DEMOKRATIJA, POLITIÅKE PARTIJE I POLITIÅKI SISTEM

Zbornik radova Pravnog fakulteta u Novom Sadu,

XXXVIII

, 2/2004

27

UDK 342.4329

Izvorni nauåni radPredato: decembar 2004.

BIBLID: 0550-2179, 38 (2004) 2:1: p. 27-51

Dr Pavle Jovanoviñ, redovni profesorPravnog fakulteta u Novom Sadu

DEMOKRATIJA, POLITIÅKE PARTIJE

I POLITIÅKI SISTEM

–

U POSTKOMUNISTIÅKOJ TRANZICIJI

–

Saæetak:

U radu se razmatraju neki osnovni elementi uspostavyawa(demokratske) politiåke zajednice, partijskog pluralizma i partijskog sis-tema te civilnog druãtva

–

kao elemenata politiåkog sistema, kako se tajrazvija pod opãtim uslovima postkomunistiåke tranzicije.

Kyuåne reåi:

Politiåki sistem. Postkomunistiåka tranzicija. De-mokratija. Politiåka zajednica. Politiåke partije. Partijski sistem. Po-litiåka kultura. Civilno druãtvo.

1. Demokratska tranzicija nasyeœuje inkluzivno biraåko pravo kao i od-govarajuñu politiåku zajednicu. Komunistiåke vlasti su isprva provodilerazliåite oblike diskriminacije prema pripadnicima “neprijateyskih kla-sa”

–

mada ne u istoj mjeri i na isti naåin u svakoj od ovih zemaya

–

da bi po-tom te klase jednostavno nestale s promjenama u socijalnoj strukturi, u novojprivredi i druãtvu. Za uzvrat su u tom novom druãtvu ukinuti svi tradicio-nalni, ili samo zateåeni, oblici neravnopravnosti po osnovu pola, rasne, na-cionalne ili vjerske pripadnosti. Komunistiåke vlasti su se uvijek hvalileovom svojom tekovinom, koja je u nekim oåima mogla potkrijepiti “realnost”wihove demokratije u odnosu na liberalnu demokratiju koju su ograniåavalene samo socijalne razlike i antagonizmi nego i sporo ãirewe biraåkog pra-va, oblici formalne i faktiåke diskriminacije. Bez obzira na to ãto je pri-roda komunistiåke vlasti, i poretka koji je ona stvorila, dovodila u pitawe

Dr Pavle Jovanoviñ,

Demokratija, politiåke partije i politiåki sistem

(str. 27-51)

28

smisao ovih prava, pa i sam egalitarizam toga druãtva, nema sumwe da je onaza sobom ostavila druãtvo ravnopravnih graœana.

1

Ãtoviãe, u socijalno-ekonomskom i kulturnom pogledu to je druãtvorelativno homogeno. Kada se odbije nomenklatura komunistiåke vlasti

–

kojeviãe nema

–

ono ne poznaje velika bogatstva niti krajwe siromaãtvo, niti uop-ãte velike razlike ugleda i uticaja. Sve bi se one mogle smjestiti na tri doåetiri stupwa “sredwe i dowe sredwe” te “gorwe i sredwe niæe” empirijskeklase nekog razvijenog i razuœenog modernog druãtva. Svakako da je to druãt-vo na poåetku tranzicije atomizovano i nedovoyno solidarno, pa i anomiåno.U tom smislu je ono isprva moæda nepogodan ambijent za razvitak partija ipartijskog sistema. No se, s druge strane, ono åini kao povoyan ambijent zakonstituisawe ili rekonstituisawe jedne politiåke zajednice.

Ta zajednica dobija oblik nacije (nacije-dræave), ili je taj oblik do-nekle veñ imala, pa je on sada osnaæen/potvrœen.

2

Na neki naåin je to pri-

1

U Ruskoj revoluciji je, kao potvrda nove i bezuslovne ravnopravnosti, obnovyeno u zvaniå-nom opãtewu oslovyavawe sa graœanine/graœanko

–

ustanova Francuske revolucije (u kojoj je,naroåito za vlade Konventa, podrazumijevalo i obrañawe u drugom licu jednine). Sve tradici-onalne titule su ukinute, kao i svi drugi oblici obrañawa. Oslovyavawe sa druæe/drugarice(

Tovariã

, Genosse, Camarade, Comrade, Compagno

) prenijeto je iz starih radniåkih partija u kri-lo nove, komunistiåke, a kasnije proãireno i na meœusobno opãtewe pripadnika dræavnih apa-rata. Poãto je i ova promjena bila prañena nasilnim odvikavawem/ privikavawem ponegdje nijeuspjela ili se nije isplatila. Tako je u nekim zemyama pod komunistiåkom vlaãñu, naroåito uonima u kojima je ta vlast uspostavyena preteæno uz pomoñ Crvene armije, zadræano tradi-cionalno oslovyavawe (gospodine/gospoœo), dok su samo ålanovi partije bili “drugovi” (“gra-œana” “nije bilo”). Za uzvrat, u zemyama u kojima su komunisti imali veñu podrãku, ili su moglipretendovati na wu (Jugoslavija, Albanija), unutarpartijski oblik oslovyavawa pretvoren je uopãteobavezni. S krajem komunistiåke vlasti i tranzicijom svuda je prihvañen standard (gospo-dine/gospoœo) koji se åini opãtim ili bar “evropskim” i koji zapravo odgovara “pristojnom gra-œaninu”, osloboœenom kolektivistiåkih tereta i grandeovskih pretenzija.

2

U. Preuss

kaæe kako su za razliku od Francuske revolucije

–

u kojoj je narod djelovao kaokonstitutivna vlast, bez ikakvih ograniåewa i pravila

–

u ovoj tranziciji oåekivawa sreñombila mawa. Uslijed nerevolucionarnog, legalnog, prijelaza nema ni one “misteriozne moñi” us-tavotvoraca da razviju jedan poredak

ab ovo

. U isto vrijeme, meœutim, on primjeñuje da u defini-sawu/redefinisawu (nove) politiåke zajednice preovlaœuje jedan “komunitaristiåki” uklon.“Socijalni i ekonomski ciyevi dræave, socijalna prava, institucionalne garantije, i komu-nitaristiåki koncept graœanstva su glavne osobine ustavnog razvitka u Istoånoj i CentralnojEvropi...” Te objaãwava: “Razlike izmeœu koncepta /graœanstva/ zasnovanog na pravima i ovogkomunitaristiåkog leæe u razliåitim pretpostavkama u pogledu odnosa izmeœu individua idruãtva u kome one æive. Na osnovu prvog koncepta individue se cijene u skladu sa wihovimsvojstvom da su yudska biña koja zasluæuju podrãku i pomoñ prema univerzalnim naåelima, pre-ma pravilima koja se primjewuju na svakoga. Nasuprot tome, drugi koncept shvata individue kaoålanove posebne zajednice

–

wihove vrijednosti i ciyevi su oblikovani po samoj toj zajednici.Ta zajednica je konstitutivna za wihov individualni identitet, i stoga ona ne moæe biti otklo-wena kad se postavi pitawe o prikladnoj vrsti pravde...Ako treba okarakterisasti vrstu ustav-nosti koja preovlaœuje u postkomunistiåkim zemyama Istoåne i Centralne Evrope, moæda bi semoglo reñi da je to jedna priliåno etatistiåka varijanta, koja otkriva naklonost ka poneãtoautoritarnom tipu demokratije. Ili ona koja naglaãava autorizujuñu, legitimirajuñu i integra-tivnu funkciju ustava, dok je wegova ograniåavajuña uloga od maweg znaåaja.” (

Constitutional

Aspectsof the Making of Democracy in the Post-Communist Societies of East Europe,

Zentrumfür Europäische Rechtspolitikan der Universität Bremen, Diskussionpapier 2/1993, pp. 33-37, 41.) Cf.

i

U. Preuss,

Patterns of ConstitutionalEvolution and Change in Eastern Europe

u

E. Matynia,

Grappling with Democracy,

Prague 1996, pos. pp. 116-127.


XXXVIII

, 2/2004

29

rodna posyedica raspada komunistiåke ideologije

–

koja u ovom pogledu nijebila jednoznaåna

–

i kraja sovjetske imperije kao nadnacionalne. Nacionalnoosjeñawe je moralo buknuti tamo gdje je dugo bilo potiskivano

–

u zemyama ko-je su decenijama bile poniæene kao sovjetski dominioni ili sateliti, ilipak u onima koje su prvi put dobile priliku da se osamostale. U neku ruku,naime s obzirom na strukturu dotranzicijskog politiåkog voœstva i na dotran-zicijsku socijalnu strukturu, “nova nacija” ima neke crte nacije koju obrazuje“treñi staleæ”. Syedstveno, javili su se ozbiyni problemi u viãenacional-nim zemyama, odnosno u zemyama sa znaåajnim nacionalnim mawinama. Sve suove zemye bile i prije komunizma u sastavu imperija koje su se raspale. Takoda su “mlade”, etniåki i kulturno obiyeæene nacije, bile osnov joã mlaœihdræava, koje, u skladu sa svojim porijeklom, nijesu mogle biti etniåki homo-gene. Sada je wihova obnova (ili pretvarawe protodræave u dræavu) u mnogimsluåajevima obnovila stare probleme, kao ãto ih je, u drugim sluåajevima, ra-dikalno “otklonila”

–

sve nadnacionalne politiåke zajednice su tokom ovetranzicije razvrgnute.

Ovako ili onako, sve su ove dræave kao politiåke zajednice, u svojim us-tavima odreœene dvostruko. S jedne strane one su nacionalne zajednice, s dru-ge zajednice graœana. Podrazumijeva se, naime, ravnopravnost svih graœana bezobzira na sva wihova partikularna obiyeæja, pa i ono nacionalno. Ipak, slu-åajevi neke sistematske, masovne, diskriminacije po nacionalnom/etniåkomosnovu nijesu rijetki.

Zamislivo je da dræava ustavom bude odreœena samo kao zajednica svojihgraœana/dræavyana

3

, i da tako bude otvoren put integraciji svih kao ustavnihpatriota

4

, ãto bi mogao biti i naåin osujeñivawa nacionalistiåkih tenden-cija. Uprkos tome ãto je ova dimenzija zajednice uvijek prisutna, ona teãkomoæe biti dominantna/jedina u sluåaju dræave koja je nastala kao djelo jedne ito uglavnom etniåki odreœene nacije. To moæda nije sluåaj sa starijim dræa-vama-nacijama, onim klasiånim ili pionirskim, ali ovdje upravo jeste. Naci-onalni jezik ili nacionalna kultura, ili veñ maglovitiji “nacionalni interes”ne mogu ovdje biti ono ãto su jednom, u drukåijem kontekstu, bili (i ostali),na primjer, francuski jezik ili francuska kultura, engleski jezik ili en-gleska kultura

–

graœanski jezik ili jezik civilizacije za pripadnike viãeetniåkih grupa

–

odnosno ãto je interes francuske ili engleske dræave. Na-cionalni jezik ili nacionalna kultura su ovdje obiyeæja nacionalne zajednicei dræave koja je emanira

5

, i u tom smislu se ni na koji naåin ne moæe ignorisa-ti podjela na nacionalnu veñinu i nacionalnu mawinu(e). Integracija jedneveñinske nacije oko wene dræave podstiåe integraciju mawinske nacije pr-

3

O opãtem smislu graœanstva, ukyuåujuñi i neizbjeæni “

bifocal gaze

” u samoj zajednici i pre-ko wenih rubova V. npr.

