praw, ale raczej wzorem dla innych paostwowoci. W demokracji rzdzi wikszod, a nie mniejszod. Status polityczny jednostki okrelaj jej umiejtnoci. Ateoczycy nie boj si te obcych, pozwalaj. Wobec demokracji podnosili krytyk zarwno Platon, jak i Arystoteles. Okres powstania demokracji przebieg w momencie triumfu Aten w wojnie peloponeskiej, ogromnego bogactwa i dobrobytu. Inne polis nie odnosiy si ju tak yczliwie do demokracji. Ponadto pomimo podkrelania przez Peryklesa prawa do prywatnoci, to istniaa swoista religia paostwowa brak czego, co nazywamy dzi wolnoci sumienia i wyznania. Podobnie naley przypomnied o skazaniu na mierd Sokratesa przez wypicie cykuty za jego pogldy i stawianie niewygodnych pytao o bogw (zgromadzenie uznao, e gorszy maluczkich). Sokrates zrezygnowa z moliwoci ucieczki i podczas ostatniej uczty przed mierci podkrela, e jest przede wszystkim obywatelem. Platon na tej podstawie zbudowa swoj krytyk demokracji.

PlatonPlaton (427-347 p.n.e.) nie mia szans na karier polityczn w Atenach i zaj si filozofi. Zastanawia si nad poznaniem prawdy. Platon twierdzi, e nie moemy poznad bytu (tego, co jest) ogldajc rzeczy i przedmioty (empirycznie). Jego zdaniem wiat materialny jest jedynie niedoskonaym odbiciem wiata, ktry naprawd istnieje. Gdybymy sdzili, e dany czowiek lub uczynek jest pikny, a przez to dokonujemy ocen, to oznacza, e istnieje idea pikna, ktra si jedynie niedoskonale wyraa, w tym, co widzimy. To idee prawdy, dobry, pikna, sprawiedliwoci s doskonae, a to co widzimy i okrelamy za pomoc tych pojd jest zawsze niedoskonale. Std prawdziwe poznanie to poznanie wiata idei. Rozum jest rdem ich poznania, a nie dowiadczenie. Platon jest zatem idealist wg niego istnieje wiat idei, a wiat materialny jest jego odbiciem. Rzeczywisty wiat idei poznajemy za pomoc rozumu, std jest on idealist i racjonalist. o Platon zobrazowa swj pogld na poznanie przez metafor jaskini. Platon uwaa, egzystencja ludzi jest uwiziona w wiecie materialnym (jaskini) i widz jedynie odbicia prawdziwych bytw na cianie. Wyjd z jaskini nie mona, ale za pomoc rozumu mona poznad rzeczywiste byty. Tylko ten, kto uywa rozumu, moe dostpid takiej fazy poznania, e tak naprawd bytem istniejcym s idee. S nimi mdrcy, filozofowie, ludzie intelektualnie rozbudzeni nie zadowalaj si odbiciem na cianie.

Pastwo wg projektu Platona Wiedza, prawdziwa mdrod nie jest dostpna kademu to podstawowe zaoenie Platona. Filozofia bytu gdzie obiektywnie istnieje prawda, pikno, sprawiedliwod, dobra ley u podstaw rozwaao Platona o paostwie. Platon napisa Paostwo i Prawo. 3

Paostwo powstaje wwczas, gdy nikt nie jest w stanie dbad dostatecznie o zaspokojenie swoich potrzeb. Paostwo ma realizowad wsplne dobro, potrzebne wszystkim. Paostwo tworzy wic wzajemna potrzeba ludzi. Poniewa wyranym celem paostwa jest dobro wsplne, to musi ono byd sprawiedliwe i zmierzad do wsplnego dobra. Jedynymi osobami, ktre mog do tego dyd, s mdrcy, ktrzy poznali idee. Dlatego paostwo jest uporzdkowane wg cisej hierarchii, ktrej kryterium jest wiedza. o Na samym szczycie s mdrcy, lub jeden mdrzec, filozof. Wynika to z caej filozofii Platona. o Niej s wojownicy, zaspokajajcy potrzeb bezpieczeostwa. o Na dole znajduj si ludzie przywizani do materialnego wiata, zaspokajajcy potrzeby fizyczne. Selekcja wadcw. Platon powiada, e dopki filozofowie nie bd dzieryli wadzy, bd jeeli wadcy nie zajm si filozofi, nie mona osignd szczliwoci w paostwie. Paostwo musi wic byd rzdzone przez osoby znajce obiektywne idee. Platon zaoy akademi, z myl o ksztaceniu wadcw-filozofw, ale wiadomo, e aden z jego uczniw wadc nie zosta. Sam Platon na Sycylii prbowa doradzad tamtejszemu krlowi, co skooczyo si spiskowi wymierzonemu przeciwko filozofowi. Platon uwaa, e warstwa mdrcw powinna byd rekrutowana przez selekcj do tego mia suyd system wychowawczy. o Pocztkowo wychowanie miao opierad si na wychowaniu fizycznym. Mniej zdolni mieli zostad wojownikami, a zdolniejsi mieli studiowad filozofi, aby w koocu, mniej wicej w wieku 50 lat mieli byd gotowi do rzdzenia polis. Dla grupy mdrcw Platon przewidywa system pewnej komuny, wsplnoty. Nie mieli oni posiadad wasnoci prywatnej. Wszystkie ich potrzeby miay byd zaspokajane przez najnisz grup. Wsplnie miay byd wychowywane dzieci, a zwizki midzy mczyznami a kobietami miay byd losowane Platon uzna, e sprawy rodzinne odcigayby mdrca od spraw paostwowych. Platon jednak przyznawa mdrcom prawo do manipulacji w losowaniu kobiet. Platon uwaa dzieje ludzkoci za degrengolad spoecznoci ludzkie si degeneruj. Na pocztku rzdzili wojownicy o szczeglnych cechach (odwaga, dzielnod). Potem wadcy zaczli myled o bogactwie. Gdy pojawia si zawid wzgldem nich pojawia si znienawidzona przez Platona demokracja, ktra miaa zakooczyd si anarchi. Platon powiada, e jeeli istnieje jaka norma, ktra wszystkich dotyczy, moe si ona okazad wyjtkowo niesprawiedliwa (summum ius, summa iniuria). Natomiast jeeli orzeka bdzie mdrzec, ktry pozna ide sprawiedliwoci, to jego wyroki zawsze bd sprawiedliwe. W XX w. Fuller zauway, e to jest sposb mylenia monarchy. Platon by absolutnie przekonany, e mdrzec nie potrzebuje adnych norm. Co do demokracji twierdzi, e wikszod nie moe mied racji mdrcw jest przecie mniej. Znane jest synne stwierdzenie Platona, e jeeli kto pynie odzi, to nie bdzie wybiera sternika przez gosowanie, bo potrzeba fachowca.

Pod koniec ycia Platon uzna, e w takim paostwie obowizywad jednak powinno prawo. Wadz mieli sprawowad ju waciciele ziemscy. Obywatele mieli podlegad surowej reglamentacji, kultowi religii, systemu donosicielstwa, zaszczyty dla posusznych prawu, a dla nieposusznych kary. Miaoby to byd paostwo drugie co do dobroci, mniej doskonae, charakteryzujce si bardzo cis kontrol. Kady czowiek rozumia, e jest czci caoci, zaj swoje miejsce i myla o tym, aby paostwo trwao.

Platon spotka si z krytyk: z punktu widzenia jego zaoeo filozoficznych (nie jest tak, e moemy zignorowad dowiadczenie). W pismach Platona wszystko jest podporzdkowane polis i zaspokojeniu potrzeb; naley ludziom wytumaczyd, e gdy ich dusze powstaway, to Stwrca wla w serca jednych ludzi brz, w drugich srebro, a w innych zoto (miao to sankcjonowad hierarchi spoeczn). Te wszystkie twierdzenia doprowadziy mylicieli liberalnych, e Platon postulowa spoeczeostwo totalitarne, gdzie nie ma miejsca na konkurencj szczeglnie zwrci uwag na ten fakt Karl Popper w Spoeczeostwie doskonaym. Obroocy Platona twierdzili, e jednak istnieje dobro wsplne. Pojawia si tutaj take dylemat przedstawiony przez Sofoklesa w Antygonie prawo naturalne a wadza paostwowa. Jednak najwikszym mankamentem konstrukcji paostwa przedstawionej przez Platona jest problem kto bdzie pilnowa stranikw?

Wykad 224 lutego 2010ArystotelesArystoteles (384-322 p.n.e.) by niewiernym uczniem Platona. Odcina si od wycznie racjonalnego, pozbawionego empiryzmu poznawania. Tak jak filozofia Platona miaa przeoenie na jego mylenie o paostwie, tak filozofia Arystotelesa rwnie miaa wpyw na pogldy polityczne.

4

Arystoteles zosta wychowawc modego Aleksandra Macedooskiego, odsun si od niego, poniewa sprzeciwia si ideom panhelleoskim. Wrci do Aten i zaoy liceum. Dziea Arystotelesa przechoway si do dzisiaj w duej liczbie. Badawcze dziel je na: Dziea logiczne; Pisma przyrodnicze; Pisma praktyczne (Etyka i Polityka).

Metafizyk definiowa jako sfer najpierwsz, poprzedzajc fizyk, fizyka opisywaa dziaanie wiata, a etyka sposb, w jaki czowiek powinien yd. Oglny pogld na wiat i poznanie Arystoteles mia przygotowanie biologiczne jego ojciec by lekarzem. Fakt ten sprawi, e spojrzenie na wiat Arystotelesa rnio si od platooskiego, poniewa wiedza biologiczna wymuszaa podejcie bardziej empiryczne. Poznanie dowiadczalne odgrywao wielk rol w filozofii Arystotelesa. Chod nie by sensualist, to twierdzi, e trzeba zetknd si z rzeczywistoci, by co o niej wiedzied wrodzonych pojd w czowieku nie ma. Wiedza umysowa jest celem, ale wiedza empiryczna jest podstaw bez poznania zmysowego do poznania racjonalnego nie mona dojd. Arystoteles dzieli wiedz na teoretyczn i praktyczn. Rozum ma poznad zasad dziaania bytu (wiedza teoretyczna), ale z drugiej strony jego zadaniem jest poznanie, jak yd (wiedza praktyczna). Twierdzi, e bytem s realne rzeczy dzieli je na materi i form. Na przykad: czowiek moe byd ysy, gruby, niski, wysoki (co jest materi), natomiast jego caoksztat jest taki sam (forma). Std te waniejsza dla poznania jest forma odnosi to do polityki. Dochodzi jednak do idealizmu, mwic, e forma i materia s nierozdzielne przy czym na pocztku istniaa czysta forma, poprzedzajca materi o Rozrnienie materii i formy Arystoteles wyjania na przykadzie pomnika: majc pojcie, czym jest pomnik czyli znajc form pomimo rnorodnoci poszczeglnych przejaww tego pomnika a wic materii rozpozna go Forma jest pierwotna: rzebiarz posiada pewn ide, ktr przekuwa w materi. Pierwotnod formy Arystoteles bya dowodem kosmologicznym na istnienie Istoty pierwszej co przej Tomasz z Akwinu. Pastwo Arystoteles zastanawia si nad czowiekiem: co jest form okrelajc czowieka odpowiedzia, e czowiek jest istot spoeczn, stworzon do ycia w paostwie, w polis. Wyznawa sposb mylenia zwanym teleologicznym wszystko ma jaki sens i czemu suy: natura wic nie czyni nic bez celu, a wic skoro natura daa wycznie czowiekowi mow, to jzyk ma suyd do okrelania tego, co tworzy rzeczy szkodliwe, jak rwnie tego, co sprawiedliwe. Jedynie czowiek ma zdolnod odrniania dobra i za, wsplnota takich istot staje si podstaw paostwa. Wg Arystotelesa, jakkolwiek fizycznie i materialnie jestemy zwierztami yjcymi w gromadzie (jak pszczoy i inne zwierzta stadne), jednak podstaw funkcjonowania spoeczeostwa jest rozdzielenie rzeczy sprawiedliwych i niesprawiedliwych. To ycie w rodzinie i w paostwie pozwala nam osignd peni czowieczeostwa: sprawiedliwod moe istnied tylko midzy ludmi czowiek sam nie moe byd niesprawiedliwy wzgldem siebie, to pojcie odnosi si zawsze w relacji z drugim czowieka. Z natury wic najpeniej to czowieczeostwo mona osignd w paostwie. Paostwo jest pojciem pierwotnym polis jest instytucj, dziki ktrej najpeniej dochodzimy do czowieczeostwa. Arystoteles uwaa zatem, e bycie czowiekiem dopiero w spoecznoci umoliwia nam peni czowieczeostwa, natomiast odnosi si do tego jak polis jest zorganizowana przez swoje dowiadczenia. Arystoteles i jego uczniowie spisali ponad 150 konstytucji rnych paostw, ktre porwnywali. Arystoteles zwrci uwag na to, e ksztat instytucji polis zaley od materialnych uwarunkowao: klimatu, geografii, itd. (na co pniej powoa si Monteskiusz). Arystoteles dokona klasyfikacji ustrojw: o Pierwszym kryterium by podzia na dobre i ze Dobre d do sprawiedliwoci i do osignicia peni czowieczeostwa przez obywateli Ze, ktre nie przejawiaj tego denia; ich celem jest dobro rzdzcych o Drugim liczba osb majcych udzia we wadzy

