De laudibus Monasterii Westphaliae metropolisoloosson.com/grammatici/DeMonasterioWestphaliae.pdf · 2015. 6. 30. · Biblioteca di cultura europea 3 Helgus Nikitinski De laudibus

Bibl

iote

ca

di cu

ltura

eu

rope

a 3

Helgus Nikitinski

De laudibus Monasterii Westphaliae metropolis

La scuola di Pitagora editrice

Uintento di questa pubblicazione e quello di far rivivere 1’antica tradizione umanistica attraverso la narrazione in latino della storia culturale di una regione. II testo raccoglie principalmente le testi- monianze dei grandi umanisti vestfali dei secoli XV-XVII, come Rodolfo Langio, Giovanni Mur- mellio, Ermanno Buscio, Ferdinando Fiirstenberg. Questi dotti strinsero rapporti con le personalita piu importanti della cultura europea, come Rodolfo Agricola, Giacomo Balde, Gian Lorenzo Ber- nini, Daniele e Niccolo Einsio, Erasmo, Marsilio Ficino, Francesco Filelfo, Aldo Manuzio, Luca Olstenio, Giovanni Pico della Mirandola, il Poli- ziano, Lorenzo Valla, Giovanni Gerardo Vossio e tanti altri. II regolamento degli studi della Scuola Paolina, una delle piu vecchie d’Europa, interes- sera gli studiosi della storia della pedagogia umanistica. Oltre alie autobiografie di Ferdinando Fiirstenberg e Bernardo Mallinckrodt, questo libro raccoglie infine notizie relative ai soggiorni in Vestfalia di personaggi autorevoli quali Giusto Lipsio, Fabio Chigi (poi divenuto papa Alessandro VII) e Cristina di Svezia.

so c ie t A d i st u d i po l it ic iSCUOLA DI ALTA FORMAZIONE DELL’ISTITUTO ITALIANO PER GLI STUDI FlLOSOFICI

BIBLIOTECA DI CULTURA EUROPEA

3

Helgus Nikitinski

DE LAUDIBUS MONASTERII WESTPHALIAE METROPOLIS

Neapoli in aedibus La scu o la d i P itagora

MMXII

Helgus [= Oleg] Nikitinski De laudibus M onasterii Westphaliae m etropolis

© 2012 La scuola di Pitagora editrice Piazza Santa Maria degli Angeli, 1

80132 Napoli - Italia www.scuoladipitagora.it [email protected]

ISBN 978-88-6542-115-4

http://www.scuoladipitagora.it

mailto:[email protected]

SUMMARIUM

Vorrede 9Preface 11

Ad lectorem 13

Prooemium 15

D e o r i g i n e u rb is M o n a s te r i e n s is e t s a n c t o L iu d g e r o 17

D e m o r ib u s M o n a ster ien siu m e t n a tu ra l o c i 25

D e sc h o l a P a u l in a 43

D e A le x a n d r o H e g io 47

D e R o d o l p h o L a n g io 50

De H e r m a n n o B u sc h io 63

De T im a n n o C a m e n e r o 72

D e I o a n n e M u r m e l l io 77

D e O r t w in o G r a t io 93

D e libris q u i stu d io sis b o n a ru m litter a r u m M o n a ster ien sib u s sa ec . X V I in usu fu e r u n t teste

M u r m e l l io 97

D e tu m u l t u a n abaptistaru m h o r r ib il i 101

D e I u s t o L ip s io a p u d W e st ph a l o s 121

D e C h r ist in a e Su e c o r u m r e g in a e a d urbem M o n a ster ien sem a d v e n t u 125

D e C h r is t o p h o r o Ber n a r d o a G a l en e p is c o p o

AC PRINCIPE MONASTERIENSI 131

D e F e r d in a n d o d e F u r sten b er g e p is c o p o

AC PRINCIPE M o n a s t e r ie n si 135

LIBELLUS DE RERUM VARIETATE

Visio Caroli Enenkelii De birotisDe tabernis vinariis et cauponis

APPENDICES

I. Schola Paulina 149II. Vita Bernardi de Mallinckrodt ab ipso conscripta 169

III. Vita Ferdinandi de Furstenberg ab ipsoconscripta 189

IV. Fabii Chisii qui et Pont. Max. Alexander VII carmina quae ad mansionem eiusMonasterii spectant 209

141142143

Index nominum 239

VORREDE

Dies ist ein besonderes Buchlein. Es stellt einen ersten Versuch dar, das humanistische Geistesleben Miinsters, das sich uber meh- rere Jahrhunderte erstreckt und von Gestalten wie Alexander He- gius, Rudolphus Langius, Hermannus Buschius und Ioannes Murmellius bestimmt vvurde, in iibersichtlicher und anschaulicher Form darzustellen. Dabei hat der Autor das gewagte Experiment gemacht, sich der lateinischen Sprache und der Gattung der humanistischen Stadtbeschreibung zu bedienen. Er zeigt damit, dass die lateinische Sprache es wert ist, sie nicht in Bausch und Bogen in den Schubladen historischen Erinnerns oder heute vielmehr oft Vergessens abzulagern; dass sie - auch unter Miteinbeziehung neuerer Perspekdven - ein passendes, okonomisches und elegantes Medium darbietet, Wissensinhalte in kompakter und konziser Form zu vermitteln. Die Eleganz der Latinitas liegt dabei immer sowohl in dem, was ausgesprochen wird, ais auch in dem, was un- ausgesprochen bleibt. Der aufmerksame Leser wird jeweils mit Vergniigen den Freiraum der Interpretation ausloten, den ihm die konzise lateinische Sprache bedachtsam und behutsam eroffnet. Denn das Buchlein will auch mit einem Lacheln gelesen werden. Es zeugt von Gelehrsamkeit, die bis in den Bereich kritisch edier- ter, noch nicht vorher herausgegebener Texte vordringt, jedoch von keiner todernsten Gelehrsamkeit, die in den Keller lachen geht, sondern von der frohlichen Wissenschaft des humanistischen in- tellektuellen Lebens, welche stets in der Realitat zeitgenossischer Religion und Politik verankert ist. Dies zeigen auch die vielen lite- rarischen und historischen Textzeugnisse, die das Buchlein vor den Augen der Leserschaft entfaltet. Die schriftstellerischen Produkte

1 0 DE LAUDIBUS MONASTERII WESTPHALIAE METROPOLIS

der Humanisten hangen immer in irgendeiner Form mit der historischen Realitat zusammen. Ais Leser richtet sich das Buchlein na- tiirlich an alie jene, die Latein verstehen; ganz besonders an die Teilnehmer der 15. internationalen Konferenz der International As- so cia tion fo r Neo-Latin Studies, welche im August dieses Jahres in Miinster stattfindet. Moge das Buchlein seinen Lesern ein ange- nehmer und informativer Leitfaden bei ihren Rundgangen durch die schone Stadt Miinster sein!

Monasterii, Kalendis Martiis MMXII

Karl EnenkelDirektor des Seminars fur lateinische Philologie

des Mittelalters und der Neuzeit

PREFACE

This is a special book. It is more than an attempt to clearly and vividly depict the humanistic intellectual milieu of Miinster, which endured for several centuries and received its impetus from individuals like Alexander Hegius, Rudolphus Langius, Hermannus Buschius, and Ioannes Murmellius. It is also a bold experiment on the part of the author to take up the Latin lan- guage and the humanistic genre of urban description. Oleg Ni- kitinski shows that Latin writing should not be filed away in the drawer of historical memory or, as tends to be the case today, historical oblivion. Rather, it is a fitting, economical, and elegant medium for transmitting knowledge in a compact and concise form. Latin elegance consisting as much in what is said as in what is left unsaid, the attentive reader will delight in exploring the free interpretive terrain that concise Latin deliberately and care- fully opens to him. For this book also wants be read with a smile. It is possessed of an erudition that, while penetrating into the realm of critical editions of previously unpublished texts, is nei- ther pedantic nor humourless but is instead a product of the joy- ous scholarship of humanistic intellectual life - which is always rooted in the reality of contemporary religion and politics. Evid- ence of this can be found in the many literary and historical texts made available here to readers, which, as creations of humanist authors, are always related somehow to the concerns of the day. This book is intended, naturally, for all those who can read Latin, but above all for the participants of the 15th Congress of the International Association for Neo-Latin Studies, which takes place in August of this year in Miinster. May this lib e llu s be an

agreeable and informative guide to its readers’ ramblings through the streets of this beautiful city!

Monasterii, Kalendis Martiis MMXII

Karl EnenkelHead of the Department of Medieval and Neo-Latin Philology

University of Miinster (translated by Patrick Baker)


AD LECTOREM

Velim haec, quo animo conscripta sunt, perinde a legentibus accipiantur; nam ea subsicivo tempore componebantur, quae, mihi homini peregrino demandata, nec perficerem, certe vires defuissent, nisi, initio retractans atque paene obstinate invitus, proce- dente tempore, cum urbis Monasteriensis antiquitates et incolarum mores paulo melius cognoscere inciperem, admiratione quadam permoverer. Equidem conscius mihi sum me nihil grave moliri et quod augmento doctrinae sit; fortasse tamen idonea collegi quae eis qui forte minus in historia Monasteriensi versati, vel animi laxandi gratia iucunda lectu essent. Nec desunt tamen pauca illa quidem in verborum explicatione nova (e. g. in Iusti Lipsii epistulis et Fabii Chisii carminibus), quae philologis fortasse accepta erunt, nec non opera auctorum Monasteriensium minus adhuc nota extraneis studiosis, quibus primos accessus faciliores reddere in animo fuit, digna tamen ut mihi quidem videbatur scitu eis qui in studiis litterarum latinarum inde a fine XV saeculi usque ad saeculum XVIII medians versantur.

In hoc opere conficiendo multum me iuvere Patricius Baker, Volfgangus Breiden, Michael Angelus Costagliola, Ditemarus En- drulat, Laura Feikus, Udalricus Fiege, Thomas Gill, Udenius Grote, Georgius (Jiirgen) Lenzing, Alexius Liubzhin, Catharina (Kate) Merten, Christianus Peters, Edelmarus Rickert. Gerardus Marotta iam senior vetat bonarum artium igniculos apud doctorem umbraticum emori. Thomas Franciscus Borri in plagulis corrigendis acutis oculis atque sagaciter versatus est. Museum Metropolitanum Monasteriense (Stadtmuseum M iinster, photographemata


fecit Thomas Samek), Bibliotheca Academica Monasteriensis (Universitati- und Landesbibliothek M iinster) nec non Bibliotheca Be- rolinensis (Staatsbibliothek zu Berlin - Preu jlischer Kulturbesitz) strenue mihi thesauros suos commodarunt. Primos aditus ad hoc opus ante aliquot annos iuvit Societas Theodisca Studiis Provehendis (D eutsche Forschungsgem einschaft, Heisenberg-Stipendium). Udalricus Tons copiam librorum ex bibliotheca sua benigne praebuit et nunquam mihi quoquo modo auxilio defuit, prorsus ut in me cadere Hermanni Buschii illud de Rodolpho Langio videretur: “datur et mihi copia multi codicis ... meque epulis vinoque iubes accumbere mensis”. Carolus Enenkel res tractandas mihi saepius suppeditavit et semper praesto fuit cum monitis (scilicet ne obdormiscerem mediis in laboribus) tum consilio.

Dabam Monasterii ipsis Kalendis Martiis a. MMXII

PROOEMIUM

Animo mihi saepius volventi cur ita acciderit ut, cum Monasterium urbs omni inde ab octavo saeculo laude nihilo minus quam ceterae litteratissimae urbes Westphaliae floruerit, hodie apud exteras gentes minus celebris habeatur, et cum ad Coloniae vel Dus- seldorpii nomina homines peregrini aures statim arrigant, mirari subit Monasterium iisdem multo minus innotuisse. Similis res accidit viris Monasteriensibus de litteris meritissimis,1 nam Rodolphi Langii, Hermanni Buschii, Iohannis Murmellii nomina minus in ore eruditorum feruntur quam ceterorum eiusdem temporis Germanorum; ut hoc exemplo utar, Conradi Celtis, cuius meritis equidem nihil detrahere velim, nomen hodie latius apud eruditos vagatur quam Rodolphi Langii, qui tamen iam anno 1486 primus omnium Germanorum carminum librum edidit, quo facto ceterisque accedentibus fit, ut iure dici prorsus nequeat, Germanos ex ceteris partibus saeculo XV exeunte maioribus meritis erga litteras claruisse quam ex regione Westphalica.

Urbs Monasteriensis omni fere tempore viros in litteris insignes tulit, sicuti vere Wernerus Rolevinck dixit Westphaliam terram esse non vin iferam sed viriferam ,2 quorum quidem fama pro meritis eorum satis angusto gyro vagatur atque mihi homini peregrino, cui

1 Nomina Westphalomm in hoc libro prudens praeter praecepta Caroli Egger aliorumque sic scripsi sicut ipsi fere vocari malebant, e. g. Rodolphum Langium non Rudolfum Lange et Buschium loco Busche; dent quaeso severi latinitatis iudices qui hodie sunt et similem veniam consuetudini veterum Westphalorum qui Vest/a- liam vix agnoscerent.

2 Wernerus Rolevinck (1425 - 1502), De laude antiquae Saxoniae n u n c W estpha lia e d ictae. Monasterii Westfalorum [sic] in aedibus Aschendorff 1953, p. 12.


integrum de Westphalis iudicium, animo digna res videbatur ut in causas inquirerem cur Monasterienses infra famam ceterorum permansissent. Atque primum indoles virorum eruditorum huius urbis in admirationem sui rapit propter insignem gravitatem atque modestiam quae iis prohibent magno ore laudes suorum tonare, qua in re cum a ceteris pluribus, tum a Coloniensibus vicinis suis haud mediocriter fere differre solent.

Nunc, age, historiam litterariam Monasteriensem diligentius consideremus. Uti iam dixi, cum semper, exceptis furorum anabaptisticorum tempore et clade alterius belli mundani, Monasterium litterarum honore floruerit, tres mihi visae sunt post renatas litteras aetates cum metropolis Westphalica praecipua latinarum litterarum laude exornaretur: primam aetatem Rodolpho Langio eiusque amicis Hegio, Buschio, Murmellio, Camenero, ceteris detulerim, quae quidem aetas vel Reformationis, quae dicitur, euangelicae initia pertulit et usque ad a. 1534, quo anno anabaptistae Monasterii rerum potiti sunt, duravit; secunda aetas coepit saeculoXVI ad finem iam vergente institui et maxime floruit strenuo Her- manni Hamelmanni erga historiam litterarum ardore et Hermanni a Kerssenbroch de furoribus anabaptisticis praeclaro atque amplissimo volumine, tum facto praeclaro Godefridi de Raesfeld, qui testamento patres societatis Iesu in urbem arcessivit atque curam scholae Paulinae eis mandavit; tertiam denique aetatem saeculoXVII mediante posuerim et heroibus Bernardo Mallinckrodt, Ferdinando Furstenberg, Fabio Chisio, qui per aliquot annos Monas- teriensis factus erat, et Bernardo Rottendorfio litaverim. SaeculoXVIII litterarum honor studiis maxime patrum societatis Iesu utcunque sustinebatur3 sed paulatim iam evanescebat, donec initio saeculi XIX paene in auras abiret. Itaque hoc opere institui illas tres aetates exemplis sumptis ex auctorum scriptis illustrare.

Sed primum de initiis urbis atque de moribus Monasteriensium paucis agemus.

5 Michael Strunck anno 1715 elegans opus edidit cui titulus W cstphalia sancta pia beata\ taceri nequeunt merita operis q. i. B ib liotheca M onasterien sis s iv e notitia d e scrip toribus M onasterio-W estphalis congessit Fridericus Matthias Driver, Monasterii 1799. De ceteris scriptoribus ecclesiasticis infra agemus.

DE ORIGINE URBIS MONASTERIENSIS ET SANCTO LIUDGERO 17

D e o rig in e u rbis M o n a ste r ie n sis et sa n c t o L iu d g ero

Itur in antiquam silvam

„ Interea per dispositionem misericordis Dei Saxones conversi sunt ad Dominum et rex Carolus eundem virum Dei Liudgerum pastorem in parte occidentali Saxonum constituit. Cuius parrochiae sedes est principalis in pago Sudhergoe in loco, cuius vocabulum Mimigernaefor,4 ubi Domino ipse honestum construxit monasterium sub regula canonica famulantium.”5 Ex hisce verbis videre

Liudgerus episcopus constituitur. Vita Liudgeri II MS ca. a. 1100. Staatsbibliothek zu Berlin - PreuGischer Kulturbesitz, Ms. theol. lat. 323, f. l l r

4 variant codd.: Mimigernaeford, Mimigernefor, Mimigernfor.5 D ie , Vitae sa n c t i L iu d ge r i ', edidit Villelmus [W ilhelm ] Diekamp (Die

Geschichtsquellen des Bistums Miinster, t. 4), Monasterii 1881, p. 27 sq. (cap. 1, 23). Auxilio mihi fuit quoque liber cui titulus W estphaha sancta pia beata s iv e v ita e


licet Liudgerum in loco Mimigernaford monasterium condidisse unde et urbi nomen Monasterium inditum, vulgo Miinster.

Ex viris illustribus quos Caroli Magni ignea virtus ad ingentia facta perpetranda incendit non ultima laus Liudgero debetur, dioecesis Monasteriensis primo episcopo, atque adeo merito Frisiorum et Westphalorum apostolo vocato. Patria Liudgero Frisia fuit. Liudgeri tres Vitae exstant, quarum primam Alfridus (t 849) consanguineus eius scripsit, qui quidem ipse Liudgerum (t 809) nunquam vidit; ceterae vitae nominibus sublatis auctorum post dimidium noni saeculi compositae monachis Vertinensibus (Verrinae enim Liudgerus sepultus est) debentur. De infantia eius haec iam ab incunabulis miraculosa accepimus: “Qui statim ut ambulare et loqui poterat, coepit colligere pelliculas et cortices arborum, quibus ad luminaria uti solemus, et quibus tale invenire poterat, lu- dentibusque pueris aliis ipse consuit sibi de illis collectionibus quasi libellos. Cumque invenisset sibi liquorem cum fistucis imitabatur scribentes et afferebat nutrici suae quasi utiles libros custodiendos. Et cum ei quis diceret ‘Quid fecisti hodie?’ respondebat ‘Deus me docuit’. Meditabatur autem in tenera aetate, quod postea devotus implevit.”6

Nunc vero in iuveniles eius annos oculos coniciamus. In collegio Ultraiectensi instituebatur cum condiscipulis nobilibus a quibus admodum diligebatur, quippe “qui esset iuvenis mirae mansuetudinis, vultu hilari, non tamen facilis in risu et in omnibus actibus prudentiam cum temperantia amplectens. Erat enim assiduus meditator scripturae divinae et eius praecipue, quae ad laudem dei et ad doctrinam pertinebat catholicam, pro quibus et a venerabili magistro [.sr. G regorio] quasi filius unicus diligebatur"7. Sacro diaconatus donatus ordine est Eboraci in Britannia ubi magistro usus est

eorum , qu i sanctita te sua p iisqu e ex em plis W estphaliam illustrarunt. Conscripsit P. Michael Strunck ... Recognovit et auxit primumque edidit Guilelmus Engelbertus Giefers ... vol. 2, p. 56 sq. Paderbornae 1855, et alii libri, quos omnes adducere hic longum est neque attinet.

6 Vita prima, in: Diekamp, cit. s., p. 12 sq.7 ib. p. 14.

1la r t poceiar. tXtunc fe port £n irc m utrln i X'mirrtbi delyulur.cu m unia «fueq. «kfjn ccpt'- ujm(' lwntkliechrtr. lufu infanculuj n <arar*'. i Up Oli amore indtto a- p*tre fpuum omnU"CArruf UbrWtX jih ^ trc . .trisjt e o r n a f quibnd lum uuru wn folemuf colli gere.-MotxA &mtlitudtn c l ib ra cfucre.cu frthxcA 4C nitrP (fuoUKt' Uquorc tnuw n cc

Uenrtf fctni fga&ccUftiJuerpea

none, de eui pio 4didcrto Utafunciom mciwUuctx eu cuidi Gn&gprw nxiuiutm merttwt uiro.qm duapalurftmul^. ft#dr 4or (a rrumrU’ tan i&a i crsue tmll fedi p6r ept tuce perar. Sub cmdocho nuupT

'teno inUtxcn|"<t Icruxno dni e?-ujiru|' ■wnfuYatn tmiec I» nu>TM/hm J ac«:cpcA

tuldc tiwnK*tn crmmtx dltc di «onuer&rufert-.

UV kVI i a Henfrudt pAjtm tllaru plebi m docVnru pdefle. ut du a 6 W 6 h £ « « m v 5 Ufeenr tulapcnt'. c a ja eicu p a uo iuitcice Gpicntu. cu ftlu coi rpm fie n portulAuir.S.u4’ cu tUe eo modo rccuCtr*' ur A,ppru> ordinAftr «po- remdir cu Ad trtTA fu.i Ab <*> que dire" r«uc epoordinj»ndu.<C'Cueottv*Ce*v. » ur tbi duam u jjcipen<'gTadu - *UT> tpfeux dictu <flt pfcr epUcapale renue n*r fede.

^ odem Tepore tn «Waica emteare temofufmento rruMfilter (eoL» .HcJnii nufxcnebxc. undecut . .idfi cftucnnb; de nujna fuA fciouu eomunu&nCRutViarueifluc jmcncrr l ivoe**.' ’ Ctimlwre Amicta A Adeptrfyiafl quo

mibt demonjbAnr’ad m fedttlo defenp turtf tmi-ogare Aeceflir. Veru cu ikcn* orimibj £cepnfAd eu qui eofmtfeiar redeturcefuemrtnr. AtuberTeu Ore ,g o n o f i % U b er i opet

Liudgerus puer porrigit matri libros quos ipse confecit ib. f. 4V. Liudgerus deducitur a patre ad magistrum Gregorium f. 5r


magno illo beato Alcuino omnium fortasse tunc temporis hominum doctissimo atque doctrinae spiritualis fonte lucidissimo, cuius consuetudo ei tam grata fuit ut Ultraiectum reversus enixe Gregorium magistrum suum rogaverit ut Eboracum denuo invisere liceret. At Gregorius contra insistere patremque Liudgeri rogare ut operam daret ne filius Eboracum proficisceretur. Sed pater nihil apud filium precibus effecit, quin potius eum subiratum sibi reddidit atque adeo in publica quadam euangelii praelectione, propter errorem in latina aliqua voce pronuntianda, coram multis adstantibus (pro pudor!) a filio severe admonitus est. At bonus pater tandem impensis precibus evictus comparatis rebus omnibus ad iter faciendum necessariis filium Eboracum iterum misit, ubi ille Alcuini gratissima conversatione denuo uti coepit. Iam autem tres annos et sex menses inibi explebat, cum inopinato Frisii cuiusdam mercatoris crimine Britanniam relinquere cogeretur. Is enim filium iuvenem cuiusdam comitis Britanni per rixam occidit, propter quam rem Frisii omnes, neque aliter Liudgerus, iram propinquorum iuvenis timentes celeriter in fugam se dederunt. Salutato itaque Alcuino suo, mare petiit atque Ultraiectum revertit.

Paulo postea Widukindus Westphalorum dux anno DCCLXXXUI Frisiorum fines ingressus omnia devastabat. Itaque denuo fugae se committere Liudgerus coactus, ex quo cepit consilium in Italiam iter facere, eo ut imprimis sedem apostolicam visitaret. Exceptus est humane a pontifice Hadriano atque beatorum reliquiis donatus. Inde monasterium Casinense visitavit ubi apud abbatem Theoda- marum consanguineum suum, uti credere par est, commode aliquantisper commoratus est, ibidemque, occasione data, regulae familiae Benedictinae non solum studuit sed etiam cucullo monastico induto ipse vitam monasticam duxit.

Interea Widukindus rex multis cladibus exagitatus gremio sese ecclesiae catholicae dedit et baptismatis sacramento accepto finem seditionibus imposuit. Hoc laeto nuntio accepto Liudgerus ex Italia, ubi duos annos et sex menses commoratus est, in Frisiam rediit. Secutae sunt plurimae Saxonum ad religionem christianam conversiones; quae res ut sustentaretur rex Carolus Liudgerum pastorem

DE ORIGINE URBIS MONASTERIENSIS ET SANCTO LIUDGERO 2 1

Carolus Magnus dat Liudgero monasterium in pago Brahbante, quod Lothusa vocatur, "cum omnibus ad ipsum pertinentibus" ib. f. 8V

(nondum episcopum sed cum potestate iam fere episcopali) in Sa- xoniae partem mittit, quae ad occidentem spectat. Huius partis sedes erat satis humilis sed prae ceteris conspicua nomine Mimiger- neford, ubi monasterium aedificavit sub regula canonica Domino famulantium, quapropter locus inde vocabatur Monasterium, uti iam antea adnotavimus. Deinde ad episcopalem gradum evectus et regionibus quae cis Rhenum flumen iacent a Carolo Magno praepositus est, quod negotium strenue exercuit: modo in templis docebat, modo praedicabat in agris, modo vacillantes in fidem revocabat, permultos baptizabat, omnino „more solito cum omni aviditate et sollicitudine rudibus Saxonum populis studebat in doc


trina prodesse, erutisque idolatriae spinis, verbum dei diligenter per loca serere, ecclesias construere et per eas singulos ordinare presbi- teros, quos verbi dei cooperatores venerabiles sibi ipsi nutriverat."8

De condendo patrum Benedictinorum coenobio haec miranda sane accepimus: „Erat nox, luna et stellis lucentibus admodum clara. Quod cum diutissime orasset \sc. Liudgerus], et se per spiritum a deo auditum cognovisset, tentorium [jc. suuni] cunctis, ut putabant [putabat?], ignorantibus repetivit. Mutata illico coeli est quae tunc erat serenitas, obscurata luna, obducta astra, et ventis hinc inde exsurgentibus tempestas nimia subsecuta est. Cadebant annosa circumquaque arbusta, et cum magno licet omnium timore ipsa elementa famulo dei militabant. Nam cum diluculo exsuressissent [jc. socii Liudgeri], videbant silvam hinc inde erutam fundando monasterio locum satis amplum dedisse, et arbores passim iacentes sufficientem lignorum ad aedificationem copiam praebuisse <...>. Sane ex arboribus, quas intra spatium fundandi monasterii corruisse diximus, una solum non diruta remansit, sub qua eadem nocte vir dei oravit. Sub hac sellula, iam luce clara, posita, suos ad operandum hortabatur. Ibi quidam ad eum ex eius clericis nomine Odhilgrimus, ex itinere, quo directus fuerat venit“9, cui dixit Liudgerus: „Illud sane te nosse volo, quod tamen aliis me vivo te publicare interdico: in hoc loco me diem iudicii exspectaturum et corpore exutum me hic, ubi nunc sedeo, monumentum habiturum. Ita clericus arborem, quamdiu ibi stetit, diligenter observavit."10

Miraculis paene innumeris claruit Liudgerus.

De morte vero eius haec fere comperimus: „ante obitum suum aliquanto tempore corporis molestia depressus est. In infirmitate tamen positus, consueto more sanctis semper actibus intentissime mentem occupavit, aut in lectionibus sacris audiendo, aut in psalmis canendo vel etiam in aliis quibuslibet spiritualibus rebus agendo, ne umquam a superna contemplatione dissoluta mens te-

8 ib. p. 28.9 Vita secunda s. L iudgeri, ib. p. 76 sq.10 ib. p. 78.

1. piscis sturio i. e. acipenser, quem desideravit Liudgerus, de caelo ei cecidit. Itaque egit vir Domini "omnipotenti Domino gratias, qui dat escam omni carni" ib. f. 14v2. Liudgeri episcopalis visitatio Alnae (theod. Ahlen), ubi non tantum luculenter cenavit sed et caecum hominem miraculo sanavit ib. f. 12r3. Liudgerus permultos miraculo sanavit ib. f. 12r


pesceret, et pene diebus singulis missarum sacramenta quamvis aegrotus corpore, infatigatus tamen animo celebravit. Ipso vero die dominico, cum in subsecuta nocte, de hoc esset mundo iturus ad Dominum, quasi valefaciens creditis sibi ovibus in duabus suis ecclesiis publice praedicavit, mane scilicet in loco, qui dicitur Coas- feld11, canente presbytero missam, et circa horam tertiam in loco nuncupato Billurbeki12 assistentibus, ubi infirmatus ipse corpore, ut supra retulimus, sed favore caritatis validus, devote missarum ultima celebravit solemnia; ubi etiam ipsa subsequenti nocte, assistentibus discipulis, dilectam domino reddidit animam."13

Sic Liudgerus vitam finivit. Sepultus est autem in loco quem ipse vivus decreverat. Nuper, anno scilicet 2007, sepulcrum per-

Liudgeri arca sepulcralis et monachus miraculo assistens ib. f. 27v

11 i. e. Coesfeld.12 Billerbeck.13 ib. p. 36 sq.

DE MORIBUS MONASTERIENSIUM ET NATURA LOCI 2 5

mittente episcopo Felice Genn apertum est atque ex ossibus bene conservatis coniectare licet Liudgerum fuisse altae staturae et hominem quanquam gracilem, bene tamen nutritum.

Moribus fuit honestis: „Camis esum certis temporibus non renuit; satiatum tamen illum cibo vel potu discipulorum eius nemo unquam vidit. Sed cum ad se more solito pauperes ac divites pransuros invitasset, dulcia vitae aeternae inter epulas documenta illorum cordibus infundere non cessavit, ita ut plus spiritualibus quam carnalibus deliciis satiati remearent. Erat itaque pater egenorum et despector sui et secundum apostolum (1 Cor. 9,19 - 23) sic se omnibus coaptare curavit, ut omnibus prodesse potuisset."14

D e m o r ib u s M o n a st e r ie n siu m et n a t u ra l o c i

Gens quae quidem hodie Monasterium inhabitat est plerunque iustae staturae atque decora facie. Vestitus civium honoratiorum non est splendidus et coloribus oculos ferientibus sed fere cinereus aut caesius, mundus et satis magni pretii. Silvae suburbanae adhuc exstant (et quidem in quibusdam locis, quod mireris, imperviae)

aspectus urbis a. 1570 Mus. Metr. Monast.

14 ib. p. 36.


anonyma imago saec. XVIII lohannis Conradi Schlaun Mus. Metr. Monast. Nr. GE-0063-2

sed perpaucae et arvis interpositis; usque ad XVII saeculum fuit Monasterium densis silvis cinctum, sed hodie in urbe ipsa horti publici ubique collocati umbram viridem quaerentibus praebent. Celeber in Westphalia est ante omnes hortus botanicus prope palatium episcopale, architecto Iohanne Conrado Schlaun15 ex-

15 Johann Conrad Schlaun 1695 - 1773.


1. museum molarum, theodisce: Muhlen- und Geratemuseum Rinkerode2. hoc photographema et quinque quae sequuntur sumpta sunt ex archio

Pauli Wieman, quod Christianus Peters nunc possidet 3. mola

structum (nunc Schloss, Centrum Schlossplatz, 1). Aspectus urbis pulcherrimus venientibus a regione meridiana sive a regione quae inter occasum brumalem et meridiem patet. Priscis temporibus molae alatae suburbiorum aspectum ornabant.

Si quattuor anni tempora consideres, autumnus longe praestat, cum alio tempore aut pluat plurimum aut frigus mordeat.16 Sed de talibus rebus multa dici possunt legentibus fortasse superflua, itaque ad auctores propero.

Initium a Wernero Rolevinck (1425 - 1502) capiam, qui primus Westphaliae laudes libro edito tonuit. In prima parte operis quod inscribitur De laude antiquae Saxoniae nunc W estphaliae dictae primum a. 1474 editi statim ab initio operis, in capitulo primo, cui titulus “De situ Westphaliae et distinctione principatuum in ea contentorum” haec narrat:

“De hac terra sic legitur in libro de proprietate:17 ,Westphalia Germaniae inferioris est provincia, quae nobilissimis duobus flu-

16 cfr. O. H. Briickmann, A ltes un d N eues (a. 1863), in K. Rosing, M unster in a lten und n eu en R eiseb esch reibun gen . Dusseldorpii 1991, p. 130.

17 sc. apud Bartholomaeum Anglicum (circa 1190 - post 1250) in opere q. i. Proprietates rerum , lib. XV, cap. CLXX.


' 4

amnis et prata irrigua

minibus cingitur, scilicet Wesera et Rheno. Terra est multum nemorosa, pascuosa, plus alendis gregibus quam ferendis frugibus apta, multis fontibus et amnibus est irrigua, Emosa,18 Lippia,19 Rura20 etc. Fontes habet salis et montes habet fertiles in metallis. Abundat terra fructibus, glandibus, nucibus atque pomis etc., feris, porcis, pecudibus et iumentis referta. Populus communiter elegantis staturae est et procerae, venustae formae, et fortis corpore, et audax mente. Militiam habet copiosam ac mirabiliter animosam, promptam ad arma continue et paratam. Civitates habet fortes et munitas, castra fortissima et oppida tam in montibus quam in planis.’ Haec in praedicto libro.

Verum ad haec apponenda sunt aliqua, videlicet quod in quibusdam locis est maxime frugifera, scilicet circa Susatum,21 Tre- moniam,22 Paderbornam, ad longa spatia, et in dioecesi Mo- nasteriensi de communibus necessariis sic dotata, ut, si inter montes niveos esset circumsepta, competenter absque aliarum provinciarum succursu possent se ibi homines quaestuare. Scio ibi plura loca, ubi nihil adduci solet de alienis terris, nisi forte species,25

18 theodisce Ems.19 Lippe.20 Ruhr.21 nunc nomen oppidi Soest.22 Dortmund.23 i. e. condimenta.


vinum ac pannus pretiosus24 cum pauculis pecuniis, quae utique necessaria incolis non essent, et raro veniunt aut omnino non venirent, nisi propter aliquos ditiores, et tamen copiose sustentantur his quae in illis locis crescunt.

Sunt proinde aliquae contratae25 nimis steriles, ita ut vix aquila ibi pullos suos nutrire possit, et tamen stupore grandi homines ibidem habitant, fortes, sani, decori, quasi rore coeli sustentati. Hi tamen ex vicinis provinciis auxilia victus sibi per labores et industriam procurare solent. Ceterum quidquid olim de Westphalia sive scriptum sive dictum sit,26 nos hodie videmus, quod in pinguibus bobus, vitulis, porcis, metallis, lana et lino, tritico optimo, lapidibus tam ad imagines sculpendas, sive domus extruendas, quam ad molares et cotes faciendas, lignisque ad diversos usus aptis, et aliis quibusdam ita abundat, ut circumiacentes provincias copiose reficiat, et etiam ultra mare sua mercimonia transmittat, et valde infausta nova illic nuntiaret, qui westphalica clenodia non adventura clamaret. Porro haec quanquam dei dona sint et cum omni gratiarum actione recipienda, tamen haec pauca aestimo respectu virorum proborum, qui omnibus bestiis aliisque rebus incomparabiliter praestantiores sunt omniaque excedunt, quae in obsequium humanae necessitatis veniunt, quorum copia in Westphalia esse solet a diebus antiquis, et nullam scio regionem in christianitate, quae nostrae Westphaliae comparari possit in hac parte, ut tot sensatas personas utriusque sexus emittat et nihilominus suam provinciam copiose exerceat et in nullis, quae ad rem spectant, vel in minimis negligat, sitque semper parata in id ipsum, id est in personis absque ullo pretio gratis emittendis. Et de his nunc restat dicendum.”27

24 sc. opus textile ex quo vestes pretiosae consuebantur.25 contrata est regio sive tractus.26 hoc fortasse ad illud Aeneae Sylvii respicit: „est autem Westphalia regio ad

modum frigida, neque frumenti abundans, pane utuntur nigro, cerevisio potus est. Vinum, quod Rheno vehitur, magno emitur pretio. Opulenti tantum eo utuntur idque raro.” Opera omnia. Basileae 1571, p. 432.

27 Wernerus Rolevinck, De laude an tiquae Saxoniae n u n c W estphaliae dictae. Der Text der lateinischer Erstausgabe vom Jahre 1474 mit deutscher Ubersetzung. Ed. H. Biicker. Monasterii 1982, V 14 sq.


Ex eiusdem libri tertia parte operae pretium videtur ante oculos ponere capitulum X, q. i. “De excusanda patria nostra in quibusdam”:

“Oportet hic apologeticum texere de nostra hac provincia excusanda quoad aliqua, et praesertim quoad duo, videlicet quoad rapinam et dolositatem. Crebro haec audivi: “Westphalus est raptor”, etc. “Westphalus a fallo”, etc. Dico quod sentio.