L.K. Kerber

,

The Meanings of Citizenship,

Dissent, Fall 1997, pp. 33-47.

4

V. J. Habermas,

Struggles for Recognition in the Democratic Constitutional State

u

A. Gutmann (ed.),

Mul-ticulturalism. Examining the Politics of Recognition.

Princeton 1994, pos. pp. 134-135.

5

Cf. H. Huttenbach,

The International Legitimization of the Ethnic State

u S

. Bianchini and G. Schöpflin

,

State Building in the Balkans. Dilemmas on the Eve of 21st Century. Ravenna 1998,

, pp. 81-90.



(str. 27-51)

30

venstveno oko nastojawa da saåuva svoj identitet i osujeti asimilaciju.

6

Hoñemoli onda govoriti o dvije politiåke zajednice, obje nacionalne, pa u skladu stim o moguñnosti, åak i neophodnosti jedne konsocijalne (konsenzualne) de-mokratije

7

, ili pak o stvarnosti zajednice graœana koja obuhvata ali i nadi-lazi ove nacionalne zajednice, u kojoj dakle prirodno funkcioniãe ve-ñinska demokratija

–

to zavisi od niza razliåitih okolnosti.Upozoriñu samo na dvije koje su za ove zemye moæda tipiåne. Prvo, pos-

lije svih ratova i komunistiåke vladavine mawine u wima uglavnom nijesubrojne. Time na jedan naåin slabi, a na drugi jaåa motivacija da se politiåkazajednica odredi anacionalno, kao zajednica graœana. Slabi utoliko ãto sku-pina “onih drugih” to ne moæe izboriti, ãto nema ni veto

–

moñ. Jaåa utolikoãto postaje moguñnost koja neñe ugroziti nacionalnu prirodu te dræave. Dru-go, u velikom broju sluåajeva pripadnici ovih mawina su ujedno pripadniciveñinskog naroda u susjednoj dræavi ãto povrh svega obiåno znaåi da nijesurasijani nego koncentrisani na odreœenoj teritoriji. Ovo je oduvijek bio raz-log teãkih konflikata, pa i ratova, i svakako da åini cijelu stvar krajwedelikatnom.

Liberalnodmokratsko naåelo traæi politiåku zajednicu kao zajednicugraœana/dræavyana koja apstrahuje svako partikularno obiyeæje graœanina

8

,pa i ono etniåko (nacionalno). Ipak, izvjesni oblici solidarnosti, izvjesnelinije legitimirawa, izvjesne pretpostavke komunicirawa, razumijevawa isamorazumijevawa vode nacionalnom identitetu zajednice, i u tome ne moæebiti nikakvog izuzetka

9

, iako nacionalni identitet ne mora biti etniåki de-

6

Cf. C. Offe,

Ethnic Politics in East European Transition

u E. Matynia,

Grappling..., op. cit

., pp

. 226-247. Madaodbacuje komunitaristiåko stanoviãte (navodeñi

M. Walzera

za koga pripadnost odreœenoj kulturi/zajednici ima prednost nad pukim “beskarakternim graœanstvom” te za koga je “tribalizam”, kaoprivræenost pojedinaca i grupa vlastitoj istoriji, kulturi i identitetu

–

prosto permanentnaosobina æivota yudi u druãtvu),

Offe

ne previœa “racionalnosti” etniåke (nacionalne politike).Ona moæe insistirati na etniåkim podjelama radi politiåkih, vojnih, ekonomskih ili konsti-tutivnih (kako bi se lakãe uspostavila politiåka jedinica/zajednica) ciyeva. Posebno, u sluåajuove tranzicije, atomizirawe druãtva kao posyedica komunistiåke vladavine åini da

–

u odsustvuklasa, profesionalnih grupa itd.

–

jedino nacionalizam daje uputstvo za kolektivnu akciju. (Navodiu tom kontekstu i jednu åeãku dosjetku iz 1991: yevica ovdje nema ideologije, desnica nema para,ãto ostaje, to je nacionalizam.) Moguña je otuda i racionalna konsideracija politiåke elite daupotrijebi nacionalizam radi premoãñavawa teãkoña tranzicije. (pp. 229, 230, 239-240.)

7

V. A. Lijphart,

Democracy in Plural Societies. A Comparative Exploration.

New Haven and London 1977,pp. 25-53.

Kao i:

A. Lijphart,

Patterns of Democracy. Government Forms and Performance in Thirty-SixCountries,

New Haven and London 2000, pp. 31-34.

8

Cf. R. Dworkin,

Sovereign Virtue. The Theory and Practice of Eljuality

.

Cambridge (Mass.)– London 2000,pp. 211-237.

9

J. Habermas

kaæe: “No je inherentno konkretnoj prirodi stvari koje treba regulisatiposredstvom prava, za razliku od moralnosti, da je proces donoãewa normativnih pravila za ob-like ponaãawa otvoren prema uticaju politiåkih ciyeva druãtva. Zbog tih razloga svakipravni sistem je dakle izraz posebnog oblika æivota, a ne puka refleksija univerzalnog sadr-æaja osnovnih prava.” (

Struggles...

u

A. Gutmann,

Multiculturalism..., op. cit

., p.124.) Sa svoje strane

M.Walzer:

“Sve nacije-dræave djeluju tako ãto reprodukuju yude i æene odreœene vrste: norveãke,francuske, holandske, ili bilo koje druge.” (

Comment

u

Ibid., p. 101.)


XXXVIII

, 2/2004

31

finisan (to jest, s nekim razlikama Amerikanci su Amerikanci, a ÃvajcarciÃvajcarci). U ovim tranzicijskim zemyama potreba da se ovaj identitet ojaåai naglasi bar isprva priliåno je velika, i to bez obzira na problem mawina.S tim problemom, meœutim, ta se potreba moæe joã i uveñati i proizvesti ne-ravnoteæe ili ozbiyne deficite u funkcionisawu zajednice kao zajednicegraœana. Ipak, tokovi tranzicije u ovih petnaest godina pokazuju da ta opas-nost postepeno opada, mada ponekad tek poslije teãkih sukoba, i redukovanogbroja pripadnika mawina. Neki oblici tzv. pozitivne diskriminacije pos-yedwih (posebno nadzastupyenost ili zajamåena mjesta u predstavniåkom ti-jelu), konsocijalni aranæmani u nekim domenima, te åesto visoka koalicionasposobnost stranaka nacionalnih mawina unijeli su postepeno viãe sklada ukonstituciju zajednice kao nacionalne, odnosno zaravnali tlo za weno simul-tano funkcionisawe kao graœanske.

2. Izmeœu zajednice u oba wena vida i srediãwih politiåkih ustanova

–

parlamenta i mawe ili viãe diferencirane tzv. izvrãne vlasti

–

nalazi seuzburkani prostor politiåkog organizovawa i djelovawa. Wime dominirajupolitiåke partije u mjeri svoga æara, svoga neprekidnog nastojawa da osvojepodrãku, da je saåuvaju ili poveñaju. Istina je da su partije samo glavni, a po-nekad samo posebni, akteri u tom prostoru. Na artikulisawe razliåitih in-teresa, ideja i stavova, na wihovo stabilno pozicionirawe i povremeno pre-vrednovawe, na wihovo povezivawe odnosno agregirawe

–

utiåe i niz drugihaktera razliåite strukture, organizovanih i spontano vezanih, od kojih nekigrade javno mwewe, drugi pak ono ãto se zove civilno druãtvo, kao ãto su ne-ke performanse toga procesa uslovyene kulturom, a druge ekonomijom, odgo-varajuñim matricama ili odnosima.

U tranzicionim zemyama, meœutim, partije odmah izbijaju u prvi plan.

10

Kad to kaæem ne previœam neke krupne razlike. U nekim sluåajevima liberali-zacija je bila uznapredovala i prije kraja komunistiåke vlasti pa su veñ priliå-

10

Za saæet pregled zasnovan na literaturi druge polovine devedesetih godina proãlog vi-jeka

Cf. F.W. Rüb,

Parteien und Parteisysteme in Osteuropa,

Politische Vierteljahrschrift, 39 (1998), SS. 625-633

. Naglaãava syedeñe: struktura i organizacioni razvitak ovih partija dobio je specifiånuformu u odnosu na Zapad i druge dijelove svijeta; dominantne su partije koje zastupaju “sve”, kojene slijede druãtvene podjele nego su stvorene “odozgo”, kao djelo politiåkih elita; obiåno“

party in public office

” marginalizuje “

party on the ground

” (sve to uglavnom ne vrijedi za nasyednicekomunistiåkih partija); neke od posyedica: partijska elita mobiliãe ålanstvo viãe pos-redstvom informativnih medija nego partijskog aparata (koji je nerazvijen) i otuda “medijskiratovi”, sistem zasnovan na ovakvim partijama tendira “elitistiåkoj demokratiji”, partijama sene upravya demokratski

–

wima dominira mala profesionalna partijska elita itd. Ima jednadruãtvena podjela/sukob koja ipak diferencira partije u ovim zemyama. Ona se tiåe mo-dernizacije, i glavne suprotnosti izmeœu konzervativaca i modernizirajuñih. Prve predstavyajunacionalistiåke i populistiåke partije, druge “forum” partije i liberalne. Svi osnovnikonfliki mogu se poredati prema tom obrascu: dræavni intervencionizam i politiåka preras-podjela vs. liberalna privredna politika, nacionalna privreda vs. meœunarodna kooperacija,etatizam vs. decentralizacija, autoritarni korporativizam vs. autonomija, klijentelizam vs.jednakost ãansi, asimilacija mawina vs. zaãtita graœanskih odnosno mawinskih prava itd.



(str. 27-51)

32

no organizovane opozicione partije doåekale prve izbore, kao ãto se predtim, ili ubrzo potom, i sama komunistiåka partija reformisala, nastojeñiobiåno da se “socijaldemokratizuje”. U nekim drugim komunistiåka vlast setakoreñi odjednom raspala prepuãtajuñi åitav prostor jednom “pokretu nar-oda”. Ali, iz moje perspektive te razlike ne dovode u pitawe ono ãto sam re-kao. Sloboda politiåkog organizovawa, ãto je prvi korak tranzicije, ubrzoje donijela plodove, uprkos svim refleksima “antipolitike”. Uostalom, bezpolitiåkih partija ta demokratija jednostavno ne moæe funkcionisati. Ovezemye nijesu naslijedile nikakvu kulturnu ili ekonomsku elitu koja bi, pougledu na neke starije primjere, mogla predstavyati okosnicu novog uprav-yaåkog sloja, politiåke elite ili klase. U stvari su se u mnogima od wih, uranim fazama tranzicije, pojedini pripadnici intelektualne elite naãli uznaåajnim politiåkim ulogama. No je to bilo neãto prolazno i pojedinaåno.Neki od ovih yudi su napustili svijet politike, neki se pak pretvorili uprofesionalne politiåare, i kao takvi nestali u bujici novih. Partije suveoma brzo proizvele novu politiåku klasu/elitu. Naravno, jedan wen vaæandio svuda åine mlaœi pripadnici aparata ranije komunistiåke vlasti, pogo-tovu tamo gdje su se komunistiåke partije uspjeãno transformisale u tak-miåarske, ali ne jedino tamo.