1 Grupa Og

Dobry Monarchia Arystokracja Politea

Zy Tyrania Oligarchia Demokracja

5

Arystoteles twierdzi, e rzadko kiedy nadmiernie bogaci i nadmiernie biedni s cnotliwi. Biedni okazuj si zbyt przewrotnymi zoczyocami w drobnych rzeczach a wic biedni nie s w stanie myled w kategoriach paostwowych. Bogacze natomiast nie s zainteresowani trwaniem polis. A wic optymalnym ustrojem jest ten, w ktrym przewaa klasa rednia. Arystoteles gboko zakorzeni si w rozwaaniach politologw m.in. Huntingtona. Najbardziej niebezpieczn tyrani jest ta, gdzie zabrako lub upada klasa rednia. W dzisiejszej literaturze politologicznej podkrela si, e najbardziej zainteresowana trwaniem paostwa jest wanie middle class. Std wynika aktualnod obserwacji Arystotelesa. Paostwo z natury jest pewn wieloci nie moe powstad z jednakich osb (Paostwo, to co innego ni zwizek sprzymierzeocw dla celw wojennych). Pojawia si w jego dzieach take krytyka komunizmu ustroju wykluczajcego istnienie wasnoci. To, co jest wspln wasnoci bardzo wielu, jest najmniej otoczone staraniem, ludzie bowiem zwykli troszczyd si o swoj wasnod. Wynika to z mioci samego siebie, ktre jest czym innym ni naganne samolubstwo. Ponadto w takim wypadku nie ma mowy o szczodrobliwoci skoro wszystko jest wsplne, to nie mona mwid o dzieleniu si. Paostwo jest wsplnot, w ktrej musimy yd, ale jego celem jest szczcie poszczeglnych obywateli.

Sprawiedliwo a pastwo Arystoteles dostrzega zrnicowanie majtkowe i wyksztacenia. Nie potpia niewolnictwa, a nawet uwaa, e niewolnikiem jest si z natury: niewolnym jest ten, kto nie jest zdolny byd panem samego siebie. Dlatego lepiej jest dla nich pozostawad w stanie wasnoci. Rozwaania nad sprawiedlwioci. Arystoteles przypominajc skazanego na mierd Sokratesa mwi, e skoro najwiksza jednostka jest skazana przez demokracj na mierd, to kto jest sprawiedliwy? Arystoteles twierdzi, e sprawiedliwe jest to, co jest najlepsze dla paostwa. W Etyce Nikomachejskiej mwi, e sprawiedliwod jest to trwaa dyspozycja, w ktrej ludzie s zdolni czynid to co sprawiedliwe i pragn tego, co sprawiedliwe. Ale Arystoteles zdawa sobie spraw z niejednoznacznoci terminu sprawiedliwoci, wic wprowadzi dwa rozrnienia tego terminu: o Sprawiedliwod dystrybutywn (rozdzielcz) odnosi si do udziau w dobrach, ktre wsplnota moe rozdzielad. o Sprawiedliwod komutatywn (wyrwnawcz) - dotyczy przede wszystkim prawa karnego. Ma dwa rodzaje: Zaley od naszej woli np. transakcje kupna i sprzeday musi istnied arytmetyczna proporcja midzy korzyciami/stratami wszystkich stron (np. niesprawiedliwym jest sprzeda rzeczy poniej jej wartoci). Nie zaley od naszej woli np. uszkodzenie ciaa, itd. Midzy wyrzdzon krzywd a rekompensat musi zajd rwnie arytmetyczna proporcja przy czym nie jest to odwet na zasadzie talionu (oko za oko). Pojawia si pytanie o kryterium sprawiedliwoci midzy skrajn rwnoci (kademu tyle samo) a wzgldn nierwnoci. Co jest sprawiedliwe? Jeeli co jest zgodne z prawem, to trudno powiedzied, eby byo niesprawiedliwe. Sprawiedliwod jest pewnym ideaem, ale w przeciwieostwie do innych cnt dotyczy tego, co jest w rodku, natomiast niesprawiedliwod jest skrajnoci. Pojcie sprawiedliwoci i jej kryteria s przedmiotem czstych debat we wspczesnej filozofii. Przypomnijmy, e Arystoteles zwraca uwag na fakt, e pojcie sprawiedliwoci dotyczy tylko relacji midzy ludmi. Arystotelesowska krytyka demokracji nie bya tak kategoryczna, jak platooska. Arystoteles podwaa argument Platona o niedorzecznoci wybierania sternika na statku pyncym zaleed powinno przecie na tym, aby sternik by osob moliwie najbardziej kompetentn. Natomiast niepokoi go fakt, e demos stanowi w wikszoci ludzie biedni ktrym, jak dowodzi, nie zaley na dobru ogu.

StoicyzmZaoycielem greckich stoikw by Zenon z Kition. Reprezentowali oni kultur hellenistyczn, trwajc do czasw rzymskich (nie helleosk z czasw polis). Epoka hellenistyczna miaa inny charakter polityczny. Brak byo ju polis, ktre zostay podbite przez Aleksandra. Nowopowstaa monarchia poczya dawne polis greckie, ktre do tego momentu adnej wsplnoty nie odczuway. Mieszkaocy przestali byd obywatelami, stali si poddanymi. Spowodowao to odwrcenie perspektywy ludzie przestali identyfikowad si ze swoim paostwem. Zaczto poszukiwad odpowiedzi na pytanie, jakie jest miejsce czowieka w takiej strukturze paostwa. Cynicy twierdzili, e s obywatelami wiata, yj wg natury jak pies: troszczyd si o swoje podstawowe potrzeby, prowadzid swobodne, niezwizane konwencjami ycie. Epikurejczycy twierdzili natomiast, e ycie ma zmierzad do przyjemnoci, z daleka od paostwa, ktre ma im jedynie zapewnid spokj; filozof nie interesuje si paostwem, chyba, e zagroony jest jego byt. Dbad o przyjemnoci przy czym bardziej intelektualne, ni cielesne.

Materializm, monizm Filozofia stoikw przetrwaa najduej i wywara ogromny wpyw na doktryn prawnicz. Byli materialistami, uwaali, e cay wiat jest materialny, cznie z bogami. Jeeli co nie istnieje, to jest niebytem. Nie tylko materia, ale te forma jest fizyczna. Mieli monistyczny obraz wiata, ktry przenika pneuma co, co przenika cay byt. Ta sama pneuma jest w kosmosie, jak i w czowieku. W Rzymie stoicyzm odegra ogromn rol w yciu politycznym i prawnym (cezar Marek Aureliusz, Cyceron). 6

Stoicy uwaali, e wiat nie jest bytem przypadkowym jest rozumny, istniej pewne reguy, ktre rzdz wiatem. Podkrelaj, e ich poznanie jest moliwe dla istot rozumnych. Szczliwy ten, kto jest mdry zna zasady rzdzce wiatem. Znajc te reguy nie bdzie z nimi walczy, a wic osignie szczcie. Mawiali, e najgorsza form niewoli jest niewola wasnej gupoty bo czowiek jest nieszczliwy dc do czego, czego nie moe osignd. Szczcie jest wic uniezalenieniem od zewntrznych okolicznoci std stoicki spokj, ktry kady moe osignd, bez wzgldu na kondycj osobist. Gupota moe dotknd wolnych i niewolnikw.

Czowiek i pastwo Stoicy zwracali uwag, e czowiek ma pewne obowizki wobec krewnych, bliskich i paostwa. Istniej pewne reguy, ktrych naley przestrzegad jest nim prawo natury. U Cycerona dostrzegamy wyrane rozrnienie prawa natury od prawa stanowionego. W gwnym swoim dziele podkrela, e prawo naturalne nie rwna si prawu stanowionemu: nie z ustawy XII tablic, albo edyktu pretora, ale z najgbszej filozofii trzeba czerpad nauk prawa. Prawo stanowione nie moe decydowad o tym, co jest sprawiedliwe i rozumne, a co nie jest. Ludzie dobrzy, jeeli dokonuj dobrych czynw, to nie dlatego, e oczekuj tylko nagrody (co wiadczyoby raczej o wyrachowaniu). Dla stoikw paostwo byo z natury istniejc struktur. Jak dugo uznawali paostwo za twr rozumny, tak dugo wsppracuj z paostwem a wic w przeciwieostwie do cynikw i epikurejczykw. Stoicy popierali ustrj mieszany, panujcy w Rzymie. Jeeli paostwo nie jest rozumne, stoicy jako ludzie wolni mogli popenid samobjstwo. Stoicyzm by filozofi elastyczn da si take pogodzid z chrzecijaostwem, szczeglnie w kwestii akceptacji regu rzdzcych wiatem. Filozofia stoicka przetrwaa do VI w. n.e.

redniowiecze Podstaw ideologiczn redniowiecza byo chrzecijaostwo. Std te redniowiecze o tyle silnie oddziauje, o ile chrzecijaostwo stworzyo dogmatyczne podstawy, ktre do dzisiaj znajduj swj wyraz w myleniu Europejczykw. Z problemw pojawiajcych si w tym okresie wynikao wiele kwestii szczegowych, take politycznych. o Po pierwsze stosunek chrzecijan do Imperium Romanum, a potem do paostw pogaoskich. o Potem w chrzecijaoskiej Europie spr o inwestytur, kto ma wiksz wadz: papie (jako przedstawiciel Chrystusa na Ziemi), czy cesarz (ktry take stawia siebie jako zwierzchnika chrzecijan). Spr ten wygas w XIII w. zarwno rola papiestwa, jak i cesarstwa zmalaa. Spr zakooczy si uznaniem suwerennoci monarchy. o Dopiero po redniowieczu nastpuje laicyzacja myli politycznej.

Naley pamitad o pewnym zrnicowaniu jakie wystpowao wok Europy: obok przecie funkcjonuje myl arabska, ktra porednio wpyna na filozofi redniowieczn.

w. AugustynTeologia idealista i racjonalista w. Augustyn twierdzi, e paostwo istnieje z powodu pierworodnego grzechu. Augustyn y w czasach Imperium Rzymskiego. Widzc niepewnod losu Imperium stworzy filozofi nawizujc w pewnym stopniu do racjonalizmu Platona. Twierdzi, e Boga nie sposb poznad przez dowiadczenie, poniewa Bg jest bytem doskonaym. Poznanie moe byd tylko rozumowe. Wycznie wiara, miod i myl o Bogu ukierunkuje nas na Niego std powiedzenie Augustyna Kochaj i rb co chcesz. Bg jako byt doskonay jest poza czasem czas jest kategori dotyczc ludzi (z tego wynika dogmat predestynacji u protestantw skoro Bg jest poza czasem, to w Jego oczach jest jasne, kto bdzie zbawiony, a kto potpiony). Pastwo

Ludzie nale o Albo do civitas Dei (paostwa Boego) a wic ci, ktrzy bd zbawieni; o Albo do paostwa Szatana ci, ktrzy bd potpieni. Istot czowieka jest jego dusza. Ciao jest ciarem duszy, przydanym na czas ziemskiej wdrwki (wynika to z idealizmu w. Augustyna prawdziwym bytem jest dusza czowieka). Ludzie musz w tej wdrwce brad udzia, bo popenili grzech pierworodny. Paostwo powstae w wyniku grzechu pierworodnego istnieje z woli Boga. Paostwo jest biczem Boym rodkiem karania grzesznikw. Nie decyduje o naszym yciu, ale ma prawo do karania, surowoci. Paostwo zapewnia na czas wdrwki pewien ad i spokj; trzeba si mu podporzdkowad jeli paostwo jest

7

pogaoskie, to naley ponied mierd mczeosk . Mylenie w. Augustyna o paostwie przetrwao do XIII w wadzy paostwa naley si poddad, chod nie doprowadzi ono nas do zbawienia.