Quoad primum: Pauci sunt respective, qui nobis hanc infamiam fecerunt, et communiter de genere domicellorum.28 Quoad secundum: laetatus cunctis provinciis avisamentum praesto, quod adeo grossae sunt fraudes Westphalorum, ut facillime possint deprehendi, et statim dum aliquid licet rude protulerint, ad proximum se convertunt, dicentes: Ego etiam aliquid scio, etc. Communiter ergo tales loqui nesciunt et tacere nequeunt, et per consequens citius se fatuos quam eruditos ostendunt, suntque communiter de genere plebeiorum. Quodsi quidam versipelles sint et anguilla lubriciores, pauci quoque sunt respective, et ut primi maculam dant in gloriam patriae suae.

Sed nunc de raptoribus parum annecto. Vitam ipsorum quasi quoddam de mirabilibus mundi aspicio. Sunt namque de generosa prosapia, proceri statura, viribus fortes, animo industrii, benivoli ex natura, cupidi honoris, apud suos fidelissimi, solo necessitudinis articulo violenti. Si ad solvendum symbolum redditus haberent, nunquam de taberna pro rapinis exirent. Multa docet eos mala et impellit infausta paupertas. Contratae ipsorum steriles sunt, ut, nisi habitarentur ab eis, desertae iacerent. Illic, ut aiunt, facile invenies, quae alibi perduntur. Ibi Deus dominum non habet; ibi vertitur „credo“ et finitur „pater noster"! Videres in eis non sine lacrimis, ut puto, formosos domicellos pro vili victu et vestitu quotidie ago- nizantes, patibulo et rotis se offerentes, ut inediam famemque repellant. Ipsis pro summa iustitia est, litteras diffidatorias vicinis mittere, et deinceps rata esse omnia ac honore digna, quae patrant. Sanguinem non sitiunt; dominia, usuras, torneamenta, pompas pre

28 d om ic e lli appellantur fere nobiles iuniores infimae monetae, cfr. theodisce Junker.


tiosas neque faciunt neque super cor ascendunt. Tantummodo victum obtinere suprema salus est, Hercule, iuro, si fas est, deliciae ipsorum magna mihi poenitentia esset.

Noviciatus martyrio comparatur. Rapti de cunabulis quinquennes super sellam ligati altis caballis imponuntur. Robusti equites dietas quandoque plures faciunt, aliquando post coenam in lectis quieturi. Infantes vero absque omni dispensatione sepeliuntur fimo stercoreo, inde non surrecturi, usque quo veniat magister stabuli, post equorum urina madefacti, egestis cooperti, morsibus exanimati, ictibus caracterati. Iam domicellus adveniens praecipit ut exerceantur tirunculi, si forte alicuius profectus in eis sit spes. Verberantur, obiurgantur, lacerantur, et ultra quam dici possit infantilis aetas laborare iubetur. Eadem fere disciplina est in curiis principum, qui ex aequo urgentur ad bellum. Deinde cum validior facultas accreverit, ad clipeum vocantur, balteo arcuali cinguntur, hasta, cuspide, gladio, balista ornantur, et mox velut patibulo consecrati ad campum animose procedunt. Si praevaluerint, bene, si suspendio intereant, non magna cura est. Principales autem domini velut ex honestate gladio reservantur, aut, si tanta impietas est, rotis imponuntur. Haec est hereditas servorum huius seculi, qui patria voce canunt, dicentes:

Ruten, roven, dat en is gheyn schande,Dat doynt die besten van dem lande.

Hoc latino sermone sonat, quasi non sit scandalum armis vacare et rapinis undecunque se et familiam quaestuare; pro eo quod illud faciunt ab olim meliores de patria. Deus bone, si isti sunt meliores, quid de peioribus sentiemus! Denique rustici respondent:

Hangen, raden, koppen, steken en is gheyn sunde,Wert dat nicht, wy en behelden neit in den munde.

Hoc est, decollare, rotare, suspendere, transfodere raptores, non est delictum, quod nisi hoc esset, oginis status mundi fame periret.

Hic pia corda evigilent et misericordem dominum suppliciter exorent, ut tantis extremitatibus finem imponat tribuatque rusticis

DE MORIBUS MONASTERIEN SIUM ET NATURA LOCI 33

et mercatoribus gratiam humilitatis, ut prosperis illecti petulantes non fiant, ruteris29 quoque paraclitum tribuat, quo huius mundi non dico prospera, sed extrema adversa contemnant et ad conflictum contra Saracenos procedant. Proh superi! maneo mihimetipsi in hac parte ignotus. Non potest animus ab his martyribus avelli. Martyres sunt sive Dei, sive diaboli. Aliquando in contubernio ipsorum fui, non rapiendo, sed convivando saepius. Dicam breviter. Neptem nostram aliquando cum apparatu armorum propter necessitatem hanc ad illa loca duximus desponsandam, ubi credo quasi e propinquo finiri dicitur. Erat sponsus eius permixtim de genere domicellorum atque maiorum. Nuptias grandes fecimus, militarium, maiorum, rusticorum non minima copia accitur. Aliquanti etiam cives cum praedictis ioncheris30 intererant. Arrepto luminari in laevam chorum ex more duxi; grates nullas promerui. Erat enim ecclesia confusa. Quod uni placuit, alter reprobavit. Non potuit in professione tam varia uniformis sententia repperiri. Quod aequissimum est, infero. Sponsae huius genitor avunculus meus longe maiores nuptias in loco natali suo fecit, ubi summa pax colebatur, et multa clenodia a circumcursantibus ablata perdidit. Hic autem, ubi servuli praefati discurrebant, quos capiatis vente51 nuncupabant, tanta fidelitas servabatur, ut etiam fortuito omissa restituebantur. Soror namque mea ex incuria togam retro cistam cadere permisit, et diu quaerendo velut furto ablatam desperavit. Iuranti- bus autem civibus, quod nequaquam ita credere deberent, sed servi isti fidelissimi essent in hac parte, assensum multi propter cultellos barbarinos et habitum, quem gestabant, adhibere noluerunt. Sed recedentibus nobis eadem toga, quasi apud legales hospitata fuisset, ad dominam suam relata est.

Haec breviter dixerim, ut e vicino ostendam, hos pauperes raptores non ita perversos esse, sicut a quibusdam iudicantur. Spero etiam, quod pluribus eorum dedit dominus spiritum compunctionis et gratiae, ut errata in melius commutent et religionem intrando, aut nudis per orbem pedibus peregrinando, aut contra infideles

29 ru terus est miles mercede conductus, cfr. theodisce Reiter.30 cfr. supra.11 quid sibi “capiatis vente” velit non facile dixerim.


pugnando aut aliis operibus bonis insistendo celebre exemplum ad posteros transmitterent. Si forte aliquis quaerat, unde haec concio processerit, ut sit contra voluntatem omnium provinciarum, cum pauci sint, illic hospitentur, ubi gleba sterilis rapinis praetereuntium fimatur, respondeo me nescire. Verisimiliter tamen puto, quod, sicut teste Livio et Floro cives romani olim, postquam orbem domuerant, et in urbem redierant, pauperesque facti agros dividendo, civilia bella suscitabant, ita Franci divisam inter se Westphaliam, cum singulis sua portio diminuta videbatur, eandem etiam discerpserunt, et vicinus cum vicino comedere temptabat. Sed pinguioribus forti praesidio se munientibus violentosque a se expellentibus, ad loca praedicta transmigrarunt, e quibus usque in praesens eruptiones multas fecerunt, veluti antiquam iniuriam vindicantes. Terra enim Westphaliae tota ad agrarios respicit, neque ponderosa telonia, neque flumina navalia, neque nundinas provinciales habet, aut similia accidentalia, unde quaestuationes conquirat, et ergo deficiente rustico simul tota concidit. Maioribus ergo suas curias ex pacto retinentibus cetera plebecula tantum numerum domicellorum nutrire nequivit, quare non mirum, si hereditaria paupertas apud quosdam veteravit, praesertim apud illos, qui pretiose viventes cuncta, quae ad manum sunt, absque sollicitudine consumpserunt.

De mechanicis etiam nihil regulariter loquendum est, qui pro magna parte sub fortuna vivunt, quasi de manu in dentem, neque alios nutrire praevalent, qui vix sibi sufficiunt. Etenim si quaestus pinguis est, facile in sublime tendunt, donec rursum marcescant; si autem tenuis,32 etiam coquunt tenues pultes. Non ergo super tales militia vel religio fundanda est, quamquam ex eventu quidam illorum plurima lucrari poterunt atque largiri.

Est ergo praedicta infamia rapinarum magis ex necessitate quam voluntate, magis ex palliata iustitia, quam infrunita saevitia, unde ei aliqualis venia debetur, et si non potest excusari ex toto, potest tamen ex tanto. Si enim mansissent patres eorum in illo flo- rentissimo Francorum regno et ad hanc terram australem et arentem non venissent, etiam filii eorum ad hanc duram necessitatem

32 correxit Thomas Franciscus Borri, “tenues” legitur apud Hermannum Biicker et in editionibus annorum 1474 et 1514.

DE MORIBUS mC,HASTERIENSIUM ET NATURA LOCI 3 5

patiendam coacti non fupSent. Si autem patres illi cum sancto Ka- rolo huc non venisse^ e1 animam suam in manibus suis non posuissent, terra utique -êstphaliae in infidelitate permansisset. Grates igitur reddarrlus ^nctis patronis nostris et proles ipsorum cum pia supportatioê petemus ipsosque humiliter moneamus, quatenus ab vitiorum an£j-actibus se abstrahant et paternarum probitatum exempla, qu9e pji,mma audivimus et aliqua vidimus, etiam in se christiano more nol# animose ostendant.

Exemplum breve j]]j$ raptoribus hic appono, ne desperent de venia. Sancta quaedam p6fsona coelum rapta vidit animam quandam multis gaudiis perfLpam> clua intellexerat, quod esset minima inter omnes coelic^ as- Quaesivit igitur, cuius conditionis fuisset. Respondit ill9. < go fui anima cuiusdam ruteri,33 et nunquam aliquid boni fecj [p tota vita mea, praeter in ultimo exitu a corpore. Tunc enim Coepi gemere cum proposito emendandi, si vivere licuisset. Ob h0c gfiitiam consecutus fui, reclusus tamen in purgatorio acerbissiru0 p€r centum annos. Peccavi autem magis ex consuetudine, sicut -0fantia edoctus fui, quam ex malitia. 34

Herrnannus a JCerss£pbrock (1519 - 1585), ecclesiae Monas- teriensis S. Pauli gyrtinas^rchus, haec in cap. III, q. i. “De situ urbis ac natura loci hominujjjqtie”» libri Anabaptisticorum furorum (quod opus a. 1564 absolutUm gSt) memoriae prodidit:

“<...> Proinde cUm baec nostra urbs Aquario signo fixo et Saturno tanquam suo domi,iaton' subiiciatur et non in medio zonae temperatae, sed in f i^ pj-opemodum ad circulum arcticum sit ex- tructa, frigoris calorisqu£ aequalem utrinque temperiem minime participans, a frigore cjrc'u arctici sibi vicinioris et influxu praedictorum syderum rtiagjs afficitur, ideoque huius loci incolae, cum frigidiorem coeli partem colant, plerique statura sunt proceri, moribus feris et inconditjs f i m c est> quod hominem rudem, a morum urbanitate paulatim ^ ^ an te m Westphalum passim vocent, quasi huic hominum generi q o ^ ' am ruc 'tas’ quam evitare non possint,

i3 cfr. supra.M Rolevinck, ib., p. 2q2 s c f i - Hoc caPitulum hic integrum dedi.


a syderum influxu lodque natura sit impressa. Sunt et magis cordati quam stulti, ingenuarum tamen artium contemptores, robusti et ad quosvis labores ferendos apti, sed famis et sitis impatientes aliisque gentibus voraciores, victu tamen simplici minimeque sumptuoso contenti, colore albo, capillis non retortis, sed prominentibus ac defluis, non callidi nec versuti, sed simplices, graves, constantes; nec sententiam semel receptam temere mutarent, nisi Saturnus in ipsis operaretur avaritiam, suspitionem, deceptionem, perfidiam, pertinaciam, invidiam et seditionem. Quae quidem omnia non subito, sed ob tardiorem motum suum pedetentim superne instillando auget, donec mentibus utrinque inflammatis si non armorum concursus, certe manifesta factio, hinc seditio inter proceres et capita rei publicae erumpit, quo subditi quoque contaminantur eidemque [eodemque?] malo involvuntur, quod magno tandem malo incolarum et subditorum vix sopitur. Hoc malum natura huic loco insitum esse experimur. Nunquam enim decem et octo annis continuis stabilem concordiam, quae novis motibus non sit turbata et interrupta, ab initio etiam urbis ad haec usque tempora fuisse testantur annales.

Ex his qualitatibus iam dictis multae aliae fluunt, quas ad generalem Westphaliae descriptionem commodius transferemus. Ne autem arbitreris, Monasterienses his moribus ita imbutos esse et perpetuo addictos, ut alios induere nequeant. Natura quidem loci ipsis haec omnia et plura suggerit, verum naturalis illa SidGecaq interdum mutatur. Sic quosdam illorum videas breves, quosdam fuscos, quosdam infirmos ac imbelles, quosdam placidos et ab impolita ruditate alienos, quosdam callidos, quosdam inconstantes et leves, quosdam ferculorum apparatu sumptuosos, qui vel mutatis sedibus aliunde huc commigrarunt, vel matrimonio externorum populorum sese miscuerunt, vel longo convictu aliarum geiftium nativam ruditatem abluerunt, vel quae foris peregrinantes didicerunt huc adferentes tanquam simii imitando expresserunt atque in liberos suos fuderunt. Hinc oppidani ita sunt transformati, ita delicatioris vitae usu emolliti et effeminati, ut vim quodammodo naturae illatam esse fatearis eamque ita mutatam, ut nihil fere sit in hac republica, quod humilem illam ac rudem vereque simplicem antiquitatem sapere ac repraesentare videatur. Interdum tamen ad


nativos mores fit reditus; nec mirum; naturam enim expellas furca, tamen usque recurrit.35

Quare Monasterienses partim suis, partim peregrinarum alia- rumque gentium moribus utuntur; atque haec morum dissimilitudo disparem vestitum peperit. Nam quidam Hispanos, quidam Italos, quidam Tureas, quidam Scythas, quidam Polonos, quidam Anglos, quidam Brabantos, quidam Brunswicenses, novorum semper amictuum in Germania auctores, sequuntur. Pauci antiquam illam simplicitatem humili suo vestitu nunc exprimunt. Quid est in causa? Nostra contemnimus, aliena magnificamus; domestica sordent, peregrina et exotica fragrant; innata excutimus, aliunde orta appetimus; vetera aversamur, nova amplexamur; et quae nunc nova sunt nobis, facile senescunt. Hinc est, quod semper nova anhelemus, nec praesentibus unquam simus contenti. Profecto, nisi clementissimus Deus, qui omnibus ex aequo favens neminem vult perire, viros doctos, graves, disertos et in religionis negotio constantes aliunde nobis nunc misisset, qui novitatis avidos syncero dogmate et exemplis vitae suae coercerent atque avitam religionem Dei praesidio tuerentur, vix quinquennium vel biennium sine horrenda seditione et novo motu praeteriret. Per tales enim Deus Opt. Max. tanquam per sua instrumenta respublicas in agnitione veritatis et optimo statu conservat. Hi sunt, qui hunc populum ad quaedam vitia pronum novosque motus sitientem ad virtutis tranquillitatisque studium et amorem invitant. Hi sunt, qui turpia vitare et honesta imitari docent; hi sunt qui cives in officio retinent; hi sunt, qui syderum influxus mutant vel avertunt; hi sunt tandem, qui dominantur astris. Proinde, viri ornatissimi, vocationi vestrae sedulo incumbite, in vinea Domini sine fuga et fatigatione laborate! Vobis respublica tanquam firmis columnis innitatur, vestra doctrina vestrisque exemplis ita confirmetur, ut nunquam novis his mundi motibus concutiatur, sed tanquam Marpesia cautes adversus omnes haereticorum fluctus inconcussa persistat.

Hactenus de situ urbis nostrae deque incolarum moribus dicta sufficiant. ”■36

55 cfr. Hor. epist. 1, 10, 24.’6 Hermanni a Kerssenbroch A nabaptisticifuroris M onasterium inclitam W est

pha lia e m etropo lim ev er ten tis h istorica na rra tio ... Ed. H. Detmer. Monasterii 1900, pars. 1, p. 15 - 18.


bacchanalia Monasterii, chartula cursoria init. saec. XX

Idem haecce graphice de bacchanalibus (theodisce Karneval) Monasteriensibus narrat:

“Bacchanalia tanta licentia et lascivia celebrant, ut nihil non ineptiarum sibi hoc tempore licere putent. Nam voluntaria quadam insania agitati horrendis larvis et amictu inusitato transformati tam feminae quam mares ardentes faces gestantes vicatim discursant, nec desunt tympana et fides pulsantes. Viri muliebrem, feminae vero virilem vestitum exprimunt. Multi etiam peregrinarum gentium alia- rumque professionum, imo interdum atri cacodaemonis habitum mentientes flagitia quoque illo digna incogniti committunt. Aleatorem praecipuum, qui aleae iaciendae praesit, suffragiis eligunt; hoc autem lucrum et damnum pariter ad omnes pertinet. Unus igitur ille dum praeest aleae, reliqui choreis indulgent. Liberalitate hospitis

DE MORIBUS MON ASTERIEN SIUM ET NATURA LOCI 3 9

ad bibendum invitati non amota larva pleno ore bibunt, sed per fistulam ex argento stannove factam, quae a collo dependet, admotam cyatho liquorem attrahunt, quae cum detrahitur, pars potus in fistula relicta magna cum nausea in calicem redit. Ea morum ruditas, cum omnes sint eiusdem Westphalicae originis et stultitiae participes, a nemine animadvertitur, sed patria consuetudine tegitur.

Opificum ministri in singulis curiis unum aliquem contubernalem non solum corporis viribus et eximia proceritate pollentem, sed etiam vestitu splendido prae ceteris exornatum designant, cui signum suae curiae gestandum committunt, quem pars eorum praecedit et pars eorum sequitur; quotque sunt curiae, totidem propemodum visuntur signiferi. Hi itaque vicatim per urbem incedentes a civibus suae curiae, vel ab his, qui eorum opera aliquando usi sunt, pecuniam, carnes et farcimina emendicant, unde convivia et commessationes magna intemperantia et rerum luxu instituunt. Si qui his commessationibus se forte subduxerint, hi scalis impositi non sine ignominia et rubore quasi suorum contubernalium contemptores vi adferuntur. Ita potitant, ita crapulan- tur, ita heluantur, quasi ad profundendum omnia videantur propemodum nati; quod non absumunt, perdunt, quasi in usus necessarios quicquam sibi reservare nefas habeatur; neque cura est illis de crastino. Tot propemodum calices praeter morem Westpha- licorum circumferuntur, quot sunt in convivio capita. Ad aequales haustus etiam cum vitae periculo se mutuo interdum cogunt, unde et corporibus suis et loculis cladem adferunt. Tota urbs tympanorum strepitu et sponte insanientium furore per aliquot dies noctes- que personat."37

Sub finem subiciamus Adami Adami (1610 - 1663) quaedam ex eius „Urbis Monasteriensis brevi descriptione":

“Monasterium, sive Munsterium, Westphaliae Metropolis, Civitas ampla, plano situ iucunda, fertili solo, amoeno coelo, arce38 munita, sedes est Episcopalis. <...>

37 ib. p. 83 sq.38 corr. ex: “arte”.


Circa urbem solum est fertile et glebosum: horti et prata quam plurima et amoenissima. Nec fere civis est, quin unum pluresve hortos possideat, plerosque frutetis ac saepibus virentibus circumductos, atque ad recreationem, magis tamen ad rem culinariam, excultos. <...>

Urbis aedificia magna sunt et ampla: foris tamen magis, quam intus, splendida; interius enim camera fere una, unum hypocaustum, granarium et culina, totum constituit: culinarum ornatus habentur umatae carnes, lardum, pernae, farcimina, ollae, cacabi, patinae, caetera nihil vani apparatus. Quae moenibus ac ruri viciniores sunt aedes, etiam stabula habent pro vaccis et porcis, eaque praecipuam fere domus partem occupant, sed et atria earum pro haris sunt, ibique et frumenta recondunt et triturant. Hoc observavi, quod in civitate hac, vix aliqua domus reperiatur quadrata rectangularis, quasi angulos rectos architecti earum aut nescirent aut abominarentur.


Hominum genus frugale est, statura procera, robusti omnes, et facie pulchri,39 affabiles, mites, benigni, honestis artibus dediti, non delicati. Potus ipsis est cerevisia aut Zythus, cui et plusculum addicti sunt, et exinde pinguescunt. Nec vinum deest, quod ex vicino Rheno, quatuor aut quinque dierum itinere advehunt, sed cariore pretio bibunt.

Religionem incolae orthodoxam colunt omnes, et a Cleri veneratione laudem merentur. <...>

Si quis in civitate Monasteriensi moritur, qui neque civis est, neque Episcopo aut Capitulo eiusque personis, aut Nobilitati vel civibus appertinens, eius bona omnia Episcopali fisco cedere dicuntur, etiamsi demortuo sint haeredes.

Communitatis denique tanta autoritas, ut regimen Urbis magnam partem populare videatur. Dividitur enim illa in Tribus, quas Gilden vocant, quarum singulis duo praesident, Seniores dicti, volgo Older-Manner, sine quorum beneplacito, Magistratus in rebus Communitatem spectantibus, minus potest.

Incolis habitus est honestus, modestus ac civicus. Verum hoc notandum est, ab illo tempore, quo tam varii ex orbe Legati civitatem hanc subiere,40 quicquid fuit praecipuarum foeminarum ac virginum, relicto simpliciore habitu antiquo, recentiorem cultum assumpsisse.”41

39 cfr. in eiusdem Adami (cit. infra) descriptione urbis Osnabrugae: “Robusti sunt incolae Lsc. O snabrugenses], sed non ita, ut Monasterii, venusta facie” p. 15. Mirum, sed hodie quoque eadem fere de differentia formarum inter Monasterienses et Osnabrugenses mihi observasse videor.

40 sc. tempore disceptationum pacis Westphalicae, quae a. 1648 composita est. Latine de hoc argumento exstat opus q. i. Acta Pacis W estphalicae ... t. 1 - 6 . Han- noverae 1734 - 1736, lectu iucundum atque utile, cfr. iudicium Gesneri, viri de litteris latinis quam optime meriti: “quam iucundissimam utilitatem hauriunt (sc. h om in es lib era liter ad pruden tiam fo rm a ti) legendis, ut nobilissimo potissimum e- xemplo utar, A ctis Pacis W estphalicae” in: Iohannis Matthiae Gesneri Opuscula m inora va rii a rgum enti. Vratislaviae 1743, t. 1, p. 49. Quod adnotaverim, inde ab a. 1962 usque ad hunc diem eodem nomine, quod est Acta Pacis W estphalicae, opus immensum in multa volumina divisum molitur.

41 in Adami Adami ... R elatio h istorica d e p a cifica tion e O snabrugo-M onasterien s i ... Lipsiae 1737, p. 4 sqq.

1

DE SCHOLA PAULINA 4 3

D e sc h o l a P a u l in a

Schola Paulina, quae hodie Gymnasium Paulinum audit, nomen ducit ab ecclesia cathedrali Monasteriensi sancto apostolo Paulo dicata, condita est ut esset seminarium clericorum, anno uti creditur 797, cum Carolus Magnus leges scholis instituendis in omnibus eparchiis atque monasteriis iam in “Admonitione generali”42 a. 789 dedisset; ea postea semper arto vinculo iuncta fuit cum scholis, quas Monasterienses episcopi ad institutionem clericorum alebant. Monasteriensis schola, veteris illius Paulinae vestigiis semper insistens, eodemque nomine celebris, ab anno 1498 sive potius 150543 litterarum studiis usque ad tempora furorum anabaptisticorum mire quam florere coepit et post pestem illam ablutam mox in pristinam dignitatem constituta denuo magno litterarum honore revixit. Ac primo fortasse loco Rodolphus Langius Monasteriensis ecclesiae canonicus censendus est, qui cum studiis litterarum celeber tum copia librorum bibliothecae suae dives usum eius ceteris benigne praebuit. Langio vero eodem tempore laudes Ioannis Mur- mellii Ruremundani, Timanni Cameneri et Ioannis Hagemanni accesserunt.

Sub finem saeculi XVI ex testamento Godefridi de Raesfeld44 cathedralis ecclesiae decani, qui rei scholasticae saluti fore sibi persuasit, si patres Societatis Iesu advocarentur, patribus eis schola concredita est, quo facto Societas Monasterium immigravit aedi- busque et scholae et bibliothecae exstructis per ducentos fere annos munere suo fungebatur. Benignitate Urbani VIII pontificis maximi et Ferdinandi II romanorum imperatoris privilegiis quidem acade- micis donata, sed iniquis temporibus ab eis utendis exclusa est. Expulsis anno 1773 iesuitis schola Paulina e cura patrum emissa paulo

42 v. in ea cap. 72 (M onumenta G ermaniae H istorica, Capitularia regum Francorum I. Hannoverae 1883, p. 59 sq.).

43 v. F. J. Worstbrock, Verfasserlexikon, s. v. Kemener, coi. 1269; minus recte iudicabat D. Reichling, „Zur Geschichte der Miinsterischen Domschule in der Blii- tezeit des Humanismus" in Festschrift zur E inweihung d es n eu en G ymnasialgebaudes am 21. April 1898. Monasterii 1898, p. 3.

44 Gottfried von Raesfeld 1522 - 1586.


post a Francisco Friderico Guilelmo barone de Furstenberg45 novam educandi formam accepit, quae multo magis disciplinis technicis quam bonis litteris favebat.46 Ab anno 1815 cum redigeretur in Borussorum potestatem, denuo ad necessitates temporum accommodata est. Ad scholam Paulinam iam ab initiis semper quo- modocunque libri pertinebant. Bibliotheca vero Paulina, quae postea et Regia vocabatur, bis in ruinas acta est: primum saeculo XVI scilicet tempore furorum anabaptisticorum, tum anno 1945 die illa

bibliothecae devastatio, photographema a. 1945

45 Franz Friedrich Wilhelm Freiherr von Furstenberg 1729 - 1810.46 cfr. A. Hanschmidt, “1773 bis 1815. Vom Jesuitengymnasium zum preuBischen

Gymnasium“ in 1200 Jahre Paulinum in M iinster 797 - 1997. Monasterii 1997, p. 64 sqq. Sed res intricatior est quam primo obtutu videri possit. Recte enim statuebat

DE SCHOLA PAULINA 4 5

Monasteriensibus terribili Dominica in Palmis de passione Domini cum propter incendium ex 761 codicibus manu scriptis47 sex tantum restarent.

De scholae Paulinae saeculi XVI moribus hoc Hermanni a Kerssenbroch memoratu dignum testimonium videtur:

“Adolescentes scholae Paulinae molestiam ex assiduo literarum studio contractam festa interdum licentia levant. Singulis enim annis tota iuventus inermis quidem ter in expeditionem ducitur. Prima itaque fit die Martis qui proxime Pentecosten praecedit, quo in ordinem, ratione tamen classium ac eruditionis, omnes dispositi urbem egrediuntur, protinus in frondeas casas pridie extructas concedunt atque ibi heluantur ac tanta intemperantia potitant, ut insanire propemodum videantur; tanta licentia agunt omnia, ut nullis magistrorum praesentium frenis coerceri eo die possint; tanto furore eo die agitantur, ut excussis prudentiorum admonitionibus aut nunquam aut raro sine eximio motu illuc recedant. Tandem vix ante noctem partim minis, partim verberibus, partim obtestationibus persuasi frondes in manibus gestantes canentesque urbem aegre ingrediuntur, atque ubi ad porticum summi templi est proventum, digrediuntur. Diceres, praeceptores totum diem triturare malle, quam tantis curis et solicitudinibus defatigari. Celebrant et vicarii summae aedis frondalia sua et convivia magno apparatu instructa, ad quae non solum proceres urbis, sed et matronae virgi- nesque honestiores invitantur. Secunda expeditio scholastica fit in carminis scholastici publicatione, quod magno cum dispendio et iactura publicarum lectionum gravique magistrorum molestia in

Franciscus de Furstenberg ex theodisca in latinam linguam interpretationes in gymnasiis obesse profectui studiorum, etenim pueri parum adhuc in auctoribus legendis versati neque latinae linguae indole satis perspecta, quae tantum auctoribus diu versandis acquiritur, non possunt quin in vertendo germanismis scateant ideoque operam et oleum perdant, cfr. “Wer sich noch keine Starke in der lateinischen Sprache er- worben hat, der wird lateinische Worte, aber nicht lateinisch schreiben; er wird ais ein Deutscher einen Germanismus iiber den andern haufen“ cit. in A. Kahle, „Der erste Entwurf der Fiirstenbergischen Schulordnung“, F estsch rift... cit. supra, p. 86.

47 cfr. Chirographorum in regia b ib lio th eca Paulina M onasterien si ca ta logus ... Ed. studio et opera Iosephi Staender. Vratislaviae 1889.


schola didicerunt. Postrema in feriis praecedaneis D. Nicolai suscipitur, quo tempore episcopus e numero scholasticorum electus cum facibus et taedis a toto iuventutis coetu solemniter ad campum dominicum deducitur, quibus cum alia fex hominum sese admiscet, varii motus excitantur. Carminibus ibi aliquot decantatis commes- sandi gratia protinus digrediuntur."48

Inde ab anno 1584 patres Societatis Iesu in schola Paulina grammatica Emmanuelis Alvari utebantur, quae diu (usque ad annum 1772) in usu mansit, donec Franciscus de Furstenberg scholas Monasterienses magno conatu in novam speciem redigeret. Sed plura de schola Paulina invenies in APPENDICE.

Franciscus Furstenberg, pinxit lohannes Chrisoph. Rincklake, Mus. Metr. Monast. Nr. GE-0507-2

48 Kerssenbroch, cit. supra, p. 89 sq.

DE ALEXANDRO HEGIO 4 7

D e A le x a n d r o H eg io

Alexander Hegius (circa 1433 - 1498) in dioecesi Monaste- riensi de familia nobili de Heek natus, magistro in graeca potissimum lingua, cum ipse senior praeceptore esset, usus est Rodolpho Agricola (1444 - 1485), cuius gratam per omne vitae spatium memoriam coluit, et cum grandiores natu ad studia litterarum suo exemplo hortaretur illud dixit: „Ego, inquit [Hegius], liberalium artium Magister, et quadragenarius, tum quoque barbarus, perveni ad Agricolam adolescentem, praeceptorem meum, a quo quicquid in Latinis et Graecis litteris scio, aut alii me scire credunt, didici."49 Rexit ab anno 1483 usque ad supremum diem scholam Daventrien- sem ea aetate longe celeberrimam, cuius alumni fuerunt Iohannes Murmellius, Hermannus Buschius, Ortwinus Gratius, alii celebres viri dum iuvenes essent;50 quin etiam Erasmum Roterodamum, cum per breve tempus Daventriae ageret, eum aliquoties convenisse atque adeo apud eum studuisse credere par est.

Hegius “primus cum Rodolpho Agricola et Rodolpho Langio reduxit Latinam et Graecam linguam in Germaniam.”51 De moribus eius haec comperta habemus: “simplex et ut fertur de antiqua

49 Vitae G erm anorum ph ilo sop h orum ... collectae a Melchiore Adamo ... Haedelbergae 1615, p. 19.

50 et non tantum primae lanuginis iuvenes ibi studebant: narrat Buschius factum „nuperum et paene recens, quod post susceptum liberalium artium magisterium quidam canonicus (nomen loci de industria subprimo) a collegis suis ob crassissimam ignorantiam rerum omnium, quod nec legere quicquam recte sciret nec canere, coactus est aut omnino sacerdotii sui fructibus carere, aut Daventriam redire in ludum puerorum ad perdiscenda vel sic post magisterium, grammaticae rudimenta, sub ferulis et sceptris pedagogorum. Hic si diligenter humanitatis literas sub aliquo idoneo praeceptore didicisset interim, si non evasisset robustus disputator in Petri hispani logica, extitisset tamen minus rudis forte locutor in grammatica, quae ipsum certe sola (etiam sine dialectica) potis fuisset a tanto dedecore ignominiae vindicare. Scimus adhuc complusculas simileis [sic] narratiunculas <...>“ Her- manni Buschii Pasiphili Vallum hum anita tis ... Coloniae 1518, fol. L iir. In simili argumento versatur comoedia q. i. „Codrus“, nuper denuo luculenter edita: E. Rickert, Joh ann es K erck m eisters S chulk om ddie „Codrus" (1485). Monasterii 2010.

51 H. Hamelmann, G esch ich tlich e Werke. Ed. K. Loffler. Monasterii 1908. t.1, fasc. 3, p. 84.


terra existens, humilis, curiosam nullam habebat in habitu notabi- litatem et nec quorundam more eloquentiae fastu tumens longo et odioso verborum circuitu per obscuras sententiarum ambages aliquid sed simpliciter, ut erat, luculenter et apertissime docebat.”52

Inter multa opera quae reliquit scripsit et carmina magnam partem ad pietatem conducentia, quorum exempla hic praebeo:

Metrum sapphicum hendecasyllabum, quarto sententiam explente dim etro adonio, in quo inveh itur in habendi am orem qui toti

imperat orbi, res fluxas damnans, adhortans tandem ad caelestia amplectenda.

Quantus humanos animos cupido Nunc inexorabilibus catenis Vinciat qui non videt, hunc ocellis

Censeo captum.Orbe de toto deus hic triumphat Vincla captum turpia ferre cogens:Nam quotum iam quemque videmus usquam

Nil cupientem?Indus Eoo rubicunda ponto Ora qui solem videt exserentem,Decolor vultum tumidisque labris,

Vincula gestat.Tuque Gaditane propinque Phoebo,Caerulas cum Tethys intrat undas,Lora captivo perhibere collo

Turpia ferre.53

n ex Iohannis Butzbagii A uctario cit. in C. Kraft - W. Crecelius, B eitra ge zur G esch ich te d es H umanismus am N iederrhein u n d in W estfalen. Elberfeldae 1879, fasc. 1, p. 30, cfr. Johannes Butzbach, O deporicon . Ed. A. Beriger. Weinheim 1991, p. 286 sqq., N. Schauerte, „Alexander Hegius. Sein Wirken und seine Zeit“ 'm A lexander H egius ... Aarhusi (theod. Ahaus) 1999, p. 17 et Bedaux, cit. infra.

55 fortasse hos versus imitatur Erasmus:„ Indus labra tumens et cute decolor Qui Phebum liquidis aurea fluctibus Primus progreditur cornua cernere

DE ALEXANDRO HEGIO 4 9

Verticem te, Taprobane, boreum Siderum spectare negant periti,Quam tamen captam domuisse fertur

Ardor habendi.Ultimae Thules habitator, axem Cernis arctoum resupinus ore,Pulchra libertas tibi sed videtur

Vilior auro.Di boni, quo non penetrat cupido,Turpe cui se dedere nemo ducit.Totus heu iam clamat “io triumphe”

Turpiter orbis.Gentium regnat deus hic ubique Saevior multo Siculis tyrannis.Quippe terris imperitare nunquam

Turpia cessant,Quanta si quisquam numerare curet,Verna quot tellus violis rubescit,Quotque volvat stellifer orbis astra

Nosse laboret.Christe, mortalis generis redemptor,Omnis hoc Daventria te rogamus:Exigatur corde cupido turpis

Victus ab omni.

Erige sublime vultus, homo, suspice caelum, Illuc torque oculos, quo tibi cursus erit.

Tollentem, coluit modos.Novit Thespiadum carmina Gadium Tellus, occiduis proxima solibus Et postrema suos tergere pulveres Spectans oceano diem.Et quid plura feram? Novit et ultima Thyle <...>“Erasmus, Carmina 93, 81 - 90 Reedijk. Cfr. Bedaux, cit. infra, p. 206.

Turpe est caelitibus pronas spectare futuris Terras, quas pedibus belua muta terit.54

Alexander Hegius Rodolpho Langio e t Hermanno Buschio poetis Westphalis equestris ordinis.

Nil est quod fieri nequeat: iam ferre poetas Barbaria in media Westphalis ora potest.

Langius hanc decorat maiorum sanguine clarus Et Monasteriaci laus decusque soli.

Primus Melpomenem qui rura in Westphala duxit Cum caneret laudes maxime Paule55 tuas

Buschius hanc modulis et stemmate clarus honestat Cum te virgo parens numine foeta canit.56

Vatum terra altrix tantorum Westphala gaude Lumine te dextro docta Thalia videt.57


D e R o d o l p h o L a n g io

Rodolphus Langius (ca. 1438 - 1519), canonicus maioris ecclesiae Monasteriensis, vir nobilis ac doctissimus atque adeo ad studia Monasterii provehenda natus, cuius potissimum opera et studio bonarum litterarum schola constituta est cui hodie Gymnasio Pau- lino nomen est. Langius apud eruditos qui nunc sunt saepius uno spiritu cum Murmellio, Buschio nec non cum celeberrima illa Francorum laude, Conrado scilicet Celte (1459 - 1508), profertur. Celten primum in Germaniam elegantiorem latinam poesim apportasse vetus opinio est; at res fortasse aliter se habet, cum Langium Celte

54 carmen VI in: J. C. Bedaux, H egius poeta . H et le v en en d e Latijnse g ed ich ten van A lexander H egius. Daventriae 1998, p. 90 - 92.