S druge strane, grozniåavi partijski aktivizam nije bio prañen, u veñi-ni ovih zemaya, bar ne u poåetku, odgovarajuñim prisustvom u politiåkimprocesima organizovanih interesa, kao ni aktera iz sfere civilnog druãtva.To je sasvim razumyivo kao dio naslijeœa prethodnog poretka, koji je svakuvrstu samoorganizovawa i autonomnog artikulisawa interesa/stavova iskyu-åivao. Potom, aktivizam civilnog druãtva pod kraj komunistiåke vlasti pred-stavyao je glavnu bazu novog politiåkog aktivizma

–

i takoreñi preko noñiprelio se u nove politiåke partije koje su, sa svoje strane, brzo stale na noge,u najmawu ruku kao akteri izbornih procesa sa tako vaænim ulozima. Ove ne-ravnoteæe su navele neke pisce da ovu demokratiju u nastajawu nazovu ne “par-titokratijom” nego “elektokratijom”.

11

3. Ukoliko je partijski sistem doista sistem tada predstavya relativ-no zatvoreni svijet, svijet za sebe, koji proizvodi vlastite razloge i posye-dice. Ãto znaåi da se oni viãe ne mogu redukovati na socijalnu strukturu,socijalnostrukturne podjele, na stabilne interese ili ideje, na politiåkukulturu/podkulture, na jedan mentalni svijet ili ãto drugo. Na samom po-åetku tranzicije taj sistem je rudimentiran, i joã dugo nestabilan, no se ipakrelativno brzo uspostavya. To znaåi da su osnovne pozicije zauzete, prostorpokriven, da se meœu efektivnim partijama

–

åiji se broj vremenom obiånosmawuje

–

uspostavyaju smjernice “igre”, borbe i komunikacije, jedne osobiteracionalnosti. I kad se stabilizuje ovakav sistem evoluira. Meœutim, krupne

11

Cf. K. Dawisha,

Electocracies and the Hobbesian Fishbowl of Postcommunist Politics,

East European Po-

litics and Societies, Vol. 13, No. 2 (Spring 1999), pp.

256-270.


XXXVIII

, 2/2004

33

i ubrzane promjene moæe donijeti samo wegova krajwa disfunkcionalnost,ili znaåajna instititucionalna reforma, ãto obiåno ide ruku pod ruku.

Svi partijski sistemi u ovim zemyama su novi. Pokuãaji da se obnovepartije iz predkomunistiåkog vremena uglavnom nijesu uspjeli. Obnovyene susamo pojedine partije u pojedinim zemyama, ali nigdje one nijesu odigralevaænu ulogu, bar ne u oblikovawu partijskog sistema. Prosto, komunistiåkavlast je suviãe dugo trajala, i proizvela suviãe duboke promjene, da bi te sta-re partije ponovo naãle sebe. To vrijedi i za one partije koje su åinile vla-dajuñi blok, na åelu sa komunistima, u zemyama u kojima ovi nijesu uveli for-malno jednopartijski sistem. Ne samo ãto su i te partije bile naslijeœe pred-komunistiåkog vremena

–

uslovi “frontovskog” saveza pod komunistima li-ãili su ih uticaja i autoriteta, ali i identiteta.

U stvari, razvitak partija i partijskih sistema u zemyama ove tranzi-cije pokazuje niz osobenosti, i veoma se razlikuje od onoga ãto se deãavalo uklasiånim zemyama demokratije, na Zapadu, ili od onoga ãto se deãavaloranije, u tranzicijama iz nekomunistiåke autokratije. Uostalom, dok su noveustavne institucije mogle biti proizvod svjesnog ili bar koordiniranog “in-æeweringa”, na razvitak partija i partijskog sistema uticalo je mnogo viãeåinilaca, od kojih se mnogi ne mogu kontrolisati. Pomenuo bih neke koji mise, u jednoj opãtoj perspektivi, åine vaænim. To je, najprije, ona poåetna situ-acija prvih izbora i wena priroda. Zatim, to su åinioci koji izviru iz soci-jalne strukture i socijalnostrukturnih podjela. Zatim, to su åinioci koji izviruiz (novih) institucionalnih aranæmana. Zatim, simultanost dvije (ili åak tri)tranzicije, odnosno wihov tok, snaæno utiåe na daye oblikovawe partija/par-tijskog sistema. Na poslijetku, partije/partijski sistem svakako moæemo do-vesti u vezu i sa odlikama politiåke kulture.

U skladu sa dvije opãte linije podjele

–

graœansko druãtvo/reæim i no-ve elite/stara nomenklatura

–

nasuprot komunistiåkoj partiji na poåetkutranzicije zatiåemo jedan ãaroliki blok opozicije. Nije, naravno, svejednoda li taj blok nastupa pod jednom zastavom, ili ne, da li ga åine veñ priliånoorganizovane partije, ili nediferencirani pokret (“forum”) civilnog dru-ãtva.

12

Niti je svejedno da li je na drugoj strani konzervativna komunistiåkapartija koja je iznenada ostala bez vlasti, ili ona koja je pod uticajem re-formista sposobna da pregovara o uslovima slobodnih izbora i poåetku tran-zicije. Ponajmawe je svejedno kakav je ishod tih izbora. Mada se moæe reñi dasu oni, bez obzira na ishod, uvijek uvod u dva paralelna procesa. S jedne stra-ne, to je (daya) transformacija komunistiåke partije koja nastoji da saåuvaãto viãe resursa i da zauzme poziciju glavne lijeve partije

13

, sada u demo-

12

Ukoliko je jaåi i duæi proces politiåkog diferencirawa (opozicije) prije poåetkatranzicije utoliko ñe biti stabilniji partijski sistem u woj i poslije we.

– Cf. D. Segert

,

Spätso-zialismus

und Parteibildung in Osteuropa nach 1989, Berlin 1996, S. 27.13 Ponekad snaga partije nasyednice KP nije posyedica wenog reformskog zamaha nego pret-

hodnom represijom oslabyene demokratske opozicije. – Ibid., S. 165 i syed.

Dr Pavle Jovanoviñ, Demokratija, politiåke partije i politiåki sistem (str. 27-51)

34

kratskom procesu, ãto ne iskyuåuje rascjep i odvajawe jednog ortodoksnogkrila. S druge strane to je diferencijacija, ili jasnije profilisawe, u do ju-åe opozicionom, a sada obiåno vladajuñem bloku. Ova diferencijacija moæeslijediti sve aktuelne i istorijske linije podjela, ali je sigurno da na wu uneuobiåajenoj mjeri utiåu narasle liderske ambicije. Treba imati u vidu daove partije joã nijesu åvrsto organizovane, joã mawe iznutra birokratizova-ne, da joã funkcioniãu preteæno kao syedbeniãtva pojedinih voœa ili pr-vaka.

Vjerujem da pri razumijevawu toga sloæenog procesa treba imati u vidusvojstva socijalne strukture koju za sobom ostavya komunistiåka vlast. Onaje na neki naåin homogena. No je, opet, ta homogenost u velikoj mjeri pos-yedica nasilnog Gleichschaltunga: podjele i sukobi su potisnuti, ãto znaåi dase mogu ispoyiti u neoåekivanom obliku i snazi. Uz to, homogenost åuvasjeñawe na svoju heterogenost – ova socijalna struktura je na na neki naåindvostruka. Hoñu da kaæem: pojedine odlike ove strukture, i pojedine podjele,posyedice su golemih prestruktuirawa koje je izvela komunistiåka vlast, po-retka koji je gradila. Ali, weni napori nijesu mogli ukloniti neke dubyeslojeve, ili ono ãto je moglo biti shvañeno od we kao sporedno. Otuda podjelekoje su isprepletene, drugdje teãko shvatyive, i koje se, i poslije odlaskakomunistiåke vlasti, artikuliãu i izraæavaju na osobit naåin.

Tako se moæe razumjeti zaãto ovdje nema uslova za klasiåni scenarionastanka tradicionalnih partija na Zapadu, kada promjene u socijalno-eko-nomskoj strukturi vode podjelama i konfliktu, a ovaj pokretu iz koga se raz-vija partija, koja najzad postaje parlamentarna partija. Tome nasuprot, ovdjepartije obiåno nastaju u parlamentu14, odnosno u kratkoj sekvenci izbora ilipovodom we, tako da wihova veza sa socijalnom strukturom ostaje maglovitaili “viãestruka”. To nije samo zato ãto one zastupaju sve, to jest nastoje dabudu catch-all partije, veñ i zato ãto vjetrovi koji ih nose sublimiraju pre-teæno samo izvjesna maglovita raspoloæewa i stawa, koja se blago diferen-ciraju u odnosu na inaåe nesporni projekat dvostruke tranzicije. (Partija ko-ja je nosilac one treñe po drugoj logici zastupa sve – sve pripadnike “titular-ne” nacije, one postojeñe ili one in spe.)

Na isti naåin je, naravno, ona poåetna situacija – obiyeæena linijomsukoba pokreta (“foruma”) zastupnika mirne revolucije u ime graœanskogdruãtva (odnosno analogno ãiroke koalicije partija) i (refomisanih) komu-nista – nepoznata zemyama koje nijesu proãle “stadijum socijalizma”15. I ona

14 V. K. von Beyme, Systemwechsel in Osteuropa, Frankfurt am Mein 1994, S. 279. Treba pri-mjetiti, meœutim, da su u jednoj ranijoj fazi razvitka (“liberalna dræava”) na Zapadu, partijestvarane – kako kaæe Sartori – “interno”, tj.u skupãtinskoj areni, i tek potom izlazile napoye,radi glasova. Tek su socijalistiåki, katoliåki i sl. pokreti roœeni vani, i to kao opozicija-ne-gacija postojeñeg poretka. – V. G. Sartori, Comparative Constitutional Engineering. An Inyuiry intoStructures, Incentives and Outcomes. Houndmills and London 1994, p. 77.

15 K. von Beyme, Systemnjechsel..., op. cit., S. 295.

Zbornik radova Pravnog fakulteta u Novom Sadu, XXXVIII, 2/2004

35

se mora dovesti u vezu s odlikama socijalne strukture koja je, na politiåkomnivou, omoguñila homogenizaciju (civilnog) druãtva naspram vladajuñe par-tije, ili wene “nomenklature”.