1

Wadza kocielna a wadza wieckaStd wynika uniwersalizm papieski (od VII w.) i wszyscy wadcy s poddani wadzy zwierzchniej papiea. Uniwersalizm papieski bazuje na rozmaitych argumentach: skoro wiat jest jeden, to potrzebny jest jeden wadca (tak jak kade ciao ma jedn gow); skoro istot czowieka jest dusza, celem czowieczeostwa zbawienie, to jeeli papie troszczy si sprawy zbawienia najbardziej, to musi mied wadz nad ludmi; argumenty oparte na Pimie witym wadza dana Piotrowi przez Chrystusa pod postaci dwch mieczy (wadza duchowa i wiecka) miecz wiecki papie oddaje poszczeglnym wadcom, na ktrych on ma wyrazid zgod poniewa brzydzi si przelewem krwi.

Oczywicie wadcy wieccy przede wszystkim cesarz - take rocili sobie prawo do wadzy zwierzchniej. Przejawem tego konfliktu by Dictatus Papae Grzegorza VII z 1176; pniej: Bonifacego VIII z Filipem IV Piknym. Cesarze rzymscy narodu niemieckiego argumentowali z kolei, e skoro Chrystus by czowiekiem i Bogiem, a papie przejawia wadz bosk na Ziemi, to cesarz przejawia natur ludzk Chrystusa ale take bosk bowiem jest namaszczany tymi samymi olejkami, co biskupi. Cezaropapizm: w Bizancjum mwio si te, e cesarz jest naladowc Chrystusa, a przez to posiada wadz wieck, ale rwnie jest zwierzchnikiem Kocioa. Cesarz zwoywa synody i ustanawia dogmaty. Problemem w Bizancjum jest fakt, e cesarze byli wybierani, ale te czsto mordowani, co tumaczono faktem, i Bg odwrci si od wadcy.

Wykad 33 marca 2010w. Tomasz z Akwinuw. Tomasz z Akwinu (1225-1274, XIII w.) stara si racjonalnie uporzdkowad redniowieczn filozofi. Napisa Sum teologiczn i Suma filozoficzna. Pomimo tego, e jest uwaany za jednego z Ojcw Kocioa, to filozofia zwana tomizmem zostaa przez papiea Leona XIII mocno odnowiona. Tomizm jest cigle ywy a przez Tomasza ywy jest Arystoteles. Tomizm by reakcj na nurt, ktry pojawi si w redniowieczu aweonizm, zaprzeczajcy niemiertelnoci duszy, a opierajcy si te na Arystotelesie. Tomasz dosta zadanie od papiea, aby pogodzid Arystotelesa z myl chrzecijaosk. Przez przyjcie dowodu, Tomasz bardzo wyranie odgraniczy wiar od wiedzy. Polegao to na twierdzeniu, e wprawdzie niektre prawdy objawienia s dostpne rozumowi moemy do nich dojd drog rozumow i s zarazem objawione (jak stworzenie wiata). Rozum take moe dojd do tego, e kada rzecz ma swoj przyczyn, zatem wiat take musi mied swoj przyczyn. Niektrych prawd nie da si jednak udowodnid (np. istnienie Trjcy witej). Wczeniejsi scholastycy redniowieczni prbowali dowodzid wszystkich prawd, natomiast Tomasz twierdzi, e prawdy te przekraczaj rozum, ale nie sprzeciwiaj si mu. W ten sposb Tomasz oddzieli teologi od filozofii: teologia buduje na zasadach objawienia, a filozofia na zasadach rozumu. Std te zabroniono czonkom wydziaw filozofii zabierad gos w sprawach teologicznych. Czowiek zna tylko rzeczy pojedyncze, natomiast istniej samoistne byty, ktrych nie mona poznad dowiadczeniem, ale przejawiaj si w rzeczach materialnych. Tomasz twierdzi, e istnienie Boga nie jest prawd oczywist, ani wrodzon (w przeciwieostwie do Augustyna, ktry uwaa, e prawda o Bogu jest wrodzona). Da tzw. kosmologiczne na istnienie Boga. Polegay na pewnym rozumowaniu: o Dowd z istnienia ruchu jeeli co si porusza, to dlatego, e zostao wprawione w ruch. Std te musiaa istnied pierwsza przyczyna tego ruchu. o Dowd z przypadkowoci rzeczy jeeli zdarzenia s przypadkowe, to musi istnied jaki byt konieczny. o Dowd z niedoskonaoci rzeczy Jeeli istniej istoty rnego stopnia doskonaoci, to musi istnied istota najdoskonalsza. o Dowd z celowoci przyrody przyj teleologiczne mylenie wszystko ma swj sens, dlatego musi istnied istota najwysza.

1

trudno

8

Ustrj spoeczny Stworzenie wiata byo aktem woli, a nie koniecznoci. To uzasadnia praktyczne wnioski dotyczce organizacji spoecznej. Postulowa ad i porzdek oparty na hierarchii, ktry musi panowad rwnie w spoeczeostwie przecie s stworzenia o wyszej i niszej inteligencji. Przed Tomaszem w myli chrzecijaoskiej podzia spoeczny mia byd bardzo prosty ci ktrzy ywi, ci ktrzy broni i ci ktrzy si modl (ci stali najwyej suba Bogu bya istot czowieczeostwa). Jednak wraz z pojawieniem si miast pojawiaj si w tej koncepcji rysy. o Optimates wielcy posiadacze: magnaci, arcybiskupi o Populus honorarubis lud zdolny do bycia szlachetnym biedniejsza szlachta, rycerstwo, take bogatsi mieszczanie o Vilis populus najuboszy lud, chopstwo, posplstwo. Tomasz wic przyj inne kryterium w zasadzie majtkowe. Std te tomizm sprzeciwia si wszelkim koncepcjom postulujcym rwnod. Istnienie wasnoci indywidualnej jest zgodne z wol Bo, ale ma to byd wasnod jako prawo i czynienie uytku z tej wasnoci. Uytek, jaki czynimy z tego prawa, powinien byd uytkiem chrzecijaoskim. Std te zysk nie moe byd jedynym motywem posiadania wasnoci. Do tej pory zakazana bya lichwa poyczanie na procent Tomasz natomiast uzna, e pienidz daje czas, procent jest wic odpatnoci za usug zapata musi byd wic godziwa. Otworzyo to Koci na nowe problemy spoeczne. Uzasadnienie istnienia pastwa Pogld na ciao i dusz. Czowiek dy do zbawienia, ale bardzo wane dla w. Tomasza byo odrzucenie tradycji augustiaoskiej. Wg Arystotelesa i Tomasza ciao naley do natury zbawienia dusza jest form, a ciao materi. Bg stworzy czowieka z dusz i ciaem, przez co wynika jednod psychofizyczna. Z tego te wynika nastpny praktyczny wniosek o ciao naley dbad. Ciao nie jest ciarem, z ktrego naley si wyzwolid jak mwi Augustyn. Troszczyd wic si naley take o zaspokojenie potrzeb ciaa. Czowiek nie jest w stanie samodzielnie zaspokoid swoich potrzeb, dlatego paostwo jest konieczne. Z natury jest czowiek istot spoeczn i polityczn, ktra potrzebuje ycia w grupie. Natura nie wyposaya czowieka w adne przymioty zwierzt, ktre potrzebowaby do obrony i przetrwania, natomiast wyposaya go w rozum i zdolnod do tworzenia spoecznoci. Bardzo przypomina to twierdzenia Arystotelesa. Z funkcjonowania wiata wynika, e kto musi stad na czele. Od Boga pochodzi wadza nad ludmi jeeli jest grupa ludzi, to potrzebna jest nad nimi wadza. Std te nie do pogodzenia z tomizmem s idee anarchistyczne. Tomasz twierdzi, e ustroje mog byd rne i przywouje Arystotelesa (patrz tabela w wykadzie 2). Najlepszym ustrojem jest jednak monarchia atwod w podejmowaniu decyzji, ustalony porzdek; jednak w przypadku wypaczeo ustrj ten jest najgorszy z moliwych. Nie wyklucza jednak w. Tomasz, e moe rzdzid wielu by to ukon w stron miast, gdzie rzdziy rady miejskie. Ten dopust dla rnych ustrojw pozwala si wycofad si Kocioowi z wczeniejszych dao w sporach o inwestytur. Kocioowi da kompetencj do oceny ustroju. Lex aeterna prawo wieczne, ktrego nie jest w stanie rozum ludzki ogarnd. o Czd jednak lex aeterna stanowi lex naturalis prawo naturalne, dostpne ludzkiemu rozumowi; s to pewne zasady, ktre moemy poznad rozumowo: e musi byd ad, istnienie prawa do ycia, koniecznod podatkw, itd. o Potrzebne jest jednak take lex humana prawo ustanawiane przez wadz. Do przestrzegania prawa ludzkiego potrzebne s kary. Prawo ludzkie nie moe sprzeciwiad si prawu naturalnemu. nie ma dyspensy od tego ostatniego; chod istniej prawa ludzkie, ktre nie maj zwizku z prawem naturalnym. Nie wolno suchad wadcy, ktry amie prawo naturalne. o Koci moe na podstawie lex divina orzec, e wadza stanowic prawo ludzkie naruszya prawo natury. Dlatego Koci staje si autorytetem moralnym.

Renesans Wiek XIV jest okresem, w ktrym pojawiaj si pisarze, ktrzy albo nawizuj wyranie do Arystotelesa, albo jak Dante szukaj rozwizao konfliktu midzy wadz wieck i duchow. Cigle jeszcze utrzymywa si w myleniu europejskim idea jednoci wiata i uniwersaln wadz nad nim. Dante Alighieri wysnu projekt monarchii wiatowej De monarchia, dzieo napisane po acinie (a nie, jak Boska Komedia wosku) wzgldu na polityczn problematyk. Wadca, ktry ma wadz nad caym wiatem nie bdzie prowadzi adnej wojny. Byby to wadca pokojowy, chrzecijaoski, przy czym u Dantego Koci nie mia mied wadzy ta uniwersalna wadza miaa wyrosnd z Woch. W XIV w. zaczynaj zdobywad niezalenod paostwa narodowe Stany Generalne we Francji, ktre uznay, e krl jest cesarzem w swoim krlestwie. Marsyliusz z Padwy ogosi zasad suwerennoci paostw. Zosta ekskomunikowany, przygarnity przez Bawarskiego krla. Marsyliusz rwnie by pod wpywem Arystotelesa i przesik ide paostwa jako wsplnoty obywateli populus jako lud, nard zbir obywateli. Obywatel to kady, kto bierze udzia we wadzy sdowniczej, wykonawczej i ustawodawczej. 9

Obywatel musi byd wolny i byoby niemoliwe, gdyby mniejszod obywateli wydawaa prawa pozostaej wikszoci, ktre, nawet, gdyby to prawo byo dobre, przyjmowaliby je z niechci. Jeli suwerenne paostwo stanowi prawo dla wszystkich, to musz mu si podporzdkowad take instytucje kocielne. Dostarczy wic argumentw wadcom francuskim, prbujcym si wyzwolid spod wpyww Kocioa. Analizujc doktryny polityczne i prawne naley stwierdzid, e odrodzenie jest okresem burzliwym i ale nie syntetyzujcym. Najwaniejszym skutkiem renesansu by fakt, e nie mona byo zamknd dyskusji powoujc si na Pismo wite. Nie oznacza to jednak, e odrodzenie to czasy odejcia od problemu roli Kocioa on przecie pozostaje szczeglnie w okresie reformacji. Pojawia si szersze spojrzenie na rzeczywistod materialn. Charakterystyczne dla renesansu jest to, e w tym czasie o polityce pisze si konkretnie jak Morus w Utopii.