55 Paulum apostolum dicit, cui ecclesia cathedralis Monasteriensis dicata est.56 edidit enim Buschius librum De sa luberrim o fru ctu os iss im oqu e d iva e Virginis

M arie P salterio: triplex H ecastichon [Coloniae 1498/1499].57 Hermanni Buschii Monasteriensis Carmina [Daventriae 1496], fol. 34'. Car

men hoc exstat etiam apud Bedaux, cit. supra, p. 186.

DE RODOLPHO LANGIO 5 1

aetate maiorem probabile sit putare etiam in carminibus componendis priorem fuisse,58 et is certe primus omnium in Germania anno 1486 carminum librum edidit; quod quidem factum magni aestimandum est, sed nihilominus civibus Monasteriensibus magis fortasse gratus fuit Langius prono, tanquam alter Maecenas, in eorum studia litterarum animo quam carminibus et ceteris doctis lucubrationibus. Sed utcunque tamen res se habet, satis constat Langium et Rodolphum Agricolam (cuius merita erga bonas litteras quo piaculo tacuerim?) inter,primos Germanos fuisse, qui ex Italia sinceram illam latinitatem reduxerint.

Anno 1466 in Italiam profectus est, ubi Laurentium Vallam, Franciscum Philelphum, Theodorum Gazam aliosque (v. infra) eum audisse fama est.59 Itali eo tempore sicut postea quoque Germanos superbe despiciebant atque adeo pro semibarbaris habebant ut Bonamicus, sicuti nisi fallor in epistulis Iusti Lipsii legisse memini, dimidiante iam saeculo XVI in Italia de Melanchthone, Cicerone scilicet illo Germanorum, interrogatus, dixerit “videri eum latine loqui incipere”. Primus saeculo XVII Caspar Scioppius fuit qui propter latinae linguae peritiam admirationem Italorum extorsit: tunc demum bonarum litterarum doctrinam Germanorum admirari Itali coeperunt, quae laus et postea mansit.60 Langius vero noster inter primos fuit qui ex Germania in Italiam profecti magnam doctrinarum messem rettulerunt et latinum sermonem meliore forma ornarunt;61 idem censet Rodolphus Agricola in litteris ad Langium datis: “Unum tibi hoc affirmo ... ingentem de te concipio

58 „qui Lsr. Langius] elegantes versus scripsit etiam nondum nato Conrado Celte, unde apparet, eos graviter errare, qui primum Germaniae poetam constituunt Celten" Hermann Hamelmann, G esch ich tlich e Werke. Ed. H. Detmer. Monasterii 1908, t. 1, fasc. 2, p. 40.

59 cfr. F. J. Worstbrock, Verfasserlexikon, t. 5, coi. 591. Id. nuper de Langio luculenter egit in: Veif. Lexikon, D eutscher Humanismus 1480 -1520, II (2009), 16-27 .

60 hoc testantur Germanorum grammaticorum libri in Italia saepius editi, cfr. e. g. Lexicon la tinae lin guae antibarbarum ... auctore Ioanne Friderico Noltenio ... Venetiis 1743; De latin itate m ed ia e e t in fim ae aeta tis liber, s iv e Antibarbarus recognitus ... a Christophoro Cellario. Neapoli 1779.

61 cfr. „in eo vero totus fuit, ut exclusa barbarie posset per Westphaliam et in vicinis locis restitui puritas Latinae linguae" Hamelmann Oratio d e Langio, 1. 1, fasc.2, p. 10.


fiduciam summamque in spem adducor, fore aliquando, ut priscam insolenti Italiae et propemodum occupatam bene dicendi gloriam extorqueamus, vindicemusque nos, et ab ignominia, qua nos barbaros indoctosque et elingues et si quid est incultius esse iactitant, exsolvamus, futuramque tam doctam et literatam Germaniam nostram, ut non Latinius sit vel ipsum Latium.”62

Inter praecipuas Langii laudes censendum est, primum eum omnium in Germania carminum librum edidisse (a. 1486). Copiam visendi utendique bibliotheca sua libris stipatissima63 amicis benigne praebebat; sed eheu tempore furorum anabaptisticorum direpta est bibliotheca Langii vel potius peiora passa, cum memoriae proditum sit infimam plebem a. 1534 Monasterii “libros intus humano excremento illitos in unum acervum” congessisse et igni mandasse.64

Primus de Langio egit doctissimus et venerabilis abbas Trithe- mius, qui cum aliis laudibus exornatus tum propter amicitiam cum Henrico Cornelio Agrippa ab Nettesheim posteritati innotuit. Is vero haec de Langio habuit:

“Rodulphus Langius, natione teutonicus, monasteriensis ecclesiae in Westphalia canonicus, vir in divinis scripturis studiosus, et in saecularibus literis eruditissimus, philosophus, orator et poeta celeberrimus65, ingenio subtilis et disertus eloquio. Scripsit tam metro quam prosa multa praeclara opuscula, quibus nomen suum cum ingenti gloria longe lateque divulgavit,66 de quibus extant subiecta: Ad Hermannum Langium eiusdem Ecclesiae decanum.

62 cfr. Hamelmann Oratio d e Langio, ib. p. 21 sq.63 „habebat domi splendidam et optimis auctoribus refertam bibliothecam,

quam ex Italia adportaverat secum et singulis annis inde transferri curabat" Hamelmann Or. de Lang. 1, 2, p. 10.

64 cfr. Hermanni a Kerssenbroch A nabaptisticifuroris M onasterium ... ev er ten tis h istorica narratio ... ed. H. Detmer. Monasterii 1899, p. 523.

65 “clarus” loco “celeberrimus” in: Joannis Trithemii Opera h istorica (Francof. 1601) t. 1, fol. 393.

66 “se et praesentibus utilem et posteris memorabilem fecit” loco “nomen ... divulgavit” ib.


De urbe Hierosolyma li. II. “Splendidissimae quondam” Ad decanum Coloniensem carminum67 li. I. “Clara quem virtus supe.” De obsidione Nusiensis urbis68 li. I. De tribus Magis carmen li. I.69, carmina quoque varia. Et alia complura.70 Vivit adhuc admodum senex in civitate Monasteriensi, multa componens sub Maximiliano rege Romanorum. Anno domini quo ista scripsimus M.CCCCXCIIII.”71

Davides vero Chytraeus (1530 -1600) haec de nostro adnotavit:

“Florebat Conradi episcopi tempore Monasterii schola elegantioris doctrinae et bonarum literarum ac Latinae in primis linguae purius et nitidius ad imitationem veterum, soluta et ligata orationis forma elaborandae Rodolphi Langii, viri nobilis ac doctissimi et in collegio ecclesiae senioris ac praepositi et Maecenatis literarum munifici, consilio et auctoritate instituta. Cum enim Rodolphus primis literis Daventriae praeclare excultus a patruo Hermanno, ecclesiae Cathedralis decano, in Italiam, ubi tunc Latinae et Graecae linguae studia reflorescebant, missus esset, studiose Laurentium Vallam, cuius de elegantia sermonis Latini commentarii exstant, Mapheum Vegium, qui Aeneida Virgilii addito libro complevit, Franciscum Philelphum et Theodorum Gazam audivit72 et in soluta et ligata

67 „carminum diversorum” ib.68 “oppidi a Carolo duce Burgundiae” loco “urbis” ib.69 addit „de laudibus Alberti Magni carmen” ib.70 add. “et variae ad diversos epistolae et quaedam alia nobis incognita” ib.71 Catalogus scrip torum eccles ia stico rum ... per ... Iohannem a Trittenhem ...

conscriptus. Coloniae 1531, fol. 171'.72 cfr. „praeceptorum suorum opera ad lectionem Plauti, Terentii, Ciceronis,

Caesaris, Livii, Salustji, Justini, Taciti, Senecae, Gellii, Quintiliani, Plinii, Tertulliani, Cypriani, Lactantii, Hieronymi et Augustini; item ad poemata Ennii, Statii, Lucretii, Vergilii, Horatii, Ovidii, Lucani, Catulli, Tibulli, Propertii, Claudiani, Persii, Juvenalis, Prudentii, Sedulii, Juvenci, Prosperi, Paulini, Arati {fortasse A ratorem in tend it H amelmannus], Fortunati et Boetii etc. invitatur et pertrahitur." Oratio d e R odolpho Langio in: Hamelmann, G esch ich tlich e W erke cit. s., t. 1, 2, p. 8. Hic quidem nihil de graecis auctoribus, quos tamen certe noverat, cum teste Hamelmanno legisse constet cognatum eius Hermannum Buschium in bibliotheca Langii graecos quoque auctores: „Legerat [jc . Buschius] in aedibus Langii omnia grammaticorum commentaria et Langii ductu omnes genus carminum didicit, ideo et comoedias et tragoedias tum Latinas tum Graecas, et in eis metra et pedes consideravit, et deinde


oratione eleganter formanda se exercuit ac studiorum socios Mau- ritium comitem Spiegelbergicum, Philippi filium, et Rodolphum Agricolam Frisium habuit. Qui in patriam reversi, omnium primi in Germania puriorem latini sermonis formam usurpare et rectam dicendi et latine scribendi rationem ostendere et cohortationibus ac exemplo suo excitare cum Alexandro Hegio Daventriensis scholae studiorum rectore fidelissimo et felicissimo coeperunt, ac Hegii schola ante Monasteriensem velut seminarium fuit politiorum literarum et linguarum, quas illius alumni Erasmus Roterodamus, Jo- annes Murmellius, Hermannus Torrentinus, Buschius, Joannes Caesarius Juliacensis, Conradus Goclenius Paderbornensis, Jaco- bus Montanus Spirensis, Joannes Peringius, Gerardus Listrius, Matthaeus Frisemius et alii longe lateque in tota Germania et Belgico propagarunt. Primus autem Germaniae poeta ipsius Rodolphi Agricolae iudicio avorum aetate aliquot ante Conradum Celten annis Celebris, hic Rodolphus Langius fuit, editis de excidio Hie- rosolymae postremo, de obsidione Novesii, de Paulo Apostolo, de Maria virgine poematis clarus. <.. .> Duxerat secum in Italiam Langius adolescentem Hermannum Buschium cognatum suum, cum ab episcopo Henrico Schwartzburgensi et collegio Monasteriensi ad PP. Sixtum IIII. legatus Romam certi negotii causa mitteretur,

quicquid Plautus, Terentius, Ennius, Seneca, Statius, Virgilius, Horatius, Lucanus, Persius, Juvenalis, Martialis, Ovidius, Catullus, Tibullus, Propertius, Ausonius, Prudentius, Claudianus, Severinus Boetius, Prosper, Sedulius, Paulinus et alii veteres poetae scripserunt et habuerunt, legit et examinavit... In bibliotheca Langii, qui ex Italia tunc selectissimos quosque libros habebat translatos, evolvit Caesaris, Sallustii, Livii, Justini, Orosii, Taciti, Valeriique Maximi historica scripta: Graecae linguae maximam cognitionem habuit; ideo apud Langium percurrit Homeri, Hesiodi, Thucydidis, Herodoti, Herodiani, Euripidis, Aristotelis, Platonis et aliorum philosophorum opera; Ciceronis, Plinii, Auli Gellii, Quintiliani et aliorum scripta purissima faciebat sibi familiarissima. Quidquid habebant veteres et recentiores grammatici, Priscianus, Varro, Diomedes, Caper, Phocas, Tortellius, Servius, Nonius Marcellus, Festus Pompejus, Donatus, Macrobius, Pomponius Laetus, Nicolaus Perottus, Petrus Marsus, Ambrosius Calepinus, Antonius Nebrissensis, Sulpitius Verulanus, Antonius Mancinellus, Aldus Manutius, Joannes Despauterius et similes hoc totum quasi devoraverat Buschius." Vita H erm anni Busch ii in: Hamelmann, G esch ich tlich e W erke cit., ib. p. 44. De bibliotheca Langii v. A. Parmet, R ud o lfv o n Langen. L eben und G ed ich te d es ersten M iin strsch en H umanisten. Monasterii 1869,


ubi praecipuis viris in itinere Buschium commendavit et sumptus studiorum in Italia commoranti liberaliter tribuit. Ipse etiam rebus omnibus ex episcopi et collegii sui sententia apud PP. confectis, cum quidem honorificis Sixti PP. et Laurentii Medicei literis episcopo et collegio commendaretur, maiore in precio et admiratione apud collegas fuit et causam bonarum literarum et emendationis studiorum doctrinae barbarae passim in omnibus collegiis et scholis regnantium maiore cum fructu egit; tametsi aliquot adhuc annos reluctantibus veteris barbariei patronis ac nominatim Academia Coloniensi, quae datis ad Conradum Ritbergensem episcopum, qui Henrico Schwartzburgensi successerat, et summum collegium literis usitatam tot saeculis instituendae adolescentiae et docendi rationem et libellos in scholis retineri et mutationes novas studiis et disciplinae periculosas caveri flagitabant. Etsi autem erudite et graviter consilii sui causas Rodolphus explicabat; tamen ad Italorum doctorum iudicia ipsi provocare necesse fuit, qui cum emendationem doctrinae in scholis usitatae necessariam esse et Langium recte, Lovanienses73 perperam iudicare in responsis ad episcopum suis pronunciassent, episcopus, qui Italorum, apud quos olim vixerat, censuram magni faciebat, facultatem aperiendae novae bonarum literarum scholae collegio dedit, ad cuius gubernationem cum Alexandrum Hegium in dioecesi Monasteriensi natum vocarent, ille aetatis excusatione usus, alios idoneos scholae suae alumnos et in his Joannem Caesarium, Hermannum Torrentinum, Timannum Camenerum et aliquot praeterea alios idoneos indicabat, ex quibus Timannum ob personae et morum gravitatem ceteris praetulit, eique sex collegas et in his Joannem Murmellium Rurae- monclensem74 et Joannem Hagemannum adiunxit, quibus docendi ordinem et libros in schola interpretandos et reliqua scholae exercitia ipse Langius praescribebat; et suam bibliothecam plurimis op- timisque libris instructam omnium in schola docentium usibus communem faciebat. Sic igitur paulo ante annum 1500 constituta Monasterii schola usque ad anabaptisticos furores florens ac celebris mansit et in totam reliquam Westphaliam ac Germaniam op

7* ”Colonienses“ scribere debuit.74 nunc R oerm ond.


tima studia propagavit. Hinc enim colonias elegantioris doctrinae deduxerunt Petrus Nehemius Tremoniam; Josephus Horlenius Hervordiam, ubi inter alios Petrum Mosellanum auditorem habuit; Ludolphus Heringius Hammonem; Alexander Meppensis Os- nabruggam; Ludolphus Susatum; Tilemannus Mollerus Attenodo- rum. n

Haec fere Cythraei et quidem interdum iisdem verbis reddita nec non alia quaedam de Langio iam pleniore manu fusa invenies in Oratione d e Rodo lpho Langio ... Aut o r e Hermanno Hamel- manno7(\ quam omnibus quibus Langius cordi est legendam commendo. Hic vero eam dare propter orationis magnitudinem supersedi.

In porticu ecclesiae cathedralis Monasteriensis ad latus veteris ecclesiae hodie quoque videre licet hoc epitaphium:7'

Inclitus in nostro dum vixit Langius'* orbe.Praesidium doctis pauperibusque salus.

Mox ubi sustulerant tantum decus invida fata Luctus erat doctis, pauperibusque fames.

MDXX vicesima quinta Decembris Soli deo gloria.

75 Davidis Chytraei Chronicon Saxoniae. Lipsiae s. a. imp. Henningi Grosii, p. 89.76 H. Hamelmann, G esch ich tlich e W erke ... Ed. H. Detmer. Monasterii 1905,

fasc. 2, p. 1 - 34.77 murum ubi epitaphium insculptum est describit Iohannes Fabricius Bolandus: „Haec hodie spectes depicta coloribus alto

Cuncta loco, Gentis nomina murus habet.Nomina murus habet, qua Langius ille Rhodolphus

Conditus in gelida rite quiescit humo.”M otus M onasterien sis lib ri d e cem ... Iohanne Fabricio Bolando authore. Colo

niae 1546, f. 22v.78 nomen Langii nefaria manu in lapide deletum est.


Nunc vero pauca ex carminibus eius profero, tantum ut gustum poetices eius legentibus offeram:

Ad frontispicium paradisi ecclesiae Monasteriensis.

Pro templo aeterno stabat paradisus Olympi,79 Felix quam nimium, si coluisset homo.

Ite per hanc miseri mortales, plangite culpas Ad templa excelsa,80 reddite vota Deo.81

Magistro Lubberto Zedelero Monasteriensi, clarissimo legum doctori apud Rostochium Baltici litoris oppidum, saeva et indigna

lue peremto positum epitaphium.Vixit annis novem et XXX. Anno MCCCCLXXXV pridie

Kalen. Octobris.

Hoc sub marmore frigido scholaris Legum deliciae iacent viator,Aetas florida, dignitasque formae,Sermo purior, erudita lingua,Felix ingenium, gravesque mores,Virtus integra, nobilis pudore; lam cocco nitidae comae rubebant,Ardebant digiti virente gemma.Heu tantum tetricae tulere febres Et languor hiemis invidensque pestis.Tota proh cecidit schola dolente,Cuius gloria, lumen et Camena.Lingua nec veniet tacendus ulla.Sed Jesu pia tura iam precesque

79 Olympi i. e. paradisi, cfr. carm 41 ,1 .80 nam ad portam paradisi ecclesiae Monasteriensis veniebant ei qui coram

episcopo in iudicium veniebant.81 carm. IX in: Kudolph von Langen. Leben undgesammelte Gedichte des ersten

Miinsterschen Humanisten ... von Adalbert Parmet ... Monasterii 1869, p. 192.


Pro tanto date supplices magistro,Mundet sanguine gratia sepultum.Tu marmor violis rosisque sperge,Qui doctos homines amas probasque,Fac crebro tepeat vapore turis.82

In horrendam ventorum sub lunae deliquio tempestatem Rho. Lan. somno ob terribilem fragorem excussi lecto

meditatum epigramma.

Thessalidum magicas spectas nunc Aeole vates,Dum chaos umbrosum Cynthia pulchra subit;

Utque laboranti succurrant, aera fatigant,Tu vento horribili ferre paratus opem.

Sed sternas rabidos patris omnipotentis alumne Ventos, quem fugiunt numina ficta deum,

Ut proceres inter, dum te sopor altus habebat,Evigilans nutu cuncta silere iubes.83

Hoc autem epigrammate indignatur in ecclesia Monasteriensi venereos susurros interdum audiri:

Epigramma in porticu ecclesiae Monasteriensis defigendum in eo potissimum loco, quo hinc mortui imago Christi cruce

demittitur, hinc divae Mariae sacellum veneramur.

Desine polluto sacra incestare viator Limina sermone haec qui spatiosa teris.

Quo roseo cernis stillantia sanguine membra Utque refiguntur de cruce pallidula.

Sed procul hinc moneo procul hinc absistito gressu,Murmure qui Veneris furta nefanda tegis;

82 ib. carm. V III, p. 191.85 ib. carm. X X X X V II, p. 204.


Terreat hinc natus perfusus sanguine largo,Parte alia candens virginitate parens,

Languida ne miserae linquens ergastula carnis Spiritus amborum destituatur ope.84

Hermanni de Langhen,85 aliquando ecclesiae Monasteriensis decani, epitaphium.

Hermannum de Langhen, civilis professione iuris insignem, huius ecclesiae venerabile decus et lumen inclitum, cui annos fere sex et XXX moribus suavissimis, amplissimo prudentissimoque consilio decanus praefuit et praesedit, usu multarum rerum ingentiumque negotiorum omnium aetatis suae virum cordatissimum, purpureo illo, quo pro nobis sanguinis manduisti torrente, piatum sedibus

piorum recipe Jesu Optime, Maxime, Benedicte.

Qui teris hic humile saxum perpende viator,Quantus erat, cuius paucula membra tegit:

Perpetui nunquam virtus moritura decani Hoc reliquum terris liquit in astra means.

Ecclesiae columen, patriae decus, eximii fons Consilii exundans, relligionis amor;

Sermo gravis fluxit placidoque serenus ab ore,Moribus excultis namque suavis erat.

Excipit ecclesiam nutantem pondere belli Septennis, magno consilio relevans;

Horrida prospectans iam celsa mentis ab arce Semina bellorum dispulit egregius:

Deprendat suprema dies ne turbine rerum,Sponte decanatu cesserat ante sua.

Heu quantum cecidit clero venerabile lumen,Relligio auxilii copia quanta tibi,

Regna tenens superum, Jesu miserante, rogemus Gaudeat hic, longo tempore duret honos.86

84 ib. carm. X X X X V III, p. 204.85 eius nepos Rodolphus noster fuit.86 ib. carm. LI, p. 205.


Rhodolphi Langii caF Monasteriensis in Hermanni Buschii,equestris ordinis, docti praeclarique adolescentis, suavissimi

conterranei sui carmina imprimenda congratulatio.

Castalios linquens saltus per Messidis undas Musa fugit, Tureo proh superante fero.

Nec valet Italiae sceptrum Romaeque potentis Imperiumque ingens hanc retinere sinu;

Pomponi postquam sacrato pectore regnans Eloquii nectar fudit in ora virum.

Ausoniam ditans quin pleno gurgite doctam Aeternas superet vastaque saxa nives.

Hanc tu Pomponi Laeti, qui maximus orbe Musarum antistes praesidet, ore trahens,

Ad nostros perdocte vehis velut ungula pendens Fonte cadis, celeri hinc Hessula turget aqua.

Hessula, quae corvi montis a vertice torret,Sentit Apollineam nomine mentis avem.

Ad quam te genuit felici sidere vatem Buschia militiae stemmate clara domus.

Hic rite inflastique tubam, qua maxima proles Prodiit in mundum Virginis atque Dei,

Atque tuba fratrem cecidit per vulnera quique Fortia magnanimi principis inde tonas.

Hinc tu dulcifluo manans elegia lepore A Sulmonensi nec procul ipsa cheli est.

Macte nova iuvenis vena, senioque verendus,Quanta canes Phoebi tangere doctus ebur.88

Scripsit et opus historicum de Hierosolyma, quod patruo suo Hermanno Langio, viro de patria et litteris optime merito, dicavit. Sic eum in praefatione alloquitur:

„Splendidissimae quondam urbis Hierosolymae, templique in ea, totius terrarum orbis nobilissimi vastationem, profanationem-

87 sc. canonici.88 ib. Carmina varia VI, p. 244.

DE HERMANNO BUSCHIO 6 3

que et ultimum exterminium, iussu tuo vir insignis et nostri saeculi cordatissime, conscripturo non abs re visum est, tam famosae urbis, cuius extremum diem tradituri sumus, originem, nominisque rationem aperire, non tam sacras historias, quae vel omnibus mediocriter doctis notae sunt afferentes, quae saecularium et ethnicorum super hisce rebus scripta pro virili nostra conquirendo.89 Quando pauci ex nostris studiis suis delectati, eos attigerunt auctores, atque ea urbs et varia fortuna, et solius singularis et veri Dei religione, toti mundo admirabilis fuit, quia teste Caio Plynio, suo more lo- quente, contumelia numinum et deorum insignis90 fuit.“91

D e H e r m a n n o B u s c h io

Hermannus Buschius (Hermann von dem Busche 1468 -1534) Westphalus magistris usus est praecipue Rodolpho Langio cognato suo atque Alexandro Hegio.

«Buschius noster in schola Hegii multum profecit brevi tempore, quem Langius et Hegius commendaticiis scriptis miserunt postea ad Rodolphum Agricolam Phrisium, qui aliquando de eo adhuc versante in schola Hegii dixerat: “tu habes poeticum caput, et celebris fies poeta”; sicut etiam de Erasmo vaticinium produxerat: “tu eris magnus” et de Murmellio ad haec verba: “magna in te ingenii vis est.”»92

Post fata Agricolae (t 1485) Buschius cum Langio in Italiam profectus est: „et cum iam animam egisset Agricola, 1486 de consilio sui praeceptoris et patroni Rodolphi Langii profectus est in

89 usus est quinquaginta auctoribus, cfr. F. J . Worstbrock, Verfasserlexikon, t. 5, coi. 594 sq.

90 „Iudaea gens contumelia numinum insignis‘c Plin. nat. 13, 46.91 Urbis Hierosolytnae, Templique in ea origo, et horum rursus excidium, profa

natio, aliaeque variae fortunae, per Rodolphum Langium Monasteriensem canonicum fidelissime ex optimis quibusque autoribus quam ecclesiasticis tam ethnicis} collecta et iam denuo diligentissime recognita atque ex archetypo emendata. [Coloniae 1517], fol. l r.

92 Hamelmann, op. cit., t. 1, fasc. 2, p. 41.


C IjetmanuoiSolirtjuiajiKtinalitriinfia JT2agiftro | oljani oftfnowpiooito lirtrtariflima Carminum (uoaim Comrti Dario

«Setmanc gentis ipc ciHicn:lauo:fp>im: Jjofyanra Cui Debet tora pagina noftra cia

E>cp Jtto j tjoc onum plarioo oes niuiuw amita Ut tutee muff (au na octba nite

jlla ntpir nontaim:naris bene tangere pennio i£tf}era:ct rrttllba ootc mouetr atoo

pignoia tum larif DtDtria mitji piima jKinctu j gwbueniat limj nunt milji tuta tuf

CSlframotjtsjio, I-jttman?(0uftl)iu0 & alutf:plurim a Dicit

C Sff* numero tnnu radruovtr Mgmlfimc rcuoUioict anum o::a nfts ftcuho atvouCgbdamnt! ftuPta rajciaw qs YiUocPucn caipCi mmof nfop tcpcftatclumtnfi ngnn titio fjlhgirt occupaucritti % tpfi/ q rpfcWPilTimui oim fcu£flo:uc:tgymn.iri)B)21rl)aitZ;uUiorrfi:rctc:niilla8 vd<b 'Pdxnnrn’ ^bu4Hirah8 irae colucrcm afois dorf quem: t o!luc’Uu8 colHht C rcPcbit dn 2 tfccniclc8 ni

tccifciuiUo iffenc.Hci ab boim memoaa aoLfcer © utp pcbacminoitcniPctotcUbcfiKtanpoflciatqjiccjicj oamaupcnoicefqui p: uie cffjmman timuiflen r Jrcprt et tlhmabj[:paao rcu® wbtmigtoiU augcrimwrklh.1 :cq/ t,ltc:fo!tiru!wc:«:frcli(:imrfiio hctUifi fjuicia: vsbfii« repnoco:agroj[«popubiri6c£>:cuitucapauitatcs:tcplo/ plo£'.CTti<EV.!ftandc8f.iaLTrtOTuiaPUOTdsit. t>cm i biMOco::noirauru:'ptoon« ricil (Utcu futflo tiV cynii K qr.foabtataakjft^rcsgajhrntarcnautaV ctoico f.i^c ujpiflcnr.piocb P») imo:tako:oio «fciptmc Ignarw: cow oitn raTVcgenapmittif |b:auiflimi8Co:niptiirmiil<s mo:ib‘’c6taminar m pamfi-irqi t i iu n n oibuucur babe n f t i w n a Cdaccn: nccpolincibfi tHW«rte.imo pcroi’ nctmt menu ac ppB» tu m fC btam vua:qa tonoynoc romatuaUcmwatqsalraj! optio fructu wflbcWPcfcc tw:bocto«(»tmcacopio>on6ct«oecrpcrm :tantij' rgotbôwocflctweri.qtfiambtlfifcqtfnonfraupc.ilcw MtciDnu<BnbfiPct:Tt"Jnt Ip YKifo ac turpteupi infiirtj:

folita tn fijuone cdncuri. Paccta caut® i lotii ambino: tyiimffilui^.ajli^potcni: pionnocs futuerunt £>:ato:cB paitfacpocrcxcpri fueredroppc o:aro:u> of ficiu boc peiptm arbitro; aflipue fccurii oparoes aroUcrc at>calq;imitat«9 boimaioe ipurtmbil obcpin: ibonrflq (g.iffjrj:cjptmapocrtcffcpccpta(<nfimnm9osjtoii fit I t a 9 acpm cparônocroN riticustbttlH oîf moni*

4 a iif

Buschii epistula ad Hegium in carminum ed. Daventriae 1496. Bibi. Univ. Monast. Coii. Erh. 311

Italiam et ibi per aliquot annos vixit et familiaritatem contraxit cum summis ibi viris Joanne Francisco Pico Mirandulano, Concordiae Comite, Platina, Baptista Mantuano, Zenobio Acciaolo, Marco Antonio Sabellico, Aldo Manutio, Philippo Beroaldo, Hermolao Barbaro, Angelo Politiano, Hieronymo Donato, Marsilio Ficino, Leonardo Aretino et Joanne Baptista Egnatio, Petro Crinito et cum multis aliis Italiae claris viris, qui eius ingenium et doctrinam ac di-


cendi promptitudinem admirati sunt.“93 Hactenus Hamelmannus. Non est tamen veri simile omnes quos enumerat Buschium audivisse nedum cum tot et tantis viris amicitiam contraxisse.

In Italia, ut ipse affirmat, coepit carmina factitare: „Non tamen me continui quin in tanta malorum hominum multitudine interdum, cum ocii aliquid nactus fuissem, quaedam carminum (ut ita dixerim) simulacra partim Romae partim in aliis Italiae urbibus partim in ediculis paternis aliisque in locis vicinis, cum ex Italia essem reversus, effingere me ea non ambigo.“94

Fragmentum longi carminis hic propono, quod inscribitur In praeconium domini Rodolphi Langii, Monasteriensis canonici, doctissimi vatis. Somnium. Dicit se per somnium ex Italia in Westpha- liam tralatum esse:

Ad patrios remeasse Lares et rura videbar Westfala et Hesperium destituisse solum.

Illic laeta Ceres cultis adoleverat arvis,Ipsa Pales faetos95 fusca fovebat agros.

Obductae stabant frondoso vertice silvae,Graminibusque fuit terra decora novis.

Annuit ex alto radianti gemmeus astro Phoebus et inductas sole fugabat aquas.

Ibant succinctae per florea rura puellae.Subsecuitque leves candida turba rosas.

Ad fontes positura sitim fluviosque fugaces Tendebat docili pasta capella pede.

Glandilegaeque sues per opacae devia silvae Errabant ullo non prohibente metu.

Sub iuga depressi gemuere attrita iuvenci,Rusticus et duram vomere laesit humum.

93 ib. p. 42.94 Hermanni Buschii Monasteriensis Carmina [Daventriae 1496], fol. 3V, in

epistula dedicatoria ad Alexandrum Hegium.95 hic H. Detmer falso dat “feros” in: H. Hamelmann, Geschichtliche Werke.

Ed. H. Detmer. Monasterii 1902, t. 1, fasc. 1, p. 80.


Tondebant passim spaciosae iugera vaccae,Sedulaque in pratis mellificabat apis.

Caseus haud deerat tepidi vel copia lactis.Afflictos melior verterat aura dies.

Omnia laetitiae, facies ibi nulla doloris,Omnia susceptae prosperitatis erant.96

In honorem Langii et quod sequitur carmen composuit. Dicit Langium non tantum fovere studia sua, sed et cibo vinoque sustentare:

Domino Ro. Langio Eucharisticon.

Si cui nostra pias debet lyra carmine grates Si teneor studii cui dare dona mei

Ille vir, inflexae surgunt cui vertice lauri Solus es: o plectri fama fidesque mei

Tu facis ignavos abeat ne segnis in annos Vita: cadant turpi ne mea corda situ

Te duce Musa favet: datur et mihi copia multi Codicis: ingenii diligis orsa mei

Meque epulis vinoque iubes accumbere mensis Largaque das famulo munera saepe tuo

Quantus amicus erat fido Troianus Achati Eneas: mihi tu non minus ipse faves.

Quare dum corpus sensus animamque tenebit Dumque hoc in calido pectore sangues erit

Tot tibi pro meritis Langi donisque studebo Carminibus laudes persoluisse meis

Sive ego Tithonus cano venerabilis aevo Sive ego Mathusalem, sive ego Nestor ero

Seu me vivacem in cervum mutaverit aetas Seu volucrem, seu me fecerit esse feram

% Carmina, cit. supra, fol. b ii' - b ii1'.


Vel modo si Glaucus dicar iuvenisque Palaemon Vel piscem si me iusserit esse deus

Vel modo per Stygias si inhumatus perferar undas Sive per Aelysii rura beata poli

Nunquam cessabo repetitas dicere grates.Haec erit otii maxima cura mei.97

Dum Romae ageret, vidit forte hiemali tempore rosas, itaque carmen composuit, q. i. “De Rosis media hyeme in urbe visis”:

Quod vix credibile est, bruma gelidoque decembri Pestanas media vidimus urbe rosas

Nimirum: caput est orbisque maxima Roma Si iubet hybernis prata rubere rosis.98

In patriam reversus studiis Rodolphi Langi et Ioannis Aelii locum in aula episcopi Monasteriensis Henrici comitis a Schwartz- burg accepit, sed, cum animum inquietum et novitatis cupidum gereret, ibi non diu mansit; itaque in Galliam proficiscitur ubi „contraxit familiaritatem cum Bovillo, Fortunato, Jacobo Fabro Stapulensi, Fausto Andrelino poeta, Gulielmo Budaeo et aliis."99 Postea peregrinationem in Hollandiam suscepit et inde se in An- gliam recepit. In Germania cum praelectionibus suis multas urbes invisit, quae omnes hic adducere longum esset.

Auctores tam veteres (et quidem non tantum latinos sed et graecos) quam novos legit permultos „et erat in omni scientiae genere versatissimus. Ideo quocunque se recipiebat, est ita ut lumen et rei litterariae fulcrum susceptus, cum admiratione ab omnibus auditus et amanter a studiosis ubique locorum exceptus. Magna enim fuit in eo vis dicendi, magna Latinae linguae cognitio, elegantia pronuntiandi et eximia promptitudo, ut animi cogitata eleganter et sonore proferret; tanta erant memoriae dona in eo, ut ex poetarum, philosophorum, historicorum, oratorum et grammaticorum

97 ib. fol. f ii” .98 ib. fol. a viii 8r.99 Hamelmann, cit. supra, p. 43.

scriptis integros libros, multas paginas et folia recitare potuerit; ea fuit in eo felicitas ingenii, ut omnia intelligeret et perciperet et de omnibus disputaret et conferret. A professionibus tribus non erat quoque alienus: attingere interdum solebat scripta iurisperitorum et medicorum, in theologia post Biblia legit Hieronymi, Augustini, Ambrosii, Hilarii et similium scripta diligenter."100 Domi habuit bibliothecam pro condicione illorum temporum satis amplam, nempe fuit ea centum fere voluminum.101

Legentibus nobis Buschii scripta vivida quaedam latini sermonis facilitas iam primo obtutu oculos allicit; at ille quaerentibus quomodo eam comparasset, respondebat „legendis et relegendis Ciceronis de consilio Rodolphi Agricolae epistolis et scriptis."102 Praeter doctrinae opera et carmina multos in veteres auctores commentarios prelo mandavit; edidit et Declamationes Plautinas,103 ubi sic contra Colonienses indoctos, uti ipse putabat, sophistas scribit: „Tu, quod Cicero, quod Varro, quod Livius, quod Caesar et Florus, quod Valerius, quod uterque Plinius et ceteri emunctissimi scriptores locuti sunt dubitas imitari, nisi conniveat ille Alexander.104 Hunc tu iudicas idoneum stolide, qui de Vergilio aut Cicerone pronuntiet. Quid, si idem velis, ut sus Minervam doceat?"105 Hic est

100 ib. 44 sq.101 W. Kiihlmann, Deutscher Humanismus 1480 — 1520. Die deutsche Literatur

des Mittelalters. Verfasserlexikon. Ed. F. J . Worstbrock. Novi Eboraci 2006, t. 1, coi. 320.

102 Hamelmann, cit. supra, p. 46.105 Hermanni Buschii Pasiphili Declamationum Plautinarum pemptades sive

quinariae, opus mehercule quantunvis pretii, ac utilitatis immensae. [Coloniae 1518]. In hoc opus congessit sententias ex Plauto sumptas, quibus addidit adnotationes suas.

104 Alexandrum de Villa Dei cum Doctrinali eius insectatur Buschius c. s., cfr. W. Kiihlmann, Verfasserlexikon. t. 1, coi. 315 sq. Cfr. Murmellium in cap. De erratis Alexandri: „Qui est adeo hebetis ingenii, ut Alexandrum probet, legat Pyladae Buc- cardi Brixiani librum, qui inscribitur „Adnotationes Pyladae in Alexandrum", legat librum Nestoris Dionysii „De quantitate syllabarum" et tandem desinat ineptire" Johannes Murmellius, Scoparius in barbariei propugnatores et osores humanitatis ... Ed. A. Bomer. Monasterii 1895, p. 13. (in: Ausgewahlte Werke des Miinsterischen Humanisten Johannes Murmellius, fasc. 5).