Meœutim, s odlaskom komunistiåke vlasti putawu dayeg razvitka ob-jaãwava, prema C. Offeu, prije svega odsustvo “konfliktne klasne struktuira-nosti”.16 Otuda, uskoro potom, raãireno nezadovoystvo, otuœewe i cinizam uodnosu na politiåke elite i wihovu politiku promjena. Jer, ni slom starogporetka ni izgradwa novog ne mogu biti pripisani zamisli neke koherentne israzmjerno moñne protivelite koja ima svoju, osobitu klasnu bazu. Umjesto to-ga, kako destruktivni tako i konstruktivni ishodi moraju biti posmatranipreteæno kao posyedice anonimnih kontingentnosti gdje je “sve” uzrok, a na-mjera gotovo da i nema. Buduñi da nema pobjedniåke protivelite (kao u pravimrevolucijama), kao ãto nema ni jasnog odgovora ko je to uåinio da stari pore-dak ode – nema ni odgovora ko je ovlaãñen da vodi druãtvo prema boyoj buduñ-nosti. Otuda je poæeyan oblik novog reæima, institucionalni obrasci kojetreba usvojiti u wegovoj konsolidaciji, predmet teãkih sporova meœu jadnoorganizovanim zastupnicima tri divergentne orijentacije. To su, prvo, proza-padno orijentisani “modernizatori”. Oni dræe da predstavniåka demokratijai træiãna ekonomija donose prosperitet, koji je najviãa vrijednost, pa je sveãto je potrebno – oponaãati i presaœivati zapadne uzore. Stari poredak ok-rivyuju zbog wegove “autoritarne neefikasnosti”. “Tradicionalisti” – onisu drugi – okreñu se dayoj proãlosti, u nastojawu da reaktiviraju, ili åak po-novo pronaœu, institucionalne modele koji su bili u upotrebi u nekom vre-menu prije dolaska komunista. Obiåno djeluju snaæno se pozivajuñi na religi-ozne i etnonacionalne identitete. Stari poredak okrivyuju zbog wegova slu-æewa “stranim gospodarima” i otuœewa od autentiåne nacionalne kulture.Treñi, ekskomunistiåki “reformatori”, okrenuti su bliskoj proãlosti so-cijalistiåkog sistema. Oni su za træiãnu privredu i privatizaciju uz za-dræavawe bar nekih tekovina dræavnog socijalizma i ideje druãtvene pravde,prije svega u obliku socijalne sigurnosti i pune zaposlenosti. Stari poredakokrivyuju zbog “greãaka” koje je poåinio, te zbog neodræanih politiåkih iekonomskih obeñawa.17

Nijedna od ovih ãirokih orijentacija ni u kom sluåaju nije otjelovye-na u åvrsto uspostavyenim partijama nego je obiåno zastupyena u brojnim ne-jasnim, ukrãtenim i kratkovjekim organizacionim inicijativama (za åije jepredstavnike odnosno politiåke preduzetnike tipiåno da jedno misle, drugogovore, treñe åine), pa je u odsustvu moguñnosti slawa jasnih programskih po-ruka politiåki diskurs obojen harizmatskim pretenzijama i liånim lojalnos-

16 C. Offe, Agenda, Agency, and Aims of Central East European Transition: Contours of the Post-SocialistPath to Consolidation u S. Bianchini and G. Schöpflin, State Building..., op. cit., p. 32.

17 Ibid., p. 32-33.


36

tima. Syedstveno tome teãko je zamisliti vladajuñu veñinu bilo kojega od tatri tabora. Umjesto toga, na djelu mogu biti tri saveza (kaolicije): lijevo-li-beralni (ekskomunistiåki reformatori sa modernizatorima), socijalistiå-ko-nacionalistiåki i nacional/konzervativno – liberalni. Sve zajedno,zakyuåuje Offe, ova politiåka agencija djeluje krajwe rascjepkano, nekoheren-tno, neodreœeno i kratkoga daha.18

Na razvitak ovog novog partijskog sistema utiåu posebno joã i syedeñeokolnosti vezane uz socijalnu strukturu, na koje ukazuje von Beyme.

Primjetan je nedostatak, bar isprva, organizacionih uslova jednogautentiånog pluralizma u sferi interesnih grupa i elita, ãto znaåi da suvaæni socijalni interesi neizdiferencirani, ispod praga (politiåke) rele-vantnosti, neartikulisani. Ne slijedi nuæno da ñe ih partije ignorisati. Na-protiv, one mogu biti wihovi glasni ili prikriveni zastupnici, mogu ih arti-kulisati ili u razliåitim vrstama ne-javnih transakcija promicati. Meœutim,stapawe politiåkih i nepolitiåkih interesa, partija i interesnih skupina,moæe imati krupne, uglavnom negativne, posyedice po partijski i politiåkisistem.

Posebna je nevoya ãto ono vrijedi i za tako kardinalne kategorije kaoãto su rad i kapital. Interesi rada i kapitala su u partijskom sistemu zema-ya tranzicije nedovoyno, ili nedovoyno jasno zastupyeni. Dok se preduzetniåkaelita u nastajawu – a ona se obrazuje sporije od politiåke elite – sklawa podskute neke ãiroke, “narodne” partije, pada u oåi odsustvo radniåkih partija,naroåito bilo kakve moderne antitejloristiåke yevice, i uopãte nizak nivosvih oblika organizovawa te velike socijalne skupine.

Razlika selo-grad, odnosno odgovajuñi sukob, joã igra znaåajnu ulogu uveñini ovih zemaya, mnogo znaåajniju nego bilo gdje na Zapadu, uprkos ubrza-noj i nasilnoj industrijalizciji i urbanizaciji koju je sprovela komunis-tiåka vlast, ili upravo u skladu s wom.

To je sluåaj pogotovu sa etniåkim podjelama. Wihov se uticaj na partijei partijski sistem u ovim zemyama teãko moæe precjeniti. To ne vrijedi sa-mo za etniåki heterogene zemye. Nacionalne/nacionalistiåke partije igrajuvaænu ulogu i u etniåki gotovo homogenim zemyama, kada posebno dolazi doizraæaja nacionalno obojena podjela na modernizatore i wihove protivnike,podjela na zapadwake i privræenike domañih, baãtiwenih vrijednosti.19

4. Mnoge od ovih partija zadugo su protopartije, koje ñe tek s konsolida-cijom demokratije postati prave partije, ili nestati sa scene. Mnoge su pakpseudopartije, koje mogu igrati neku ulogu samo u jednom prelaznom razdobyu.Veñinu obiyeæava odsustvo masovne i organizovane baze (za neke se kaæe dasu “taksi-partije”) te, syedstveno, visok stupaw personalizacije. Pored togaovim partijama svojstvena je sliånost wihovih programa. Ponekad ih je po tom

18 Ibid., p. 34. 19 K. von Beyme, Systemwechsel..., op. cit., SS. 285-295.


37

osnovu gotovo nemoguñe razlikovati, pa nije ni malo rijetko da nominalnolijeva partija zastupa desni program, nominalno desna lijevi.20 Takve drugdjeuglavnom nepoznate pojave ne treba povezati samo sa odlikama socijalnestrukure i neko vrijeme neograniåenom slobodom lova na biraåe veñ i sa pri-rodom predstava koje, u velikoj mjeri nediferencirano, motiviãu ova druãt-va u wihovoj teæwi za “normalizacijom”. Ondje su “svi” za “pravnu dræavu”,za “demokratiju” i “za dræavu blagostawa” – mada prvu uzimaju kao datu, drugutumaåe prema svojim potrebama, a treñu vide suviãe åesto kroz socijalis-tiåko-egalitarne naoåare – dok “svi” mogu biti uåesnici u jednom novom/sta-rom nacionalizmu.21

Na oblikovawe i funkcionisawe partijskog sistema u ovim zemyama,utiåu i institucionalni åinioci. Meœu wima se izdvaja izborni sistem sasloæenim prateñim ustanovama, åije je djelovawe sistematski izuåavano no idaye prijeporno, ãto potvrœuju i nerijetki sluåajevi pogrjeãnih proraåunaneke od partija uåesnica u pregovorima oko izbornih reformi. Znatno jeåeãñe primjewen neki oblik proporcionalnog sistema sa viãim ili niæimpragom u obliku minimalnog procenta glasova za ulazak u parlament – negoveñinski sistem. Moglo bi se reñi, u skladu sa poznatom dilemom22, da to poka-zuje viãe brigu za reprezentativnost vladavine nego za wenu efikasnost. Nose moæe reñi i to da ove partije pokazuju izrazitu æeyu da dominiraju poli-tiåkim æivotom, na uãtrb nezavisnih kandidata, vanpartijskih uglednika iåinilaca: ko æeli uåeãñe u politiåkom (parlamentarnom) æivotu mora seprikyuåiti nekoj partiji, i biti prihvañen od we, ukoliko ne raspolaæe spo-sobnostima i resursima da stvori vlastitu.

Na partijski sistem svakako utiåe i konfiguracija srediãwih poli-tiåkih ustanova. “Åist” parlamentarizam kao da povoynije djeluje na konso-lidaciju partijskog sistema nego “mjeãoviti” oblik, s neposredno biranim,jakim predsjednikom. Ustanova jakog predsjednika moæe, naime, podstañi frag-mentaciju partija i fluidnost partijskog sistema, odnosno oslabiti podsti-caje za kretawe u suprotnom smjeru. Mada obiåno dvokruæni metod izbora ovakvogpredsjednika tjera na koalirawe u drugom krugu konaåna “predsjedniåka veñi-na” dolazi do izraæaja prije svega u tom åasu. Ili, ako je sluåajno stabilnijaipak ne dostiæe nivoe stabilnosti i povezanosti koje mora imati jedna par-

20 Ibid., SS. 279-282.21 Ibid., S. 294. Na istom mjestu autor kaæe: mirne revolucije u Istoånoj Evropi odigrale su se

u ime jedne teorije civilnog druãtva. Intencionalno je taj pojam bio uzet za ozbiyno. Funk-cionalno, pak, posyedica je bila prije jedan novi nacionalizam.

22 “Predstavniåki sistemi spadaju u dva glavna obrasca...Engleski tip ærtvuje reprezenta-tivnost parlamenta u korist efikasne vlade, dok francuski ærtvuje efikasnu vladu u korist re-prezentativnosti parlamenta...ne moæemo izgraditi predstavniåki sistem koji bi istovremenoi podjednako obavyao funkciju funkcionisawa i funkciju odraæavawa.” (G. Sartori, ComparativeConstitutional Engineering. An Inyuiry into Structures, Incentives and Outcomes. Houndmills and London 1996, p. 54.)


38

lamentarna veñina, da bi mogla uredno funkcionisati parlamentarna vlada.Jaki predsjednik, ponovo, moæe uticati na to da se smawi potreba za onakvomstabilnoãñu/povezanoãñu veñine u parlamentu, kao ãto moæe, kao jaki i uodnosu na parlament spoyni åinilac, presudno uticati na komponovawe iprekomponovawe te veñine u fragmentiranom narodnom zastupniãtvu.

Ovo su u najboyem sluåaju ilustracije uticaja institucija na razvitak/djelovawe partijskog sistema. Svakako da postoje joã neki priliåno vaæniinstitucionalni momenti. Na primjer: pravila koja se tiåu registrovawapartija, naroåito moguñih restrikcija u pogledu wihovog programa ili unu-traãwe organizacije; pravila koje se tiåu partijske imovine i finansija, jav-nog nadzora nad finansijama i eventualnog javnog uåeãña u wima; pravilakoja se tiåu izbornih kampawa, duæine i naåina voœewa, posebno finansira-wa i prava na nadoknadu iz javnih fondova, a naroåito koriãñewa masovnihmedija u privatnom i javnom vlasniãtvu.23 Analizirawe ovih veza ne spadaovdje, i ja ih ostavyam drugima uz napomenu da je ova tranzicija pruæila ri-jetku priliku istraæivaåima da provjere neke stare i nove pretpostavke.