Jean Bodin stawia pytanie do kogo naleed powinna wadza? Szed ksig o rzeczy pospolitej. Paostwo zajmuje si tym, co jest wsplne dla wielu ludzi. Nie mona nazwad paostwem jakiego lenna (nie ma tam suwerennej wadzy). Musi istnied wadza suwerenna. Suwerennod ma polegad na nieustajcej i absolutnej wadzy; do suwerena naley pena wadza wykonawcza, ustawodawcza i sdownicza. Wprawdzie s pewne prawa naturalne, ale nie ma sankcji za ich naruszenie przez podmiot posiadajcy wadz suwerenn. Pojcie suwerennej wadzy byo rozbiciem ideau wadzy uniwersalnej. Najlepiej jest, gdy suwerenem jest monarcha. Machiavelli y w epoce rozdrobnionej Italii. W poszczeglnych paostewkach toczyy si walki o wadz i zmiany ustrojowe. Mody Machiavelli zaczyna karier jako sekretarz. We Florencji by to okres nawracania wadze day, aby mieszkanki Florencji pozbyy si wszelkich przymiotw zbytku. Palono wszystko, co grzeszne, co ma przeszkadzad w zbawieniu. Wadz we Florencji mieli Medyceusze, synni ze swojego mecenatu; jako ksita rzdzili suwerennie i samowadnie. o Pogldy Machiavellego pochodziy z rozwaao nad histori. Rozwaania w Ksiciu dotycz kondycji czowieka w ogle. Zdaje si, e daleko mu byo w wiatopogldzie do chrzecijaoskiego kanonu. Niektrzy uwaaj go za pierwszego socjologa. Machiavelli twierdzi, e czowiek sam w sobie niewiele moe, poniewa jego yciem rzdzi lepa fortuna. Tak jak rzeka Arno we Florencji co roku wylewa i nie mona tego zmienid, ale mona zapobiec skutkom np. umocnid brzegi. o Popada w konflikt z typowym myleniem redniowiecznym, poniewa za cnot (virtu) uwaa moliwod wpywania na rzeczywistod, dzielnod, mstwo. Rady, ktre Machiavelli daje ksiciu w swoim dziele, maj na celu utrzymanie silnej wadzy w paostwie inaczej paostwo nie moe trwad. Zasadnicze fundamenty polegaj na dobrych ustawach i dobrym wojsku pierwsze nie mog istnied bez drugich. Ksi ma wic pen wadz musi mied swobod, np. eby szybko rozprawid si z wrogami, bezlitonie i brutalnie: nie mona zabrad im wasnoci i pozostawid przy yciu. Wskaza w ten sposb na pesymistyczn cech natury ludzkiej: atwiej przeboled czowiekowi mierd bliskiej osoby ni utrat majtku. Nie mona byd zbyt agodnym wadc. Ksi ma dbad o pozory, ale nie powinien si lkad przed cigniciem na siebie przygany za takie wady, ktre konieczne s do utrzymania wadzy. Ludzie mniej chtnie naraaj si temu, kto budzi postrach, ni temu, kto budzi sympati. o W polityce liczy si racja stanu oznacza to interes paostwa: historia nie sdzi zwycizcw, natomiast bardzo surowo obchodzi si z tymi, ktrzy paostwo doprowadzili do podboju. Paostwo musi mied sil wojskow zoon z obywateli nie ufa wojskom najemnym, ktre nie powic ycia jak obywatel, bronicy swojej rodziny, mienia i paostwa. o Polityka nie kieruje si zasadami moralnoci. Niewybaczalne jest jednak wszystko, co ksi zrobi dla wasnego interesu nie baczc na interes paostwa. Przeciw Machiavellemu wystpowali tacy wadcy, jak Fryderyk II, ktry przecie postpowa rzeklibymy makiawelicznie.

Wykad 410 marca 2010ReformacjaReformacja jest dowodem na to, e odrodzenie byo bardzo rnorodne. Jest przykadem na to, jak ruch religijny przekada si na skutki polityczne i jakie to ma konsekwencje dla pojmowania paostwa. 1517 Luter ogasza 95 tez przybijajc je na drzwiach kocioa w Wittenberdze. Luter kontynuuje myl w. Augustyna o tym, e skoro Bg jest wszechmocny, czowiek nie ma najmniejszegowpywu na swoje zbawienie. To jest punkt wyjciowy jego zaoeo. Wiemy, e do dzisiaj ten problem teologiczny jest przedmiotem sporw.

10

Spr o odpusty czy czowiek moe speniajc pewne praktyki sprawid, by Koci zapewni mu odpuszczenie win to take byo kwestionowane przez Lutra. Luteraoska filozofia duszy i ciaa dualizm, bdcy take punktem wsplnym z Augustynem. Luter uwaa, e myl jest wolna (Gedanken sind frei). Wadza moe kontrolowad jedynie nasze zachowania, natomiast nie jest w stanie kontrolowad myli tylko Bg je zna, co take jest argumentem przeciw odpustom. Ciao z kolei moe byd poddane przymusowi Luter uwaa, e dzieje si tak z powodu grzechu pierworodnego, dlatego wadza nad ciaem musi istnied. Przymus ten nie musi byd wcale ograniczony. Czowiek nie moe byd pobaany. Wadza jest lekarstwem na grzechy, a subordynacja to dobrodziejstwo, bo zapobiega paroksyzmom ludzkiej pychy. Koci wada sumieniami, ale jednoczenie roci sobie wadz wieck. Luter powiada, e Koci zbawid ludzi nie moe i staje si zbdny to wadza paostwowa ma kontrolowad zewntrzne zachowania ludzkie. Wadza ma byd bardzo surowa. Bunt bowiem jest zamachem nie tylko na wadz, ale i na zasady. Luter, ktry skdind przetumaczy Pismo wite na jzyk niemiecki, uwaa, e czowiek powinien kontaktowad si z Bogiem poprzez wasne sumienie. Popiera ksiciw niemieckich i zasad cuius regio eius religio. Stan przeciwko papiestwu i Habsburgom. Luteranizm okaza si w Europie zachodniej czym w rodzaju bizantynizmu cakowitej zwierzchnoci wadcy nad poddanymi, z uzasadnieniem w walce z zewntrznymi przejawami grzechu. Organizacja religijna bya podporzdkowana wadzy: ksita zatrudniali pastorw i wypacali im pensje. Luteranizm negowa prawo Kocioa do moralnej oceny wadzy. Luter zastosowa konstrukcj reservatio mentalis chodby wadza bya okrutna, naley jej suchad, co najwyej w sumieniu mona j po swojemu osdzid.

Kalwinizm Kalwin zaoy republik wyznaniow w Genewie. Bya ona gmin kalwiosk, w ktrej funkcjonowaa obok rady miejskiej rada religijna: Wielki Konsystorz. Przepisy religijne Konsystorza staway si zarazem przepisami paostwowymi. Kalwinici wyznawali zasad predestynacji Bg jako istniejcy poza czasem ju okreli, czy bdziemy zbawieni, czy nie. Kalwin podkrela, e nasze miejsce na Ziemi zostao nam dane przez Boga, ktry nakazuje nam, abymy we wszystkich naszych poczynaniach mieli przed oczyma nasze powoanie. Ludzie popeniaj bd mylc o szukaniu powoania, chod to przecie Bg wyznaczy drog ycia. Kto nie bdzie si do tego powoania stosowa, ten nigdy nie bdzie trzyma si susznej drogi. Z tej filozofii miaa wynikad pociecha w trudach i troskach. Caa ta doktryna przekada si na system polityczny i spoeczny: mamy byd zadowoleni ze swojego pooenia, nie sprzeciwiad si woli Boej, cieszyd si tym co mamy. Te pogldy byy oczywicie sprzeczne z wszelkimi postulatami rewolucyjnymi. Z drugiej strony jeeli jeste bankierem, to masz si bogacid, jeli jeste przedsibiorc, to masz produkowad zgodnie z powoaniem. Religia kalwioska, jeli chodzi o obyczaje bya bardzo surowa. Wykluczao to wic obnoszenie si ze swoim bogactwem, religia wymagaa surowoci i sumiennoci. Max Weber sformuowa tez, i Kalwini i Luteranie yli w religii, ktra wspieraa kapitalistyczne formy gospodarcze. Kraje katolickie natomiast, ktre nie zaznay reformacji do kapitalizmu byy gorzej przygotowane, poniewa nie kumulowa si kapita, ogromne sumy wydawane byy na przebaganie Boga w przekonaniu, e suyd to ma wybaganiu zbawienia zwyczaj cakowicie obcy protestantyzmowi. Po drugie charakterystyczny by etos pracy, szalenie wany w etyce protestanckiej i bdcy podwalin kapitalizmu.

Reformacja pokazuje, e renesans nie mia tylko przejaww makiawelicznych, ale take pojawiay si problemy ze rdem w religii. Tak czy inaczej, dominowao wsparcie dla nieograniczonej wadzy wieckiej.

Wiek XVIIWiek XVII jest bardziej jednolity, ni XVI z jednym wyjtkiem w postaci niebywaej formuy republikaoskiej, jaka pojawia si w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Bardziej jednorodna jest debata polityczna. Po pierwsze wiek XVII jest wiekiem racjonalizmu: s to czasy Kartezjusza i innych mylicieli, ktrzy uwaaj, e poznanie przy pomocy rozumu jest najtrafniejsze, chod rozum powinien opierad si na dowiadczeniu (chod np. Hobbes twierdzi, e cae poznanie jest empiryczne). Racjonalici wyznawali ide rozumowania more geometrico na sposb geometryczny. Naleao znaled punkt wyjcia, ktremu nie sposb zaprzeczyd, a nastpnie budowad na tym cay system w oparciu o zasady logiki i racjonalne mylenie. Taki racjonalizm jest charakterystyczny dla mylicieli XVII-wiecznych. Refleksja nad poznaniem ludzkim w sensie wieckim zaczyna si wanie w tym momencie. Drugim elementem bya debata nad paostwem i jego genez. Wczeniej Machiavelli twierdzi, e paostwa albo si tworzy nowe, albo podbija. Filozofowie XVII wieku natomiast zadaj sobie pytanie, co sprawia, e suchamy si wadzy w oderwaniu o twierdzeniach o suwerennym i wyposaonym w moc paostwie.