105 Hamelmann, cit. supra, p. 63.



ceterum et illud animadvertendum, Buschium non solum Ciceronem et ceteros, qui scholis hodie quoque praeleguntur, sed etiam Plinium avunculum et Florum ad imitationem idoneos esse auctores putat, quam sententiam utinam magistri qui nunc sunt diligenter ruminarent, intellegerent enim Florum et Plinium seniorem (quem praesertim fugitant) magnas ad sinceram et vividam latinam eloquentiam comparandam copias larga manu praebere.

Scipsit et pro studiis bonarum litterarum librum qui Vallum humanitatis inscribitur. In eo libro hacce praefatione ad causam humanitatis defendendam accingitur:

Buschii Vallum humanitatis, ed. Coloniae 1518

X j 4 *

H E R M A N N I B V S C H I I P A S Iphili Vallum humanitati*.

g Eiufdem ad librum Tetraftichon.Chare liber, ronchos,nec non I udibria turbat

Nafutx.SC quicquid fingere liuor amatDi(fimula,8i daufis inftar patientis VlylTt

A uriculis,pugnas qua potes ufep fuge.

tIgfV


“Anno superiore, dum forte fortuna, ego et una mecum aliquot iuvenes studiosi auscultaremus cuidam concionatori, de natali Salvatoris nostri, pro concione dicenti, pro sermone huic rei accomo- dato, audivimus egregiam vituperationem studiorum humanitatis, ac potius falsitatis quam humanitatis, et turpium lenonum quam proborum hominum esse haec studia, et nihil divini continere, nihil honesti. Poetas et oratores non solum scire videri potius quam scire aliquid, et finem suum in dicendo tantum constituere, et anxie ne quid forte non Tullianam redolens officinam illis excidat cavere, item curiosius distinguere et unumquodque verbum quomodo dicant eloquentius, attendere sollicitius, quam curare quomodo vivere oporteat sanctius, fatigare sese, vox haec amo aspiretur necnne, amorem autem dei et proximi, et qualiter in ipso vivendum sit parvipendere, sed insuper eos promiscue porcos esse. Addebantur praeterea ad exaggerandum odium, gemitus et vociferationes, quod nobilis iuventus bonis artibus postpositis, huic arti humanitatis dedicare se totis viribus sinatur. Commemorabatur etiam correptio Hieronymi. Adferebatur tempus impletum, quo in a fine seculorum (teste apostolo) homines a veritate auditum aversuri sint, ad fabulas autem conversuri. Obiiciebatur ulterius, quod apostoli praedicatio non fuisset in persuasibilibus humanae sapientiae verbis, quod tamen ab apostolo in philosophos, qui sapientiae titulum sibi defendebant, dictum est magi, quam in poetas. Postremo omnes eos incusabat, vel potius tetrice obiurgabat, qui quum illorum interesset, non corrigerent has neglegentias, haud, se auctore, humanitatis literas omni iuventuti penitus interdicendas, et solam barbariem, toto discendi tempore, studiosis inculcandam. Acturus itaque patronum qualemcunque tandem meorum studiorum in hoc vallo, res ipsas, hoc est, capita accusationis praescriptae dumtaxat, sine mentione auctoris, pro virili mea confodere, et dissolvere tentabo. Neque enim ideo hanc scribendi provinciam accedo, ut quam sim disertus (sum equidem conscius infantiae meae) contra eum, vel alium quenquam experiri velim, et velut caninam exercere facundiam, sed ut (quod semper licuit, semperque licebit apud bonos, et aequos) more veterum, qui aliorum (amicissimorum etiam) dicta libere, non quidem contumeliae inferendae, sed tantum veritatis cognoscendae studio refellebant, quid pro hisce hu


manioribus disciplinis, contra illarum vituperatores, probabiliter adferre possim, citra iuniuriam cuiuscunque, hac disputatione repe- riam et proferam.”106

Moribus Buschium, ut credere par est, fuisse non omnino severissimis. Ioannes Trithemius anno 1506 amice monebat Buschium ut ita viveret, ne moribus destrueret eruditionem: “Non decet virum eruditum etiamsi poeta sit, esse lascivum, non ebrietatis sectatorem, non muliebrem, et luxui deditum, quae omnia cito perdunt virum <.. .> Tu ergo Busche fuge omnes animi pestes, vinum et venerem maxime, quorum usu nimio virtus enervatur omnis, mens caecutiat, et fama in opprobrium cunctis exponitur. Parce oculis tuis, qui utroque malo [sc. vino et venere] te nimium volente, perculsi, fluxu et rubedine iam pene destructi sunt. Parce rebus et substantiae, quam docendo laboriose acquiris, ne senior factus mendicare cogaris <...> Admonitionibus nostris et parcas et acquiescas oramus: tu enim, quam te diligamus, non ignoras et nos, quam freno indigeas, scimus."107

Hic locus est ut subiiciatur carmen Buschii q. i. “Quod multis periculo Ebrietas hominem obijciat totumque infamem efficiat”:

Ebria maeonii nimium convivia Bacchi Quisquis amas animo sunt inimica tuo

Sperne voluptates caeci quas copia vini Affert: plus omni vulnere vina nocent

Haec caedes luxumque monent et iurgia suadent Haec sensus vires haec animamque necant

Perithoi nunquam coniunx repetita fuisset Turbasset Laphytas tanta nec ira duces

Nec Loth cognato fedasset corpora stupro Nec fratris gladio procubuisset Amon

106 Hermanni Buschii Pasiphili Vallum humanitatis ... Coloniae 1518, fol. B iv*- C ir.

107 Ioannis Tritem ii... Epistolarum familiarium ... Haganoae 1536, p. 129 sqq., cfr. Herm. Ios. Liessem, De Hermanni Buschii vita et scriptis ... Bonnae 1866, p. 39 sq., 78.


Nec ferus in castris Olofernes virgine forti Fudisset vitam percutiente suam

Si non immodico stupuissent corda falerno Ergo dum nimium (si sapis) abde merum.108

De Buschio et hoc fertur: “Marpurgi cum per forum forte incederet vestitu domestico, magnamque civium turbam praeteriret: nemo ei quicquam exhibuit honoris. Ilico igitur abit domum; vestes pretiosiores induit; iterumque in forum prodit. Ibi tum omnes ad- surgunt, omnes capita aperiunt. Hic indignatus vir doctus domum repetit, vestesque exutas pedibus conculcat hisce additis verbis: Tune ergo Buschius, an ego? Aegre nimirum tulit praeposterum hominum iudicium: qui honorem non homini aut virtuti, sed vesti haberent.”109

D e T im a n n o C a m e n e r o »

Timannus Camenerus (ca. 1470 - 1535, qui et Timan Kemener, Kemner, Kemenerus)110 Guernensis111 in dioecesi Monasteriensi natus, ab anno 1500112 per triginta annos scholae Paulinae ecclesiae cathedralis Monasteriensis rector. Apud Alexandrum Hegium Da- ventriae litteris operam dedit, cum Erasmus eius condiscipulus esset. Alexandri de Villa Dei Doctrinali valere iusso, suum Compendium aureum ad grammaticam institutionem scholae Paulinae dedit. Cum Murmellio ei per aliquot tempus rixae fuerunt, quae tamen opera Rodolphi Langii et Iohannis Peringii conquieverunt.113 Carmina quaedam composuit, quae discipulis tempore vespertino

i°8 Hermanni Buschii Monasteriensis Carmina [Daventriae 1496], fol. c iiv.109 Vitae Germanorum philosophorum ... collectae a Melchiore Adamo ... Hai-

delbergae 1615, p. 80.110 cfr. F. J . Worstbrock, Verfasserlexikon, s. v. Kemener, coi. 1265 - 1282.111 Werne an der Lippe.112 ut ipse dicebat, sed hodie varie ratio temporis computatur, cfr. F. J .

W orstbrock, Verfasserlexikon, s. v. Kemener, coi. 1266.113 Hermann Hamelmann, Geschichtliche Werke. Ed. H. Detmer. Monasterii

1902, t. 1, fasc. 1, p. 132; F. J . Worstbrock, Verfasserlexikon ... s. v. Kemener coi.

DE TIMANNO CAMENERO 7 3

recitanda destinavit. Insequens carmen integrum viginti quattuor stropharum cum tetrasticho intercentitio, i. e. intercalari, propter raritatem editionis selegi:

Coli. Erh. 419 Bibi. Univ. Monast.

0 « pace et aurea ctvirc noffrt fcaiti Ct' matmi Camcncn Carmen

puteum 2K*onuM«*4fc$*lrt ifiaoOijNimafij litrcra

toiij rtpuO bilium pauli» tgevef/ ?

pcrtmotoa —« * >um r At* , M o * « T *

______________ _ <*) r *x m jzz m tm m m — - u t


De Pace et aurea etate nostri seculi Timanni Cameneri Guernensis Carmen Sapphicum Adoneum.

Viri fortes celebrate festa Flamma nocturnas refugit tenebras Leta pax serpit placido meatu

Nostra per arva.

Palladis lustrent virides olive Tempus hinc nostrum referat Sabaea Tura concordi domine sacerdos

Sacra Minerve.

Pulsus est Mavors Siculas ad oras Ad salis gentem Ismarii remitte Tu sagum letus: toga longa semper

Sit tua vestis.

Clauditur Iani gemini catena Bellicum templum furor ac ahenis Vinctus est nodis, tibi tuta nox est

Tuta diesque.

Arma que duros populos ciebant Conticent, sevo vacat hoste sylva Vexat haud nunc attonitos colonos

Turba cruenta.

Sunt tube imbelles litui lyreque Squallide pendent galee ac ahena Pectora ad postem rigidusque mucro,

Vomer abivit.

Hinc leva miris caput en in altum Purpure gemmis favet usus auro Gaudium fert fausta dies, refulgent

Cuncta per orbem.

DE TIMANNO CAMENERO

Campus en totus zephyros et euros Sentit, huic rus pingue pecus pererrat Et vagi tauri saliunt per umbras

Cornibus altis.

Tanta nunc est fertilitas, greges vix Ubera ut portent, Iovis orbe glandes Orchites fingunt, sua vix refundunt

Pondera quercus.

En opus nunc Triptolemi triumphat:Ad boves duri veniunt aratra:Fertilis culmus gravidis aristis

Farra refundit.

Mollis en Bacchus laticis dat uvas Sylva diffundit corylos nucesque Spargit et passim sua quique poma

Fundus Osiris.

Queque quid refert numerare dona Que Ceres Bacchusque locis refundunt, Lata sunt Phaeacia rura nobis

Hesperidumque.

Consonant saltus levibus choreis Concinnunt dulci Dryades sub umbra Prata perlustrant celeres Napee

Florida tute.

Disce quod pacis generosa virtus Quod polo delatus honor quod alma Nunc favent rebus nimium caducis

Numina celi.

Pax viros, pax regna ligat per orbem Secla pax Iani renovat, Saturni


Tempus adducit, veterum reservat Simplicitatem.

En quies genti sine pace mella Pax forum iuris sinit haud reponi Pax facit tutos nemorum recessus,

Carmina cantat.

Advehunt nobis peregrina merces Equora Eoas, lapides et aurum Hec vie ponti steriles videntur

Pacis honore.

Pax facit mensas hilares meroque Corda pax mollit recreat sopita Advolat pax ad thyasos, frequenter

Tympana pulsat.

Disce quid iam nunc generosa virtus,Quid fides, quid spes, quid amor, quid alma lura quid leges, meritasque grates

Solve tonanti.

Pone squallentes tumidosque vultus Qui dedit sacrum necis atque vite Ius deus regno graviore regnum

Omne gubernat.

Non fave rebus nimium secundis Stare fortunam Lachysis recusat Res deus nostras celeri caducas

Turbine versat.

Qui colit terras nimium caducas Fallitur: nostra est patriis in astris Mansio, extorres sumus hic, tenemus

Regna aliena.

DE IOANNE MURMELLIO 7 7

Dulce migrare ad veteres parentes Et viros claros celebri videre Laude, tum spectare loco supremo

Secula cuncta.

Te Deus clamat, superi requirunt,Te polus spectat, gravis en retardat Culpa si te, corde dole, scelus iam

Tollitur omne.

Ad Pacem adhortatio. Tetrastichon.Vivite felices sancte per commoda pacis

Ducite concordes mellifuosque dies.Vos deus ut faciat mensis accumbere divum

Nectaris ut succis ambrosiaque frui."4

D e I o a n n e M u r m e l l io

Ioannes Murmellius Ruremundensis115 (1480 - 1517), studuit Daventriae apud Alexandrum Hegium, vixit per 13 annos Monasterii116, ubi Rodolphi Langii amicitia utebatur nec non libris ex eiusdem bibliotheca, unde magnam partem eruditionis suae hausit. Anno 1513 rector factus est scholae Alcmarianae (loco nomen est Alkmaar), unde spoliatus rebus domesticis profugus Daventriam venit et mortuus est non sine suspicione veneni,117 uti istud Buschius amicus eius in epistola ad Rodolphum Langium et in epicedio conqueritur:

114 De Pace et aurea etate nostri secuti Timanni Cameneri Carmen Sapphicum Adonium a scholasticis Gymnasii litteratorii apud divum Paulum tempore vespertino decantandum. [Monasterii 1509], f. 2 ' - 4¥. Cfr. F. J . Worstbrock, cit. s. coi. 1279.

115 Roermond.116 H. Hamelmann, Geschichtliche Werke. Ed. K. Loffler. Monasterii 1908, t.

1, fasc. 3, p. 77.117 Cfr. D. Reichling, johannes Murmellius. Sein Leben und seine Werke. Fri-

burgi Brisgoviae 1880, p. 120 sqq.


IN A C E R B V M lO A N N I S Murmdlij Ruremundefis obinwfe-.

Hermanni Bufchij Pafiphih funebre lcfliim,fiue *

^ 'Epfcedt'on. ■" ,

Bibi. Univ. Monast. Coli. Erh. 309


“in quo [sc. epicedio] illud praecipue miseratus sum, quod veneno, non peste dicebatur evectus. Sic et medicum ipsius affirmasse, Daventria huc profecti, mihi rettulere, qui dicitur servare etiamnum eius urinam, ad arguendum veneficium, praeterea (quod nec aegrotasse ipsum, nec obiisse etiam pestilentia confiderent) praeceptores ipsos, qui in eo oppido literas profitentur, omneis et tempore valetudinis illum officii causa accessisse, et defunctum postea humeris suis extulisse constat, quod fortasse non fecissent, si ullam de eo pestilentiae suspitionem concepissent. Rumor constans manavit, insinuasse se specie humanitatis duos quosdam nebulones potius quam scholasticos, ignotos (sponte an alterius dolo incertum) eique vinum donasse, quo cum illis epoto, postea Murmellium continuo in eam incidisse valetudinem, unde et paucis post diebus decesserit, misellae uxorculae, et pupillo infantulo, maximum sui desiderium relinquens, utpote Alcmariae despoliatus paulo ante, et exiguum aut nullum (eo uno amisso) tanti moeroris, tantique vulneris solatium iam omnino fortasse scituris.” 118

“Occidit en viridi raptus Murmellius aevo,Acta cui nondum tota iuventa fuit,

Cui nondum sparsere comas in vertice cani.Quivit adhuc longos qui superesse dies,

Praeter naturam si non periisset acerbo Funere, invisam tam cito raptus humum,

Nec clandestini sine suspitione veneni.(Heu cadere in quenque crimina tanta queunt.)

Ille erat ad Pharias dignus Busiridis aras,Et gemere in tauro, torve Perille tuo.”119 etc.

Reliquit autem Murmellius uxorem ac filiolum in paupertate.120 Eruditionis opera permulta scripsit, sed hic pauca ex carminibus eius depromere iuvabit. Atque primum quidem carmen eius celebre de laudibus urbis Monasterii:

118 In acerbum Johannis Murmellii Ruremundensis obitum, Hermanni Buschii funebre lessum, sive Epicedion. Coloniae 1517, f. A i”.

119 ib. f. A ii'.120 Hamelmann, cit. supra, p. 81.


In urbem Monasteriensem Westphaliae Metropolim opulentia doctisque ac prudentibus hominibus insignem Ode sapphica ab

Ioanne Murmellio (quum certamen cum Georgio Sibutio iniisset) quamvis sex horas scholasticis officiis impenderet intra unius lucis

spacium quarto Nonas Julii effusa MCCCCC.III.121

Sic122 ego praeceps temerariusque Num lacessivi tenerum poetam,Ut rudis doctum male provocavit

Marsya Phoebum?

Lucis hesternae nimiis Iacchi123 Haustibus languet caput, et laborat Pectus, ac toto trepidant caduca

Corpore membra.

Ni mihi vestram faciles sorores,Quae caballino habitatis amnes,Mox opem fertis, penitus subibo

Dedecus omne.

Ennius nunquam nisi potus arma Nobilis vates cecinisse fertur;Saepius priscas oluisse produnt

Vina Camenas.124

121 hoc carmen dedi ad fidem editionis H. Biicker, „Das Lobgedicht des Johannes Murmellius auf die Stadt Miinster und ihren G elehrtenkreis“, in WestphalischeZeitschrift, t. 111 (a. 1961), 5 8 - 6 8 ; sed affero, quotiescunque a textu Hermanni Biicker dissentiunt, correctiones manu adscriptas in ed. cui titulus: Antonii Mancinelli ... Versilogus optimo compendio artem versificandi tradens ... Carmen item sapphicum in urhem Monasteriensem ah Ioanne Murmellio citissimo impetu effusum. Daventriae 1507, f. 18v -2 1 " (Bibi. univ. Monast. Sign. X 2810), v. tab.

122 corr. MS ed. 1507: “Ille”.123 corr. MS ed. 1507: “Bacchi”.124 cfr. Hor. epist. 1, 19, 5 - 8.

x ^ n t o n u f l E i a n c m e l l t 3 0 e l i#rni tUerfiloguo optimo compenDio arrem perfifi* canui fraocno 8 uDiafoc$ fct)olaft tcoin pjimio tute gatiu e.m amerri fant b:eueo er otileo commenra* ig.Carmen item fappljmim in uzbe HOonatterieti* (em afc Jioanne 0 ^m ellwatiflui impetu elM im


Ite, qui mentem mihi distinetis!Ite nunc longe miseri labores!Nunc opus curis animo vacante

Ardua res est.

Huius excelsas celebrare laudes Urbis et cives opibus potentes Tento; perfundat125 lepido canore

Carmen Apollo!

Westphalae gentis decus, aura, splendor,Civitas Paulo celebris patrono,Notior Delphis, variis Athenas

Artibus aequat!

Haec agro gaudet Cereris ferace Gaudet et caelo bene temperato,Nec sui126 glandes, nec amoena desunt

Pascua bobus.

Errat herbosus lepus hic in arvo,Dentibus saevi minitantur apri,Cervus et vivax bibit in virenti

Margine fontis.

Eminent turres nimium levatae,Sunt domus altae, speciosa lucent Templa; et obscurae decorata cingunt

Moenia fossae.

Hic frequens dulci spaciatur amne Piscis et curvo retinetur hamo;Stant aquas circum niveo puellae

Crure lavantes.127

125 corr. MS ed. 1507: “pertundat”?126 corr. MS ib.: “suis”, fortasse “subus” scribere voluit.127 corr. MS ib.: “Videris centum niveo lavantes / Crura puellas”.

Hic colunt Christum pietate mira Plebs, patres, victor Veneris sacerdos Et pii blandis Mariae canuntur

Vocibus hymni.

Caereis ardent superis dicatae128 Et bonos arae redolent odores


Cefc 'J*5 ?tfpfhltVaJferrma*Zetonctim legem pcrcfptfcrccoidjruj:

ffic 1 17 mifcncoidu-rvif.ifcOctrbugpccpta. toepaefcicntis 'tp^dc^manouccogtfaa:

Oie I J 8 £fp:ffcio»fui»nimcnlifatcori*£» vbi ptenerfa (untbocrmc Dogmata •

oie 159 feeanerfiortcabbcrcfibua SOvneenein verbo otfemtoo.OK140 fiKriBioiluacBcapeccifofcroait»Sjmicicr nonoderumrot tc/oia er _

Dic 141 feerelieno £b:ifh et Odccfua ad inferoe •poourcntumagiQ:

oie i^r^ranc pcniffnns fk t o t roafifh octniiwiaa fm*.

oie 145 1^nitiowCbiiftu«rmrtrrtfnr XOUm/b€m§ftit3teipxanii 'ipuukntiitxicogit99

O K 144 Xaafl a od armbufio. fjsa itaa te. luotifurnm tS r tUmltartoKOtitttmo •pommMAtptnntrtbavficmnioa mnrtiraWr;Dic >4 ^ «Qjomitcbonamcppiouidcnrutxiftt.T>oft fafniitt/bdla <f pxfitfM fuccedir pap:

« c « A &caoifafrp*iBqocfftp»onim ceram.0 jdmem crearwrarum mfnte apra* oie 14 $ Zapg a cddhboe rttcrrdhiboe*

Crnans adhuc ecdcfci o bocrfcmr ammot Oie 149 latwabccdriiainfmon

jCdcftent crmiimpbanrmi ante oculos collocas :#m if* ljM«fopcn»noc«kft»*

^ Tmpwfliim tn offwM2U(IW &S»

Murmellii distichon in: Gerardi Cotii Ad sacrosanctam ... virginem Mariam Carmen ... Monasterii 1521

(O acariu» (lOutiat. equ« C«mtt* \ 6c triumpho

jfwnnfe (Oiirmdltj 'Xurtmuftfccnfia «&Utro:cm&tfnt#on

■51W<$imttim C rijTtdunrdMtfmmp imi• 2?»<cme,gr<»nfcil*<)mnoSilcv<ltie cpoft I

128 corr. MS ib.: “caerei ... dicati”


Resque divinae peraguntur omnes Corpore casto.

Cum Dei verbum bene culta lingua Seminat, multi pueri, puellae Confluunt; matres et anus plicatis

Frontibus adstant.

Sunt viri fortes, humeris valentes, Res gerunt belli graviter severe Atque prudenter, placide colentes

Munera pacis.

Virginum formis superantur omnes Quotquot in terris habitantur urbes, Tantus est candor nitidis puellis

Tanta venustas.

Mater exsultat simili parenti Prole, cui mores teneris ab annis Optimos indit; simul et magistro

Tradit alendam.

Pauperes nullus locuples repellit Horrido vultu, sed ei crumena Aera depromit vel holus vel addit

Crustula panis.

Et viros doctos veneratur omnis Civitas, quorum ingeniis abundat Ceteras longe superatque nostri

Climatis oras.

Non in hac gestit philomusus unus, Sed vigent multi ratione culta;


Quos ego!129 - Quantum dabitur, citato Carmine dicam.

Inclytos inter proceres Rudolphus Langius130 lingua, pietate, versu Eminet longe; superatque cunctos

Nomine claro.

Arbores inter veluti minores Verticem tollit cyparissus altum Cedrus aut herbas humiles levato

Praestat honore.

Ille seu silvam131 celeri furore Fundit et laudes resonant Magorum, Seu canit laetos cithara triumphos

Ac pia gesta.132

Sive devictos Solymos et urbem Scribit eversam nece vindicata,133 Sive praeclari Ciceronis orat

More probato.

Filius Majae, Charites, Apollo,Totus aspirat helicon beato Floreas Musae tenero corollas

Pollice nectunt.

129 iocose minitatur laudibus cumulare doctos viros, cfr. Verg. Aen. 1, 135.130 Rodolphus Langius, illustris ille Westphalorum poeta atque maecenas,

canonicus ecclesiae cathedralis Monasteriensis (Dom), de quo v. s.131 carminis genus, quod a Statio poeta originem ducit.132 carmen Langii dicit q. i. “in divos tres Magos ode Sapphica”.133 cfr. Urbis Hierosolymae, Templique in ea origo, et horum rursus excidium,

profanatio, aliaeque variae fortunae, per Rodolphum Langium Monasteriensem canonicum fidelissime ex optimis quibusque autoribus quam ecclesiasticis tam ethnicis, collecta et iam denuo diligentissime recognita atque ex archetypo emendata. [Coloniae 1517].


Ille caelesti pietate plenus Virgini cultos numeros dicavit,134 Ille divinam variis adornat

Versibus aedem.

Unus est doctorum hominum patronus, bUnus et vero referens Apollo,Cum super rebus dubiis rogatur

Gutture sortes.

Deditus regi superum sacerdos Nil canit foedum, nihil impudicum Praedicat; cunctos animo piato

Depulit aestus.

Optime semper meritus per omnes,Ut semel dicam, nitet actiones,Dignior quam quem properata parce

Carmina dicant.

Huic comes multas Thegederus135 artes Doctus et sacrae studiis Minervae Nobilis, fausta numeros Camena

Molliter aptans.

Qui suburbanis spaciatur hortis Inter et silvas nimium salubres,Sedula reptans modulos olorum

Colligit aure.

Nec minor noster perhibetur esse Veghius136 stellis genitus secundis,

1,4 nam composuit a. 1493 „Rosarium virginis beatissimae gloriosissimae dei matris Mariae“.

135 Bernardus Tegeder Monasteriensis 1483 - 1526.1,6 Johannes Veghe ca. 1435 - 1504, magni quondam nominis verbi Dei prae

dicator.

Fama quem sanctae probitatis inter Sidera ponit.

Qui tot exactos sophiae magistros Saepe versavit peredens medullas Et prius Phoebo redeunte sacra

Biblia tractat.

Quem colit vena facili sodalis Respuens nullas Jacobus137 artes Quae viro iusto et sapiente dignae

Esse videntur.

Non Joannem138 mea praeteribit Elium Musa eloquio tonantem Vivido, sanctas memorique leges

Mente tenentem.

Litterae cuius, probitas, honestas Omnium pleno celebrantur ore,Cui nihil carum magis aequitate est

Atque poesi.

Urbe Belgarum139 veniens aquosa Petrus140 arguto modulata plectro Et viris multum relegenda doctis

Carmina profert.


157 Jacobus Montanus 1460 - ca. 1530.1,8 Johannes von Elen (Elius, Aelius) Iunior, t ca. 1549, rector scholae Monas

teriensis ab anno 1528 usque ad 1535 et inde ab 1536; ab anno 1541 canonicus S. Liudgeri.

139 fortasse mireris cur Aquisgranum (theodisce Aachen, francogallice Aix-la- Chapelle) ad Belgas referat Murmellius, sed cfr. e. g. de eodem loco ubi „vaga finitimis sociantur Lilia Belgis” in Fabii Chisii carm. 88, 36, quo versu agitur de loco ubi Belgae cum Francogallis (quorum insigne lilium) sociantur, v. APPENDICEM.

140 Peter Gymnich, canonicus St. Martini Monasterii, qui latine audiebat Petrus Aquensis sive Aquisgranensis i. e. urbe Aachen oriundus.


Is libros lustrans varios, ut omnes 6Pervolans campos apis, inde flores,Cellulas, ceram legit, inde grata

Mella reponit.

Cui favet doctus Thymannus,141 Qui thymo dulci ambrosiaque vatum Pascitur; fundens dociles in aures

Dulcia verba.

Qui bona ludum moderatur arte Et supra morem puero frequenti Cingitur; clara procul urbe pellens

Desidiosos.

Cuius in toto memoratur orbe Aequitas, virtus, studium bonarum Artium; vultus quoque liberalis

Et pia vita.

Fama Morlagi142 populum per omnem Nota differtur, liquidum ferentis Auribus donum placidae Minervae

Atque diserti.

Quo magis nemo cumulare libros Gaudet, hinc culta speciosa docta Eius a cunctis bene praedicatur

Bibliotheca.

Laude te quanta memorabo docte Caesari143 fabri poliente lima Prorsus exacte et volucris caballi

Flumina potans.

141 de Timanno Camenero supra egimus.142 Heinrich Morlage, canonicus qui libris refertam bibliothecam possidebat.I4i Johannes Caesarius (1461 - 1551) Iuliacensis (theodisce Jiilich).


Nec Modersoni144 teneras Camenas Non loqui possum viridi sub antro Inter te lauri folia educati

Rubraque myrta.

Abstulit summum fera mors amicum,Quem latens lapsum jugulavit unda,Ultimas qui non tenuit calente

Corpore partes.

Praeter hos multi studiis dicarunt Se bonis, totos pariterque florent Et suae spargunt celebris per urbes

Nomina famae.

Quos libens omnes memorare vellem,Si mihi tempus foret et facultas Esset et lassus properante neuter

Pectine pollex.

Non meas inter numerare vates Audeo nugas, docili iuventae Applicans mentem sophiae probata

Carmine mirans.

Te satis, Clio, atque super probavi;Nec sub Eurotae requiesce lauris Et redi nobis, quotiens vocabo

Vive valeque!

Vividum quoddam prae se ferens et graphice mores Murmellii illustrans carmen est quod hic proferre iuvat:

144 Johann Modersohn, canonicus.


In quendam causidicum.

Inter causidicos quidam rabiosulus exstat,Qui prae se vatum despicit omne genus.

Blactero, verbosus, linguax similisque cicadae Locrensi nescit claudere vocis iter.

Semper in humanos magno strepit agmine mores, Veridicos contra latrat ubique viros.

Cum stetit acturus iam causas ante tribunal, Clamosum rabido concitat ore forum.

Sic ferus exclamat, natum ut de Stentore credas, Libera nec cuiquam verba referre licet.

Hic homo (latrantes homines si dicere fas est)Me sibi dissimilem talibus increpuit:

„Pauper es (ut video) Ludi plagose magister,Rara est in loculis fulva moneta tuis.

Clamas et misere tota te luce fatigas,Sed vix plus victu suppetit inde tibi.

Non est melote vesti subducta nec aurum In digitis radiat sardonychumve nitor.

Quid prosunt Musae? Quid carminis auctor Apollo? Ars mea fertilior, quaestus et uberior.

Muneribus crebris ditat me turba clientum,Ardet perpetuo nostra culina foco.

Magnifice plenis celebro convivia mensis,Vestibus et nummis nec tamen arca vacat.

Tu siceram vilem sicco bibis ore vorasque Hesterno panis crustula iure nigri.

Me leporina caro nutrit, me callus aprugnus,Et mea selecto proluo labra mero.

Plagarum pueri formidine te reverentur,Assurgunt mihi, qui praedia mulla tenent.

Rustica turba genu nudato vertice curvat,Convivans primo conspiciorque toro.

Quantum viburnis praestat procera cupressus,Est melior tanto sors mea sorte tua. ”


Ut tacuit tandem, non respondere volebam, Mordacem rabulam linquere constituens.

Sed vetuit prudens aderat qui forte sacerdos,Non passus linguam me cohibere meam.

Tum dixi: „Tumido quid me sermone lacessis?Quae tua sunt, tibi habe, quae mea, linque mihi!

Non tibi despectas miror, vesane, Camenas,Vitat amaracinum sucula, vina canis.

Doctus es aucupium nummorum, doctus et artes Fallendi blanda calliditate reos.

Aere patrocinium mendacis vendere linguae Et varia nosti fingere mente dolos.

Non adeo magnas echeneis parva carinas In medio gaudet detinuisse mari,

Quam tibi frugiferas longum producere lites, Quam lucra per fraudes accumulare poetae,

Dum superum laudes fingunt cantantque studes Vindicis avertunt dumque flagella dei,

Tu corradendo cruciaris deditus aeri,Et scelerum sese conscia corda premunt.

Turpiter absumis quaesitum turpiter aurum,Res male discedit, quae male parta fuit.

Si nescis, Stygiae fora sunt subiecta paludi,Aeacus haec, Minos et Rhadamantus habent.

Aeacus Europae populos, Asiae Rhadamantus Iudicat, ast Minos aurea sceptra tenet.

Illuc descendes delatraturus in omnes Cum Furiis saeva garrulitate dies.

Credere si dignum est, rabidus sic Cerberus olim Fertur ad infernas praecipitatus aquas.”

Postquam sic hominem pudefeci, laetus abibam, Ille reclamabat, sed mihi finis erat.145

145 Ioannis Murmelli Ruremundensis elegiarum moralium libri quattuor. [Coloniae] 1508, fol. B IVr- B Vr ieleg. mor. lib. 1, 14. p. 29 — 31 Bomer), vide tab.

w ^ a m t t s j t t t u r

J lm tw ll ! ! fvumnutipfts fle gta?momltu Itbu quattuor

-lacobi Montani Spirenfis ad lecto rem hendecafyllabi

•Ne tc oropigfeat benigne lector Prefumpto vacu£ vigore mentis Hos euoluere quattuor libellos V i magnos.latiacp fruge dites N on htc idalia face eftuabis N ec cfd pueri timebis arcum Prolem nicomachi putabis acri Mularum £thica voce perfonantem Q ue murmellius ore luculento, bxalcofapidg penu minerue Deprompfir.grauium volens herili M orum oftendere iter: vaggqj pubi Per cunctas aperire lumen oras Haud te permoueat velim madore Pellis tenarrj.putricj? tabe Diues zoilus.aut inops balatro Cui tandem fblet efle crux (epulchrum Hgredefcp vorace ventre corui,

S t. ' f - ■ J t

DE ORTWINO GRATIO 9 3

D e O r t w in o G r a t io

Nunc quidem quia Buschii mentionem feci, celebris illa lis, quae non minimum ad turbas contulit, quas Obscurorum virorum epistulae excitarunt, paucis verbis innuenda potius quam narranda est. Ortwinus Gratius (1480 - 1542), Buschii condiscipulus ac popularis et quo antea satis familiariter usus esse videtur, vir in litteris bene versatus, offensam cepit, cum Buschius in sua anni 1509 editione Artis minoris Donati affirmasset „Donati artem non modo

In Artem D onati... Coloniae 1509. Bibi. Univ. Monast. Coli. Erh. 305

f V r m a t i n t b u f -ftjf) ■fcafipljilun arte D o n ati D t octo parnbua oJom aC om erarm s e? ^ Jift ia n o .iD io n ifD f.S frm o * <Tap?o&gm ioi&!}ora clarifllm ia gram aticia.cura i la b o t t n6rort»i occi aD publica iuurtutia otilitarc inftjrunonfiiiqicollfttua,


ludis trivialibus verum et quibusdam vel clarissimis etiam universitatibus in publico dignam esse“, quibus verbis permotus haec Ortwinus non sine gravi ratione respondit: „Quid enim turpius quam equitem esse auratum et tamen se rusticum profiteri? Indecorum profecto est eos, qui et bonarum artium et reliquarum scientiarum insignia ferant, ita sese et publicis maxime in scholis ostendere, ut ea nescire videantur, in quibus ipsi tanquam futuri earundem interpretes admissi sint. Quousque tandem senes cum pueris agemus? Rogamus ergo Hermannum Buschium, ne nobis amplius ob frequens nostrum auditorium invideat aut falsi oculatum caecutiens insimulet, quoniam his suis moribus sibi amicos parare non potest; videtur autem inimicos velle habere."146 Sed idem Ortwinus, si Hamelmanno fides habenda,147 gratiam „theo- logorum barbarorum" aucupans sese iis iunxit qui contra Iohan- nem Reuchlinum certarent, cum Buschius, initio quasi titubans, deinde magis magisque causae Reuchlini faveret. Utcunque res se habet, hodie Ortwinum Gratium bonarum litterarum inimicum censere atque barbariei reum postulare, iniqui iudicis esse videtur. In meritis eius iuste ponendae sunt a. 1514 editio correcta et emendata libri Werneri Rolevinck De laudibus Westphaliae,148 tum Sco- parii Murmelliani editio Coloniensis a. 1518.149 Quid, quod Ortwinus Gratius sub finem vitae Udalrici Hutteni, qui eum in Epistulis obscurorum virorum pessime taxavit, librum edidit et de Reuchlino bona verba dixit?150 In editione libri Werneri Rolevinck, de quo supra, hoc Ortwini de Westphalis testimonium exstat:

146 cit. in Liessem, p. 57.147 p. 61.148 cfr. Fridericus Matthias Driver, Bibliotheca Monasteriensis sive notitia de

scriptoribus Monasterio-Westphalis. Monasterii 1799, p. 49.149 v. supra.150 cfr. H. J . Warnecke, „Religiose, humanistische und reformatorische

Wechselbeziehungen zwischen Deventer, Westfalen und dem Elsa6“ in: Alexander Hegius ... Ein miinsterlandischer Humanist und Padagoge in seiner Zeit. Aarhusi

DE ORTWINO GRATIO 9 5

Ortwini Gratii Coloniae bonas literas docentis in laudem Vestphalorum Epigramma

Vestphala gens, una ante alias dignissima, salve Tu decus eximium mundi et generosa propago Felle carens, syncera nimis, pia semper in omnes O nimium felix salve, bis terque beata Naturae iubar humanae, specimenque bonorum Quae dulces natos et dulcia pignora gignis Grata deo, grata et superis terraeque marique Ingenuis totum illustrent qui moribus orbem.151

Eundem argumentum ibidem (f. l v) et hoc tetrasticho noster tractat:

Westphalus in cunctis sollers atque ore modestus Vividus ingenio, religione sacer.