Ostavyajuñi to po strani, zadræimo se na jednom drugom opãtem mo-mentu. Poãto je dvostruka tranzicija simultana sigurno je da ñe na razvitakpartijskog sistema uticati sam wen tok. Uspostavyawe i razvitak ustanovatræiãne privrede te privredni oporavak i razvitak u uæem smislu, imajunaåelno presudan znaåaj, mada ih je teãko odvojiti od drugih, unutaãwih ispoynih, okolnosti. Ova su druãtva, na kraju krajeva, pod pritiskom neo-doyivog uzora svojih zapadnih susjeda, i pred krajwe teãkim zadatkom da imse pribliæe. Ovdje se radi o jednom velikom naporu/poslu prestruktuirawa, o(relativnom) uspjehu ili neuspjehu, o teretima i plodovima te wihovojraspodjeli, pored toga ãto sama tranzicija donosi trenutnu podjelu na dobit-nike i gubitnike. Dinamika ovih sloæenih momenata traæi, preko partijskogsistema odnosno dræavne politike, uravnoteæivawe ili povremenu promjenutermina ravnoteæe. Na toj osnovi se u nekim zemyama tranzicije javio joãnedovoyno razvijeni i osigurani dvopartijski ili dvopolni sistem koji, vrlogrubo, poåiva na razlikovawu liberalno/socijalno (uz moguñe sudjelovawerazlikovawa moderno/tradicionalno odnosno radikalno/postepeno). Na istojosnovi u nekim drugim zemyama jedna partija nastoji da se smjesti u centar pada odatle, mijewajuñi koalicione partnere, ili åak bez takve promjene, pov-remeno revidira svoju politiku. To je naåelno moguñe prema prirodi ovihpartija i wihovih programa. U sluåaju ozbiynog neuspjeha, zastoja åitavog me-hanizma ili krize, nije, najzad, iskyuåeno da se protiv postojeñeg partijskogsistema (“establiãmenta”) izvede neka vrsta “puåa”, uspjeãnim prodorom no-

23 Sartori za “video-demokatiju” kaæe da proizvodi rastuñu participaciju na osnovu mobili-zacije afekata pod uslovom opadawa i osiromaãewa informisanosti. Taj wegov sud tiåe se prijesvega razvijenih, odavno konsolidovanih demokratija. U zemyama tranzicije djelovawe ovih“pojaåivaåa i umnoæivaåa stupidnosti” moæe biti samo nepovoynije. – Comparative Constitutional...,op. cit., pp. 149-150.


39

ve (ili dotad marginalne) partije/pokreta s masovnim syedbeniãtvom. U nekim sluåajevima, kao ãto znamo, imamo posla ne sa dvije nego sa tri

tranzicije. Treña – hronoloãki obiåno prva – tiåe se uspostavyawa nove (na-cije) dræave, obiåno na temeyu “protodræave”, ålanice federacije koju subili oblikovali komunisti. Ova tranzicija vodi osobenoj politiåkoj konfi-guraciji. Osnovna linija podjele je ona koja dijeli pristalice i protivnikenove dræave (nezavisnosti) i s obzirom na ulog ona, bar za neko vrijeme, moæeizbrisati/obuhvatiti sve ostale. Otuda je jasno da partija koja zastupa prvelako zadobija svojstva masovnog pokreta, kao i to da wenu okosnicu, u mawojili veñoj mjeri, moæe åiniti i (reformisana) komunistiåka partija. A jasnoje i to da oni drugi, to jest wihove partijske udruge, mogu lako doñi u opasnostda budu ekskomunicirani – iz politiåke zajednice u nastajawu – pa åak stav-yeni van zakona. Ovo je, naravno, sasvim posebna situacija u kojoj elementepartijskog sistema proizvodi postojawe nekih aspekata stare, ãire zajedni-ce, i nekih aspekata legaliteta u procesu odvajawa. U suprotnom moæe doñi, idolazi, do ozbiynih sukoba. Tako da tek sa konaånim utemeyewem nove dræa-ve, i wenim primawem u “klub” suverenih, moæe poåeti stvarni razvitak par-tijskog sistema. No i tada osnovne sekvence pomenute tranzicije, naåin nakoji je izvedena, u znaåajnoj mjeri odreœuju trajektoriju tog razvitka.

5. Jedva da je potrebno reñi da se u svemu tome pitaju i svojstva mental-nog svijeta koji ostaje iza komunistiåke vlasti. Ponekad se tome pridaje izu-zetan, gotovo presudan znaåaj. Smatra se da je modernizacija u ovim zemyamasvojevremeno zapela prije svega uslijed wihove kulturne zaostalosti24, ilikulturne osobenosti. U prvom sluåaju rijeå o wihovom perifernom poloæajuu evropskom sistemu dræava, odnosno u evropskoj ekonomiji i civilizaciji25,u drugom uza sve to ide i pripadnost jednom posebnom kulturnom krugu, vizan-tijskom hriãñanstvu (pravoslavyu), åesto uz dugotrajnu dominacijom inovjernogotomanskog carstva.26 Pa se i sama komunistiåka vladavina – uprkos nesum-wivim elementima nametawa po nadmoñnoj spoynoj sili – moæe posmatrati

24 Naravno da smo ovdje vazda i u druãtvu nekih predrasuda. Tako M. Olson istiåe kako su Ki-nezi, sve do privrednog “åuda” na Tajvanu i u Singapuru, prosjeåno smatrani kao nesposobni zamoderni razvitak, a to je vaæilo i za Japance u drugoj polovini XIX. stoyeña. (The Rise and Declineof Nations. Economic Growth, Stagflation and Social Rigidities. New Haven and London 1982, pp. 150-151)

25 A. Przeworski istiåe da uprkos Havelovom elokventnom hvayewu subverzivne moñi istine,nije teæwa za slobodom (ukoliko se ta razlikuje od nezavisnosti od Sovjetskog Saveza) nego re-ligija i nacionalizam – odnosno poseban amalgam to dvoje – bila ona duhovna snaga koja je osi-gurala trajni izvor opozicije komunizmu. U stvari, (politiåka) kultura koja je po zavrãetku Drugogsvjetskog rata potisnuta od strane komunista bila je u ovim zemyama (sa izuzetkom Åeãke) re-ligiozno-nacionalistiåko-autoritarna smjesa koja je donijela nekoliko diktatura u razdobyuizmeœu dva svjetska rata. Pod komunistiåkom vlaãñu ona je bila zamrznuta, pa nije bilo prilikeda evoluira u demokratskom smjeru, kao u nekim drugim dijelovima Evrope. U velikoj mjeri to jebila kultura koja je odmrznuta u jesen 1989. (Democracy and Market. Political and Economic Reforms inEastern Europe and Latin America. Cambridge-NewYork 1991, p. 93.)

26 Postoji, naravno, joã jedan kulturni krug u Evropi, ili na wenim rubovima – islamski.


40

kao izraz ove zaostalosti/osobenosti, kao wen odgovor na teãkoñe koje je do-nijela modernizacija, odnosno na respektivne neuspjehe. U istoj optici se ra-do tumaåe i svojevremene juænoevropske diktature, kao i to ãto ipak nijesuproãle “stadijum socijalizma”. Tako da se moæe postaviti pitawe u kojoj jemjeri komunistiåka vlast, sa svojim ideoloãkim monopolom i sa svojom vari-jantom ubrzane modernizacije promjenila osnovne matrice ove kulture, a ukojoj je mjeri zapravo potvrdila i ojaåala. Zar je mogla razviti sklonostindividualizmu, toleranciju, dijalog i sumwu, relativizam i razboritost,kad je æivjela od nekog mitoloãkog i nasilniåkog kolektivizma, apsolutiz-ma “otkrivene istine”, ritualizovanog monologa, autoritarnosti, ksenofo-bije, da ne govorim o zavisti, mræwi i proizvodwi neprijateya. Taj mentalnisvijet – koji ima sposobnost izvjesnog prilagoœavawa, no koji je zaista naj-teæe pokrenuti s wegova mjesta, ãto je u ovoj tranziciji moæda neophodno –obuhvata i jednu politiåku kulturu, ali se ne svodi na wu.

Sa ove taåke glediãta osnovno mjerilo razlikovawa politiåkih par-tija – ujedno vaæan elemenat wihovog identiteta i povezivawa u sistem – jes-te wihov odnos prema samoj tranziciji, u oba wena vida, ali prije svega prematranziciji u modernu træiãnu privredu (kapitalizam). Postoje samo dvijeosnovne moguñnosti: radikalna i brza tranzicija, ili evolutivan, postepen,oprezan pristup. Naåelno je moguñe biti i protiv ove tranzicije, za povrataku socijalizam, ili za neku vrstu træiãne privrede koja nije privatnovlas-niåka. Meœutim, opãte prilike, kako unutraãwe tako i spoyne, ne obeñavajuovakvim orijentacijama neku ozbiyniju podrãku. Ãto je vaænije, unoãewetakvih, ili tolikih, politiåkih razlika zamutilo bi sliku (pod)kulturnihrazlika koju ovdje preuzimam od A. Ágha.

On istiåe da je artikulacija onog odnosa (radikalno-evolutivno) moti-visana osnovnim politiåkim podkulturama. To se ne izraæava toliko u par-tijskim programima koliko u suãtinski razliåitom politiåkom diskursu.Po wegovom miãyewu, u Sredwoj Evropi su relevantni syedeñi politiåkidiskursi (koji inaåe pokazuju bliskost sa onima u Juænoj Evropi): (1) tradi-cionalno-legalistiåki diskurs – jezik tradicionalne politiåke klase kojase vraña na vlast; (2) populistiåko-nacionalistiåki diskurs – stil qentrij-skog (ãyahtinskog) mesijanskog nacionalizma i populizma; (3) literarno-umjetniåki diskurs – samoidentifikacija tradicionalne inteligencije kaosupstituta sredwe klase; (4) religiozno-crkveno-orijentisani diskurs – po-litiåka komunikacija starijeg svijeta i zapuãtenih krajeva; (5) racionalis-tiåko-evropski diskurs – izraz tradicije reformskog procesa i ideje “povratkau Evropu”.27

Istom prilikom ovaj pisac predstavya åetiri scenarija zasnivawa po-litike u ovim zemyama. Prva dva su scenariji istorijskog ponavyawa, druga

27 A. Ágh, The “Comparative Revolution” and the Transition in Central and Southern Europe u G. Pridham(ed.), Transitions to Democracy: Comparative Perspectives from Southern Europe, Latin America and EasternEurope, Aldershot 1995, pp. 412-415.


41

dva scenariji stvarne tranzicije. Prvi i åetvrti se tiåu prije svega SredweEvrope, drugi i treñi cijele Istoåne Evrope. Veñina politikoloãkih anal-iza Sredwe i Istoåne Evrope, smatra on, kombinuje crte ovih scenarija – za-pravo narativnih matrica – u jedan protivrjeåni narativno-deskriptivni i/ili teoretsko-analitiåki okvir.