11

Rozrnienie prawa natury i uprawnieo naturalnych. Z prawa natury wynikad maj uprawnienia naturalne. XVII w. jest wiekiem jest okresem monarchii absolutnej (poza Rzeczpospolit) wadcy absolutni musieli uzasadniad swoj wadz. Problemem staje si potrzeba legitymizacji wadzy nie byo go w redniowieczu: wadza pochodzi przecie od Boga. Myliciele XVII-wieczni nie zadowalaj si takim stwierdzeniem. Std pojawiaj si konstrukcje umowy spoecznej, ktre pjd w stron obrony absolutyzmu, albo te twierdzenia, e wadza powinna byd ograniczona. Tradycyjne uzasadnianie wadzy monarszej byo zwizane z umacnianiem si absolutyzmu (apogeum we Francji w XVII w.). o Bossuet by mylicielem starego typu, wychowywa Ludwika XV napisa dzieo Polityka z Pisma witego wyprowadzona, napisana w formie katechizmu, w ktrym uzasadnia wadz odwoujc si do Biblii. Wadza krlewska jest absolutna, wadca nie musi si nikomu tumaczyd ze swoich postpkw. Wyrok ksicia jest ostateczny, sd nad wadcami sprawuje jedynie Bg; jedynie ksi ma wadz zmuszajc; ksi na mocy swojego urzdu jest ojcem swojego ludu. Zamach, lub prba ograniczenia wadzy byaby niezgodna z prawem boym. Byo to podkrelane ostentacyjn pobonoci krlw. W okreleniu krl sooce chodzio o to, e bez wiata sonecznego nie byoby ycia, a wic jest ten krl podstawowym elementem ycia spoecznego. o Na dworze Stewartw, tym ktry wprowadza takie zasady by krl Jakub VI Stewart w Izbie wygosi przemwienie, w ktrym swoj wadz porwna do wadzy praojca Abrahama wadza krlewska na ziemi jest rwna wadzy boej. Od jego imienia istniej termin jakobici (nie jakobini) zwolennicy jego wadzy. Krlowie s nie tylko boskimi oficerami na tym wiecie, ale nawet przez samego Stwrc zostali nazwani bogami. Wadza krlewska jest podobna do wadzy boskiej, ale take wadzy ojcowskiej obejmujcej prawo ycia i mierci. o W poowie XVII wieku we Francji miaa miejsce tzw. fronda bunt arystokracji w przymierzu z mieszczaostwem, prbujcy zmusid krla do liczenia si ze spoeczeostwem. Kwestionowanie wadzy krlewskiej byo blunierstwem przeciw Bogu. o Rozwin to w swojej ksice Robert Filmer myliciel na dworze Stewartw w dziele Patriarcha: uwaa, e wszyscy krlowie wywodz si od Adama i patriarchw i przechodzia na nich wadza nad rodzajem ludzkim. Ludwik XIV, w Rozwaaniach nad rzemiosem krlewskim nie stroni od tezy, e wadza jest obowizkiem danym od Boga, a wic proweniencja wadzy jest z boskiego rozkazu. o W latach 30 XVII w. przez negocjacje ustalono tzw. cztery artykuy gallikaoskie hierarchia kocielna miaa pozostawad w szczeglnych wizach z wadz francusk, a wpyw Watykanu by znacznie ograniczony. Nie wolno byo papieowi w adnych pismach potpiad monarchw (mg to zrobid ewentualnie sobr), monarchia mia wpyw na wybr biskupw francuskich. Artykuy te doprowadziy do sojuszu tronu i otarza, istniejcy do kooca rewolucji. Katolicy w wikszoci aprobowali ten stan rzeczy, poza marginesem, w ktrym znajdowali si ultramontanie, uznajcy, e wadza nad Kocioem znajduje si w Rzymie. Co charakterystyczne, to fakt, i idea zgody poddanych pojawia si nie tylko u mylicieli, ale take w kontrreformacji u Jezuitw, ktrzy twierdzili, i wadza bierze si z przyzwolenia ludu odchodzili wic od twierdzenia, i wadza pochodzi od Boga.

GrocjuszPrawo natury zaczo byd rozumiane jako zbir norm dostpny poznaniu rozumowemu ludzi i niewymagajcy Boga dla swojego uzasadnienia. Pierwszym takim mylicielem by Hugo Grocjusz (zm. 1645), yjcy w okresie wojny trzydziestoletniej. Traktat po wojnie trzydziestoletniej wprowadza tolerancj poddanych innego wyznania (a wic osabienie zasady cuius regio eius religio). By to bardzo wany moment w narodzinach liberalizmu swoboda sumienia i wolnod religii jest przecie dla liberaw podstawowym prawem czowieka. Grocjusz by posem szwedzkim w Paryu, piastujc swj urzd do 1642 roku. Grocjusz jest powszechnie wymieniany jak ojciec prawa midzynarodowego publicznego, jako wynikajcego z prawa natury. By te autorem prawa cywilnego, ktre opar o prawo rzymskie na zasadach prawa natury. Gdy Holendrzy popynli do Afryki poudniowej posugiwali si tam tym wanie prawem. Grocjusz stara si odpowiedzied na pytanie czym jest prawo natury. Uwaa, e rdem prawa natury jest niepisana natura ludzka, a prawo naturalne jest nakazem rozumu, ktry wskazuje, e w kadej czynnoci, w zalenoci od jego zgodnoci lub niezgodnoci z rozumem ludzkim tkwi jego moralna opieka, lub moralna koniecznod. Do nakazu owego dochodzi wic czowiek prawy, ktry wie, co jest dobre, a co ze. Bardzo wyranie powiada, e prawo natury jest tak niezmienne, e nawet Bg nie moe zmienid faktu, i 2 razy 2 daje cztery tak samo pewne i niezmienne jest prawo natury. Bg jest tylko porednio jest stwrc prawa naturalnego, jako stwrca czowieka istoty spoecznej. Matk jest natura. Mwic o prawie natury mamy na myli warunki, ktre narzucaj nam si rozumowo. Grocjusz zastanawia si nad oglnymi zasadami prawa natury, ktre wyznacza prawy rozum, przynaleny dorosym i zdrowym ludziom. o Zasada dotrzymywania umw pacta sunt servanta Grocjusz w swoich dzieach (Wolnod Mrz i O Wojnie i Pokoju) powiada, e naley przyjd t zasad, aby istniao w ogle ycie spoeczne. Nie chodzi wic tylko o umowy kupieckie. o Poszanowanie wasnoci nietykalnod wasnoci. Podstaw cywilizacji ma byd rozrnienie moje twoje. Z tym si wie prawo cywilne.

12

o Szkod naley zrekompensowad o Pewne czyny ze swej natury s ze i za nie naley ponied kar. Grocjusz twierdzi, e te zasady obowizuj nawet, gdyby dopucid, i Bg nie istnieje. Grocjusz mwi te o prawach podmiotowych prawach jednostki w stosunku do siebie samej, do innych i do zbiorowoci. Z prawa do wasnoci i tezy, i wasnod dotyczy rzeczy, ktre mona podzielid (oddzielid moje od twojego) wywodzi zasad, i morze nie jest przedmiotem wasnoci niemoliwym jest aby je podzielid. Grocjusz rozcign prawo natury na stosunki midzynarodowe. Wojna moe byd sposobem ochrony prawa natury; nie jest jednak uprawnionym sposobem zdobywania wasnoci. Z takiego ujcia Grocjusz wyprowadzi prawo humanitarne poniewa istot wojny jest ochrona uprawnieo prawnonaturalnych, to mona zabijad przeciwnika, jeeli ze mn walczy, jeeli jednak przeciwnik si poddaje, to nie wolno go zabid, std ochrona jeocw. Podobnie nie wolno te walczyd ze starcami, kobietami i dziedmi. Grocjusz twierdzi, e prawo natury nie moe zostad uchylone, jednak monarchi absolutn usprawiedliwia fakt, i jeeli lud zawar umow z monarch oddajc mu wadz absolutn, to pacta sunt servanta monarchia absolutna ma racj bytu.

HobbesDo pojcia prawa natury podszed Tomasz Hobbes zwolennik absolutyzmu, yjcy w Anglii. By sensualist, prawdopodobnie ateista. By pisarzem bardzo wanym pisarzem dla konstrukcji teorii o paostwie. By zwizany ze Stewartami, by nauczycielem na dworze. Znany jest przede wszystkim ze elementw filozofii. Jego gwnym dzieem jest Lewiatan. By dosyd lojalny wobec Cromwella. Wywid ide paostwa z kondycji czowieka, ktr widzia przede wszystkim jako istot rzdzon cielesnymi namitnociami. Std uzasadni koniecznod istnienia paostwa umow. Hobbes stara si analizowad czowieka nie tyle przez pryzmat rozumnoci, ale obserwujc zachowania czowieka empirycznie. Podstawow cech kondycji czowieka jest rwnod ludzi, co moe si wydawad jak na XVII w. stwierdzenie rewolucyjne. Hobbes mwi, e dowiadczenie poucza, e ludzie s nierwni, ale nie ma takiej zasadniczej rnicy midzy nimi, eby kto dobrowolnie uzna, e kto inny ma prawo nim rzdzid. Natura uczynia ludzi rwnymi w kwestii praw cielesnych lub duchowych, jednak jeli wemie si wszystko to rnica midzy nimi nie jest tak znaczna, eby jeden roci sobie prawo do wadzy nad innym. Wojna polega nie tylko na walce cielesnej, ale take na widocznej do tego gotowoci. Pojcia sprawiedliwoci i niesprawiedliwoci w wojnie nie maj zastosowania, jest to po prostu stan natury. Powiada Hobbes, e w stanie wojny nie rzdzi rozum, tylko namitnoci. Czowiek ma jedno uprawnienie naturalne wolnod, jak czowiek ma do uywania wedle wasnej woli. Z denia do zachowania wasnego ycia mona wyrozumowad zasady spoeczne a wic prawo natury. Wadza jest o tyle utylitarna, e ludzie uznaj, i lepiej poddad si wadzy i zachowad ycie, ni byd naraonym na stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim.Tego rodzaju rachunek zyskw i strat jest typowy dla filozofii utylitaryzmu. Sama umowa spoeczna ma specyficzny ksztat i moc jest umow kadego z kadym, wszystkie jednostki umawiaj si, e przestan walczyd ze sob i poddadz si wadzy suwerena. o Suweren nie jest stron tej umowy. o Z niej wypywaj wszystkie kompetencje suwerena. o Suwerenem moe byd jednostka, lub wielod, grupa. Hobbes wic w swojej definicji nie wyklucza republikaoskiej formy sprawowania wadzy, ale nie wyklucza te monarchii czy dyktatora. o Suwerenowi podporzdkowujemy ca swoj osob; albo poddajemy si cakowicie wadzy suwerena, albo umowa nie jest zawarta. o Hobbes celem umowy jest spokojna egzystencja ludzi. Suweren musi mied wszelkie rodki, dlatego jest wadc absolutnym; stanowi prawo, ma moc uycia przymusu i siy. Wyraenie Lewiatan na wyobraenie potnego paostwa przetrwao do dzisiaj w filozofii polityki. Paostwu podporzdkowane s wszystkie instytucje, wczajc w to Koci. o W stanie natury (bez paostwa) prawo natury nie jest przestrzegane, dopiero paostwo jest w stanie je realizowad. Hobbes nie przewiduje legalnej moliwoci zmiany suwerena, poniewa nie by on stron umowy, a pod drugie, jeeli ludzie nie chc suchad suwerena, to oznacza to powrt do stanu natury wojny wszystkich przeciwko wszystkim. Prawo i normy obowizujce nie wynikaj z tego, e s suszne, prawdziwe, dobre, ale z tego, e stoi za nimi wadza.

Tomasz Hobbes nie sta si jednak ulubionym pisarzem zwolennikw absolutyzmu, poniewa rda wadzy w absolutyzmie nie mog wynikad ze zgody ludu. Co wicej, filozofia utylitaryzmu tkwica u podstaw umowy spoecznej jest rwnie niebezpieczna, bo jeli monarcha nie zagwarantowa pokoju, to mona podwayd obowizywanie umowy spoecznej wadca przecie nie wywiza si z niej. Obce

13

byo te zaoenie o rwnoci ludzi: e nie jest tak, e jedni s stworzeni do rzdzenia, a inni do suchania. Hobbes by take obcy liberaom twierdzc, e ludzie musz si podporzdkowad wadzy cakowicie jeeli ma jedynym motywem jest zachowanie ycia, to ta egzystencja bdzie bardzo marna. Paradoks Hobbesa: czowiek idcy uciekajcy z szafotu nie jest wolny kady moe go zabid. Pisarz ten do dzisiaj jest cytowany, take przez obroocw demokracji; natomiast jego wspczesnym przeciwnikiem by John Locke, ktry stworzy zupenie inn wizj stanu przedpaostwowego, zakresu wadzy i tego, do kogo naley suwerennod.