Nobilis officio, nulli probitate secundus Illustrans orbem coniuge, prole, domo.

De se ipso autem Ortwinus hoc testimonium reliquit:

“<.. .> Ego Orthuinus152 a Graes, ex antiqua Gratiorum familia diocoesis Monasteriensis (id quod propter obscuros nebulones et faedas eorum epistolas, a sede apostolica iampridem condemnatas, non sine causa dixerim) in Holtwick, prope Cosfeldiam,155 patre seculari, Friderico a Graes prognatus, et Daventriae, in dioecesi Traiectensi, sub ferula Alexandri Hegii, viri mediusfidius in utraque lingua et doctissimi et optimi, illic tunc Gymnasiarchae, bonis a puero literis altus ac probe enutritus, et ob idipsum vulgo Daven- triensis cognominatus < ...> ”154

151 W . Rolevinck, De laudibus Westphaliae ... Coloniae 1514, f. 1' (editio ab Ortwino curata), vide tab.

152 alibi se et Ortwinum dicit, e. g. in ed. Rolevinck cit. s. f. l v.15i Coesfeld apud Monasterium.154 Fasciculus rerum expetendarum ac fugiendarum ... Coloniae 1535, f.

CCXXXIX''.

@ ( l a u D i b u s

toeftptjalte feu antique faronieopus iadiu ab omibus defideratu & ante aliquot annos nobiliffimis Veftphalif prindptbus ab au <florc ipfo. viro quide dum viucret rd/giofiilimo dedicatu Ia vero in prfconiu illuftriflimi pnn<v pis Erici.Monafterienfis ecclefif epifcopi politio ribus characteribus Coloni^ exaratu

Orrxvini Gratii Coloni^ bonas Iras docetis * in laude Veftphaloi* Epigrama

Veflphala gens , vna ante alias digniffima «faluc T u decus eximiu mundi &C generofa propago Felle canens.fyncera nimis.pia femg in omnes O nimiu felix {alue* bis tcrcp beata N atur; iubar humane, {pecimeq* bonoR?Qug dulces natos 8C dulcia pignora gignis Urata deo.grata & fuperis .terreqp martcp Ingenuis totu iUuftrcnt q? moribus orbem,

- / ? / * Z ' " X

M k?

DE LIBRIS QUI STUDIOSIS BONARUM LITTERARUM MONASTERIENSIBUS. 9 7

D e LIBRIS QUI STUDIOSIS BONARUM LITTERARUM

MONASTERIENSIBUS SAEC. X V I IN USU FUERUNT TESTE MURMELLIO

Ex cap. LX1I “Qui commentarii maxime conducant bonarum artium studiosis”:

„Ut155 divinae scripturae studiosis evolvendi sunt in primis optimorum scriptorum Commentarii: Origenis, Basilii, Nazianzeni, Athanasii, Cyrilli, Chrysostomi, Hieronymi, Ambrosii, Hilarii, Augustini, Gregorii, Cassiodori, Thomae Aquinatis, Pici Mirandulani, Jacobi Fabri Stapulensis, Erasmi Roterodami. Ita seculari litera- turae dantibus operam probatissimi quique auctorum enarratores amplectendi sunt, quorum indicem qualemcumque ex tempore subieci, temporum fere quibus auctores ipsi, tum philosophi, tum oratores, tum poetae, tum histriographi floruerunt (nam caeteros omisi) secutus ordinem.

In aureos versus Pythagorae. Commentarii exstant Hieroclis philosophi Stoici ab Aurispa in Latinum conversus [sic\.

In Platonis quosdam dialogos. Sunt commentarii Marsilii Fi- cini, qui Platonis opera et Platonicorum:156 Plotini, Jamblici, Por- phyrii quaedam latinitate donavit.

In Aristotelem. Graece multi scripserunt, sed nos eos tantum referemus, qui in latinam linguam conversi sunt. Themistium H ermolaus Barbarus interpretatus est, Alexandrum Aphrodisiensem Hieronymus Donatus. Nominandi sunt praeterea Severinus Boethius, cuius aliquot enarrationes nunc non exstant. Leonardum Aretinum. Jacobum Fabrum Stapulensem. Joan. Franciscum Picum.

In Plautum. Petrus Valla, Bernardus Sarracenus, Joannes Baptista Pius, Pylades Brixianus commentarios ediderunt; Thadeus Ugoletus et Brapaldus scholia, Georgius Anselmus epiphyllidas.

In Terentium. Tyberius Donatus, Calphurnius, Guido Juvenalis, Petrus Marsus.

In Lucretium. Joannes Baptista Pius Bononiensis.In Catullum Parthenius Veronensis et Palladius Patavinus.

155 sic in edd., fortasse scribendum „at“.156 variant edd.


In epistolas familiares M. Tullii. Hubertinus Clericus et Marti- nus Phileticus.

In librum eiusdem de oratore. Omnibonus Leonicenus.In eiusdem de inventione libros duos. Marius Fabius Victori-

nus rhetor.In libros rhetoricorum ad Herennium, quos quidam Cornificii

esse contendunt, multi Ciceronis negant. Franciscus Maturantius, Antonius Macinellus et Judocus Badius Ascensius.

In Topica M. Tullii. Severinus Boethius et Georgius Valla.In Orationes eiusdem. Asconius Pedianus, Georgius Trapezun-

tius, Philippus Beroaldus et Franciscus Maturantius.In tusculanas quaestiones. Domitius Calderinus et Philippus

Beroaldus.In libros de officiis eiusdem. Petrus Marsus et Franciscus M a

turantius.In Laelium. Omnibonus Leonicenus.In Catonem maiorem. Martinus Phileticus et Joannes Murmel

lius.In Paradoxa. Franciscus Maturantius.In libellum de fato. Georgius Valla.In Somnium Scipionis. Macrobius duos libros variae doctrinae

plenos edidit.In Sallustii bellum Catilinarium. Qui vulgo circumferuntur

Laurentii Vallae et Omniboni Leoniceni nominibus commentarii, reor ab eis non esse editos, sed adulterinos. Fortasse auditorum quispiam ea a magistro dictata parum diligenter accepit et typogra- phis quaestui studentibus vendidit.

In Jugurtham. Joannes Chrysostomus Soldus Brixianus commentarios scripsit.

In Vergilium. Probus, Donatus, Servius, Christophorus Lan- dinus, Antonius Macinellus, Domitius Calderinus, Hermannus Torrentinus, Servatius Aedicollius et alii. In primis autem studioso Vergilii conducunt Macrobii saturnalia.

In Horatium. Porphyrio doctissimus, Acron eius simia, Christophorus Landinus, Antonius Macinellus.

In Tibullum. Bernardinus Cyllenius Veronensis et Janus Parrhasius.

DE LIBRIS QUI STUDIOSIS BONARUM LITTERARUM MONASTERIENSIBUS... 9 9

In Propertium. Domitius Calderinus, Joannes Cotta Veronensis, Philippus Beroaldus, Antonius Volscus.

In Ovidium. Raphael Regius, Bartholomaeus Merula, Antonius Fanensis, Paulus Marsus, Antonius Volscus, Ubertinus Clericus, Domitius Calderinus, Georgius Alexandrinus.

In Valerium Maximum. Oliverus Arzignanensis, Antonius Lenas.

In Senecam tragicum. Bernardinus Marmita Parmensis, Daniel Cajetanus Cremonensis, Jodocus Badius Ascensius.

In Persium Cornutus, Bartholomaeus Fontius, Joannes Britannicus, Curius Lancilotus, Joannes Murmellius.

In ludum Senecae de morte Claudii. Beatus Rhenanus.In Lucanum Omnibonus, Joannes Sulpitius, Philippus Beroaldus.In Columellam. Philippus Beroaldus.In Statium. Lactantius grammaticus, Domitius Calderinus,

Franciscus Maturantius.In Silium Italicum. Petrus Marsus, Domitius Calderinus inco-

chatos commentarios ob immaturam mortem non absolvit.In Juvenalem. Angelus Sabinus, Domitius Calderinus, G eor

gius Merula, Georgius Valla, Joannes Britannicus, Antonius Man- cinellus.

In Martialem. Nicolaus Perottus, Domitius Calderinus, Georgius Merula, Hermannus Buschius.

In Plinii historiam naturalem. Hermolaus Barbarus, Marinus Becichemus Scodrensis, Henricus Joannes Bathanus, Raphael Regius.

In Quintilianum Laurentius Valla, Georgius Merula, Raphael Regius, Jodocus Badius.

In Plinium juniorem. Joannes Maria, Hadrianus Barlandus.In Porphyrium. Ammonius, Boethius, Pomponius Bauricus,

Jacobus Faber Stapulensis.In Apuleium. Philippus Beroaldus.In Claudianum. Janus Parrhasius.In Cyprianum de ligno sanctae crucis. Joannes Murmellius.In Hieronymum. Erasmus (ut audio) pulcherrima scholia com

posuit, quae nondum in manus meas pervenerunt. In epistolam ad Nepotianum scripsi quondam commentariolum.

1 0 0 DE LAUDIBUS MONASTERII WESTPHALIAE METROPOLIS

In Lactantii carmen Salve festa dies. Hermannus Buschius eruditam enarrationem scripsit.

In Ausonium. Franciscus Sylvius.In Martianum Capellam. Joannes Pius Baptista Bononiensis.In Prudentium. Rodolphus Agricola, Hermannus Buschius,

Hadrianus Barlandus, Joannes Murmellius.In Fulgentium et Sidonium Apollinarem. Joannes Baptista Pius

Bononiensis, sed ab huius et illorum stylo nimis affectato et subhorrido diligenter cavendum latinae puritati et elegantiae studiosis suadeo.

In Severinum Boethium de consolatione philosophiae. Scripsi commentarios Coloniae mutilatos ab homine parum digno, qui nominetur, sed dei gratia in secunda editione id quod me insciente et invito demptum est meis enarratiunculis reponam et resarciam, pluraque addam ut aemuli videant, doleant, invideant.157 In Catonem Platina, Antonius Mancinellus, Erasmus, Jodocus Badius.

In bucolica Francisci Petrarchae Servatius Aedicollius Agrippinensis.

In elegias M. Antonii Sabellici. Hermannus Torrentinus Svol- lanus.

In Rusticum Angeli Politiani. Joannes Murmellius, Nicolaus Beroaldus.

In introductiones philosophicas Jacobi Fabri Stapulensis. Jodocus Clichtovaeus, qui et in Augustinum Dathum non contemnendos scripsit commentariolos, sed longe maiori laude dignus est, quod familiari stilo enarravit hymnos, cantica ecclesiastica, praefationes, sacrum canonem et prosas, quas vulgus sequentias vocat, in opere, quod inscribitur Elucidatorium ecclesiasticum.

In Baptistam Mantuanum. Sebastianus Murro, Sebastianus Brantus et Jodocus Badius, quem velim pauciora scripsisse et accuratius emendata poeticisque involucris examussim explicandis aptiora.

157 anno postea in ed. a. 1518: “Scripsi commentarios in Severinum Boethium, qui Daventriae non satis diligenter impressus fuit, sed Coloniae per Joannem Cae- sarium et Ortwinum Gratium viros doctissimos integritati (ut titulus libri et epistola ad calcem adiecta testatur) diligentissime restitutus.”

DE TUMULTU ANABAPTISTARUM HORRIBILI 1 0 1

In heroicos suos hymnos Joannes Franciscus Picus auctor ipse utilissimos scripsit commentarios, in quibus multiiuga et varia eruditio continetur.

In staurostichon eiusdem. Jacobus Spiegel non contemnendam scripsit enarrationem.

Multos prudens praetereo, qui iam scripserunt enarrationes usui studiosorum, nec dubito in tanta optimorum voluminum copia plura in dies in lucem proditura. Sed unum minime praeterire debeo: Gerardum Listrium Rhenensem, trium linguarum principalium egregie peritum, ad haec medicum minime vulgarem, qui in Encomium Moriae Erasmi, libellum vere aureum, tametsi quibusdam theologistis non placeat, bellissimos commentarios edidit. Utinam hic aliquando vel invitis Alexandri propugnatoribus e ludo litterario cumprimis frequenti, cui Svollae praeest, omnem barbariem eliminet, quod eo magis facere debebit, quo ad praestandum variis est armis instructior.”158

D e t u m u l t u a n a b a p t is t a r u m h o r r ib il i

Anno 1534 atrox coortus est Monasterii tumultus. Iuvenis quidam sarcinator circa XXV I annorum Iohannes,159 Leidae suburbio oriundus, matre Westphala, mobilis ingenii atque portentosae pertinaciae “adolescens longae ac decorae staturae, plane imberbis,160 cuius mentum vix pauca lanugo attingebat, homo eleganti et mira, ut dixi, forma, in sua dictione et idiomate valde facundus et delectabilis, mulierculis propter elegantem corporis dispositionem, faciem formosam et iucundos sermones eosque admodum blandos gratissimus et acceptissimus, qui se obsequio, humilitate et loquela omnibus accomodare noverat, qui istis dotibus addebat hoc, quod miram prae se semper videretur ferre sanctitatem”,161 eo anno

158 Des Miinsterischen Humanisten Johannes Murmellius Scoparius in barbariei propugnatores et osores Humanitatis ... ed. A. Bomer. Monasterii 1895, p. 52 - 5 9 . Denuo contuli ed. Daventriae anni, ut videtur, 1517, fol. 14v sqq. et ed. Coloniensem a. 1518, fol. 12v sqq.

159 Jan Bockelson, vulgo nominatus Jan van Leiden 1509 - 1536.160 anno 1532.161 Hermann Hamelmanns Geschichtliche Werke. Monasterii 1913, t. 2, p. 29.


MAS*- V,V L tlU LN - £V- k o :TH O -7V V O M STK .R

,CK • » ER W E B R R D OT E j^ f c a ^ ^ R H A F T I C H C<

H a X • FA C I F.S-H IC-CV TJT\rS E.RAT- CV-SEPTRA T F.N E R f .X OCVOCBcCtoTiScSl/ SET-BREVE,'I*EI>V3 E d o •

H EN R I C V S - A L D E G R E V E ,R -S V X A T f B ■ FACI F.RAT - • A n n o - m • D - X X X v i ■

G O T T E S - ^ A C H T I S T - J W Y N - C R A C H T -

lohannes Leidensis Mus. Metr. Monast. Nr. GR-0949-1

denuo162 Monasterium invisit et turbas movere novamque doctrinam assumpta sanctitatis specie per domos spargere denuo coepit, cum diceret mundum brevi tempore interiturum, quae pernicies

162 nam iam a. 1533 Monasterii per aliquod tempus commoratus est.

DE TUMULTU ANABAPTISTARUM HORRIBILI 103

solum ab electis atque novi foederis charactere insignitis et denuo baptismate ablutis evadi possit.

Inter omnes qui tumultum illum anabaptisticum annorum 1534 et 1535 memoriae prodiderunt, Hermannus a Kerssen- broch163 amplissimo volumine cui titulus Anabaptistici furoris Monasterium inclitam Westphaliae metropolim evertentis historica narratio longe eminet; ipse quidem pro modestia sua dicit se “humi repente orationis stylo”164 narrationem suam contexere, sed res ut infra videbimus longe aliter se habet. Incipiamus a carmine “ad lectorem”:

< ...> Hic tibi Westphalicis descripsit saeva furoris Monstra dolum fraudes tartareumque scelus.

Hic stolidi regis studia artes arma nefasque Sermone historiis conveniente narrat.

Nec sceleris socios, nec tristia facta bonorum Subticet, historici munera laetus obit.

Impietas quantum valeat docet ordine turpis Tollat et ut verae religionis opus.

Quare anabaptismi si tu cognoscere fructus,Causas, effectus, foedaque cuncta cupis,

Perlege quae docto tibi scripta volumine spectas Sic voti compos protinus esse potes.165

Sed rem paulo altius brevi repetamus. Bernardus Rothman- nus166 praedicator verbi Dei expulso Timanno Camenero,167 optimo pastore, Lambertina ecclesia potitur. Eo tempore multi consulares

163 Hermann von Kerssenbroch (Kerssenbrock) 1519 - 1585, scholae Paulinae gymnasiarchus et praestantis ingenii rerum scriptor.

164 in dedicatione “Quatuor dioecesis Monasteriensis ordinibus”, Bibi. univ. Monaster. MS Sign. Nk 56, f. l r (manu saeculi 17 mediantis). Haec dedicatio adhuc non edita est.

165 „Carmen Henrici a Kerssenbrock ad Lectorem candidum” ib. f. 4r. Hoc carmen non est editum apud Detmer.

166 Bemd Rothmann 1495 - post 1535.167 F. J . Worstbrock, Verfasserlexikon, s. v. Kemener, coi. 1268. De Camenero

supra egimus.


viri cum opibus suis urbe excesserunt, reliqui vero terrore victi Rothmanni eiusque sodalium in urbe manserunt. Episcopus Franciscus comes de Waldeck suis auspiciis atque de mandato Caroli Imperatoris ad duriora remedia confugit: flagellat enim urbis annonam aditu ad urbem esculentorum intercluso et rebellium bona quatenus potest in fiscum redigit. At anabaptistae lymphaticis interdum clamoribus urbem, teste Hermanno a Kerssenbroch, personant:

“Eodem die168 Knipperdollingus169 ac Ioannes Bokelson, propheta Leydanus, circa horam tertiam a meridie omnes propemodum vicos urbis percurrentes superioris vitae emendationem luctifico et terribili clamore postulant. Nihil enim praeter poenitentiam! poenitentiam! poenitentiam!170 denudatis capitibus oculisque in coelum defixis clamitant. Quidam vero nostrum luctifici eiulatus tristisque vocis, quae Hyerosolymitanum praedixerunt excidium, memores huius quoque reipublicae ruinam lachrimantes praesagiunt. Et cum quidam inusitatam Corybantium insaniam passim per plateas deriderent, „Vae, vae, vae vobis", inquiunt, „vae, vae vobis, qui nos divino spiritu agitatos deridetis, qui salutaris poenitentiae vocem non admittitis, qui foedus nostrum contemnitis; agite poenitentiam, resipiscite, ne ultionem Patris coelestis in vos provocetis!" Inde cum ad forum reverterentur, ibi in totius populi conspectu ex omnibus fere angulis urbis rei novi-

168 d. 8 Febr. 1534.169 Quis vero fuerit Knipperdolingus sive Cnipperdollingius, nunc paucis at

tingemus. „Bernhardus Cnipperdollingius honestis et divitibus fuit Monasterii parentibus natus, cuius frater Johannes magnus semper erat papista curtisanus et decanus veteris templi Paulini. Vir corpore praestans fuit glaucis oculis, barba nigra, qui splendidis semper usus est vestibus, homo crassus, inflatus et prodigus, qui duxerat honesto loco natam uxorem, cuius pater erat Henricus Selemecker, feminam piam, in pauperes munificam. Is vero ingressu et verbis aliquam prae se ferebat gravitatem, novitatis semper fuit avidus amansque tumultus et petulans, quoniam iam antea propter petulantiam duros senserat carceres.“ Hamelmann, Geschichtliche Werke, cit. supra, t. 2, p. 30 sq.

170 cfr. Johannis Leydani testimonium datum d. 25. m. Iui. a. 1535: “Knipper- dollingh in doller gestalt (dat dan ongeverlich X IIII dage geduirt) roepende gewor- den “betert u, betert u !““ Geschichtsquellen des Bistums Minster. Monasterii 1853, t. 2, p. 371.


BERNHARDUS KNIPPERDOLLIKGIUS.

Mus. Metr. Monast. Nr. GR-0230-2

tate coacti in mutuos amplexus mutuaque oscula proruunt. Cum autem furor desaeviret et pristina mentis integritas paulatim illis rediret, Georgius Montanus, sarcinator, cuius filia paulo ante con- cionata fuerat, novo furore afflatus abiecto capitis tegmine palmisque in coelum sublevatis continuo accurrit. „ Suspicite, viri

1 0 6 DF, LAUDIBUS MONASTERII WESTPHALIAE METROPOLIS

fratres, suspicite capitaque vestra nunc attollite," clamat, „Deum gloriosum in nubibus coeli coruscantem vexillumque victoriae dextra ferientem video! Vae vobis impiis, qui in malo pertinaces estis! Resipiscite, resipiscite! Patrem coelestem cum multis angelorum millibus dira vobis minitantem in sublimi conspicio. Vae, vae vobis impiis! Agite poenitentiam, agite poenitentiam! Dies ille Domini magnus et terribilis adest. Resipiscite, resipiscite! Aeternae damnationis poena et cruciatus nullo tempore finiendus vos manet, qui Christum ex Maria humanam carnem assumpsisse creditis. Resipiscite, resipiscite! Deus iamiam purgaturus est aream suam et paleas inextinguibili igne exuret. Agite poenitentiam, et si divinam ultionem vitare velitis, characterem foederis nostri sumite!" Quibus gestibus haec aliaque multa proclamaverit, dici vix potest; nunc enim saxis insultat seseque saltu quasi volaturus effert et palmis elatis plaudit, nunc caput frequenti rotatu concutit, nunc oculos ad coelum attollit, nunc deprimit, nunc luget, nunc humi in forma crucis procumbit et in caeno sese volutat; ut paucis dicam, singulis vocibus habitu corporis sui inservit. Cum autem nos, quotquot aderamus iuvenum more, insuetis vociferationibus obstupefacti coelum diligentius intueremur, nihil eorum, quae retincti171 viderant, nec aliam quam usitatam coeli faciem animadvertimus. Itaque ad voluptatem corybantes isti a circumfusa iuventute in foro delusi simul sese cum Knipperdollingo ad aedes suas subducunt. Ibi Knipperdollingus novo, sed mitiori quam prius furoris genere exagitatus in angulo aedium suarum foribus patentibus ad parietem conversus cum Patre coelesti nobis videntibus et audientibus se loqui simulat et plurima ad popularem intelligentiam non accommodata nec iusta serie cohaerentia, sed more furiosorum abrupta nunc manifeste loquitur, nunc clanculum mussitat. Tandem defatigatus in intimas domus suae latebras spumivomo ore se recipiens isti spectaculo finem imponit.”172

171 i. e. anabaptistae.172 Hermanni a Kerssenbroch Anabaptisticifuroris Monasterium inclitam 'West

phaliae Metropolim evertentis historica narratio. Ed. H. Detmer. Monasterii 1890.

De Rothmanni modo agendi haec ibidem excerpsi:

«Et cum quaedam matrona, uxor Godofridi Werneken,175 quae in platea Aegidiana publico diversorio rosa insignito praeerat, nimia pinguedine praepedita neque ingredi neque currus copiam habere posset, in urbe mansit. Ad quam retingendam174 mittitur Rothmannus, qui mulierculae isti multa de foederis signo, sine quo nemo salvus fieri queat, condonatur et, ut illa se retingi et charactere christianorum insigniri patiatur, instat. Illa se baptizatam esse clamat neque aliud baptisma, quam quo maiores sui sint abluti, optare. Ille: baptisma illud ad salutem, nisi secundum accedat, nihil prodesse. Illa: tantum sibi prodesse, quantum maioribus suis; sinat se saltem suo more vivere. „Si,“ inquit Rothmannus, „tanta pertinacia spiritui Dei resistere non desinis, e consortio piorum morte tollenda es, ne tua impietate iram Patris in nos accersas et nos tui sceleris participes facias. “ Illa vero mortis mentione intellecta expavescit. „Si igitur," inquit, „vis me rebaptizare, rebaptiza me in nomine centum diabolorum; nam in nomine Dei sum semel bapti- zata.“ Ille autem eam suo more retingit.

Hanc civium calamitosam fugam divinitus contigisse Rothmannus omnibus persuadere laborat. Hac enim Deum Patrem suos ab hostili metu, cui impliciti tenebantur, eripuisse, imo ipsos ab internecione singulari beneficio suo vindicasse. Quibus argumentis multos passim per literas suas ad hanc sectam et urbem invitat. Scribit enim ad Henricum Schlachtschapium et alios suae farinae concionatores in haec verba:175

„Bernardus, Iesu Christi in ecclesia sua, quae est Monasterii, minister, Henrico Schlachtschapio, suo fratri. Gratia Domini in fortitudine Spiritus tecum et cum omnibus fidelibus! Tanta et tam magna sunt Dei mirabilia, mi frater, quod si haberem linguas centum, non possem tamen exprimere, quare etiam scribere non possum. Dominus magnifice operatus est nobiscum. Liberavit nos Dominus de manibus inimicorum nostrorum et non modo Uberavit

175 haec historia aliunde narrata non invenitur.174 i. e. anabaptizandam.175 litteras has Rothmanni tantum apud Hermannum a Kerssenbroch legimus.


nos, sed etiam eiecit hostes nostros. Turmatim enim effluunt terrore percussi nescio quo. Dominus testificatus est nobis per prophetas suos fore, ut in hac civitate congregentur sancti Dei. Ideo iusserunt, ut scriberem tibi, ut iubeas fratres omnes huc properare et, quae habent in promptu, ut pecuniam, aurum et argentum, secum ferant, reliqua permittant sororibus, ut ipsae disponant et sequantur. Vos diligenter videte, ut spiritum Dei sequamini et nihil ex carne statuatis. Frater iste plura coram vobis exponet. Valete in D om ino!”» 176

Idem Kerssenbroch in carmine suo epico de bello Monaste- riensi Rothmannum sic traducit:

“Hinc peiora patrat turpi temerarius ausu,Inventorque novi sceleris Rothmannus, (ut usquam)Quisquis enim veteri sacram pietate Synaxim,Christicolae nunquam violandum foedus, anhelat:Extractos manicis albentes pollice foedo Praebet huic panes, et atrocia iurgia miscet:Sic sumetur (ait) spreta ratione vetusta Hactenus imposuit vobis, fallacibus ausis,Secta sacerdotum, sed si contraria nostris Attentare iuvat monitis, mox poena ruinam,Interitumque feret, crudelis mentibus una,Semper hians animas deglutiet ater Avernus.”177

In urbe d. 24 m. Febr. novi consules eliguntur: Bernardus Knipperdolling et Gerardus Kippenbrock, quorum instinctu statim quicquid religione venerandum vel artificio eximium in templis atque bibliothecis diripitur igni comburitur aut turpiter deformatur:


176 Kerssenbroch, op. cit., 2, p. 540 sq.177 Belli Monasteriensis contra anabaptistica Monstra gesti, brevis atque succincta

descriptio. Authore Hermanno Kerssenbroch ... Coloniae 1545, p. 12.


K ^ S T E R - I E N S I S C G J N T J } |T R A A N A B A P T I S T I C A * * |j

Monflragefh.hnuk <tt$ 7? ,i / ' fuumSa defcrtptio,

Nunc primum O imprtfft&jidtid- \ j.uiuterc Hermanno K t r f r n * - ’> |

ferthroc*. i\v ^ ^ * /5: jft ■ j|

B E I L N M R - D V S L 1 N « t l £ L

It&ari,

St iaut borrMkseafuspencfim U&erJ 4§H&ruic*,jut noceant dtra uenena luis: \ ^

Hxnc legito hbrm^m fuicftid emm Ipfefuh ocnii* utdtt,<5 edidtat.

Non bua bullatis turgefcttpagma mtgis,Sed meliore fidegtfia referre/ludet.

Stmbincn credassad finem per Uge Ukrosj Dt$erem,fi nen ipfe faf&X idem.

Colrn* Martmm Gymnkus excu&let c.Amo M . D. X L V .

horologium in ecclesia cathedrali

“Inde eodem die178 circa horam quartam vespertinam Bernar- dus Mumme verberonum agmen secum ducens aedituum dominici templi adortus claves vi ab illo extorsit. Ibi primum in sacellum D. Virginis aliaque ex ordine irruunt eaque dispoliant, frangunt et corrumpunt. Inde templum dominicum omnibus ornamentis ereptis denudant, adyta profanant, altaria aliquot direptis mappis, quibus obtegebantur, diripiunt. Horologium,179 opus artificiosissimum, malleis securibusque pulsant, singulari vero odio et furore baptisterium reliquiarumque repositoria comminuunt. Conclave capitulare ingressi fenestras et sedilia insignibus dominorum magna arte elaborata dissecant. Imagines D. Virginis ac Ioannis Baptistae a

178 i. e. d. 24 m. Febr. a. 1534.179 facum est a. 1480. Horologium, quod hodie videmus, est ab a. 1540 usque

ad 1542 a bibliopola et mathematico Theodorico Tzwyvel constructum.

DE TUMULTU ANABAPTISTARUM HORRIBILI 11 1

Francone180 monacho artificiosissime in tabulis duabus depictas in usum foricarum perforant easque supra fossam interiorem urbis iuxta Iudaeorum coemiterium pro excubias agentibus collocant. Sybillarum effigies admiranda arte expressas et circum chorum forinsecus per certa intervalla dispositas eruunt. Imagines patrio marmori incisas raraque arte elaboratas capitibus, brachiis cruribusque confractis mutilant, ligneas vero securibus dissectas in ignem ibi extructum coniiciunt. Simulachra Patrum, Prophetarum, Apostolorum aliorumque Sanctorum columnis parietibusve passim affixa scalis vectibusque admotis deturbant,181 ossa Sanctorum et sacrosanctum Domini corpus pedibus conculcant. Organa ereptis tibiis disturbant, fenestras pictas frangunt et maxime Erici episcopi donum praestantissimum atque amplissimum. Libros intus humano excremento illitos in unum acervum cremandos congerunt; bibliothecam doctissimi viri et poetae gravissimi Rodolphi Langii lucubrationibus et monumentis autographis nondum editis auctam lacerant atque discerpunt. Magnam illam crucem argenteis laminis detractis in cinerem vertunt; sarcophagis episcoporum nobili- umque canonicorum direptis et translatis, fractis nobilitatis insignibus propugnacula muniunt. His impiis studiis totam noctem sine ullius magistratus metu consumunt.”182

Pergebant interea suis vaticiniis Monses et maxime Mattison183 ex pistore Harlemiensi propheta factus turbas miscere. Is iubebat ut bona expulsorum civium in aedes a se destinatas deferrentur. Earum opum distributioni septem praefecit diaconos a Iulio Frisio nuper ordinatos. Sed Mattison mox cum se aeterni patris monitu excessurum ex urbe cum exigua militum manu omnes copias quotquot urbem obsessam tenerent victurum saepius iactitaret, tandem denique excessit et continuo ab obsidentibus circumcinctus atque occisus est. Quod ubi rescivit Ianus Leidensis, convocata plebe se in locum Mattison substitui iubet, se scilicet de funesto Mattison

180 Franco von Zuetphen.181 exceptis Davide et Solomone. Quod adnotaverim, in monumento sepulcrali

Rodolphi Langii cum cetera capita abrasa sint, Langii integrum manet.182 Kerssenbroch, Anabaptistici ... cit. supra, p. 521 -5 2 3 .183 Jan Matthijs ca. 1500 - 1534.


lohannes Mattison Mus. Metr. Monast. Nr. GR-0259-2

exitu ante octiduum a caelesti patre edoctum esse. Mattison debuisse non suam sed solius dei gloriam quaerere ideoque iuste punitum, se omnia recte facturum ait, postremo populum ad


charta cursoria saec. XIX

paenitentiam ieiunium et orationem vocat. Postea magistratus abrogat atque regem se facit et patrum veteris testamenti exempla allegans polygamiam postulat et septemdecim (de numero variant testes) uxores ducit.184 Sed longioris operae esset neque hic attinet, cum aliunde commodius a legentibus petantur, omnia facta enarrare. Itaque ad finem propero. Urbe ab episcopo per proditionem

184 “Hinc rex (infandum scelus enarrabo patratum)Bis septem tenero delegit corpore nymphas,Quarum non tumide fluxerunt lacte papillae,Claustra viri tactu nec adhuc violata pudoris:Stat torus insigni forma compactus et arte,Quem tricolor tyrio vestit cortina colore,Lascivum thalamum nymphae petiere vicissim,Nectit hymen teneris regalia membra puellis,Una tamen superans istas candore nitenti,(Namque genas tingit cum sanguine lacteus albor,Atque comae fluitant circum cava tempora flavae,Lumina scintillant, lepor est in corpore toto)Turritam gemmis gestat regina coronam,Luxuriant regis nocturno membra cubili,Et Como Paphiaeque litant ardore frequenti.”Kerssenbroch, Belli Monasteriensis ... op. cit. p. 45 sq.


expugnata, Ianus Leidensis, Knipperdolingus ac Krechtingus poenas sceleris luunt: j

\i“Inde post octavam horam antemeridianam die 22. laniiarii

portis oppidi conclusis captivi a carceribus ad forum producuntur, ibique scenam extructam scenicus ille rex cum suis aulicis ascendens provolvitur in genua Patremque suo more iteratis vocibus invocat. Hinc surgentes circumspectant, nunc carnificum turbam, nunc palum numellarium locumque supplicii, nunc principem in aedibus Iodoci Holthufs ex adverso sedentem nunc populum circumfusum, nunc ferreos duos focos et carbones prunasque candentes ipsis impositas, nunc forcipes quatuor ipso etiam aspectu horribiles, nunc turrim Lambertinam, ad quam ferreis receptaculis post supplicium inclusi pasturi alites coeli suspenderentur, miserrimo vultu intuentur. Interea carbones follium flatu a spiculatoribus excitati strident crepitantque, ac forcipes foculis impositae excandescunt. Ioannes Wesselingk, iuris licentiatus ac iudex urbis, cum assessoribus Hermanno Herden ac Melio Herten aliisque iudicii ministris theatrum conscendit atque ibi captivorum causam iudicaturus pro tribunali insidet. Continuo rex accusatur, quod in Deum et magistratum deliquisset, errores anabaptisticos conciliis sanctorum Patrum et legibus civilibus damnatos resuscitasset, sacramenta omnia contaminasset, templa et aedes sacras diruisset et diripuisset, sacra profanasset, seditionem concitasset, magistratum legitimum deiecisset, se propria auctoritate substituisset et contra ius commune regem fecisset maiestatisque crimine se contaminasset, cives omnibus bonis exutos urbeque eiectos in luctuosum exilium profligasset, quae omnia tam sint manifesta ac omnibus per Romanum imperium tam supremi quam infimi ordinis hominibus ita sint nota, ut probatione nulla egeant. Respondet se quidem magistratum, non autem Deum offendisse. Quasi vero non offendat Deum, qui ordinationem illius contemnit et evertit! Ana- baptismum autem et seditionem a se in perniciem magistratus commotam atque laesae maiestatis crimen confitetur. Quare morti adiudicatur. Propter eadem quoque propemodum flagitia Knip- perdollingus ac Krechtingus mortis sententia condemnantur.

DE TUMULTU ANABAPTISTARUM HORRIBILI 115

Continuo carnifices regem primum numellis inclusum et palo alligatum candentibus et ignitis forcipibus corripiunt et musculosas in toto corpore carnium pulpas apprehensant, quae ad singulos tactus manifestam flammam emittunt, unde tantus exhalat foetor, ut omnium in foro stantium nares graviter offenderentur. Simili poena et reliqui afficiuntur; intolerabilius tamen et impatientius cruciatus istos perferre visi sunt, quam rex ipse;185 pluribus enim lamentis et vocibus dolorem testantur. Knipperdollingus autem cum horrendi cruciatus aspectu territus obstupesceret, subsidens numella, qua alligatus stipiti fuerat, guttur elidere et mortem maturare contendit. Quod cum carnifices sentirent, ipsum erigunt et restim per os hians inter dentes ita ductant, ut neque subsidere neque gulam frangere neque se represso spiritu et vocali arteria clausa suffocare possit. Post diuturnum supplicium cum adhuc viventes palpitarent, guttura candente forcipe corripiunt ignisque fervore constringunt pariterque sicam in pectora singulorum, quanta vi possunt, adigunt, ut vulnerata vitae sede citius occumbant. Inde cadavera eorum ad coemiterium Lambertinum devecta corbibus seu fiscellis ferreis et cancellatis imponuntur numellisque quibusdam erecta in iis sustinentur et supremae parti turris Lambertinae ad latus australe ita affiguntur, ut rex in medio eminentiorem locum, reliqui vero utrinque humiliorem obtineant, ubi etiam nunc in perpetuam rerum memoriam carne et ossibus absumptis corbes affixae conspiciuntur. Forcipes vero, quibus excrutiati sunt, in columnis domus senatoriae suspensae in medio foro visuntur, ut seditiosis et magistratui legitimo non parentibus sint exemplo et terrori.”186

185 cfr. „Non hic dicam, quanta fortitudine in perferendis cruciatibus istis usus sit (neque enim vel vocem emisit, doloris testem) quod eam virtutem Ethnici praestiterint aliquando, adeoque certum est, Satanam iis, quos irretitos tenet laqueis suis, fere robur addere ac constantiam. < ...> Multos videre hic fuit, quibus spectaculo hoc nihil iucundius accidere potuisset.” Antonius Corvinus, De miserabili Monas- teriensium anabaptistarum obsidione ... libellus in Schriften von evangelischer Seite gegen die Taufer. Ed. R. Stupperich. Monasterii 1983, p. 217 sq.