Prvi “scenario” (“Uspavana yepotica” ili “Oteti Zapad”) tvrdi da jemodernizacija na zapadni naåin u ovim zemyama brutalno prekinuta sovjet-skim osvajawem. Sovjetska dominacija nametnula je tuœe uloge i pravila, alinije mogla promijeniti suãtinski zapadnu prirodu (civilnih) druãtava. Sa-da je “mladi princ probudio uspavanu yepoticu”. Povratak demokratiji islobodnom træiãnom druãtvu izvodi se brzo i lako. (Ta utopija lake tran-zicije prisutna je naroåito u Åeãkoj.)

Prema drugom “scenariju” (“Duboko smrzavawe”, “Vjeåni Istok”), pos-lije euforije sve postaje neizvjesno. Proãlost, slavna za konzervativce,sramna je za slobodnu inteligenciju i ãtampu. Ona pokazuje stogodiãwe pro-tivrjeånosti modernizacije koju vodi dræava, emotivni nacionalizam, nedos-tatak demokratske kulture i træiãnog ponaãawa. Sovjetska okupacija je proizvodistog tla. (/SFR/ Jugoslavija je najboyi primjer za ovaj “scenario”, no sluæii kao veza s narednim.)

Treñi “scenario” (“Latinoamerikanizacija”, “Proãireni Jug”) u pra-vom smislu rijeåi je najgori. Znaåi moguñnost suprotnog kretawa, od demokra-tizacije natrag u autokratiju. Ove zemye su uvijek bile poluperiferija Ev-rope. Masovno nezadovoystvo ekonomskim nedañama moæe da prokråi put des-nom populizmu.

Åetvrti “scenario” (“Povoyno vrijeme”, “Sjever koji obeñava”) dozivaprimjer nordijskih zemaya koje su svojevremeno uspjele da prevaziœu ekonom-sku zaostalost razvijajuñi osobit socijalni model. No se moæe reñi da u veñojmjeri danas ohrabruje juænoevropski ( posebno ãpanski) model, kao hronoloã-ki bliæi uspjeh. “Povoyno vrijeme” upuñuje na to da meœunarodni åiniociviãe nego ikad pogoduju ovoj demokratizaciji i razvoju træiãne privrede.28

Moguñe je – naroåito potpunijim ukyuåivawem istoånoevropskog is-kustva – ustanoviti i drukåiji raspored politiåkih diskursa, joã neki tipili znaåajnu varijaciju u tipovima koje opisuje Ágh, kao ãto je moguñe vezatipojedine od ovih narativnih matrica (“scenarija”) za karakteristiåan dis-kurs. Umjesto toga, primjetimo da ovi diskursi, sa svojim nosiocima, svjedoåeo izrazitoj kulturnoj heterogenosti ovih zemaya, o odsustvu integrativne po-litiåke kulture. Drukåije reåeno, wihova “isprekidana” istorija svjedoåi oponavyanim, znaåi neuspjelim pokuãajima uspostavyawa stabilnog poretka/vladavine odnosno kulturne hegemonije. Otuda su ovakvi diskursi, te narativ-ne i s wima povezane legitimacione matrice – koje objaãwavaju i opravdavajupretenziju na voœstvo odnosno upravyawe – åesto vaænije ose partijskog

28 Ibid., pp. 416-422.


42

okupyawa od socijalnostrukturnih podjela/rascjepa koje eventualno sublimi-raju ali ne kao aktuelne nego takoreñi kroz viãe epoha. U isto vrijeme jewihov paralelizam, i wihovo djelimiåno preplitawe, vaæan osnov partijskogpluralizma, i funkcionisawa partijskog sistema, vaæniji nego ãto je touglavnom neizraæajni pluralizam realnih socijalnih interesa.

6. “Slobodno i aktivno” civilno druãtvo, åini jedan od pet momenata(“arena”) na åijem uzajamno skladnom djelovawu poåiva, prema Lincu i Stepa-nu, konsolidovana demokratija.29 No, ãto je to “civilno druãtvo”, i u åemu sesastoji wegovo djelovawe na korist demokratije?

Pitawe nije tek retoriåko. Oko “civilnog druãtva” zametnula se kra-jem proãlog stoyeña jedna ipak plodna kontroverza. Termin inaåe ima duguistoriju, sve od uspostavyawa vjerske tolerancije, moæda i antiåke korijene,ali je poslije frekventne upotrebe u razliåitim kontekstima tokom XVIII. iXIX. stoyeña, gotovo zaboravyen u XX. stoyeñu, skupa s napuãtawem polarneopozicije druãtvo-dræava. Oæivjeli su ga, izgleda, intelektualci-disidentiu Sredwoj i Istoånoj Evropi u vrijeme posttotalitarizma.

Ondje je civilno druãtvo shvañeno kao “paralelni polis” (V. Benda),kao oznaka za antiautoritarni, antikomformistiåki impetus, utemeyen naponovnom otkriñu yudskih prava i nemakijavelistiåke politike. Ono je al-ternativa dominaciji birokratskog instrumentalnog razuma, antipolitiåkioblik politiåke akcije zato ãto se odigrava van ili ispod oficijelnihstruktura. Civilno druãtvo izraæava zahtjev za istinom koji izaziva logikukonformizma u terminima oportunistiåke sankcije “dobrog vladawa”. Ono je“moñ nemoñnih” koji se bore za drukåiji tip politike, zasnovan na transpa-rentnosti, toleranciji i istini, odgovor na smrtnonosni zagryaj institucio-nalizovane laæi (Havel). Kao takvo, civilno druãtvo predstavya politiåkimit u Sorelovom smislu – galvanizuje snagu, podstiåe socijalno buœewe, na-dahwuje maãtu.30

Da bi se civilno druãtvo pojavilo kao protivmoñ, ili antisistemskipokret, treba da budu ispuweni neki uslovi: potpuna erozija samopouzdawavladajuñih elita, kod kojih ideoloãki æar ustupa mjesto voyi za moñ radimoñi; uvjerewe te elite da je postojeña druãtvena i ekonomska paradigmazastarjela i da su reforme oåajniåki potrebne za opstanak sistema; obrazo-vawe paralelnih nukleusa aktivizma ohrabrenih odustajawem vladajuñe grupe

29 Tih pet momenata (“arena”) åije postojawe i uzajamni (pozitivni) uticaj zasnivaju moguñ-nost da do konsolidacije demokratije uopãte doœe su: “slobodno i aktivno” civilno druãtvo,“autonomno i cijeweno” politiåko druãtvo, vladavina prava, upotrebyiv dræavni administra-tivni aparat i “institucionalizovano ekonomsko druãtvo”. (Pored toga, ili pred tim, morapostojati samostalna dræava, jer “demokratija je oblik upravyawa dræavom”.) – H. Linc i A. Ste-pan, Demokratska tranzicija i konsolidacija, Beograd 2002, s. 20-21.

30 V. V. Tismaneanu, Civil Society, Pluralism, and the Future of East and Central Europe, Social Research,

Vol. 68, No. 4 (2001), pp. 977-991.


43

od direktno i sistematski ofanzivne politike; postepeno ponovno zauzimawejavnog prostora od strane tih nukleusa i wihova postepena ali smiãyena re-habilitacija politike kao åasnog yudskog posla; artikulacija od strane tihnezavisnih grupa politiåke, socijalne i kulturne agende sposobne da izrazizahtjeve “tihe veñine”; obnova smisla za solidarnost u neformalnim zajedni-cama koje grade zametke civilnog druãtva.31

Ove ideje nemaju univerzalnu vrijednost. U wima se reflektuje pokuãajda se u okviru posttotalitarnog poretka, koji je doæivyen kao neka vrsta oku-pacije kojoj se kraj meœutim ne vidi, zasnuje moguñnost dostojnog æivota.Civilno druãtvo je jedini prostor u kome je takav æivot moguñ. Nije jasnogdje se taj prostor nalazi. Moglo bi se reñi, svuda i nigdje. Zato ãto je tajprostor viãestruk i fragmentiran, ãto je odreœen negativno u odnosu naposttotalitarnu dræavu/vlast, kao mjesto koje ona ne kontroliãe odnosno nemoæe kontrolisati. U krajwoj liniji, taj prostor, kao neka aura, postoji okosvake individue s moralnim integritetom, i on se ãiri u skladu sa socijal-nim vezama koje takve individue grade. Poãto je ta dræava u opadawu, poãtosu weni nosioci izgubili vjeru i samopouzdawe, i nalaze se u defanzivi, ovocivilno druãtvo moæe da se ãiri. Meœutim, ako u oåima svojih aktera pred-stavya neãto kao osnovno naåelo (druãtvenog) æivota, to je moæda zato ãtone obuhvata niti moæe obuhvatiti dræavu, kao ni graœansko druãtvo (ukoli-ko je to ekonomija). Drugim rijeåima, kondenzovawe civilnog druãtva oko is-tine i moralnih vrijednosti moguñe je samo zato ãto je laæ monopolizirana,uostalom kao i ekonomija, i dok je tako. Otuda tzv. antipolitika ili pokuãajda se naœe “treñi put”, predstavya samo sjeñawe na proãlost u kojoj se znaloko je kriv (ili odgovoran) za “sve”, u kome se mogla zasnovati sloboda i smi-sao jednostavno nepokornoãñu32 ili samo prezrivim ignorisawem vlasti, acivilno druãtvo jednostavnom iskrenoãñu i odanoãñu.

Teãko je reñi u kojoj je mjeri ovaj “paralelni polis” i æivot u wemu do-prinio kraju komunistiåke vlasti33, a u kojoj je mjeri zapravo samo svjedoåiloo wenoj krizi, i nemoñi. Treba imati u vidu da su ga nastawivali uglavnompripadnici tradicionalne inteligencije. Vjerovatno i zato von Beyme kaæe

31 Ibid., p. 98132 U vezi s tim Cf. J. Rawls, The Justification of Civil Disobedience u R.E. Flathman (ed.), Concepts in So-

cial and Political Philosophy, London 1973, pp. 219-229. 33 K. von Beyme (Systemwechsel..., op. cit., S.123) navodi rijeåi jednog uglednog maœarskog socio-

loga: druãtvo je ovu veliku promjenu preæivjelo u apatiji. To je, uostalom, bio razlog ãto jepromjena vlasti proãla mirno. Nijesu impulsi iz civilnog druãtva motivisali promjenu nego,obratno, nova politika mora motivisati izgradwu civilnog druãtva. U vezi s tim Cf. i R. Jacoby,The End of Utopia. Politics and Culture in an Age of Apsthy . New York 1999. Za jednu od najuspjeãnijihtranzicija, onu ãpansku, O.G. Encarnación kaæe da ju je doåekalo nerazvijeno i neaktivno civilnodruãtvo, koje se ni kasnije uglavnom nije promijenilo. (Civil Society and the Consolidation of Demo-cracy in Spain, Political Science Yuarterly, Vol. 116, No. 1 /Spring 2001/, pp. 53-79.