Wykad 517 marca 2010Umowa spoecznaJohn Locke zm. 1704, zapocztkowa owiecenie XVIII-wieczne. Locke szuka filozoficznych podstaw Rewolucji Chwalebnej. Zwizany by z Wigami, dcymi do ograniczenia wadzy krlewskiej. Stworzy Dwa traktaty o rzdzie, do ktrych nie przyzna si za ycia. Locke jest dzieckiem XVII w. polemizujcym z koncepcj wadzy krlewskiej dei gratia. Locke twierdzi, e poznanie bierze si z dowiadczenia i pracy rozumu poczenie empiryzmu z racjonalizmem. Zakada, e jeeli Bg stworzy czowieka i wiat (co dla Lockea byo oczywiste), to znaczy, e zna cel tego stworzenia. Czowiek celu tego nie moe poznad, ale moe poznad normy prawa natury. Ta koncepcja, e czowiek zosta stworzony przez i dla Boga ma liczne konsekwencje, np. niedopuszczalnod samobjstwa (zgodne z pogldami sigajcymi ju redniowiecza karalnod samobjstwa); ale take fakt, i aden czowiek nie moe byd wasnoci drugiego czowieka pogld ju bardzo nowoczesny. Std te zakaz niewolnictwa, ale take niedopuszczalnod umowy, i osoba odda si w niewol. Locke powiada, e mona zawrzed umow o prac, albo o sub ale jest to dopuszczalna umowa, natomiast niedopuszczalne jest, aby dad nad sob wadz ycia i mierci. Koncepcja zachowania siebie wynika z tego zachowanie ycia, ale take wolnoci i wasnoci. Locke naley do pisarzy, ktrzy uzasadniaj prawo do wasnoci w sposb typowy dla pniejszych liberaw wasnod jest przedueniem mojego ja rzeczy take skadaj si na myself. Locke uwaa, e wasnod jest skutkiem pracy a wic jednostka wkada w ni czstk siebie i to jest tytuem prawa do wasnoci. Ilustrowa to na przykadzie liwek. o Locke posugiwa si swego rodzaju przypowieci: w dawnych czasach, gdy ziemia bya dostpna ludziom wraz z jej owocami roso drzewo liwkowe. Dostp do jego owocw by dla kadego rwny. Niektrzy zjedli liwki i drzewo zostawili, inni liwkom powicili swj czas suszyli je, a nastpnie je sprzedawali a wic pracowali nad nimi. Ich praca uzasadnia bogacenie si. Locke uzna, e wolnod religii powinna obejmowad moliwod praktyk dugo twierdzi, e ateizm powinien byd zakazany. Ostatecznie napisa wiele listw o tolerancji, chocia do kooca ycia uwaa, e niektre praktyki religijne jak procesje mog byd ograniczane ze wzgldu na wolnod poruszania si. Niektre rozumowania Lockea byy dod naiwne: wymiewa koncepcj o pochodzeniu krlw od Adama w koocu jak mog od Adama pochodzid krlowie czarni, czerwoni i biali. Punktem wyjcia dla Lockea byo przekonanie, e czowiek dy do swojego szczcia Twierdzi, e pierwszym nakazem prawa natury jest nakaz zachowania rodzaju ludzkiego i samego siebie. To jest przyczyn powstania paostwa jako, e ludziom prawa natury byy znane zawsze, take przed powstaniem paostwa. Locke rni si od Hobbesa, poniewa obce jest mu twierdzenie, e przed powstaniem paostwa istnied moe wycznie stan chaosu; twierdzi raczej, e stan natury nie jest stanem chaosu, czowiek posiada wolnod, poza wolnoci unicestwienia samego siebie, ani adnej istoty koegzystujcej z nim. S pewne naturalne uprawnienia, ktre s regulowane przez rozum, i nawet przed paostwem czowiek te uprawnienia posiada i zna. Skoro czowiek ma prawo do zachowania ycia, to mam take prawo odparcia zamachu na swoj osob. Wynika z tego prawo do obrony ycia, osoby i wasnoci. Co rwnie wane, w uprawnieniach tych jestemy rwni kady take moe odeprzed atak drugiego. Jeeli wic znamy uprawnienia i prawa to po co istnieje paostwo? o Locke odpowiada, e wanie z niedoskonaoci odpierania atakw na uprawnienia: ludzie mog byd silniejsi lub sabsi, nie kady jest w stanie obronid swoich naturalnych praw. o W stanie naturalnym brakuje te prawa, ktre ma byd podstaw do rozstrzygania sporw. Ludzie pochonici wasnymi interesami nie studiuj go przez co, nie zauwaamy go za nas obowizujce. o W stanie natury brakuje take bezstronnego sdziego, poniewa kady jest sdzi i wykonawc prawa natury. Ludzie we wasnej sprawie s w stanie id za daleko, a w sprawie innych s raczej opieszali. o Poza tym potrzebna jest sia, stojca na stray praw ktra take powinna byd domen paostwa.

14

Locke pokazuje dwa elementy paostwa: spoeczeostwo obywatelskie (civil society): o zjednoczenie jednostek, uznanie si za wsplnot i o okrelenie zasad prawa natury, na ktrych spoeczeostwo obywatelskie si opiera Spoeczeostwo obywatelskie powstaje w pierwszej kolejnoci tworzymy pewn wsplnot, zakadajc, e nikt nie bdzie uywa siy, do zdobycia wadzy, natomiast wybierzemy wadz, przy czym Locke powiada, e rdem wadzy jest spoeczeostwo, natomiast wrd wadzy najwaniejsza ma byd legislatywa, ktra tworzy prawa. Wprawdzie Locke uwaa, e lud moe nadad sobie dowolny ustrj monarchi albo republik, jednak prawo stanowione musi byd przez legislatyw. Ludzie nie wyrzekaj si swoich uprawnieo do ycia, do wasnoci, wolnoci poza jednym: i mog odeprzed atak, bdcy zamachem na moj wolnod. To uprawnienie jednostki przekazuj na rzecz spoeczeostwa. Z tego wynika, e jeeli w jakim spoeczeostwie wasnod jest chroniona, to nie dlatego, e monarcha tak postanowi, tylko dlatego, e kademu si to naley, a wadza ma za zadanie jej bronid. Locke dochodzi do pewnej konstrukcji podziau wadzy. o Legislatywa ma byd emanacj spoeczeostwa o natomiast wadz sdowniczo-administracyjn powierza monarsze. Rol i zadaniem wadzy paostwowej jest wic ochrona naturalnych uprawnieo. W filozofii Hobbesa uwag zwraca wojna wszystkich ze wszystkimi, w wyniku ktrej powstaje paostwo; natomiast u Lockea w pierwszej kolejnoci powstaje spoeczeostwo obywatelskie. Okrelenie spoeczeostwo obywatelskie zrobio ogromn karier, m.in. w Polsce, w latach 80. Kuszc bya myl, e spoeczeostwo jest pierwotne wobec paostwa. Zadania paostwa byy bardzo nieliczne: nightwatcher paostwo jako str nocny. Str pilnuje porzdku, ale nie rzdzi. Istniej granice wadzy paostwa, do jego funkcji naley: o rzdzenie na podstawie znanych i stanowionych praw, rwnych dla wszystkich; o prawa powinny byd ostatecznie ustanawiane dla dobra ludu; o legislatywa nie moe opodatkowad wasnoci ludu bez jego zgody; o legislatywa nie moe przekazad nikomu tworzenia prawa. W obecnych konstytucjach zaznacza si, e ustawodawca nie moe naruszyd wczeniejszych postanowieo. Locke zwraca uwag na to, e takie kwestie, jak np. religia i kwestie sumienia s sprawami indywidualnymi.

OwiecenieJean Jaeques Rousseau Jan Jakub Russo: (1712-1778), syn zegarmistrza z Genewy, biedny przez cae ycie, nigdy nie zazna stabilizacji, swoimi licznymi dzieami wywoywa skandale (np m.in. odrzuca historycyzm). Najwaniejsze jego dziea to: Umowa spoeczna, Uwagi o rzdzie polskim, Ekonomia polityczna. Pogldy Rousseau: Etapy rozwoju ludzkoci: 1. bada on czowieka natury, nie spaczonego przez cywilizacj (pragn uchwycid oglny kierunek rozwoju historii ludzkoci) a. twierdzi, e czowiek pierwotny nie czu potrzeby ycia spoecznego (nie mia zbyt wygrowanych ambicji), nie zna pychy, a wic i konfliktw b. stan natury by stanem pokoju i harmonii zdaniem Rousseau katastrofy naturalne zmusiy czowieka pierwotnego do budowy pierwszych prymitywnych organizmw spoecznych a. pojawienie si rodziny, jego zdaniem, spowodowao pojawienie si u czowieka pierwotnego nowych namitnoci, wczeniej mu nieznanych (np. miod, prnod, zawid) b. Rousseau twierdzi, e rozwj (ewolucja) czowieka prowadzi niechybnie do nieszczcia czowiek zaczyna byd amatorem wygody pojawienie si wasnoci prywatnej doprowadzio do wyodrbnienia si biednych i bogatych (to z kolei prowadzio do rnych konfliktw na tym tle) a. Rousseau twierdzi, e wasnod i jej pody przyczyniy si do powstania paostwa (spoecznoci politycznej) b. paostwo byo rezultatem umowy spoecznej, ktra miaa zabezpieczyd biednych przed uciskiem, a bogatych powcigad w ambicjach (rycho okazao si, pisa Rousseau, e bogaci oszukali biednych umowa spoeczna usankcjonowaa rzdy despotyczne oraz wydatnie pogbia nierwnoci w spoeczeostwie) despotyzm by niewtpliwie gorszy od stanu naturalnego, jednake odwrt od tego stanu rzeczy by ju niemoliwy (rozwj cywilizacji jest nieodwracalny) Rousseau mia poczucie, e jego wizja rozwoju ludzkoci moe nie byd do kooca prawdziwa2

2.

3.

2

Na podstawie skryptu Dechnika (vademecum studenta, hehe)15

natomiast by pewny co do wzorca umowy spoecznej, ktr zaprezentowa: o umowa powinna byd zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwoci o musi byd ona podstaw prawdziwej wolnoci (krytykowa Grocjusza i Hobbesa za tezy jakoby umowa spoeczna oddawaa lud w niewol) o umowa powinna przynosid korzyci wszystkim zainteresowanym stronom (w przeciwnym razie bdzie ona sprzeczna z natur) 3 o istot umowy jest rwnod wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolnoci widad zatem, e Rousseau by zwolennikiem egalitaryzmu paostwo, jego zdaniem, nie jest ze, jeeli realizuje podstawowe zaoenia umowy spoecznej

Zwierzchnictwo ludu: Rousseau nie by prekursorem idei suwerennoci wadzy ludu (by nim Marsyliusz z Padwy), podkreli on jedynie, e jej cech jest niezbywalnod zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej (wola ta zaley od zachowania wolnoci) twierdzi, e suwerennoci nie mona oddad ani krlowi, ani posom w parlamencie Rousseau tskni za demokracj bezporedni (zdawa sobie jednak spraw, e przy ogromie paostwa zasada ta napotkaaby na techniczne trudnoci) odrzuca monteskiuszowski podzia wadzy (jego zdaniem wadza jest niepodzielna kada ustawa powinna traktowad obywateli zawsze jako czonkw caoci wola powszechna, zdaniem Rousseau, symbolizuje interes ogu (powszechny) bez niej nie moe istnied adne spoeczeostwo popiera gosowania wikszoci (zdanie wikszoci jest wol wszystkich) by przeciwnikiem partii politycznych (faszuj wol ludu) suwerennod ludu oznacza rwnie wycznod prawodawcz (ustawy tworzy lud i je respektuje) Rousseau uznawa rne formy rzdw (monarchiczne, arystokratyczne, demokratyczne), nad ktrymi kontrol sprawowaby suwerenny lud mia wiadomod nierealnoci postulatu penych rzdw demokratycznych monarchia wykazuje skonnoci ku absolutyzmowi ma wiele istotnych wad, moe byd realizowana wycznie w bogatych paostwach twierdzi, e od rzdu monarchicznego znacznie lepszy jest rzd arystokratyczny (najlepiej gdy mdrzy rzdz paostwem)

Teoretyk drobnomieszczaostwa: Rousseau wierzy, e moliwe jest pene oddzielenie rzdu od legislatywy, a suwerennod ludu jest lekiem na wszelkie choroby cywilizacji postulowa wprowadzenie instrumentw umoliwiajcych ludowi realizacj swych suwerennych obowizkw (walka z interesami partykularnymi) Rousseau, inaczej ni liberaowie, domaga si interweniowania w sfer wielkiej wasnoci sam opowiada si za drobn wasnoci (patron drobnego mieszczaostwa i drobnej wytwrczoci) popiera obywatelskie wychowanie (patriotyzm, kult rwnoci, wolnoci, wasnoci) podobnie jak Hobbes popiera utylitarn rol religii Pomimo silnej warstwy utopii dorobek Rousseau by powany. Da on uzasadnienie mieszczaoskiej demokracji, jako systemu politycznego, przyczyni si do jego rozpowszechnienia.