186 Kerssenbroch, ib., p. 873 - 876.

ferrea receptacula nunc quoque turri Lambertinae ecclesiae

118 DE LAUDIBUS MONASTERII WESTPHALIAE METROPOLIS

De motu Monasteriensi exstat carmen epicum Iohannis Fabricii Bolandi,187 ex quo pauca tantum fragmenta proferre animus est. Ex prooemio:

“Omnibus ista fero populi memoranda per orbem Doctor, et inprimis facta nefanda piis.

Quo facinus cunctis tam detestabile notum

Sit quibus est aliquis Religionis amor.Seraque condemnent furiosos saecula mores,

Et fugiant tantum pro pietate nefas.Nam cano Vestphalicam modicis pro viribus Urbem,

Armis quae sociis diruta pene fuit.”188

Situs urbis Monasteriensis describitur:

“Moenibus in plano patet Urbs subnixa rotundi Ingens, et stabuli consociata situ.

Sic tamen ut paulo tumulis assurgat in Austros Ardua, et Boream pendeat ima gravem.

Alta micant longe saxis constructa vetustis Firmaque per magnum moenia circuitum.”189

Iohannis Leidensis forma et mores:

“Corpus sic satis est longum, gracilisque decore Compositum, nitido membra vigore valent.

Per caput a tonso flavescit utrumque capillo Tempus, habentque flammas lumina glauca suas.

Prominet os roseum, labium quod honestat utrumque Crassius, et modicum nasus acumen habet.

187 Johannes Fabricius fl. 1542 - 1552, qui et Bolandus dictus, de quo pauca tantum scimus, cfr. Allgetneine deutsche Biographie. Lipsiae 1877, t. 6, p. 515 et H.

Detmer, op. cit., t. 1, p. 21 sq. et 316 sq. praefationis.188 Motus Monasteriensis libri decem ... Iohanne Fabricio Bolando authore.

Coloniae 1546, f. 16 b.189 ib. f. 18 a.

1M O T V SM O N A ST E R I EN

S I S L I B R I DE C E M I*M

ttiutit in lucem ceditbMaîflro Iobannc Fabricio

Cthni* M irtim Gyrmicottxcuigb#,Am M, D» X LvI.


Forma virens nunquam teneris invisa puellis,Corda quibus flagrans semper adurit amor.

Laeta vigent iuveni primaevo flore iuventa,Nec malas leves hispida barba tegit

Sed modo vestitur tenera lanugine mentum,Quaeque subest gemina candida nare cutis.

Ante pilos huic sapientia tanta viriles,Occupet auspiciis ut sua regna datis.

Prodigus hic vitae gurgesque suique profusus,Atque salax, cupiens mox aliena, ferox.

Linguaque falsiloquo sese vaga vertit in ore,Et nimia semper garrulitate loquax.

Confidens animi, levior, varioque sub astu Mens aliquod magnum subdola versat opus.”190

Iohannes Leidensis, Knipperdollingus et Krechtingus puniuntur:

“Sic miseris plaustro stantes cruciatibus hausti Dant sceleris poenas, grandis in urbe, sui.

Forcipe tracta gemunt candenti corpora, toto Aediderant191 in quo facta pudenda foro.

Ffic quoties refugum contingitur igne rubenti Corpus, sibilat et stridet adusta cutis.

Nec secus ebullit eruor assa carna, recoctum Quam ferrum gelidae quod faber indit aquae.”192

190 f. 10:5 b sq.

191 sc. ediderant.192 ib. f. 196 b.

DE IUSTO LIPSIO APUD WESTPHALOS 121

D e I usto L ip s io a pu d W estphalos

Cum Iustus Lipsius in Westphalia, ut ipsi videbatur, “in Scy- tharum eremia ... nec inter homines satis certo” vel adeo “in Barbaria apud pultiphagos”193 ageret, hoc memorabile edixit: “barbaria nulla barbaria est prae hac Westphalia”,194 ad quod quidem iudicium non, uti ei postea impugnabatur, crassis Westpha- lorum ingeniis adductus est, sed propter “taedia hospitiorum” i. e. tabernarum deversoriarum. Omnibus se humanis malis exagitatum dicit, scilicet “ab aere, ab aquis, a cibis”.195 “Venti et pluviae perpetuae, cibi non dicam barbari, sed vix humani”,196 hospitia invenit, quae appellanda essent “stabula ... aut harae potius”.197

Hic temperare mihi nequeo quin latius verba Lipsii proferam, sunt enim ingeniosae bilis plena: in hospitiis deversoriis “primo initu poculum aliquod obtrusum cerevisiae olentis aut tenuis et saepe a recenti coctione calentis. Nec recusare fas, nisi expelli. Hic gustulus erat, et ad ignem cum aurigis aliquot aut scrophipascis198 eadem illa potio saepius iteranda, cum solemni elegantia ad singulos potus porrectae manus. Interea mensa sternebatur (nec dicam de mappa; nosti) et iam calor meus inhiabat in cibum, sed, heu, primum ferculum e larido spisso, pingui et addo crudo. O rem mei stomachi! Quid facerem? Poscere aliud nefas. Specto igitur et taceo et bucellas aliquod panis frango. Atque utinam panis! Sed revera, mi Heurni, si colorem, si pondus, si totam faciem vidisses, iuro tibi, peierasses de pane. Ater ille, gravis, acidus et formatus in massam

quaternos aut quinos paene pedes longam, quam ego nec elevas-

193 Lipsii epist. ad Janum Dousam III Non. Octob. M.D.LXXXVI in: Iusti

Lipsii epistolae. Pars II... Cura M. A. Nauwelaerts iuvante S. Sue. Bruxelllae 1983,

p. 301 (86 10 05).194 epist. ad Janum Hautenum III. Kal. Nov. M.D.LXXXVI, ib. p. 304 (86 10

13).195 epist. ad Johannem Heumium XVIII. Kalend. Novembr. M.D.LXXXVI,

ib. p. 307 (86 10 15 H).196 ib.

197 ib. p. 308.

120 DF LAUDIBUS MONASTERII WESTPHALIAE METROPOLIS

Forma virens nunquam teneris invisa puellis,Corda quibus flagrans semper adurit amor.

Laeta vigent iuveni primaevo flore iuventa,Nec malas leves hispida barba tegit

Sed modo vestitur tenera lanugine mentum,

Quaeque subest gemina candida nare cutis.Ante pilos huic sapientia tanta viriles,

Occupet auspiciis ut sua regna datis.

Prodigus hic vitae gurgesque suique profusus,Atque salax, cupiens mox aliena, ferox.

Linguaque falsiloquo sese vaga vertit in ore,Et nimia semper garrulitate loquax.

Confidens animi, levior, varioque sub astu Mens aliquod magnum subdola versat opus.”190

Iohannes Leidensis, Knipperdollingus et Krechtingus puniuntur:

“Sic miseris plaustro stantes cruciatibus hausti Dant sceleris poenas, grandis in urbe, sui.

Forcipe tracta gemunt candenti corpora, toto Aediderant191 in quo facta pudenda foro.

Hic quoties refugum contingitur igne rubenti Corpus, sibilat et stridet adusta cutis.

Nec secus ebullit eruor assa carna, recoctum Quam ferrum gelidae quod faber indit aquae.”192

190 £ 105 b sq.191 sc. ediderant.

192 ib. £ 196 b.


D e I usto L ips io apu d W estphalos

Cum Iustus Lipsius in Westphalia, ut ipsi videbatur, “in Scy- tharum eremia ... nec inter homines satis certo” vel adeo “in Barbaria apud pultiphagos”193 ageret, hoc memorabile edixit:

“barbaria nulla barbaria est prae hac Westphalia”,194 ad quod quidem iudicium non, uti ei postea impugnabatur, crassis Westpha- lorum ingeniis adductus est, sed propter “taedia hospitiorum” i. e. tabernarum deversoriarum. Qmnibus se humanis malis exagitatum dicit, scilicet “ab aere, ab aquis, a cibis”.195 “Venti et pluviae perpetuae, cibi non dicam barbari, sed vix humani”,196 hospitia invenit, quae appellanda essent “stabula ... aut harae potius”.197

Hic temperare mihi nequeo quin latius verba Lipsii proferam, sunt enim ingeniosae bilis plena: in hospitiis deversoriis “primo initu poculum aliquod obtrusum cerevisiae olentis aut tenuis et saepe a recenti coctione calentis. Nec recusare fas, nisi expelli. Hic gustulus erat, et ad ignem cum aurigis aliquot aut scrophipascis198 eadem illa potio saepius iteranda, cum solemni elegantia ad singulos potus porrectae manus. Interea mensa sternebatur (nec dicam de mappa; nosti) et iam calor meus inhiabat in cibum, sed, heu, primum ferculum e larido spisso, pingui et addo crudo. O rem mei stomachi! Quid facerem? Poscere aliud nefas. Specto igitur et taceo et bucellas aliquod panis frango. Atque utinam panis! Sed revera, mi Heurni, si colorem, si pondus, si totam faciem vidisses, iuro tibi, peierasses de pane. Ater ille, gravis, acidus et formatus in massam quaternos aut quinos paene pedes longam, quam ego nec elevas-

m Lipsii epist. ad Janum Dousam III Non. Octob. M.D.LXXXVI in: Iusti Lipsii epistolae. Pars II... Cura M. A. Nauwelaerls iuvante S. Sue. Bruxelllae 198.3,

p. 301 (86 10 05).194 epist. ad Janum Hautenum III. Kal. Nov. M.D.LXXXVI, ib. p. 304 (86 10

13).195 epist. ad Johannem Heurnium XVIII. Kalend. Novembr. M.D.LXXXVI,

ib. p. 307 (86 10 15 H).

1% ib.197 ib. p. 308.

122 DE LAUDIBUS MONASTERII WESTPH ALIAE METROPOLIS

panis Pumpernickel, quem celeberrima illa apud Westphalos pistrina Prunte mihi enixe roganti, ne praecepta maiorum omnino despiceret, nuper praestitit

sem.199 Plinius mihi ibi in mente, qui de hac aut finitima gente scribit, Miseram eam, quae terram suam ureret}00 Inepte; et ego verius, Miseram, quae terram ederet. Sed vide alios missus. Diu expectato ecce tibi caput iam caenae: patina grandis, plena brassicae consertae.201 Ea virulenta202 est (virulentam mihi calamus scribebat) adipe porcino ad digitum eminente et superstante. Hanc ambrosiam non comedunt mei Westphali, sed vorant. Ego quid? Nauseo et fameo.

Atque ad extremum passulas aliquot e sacciperio meo haurio, quas cum pane lente gusto. Invidiam ea res habuit et sermonem; sed ego cum hospite convivas iratos habere malui, quam Hygieiam. Denique et famulus meus insussurrabat iis de morbo. Extremum ferculum caseus fuit, sed ita putridus, ut difflueret. Hoc ipsum tamen illi habent ut cerebrum Jovis. In pagis ista: in opidis haut multo meliora, nisi quod illic tamen pisces nobis plerumque appositi, ex illis, qui Norwegia adferuntur sale indurati et venti.203 At panis e siligine eadem. Hos tamen cibos edere iam didici, imo concoquere et, si ad vos unquam redeo, virum videbis sive passerem marinum204 potius, qui vorare didicerim ferrum. Haec in mensa.

198 i. e. qui pascunt scrofas, subulci, cfr. Plaut. capt. 807.199 describit panem qui adhuc Westphalis in usu Pumpernickel nomine, tantum

quod is in frustula hodie sectus venum ire solet. De Lipsio cfr. Carin Gentner, Pumpernickel. Das schwarze Brot der Westfalen. Detmoldae 1991, p. 44 sq.

200 Plin. nat. 16, 1,4.

201 fortasse consectae legendum, cfr. “brassicam ... consectam” Cato agr. 157,5.202 non mihi dubium est quin Lipsius iurulenta scripserit.203 vento scribendum puto.

204 marinus i. e. transmarinus, qui et struthocamelus, cfr. “crudelis quasi struthio in deserto” Vulg. Ier. 4, 3.


Muhlenhof-Freilichtmuseum Munster, Theo-Breider Weg 1

Vis etiam lectum? Plane electum. Lecticae pleraeque in ordinem ad utrumque latus: iuxta eas vaccae, equi, vituli; supra pulli et gallinae, subter (testor Fidem) porci. De pulvino aut linteis oro te, noli quaerere. Mendicorum nostrorum tegetes longe meliores ac puriores aut centones. Itaque per dies totos octo vestem non posui. Iam illud corollarium pulchrum; quod duas noctes dormivi in aperta navi sive cymba, in Honta fluvio sub puro Jove, idque caelo pluvio et ventoso. Post haec tamen omnia vivo. Jocosa habes: quid aliud mihi libeat natali die? Nam de morbo absit, ut te consulam. Male

perierit ille in mala via. Tu salve. “205

Hae litterae bonis Westphalis nihil mali exspectantibus anno 1590 innotuere, cum Lipsius eas foras dedit (altera tamen editione provide suppressit).206 At que de habitationibus facile Lipsio credo et quivis credat modo Miihlenhof Monasterii visitet, ubi hodie quoque veterum Westphalorum aediculas et usus domesticos videre licet. Testor legentium fidem, quid Lipsius in epistulis praeter cibos

205 Iusti Lipsii epistolae, ib. p. 308 sq. (86 10 15 H).206 Justi Lipsi Epistolarum centuriae duae ... Lugduni Batavorum 1590.


Hamelmanni viri venerabilis imago tracta ex Johannis Georgii Historia Hamelmanni... Quedlinburgi 1720

DE CHRISTINAE SUECORUM REGINAE. 125

et deversorias tabernas reprehendit? In ingenia Westphalorum minime invehitur. Itaque ad rem non pertinet Hermanni Hamelmanni Apologia ... pro Westphalis contra calumnias justi Lipsii anno 1592 edita,207 ubi Lipsium invita Minerva reprehendit et doctos Westphalae gentis viros, scilicet Langium, Buschium, Murmellium ceteros testimoniis undique consutis laudat, quorum quidem nemi

nem usquam contumelia afficere Lipsius in animo habuit.

D e C h rist inae Su ec oru m reg in a e

a d urbem M on asterien sem adventu

Mense Iunio a. 1654 Christina regno Sueciae abdicato Romam protinus profecta est, quo itinere Monasterii per duo dies commorata est. Hoc factum vivide, licet presso dicendi genere, reddit epistula patris cuiusdam Iesuitae Monasteriensis:208

“Trigesimo primo Julii, in festo S. Ignatii, regina Sueciae habitu virili simplici referente tamen modum Gallicum, accincta gladio, capillo nigro ascititio, vulgari vecta rheda, quam trahebant quatuor equi, sub horam sextam vespertinam ingressa ad urbem Monaste

riensem nemine quicquam de eius adventu suspicante; habuit secum comitem Steinbergum et baronem de Soops, tres famulos praeterea (inter quos quaedam Comitissa fuisse creditur, toga virili Suecica succincta ut reliqui, sed nigra inducta) et duos rhedarios. Vix rheda ad hospitium deducta excenderet, quam primum interrogaret obvios quosque, qua via eatur ad Collegium Societatis: ad quod deducitur a Vigiliarum Praefecto, in quem forte inciderat, et summam aedem,209 quam transire debebat, obiter lustrat. Primo

207 Hermann Hamelmanns Geschichtliche Werke ... cit. supra t. 1, fasc. 4, p.

41 — 66.208 „Lettre d’un P. Jesuite de Munster au sujet de la visite que Christine fit en

passant a leur College“ in Memoires concernant Christine reine de Suede. ... Amster-

dam - Leipzig 1751, t. 2, p. 104 - 106. Cfr. Rudolf Schulze, Der Aufenthalt der Konigin Christine von Schweden in Miinster i. W. 31. Juli bis 1. August 1654 aufihrer Reise nach Rom in: „Westfalen“ 1935, vol. 20, p. 161 - 172.

209 i. e. ecclesia cathedralis Monasteriensis, der Dom.


Christina regina Suecorum, Mus. Metr. Monast.

quadrante post sextam secuto signo ad coenam propter festum iam tum dato venit ad Collegium vigiliarum Praefectus, nomine peregrini petit copiam lustrandi Collegium, cui respondit Janitor: non posse id commode fieri durante coena suadetque, ut alio commodiori tempore redeant. Adstabat pater quidam Nacatenus nomine

DE CHRISTINAE SUECORUM REGINAE.. 127

educturus canonicum summae aedis, qui una cum reliquis e capitularibus fuerat in prandio. Dum idem ab hoc patre, quod a iani- tore peteret vigiliarum praefectus, primus ingreditur collegium comes Steinberger, quem sequitur regina, baro, famuli. Haerent Janitor et Pater attoniti ad novum et inusitatum hominum cultum; omnes enim baltheis humeros neglectim cincti erant. Petit submisse Comes a Patre, ostendi sibi ceterisque Collegium, consentit Pater, etsi non ita prompte; eo quod dimisso praenobili Dn Canonico cogitaret ire ad mensam dubitaretque, an gratum foret Rev. Rectori isto tempore homines peregrinos per Collegium deducere. Quia tamen in neglecto cultu notabat singularem aliquam magnificentiam reginaque (quam nobilem adolescentem esse putabat) gratiose admodum et impense idem cum Comite petebat, petitioni annuit pater, sed petit, ut tam diu morentur, donec praenominatum Canonicum eduxisset. Omnino, inquit adolescens ille (Regina), libenter exspectabimus, donec pater ea, quae voluerit, perfecerit. His dictis seorsim omnes vadunt per Collegii aream redeuntemque Janitorem a porta ad Collegium sponte sequuntur. Pater interea interrogat vigiliarum Praefectum, quales illos esse putet? Respondit ille quendam militem sibi dixisse putare se adolescentem Reginam esse Sueciae, addiditque vigiliarum Praefectus non esse verisimile. Pater tamen vel ex suspicione ficta quamprimum accurrit ad famulos, priusquam Collegium intrasset, et sollicite quaerit, quales sint isti Domini sui. Sunt, inquit alter famulorum, tres nobiles Poloni. Quibus verbis valde minuebatur, imo fere tota abstergebatur patri

suspicio de Regina. Regina primas fere in omnibus sub initium deferebat Dn Comiti Steinberg, ipsa tamen semper primas tenebat in sermone. Dum Pater dimisso Canonico redit, et se ad omnia offert, Regina fixis oculis intuetur Patris promptum vultum, togam, pedes, cur, inquit, nobis peregrinis et ignotis tantam benevolentiam exhibes? Adeone vos benevoli et ad obsequia prompti estis omnibus hominibus? Imo, inquit Pater, siquidem instituti nostri est, omnibus omnia fieri, ut omnes salvos faciamus. Hic illa toto pectore ridere multaque argute de moribus Jesuitarum arguere: videtur, inquit, aliquid humanitatis vestrae politiae immisceri; diu desideravi vos in collegiis vestris videre, nunc tandem voti compos gaudeo. Ergone, inquit pater (volens in persona explorare qualitatem), nui-

128 DE LAUDIBUS MONASTERII WESTPHALLAE METROPOLIS

los Dominatio sua vidit in Polonia? tum illa subridens: Ex finibus Poloniae, non ex ipsa Polonia venio ob eamque causam, quod inter Catholicos non habear, ausus non fui ad ullum in Polonia Collegium accedere, et si Rev. Vestrae molesti et invisi sumus, expellat nos, obsecro. Absit, inquit pater, nulli legatorum Catholicorum ob

sequium nostrum negavimus in rebus iis, quas iuxta institutum nostrum praestare potuimus. Regina tandem manu Patris libere apprehensa, duc, inquit, nos, pater, quocumque volueris, prompti omnes sequemur; et aliquoties protestata, quod timeret, ne molestiam offerret Patri, iuberet proinde libere se abire, deducitur per ostium, ex quo quasdam ex devoto foemineo sexu cereos ad statuam S. Ignatii collocantes intuetur. Item, inquit, Pater, quid sibi volunt ista210? Brevi a Patre reddito responso pervenit ad chorum Musicum, vehementerque se dolere ostendit, quod non citius (id quod omnes intenderant) intraverit Civitatem, rebusque divinis interfuerit et Musicam audiverit. Cras, inquit pater, iterum erit Sacrum, tametsi minus solemne. Huic, inquit illa, interero, ut et fecit, dummodo sat mane peragatur. Ex templo illam deducit Pater ad scholas et inter eundum refert, quantus sit personarum numerus in Collegio, qua ratione omnes in una coena habeantur. Ut vero audivit illos uni omnes accumbere mensae, incredibile est, quantum ostenderit desiderium ibidem videndi. Conabor, inquit Pater, per Ianitorem impetrare a Patre Rectore, sine cuius consensu hoc facere non ausim. Ianitor, quia iussus alium patrem in subsidium vocare, suadet aperire refectorium. Hic illa quasi attonita subsistens timuit ingredi, donec ex voto urgeretur modesteque impelleretur plerisque indignantibus, quod peregrini exotico modo in refectorium tempore coenae ingrederentur, paucis id, quod erat, suspicantibus, omnibus denique assurgentibus. Illa profunda identidem facta reverentia mensas obit pileo vultum aliquo usque tegens. Ubi ad ostium Refectorii rediit, rogat, cur Lector Mensae, quia a lectione desistebat, non accumberet? Quem legentem cum paulisper attendisset, egressa est et deducta per ambitus cubiculorum, apertum patris Habbels ingressa libros obiter lustravit et inter cetera sculptoris artem circa imaginem quandam papyraceam B. Virginis pro

210 fortasse istae scribendum.

DE CHRISTINAE SUECORUM REGINAE. 129

bavit. Iucunde semper ingenioseque inter ambulandum iocata est. Inter caetera quaesivit, an etiam Lutheranos in scholis nostris institueremus? Respondit alter Patrum omnino id Societatem facere et habere se inter ceteros quendam de Wendt et Cratzenstein discipulum. Nomen se nosse ostendebat regina, quia Patruus eius Generalis Maior illi militaverat. Ergone, subiungit, me quoque in numerum discipulorum admittere vultis? Respondit Pater metuere se, ne discipulus ille nimis magnus esset et subiectionis scholasticae incapax. Imo, inquit, praestabo me sedulum et oboedientem discipulum, sicque ad bibliothecam deducta est, in qua primo distributionem generalem obiter consideravit, deinde in biblia Regia S. S. P. P. indagat, ex quibus volumen unum alterumque aperit, cum de Dionysio Areopagita diceret Pater illum inter antiquissimos merito censeri, siquidem, inquit illa, sit Dionysius ille, qui tempore Apostolorum fuisse creditur. Viso titulo Theologicorum Scholasticorum, inter hos oportebit, inquit, esse Suarezium, non infimum inter Patres Societatis. Quaerit denique Opera S. S. Patrum, aliorum Historicorum, recentissimo typo Regio Parisiis edita, quae cum necdum nos habere diceremus, mirabatur. Deducta ex bibliotheca ad sacristiam ibi obvios habuit Patres a coena venientes. Ecce, inquit, illam integram cohortem Patrum Societatis. Deducta denique per Templum ad Hortum, ibi Mariani illam Musica exceperunt. Altera vice ad refectorium et coenam invitata iamiam volebat accumbere, tum intervenit Dominus Steinberger, qui dicebat in hospitio omnia parata, exspectari reditum hospitum. Itaque haustus vini oblatus est, quem libens admisit, reliquum magnifice effudit subiungens: Ich bin kein gross Weintrincker, atque ita laeta exivit Collegio: altero mane misit hora sexta per famulum Collegio 100. Ducatos, et tres ad se vocari curat, qui primum cum ea in Collegio egerant, quibus se adiungit Rever. Pater Rector gratias acturus pro munificentia Collegio exhibita. Admissis Patribus ad Conclave, in quo dormiverat, iubet omnes famulos exire iucundeque et amanter incipit iocari. Quid obsecro, inquit, Patres, cogitatis, quod ego heri vestrum Collegium profanaverim? Quibus verbis omnium primo se manifestam reddidit. Rev. Pater Rector tum primo dato Suae Maiestatis titulo se excusat ac deprecatur, si qua in re praeterita die ignotam Patres ulli offendernt. Non, inquit, ullo iure offensa sum,


imo potius magna animi voluptate vestra vestro usa sum consortio. Utinam, inquit quidam ex Patribus, id beneficii ceteris adiecisset, ut ignota oblatam coenam sumpsisset. Et iam facere decreveram, inquit, sed quando considerabam me habere plerosque Suecos mecum, non expedire putabam, eo quod omnia perscribenda essent in Sueciam, meque iam tum suspectam, quasi nimium addicta

sim Religioni Catholicae, aperte proclamandam Catholicam. Porro de itineris sui suscepti consilio fuse perrexit disserere, quomodo altero die resignati Imperii discessisset, in itinere Matrem per 4. vel5. horas allocuta fuisset, per Daniam plane ignota transisset et

Hamburgi Principes 7. et Consules ad bellaria invitatos praesentes- que sub horam nocturnam II. clam discedens decepisset atque ad nos brevissimo tempore pervenisset. Ita mediam horam loquendo familiarissime non secus, ac si nobis par fuisset, impendit.

Quando intellexit post mediam horam sacrum Musicum inchoandum clausa utrimque rheda (nam in Civitate subobscurus rumor de regina fuerat) ad nos venire decrevit, spectare ex pergula iuventutem nostram sacroque interesse, quod et fecit. Uno ex Patribus tamdiu in hospitio secum detento, a quo dirigeretur. A discessu reliquorum Patrum iubet statim ientaculum praeberi, quod cum Patre praesente sumpsit. Venit directe ad Collegium, iuventutem spectavit, sacro interfuit, Musicam et Ceremonias mire commendavit. Cum sacerdote verba ex Missali (quod Rev. Pater211 offerebat), legit, petivit ibi cani Vanitas Vanitatum et super flumina Babylonis: quorum cum neutrum Praefectus chori ad manum haberet, aliis model- lis vehementer exhilarata est. Canonicis sanctae aedis praesentibus in choro nostro fama de Regina increbrescente se spectandam praebere cavit, imo cortinas, quibus saepta erat et utrimque occultata, a nostrum non nemine diductas illa ipsa reduxit, ut ne videretur. Circa Agnus Dei crescente multitudine accurrentium, subito omnibus nostris salutatis in via rhedam conscendit iterque suum prosecuta est versus Burgsteinfurt nemine prorsus praeter nostros salutato. Sexto Augusti Monasterii Westphalicae anno 1654.”

211 sc. Rector.

DE CHR. B. A GALEN EPISCOPO AC PRINCIPE MONASTERIENSI 131

D e C h r is t o p h o r o Be rn a rd o

a G alen e p isc o po ac pr in c ipe M onasteriensi

“Pie, iuste, fortiter”212

Christophorus Bernardus a Galen (1606 - 1678) natus est de illustri familia, quae et celeberrimum illum leonem Monasteriensem (Lowe von Miinster)m protulit, qui inter paucos vocem contra q. d. nazistas tollere ausus est. Natus autem est in arce gentilicia Bis- ping quae ad dioecesin Monasteriensem pertinet; puer septennis iam canonicatum in ecclesia cathedrali Monasteriensi adeptus est, litteris in Gymnasio Paulino studuit, Coloniae et Moguntiae philosophiam audivit. Mitram accepit a. 1650, quae ei usque ad supremum diem per 28 annos gestanda fuit. Summopere studuit Monasterium doctis viris ornare, itaque multos artium peritos ab exteris invitabat et pinguibus salariis alliciebat,214 atque adeo anno 1669 consilium cepit Universitatis omnium artium condendae,215 cui rei perpetrandae diplomata Pontificis et Imperatoris iam impetraverat, sed bellis maxime praepeditus (quibus sine intermissione strenue gerendis216 nomine “Bombenbernd” indito, etiam apud exteros inclaruit), cum diutius in aliis negotiis versari cogeretur, mediis in vitae laboribus supremum diem obiit, alioqui consilium tam

nobile exsecuturus.

Perpetuae ei fuerunt lites cum Bernardo Malincrodio decano ecclesiae cathedralis Monasteriensis, viro alioqui de bonis litteris bene merito (cuius vitam ab ipso conscriptam cum catalogo ope-

212 symbolum ab eo sumptum, cum episcopus eligeretur.

213 Clemens Augustus comes de Galen 1878 - 1946, cuius symbolum fuit: “nec

laudibus nec timore”.214 cfr. Decadis de vita et rebus gestis Christophori Bernardi... a Joanne ab Alpen

conscriptae pars secunda ... Monasterii Westphaliae 1703, p. 723.

215 ib. p. 113.216 quanquam disciplinas militares, cum a pueris litteris potius operam daret,

nunquam eum didicisse constat, itaque tantum proprio ingenio utebatur. Quando

“principatum adeptus est, vix decem tormenta bellica repererat, monens suppel-

lectilem bellicam vere regiam Patriae reliquit.” Vita Christophori Bernardi a Galen ... per Macellinum Molkenbuhr. Monasterii Westphalorum 1796, p. 58.

1. monumentum in honorem Clementis Augusti Galen, Monasterii2. imago Chr. Bernardi Galen facta a Wolf- gango Heimbach. Mus. Metr. Monast. Nr. GE-0412-23. monumentum sepulcrale Chr. Bernardi Galen in eccl. cath. Monasteriensi, quae nunc magnopere reficitur4. Clemens Augustus Galen

DE CHR. B. A GALEN EPISCOPO AC PRINCIPE MONASTERIENSI 133

rum in APPENDICE in fine huius libri invenies), vastissimae memoriae, ut si libri integri periissent, ad integrum ex mente eos restituere posse crederetur,217 qui tamen tum turbas apud cives ciens animosque plebis captans tum iudicia minitans, amplam nostro patientiae exercitandae materiam subministrabat.218

217 cfr. De vita et rebus gestis Christophori Bernardi Episcopi et Principis Monasteriensis decas a Joanne ab Alpen ... conscripta. Coesfeldiae 1694 [= Monasterii

Westphalorum 1709], t. 1, p. 8.218 sic in relatione ad S. Patrem Innocentium eius nominis X (scr. d. 3. m. Maii

a. 1653) actum istius fabulae nec hercle primum nec postremum enarrat: “Homo

enim ille - Dominum Bernardum a Mallingrodt designo - non tantum toti Clero imo

et populo ingratus est, ut et una omnes eius consortium reformident et exhorreant,

sed et Episcopo suo, pro ingenii sui sagacitate, semper obstrepens est fuitque, ut

eodem auctoritati pristinae, quod absit, restituto, non nisi oppositiones et cum cor

rigendis collusiones atque dissidia prae oculis stent, demonstrant id actiones eius

paulisper deducendae. Etsi enim extincto serenissimo Ferdinando et sede vacante

multis Episcopatum petentibus, cum iam toti Capitulo electio magis quam postula

tio probaretur, maior et sanior pars me eligerent, solus tamen et unus Decanus quondam Mallingrottius reclamabat, ab omnibus itaque exteris obedientiae praesti

tae, mox ab Illustrissimo Nuntio Apostolico, nunc Eminentissimo Cardinale Chisio,

omnibus harum partium ob nunciaturam optime gestam aeternum celebrando, ad

ministratio decreta, deinde a Sanctissimo Domino Nostro Sanctitate scilicet Sua

confirmatio data est, quae Monasterii publicata, cum obedientibus plane omnibus

solus Mallingrottius obstreperet et ipsum Romanorum Imperatorem scriptis literis

ad deneganda regalia in Summum S. Sedis Apostolicae praeiudicium inaudito facinore sollicitaret, tamen gloriosissimus et piissimus Imperator Apostolico oraculo

detulit, me regalibus investivit et frivolum contradictorem, ut obediret, edicto mo

nuit, sed ille Summo Pontifice et Imperatore contemptis cum suo Episcopo non

solum confirmato sed et consecrato nullam in Ecclesia reverentiam summo populi scandalo deferret, insuper nunc Clerum secundarium, nunc Urbis Monasteriensis

Senatum, nunc infimae plebis tribunos seditiosis concionibus - quamvis frustra -

incitare conaretur.Tandem ad conservandam in hisce locis Sanctae Sedis Apostolicae obedientiam

et praecavendum posteritatis scandalum et pernitiosissimi exempli imitationem nihil

ultra cunctandum ratus, accepto praesertim trium universitatum iuridico responso ea potestate, quam bulla Apostolica confirmationis in rebelles concedit, Decanum

Mallinckrottium officio, beneficio et choro suspendere coactus sum.” Die Pastoral- briefe des Miinsterer Fiirstbischofs Christoph Bernhard von Galen (1650 - 1678) ... Kommentiert und herausgegeben von Alois Schroer. Miinster 1998, p. 79 sq.


Antequam episcopus eligeretur habuit visionem, nam quando horarias preces in conclavi suo sub vesperum absolvebat, semetipsum in phantasmate conspexit infulatum et in veste episcopali.219

Ingenium ei fuit nobile sed acre ac dominans, ut teste canonico Iohanne Rotgero Torck utar: „qui [.vc. Christophorus Bernardus] vix aliquem ingeniosum et callidum solet existimare praeter semetipsum“.220 Fidei fuit inconcussae erga Sedem Apostolicam. “Erat Christophorus Bernardus vultu gratiosus, nec invenustus, in genis roseus, vivax oculis, a capillamenti decore, seu nigricante aetate prima, seu post albentis, augustior semper decor faciei. Habitudo corporis, ad mensuram auream virtuti propriam composita, mediocritatem non excedebat.”221

Memoriae proditur eum adeo verecundum fuisse, ut ab omni voce ambigua abhorreret; feminas ab aula sua omnino excludebat neque, mirum!, cum matre vel sorore nisi adstantibus aulicis loquebatur;222 semel tantum femina, nescio quae comitissa Palatina, cubiculum eius ingredi ausa est, at ille ad aspectum eius tam valde expavit, ut “vultu timorem ac verecundiam proderet”, ac statim sacerdotem ex aulicis arcessivit.223 Vini cibique fuit temperantissimus.224

Inter praecipua sua officia ducebat clericos a concubinatus scandalo absterrere, quod et ex relatione ad S. Patrem Alexandrum VII (scr. d. 3. m. nov. a. 1660) de statu dioecesis Monasteriensis videre licet:

„<...> Prima enim restaurandae stabiliendaeque pietatis mihi cura fuit. Quippe religionem avitam non parum labefactarat haeresis, numinis cultum valde imminuerant hostium arma et licentia martis tot

219 Decadis ... cit. supra t. 1, p. 11.220 Pastoralbriefe ... cit., p. 43.

221 Decadis ...., p. 689.

222 cfr. ib. p. 709; Vita Christophori Bernardi a Galen ... per Macellinum Mol- kenbuhr, cit. s., p. 8.

223 Decadis ... p. 710.224 ib. p. 708.

DE FERDINANDO DE FURSTENBERG. 135

annos continuata et tot secum scelera trahens, ut utrumque erigere et in pristinam reponere dignitatem publicae felicitatis interesset. Sacrae alibi aedes ruinam minari visae, alibi destitutae paramentis, plurimis locis profanatae erant. Multos subditorum animos afflaverat haeresis contagio. Sacris initiati prae otio et superiorum incuria lascivientes dehonestarant vitam Deo devotam maximeque ii, ad quos prae caeteris animarum cura ex officio pertinebat. Commissae oves haud segnes sequebantur praeeuntium exempla.

Quemadmodum igitur ab eorum reformatione regiminis mei administrationem exorsus sum, ita quoque continuavi. Decem intra quinquennium eum in finem dioecesanae Synodi celebratae, varia

opportunaque in iis decreta edita et incessanter executioni demandata. Visitationes tam per me quam deputatos commissarios institutae laxa Clericorum congruis mediis restricta, prae caeteris in criminosos et concubitores acrius animadversum. Faeminae ecclesiasticis cohabitantes, pudicitiae fama suspectae aliae carceribus, aliae exilio ac plagis mulctatae. Impigri vita, moribus et doctrina probati animarum curatores inertibus substituti."225

D e Fe r d in a n d o d e Furstenberg

EPISCOPO AC PRINCIPE MONASTERIENSI

„Fortiter et Suaviter“22b

De Ferdinando Furstenberg,227 cum in APPENDICE in fine huius libri vitam eius ab ipso conscriptam adduxerim, pauca hic

tantum refero. Natus est Bilstenii, quod unum ex multis nobilissimae eius familiae dominiis est; litterarum rudimentis domi imbutus est, postea Sigenae. Paderbornae primo dein Monasterii philosophiae, tum Coloniae iuri sacro et civili operam dedit. Per omne

225 Pastoralbriefe ... cit., p. 168.226 symbolum eius, quod elegit cum episcopus crearetur. Cfr. J. Ernesti, Ferdi-

nand von Furstenberg. Paderbornae 2004, p. 21.227 Ferdinand von Furstenberg 1626 - 1683.