44

da je civilno druãtvo wena posyedwa ideologija.34 S krajem komunistiåkevlasti, s poåetkom demokratske tranzicije, ova ideologija – ukoliko se moæegovoriti o ideologiji – gubi uporiãta, osim ukoliko je ne apsorbuje neki ob-lik populizma ili nacionalizma. Svi pokuãaji, ili samo nade, da ñe se naidejama ovog civilnog druãtva, na wegovoj komunikativnoj osnovi i na wego-vom etosu, moñi zasnovati nova (politiåka) zajednica, ili da ñe ona – nakonkonaånog osloboœewa od komunistiåke vlasti – biti proæeta wegovim vrijed-nostima, pokazale su se kao naivna utopija. Bræe nego ãto se iko nadaouspostavyeno je “politiåko druãtvo”, sa svojim pravilima i svojim akteri-ma, a jednako se brzo ispostavilo da je civilno druãtvo, prema uslovima op-ãte i zajamåene slobode organizovawa i udruæivawa, u ovim zemyama zapravonerazvijeno.

Meœutim, kriza i kraj komunistiåke vladavine, odnosno “realnog soci-jalizma” doveli su do svojevrsne krize lijeve inteligencije na Zapadu. Pre-teæno u tom kontekstu moæe se razumjeti ãirewe obnovyenih ideja o civil-nom druãtvu van izvornog mjesta te obnove. Tamo su te ideje povezane sa drugimi novim, svakako lijevim, preradama kao ãto je komunitarizam.

Upravo s takve pozicije ameriåki filozof M.Walzer ironiåno kaæe:“Za razliku od toga /od Istoåne Evrope/, mi na Zapadu æivjeli smo u civil-nom druãtvu mnogo godina ne znajuñi za to.” I dodaje: “Mi imamo sopstvenerazloge da prihvatimo poziv. Æivot asocijacija u “naprednim” kapitalistiå-kim i socijaldemokratskim zemyama sve je viãe ugroæen... hobsovski opisdruãtva uvjeryiviji je nego ãto je jednom bio.”35

Za wega civilno druãtvo oznaåava prostor neprinudnog asocirawa yu-di, a takoœe i skup odgovarajuñih mreæa – obrazovanih na korist porodice,vjere, interesa i ideologije – koje ispuwavaju taj prostor.36 On odbacuje mo-guñnost da bi tako shvañeno civilno druãtvo moglo biti alternativa bilo kojemod åetiri konkurentna moderna “projekta osloboœewa” (åovjek kao graœanin upolitiåkoj zajednici, åovjek kao proizvoœaå, åovjek koji ima slobodu izbora iåovjek kao pripadnik vjeåne nacije).37 Ono se ne moæe uporediti sa wima iprije moæe biti korektiv – svijetu politike, træiãtu, nacionalizmu – ili“okvir okvira”, zasnovan na liberalizmu u jednom ãirem smislu, dobar naåinza suprotstavyawe nejednakostima i dominaciji. Civilno druãtvo ne podra-zumijeva republikanski heroizam i graœanske vrline38 , pa bi se moglo pomis-

34 Systemwechsel..., op. cit., S. 100-101. “Åitava inteligencija socijalistiåkih zemaya bila je upoloæaju wemaåkih profesora iz XIX. stoyeña: alimentirana od strane dræave i bijedno zbri-nuta bila je stoga onemoguñena da podstakne opoziciju masa, ali je tako, svojim samoograni-åavawem u druãtvenim povlasticama, kupila dio duhovne slobode.” (Ibid., S. 115.)

35 M. Walzer, The Concept of Civil Society u M. Walzer (ed.), Toward a Global Civil Society, Providence-Oxford 1995, p. 8.

36 Ibid., p. 7.37 Ibid., pp. 9-15.38 Ibid., p. 18.


45

liti da je æivjeti u civilnom druãtvu isto ãto i “govoriti u prozi”.39 Drugimrijeåima, civilno druãtvo nudi drugostepene ali pouzdane moguñnosti obuz-davawa/oåovjeåavawa velikih djela “osloboœewa”.

7. Kako izgleda jedan razvijeni koncept civilnog druãtva iz te, lijeve,odnosno kritiåke perspektive, pokazañu na primjeru J. Cohen, za koju je ci-vilno druãtvo “projekat, teren i meta demokratske politike”.40

Ona polazi od tripartitne podjele koja odvaja civilno od graœanskog(bourgeoise) druãtva ili, jednostavnije reåeno, razlikuje civilno druãtvo,ekonomiju i dræavu. Samo tako, istiåe J. Cohen, koncept civilnog druãtva mo-æe biti srediãte kritiåke teorije u druãtvima u kojima je træiãna ekono-mija veñ razvila svoju autonomnu logiku ili je na tom putu. “To nam dopuãta –kaæe ona – da razluåimo zadatak uspostavyawa odræive træiãne ekonomi-je...od projekta jaåawa civilnog druãtva u odnosu na dræavu i osloboœenetræiãne sile”. Pored toga, odvajawe civilnog od graœanskog druãtva, odnos-no od træiãne ekonomije, olakãava suprotstavyawe konzervativnim koncep-cijama druãtvenog æivota, ãiri prostor egalitaristiåkim, horizontalnim,neseksistiåkim, otvorenim oblicima politike zasnovanim na pravima indiv-idue, na demokratskom uåeãñu u asocijacijama i javnosti. Civilno druãtvomoæe tako biti sredina u kojoj se zasnivaju politiåki projekti i kultiviãuideali usmjereni na akciju – nasuprot politiåkoj kulturi graœanskog priva-tizma ili “realizmu”, koji nije sposoban da stvori dovoyno motivacija ne zaãirewe nego ni za samo odræavawe postojeñih prava, demokratskih ustanova,solidarnosti ili pravde.41

J. Cohen shvata civilno druãtvo, dakle, kao sferu socijalne interakci-je razliåitu od ekonomije i dræave, koju prije svega åine asocijacije (ukyuåu-juñi porodicu), i javnost. Moderno civilno druãtvo se stvara i reprodukujepreko raznih oblika kolektivne akcije, a institucionalizuje pravom, poseb-no subjektivnim pravima. Mada mogu postojati odvojeno, na duæe staze su i ne-zavisna akcija i institucionalizacija neophodni za reprodukciju civilnogdruãtva.42

Civilno druãtvo se, meœutim, ne moæe izjednaåiti sa åitavim druãt-venim æivotom van dræave i ekonomije. Od civilnog treba razlikovati jedno“politiåko druãtvo” (partije, druge politiåke organizacije, politiåka jav-nost), kao i jedno “ekonomsko druãtvo” (organizacije proizvodwe, distribu-cije, odgovarajuña javnost, ustanove kolektivnog pregovarawa, sindikati, ko-more itd.). Odluåujuñe je to ãto akteri u posyedwa dva ne mogu podreditistrateãke i instrumentalne kriterije matricama normativne integracije iotvorenoj komunikaciji koja je svojstvena civilnom druãtvu. Naime, dok su

39 Ibid., p. 27.40 J. Cohen, Interpreting the Notion of Civil Society u M. Walzer (ed.), The Concept of Civil..., op. cit., p. 39.41 Ibid., pp. 36-37.42 Ibid., pp. 37-38.


46

asocijacije civilnog druãtva komunikativno koordinirane, politiåke i eko-nomske ustanove moraju biti koordinirane posredstvom medija vlasti i nov-ca, bez obzira na to koliko se tamo komunikativne interakcije moæe nañi. Zauzvrat, politiåka uloga civilnog druãtva nije direktno povezana s osvajawemvlasti, nego s generisawem uticaja, djelovawem demokratskih asocijacija ineometane diskusije. To znaåi da je neophodno posredovawe politiåkog druãt-va u odnosima izmeœu civilnog druãtva i dræave, ali je isto tako neophodnoda politiåko druãtvo bude ukorijeweno u civilnom druãtvu. Sliåno se mogushvatiti i odnosi izmeœu civilnog i ekonomskog druãtva (mada je, istorijskigledano, ekonomsko druãtvo pod kapitalizmom bilo uspjeãnije izolovano oduticaja civilnog druãtva nego politiåko druãtvo). Na taj naåin je, priznajeona, trodjelna podjela postala petodjelna. Ipak, politiåko i ekonomskodruãtvo su oåito samo posredujuñe kategorije izmeœu tri osnovna elementa.Sve to ne znaåi da je po definiciji civilno druãtvo u opoziciji prema dr-æavi i ekonomiji. Preko ekonomskog i politiåkog druãtva ono moæe imatiuticaja na politiåko-administrativne i ekonomske procese. Antagonizamnastaje kad to posredovawe izostane, odnosno kad politiåke i ekonomskeustanove izoluju proces odluåivawa i wegove nosioce od komunikacije sadruãtvenim organizacijama, inicijativama i diskusijama ili – od wihovoguticaja.43

U skladu sa svojom koncepcijom civilnog druãtva, J. Cohen razlikujeåetiri tipa politike koji nastaju u wemu, a obrañaju se samom civilnom,politiåkom i/ili ekonomskom druãtvu. Jedno je politika identiteta, svjesnaborba za moñ da bi se izgradili novi identiteti, preoblikovale ustanove te uskladu sa tim i kulturna i normativna oåekivawa. Samo civilno druãtvo je iprostor i teren ove politike. Drugo je politika uticaja koja ciya na javnomwewe u civilnom i politiåkom druãtvu, i nastoji da izmijeni svijet poli-tiåkog diskursa u skladu sa osnovnim naåelima i kulturnim promjenama kojesu artikulisane u civilnom druãtvu. Treñe je politika inkluzije, usmjerenana ãirewe politiåkog ili ekonomskog druãtva kako bi ono ukyuåilo noveaktere, koji bi dobili pristup vlasti ili beneficijama. Åetvrto je reform-ska politika, koju vode veñ priznati akteri nastojeñi da strateãkom akcijomdoœu u priliku da ostvare neke od svojih ciyeva (ãto vrijedi bar za akterekoji dolaze iz druãtvenih pokreta).44

Mislim da treba imati u vidu ovaj (ili ovakav) koncept civilnog druãt-va ne samo zato ãto je, da tako kaæem, maksimalistiåki, veñ i zato ãto se utom obliku otkrivaju izvjesne slabosti cijele stvari. On zaista prevodi kate-gorije opãte sociologije na teren politike i politiåke sociologije, ãto isama Cohen priznaje45, i to nas moæe orijentisati ali i zavesti. Civilno