Wykad 624 marca 2010

Liberalizm Jakkolwiek liberaowie uznaj koniecznod istnienia paostwa, to nie jest ono najwysz wartoci w przeciwieostwie do wolnoci lub szczcia jednostek. Liberaowie maj pewne uwagi dotyczce paostwa, midzy innymi dotyczce podziau wadzy. Kada wadza deprawuje wadza absolutna deprawuje absolutnie. Jeeli kada wadza ma tendencj do wypaczania, to najlepszym wyjciem jest taki jej podzia, aby zapobiec deprawacji.

3

A nie wolnod, jak na pisae, Jakubie Dechniku

16

Wg liberaw suwerennod narodu ma swoje granice.

Marzeniem liberaw bya idea rzdw prawa kadli oni nacisk na przestrzeganie prawa: wadza musi mied podstaw prawn do dziaania dlatego s przeciwnikami wadzy absolutnej, nieograniczonej. W swoich pocztkach liberalizm opiera si na postulacie wolnoci gospodarczej kady ma prawo do podjcia dziaalnoci gospodarczej i przede wszystkim do wasnoci. W tym sensie liberaowie walcz o wolny rynek: w pierwszej poowie XIX w. oznacza to walk o zniesienie ograniczeo feudalnych: o Zakazu posiadania ziemi przez chopw, o Trudnienia si handlem przez szlacht itd. We Francji te feudalne ograniczenia byy ju symboliczne, ale mimo wszystko chop nie by penym wacicielem, poniewa musia podporzdkowad si pewnym przywilejom arystokracji (np. przebieganie przez pole w trakcie polowania). Std te danie wolnoci obrotu gospodarczego (np. w Anglii obowizywa zakaz przywoenia towarw na nieangielskich statkach) i nabywania wasnoci. Przekonanie Adama Smitha, e bogactwo narodw bierze si z pracy ludzkiej nie z tezauryzacji, iloci zota, monopoli. Adam Smith by wic twrc liberalizmu ekonomicznego (Bogactwo narodw). Twierdzi, e wolna konkurencja (nieskrpowana ograniczeniami, np. feudalnymi) jest najbardziej efektywna. W pierwszej poowie XIX w. midzy liberalizmem ekonomicznym a politycznym istniaa dod istotna symbioza. o

Natomiast pod koniec XIX w. tematem staa si moliwod ingerencji paostwa w sprawy spoeczne. Wtedy czd liberaw w imi prawdziwej wolnoci wszystkich przyznaje paostwu pewn rol w gospodarce. Cay czas motywem gospodarki jest wolnod jednostki, a nie rwnod. Liberaowie podzielili si na: o liberaw spoecznych o liberaw ortodoksyjnych wolnorynkowych

Liberaowie bardzo wyranie rnili si midzy sob w kwestii podstaw etycznych i wiatopogldowych: Locke twierdzi, e wolnod czowieka wywodzi si z faktu, i zosta stworzony z woli Boga; inni liberaowie jednak twierdzili, e najwysz wartoci czowieka jest szczcie, co wpisywao si w nurt utylitarny. Rwnie wanym, co Locke protoplast liberalizmu by Monteskiusz.

MonteskiuszZmar w 1755 roku, jego gwnym dzieem byo O duchu praw (1748). Monteskiusz by przede wszystkim badaczem spoecznym posugujcym si histori. Monteskiusz w przeciwieostwie od m.in. Lockea czy Hobbesa nie poszukiwa jednego idealnego modelu ustroju, wskazywa na relatywizm w tej kwestii. Jego podstawowym zaoeniem byo, e prawodawca, ktry rzdzi paostwem musi wzid pod uwag wielk liczb okolicznoci, w jakich tworzone ma byd prawo. Obowizkiem prawodawcy jest id za duchem narodu, kiedy nie jest sprzeczny z jego dobrem nic nie jest bowiem czynione lepiej ni to, co jest czynione zgodnie z duchem. Monteskiusz stwierdzi, e nie wszystkie narody d do wolnoci, ale takie istniej, std musi istnied ustrj, ktry gwarantowaby wolnod. Wolnod polityczna obywatela wg Monteskiusza jest to spokj ducha pochodzcy z przewiadczenia o wasnym bezpieczeostwie naley zaprowadzid taki porzdek, aby aden obywatel nie obawia si drugiego obywatela. Wszyscy podlegaj prawu, nikt nie moe zakazad mi czego, co jest dozwolone. Taki sposb mylenia przyczyni si do nurtu XIX-wiecznych kodyfikacji w Europie. Monteskiusz twierdzi, e poczucie bezpieczeostwa wystarcza do prawidowego funkcjonowania spoeczeostwa kiedy wiadomym jest, co prawo nakazuje, a czego zakazuje (pniejsi liberaowie twierdzili, e to nie wystarczy potrzeba te stwierdzid, co prawo moe nakazad, a czego zakazad).

Monteskiusz krytycznie ocenia wspczesn sobie Francj. W listach, pisanych przez Persa podrujcego po Francji stwierdza on, e jest tam dokadnie tak, jak w Persji. Miao to wykazad, e Francja jest krajem, w ktrym nie wiadomo na co liczyd polegad na prawie, czy przekupid sdziego. Okrela ustrj ze wzgldu na jego cechy charakterystyczne: Republikaoski gdzie rzdzi lud bd czd ludu. o Opiera si na mioci do ojczyzny i gotowoci obywatela do suchania prawa Monarchiczny gdzie rzdzi monarcha dziaajcy na podstawie prawa.

17

Opiera si na honorze gotowod do przestrzegania i poddania si prawu; std te niezbdn warstw jest szlachta, jako ciao poredniczce. Szlachta, jako jedyna grupa, ktr prawo obdarza przywilejami, jest zainteresowana przestrzeganiem prawa. Tak urzdzona monarchia daje wolnod. Despotyzm gdzie caa wadza spoczywa w rkach jednej osoby. o Opiera si na strachu.

o

Synna monteskiuszowska teoria podziau wadzy oparta bya na ustroju Anglii: Prawodawcz: o Nisza izba parlamentu ma reprezentowad lud posiadad wadz prawodawcz. o Zalet przedstawicieli jest to, e s zdolni do roztrzsania spraw paostwowych sam lud si do tego nie nadaje. o Przedstawiciele powinni debatowad w sposb wolny. o Izba szlachecka powinna byd dziedziczona, tak, aby dbad o przywileje szlachty i umiarkowane prawo. o Hamulcem wewntrznym jest to, e nie we wszystkich sprawach izba wysza ma decydujcy gos: np. w sprawach dotyczcych podatkw powinna mied moc przeszkadzajc, a nie niweczc. o Wadza prawodawcza nie moe obradowad sama przez si ciao prawodawcze nie moe zwoywad si samo. Wykonawcz: o Wadza wykonawcza musi okrelad, gdzie i kiedy prawodawca ma si zbierad. Monarcha natomiast ma byd zdjty od wszelkiej odpowiedzialnoci std te za decyzje musi odpowiadad okrelony minister, ktry skada podpis. o Naley wic rozdzielid wykonywanie i stanowienie prawa. Std te regua check and balance. Sdownicz: o Monteskiusz najmniej czasu powici wadzy sdowniczej, poniewa jeli prawo jest jasne, to wyrok wymaga jedynie dokonania aktu subsumpcji. Sdziowie maj byd jedynie ustami ustawy, std te powinni byd nawet wybieralni. Dzi wiadomo ju, e to zudzenie sdziowie nie s jedynie ustami ustawy, poniewa proces stosowania prawa jest nacechowany wieloma subtelnociami.

Zasada podziau wadzy zostaa wpisana do Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela by to wic pewien liberalny pewnik w XIX w.

Beniamin Constant (1767-1830)Klasyczny filozof liberalny. Wywodzi si z francuskich Hugenotw. Za Napoleona wszed do ciaa prawodawczego, bliski bonapartyzmowi. Zaangaowa si w epizod 100 dni Napoleona, napisa wtedy konstytucj cesarstwa liberalnego. Po restauracji monarchii przeszed do opozycji. Przeprowadzi m.in. analiz porwnawcz religii, jego dzieem programowym byo O wolnoci staroytnych w porwnaniu z wolnoci wspczesnych. Porwnywa on dwa rodzaje wolnoci: Staroytni wolnod rozumieli jako moliwod stanowienia prawa polemika Constanta z Rousseau. o Staroytny obywatel traktowa wyraz swojej wolnoci udzia w tworzeniu i wykonywaniu prawa. o Jednoczenie jednak to prawo nie zostawiao jednostce swobody dziaania nawet w bardzo szczegowych kwestiach (np. wspycie onierza z maonk, czy dopuszczalne stroje). o Constant twierdzi, e staroytni byli wolni w sferze politycznej, ale jako ludzie nie mieli wolnoci. Jego zdaniem wolnod ma polegad nie tylko na tym, e wszystko byo regulowane prawem (nie podlegajc cudzej pojedynczej woli). Wolnod wspczesnych polega na wolnoci negatywnej wolnoci od ingerencji paostwa. o Istnieje istotny obszar ludzkiego ycia, ktry nie podlega regulacjom. o Constant twierdzi, e istnieje granica tej wolnoci wolnod drugiego czowieka. Dla wspczesnych mniej wane jest, aby brad udzia w yciu politycznym, natomiast istotniejsze jest, aby posiadad wspomnian wolnod negatywn. Do zakresu tej wolnoci zalicza Wolnod osoby zakaz aresztowania osoby bez podstawy Wolnod wasnoci Wolnod sumienia Prawo do prywatnoci (angielskie my home is my castle)

Na tym tle Constant stworzy inn koncepcj suwerennoci narodu nie moe byd ona pojmowana jako nieograniczona. Suwerennod jest fundamentalna dla spoeczeostwa. Nie oznacza to, e wadza suwerenna jest nieograniczona: w spoeczeostwach opartych na zasadach suwerennoci narodu, adna jednostka ani klasa nie moe narzucad swojej woli innym; jednak nawet cae spoeczeostwo nie moe narzucad woli swoim jednostkom. Czd ludzkiej egzystencji znajduje si poza wszelk kompetencj spoeczeostwa teza odrzucana przez totalitaryzm. Wikszod nawet jednomylna moe si w przeciwnym wypadku zachowywad jak despota.

18

Constant twierdzi, e nawet w przypadku, gdy cae spoeczeostwo jednomylnie z wyjtkiem jednej jednostki, przegosowao, e likwiduje si prawo wasnoci taka sytuacja jest niedopuszczalna.

Jeremiasz Bentham (utylitaryzm)Negowa koncepcj nienaruszalnych praw czowieka, poniewa nie da si nic powiedzied o naturze czowieka, poza tym, e czowiek dy do pomnoenia przyjemnoci i uniknicia przykroci. Wszystko da si sprowadzid do zasady uytecznoci moralne i podane jest to, co zmniejsza przykrod, a zwiksza przyjemnod jednostki. Spoeczeostwo byo dla niego tylko sum skadajcych si na nie jednostek. Ten indywidualizm czy go ze wszystkimi liberaami, chod by najbardziej radykalny. Std te rzd powinien rwnie kierowad si rachunkiem przyjemnoci i przykroci. Sprowadzenie pojd jak zo, przykrod, strata do jednego mianownika jest radykalnym uproszczeniem. Naley jednak podkrelid, e nie prowadzi to do adnego hedonizmu [co innego twierdzi Tatarkiewicz przyp. red.] Mill bdcy wychowankiem Benthama wspomina, e nie spdzi ani jednej godziny na beztroskiej zabawie w ogrodzie. Skoro wszyscy maj tak sam natur, to naley pozostawid jak najwiksz wolnod. Skoro wszyscy ludzie d do unikania przykroci i zwikszania przyjemnoci, to wikszod, ktra twierdzi, e dane dziaanie zwiksza rachunek przyjemnoci ma zawsze racj.