136 DE LAUDIBUS MONASTERII WESTPH ALIAE METROPOLIS

S a l e dei. Suaviter et Fortiter e d t i i h c K j c t O p ■ c - p . r . i6>

Poemata Ferdinandi de Furstenberg. Parisiis 1684

vitae spatium multum temporis historiae, antiquitatis studiis228 et poeticae impendit. Coloniae tunc degebat Fabius Chisius, nuntius apostolicus, postea Pont. Max. Alexander eius nominis VII creatus. Is propter doctrinam atque morum facilitatem inde ab eo tempore Ferdinandum in intimam familiaritatem sumpsit. Non multo post Fabius Chisius Romam reversus, nostrum in Urbem invitavit et cum in demortui Innocentii X locum ad pontificios honores, ut diximus, elatus esset, Ferdinandum cubicularii munere auxit. “Moxque Germaniam repetens Dioeceseos sibi commissae gubernacula suscepit, eaque tanta moderatus est prudentia, ut Monasteriensis Antistes Christophorus Bernardus illum sibi in Dioecesi Monasteriensi Successorem destinavit, seque adhuc superstite, in

228 vide e. g. eius adnotationes in Lycophronem, Galenum, Iuvenalem, Ciceronem et Aristotelem manu propria scriptas in codice Nk 7 bibi. Univ. Monasteriensis.

DE FERDINANDO DE FURSTENBERG. 137

Coadjutorem suum eligi fecit XIX. mensis Julii anno 1667, quamvis dispar utrique vitae ratio esset, cum Christophorus Bernardus belli, Ferdinandus pacis artibus famam sibi parare animum induxis-

*. ” 229set. ^

Magnum eius (nec non fratris eius Wilhelmi) meritum est in edendis carminibus Chisii, ubi ille multa emendavit atque in meliorem formam redegit. Poetica Ferdinandi opera per totam Europam cum maximo plausu excepta sunt. Hic carmen profero, quod in “Commentariolo” Ferdinandi (v. APPENDICEM) memoratur:

Ad amicos Germanos in Italiam proficiscens.

An. M. DC. LII. ineunte Aprili.

Imus in Ausoniam: pressis iam pugnat habenis,Iterque laeto poscit hinnitu fremens

Cyllarus, impatiensque morae pede spargit arenam,

Praetervolare gestit et cursu Notos.Imus, et assueti Dircaeo sidera cycno,

Phoebique sacrum Pegaso vecti nemus Visere, iam mediis insertas nubibus Alpes,

Quae fabulosam stravit Alcides viam;Aut, qua Poenorum ductor iuga rupit aceto,

Flammisque cautes torridas ferro scidit,Scandemus celeres. Nec post discrimina terrae,

Tumultuosos Adriae fluctus maris Securi Veneta metuemus frangere cymba,

Delphine Arion si natat tutus suo.Nunc igitur dilecta domus, fratresque, sororesque,

Et vos, Nepotes, dulcis aetatis rosa,Furstenbergiacae memores virtutis Iuli,

Valete, nostri generis optatum iubar.

229 Hermannus Kock, Series episcoporum Monasteriensium ... Monasterii 1805,

pars IV, p. 24.


Vivite coelestes animae, meliore metallo Certam trahentes seculi primi notam,

Quas amor, et Musae docta cum Pallade nobis Constante semper alligaverunt fide.

Velde230 vale, primum quo nostra Thalia magistro Libare fontes ausa Castalios fuit,

Historiae vatumque decus Suadaeque Latinae;Et qui, Camenis pariter ac carus mihi,

Me iuvenem teneris cura complexus ab annis,Honinge fida, doctus ut Chiron, manu

Duxisti, Patrui quo per vestigia Virtus Domus avitae gloriam sequi iubet.

Te quoque Veckeni, praeclarum Scaldis alumnum,Nostroque lumen mutuum Rheno datum

Doctrinae Sophiaeque, sacer quam tradit Aquinas,Et te Maseni, magna Pindi gloria,

Amplector; dextramque tuam Crumbache, tuamque Longum, Geleni, stringo dicturus vale.

Sed Mallincrodios, et te suavissime Torcki,Et utraque Phoebi laude Rottendorfios

Praestantes, aevi clarissima lumina nostri,Amor salutis noster absentes colit

Eminus obsequio. Nec te Bollande disertum Antiquitatis sanctioris Livium

Praeterit, aut numerose tuas Baldaee231 Camenas,Vatemque veris floridum Bisselium.

Omnibus impertit, quae basia debet, amicis Gaudere iussis et valere longius.

Sed me tam caros linquentem Roma sodales Communis orbis universi civitas

Allicit, et Latiae rapiunt miracula terrae;Seu quae vetusta, seu recens aetas tulit.

Iam Paderae Thybrim, iam septem praefero colles Angariorum montium cacumini.

230 De eo et ceteris qui hic nominantur v. “Commentariolum” in APPENDICE.231 celeberrimum illum Iacobum Balde dicit, v. “Commentariolum”.

DE FERDINANDO DE FURSTENBERG.. 139

Iam mea Bilstenias232 fugio cunabula rupes;Et, qui propinquo mons Caballinus253 iugo

Surgit, et accipitres educat alis Certare doctos ardeis Britannicis.

Praecipue commendat iter mihi gratia praesens,Et purpurati Chisii recens honos;234

Qui movisse potens vel avitas carmine quercus Facundus Orpheus nos in Ausoniam trahit.255

Atque ut initium huius libri a Liudgero mihi auspicatum est, ita finem quoque operi in laudibus Liudgeri imponere par esse videtur:

Divo Ludgero

primo episcopo Monasteriensi,

Verthinae ad Ruram quiescenti,

Argenteam Statuam dedicat, Sacras eius Reliquias pie veneratus.

An. M. DC. LXXXI. IX. Kal. Novembr.

Ludgeri sacros cineres Fernandus adorans,Qui Paderae populos, Amisiique regit,

Praesulis hanc primi gratus Successor honori Expressam argento dedicat effigiem.

Divo patrocinio Mimigardam perge tueri,Tam patriae praesens, quam procul inde situs.256

232 Bilstenia est arx Angariae ubi natus est Ferdinandus, v. “Commentariolum".233 vulgo Rossenberg.

254 qui est nuper pileo cardinalieio donatus.235 Poemata Ferdinandi ... de Furstenberg. Parisiis 1684, p. 120 sqq.

236 ib. p. 86.

T

LIBELLUS DE RERUM VARIETATE

Visio Caroli Enenkelii.

Nunc paucis de sede cathedrae litterarum latinobarbararum et neolatinarum (theodisce Seminar fur lateinische Philologie des Mittelalters und der Neuzeit) academiae Monasteriensis memorandum est. Nam quaerunt plerique extranei cur potissimum ista sedes condita sit iuxta viam q. d. Bogenstrasse num. XV/XVI, cum nunquam antea academia sedes suas hic posuerit, quin immo grata potius pollentibus advocatis atque hastariis ea semper area fuerit.

1. ex fenestra sedis cathedrae videre licet pristinam ecclesiam fratrum minorum. 2. ex altera parte sedis haecce videmus.

" 1

Fama est, viro illustri Carolo Enenkelio, qui nunc cathedrae praeest, in somniis phantasma Villelmi Aschendorff, saeculo XVIII celeberrimae illius domus editoriae praesidis quae multum de historia Monasteriensi investiganda usque ad hunc diem meruit, per tres noctes apparuisse, una manu librum concutiens quendam, altera vero digito significans tanquam foras vocaret. Tertia tandem nocte tanto miraculo permotus de lectulo statim surgit Carolus et sequitur imaginem, quae in plateam Bogenstrasse eum ducit et repente ante ianuam aedium evanescit; ille vero diligenter locum observat sibique notat. Postero die in tabulario publico cum scire averet quid rei esset, rescivit locum quo aedes illae hodie stant, quondam Villelmum illum cum familia eius possedisse;1 ex eo protinus intellexit, voluisse phantasma, ut bonae litterae in eo loco semper colerentur. Itaque operam enixe dedit, ut sedes cathedrae illuc potissimum transferrentur, quod et omnibus congratulantibus nuper denique factum est.

De birotis.

Birotarum magnam vim omnes qui Monasterium veniunt mirantur; etenim cum civium numerus vix 280 000 excedat, iidem scilicet cives 500 000 birotas habent. Fateor cum primum Monasterii degerem nulla fere antea consuetudine birotae contracta, indigne tulisse me quoque ad usum birotae propter manifestas et apertas commoditates adduci. At cum paulo post animadverti non solum pueros puellasque eis uti sed etiam viros graves atque matres familias, coepi insuescere, praesertim cum hanc rem saluti atque pigritiae depellendae egregie conducere expertus perspicerem.


1 cfr. Historischer Bummel durch Munsters Altstadt-Strassen. Monasterii 1973, p. 51; Dem Worte verpflichtet. 250 Jahre Verlag Aschendorff1720 —1970. Monasterii 1970.

De tabernis vinariis et cauponis.

Cum Wernerus Rolevinck (1425 - 1502) in libro „De laude antiquae Saxoniae nunc Westphaliae dictae”, Westphaliam terram esse non viniferam sed viriferam2 diceret, verum dixit. Perpaucae enim (quaedam tamen bonae notae, ut Villa Vinum, Rosenstrafte 2) tabernae vinariae inibi sunt, et viri viriferae illius Westphaliae nunc cerevisiam potius quam vinum plerumque amant. Ceterum de vini et cerevisiae usu apud Westphalos iam pridem egit Iodocus Hermannus Nunning (Niinning).5

Antiquissima omnium, utpote quae originem ducat ab anno 1607, Monasteriensis caupona est Leve (integro nomine Altes Gasthaus Leve, in platea Alter Steinweg 37); ibi bene Westphalice cenatur pretio circa viginti euronum et optimae cerevisiae variae species praesto sunt.

2 ed. Coloniae 1514, f. V.3 Monumentorum Monasteriensium decuria prima ... Vesaliae 1747, p. 44 sqq.

caupona q. d. Leve

Elegans neque tamen sumptuosa est caupona quae audit Klei- ner Kiepenkerl (Spiekerhof 47). Ibi et vina theodisca, modesta illa

quidem sed haud spernenda inveniuntur. Westphalica esculenta,

pisces quoque satis boni.4 Ex adverso ibidem posita est caupona

Grojier Kiepenkerl, ubi tamen minus commode me sensi. Meliore

pretio optime cenatur proxime apud Kopi-Stuben, Bergstrafie 73;

ibi quoque conclave exstat ubi commode fumare licet.

1. Kleiner Kiepenkerl 2. - 3. Kopi-Stuben

4 difficile est Monasterii lautioribus piscibus se oblectare; si quis velit, temptet tamen cauponam Lusitanam q. i. D. Vernando (v. infra).

DE RERUM VARIETATE 145

Magni nominis apud Monasterienses est caupona Pinkus Mulier (Kreuzstrafie 4-10), non tam elegans quam Kiepenkerl, sed esculenta Westphalica illic largiore manu apponuntur. In deliciis

habentur placentae cum “vermibus” delicatis (“Pannekoken met

Pillerwormer”). Inibi etiam optima cerevisia.

Celebris quoque habetur Monasterii caupona Stuhlmacher (Prinzipalmarkt 6/7), eis Monasteriensibus qui ex more assidue

eam visitant, tum peregrinis obtusi palati propter viciniam aedium

urbis magistri grata; unde nunquam bene cenatus abii, est tamen

propter optimam cerevisiam et famam visenda. Proxima ibi est

Pfefferkorn (Prinzipalmarkt 8 - 10), praeter cetera merita, caldo

augusti mensis tempore frigido conclavi laudabilis.

Minus celebris sed optima atque aevo venerabilis est caupona

Biilt (Biilt 24, aperitur ab hora 18). Carnes ibi plerumque tostas et

praesertim cochleas eximias invenies; secunda mensa Pumpernickel- parfait luculenter estur, omnia modico sumptu; ad finem Scotorum

potionis quae et vischium dicitur variae species praebentur et aquae

vitae Campanianae (q. d .fine de Champagne), Alsatianae, Burgun-

dianae cet., nec non, si forte hilarior animus cauponae dominae ac

cesserit, copia fumandi dabitur.

Eis qui lautiora sectantur et Francogallicis aut Italicis potius

esculentis delectantur, ecce in media urbe praesto est caupona Gi- vemy (Spiekerhof 25), ubi ad centum euronum pretio magnifice

satis cenatur; quae tamen caupona eruditi palati Francogallis, si

quando Monasterium visitant, minus, ut adnotavi, probatur. Paulo

melior est Kleines Restaurant im Oerschen Hof (Konigstr. 42). Bene

audit Villa Medici (Ostmarkstr. 15) in suburbio, ubi tamen adhuc

nunquam cenavi.

Mirum dictu, sed optimae apud Germanos5 Lusitanae caupo

nae Monasterii potissimum inveniuntur. Modico pretio recte cena-

5 nolim tamen debitis laudibus fraudare bonae notae cauponas Lusitanas quae sunt Hamburgi, Stutgardiae, nuper etiam Monachi; sed eas hic nominatim proferre

longum esset neque ad rem.

tur in Lisboa (Sonnenstr. 42) et apud D. Fernando (Wolbeckerstr.

128).

146 Dii LAUDIBUS MONASTERII WESTPHALIAE METROPOLIS

caupona q. d. Johann Conrad

Monasterienses qui vespertino tempore otia cum cerevisiis

agere solent (nec non die sabbatis folliludio delectantur) celebrem

tabernam q. d. ]ohann Conrad (Sonnenstr. 82), scilicet illustri illi

architecto Iohanni Conrado Schlaun dicatam, libenter visitant.

Eis qui sigaris aut infundibulis nicotianis delectantur valde

apud Monasterienses probatur taberna fumatoria Tabak Traber (Drubbel 4). Ibi et potiones Arabicae et Sinicae nec non optima

vischia, praecipue vero rhomia cum Cubana tum Dominicana pa

latum alliciunt.

APPENDIX I

SCHOLA PAULINA

i;

!i1

■(I■|l!

i

RATIO STUDIORUM SCHOLAE MONASTERIENSIS SAECULI XVI1

M. Hermannus a Kerssenbroch,

Gymnasiarcha scholae Monasteriensis,

candido lectori S.

Hippodamus Pythagoraeus, amice lector, adolescentium educationem eorundemque institutionem bonam fundamentum ac incolumitatem humanae societatis esse rectissime sensit. Quippe ex his tamquam sanis membris Reip. corpus constituitur, constitutum virtutum incrementis foeliciter adolescit. Hac in re Spartanae gentis legumlatores oculatissime plurimum sudarunt, qui institutionem adolescendae ad primam et publicam curam referentes ex aerario communi salaria paedotribis eroganda gravissime censuerunt. Et recte, nam id quod tanquam fundamentum communem, hominum

societatem sustinet et conservat, merito sibi primas partes vindicare et ad omnes simul pertinere debet. Quemadmodum igitur iuventus bene educata fundamentum, ita male educata aut neglecta praesens pestis est Reip. Praepostere itaque illi facere videntur, qui plus educationi boum, canum, equorum aliorumque brutorum animalium, quam liberorum suorum tribuunt, qui maioris pretii hominem brutis praeficiunt, quam propriis visceribus, plus insitionibus arborum ac fruticum quam prolium impendunt operae, quas tamen natura et in augmentum et ornamentum civilis societatis produxit cui, si absit diligens educatio et sincera institutio, paulo minus quam Boeotica sus profuerint; horum enim convictu Resp. detrimentum capit. Est igitur tam necessaria in Rep. iuventutis educatio et institutio, quam vitae corporis alimentum; nam ex incuria et indulgentia liberi proclivitate quadam vitiatae naturae paulatim comessari dis-

1 Festschrift zur Einweihung des neuen Gymnasialgebaudes am 27. April 1898. Monasterii 1898, p. 139 - 143.


eunt, comessatio turpem inguinum aestum parit, hinc sequitur ino- bedientia, mater vitiorum, nam nec per educationem parentum nec per institutionem praeceptorum parere didicerunt. Labuntur inde semine haereditario impellente in pervicaciam, pervicacia privatam, quam sibi hodie quisque somniat, authoritatem producit, quae nihil non malorum hoc nostro calamitosissimo tempore peperit. Hinc in altera politia haereses, in altera vero rapinae, furta, stupra; hinc in utraque conturbatio, conturbationem dissidia, dissidia bella, bella caedes; hinc tandem tam publici quam privati boni eversiones sequuntur. Quae omnia ex neglecta iuventute gradatim suppullas- cunt. Quare si remp. salvam cupimus iuventutis praecipuam habere curam convenit. Et plurimum referre arbitror (cum eius educatio

bona fundamentum, mala vero interitus sit Reip.), quibus educanda erudiendaque tradatur. Et quid potissimum ei ad discendum proponatur, exactissima habenda est ratio. Nam (Platone in Protagora teste) gravius periculum est in disciplinis quam cibis, aliis rebus emendis, quia esculenta emens, antequam his vescatur, potest illa in aliis vasculis domum deferre ibique deposita diligenter aut per semetipsum aut per alium istarum rerum peritum examinare, deinde quid edendum et a quo abstinendum sit, deliberare. Non igitur est grave periculum in his emendis. Disciplinas vero non in alio vase quam animo ferre licet. Quare eas capientem continuo aut inquinatum aut ad meliora provectum abire necesse est. Habendus igitur delectus eorum quae pubi sunt proponenda ut bonae indolis surculum istis ramusculis inseramus, ex quibus aut clavus Reip. aut malus aut antenna aut aliud quodlibet idoneum membrum speratur. Cum igitur iuventutis cura publice mihi sit commissa, selegi aliquot surculos, non adulterinos, non haeresis amaritudine suspectos, sed nativam quandam bonitatem sapientes et quolibet tempore coalescentes, quos post ferias Michaelis vicesimo Octobris pubi nostrae bona fide inseremus. Quare huic nostrae insitioni scholasticae fave quae publicae societati fructum uberrimum est allatura! Vale, raptim ex Musaeo nostro septimo Septembris Anni MDLI.

Elenchus bonorum authorum, quos bona fide post ferias Michaelis studiosis scholae nostrae proponemus.

SCHOLA PAULINA 151

Hora sexta.

Secundae classis auditoribus enarratione virtutum moralium iam absoluta primum virtutes intellectuales, deinde introductio in politica, postremo Xenophontis dialogus de Economia praelegetur. Quae omnia unum volumen Fabri Stapulensis nomine editum continet.

Tertiae classi Grammatica graeca Clenardi et tersissima facundi Isocratis Oratio ad Demonicum graece, idque alternis diebus ut praecepta grammatices viva exemplorum demonstratione declarata auditores expeditius intelligant.

Quartae classis auditores vere aureum copiae verborum Erasmi flumen haurient quod a barbarie linguam ablutam copiose atque ornate dicendi facultate expoliet.

Quintae classis auditoribus Grammatica Despauterii per Se- bastianum Duisbergensem in compendium contracta.

Sextae et Septimae classis tyronibus genera nominum Despauterii.

Hora septima.

Tertiae classis auditoribus praelegetur Liber tertius Officiorum Ciceronis, qui utilis et honesti collationem exactissime edisserit. Huic lectioni secunda classis interesse potest.

Quartae classi priores tres tractatus Epitomes Caesarii de praedicabilibus, praedicamentis et propositionibus.

Quintae classis discipulis Syntaxis Erasmi Roterodami.Sextanis Colloquia Cornelii Croci, quae linguam vehementer

formabunt. Septanis Praeceptor Donatum interpretabitur, ut ty- runculi quid prius edidicerint, hic intelligere paulatim incipiant.

Hora duodecima.

Secundae classi adscriptis Liber quartus Iliad. Homericae.Tertiae classi Loci Rodolphi a Latomo in epitomen contracti,

ut discipuli praeceptorum opera tam ad inveniendum quam iudi- candum promptitudinem adsequantur.

Quartae classis auditoribus Liber tertius epistolarum Ciceronis, quae et praesentes et absentes dicendo scribendoque instruunt.

Quintae classi Comica fabula Heautontimorumenos inscripta quae cum propter penuriam exemplarium elapsa aestate non sit


praelecta, hac parte anni propter candorem et puritatem latini sermonis non fuit praetermittenda.

Sextanis et Septanis Praeterita et Supina verborum Despauterii.

Hora prima.

Tertiae classi liber tertius Lucani de bello Pharsalico, Feriis vero Praecidaneis Oratio Ciceronis pro P. Quintio, quarum lectionum et secundani participes esse possunt.

Quartae classi Syntaxis Erasmi et Fabulae Murmellii de componendis versibus alternis diebus.

Quintanis et Sextanis erit hora repetitionis, pro arbitrio praeceptorum et utilitate utriusque classis.

Septanis Fabulae Aesopi.

Hora quarta.

Tertiae et Quartae classibus Liber quartus Virgilii Aeneid.Quintae classi Liber tertius Ovidii de tristibus.Sextanis Epitome Syntaxios.

A Septanis Fabulae lectae Interpretationem una cum vocum inflexionibus praeceptor diligenter exigit.

Feriis praecidaneis hora quarta.

Secundae et Tertiae classis auditoribus Liber Secundus Rhetorices Ciceronis ad Herennium.

Quartanis Elementale graecum Holoandri.Quintanis et Sextanis Hymni et prosae sacrae et ecclesiasticae

ut vocant.Septani sententiam aliquam piam praeceptore dictante exci

pient, ut tam manum scribendo quam linguam loquendo exerceant et simul pia salubriaque imbibant.

Diebus festis, hora sexta et duodecima.

Secundae et Tertiae classis auditoribus Evangelium Marci graece.

QuintanisSextanis } Epistolae et Evangelia de tempore ut vocant latine.Septanis

SCHOLA PAULINA 153

Hora quarta.

SecundanisTertianis } Quarta pars psalterii.

QuartanisQuintae classi Libellus sane elegans de quatuor virtutibus Se

necae Cordubensis.Sextae classi Homiliae Wicelii de Baptismo et Eucharistia.Septanis Francisci Petrarchae sententiae proverbiales.Extraordinarie selectissima pubique utilissima quaeque propo

nentur.

Quid primum literarum Tyronibus tribuendum.

Paedotribes infimorum octavum locum occupantium suae fidei concreditos, qui ad prima literarum tyrocinia animos adiecerunt, omni qua potest diligentia et sedulitate erudiet, ut prima literarum elementa pure pronunciare, articulatim colligere, perfecte legere easdemque scite pingere consuescant et paradigmata inflexionum ex Donato tanquam ungues suos calleant. Deinde, ut voces latinas sonare discant, formulas Sebaldi Heyden aut Pappam Murmellii2 lectitabunt.

Hora duodecima pomeridiana scriptioni vacabunt, quam hora prima praeceptor exactiori lima castigabit.

Qui vero ad germanicam lectionem scriptionemque sunt admissi, frequentius sese scribendo exercebunt germanicosque libros eosdemque catholicos et non suspectos lectitabunt.

Exercitia publica.

Protagoras adserebat nec artem sine exercitio nec exercitium sine arte quidquam esse. Cuius consilium secuti sumus, ideoque utrumque studiosis adolescentibus proponere libuit, ut nihil, quod ad veram discendi rationem attinet, praetermisisse videamur. Quam enim instructos exercitatio adiuncta arti bonarum literarum studiosos efficiat, hactenus satis superque publicis exercitiis declaratum est.

2 cfr. Johannes Murmellius, Pappa puerorum ... Ed. A. Bomer. Monasterii 1894, p. XIV (in: Ausgewahlte ~Werke des Miinsterischen Humanisten Johannes Murmel

lius fasc. 4).


Secundae itaque classis auditoribus, quibus a Gymnasiarcha, praefixo themate, declamandi provincia data fuerit, spatium sex hebdomadum ad contexendam ediscendamque Declamationem concedetur; quam non chartae adminiculo, sed (quod maiorem apud auditores parit gratiam) memoriter publice recitabunt. Quo tempore ab exhibendis scholasticis exercitiis, praeterquam disputationibus erunt immunes. Caeteri et epistolis et carminibus (sicuti inferiores) constituto tempore componendis exercitabuntur.

Singulis diebus Lunae superiores classes, Quinta, Quarta, Tertia et Secunda carmina, Diebus autem Mercurii omnes tam inferiores quam superiores epistolas eiusdem argumenti suis praeceptoribus examinandas et emendandas, nisi aut feriis praecidaneis auf festo praepediti, exhibebunt: Quarum argumentum diebus Veneris, dictantibus praeceptoribus, excipient.

Diebus Saturni hora duodecima, si vero ieiunandum, hora prima, inferiores classes sub singulis praeceptoribus in regulis grammaticis librisque praelectis conflictu scholastico concertantes disputabunt.

Iisdem diebus hora prima, si vero ieiunandum, hora secunda, Secundani ex Naturali aut ex morali philosophia Tertiani vero aut ex officiis aut praeceptis dialecticis, diebus Veneris ante nonam horam matutinam, themate valvis scholae affixo, ipsius rei propositae veritatem disceptationibus modestis in auditorio publico al- ternatim nunc sub Gymnasiarcha, nunc sub Conrectore, inquirent nec ultra horam tertiam protrahent. Huic disputationi literarum et eruditionis cupidis interesse licet.

Opponentis munus erit non multitudine verborum respondentem obruere, sed in certam argumentationis formam, more Dialecticorum, inventum argumentum coniicere et si respondens forte exegerit, sedem argumenti, ex qua depromptum sit, adiicere.

SCHOLA PAULINA 155

L eges sch olae M onasteriensis [a. 1574]5

Q uae a d D e u m , sacra et pietatem spectant .

1. Deum Opt. Max. in personarum Trinitate et in substantiae individua unitate supplici veneratione semper adoranto sanctosque eius, ut aequum est colunto. Eorum vestigia, quantum fieri potest, sectantor.

2. Initium diei in sacrosanctae Trinitatis nomine, Patris et Filii et Spiritus Sancti, auspicantor.

3. Pia precatiuncula cum oratione dominica4 salutationeque angelica5 divinum numen surgentes interpellanto.

4. Ante Gymnasii ingressum basilicam aedem D. Paulo dicatam petunto flexisque poplitibus Dei opem, quia studia secundet im

ploranto.5. Nec per Creatorem nec per res creatas temere iuranto.6. Dei sanctissimo nomine et passione, sanctorum exquisitis

tormentis diabolique maledictis et exsecrationibus nulli malum imprecantor.

7. Negotia fidei semel ab orthodoxa ecclesia sopita serio obsti- natoque animo ne retractanto.

8. Diebus festis toto corporis habitu ad religionem composito facieque ad altare versa sacris solennibus attentis animis piisque

precationibus, detecto capite, intersunto concionatorisque vocem patulis auribus excipunto. Iisdem diebus concionis partem post horam V Praefecto memoriter recitanto.

9. Sub elevatione Corporis Christi aliasque orantes non alterum tantum, sed utrumque genu ad terram dimittunto.

10. Legente canenteve Sacerdote Evangelium erecti auscultanto et ad nomen Salvatoris genua flectunto.

11. In aede sacra nec peripateticos nec confabulationes nec indecoras gesticulationes agunto nec primum stationis locum citra legitimam causam vacantes rebus divinis saepius mutanto.

12. Altaribus ne innituntor.

3 Festschrift... cit. s., p. 144 - 149, levibus quibusdam erroribus tacite sublatis.4 i. e. Pater noster etc.

5 i. e. Ave Maria etc.


13. Diebus Veneris in basilica aede sacrum integrum omnes audiunto.

14. Sedilia sacerdotum, nobilium consulum senatorum, civium et matronarum ne occupanto.

15. Quater in anno sacerdoti confitentor et si fieri potest, sacrosanctum Domini Corporis Synaxim reverenter sumunto.

16. Prandium cenamque cum gratiarum actione auspicantor fi- niuntoque.

17. Effrenem et immodestam inter cantandum vocis dissonantiam vitanto.

18. Canonicis, sacerdotibus, doctoribus, nobilibus, consulibus, senatoribus, praeceptoribus, parentibus, senibus, omnibus denique praestantibus viris debitum honorem exhibento eisque praetereuntibus adsurgunto.

19. (Monentur discipuli ne quid indecore faciant.)

20. Vesperi, priusquam lectus conscendatur, frontem, os, corpus, in divinae Trinitatis nomine crucis imagine signanto et precatione cum dominica oratione lecta somnum secure carpunto.

21. Singulis dominicis diebus hora V orationem Dominicam, angelicam salutationem, symbolum Apostolorum, decem praecepta, consecrationem mensae et gratiarum actionem praefecto memoriter recitanto. Reliquum tempus musicae modulationi citra boatum impendunto.

Q uae in contuberniis h o sp it iisq u e observan da .

1. Urbem hanc quasi ad mercaturam bonarum artium ingressi ultra triduum in diversorio publico otiose ne haerento sed privatum studiis aptum petunto; mox gymnasiarchae examen subeunto.

2. Pugiones, sicas, gladios, globulos ferreos aut plumbeos aut cuiusvis generis arma per urbem aut deambulantes per agrum ne gestanto nec arma domi privatim, sed apud hospitem deposita habento.

3. Singula contubernia6 intra triduum post lectas leges honestum et doctum praefectum disquirunto.

6 inter contubernium et hospitium hoc intererat, quod hospitio apud cives Monasterienses singuli discipuli utebantur, conturbernio vero plures qui in eadem domo habitabant.

SCHOLA PAULINA 157

4. Soli habitantes vicino praefecto iunguntor.5. Excitati a custode ante finem psalmi (Miserere) libros con

trectanto.6. Capillos ante cubiculum pectunto.7. Manus, oculos, os, dentes ante domus egressum pura aqua

a sordibus abluunto.8. E ludo litterario extra tempus remissionis solitis horis dimissi

statim modeste domum properanto.9. Domi, nisi serium urgeat negotium, apud libros manento nec

usquam otiose divagantor.10. Hora IX antemeridiana et II pomeridiana libris cum silen

tio adhaerento.11. Audita in ludo litterario diligenter domi ruminanto.12. Hora V pomeridiana examini praefecti intersunto.13. Diebus Veneris argumentum Germanicum Latinitate do

natum praefecto examinandum et emendandum exhibento.14. A praefecto contubernii ad superiorem praeceptorem pro

vocanto, succumbentes dupli poenam sustinento; a praeceptoris iudicio ad Gymnasiarcham appellanto ibique victi triplo puniun

tor.15. Cum hospitibus contubernalibus et familia ne rixantor nec

ullam petulantiam ostentanto, sed familiariter et humaniter versan

tor.16. Hospitii ostium tam ingredientes quam egredientes semper

occludunto.17. Parentibus, hospitibus et familiae tam egredientes quam

ingredientes domum bonam salutem precantor.

18. (Monentur discipuli ne quid indecore faciant.)

19. Extra contubernium citra Gymnasiarchae consensum praesentibus etiam parentibus ne pernoctanto.

20. Hora IX vespertina aestate, hieme vero VII domi sunto nec

postea exeunto.21. X hora noctis aestivo tempore, hiemali vero tempore hora

IX ruminatis interdiu auditis lectum conscendunto.22. Omnibus in lecto conquiescentibus nec verbum loquuntor

nec saltanto nec loca, quae natura tecta esse voluit, denudanto nec turbas aliis quiescentibus ciento.


23. Musica instrumenta nec contrectanto nec domi habento.24. Cuniculos, columbas aut cuiuscumque generis feras domi

ne alunto neve possidento.

25. A lusu diebus remissionis hora VI aestate, hieme hora V, domi sunto.

26. Iisdem diebus scripturam eodem die scriptam custodi hora

VI aestivo, hiberno vero tempore hora V, expungendam exhibento.27. Ad causas legum scholasticarum hospites aut familiam ne

trahunto nec eos in testimonio adhibento.

D e o f f ic io praefecti c o n t u b ern ii.

1. In praefecturae officium citra Gymnasiarchae arbitrium temere ne ingeruntor.

2. Diligentem contubernalium curam singuli praefecti habento nec in minimo connivento.

3. Diebus festis in singulis parochiis commorantes dato rei divinae signo protinus cum omnibus contubernalibus ad templum properanto.

4. Contubernalium controversias non odio aut favore, sed iusto decreto sine mora dirimunto.

5. Non antequam utraque parte audita, nisi altera per contumaciam suam praesentiam deneget, iudicium ferunto.

6. Sententiae latae inter controvertentes formam scriptam succincta causae narratione superiori iudici offerendam provocanti danto.

7. Nec iurgiis nec inimicitiarum terrore nec ullis minis appellare prohibento.

8. A V ad horam VI vespertinam e ludo litterario dimissorum contubernalium examen praesentes fideliter et exacte protrahunto.

9. Diebus veneris singulorum contubernalium praefixi argumenti epistolas examinanto et plena fide emendanto.

10. Sabbatis singuli has nostras leges contubernalibus cum diligenti exhortatione praelegunto.

11. Singulis diebus dominicis hora VII matutina administrati officii rationem rectori reddunto.

SCHOLA PAULINA 159

D e o f f ic io custodis o c t u r ia e .

1. Custodes octuriarum7 ante horae signum in octuriae loco praesentes sunto.

2. Mane coniuganda pridie meridie, comparanda hora VIII vesperi, declinanda aut I aut II hora pomeridiana singulis praescribunto.

3. Ab octuriae incolis recitanda diligenter extorquento.4. Absentes catalogo papyraceo diligenter annotatos gymna-

siarchae inquirenti absque ullo fuco recitanto aut virgis vapulanto.

D e c o m m u n i utriusque custodis o f f ic io .

1. In leges peccantes aut errantes deferre aut notare ne dissimulanto, idem omnia scholae membra faciunto.

2. Omnes mulctas diligenter conscribunto easdemque diebus

Saturni extorquento.3. Silentium statutis horis indicunto.

D e o f f ic io p au peru m .

1. Ordinem mendicando ne conturbanto.2. Liberalitatem eleemosynarum a quocunque experti flexo

genu verbisque expressis gratum animum declaranto.3. A Gymnasiarcha vocati continuo praesto esse ne detrectanto.

De o f f ic io testium .

1. Non ultro ad testandum prosiliunto, sed vocati adsunto.2. Non odio, non favore, non spe munerum testimonium dicunto.3. De veritate per veritatem interrogati veritatem ne celanto.

Q uae in g y m n a s io o b serv an da .

1. Gymnasium modeste ingrediuntor egrediuntorque.

7 discipuli maturiores qui “custodes” vocabantur praeerant singuli gregi octo discipulorum iuniorum; inde octuriae nomen tractum est.


2. Ante praeceptorum ingressum non furiose discursanto, sed ab octuriae praefecto iniuncta recitanto.

3. Sine rectoris arbitrio ne horam emanento nec extra octuriam sedento.

4. Pedum caeno sedilia ne conspurcanto; indicto a custode silentio ne verbum loquuntor.

5. Atramentum, calamos, papyrum semper paratum habento.6. Nec pingendo nec aliud quicquam praeter decorum agendo

tempus fallunto, sed patulas aures praeceptoribus docentibus praebento.

7. Dicta praeceptorum non chartis abiiciendis, sed enchiridio emendate excipiunto.

8. Notarum rectoris iudicia ad classium praeceptores primo devolvuntor.

Q u a e p r o m isc u e e t u b iq u e se r v a n d a .

1. Latine semper et ubique ad scholae membra8 et ad eos, qui intelligunt, loquuntor.

2. Contra grammaticorum regulas inter scribendum aut loquendum, nisi aetas aut ingenium tenue excuset, ne peccanto.

3. Mendacia, impudica verba, scurrillia carmina ne effutiunto cantantove gestusque pudicis oculis inhonestos fugiunto.

4. Nihil garrulitatis, clamoris aut indecentis gesticulatoris tur- baeve domi nec foris exercento.

5. A praeceptoribus parentibusque admoniti et castigati ne ver- bulo reclamanto obmurmurantove.

6. Ebrietatem ut ingeniorum pestem fugiunto nec symposia privatim aut publice constituunto nec poculis quemquam urgento.

7. Lupanaria, ganeos, tabernas vinarias aut cerevisiarias aliaque loca suspecta, quae contemnendarum legum dent ansam, ne intranto.

8. Larvati per vicos ne discursanto nec cum puellis saltanto.9. Litterarum gratia a parentibus cognatisve nostrae fidei com

missi puellarum commercia fugiunto matrimoniique fidem citra pa

8 „membrum“ in prosa oratione pro „sodali“ minus latine dicitur, cfr. ThLL 8, 642, 4 - 9 .

SCHOLA PAULINA 161

rentum consanguineorum eorumque, quorum interest consensum et arbitrium ne danto.