43 Ibid., pp. 38-39.44 Ibid., pp. 39-40.45 Ibid., p. 39.


47

druãtvo je drugo ime za staro tout court druãtvo, kao u starijim kontekstimajedini izvor teæwi, pokreta, ideja, ideala, ili kao prostor u kome seukrãtaju i prepliñu razliåiti uåinci “sistema” na pojedince kao æive yudei wihove male, slobodne udruge. Istina, pored civilnog postoje i “poli-tiåko” i “ekonomsko” druãtvo, ali to su posredujuñe kategorije, gdje su akte-ri ipak prvenstveno orijentisani prema dræavi i ekonomiji, odnosno vlastii novcu. Oãtro odvajawe civilnog druãtva zasnovanog na neprinudnoj komu-nikaciji, na otvorenom diskursu i normativnoj integraciji – od dræave i eko-nomije koje su preteæno “sistemi” ili “maãine” povezano je, oåito, s tim ãtomu se povjeravaju tako vaæni zadaci, odnosno ãto se u wega polaæu tako veli-ke nade. Meœutim, apstraktna zavodyivost tog maksimalizma ne smije da nasbaã zaslijepi. Civilno druãtvo po definiciji jeste ono ãto jeste za Cohenovu,ali je ono istovremeno jedna rezidualna kategorija. Smijemo li, u woj, ipakizdvojiti crkve, bar one velike, tradicionalne, te profesionalne i razneprivatistiåke udruge i, posebno, porodicu – sva ona mjesta koja su za projekatcivilnog druãtva neprikladna, irelevantna ili problematiåna? Ãto ostaje?Slobodno asocirawe u slobodnom prostoru, druãtveni pokreti, borba, uti-caji – politike, upravo identiteta i inkluzije. To su specifiåne politikekoje u politiåki proces dolaze izvana, no i zato ãto se on zatvorio, otuœio,ãto posluje po vlastitim pravilima, baã kao i træiãna ekonomija. Sasvim jemoguñe da ova shema odgovara jednom postindustrijskom druãtvu u kome moædapostoji jasna izdiferenciranost civilnog, politiåkog i ekonomskog druãt-va, kao druãtava.46 Samo, dok je uglavnom jasno ko su pripadnici drugog i tre-ñeg, za prvo se to ne moæe reñi. Otpada moguñnost da su to svi (svi graœani –mada virtuelno, povezujuñi se i komunicirajuñi bez prinude, to zaista mogubiti svi), i ja se uzgred pitam ko su nosioci, ponovo, projekta civilnogdruãtva?47 No, ako se ostavi po strani taj maksimalizam, i civilno druãtvo“na miru”, wegova heterogenost ostañe prirodno svojstvo okoline (ili okvi-ra) djelovawa dræave ili ekonomije, koja se subjektivira na viãe naåina, atada otpada i pitawe o “nosiocu”. Na kraju, nije sasvim jasno zaãto iz civil-nog druãtva, kako ga je odredila J. Cohen, ne bi mogli stiñi konzervativniuticaji, politika åuvawa nekog identiteta ili ekskluzije umjesto inkluzije?

8. No se u meœuvremenu – od civilnog druãtva istoånoevropske disiden-cije do civilnog druãtva lijeve inteligencije na Zapadu – odigralo joã neã-to. Civilno druãtvo je uãlo u mainstream politiåku nauku. Naravno, ne kaoemancipatorski projekat, veñ kao sinonim za aktivizam u ãirokim slojevima,

46 Ranije sigurno nije bilo tako. Cf. analizu “ideoloãkih odnosa moñi” M. Manna, gdje on po-kazuje povezanost razvitka kapitalizma i diskurzivne pismenosti, te govori o dvostrukom licucivilnog druãtva i wegovoj isprepletenosti sa dræavom. (M. Mann, The Sources of Social Power. Vol.II. The Rise of Classes and Nation-States, 1760-1914. Cambridge– New York-Melbourne 1993, pp. 36-42.)

47 O nekim savremenim oblicima povezanosti civilnog druãtva i dræave Cf. i M. Walzer,Rescuing Civil Society, Dissent, Winter 1999, pp. 62-67.


48

za mreæe graœanskog angaæmana i razliåita nevladina udruæewa.48 To je, posvoj prilici, i ono ãto pod civilnim druãtvom razumiju Linc i Stepan, uzonaj zahtjev. Uostalom, svi naputci koje tranzitologija upuñuje protagonis-tima tranzicije sadræe sliåan zahtjev, a u skladu s tim je i pomoñ, finan-sijska i tehniåka, koja se sa bogatog Zapada upuñuje “treñem sektoru”, upravonevladinim organizacijama u ovim zemyama.

Komunistiåka vlast je za sobom ostavila, smatra se, uglavnom atomizo-vano, nepovezano druãtvo. Mada su u nekim zemyama pred wen kraj stale da serazvijaju aktivnosti pa i organizacije (pa tako i ona “ideologija”) koje semogu podvesti pod naslov civilnog druãtva, ostalo je ono zapravo sasvim neraz-vijeno. Velika mobilizacija s kojom je poåela tranzicija bila je politiåkamobilizacija okrenuta prije svega uspostavyawu demokratije, ili osnova de-mokratskog poretka. Glavne resurse te vrste potom je angaæovalo organizova-we politiåkih partija i razgorjevawe politiåke borbe izmeœu wih. Preprekerazvitku civilnog druãtva u ovim ipak sve raznolikijim zemyama ne mogubiti male. Mogu se vidjeti i u politiåkoj kulturi, u organizacionim i finan-sijskim deficitima itd., no prije svega u åiwenici da su ova druãtva u previ-rawu i æurbi, u velikom preobraæaju, te je ovaj “govor u prozi” joã zadugo usjenci onog “poetskog”, ili ñutawa. “Govor u prozi” ipak odgovara jednom sta-loæenom druãtvu, ili uglavnom staloæenom. To ne znaåi da ove prepreke ne-ñe biti savladane. Rijeå je i o jednom procesu uåewa koji nikad ne prestaje.Pri tome izgleda neizbjeæno da se uz demokratiju, i u woj, uz træiãnu priv-redu, i u vezi s wom, konstituiãe dakle i (civilno) druãtvo u svojoj rezidualnojslobodi i osjetyivosti.

Pri tome, kako istiåe A. Arato, koncept civilnog druãtva u skorijevrijeme upotrebyava se u dva razliåita smisla: da oznaåi skup druãtvenihpokreta, inicijativa i oblika mobilizacije i – da ukaæe na okvir utvrœenihustanova (prava, asocijacija, javnosti). Meœutim, to je razlikovawe fluidno –mobilizacija uvijek traæi neku institucionalizaciju. U stvari, moæemo razliko-vati prije svega stupweve institucionalizacije odnosno wene stabilnosti.

Institucionalizacija civilnog druãtva u smislu politiåki relevant-nih i stabilnih udruæewa i javnosti postiæe se preko syedeñih ustanova i praksi:

(1) garantovawa osnovnih prava udruæivawa, okupyawa, govora i ãtam-pe, ãto pretpostavya:

(2) postojawe ustava koji djeluje kao potpuno zakonit dokument, podr-æan podjelom vlasti, posebno nezavisnim sudovima;

(3) institucionalizaciju politiåki dostupnih i takoœe decentralizo-vanih medija komunikacije, relativno nezavisnih i od vlade i od tr-æiãta;

48 Cf. npr. R.D. Putnam, Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy, Princeton 1993. Mogu-ñe je, naravno, civilno druãtvo shvatiti i uæe – kao onaj dio demokratske politiåke zajednice kojinije neposredno ukyuåen u procese vladawa/upravyawa. Cf. L. Diamond, Toward Democratic Consolidation,Journal of Democracy 5 (July 1994), pp. 4-17.


49

(4) politiåku i ekonomsku decentralizaciju koja ukyuåuje nezavisnulokalnu samoupravu te moguñnosti i olakãice za lokalna i malapreduzeña;

(5) prihvatawe i priznavawe djelovawa nacionalnih i internacional-nih nevladinih organizacija i ustanova posveñenih nadgledawu i zaã-titi prava (ombudsman, transnacionalni sudovi) i

(6) finansirawe asocijacija civilnog druãtva.49

Stupaw institucionalizacije civilnog druãtva u periodu tranzicijezavisi od viãe åinilaca: od obrazaca civilnog druãtva koji su razvijeni pri-je tranzicije, od zahtjeva odozdo, od odnosa moñi uåesnika u odgovarajuñem po-litiåkom procesu i wihove ideologije, od postojawa relativnog konsensusa obuduñem politiåkom okviru (J. Kiã), ali naravno i od mjere uspjeha u uspos-tavyawu (ustavne) demokratije. U vezi s tim Arato smatra da u uslovima Is-toåne i Sredwe Evrope treba pretpostaviti da ãto je razvijenija institucio-nalizacija civilnog druãtva, posebno onih momenata (gore navedenih od 3-6)koji ne spadaju u minimalnu definiciju demokratije (poliarhije) – utolikoñe biti åvrãñi konsensus koji podræava demokratsko ureœewe sa slobodnim itakmiåarskim izborima i sa odgovornom vladom, utoliko ñe biti jaåa legi-timnost demokratije, pa tako i wena stabilnost i kvalitet.50

Svakako da u ovim zemyama nedostaje, ili je nedovoyno razvijena, odgo-varajuña kultura civilnog druãtva i wegova djelovawa – kultura javnosti ikritike, konsultovawa i decentralizacije, uzdræavawa i tolerancije, koope-racije i stvarawa pretpostavki za “igru s pozitivnom sumom”, naroåito u od-nosu na nosioce vlasti, itd. Razvitak ovakve kulture stvar je vremena, i on sene moæe projektovati poput institucija. Ali, prikladan institucionalniokvir moæe zasnovati povoynu “strukturu moguñnosti”, podstiåuñi tako oneoblike djelovawa civilnog druãtva koji mogu pozitivno uticati na pomenutikulturni razvitak.51

Arato najzad ukazuje i na jednu orijentaciju koja iz civilnog druãtvamoæe ugroziti demokratsku konsolidaciju. To je, naravno, antipolitiåka tra-dicija i neprijateystvo prema politiåkim partijama. Takva opasnost moæebiti poveñana ambicijama pojedinih asocijacija civilnog druãtva da ojaåajusvoj uticaj i uzmu neposrednog uåeãña u politiåkom (odnosno vladavinskom)procesu, te da se radi toga zaloæe za neki oblik korporativizma, ili za ãi-rewe oblika neposredne demokratije, kao ãto je referendum. No, ona moæebiti poveñana i manipulacijama pojedinih partija, kao i “neprosvijetyenompolitikom” vlade ili parlamenta. Tome se treba suprotstaviti, smatra Arato,prije svega dayim otvarawem prostora za uticaj civilnog druãtva. Ali – nakraju naglaãava – ako demokratija treba da ostane demokratija, jednako je

49 A. Arato, Civil Society, Constitution, and Legitimacy, Lanham-Boulder-New York-Oxford 2000, pp. 71-72.50 Ibid., p. 73.51 Ibid., pp. 74-75, 77.


50

vaæno da se u civilnom druãtvu akteri svih tipova, od crkava do sindikata,uzdræe od svakog oblika populizma i da stalno uåe “veliku demokratsku um-jetnost politiåkog samoograniåavawa”.52

52 Ibid., pp. 76-78, 80.


51

Pavle Jovanoviñ, Ph.D., Full professorNovi Sad School of Law

Democracy, political parties and political system in the

post-communist transition

Abstract

This paper discusses the key elements for establishment of a (democratic) politicalsociety, pluralism of parties and partisan system and the civil society, as elements of devel-opment of a political system growing under the circumstances of a post-communist transi-tion. What is analyzed are the particularities related to constitution of a new politicalcommunity emerging from the atomized and equalized society inherited from the commu-nist era. Departure of such a society means renewal of suppressed social and culturalissues. The new partisan pluralism, unprecedented in many ways, picturesquely expressesthe particularities of such development. The author underlines certain characteristics ofpolitical culture of this area, and the unique civil society ideology, which emerged hereeven before the transition and remained influential and disputed for quite some time.

Documents

DEMOKRATIJA, POLITIÅKE PARTIJE I POLITIÅKI SISTEM