John Stuart MillJohn Stuart Mill wychowany w tej idei twierdzi, e nie wszystko da si sprowadzid do tej samej przyjemnoci (o rnym trwaniu czy nateniu). Istniej przyjemnoci egoistyczne, ale istniej te przyjemnoci czerpane z dziaao na rzecz innych jednostek (przyjemnoci wyszego rzdu). Moralnod utylitarystw stwierdza, e dopuszczalne jest powicenie wasnego dobra dla dobra innych, zaprzecza jednak wartoci powicenia dobra dla samego powicenia. Naley jednak pamitad, e ten utylitarny rachunek moe prowadzid do zniewolenia jednostek. Esej o wolnoci czowiek interesuje si bezporednio tylko t sfer, ktra dotyczy jego. Sfera wolnoci obejmuje: Wolnod myli i uczucia o Wolnod sumienia o Wolnod opinii i osdu o Swoboda gustw Swoboda dziaania jak nam si podoba, pod warunkiem ponoszenia konsekwencji bez adnej przeszkody chodby postpowanie to byo uwaane za gupie lub niesuszne Swoboda do zrzeszania si jednostek w kadym celu nie przynoszcym szkody innym

adne spoeczeostwo nie jest cakowicie wolne, jeli powysze warunki nie s uznawane bez adnych zastrzeeo. Kady powinien sam pilnowad swojego interesu. Mill wierzy w postp pogld, i ludzkod si doskonali jest pewn sta w myli liberaw. Pojcie nieszkodzenia innym nawet u Milla jest dosyd subtelne np. wolnod sowa. Wypowiedzi mona dzielid na takie, ktre nie pocigaj skutkw i takie, ktre mog szkodzid. Naley wic brad pod uwag skutki swoich sw jak w przypadku hate speach. Mill podkrela jednak istotnod debaty jako rozwijajcej dla poszczeglnych uczestnikw w przeciwieostwie do zamknitych dogmatw. Wolnod sowa sprzyja wic intelektualnemu wznoszeniu si na wyszy poziom. Jest szczeglnie istotna dla przecitnych istot, aby mogy si rozwijad. Mill dostrzeg wejcie klas do polityki zgadza si z Marksem, e istniej dwie wielkie masy spoeczne: kapitalici i proletariat. Mill nie twierdzi, e ta druga wikszod ma zawsze racj, uwaa, e ruch masowy sprzyja przecitnoci, trzeba natomiast wspierad jednostkow indywidualnod. Naley wic wyznaczyd granice wadzy spoeczeostwa nad jednostk. Naley tak zorganizowad wadz i paostwo, aby moliwe byo zachowanie wspomnianych granic. Std pojcie rzdu reprezentatywnego tak, aby rzd odzwierciedla rne grupy spoeczne: demokracja jako rzdy wikszoci z uwzgldnieniem mniejszoci. Z tym wiza si jego projekt prawa wyborczego cile proporcjonalnego; z eliminacj analfabetw, bankrutw. Rnorodnod interesw nie pozwoli, eby jedna klasa zwyciya, ale w kwestii wsplnych interesw moe dojd do porozumienia. John Stuart Mill sceptycznie odnoszcy si do wikszoci, wzorujc si na wczesnym parlamentaryzmie powiada, e ciao polityczne parlament ma uchwalid prawo, ale istot nie jest tred zaledwie jednej ustawy nad ktr pracuje; prawodawca musi okrelid do czego zmierza, jakie s jego cele, a reszt redakcj, formuowanie przepisw powinien zostawid fachowcom (np. biura legislacyjne).

19

Wykad 731 marca 2010Liberalizm socjalny (spoeczny)John Stuart Mill przyznawa, e niektre przedsiwzicia s niewykonalne dla indywidualnych przedsibiorcw, dlatego czd zadao musi przejd paostwo. Na przeomie XIX i XX w. w Wielkiej Brytanii pojawili si liberaowie, ktrym z jednej strony bliska jest idea wolnoci (a w konsekwencji wolna konkurencja), a z drugiej strony twierdzili, e aby moga ona mied miejsce, potrzebny jest pewien interwencjonizm paostwowy. Leonard Trelawny Hobhouse (1864 1929) Powici wiele prac wasnoci prywatnej zwraca uwag na to, e jej gromadzenie przez jednostki jest rwnie zasug caego spoeczeostwa, np. sia robocza pracujca dla przedsibiorcy zostaa przecie wyedukowana i uksztatowana (poprzez kultur) przez spoeczeostwo; bez spoeczeostwa nie byoby rwnie popytu na produkty wytwarzane przez przedsibiorstwa. Std myl, i spoeczeostwo ma prawo do czci wasnoci prywatnej. Byo to uzasadnieniem progresji podatkowej nie wszyscy w rwnym stopniu korzystaj z dbr i instytucji paostwowych. Im wikszy majtek posiada jednostka, tym bardziej jest uzaleniona od tych instytucji sdw, ksig wieczystych, prawnej ochrony wasnoci, itd. Podkrela brak rwnoci midzy zatrudnionym robotnikiem, a pracodawc przy podpisywaniu umowy o prac, std postulowa upowszechnienie umw zbiorowych o prac. Hobhouse krytykowa biernod paostwa. Wskazywa najwaniejsze obszary jego dziaalnoci: Edukacja Zapewnienie kademu minimalnych warunkw ycia

John Maynard Keynes (1883 1946) By jednym z najwaniejszych teoretykw interwencjonizmu paostwowego paostwo powinno podejmowad pewne dziaania. Bra udzia w powstawaniu Midzynarodowego Funduszu Walutowego. 1936 Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza praca, na ktrej opieraa si polityka gospodarcza paostw europejskich. Powstaa na bazie obserwacji Wielkiego Kryzysu (1929). Kapitalizm oparty na inicjatywie prywatnej ma dwie wady: Niezdolnod do realizowania penego zatrudnienia Dowolnie niesprawiedliwy podzia bogactwa i dochodw chod Keynes uwaa, e zrnicowanie dochodw jest konieczne, to naley zapytad, czy rnice musz byd tak wielkie. o Keynes zwraca uwag na to, e rnica dochodw ma funkcj kanalizowania niebezpiecznych skonnoci aktywniejszych jednostek.

Paostwo ma skaniad do inwestycji, ktre prowadz do powstawania miejsc pracy (pamitajc, e bodcem dla przedsibiorcy jest zysk). Paostwo ma tak prowadzid polityk monetarn, aby zyski z tezauryzacji byy duo nisze, ni z inwestycji. Odrzuca przy tym tez Marksa, i inwestycje rodz si z kumulacji zyskw. Paostwo powinno samo podejmowad inwestycje strukturalne, ktre maj przycigad inwestorw i tworzyd miejsca pracy. Wiedzia, e bezrobocie nigdy nie osignie poziomu 0%, poniewa istnied musi tzw. bezrobocie strukturalne, jednak jest ono akceptowalne, jeeli utrzymuje si na poziomie 5%. Liberalizm spoeczny w praktyce Polityk keynesowsk prowadzono do kooca lat 70. XX w. Realizowana bya poprzez rozbudowan polityk socjaln, tanie budownictwo mieszkaniowe, opiek zdrowotn i ogln doktryn paostwa dobrobytu (welfare state). Wg polskich liberaw obowizkiem paostwa byo przeprowadzenie reformy rolnej, aby wyrwnad realne szanse obywateli. Liberalizm spoeczny znalaz odbicie w programie niemieckiej partii liberalnej (FDP), ktra w latach 70. ogosia manifest, w ktrym postulowaa rwne szanse w edukacji.

NeoliberalizmJu przed II Wojn wiatow wielu ekonomistw, ale take filozofw obserwujc faszyzm, nazizm i komunizm pod ktem gospodarki doszo do wniosku o zwizkach midzy wasnoci i ustrojem paostwa. 1936 w czasie New Dealu Walter Lipman opublikowa prac pt. Dobre spoeczeostwo (The Good Society), gdzie krytykowa projekt Nowego adu, z jego interwencjonizmem, przejawiajcym si np. w dopatach do produkcji rolnej (paostwo pacio rolnikom za

20

nieuprawianie pewnych typw rolin, walczc w ten sposb z niskimi cenami), elektryfikacji i umowach zbiorowych o prac. Lipman 4 twierdzi, e tak tworzy si spoeczeostwo kontrolowane, zmechanizowane . 1938 Kongres Liberaw, na ktrym powstao Stowarzyszenie Mont Pelerina, zrzeszajce mylicieli klasycznego liberalizmu. Liberaowie zastanawiali si nad wolnoci ludzk w kontekcie modelu paostwa, ktry naley wprowadzid. Friedrich August von Hayek (1899 1992) Oywi nurt klasycznego liberalizmu. Zajmowa praktyk ekonomiczn. Po wojnie, gdy wybory w Anglii wygrali Laburzyci postulujcy stworzenie Welfare State opublikowa Road to Serfdom (1944), gdzie wyjania, dlaczego naley ograniczyd udzia paostwa w gospodarce. Twierdzi, e wprowadzajc gospodark planowan niezbdna jest znajomod ludzkich potrzeb. Te s jednak zmienne, nie da si za nimi nadyd (z wielu przyczyn: przemian kulturowych, md, trendw, stylw ycia). Prowadzi wic to do definiowania potrzeb przez paostwo, aby ostatecznie doprowadzid do ograniczania wolnoci. o Wpisa si w dyskusj o ksztacie suby zdrowia. Uwaa, e paostwowe ubezpieczenia zdrowotne prowadz do ogromnego wzrostu kosztw. Jeeli suba zdrowia jest paostwowa, to nie wystarczy wszystkich dbr zwizanych z ochron zdrowia dla wszystkich. W takiej sytuacji lekarz albo urzdnik staje w sytuacji Boga wybiera, kto ma otrzymad wiadczenie. Jest to sytuacja korupcjogenna, a wic tak czy inaczej uprzywilejowani s zamoniejsi obywatele. Urynkowienie wiadczeo zdrowotnych ustala jasne reguy gry; a w wyniku postpu naukowego dostp lekw, ktre obecnie s zbyt drogie dla czci spoeczeostwa, po pewnym czasie bdzie coraz szerszy (przykad penicyliny). Hayek twierdzi, e rozwoju spoecznego nie da si przewidzied. Bardzo czsto przewidywania takie s nonsensowne, np. ze wzgldu na jaki niespodziewany wynalazek, ktry zmienia cae ycie spoeczne. Z tego wzgldem najlepszym bo najdynamiczniejszym regulatorem jest rynek. Hayek podkrela istnienie praw ekonomicznych niezalenych od rzdu. Protestowa przeciwko pojciu sprawiedliwoci spoecznej by to wg niego nonsens, podobnie, jakby powiedzied o kamieniu, e jest czuy. Pojcie sprawiedliwoci mona odnied jedynie do dziaania jednostek. Rynek sam w sobie jest bezosobowy, wic nie podlega takim kategoriom. Twierdzi w przeciwieostwie do Marksa i nie posiadamy miernikw, dziki ktrym moemy okrelid obiektywn wartod ludzkiej pracy. Std te nonsensem jest rwnie pojcie sprawiedliwej pacy, poniewa pensja zaley tak naprawd od gry poday i popytu. Hayek twierdzi, e zdejmowanie odpowiedzialnoci jest konsekwencj odbierania wolnoci. Jako klasyczny libera opowiada si za wyranym podziaem wadzy, oraz wolnoci sowa.

Friedrich Hayek i szkoa chicagowska (stojca w opozycji do szkoy keynesowskiej) bya bardzo popularna w Polsce lat 80. (rodowisko gdaoskich liberaw). Milton Friedman (1912 2006) Uczeo Hayeka, wywodzcy si ze szkoy chicagowskiej. Napisa prace Wolnod wyboru, Kapitalizm i wolnod. Twierdzi, e nie ma trzeciej drogi alternatywy dla kapitalizmu i komunizmu, wolnoci i totalitaryzmu. Wszelkie przejawy ingerencji paostwa s opacane przez konsumentw podatnikw. Tumaczy to na przykadzie budownictwa socjalnego w USA: jeeli finansuje je paostwo solidny klient to firmy budowlane walcz o atwy i pewny zysk nie konkurujc, ale korumpujc urzdnikw. Korupcja jest kosztem, ktry firmy rekompensuj sobie w zej jakoci budynkw. Jednoczenie paostwo finansuje koszty budowy rosncymi podatkami. Friedman krytykowa te sztuczne ograniczanie konkurencji m.in. lekarzy, lub takswkarzy, ktre pozbawia konsumenta prawa wyboru.

LibertarianizmJeeli liberaowie, krytykujc rozrost funkcji paostwa uznawali koniecznod jego istnienia, tak libertarianie wystpowali przeciwko