10. Extra remissionis tempus nec domi nec foris ludunto.11. Inhonestos ludus, ut aleam, chartas etc. omnino vitanto.12. Pro pecunia, quae cerevisiae unius mensurae pretium ex

cedat, ne ludunto nec vestes nec libros ludentes deponunto.13. Neminem telo aut pugno verberanto nec per urbem noctu

armati aut inermes divagantor.14. Neminem iniuria, damno, probro afficiunto aut irridento;

corporis aut progenitorum vitia nulli exprobranto.15. Juste notati aut reprehensi ne irascuntor.16. Privatas emptiones, venditiones aliosque clandestinos con

tractus aut alienationes citra praeceptorum arbitrium fugiunto.17. Furtum ne admittunto.18. Domorum tectis, fenestris vel alteri rei locove damnum ne

inferunto.19. Viventia prata circumsaeptosve hortos ne ingrediuntor.20. Venatum, aucupatum, piscatum, lotum in flumine, stagno

seu lacu ne exeunto neve glaciei insultanto.21. Turres, valla aedificiaque publica et equos ne conscendunto.22. Tumultibus et coetibus civium tam privatis quam publicis

ne immiscentor.23. Librum in sinu exeuntes semper gestanto.24. Recitanti ne inspiranto.25. Sabbatis singulis mulctas satisfaciunto.26. Profectiones ad patriam citra gymnasiarchae consensum ne

praecipitanto.27. Quicunque his legibus nostris obtemperaverit, indemnes

sunto, parere autem obstinato animo detrectantes hinc discedunto, discipulorum privilegiorumque et immunitatum scholae nostrae beneficio penitus excluduntor.

Monasterii excudebat Theodoricus Tzwivellius.Anno domini 1574.9

sumptum ex Festschrift... cit. supra, p. 144 - 149.


R e g u l a e p a e d a g o g is d isc ip u l o r u m g y m n a sii P a u l in i so c ie t a t is I e s u o b se r v a n d a e10

1. Cum multum in litteris profectum discipulorum impediat, quando pueri animadvertunt, paedagogos domi parum studiis additos, dabunt operam, ut inprimis diligentes sint, suaque diligentia discipulos inflamment et excitent.

2. Caveant, ne praeceptoribus suis ullam in scholis occasionem praebeant propter absentiam, pigritiam et alia delicta severius in eos animadvertendi: hoc si discipuli resciscerent, plurimum de auctoritate illis decederet.

3. Cum nimia familiaritas iuxta proverbium tritum, semper contemptum parere soleat, raro uel numquam illis colludant sed gravitatem quandam cum in verbis, tum in moribus prae se ferant, discipulos praefinito tempore ordine euntes proximi ipsi consequantur, et absoluta lectione eodem modo in area collectos reducant.

4. Tempus silentii domestici accurate seruent discipuli, et tarde ad studia accedentes in catalogum referant, quem singulis diebus sabbatinis vel alio quovis tempore, quando exiget praefectus, exhibebunt.

5. Vigeant notae domesticae germanice loquentium, et qui per noctem habuerit, poena multabitur; parvulorum tamen ratio habeatur.

6. Nihil novi addiscendum vel componendum illis iniungent, sed curent, ut modus studendi, qui a praeceptore traditus est, observetur.

7. Saepius in hebdomada etiam non vocati discipulorum magistros accedant, ut intelligant, qua in re iuvari debeant, memores tamen sint debitae reverentiae, illos reverentes, ne frequenti conversatione abutantur, et liberiores fiant.

8. Ne discipulorum negligentiam aut pigritiam foveant, nunquam illis domi argumenta componant, suggerere tamen possunt rogati rudioribus aliqua vocabula, quanquam melius ad Calepinum

10 ib. p. 126 sq.

SCHOLA PAULINA 163

consulendum remittere, hoc enim firmius memoriae impriment, quod proprio labore invenerint.

9. Die vacationis discipulos ad locum recreationis comitabuntur, nec patientur illos quocunque libebit vagari et discurrere sed in oculis semper habeant, ut summo cum silentio et modestia, quae studiosos decent, simul congregatos domum reducant. Si quem inobedientem et immorigerum discipulum habuerint, qui nec verbis nec reprehensionibus corrigi poterit et aliis studiorum temporibus impedimento sit, ad Magistrum vel Praefectum deferant, ut convenienti remedio occurratur.

10. Praefinito tempore, quadrante post octavam, vel ad mediam nonae una cum discipulis cubitum concedant, similiter hora quinta vel citius surgant, nisi propter teneram aetatem, vel valetudinem adversam, vel parentum, praeceptorumque voluntatem, cum quibusdam dispensandum videatur.

11. Aliquoties in septimana, imo si fieri possit, singulis diebus illorum libros visitent, annotentque eos qui themata in abiectas chartas coniiciunt, vel argumenta negligenter transferunt, moneant hac de re Magistros, ut data occasione libros inspiciant.

12. Tempus orationis vespertinae et matutinae, similiter examinis conscientiae faciendi servabunt; illorum lectiones audiant, si fieri potest, antequam Gymnasium intrent.

13. Sumpto prandio per horam mediam colloquio intersint honesto, ne animus fessus studiis nimium intendatur, insuper et valetudinis ratio habeatur.

14. Quam primum reversi cum discipulis ex scholis a diversis quidem singulas lectiones a praeceptore explicatas exigant.

15. Denique paedagogi ipsi imprimis sint compositis moribus et vestibus mundi, eandemque munditiam a discipulis observari curent.

16. Curent, si fieri possit, ut et ipsi sint sodales Deiparae, et in aliqua eorum discipuli sint sodalitate, et conserventur.

17. Ne discipuli non sodales absentibus paedagogis divagentur, loco congregationis scriptione aut lectione aliqua occupabunt.


St a t u t a g e n e r a l ia o m n ib u s st u d io s is o b s e r v a n d a [a.1794]11

1. Qui Gymnasium discendi causa frequentant intelligant, Deo juvante non minus curatum iri pro viribus ut pietate ceterisque virtutibus, quam ut scientiis ingenuisque artibus imbuantur.

2. Eam quisque classem frequentabit, quae ipsi, post examen, fuerit assignata.

3. Singulis saltem mensibus omnes peccata confiteantur; Missae sacrificio autem quotidie constituta hora, ac Catechismo diebus Dominicis, decenter intersint.

4. Abstineant omnino discipuli a jurejurando, a contumeliis, injuriis, detractionibus, mendaciis, a ludis vetitis, a locis etiam noxiis, interdictis, denique a rebus omnibus, quae morum honestati adversentur.

5. Intelligant in iis, quae ad mores ac studia bonarum artium spectant, cum praecepta sive admonitiones minus proderunt, media etiam efficaciora, uti carcerem aut alia correptionis genera adhibenda esse; qui aut poenas recusarint, aut spem emendationis non ostenderint, aut molesti caeteris disciplinae scholasticae turbatores, aut denique exemplo suo perniciosi fuerint, sciant se, nulla conditionis, aliaque quacumque ratione habita, ex Scholis dimittendos, aut pro delicti gravitate palam eliminandos esse.12

6. Omnes suis quisque Professoribus obtemperent, rationem vero studendi ab illis praescriptam tum in Scholis tum domi quam diligentissime servent.

7. Serio animum ad studia et constanter adjiciant: sint in Scholis mature frequentandis assidui, in audiendis et recolendis praelectionibus ceterisque obeundis exercitationibus diligentes. Quod si quid minus assequantur, aut si quid dubitent, Professorem consulant.13

11 ex tabulario dioecesis Monasteriensis, Nachlass Franz von Furstenberg 108/3: ed. apud A. Hanschmidt, “773 bis 1815. Vom Jesuitengymnasium zum preufiischen Gymnasium" in 1200]ahre Paulinum in Miinster 797 - 1997. Monasterii 1997, p. 95 sq.

12 additum postea: „uti iam lege publica anno 1776 statutum est”.D add.: „id ipsum hisce temporibus eo inculcandum magis, quod, experientia

teste, sinister illorum conatibus eventus respondeat, qui in superhabito maiorum

SCHOLA PAULINA 165

8. In Scholis nec hac illae divagentur; sed in suis quisque locis- que modeste ac silentio sibi ac suis rebus intenti sint, neque Schola egrediantur, nisi habita exeundi facultate.14 Ne scamna, cathedram, parietes, ianuas, fenestras, neque aliud quidpiam pingendo scribendo scalpello aliave ratione deturpent seu notent.

9. Pravas, aut etiam suspectas aliorum consuetudines fugiant; cum iis tantummodo versentur, quorum exemplo et consuetudine in studio virtutumque proficiant.

10. A libris perniciosis et inutilibus legendis prorsus abstineant.

11. Sincerum animum planum que conservare, ac divinis legibus summa diligentia obtemperare nitantur: Deo vero ac sanctissimae Virgini Deiparae ceterisque sanctis persaepe atque ex animo se commendent: Angelorum opem assidue, praecipue vero Angeli Custodis implorent. Modestiam tum alibi semper, tum in templo atque in Schola potissimum servent.

12. In rebus denique atque actionibus omnibus ita se gerant, ut facile quivis intelligat eos non minus virtutum vitaeque integritatis esse, quam literarum doctrinaeque studiosos.15

consilio, prae iis sapiunt; idque sibi praestabilius ducunt studiorum genus, ad quod suo genio, vel potius praecoci saepenumero animi impetu, incitantur.”

14 add.: „Si secus faxint, praeter alia poenarum genera, Professoris erit, iubere ut ex Schola facessant: quam correptionem ni sequatur emendatio, sciant se poenis, in disciplinae scholasticae turbatores constitutis, subiiciendos esse.”

15 add.: „utramque porro operam eo spectare, ut ad actionum humanarum finem ultimum, Deum optimum maximum, referantur.”

APPENDIX II

VITA BERNARDI DE MALLINCKRODT AB IPSO CONSCRIPTA

imago Bernardi de Mallinckrodt:, ca. 1650, Mus. Metr. Monast. Nr. GE-0585-2.

LITTER A E BERN H ARDI M ALLIN CKROTII AD BERNARDUM R O TTEN D O RF, M EDICUM

M ON ASTERIEN SEM , Q U IBU S VITAM SUAM D ESC R IBIT '

Excellentissime Domine Doctor, amicorum intime et optime.

Uter nostrum prolixius ineptiat, tu ad nugandum me invitans, an ego putida facilitate impellenti nimium obsequens, nolo hac vice ad trutinam vocare, ne communem errorem populariter errans illorum me sodalitio adsociem, qui aliis largiter imputant, si quid per stultitiam deliquerunt. Absolvo enim iam nunc te huius culpae meque ex asse eius reum agnosco, sic tamen ut amicitiae illam donari flagitem. Nec enim nisi apud unum te huius errati mei venia mihi opus est, quod si ad aliorum notitiam deduxeris, non nisi id proprio feceris periculo, nec eo casu cogi potero culpae tuae poenas dare. In amici sinu et citra multitudinis conscientiam in tempore desipere apud humanos semper licuit; etsi aliter tu statues, feceris id in non repugnantem, et praeclare mecum actum putabo, si desipientem me non nisi unus rideat. Id ut facias, duplex te invitabit illicium: tum quod hoc mare stoliditatis plus satis confidenter intraverim, tum quod vanitatis vela omnia nisi prodige inflaverim. Neutrum excuso: nec diffiteor iucundum mihi fuisse viridioris aevi hanc imperatam rememorationem, eoque longius per imprudentiam provectus sum, quam destinatum erat. Sed quicquid hoc est, boni a te consuli velim, cui hoc obsequium meum non prorsus displicuisse sic certus ero, si hoc exemplo meo provocatus paululum

1 hic titulus infra ad marginem adscriptus est. Epistola scripta est m. Dec. a. 1635. Quae sequuntur dedi ad fidem editionis Urkundenbuch der Familie von Mallinckrodt. Ah Manuskript gedruckt. Bonnae 1911, t. 2, p. 475 - 486. De Bernardo Mallinckrodt v. supra cap. „De Christophoro Bernardo a Galen episcopo ac principe Monasteriensi".

et ipse de Hippocratica gravitate remittens paria hac in re facere non gravaberis. Sed rogo te, ne quae ad calcem plus satis magnifice et prodige polliceor (quis enim non promissis dives esse potest!), satyrica crisi enecare velis. Non tam stultus sum, ut ad ista praestanda ingenium et vitam mihi suffectura esse vana persuasione imaginer. Utinam de tot vel unum atque alterum siue acerbiore reprehensione pertractare sufficiens sim! Potius desiderium meum indicatum volui, quid in designatis istis optem a te aliisque Musarum torculis praestari possit! Certe subinde cum in eiusmodi materias incido, videor de plerisque pleniorem et accuratiorem aliquem tractatum haud iniuria requirere, adeoque gratiam apud me (puto et apud alios) inibit, quisquis in his me praevenire et materiam praecipere voluerit, tantum abest, ut me offendere id agens possit. Habui tamen et aliam causam huius meae apud te ostentationis, ut, si deinceps me cessatorem esse videas, huic \_sic\ castigationis tibi materia in promptu sit, iustissimaque increpatione ex hoc me albo e torpedinis veterno excites, quando non eiusdem hominis est plurima polliceri et praestare nihil. Verum de hoc postmodum viderimus. Mihi certe constitutum est, quoad per valetudinem licebit, quicquid negotiis subtrahi poterit temporis, delicatissimo studiorum otio totum dicare et hactenus circa ambitiosas curas discursantium tumultus in sinu ridere et genero<se> despicere, ut tamen nolim, si quid benignioris sortis citra inanem et cruciabilem anxietatem deinceps obvenire mihi possit, ingrata et praefracta erga Numinis bonitatem obstinatione superbe reiicere. Vale, Musarum decus, 21. decembris anni 1635.

Excellentiae tuae officiosissimus Bernardus a Mallinckrot. Piguit has nugas relegere ideoque, ut et tu cum venia illas legas, peto.

Natus est N. N.2 anno 1591 in vigilia s. Andreae apostoli3 in arce paterna N.4 sita in Alensis oppidi suburbana veteri parochia, eo dioecesis Monasteriensis tractu, quem olim Bructeri priscorum temporibus insederunt (id ex Tacito et Dione liquet), postmodum

2 sc. Bernhard von Mallinckrodt 1591 - 1664.’ d. 29. mensis Nov. a. 1591.4 arci nomen est Kiichen.


VITA BERNARDI DE MALLINCKRODT AB IPSO CONSCRIPTA 171

Drenae nomen nactus est5 (ita enim in Francorum annalibus, vita Caroli Magni, literis antiqui Leisbornensis coenobii ac alibi nominatur), eam que appellationem etiam nunc obtinet. Parentes habuit Henricum a N. et Rembertam Krevet de Alfen, quam mater Anna de Wendt ex Crassenstein post mariti obitum postumam et unicam peperit ideoque paterno praenomine appellandam censuit. E sacro fonte inter caeteros levatus est a Bernhardo de Westerholt de Lem- beck, Monasteriensi canonico et ad s. Mauritium extra muros praeposito, a quo praenomen ipsi inditum. Prima litterarum rudimenta sexennis fere in arce Lembeccensi6 percepit, condiscipulo amitino suo Bernardo de Westerholt iuniore, loci illius herili filio, quem deinceps etiam ad Nottelensem ac statim ad Osnaburgensem Ca- rolinam scholam aliasque comitatus est, donec clericatus primordia ab illius contubernio avellerent. Haec autem illo tempore (anno 1599) Widenbrugam ob grassantem Osnaburgi pestem translata erat, ibique praeceptorem tunc habuit Matthaeum Tympium,7 supremum istius gymnasii moderatorem, virum scriptis clarum deque pietate et libris non male meritum. Verum nec illic ultra semestre haesit, missus inde cum praedicto amitino suo fratreque primogenito,8 ecclesiae Osnaburgensis hoc tempore canonico et cantore ac ad s. Ioannem ibidem in nova civitate praeposito, ad Tremonien- sem scholam sub disciplina et institutione privata Bernardi Oer, aviae paternae9 fratris naturalis filio legitimo, qui postmodum Mar- purgi, ubi eiusdem sequentibus annis hospitio et familiaritate gavisus est, iuris doctor vixit et obiit. Illic rectorem tunc adhuc agebat Fredericus Beurhusius,10 veneranda canitie senex, Ramisticis concertationibus suo tempore non incelebris,11 ibique biennio fere exacto apud Hermannum Embsinckhovium, ad d. Nicolai praedicantem, cuius exstat, contra Georgium12 Braun, decanum ad Gra

5 Dreingau an der Lippe.6 Lembek apud Recklinghausen.I 1566 - 1616. fuit etiam praedicator in ecclesia cathedrali Monasteriensi.8 sc. Henrico.9 Mechtild von Oer, uxor Henrici de Mallinckrodt.10 Friedrich Beurhaus 1536 - 1609.II ut qui Petri Rami partibus faveret.12 dicendum fuit “Nicolaum".


dus s. Mariae Colon., loci archidiaconum, virulentum scriptum, hospitii iure commoratus est. Missus inde est anno 1602 tempore autumnali in eodem, de quo prius, comitatu ad illustrem scholam Steinfurtensem.13 Ubi cum alterum mensem ageret, circa ferias na- talitias Mindam evocatus est, undecimum iam ingressus annum, liberalitate patrui sui d. Eberhardi a N., loci istius decani et nobilium virginum in Leverensi coenobio praepositi, canonicatum et praebendam conferente Hermanno Stael de Suthausen, Halberstadiensi ac Mindensi canonico, illic consecutus obtinuitque eorundem possessionem die ultima decembris eiusdem anni. Deinceps igitur ludum Mindensem apud s. Paulum, ubi melioribus temporibus celebre fratrum Predicatorum monasterium fuerat, ad annum usque 1606 frequentavit ibique graecae linguae primordiis utcunque initiatus est, in qua maiorem profectum non fecisse perpetuum dolet. Sub Ioannis a Bernieckhausen, Susatensi, scholasticae pubis ephori assidui et severi, tamquam loci illius rectoris, ibi disciplina et regimine fuit. Ac anno praedicto Coloniam et Laurentianum gymnasium14 mittendus iterque iam ingressus ob grassantem illic eo tempore gravissimam pestilentiae luem15 in praedicta Lembeccensi arce, quousque patruo deducente pervenerat, per integram fere hyemem medio in itinere substitit; pertaesus autem longioris morae, dum non remittit illic, quo ire destinaverat, epidemicum malum, per menses aliquot Steinfortum rursus discedit, ubi Conradus Vors- tius16, qui postmodum sectam17 illic suam novis erroribus denuo dissecuit ac iam tunc monstri aliquid alex suspectus erat, et Iohan- nes Gigas18, medicus et mathematicus celebris, tunc temporis praeter ceteros profitebantur, hospitemque illic nactus est Clementem Timplerum,19 philosophum clarissimum et scriptis editis ob exquisitiorem methodum doctioribus mire probatis longe celeberrimum.

13 usque ad nostrum tempus exstat Gymnasium illud illustre Arnoldinum.14 cuius illo tempore (1593 - 1615) regens fuit Caspar Ulenberg Lippensis

(Lippstadt).15 quae Coloniam a. 1606 devastabat.16 Konrad von den Vorst 1569 - 1622.11 sc. Socinianorum.18 Joh. Mich. Gigas 1580 - post 1650.19 Clemens Tumpler (Timpler) ca. 1563/4 - 1624.


Mense deinde septembri eiusdem anni 1607 Minda Helmstadium ad studiorum continuationem mittitur, ubi non integro haesit anno, hospitio et mensa usus Henrici Meibomii,20 historici et poetae excellentissimi, patria Lemgoviensis ac historiarum in ista Iulia universitate professoris. Is tempore illo in flagranti gratia florebat Henrici Iulii, Brunsvicensis ducis21, cuius etiam contra Brunsvicam refractoriam editos tomos, qui tunc temporis sub incude constituti praela exercebant, ex antiquitatis monumentis illustratum et adiu- tum ibat, quem etiam principem hac occasione ab hospite prandio excipi vidit, eidemque cum reliquis convictoribus ad mensam inservivit. Albo studiosorum illic inscriptus est sub Henrico Boethio,22 theologo, pro tempore prorectore, et ex professoribus celebrioribus suo tempore supererant Daniel Hoffmannus,23 theologus, Iohannes Caselius24, philologus, et Valentinus Forsterus25, iurisconsultus, aetate grandaevi et decrepiti omnes, e caeteris Cornelium Martini, Antverpiensem26, philosophum, acrem Ramaeo- rum antagonistam, Casparum Pfafradium,27 Montensem, theologum, Henricum Gronefeldium, Osnaburgensem, iurisconsultum et consiliarium ducalem, cui utpote patris et patrui olim in eadem academia paedagogo specialiter commendatus erat, et Io- annem Freitagium,28 Osnaburgensem, medicum et poetam, illic novit, quorum ultimus post annos aliquot ad professoriam dignitatem qua reliqui illi omnes iam tunc eo tempore conspicui erant, illic auctus est, eodemque hoc tempore Groningae apud Frisios idem fungitur. Regressus deinde Mindam mense iulio (anni 1608) ad anniversariam capitularem congregationem integro, illic et ultra anno substitit, missus sequentis anni (1609) septembri mense Mar- purgum, ubi deinceps stabilius musarum domicilium fixit, ad annum usque 1615 eo in loco commoratus, nisi quod praeter quo-

20 Heinrich Meibom 1555 - 1625.21 Heinrich Julius von Braunschweig-Liineburg 1564 - 1613.21 Heinrich Boethius tl6 2 2 .25 U 611.24 1533 - 1613.25 Valentin Forster 1530 - 1608.26 Cornelius Martini 1568 - 1621.27 Caspar Pfaffrad 1562 - 1622.28 Joh. Freitag 1581 - 1641.


tannalem ex ecclesiae observantia domuitionem, semel atque iterum ob dysenteriae et pestis contagionem recedere coactus est. Si quid igitur in literis profecit, quod, quam sit perpusillum, ipsemet sibi omnium optime conscius est, id huic se loco, cuius ea de causa gratissima apud ipsum memoria est, se maximam partem debere libenter et ingenue fatetur. Peste autem anno 1611 primo cum academia universa Francobergam29 expulsus, indeque invalescente et illic eiusdem morbi grassatione Herbornam tanquam locum vicinum ad tempus, dum vis morbida remitteret, secedens illic N. Fi- cino,30 iurisconsulto, docto et humano praeceptore, usus est. Vidit ibidem Iohannem Piscatorem,31 inter suos magni nominis theologum, el Iohannem Henricum Alstedium,32 praeter alia, quae edidit, publicatis duobus praegrandibus encyclopaediae tomis celebrem, illum tunc temporis decrepitum, hunc viridis aevi et famae celebrioris, nuperum ambitorem. Inde autem verno tempore anno 1612 Marpurgum regressus sequenti aestate Francofurtum adiit, cum illic iulio mense Matthias Imperator33 Caesaream peracta electione coronam susciperet magna electorum et principum frequentia ac speciatim omnium fere, qui se protestantes dici volunt, conventum istum illustrante, atque adeo ex ipso electorali collegio praeter unum Brandeburgicum nemo abfuit. Eodem anno de probationibus disputationem patruo utpote studiorum suorum nutritio excudi fecit publiceque defendit sub Hermanni Vulteii, famosissimi iurisconsulti praesidio, cuius tamen vices subiit gener eius Christophorus Deichmannus,34 is qui ex consiliario Hassiaco et Marpur- gensi antecessore deinceps Lippiensem cancellarium per annos aliquot egit. Habuit ibidem anno 1615 paucis ante abitum septimanis et aliam sub Iohanne Goeddaeo disputationem de miscellaneis aliquot iuris quaestionibus. Eodemque anno Coloniam pro studiorum cursu prosequendo abiit, ubi statim ab initio, quod ab

29 Frankenberg an der Edder.50 Wolfgang Ficinus, tunc temporis rector.M Johannes Piscator 1546 - 1625.v Johann Heinrich Alsted 1588 - 1638.” 1557 - 1619, filius Maximiliani, eius nominis secundi. Imperator die 13.

mensis Iun. electus.i4 Christoph Deichmann 1578 — 1648.


aliquo iam tempore fluctuans dubitansque versaverat, consilium de amplexanda catholica religione, tam luculenta obtenta occasione, si errorum ex sacris literis et veteris ecclesiae sanctorumque patrum autoritate et consensu convinci posset, effectui dare institit. Dum igitur huic fini in notitiam doctoris theologi Caspari Ulenbergii,35 Lippiensis, ad d. Columbae tunc tempore pastoris, viri doctrina et pietate indeque conciliata celeberrima fama inclyti, se insinuare laborat, deterritus gravissimis illius viri laboribus continuisque occupationibus (in vertendis enim in germanicum bibliis sacris tunc temporis totus erat), sed et extrema fere senecta; nec enim octogenario minorem fuisse puto.36 Commodum accidit, ut domini Wei- deni, ad s. Severinum decani ac canonici ad d. Virginem in Capitolio, opera et commendatione familiaritatem contraxerit cum Ernesto Cholino, theologiae tunc temporis licentiato, postmodum doctore, canonico ad s. Andream (fuit is e sorore nepos Iohannis Cholini,37 presbyteri in aede metropolitica et praepositi Bonnensis, serenissimi Ferdinandi Bavari Electoris quondam studiorum praefecti, cuius sedulitate et indefesso studio, frequenti etiam lectione Controversiarum cardinalis Bellamini,38 Catechismi Canisiani aliorumque librorum orthodoxorum per Dei gratiam effectum est, ut ad sanctae matris catholicae ecclesiae gremium sub initium anni 1616 aetatis suae 24. se contulerit, excipiente primam eius confessionem Ioanne Coppero, Lunensi,39 collegii patrum societatis Iesu tunc temporis rectore, qui postmodum40 universae Rhenanae provinciae ultimus ac post subsecutam suo tempore41 divisionem superiori Rheni tractui deinceps primus praepositus provincialis aliquot annis praefuit. Factum id 11. martii anni 1616 praedicti

” Caspar Ullenberg 1549 - 1617, pastor S. Columbae inde ab a. 1605.56 revera fuit annorum tantum 66!57 1 1629, ab a. 1612 praepositus eccl. Bonnensis.18 Disputationes de controversiis fidei adversus huius temporis haereticos. Romae

1581.19 Johannes Copper 1563 - 1636 de loco Liinen, rector collegii Coloniensis

inde ab a. 1608.40 ab autumno 1616, cfr. F. J. von Bianco, Die alte Universiteit Koln ... Coloniae

1855, pars 1, p. 947.41 a. 1626, cfr. F. Reiffenberg, Historia Societatis Jesu ad Rhenum inferiorem.

Coloniae Agrippinae 1764, t. 1, p. 643 sq.


die42 s. Gregorio papae sacra, quam exinde sibi religiosius anniversaria observantia colendam censuit. Receptus ibidem ab Henrico Coffraeo, Erkelensi, theologiae doctore et ad s. Gereonem canonico ac scholastico in studiorum almae universitatis Coloniensis matriculam43 primam coram illo praestitit fidei catholicae professionem, saepius postea variis exigentibus causis et occasionibus iteratam, in qua etiam nunc eo, quod extra catholicam unitatem non reperiat firmum et infallibile fidei fundamentum constantissime perseverat, et per Dei gratiam moriendi in eadem propositum habet. Regressus deinde media aestate in Westphaliam, patrui et parentum ob mutatam religionem infensos animos delinire institit effecitque sua et aliorum opera ut priorem ubique retinuerit gratiae locum. Mortuo deinceps sequenti anno 1617 18 ian. stil. vet.44 in climacterica aetate45 patruo multis nominibus de se meritissimo fortunae suae gravissimam iacturam subiit eo quidem, si mundus et secularia spectentur, maiorem, quod eidem in dignitatibus forte successurus fuerit, nisi catholicae fidei novitia professione illa se spe ipsemet defraudasset. Quam tamen iniquae sortis sinisteritatem nunquam inter adversa computavit longe posthabitis temporalibus potiori coelestium et aeternorum curae. Invitatu autem Arnoldi a Buchholz, Hildesiensis praepositi, cui postea parilis dignitas in Leo- diensi etiam ecclesia accessit, in comitatu eius Hildesii et Leodii per aliquot menses haesit. Dumque eodem anno iter in Galliam adornare cogitat, bellicis in illo tractu motibus46 deterritus aliisque detentus remotis in sequentem usque annum privatis se domi studiis oblectans apud suos substitit ac fautorum suasu suapteque inclinatione Italiam Galliae praefecit. Autumnales igitur Francofurtenses nundinas47 eo animo et proposito, ut Italiam peteret visitans forte

42 melius pro die „vigilia" dixisset.4} d. 4 m. Maii 1616.44 loco “vet.” debuit scribere „novi“, quia Eberhardus mortuus est d. 8 m. Ian.,

qui dies est subducta vetere ratione temporis duodevicesimus.45 fuit annorum LXIII.46 conspirationem dicit marescalci Concini (Concino Concini), qui occisus est

d. 26. m. Apr. 1617 et Leonorae Galigai, quae supplicio capitali multata est Parisiis d. 8. m. Iui. eiusdem anni.

47 q. d. Frankfurter Herbstmesse (15 Aug. - 8 Sept.).

VITA BERNARDI DE MALLINCKRODT AB IPSO CONSCRIPTA 17 7

fortuna illic et48 Theodorum Sickmannum, conterraneum suum,49 qui Monasteriensis postea consiliarius ac fisci advocatus et Verden- sis cancellarius fuit, eousque sibi ignotum, bonis avibus, quem idem meditantem iter Romam usque comitem habuit, eamque ingressi sunt ipso omnium Sanctorum festo die50 anni 1618. Viditque eo ipso die summum pontificem Paulum V cum solemni cardinalium comitatu in capella Sixtiana ad s. Petrum in Vaticano vesperarum solemnia celebrantem. Illic moratus est sine aliqua absentatione usque ad mensem februarium anni 1620 perpetuo contubernio adhaerens sobrino suo Theodoro Wilhelmo Krevet,51 e primaria dioecesis Paderbornensis nobilitate, Monasteriensi tunc temporis canonico, qui paucis septimanis post huius nostri adventum e Patavino gymnasio, ubi nationis Germanicae consulem egerat, et ipse Romam appulerat. Fuerat autem noster recommendatus Serenissimo Coloniensi cardinalibus Bellarmino52 et Borghesio,53 cuius etiam utriusque et illius maxime singularem humanitatem cum liberalissima benevolentiae oblatione expertus est ac a Bellarmino paulo ante abitum ad contemplandam consistorii cardinalitii ma- iestatem introductus fuit. Observavit illic praecipue Petrum Man- derum Luxemburgium, praepositum Olebergensem in Alsatia, curiae apostolicae praelatum et Serenissimi Coloniensis aliorumque Germaniae procerum aliquot apud s. Sedem residentem, ac Iohannem Honorium ab Axel54 Ultraiectinum, iurisconsultum et advocatum magni nominis, agentem capituli Monasteriensis, cuius etiam opera Octavio Baudino cardinali, Germanicae nationis amatori summo, innotuit frequentibusque officiis eidem se approbavit. Eiusdem domini Honorii bibliotheca quotidie ipsi humanissime

48 scripsi loco „in“.49 Sickmannorum familia per saecula usque ad hunc diem regionem Rhenanam

inhabitat.50 d. 1 m. Nov.51 Gesamtarchiv Landsberg - Velen (Dep.), Raesfeld - Urkunden Nr. 369; v.

praeterea W'estfalische Zeitschrift 35, p. 117 sqq., p. 143 sqq.52 Roberto Francesco Romolo Bellarmino 1542 - 1621.” Scipione Caffarelli Borghese 1577 - 1633, Pauli papae quinti eius nominis

nepos.,4 Iohannes Honorius Axel de Seny, qui Romae a. 1627 collegium s. Norberti

condidit.


patuit, libris omnis generis et maxime iuridicis refertissima. Dum Romae moratur, Serenissimus Coloniensis ad intercessionem domini Theodori a Plettenberge, canonici Paderbornensis et Monasteriensis ac respective cellerarii (hodie meritis suis Paderbornensis ecclesiae maioris praepositi), interveniente etiam patris Petri Wi- naei, Soc. Iesu presbyteri, Suae Celsitudinis confessarii, opera et directione vacantes per obitum Lubberti ab Hatzfeldt, decani Xan- tensis et canonici Monasteriensis, canonicatum et praebendam ipsi gratissime confert. Quam gratiam putavit etiam non modice promovisse cardinalis Aldobrandini55 haud ita diu ante obtentas et transmissas ad suam Celsitudinem commendatitias. Haec nimirum sunt papalium indultorum miracula, ut et in ipsa curia existentes alibi beneficiorum piscaturam facere debeant. Regressurus igitur in patriam sub finem februarii anni 1620 Neapolim et vicina loca Romanorum veterum deliciosis secessibus nominatissima, Baias, Puteolos, Misenum, Baulos, Cumas etc., et inde revertens de via Montem Cassinum prius invisit, factoque deinceps, postquam ante abitum ad pedum oscula a sua Sanctitate admissus fuisset et sanctam benedictionem cum gratiis aliquot obtinuisset, per Spoletum et Lauretum ac consequenter per Bononiam, Ferrariam, Patavium itinere celebritati marinae desponsationis in dominicae ascensionis festo56 Venetiis interfuit. Postmodum Patavium retrogressus per Vicentiam, Veronam, Mantuam, Cremonam appulit57 Mediolanum, ubi celebrato pentecostes festo Ticinoque prius obiter lustrato per Rhaetieas Alpes et montem s. Gothardi in Helvetiam descendit tra- iectoque Lucernensi lacu Basileam, indeque secundo Rheno Argentoratum et Spiram, mox terrestri itinere Wormatiam et Moguntiam rursusque omnem navigans Coloniam sanus et incolumis appulit mense iunio, comitem totius itineris nactus sobrinum suum Krevet, de quo supra. Igitur in patriam reversus et peracta anno 1622 in Monasteriensi ecclesia emancipalione, cum anno 1625 mense septembri d. Heiden(ri)cus a Lethmate, decanus Monaste-

55 Pietro Aldobrandini 1571 - 1621.56 d. 28 m. Maii.57 “appellere” insolite dicitur de itinere non nautico ad aliquam urbem, cfr.

tamen ThLL 2, 276 ,54 sq.

VITA BERNARDI DE MALLINCKRODT AB IPSO CONSCRIPTA 17 9

riensis in domino obiisset, concordibus suffragiis dominorum de capitulo, praecipuo negotii directore et promotore benememorato domino cellerario a Plettenberg, benignissimo et maximo fortunae eius fabro, praeter meritum suum in locum demortui assumptus est.

Ibidemque in Summa aede sequentis anni (1626) autumnalibus quatuor temporibus58 sacerdotii ordinem per manus reverendissimi domini Iohannis Nicolai, episcopi Aconensis, suffraganei Monasteriensis,59 suscepit. Contigit deinde anno 1630, ut ob factam praecedenti anno edicti Caesarei publicationem capitulum Mindense ad electionem coadiutoris de assensu illustrissimi Christiani, ducis Luneburgici, praetensi eo tempore episcopi et cedere recusantis, procederet, quod incidit in diem 13. februarii, factumque est, ut et tunc vota unanimia in praedicti nihil eiusmodi ambientis ac ne cogitantis quidem personam convenirent, quae res magnam ipsi apud aliquos invidiam nec minorem molestiam conflavit, eiusque rei etiam nunc necdum videt.60 Hac autem de re cum publice satis nota sit, non attinet multa dicere. Aequo tamen animo, quicquid hoc est infortunii, hactenus tulit, suavissima oblectatione unice acquiescit insanas illas de temporarii honoris vanitatibus concertationes, quatenus licet et integrum est, facile despicit et insuper habet, potius operam dans, ut non per humilium curarum vilitatem de suo tantum aevo sollicitus fuisse videri.61 Atque antiquitatis quidem cognitio, qua se pro eo, quo erga historiam aliasque bonas literas afficitur affectu, teneri non diffitetur, cuivis vel mediocriter studioso prompta et obvia est. Posteritatis autem notitiae non nisi felicia ingenia quaeque genio praeditos eoque victuros libros progignere possint, sese insinuandi spem habent, superatque votum illud coeptum eius. Ne tamen inutile telluris pondus esse dicatur, negotiorum tetricitati temporis non nihil subtrahens id curare, subsecivis horis laborat,

58 i.e. m. Sept. a d. 16 usque ad d. 19.59 Johann Nikolaus Claessens.60 sc. videt finem.61 hic ad marginem eadem manu: „Quid Ratisbonae et Viennae ac alibi huius

controversiae causa actum sit, longum esset hic referre velle, de quibus etiam actis operae pretium visum fuit separatim et accuratius dudum egisse. “


ut lectionis taedium alternatione styli qualicunque sui, subinde levet, adeoque rudi Minerva et quasi aliud agens ad excutiendam desidiam et ingratum torporem leviuscula,62 quae sequuntur, hactenus per otium utcunque deformavit:

1. Apologiam pro Westphalia contra Lipsium et Isaacium Pon- tanum.

2. Ad illustrationem Historiae saxonicae Commentationem duplicem 1. de episcopatuum et scholarum in Saxonia fundatione, 2. de locis Saxoniae quorum... in Romanorum historiis et Francorum annalibus mentio est.

3. De ortu et progressu artis Typographicae dissertationem historicam.65

4. De scriptoribus latinis ab ultima origine Romani nominis usque ad inclinationem Imperii et praevalentem barbariem libros 9.

5. Notitiam Westphaliae, ad cuius exemplum omnes decem Germaniae circulos videbit, ut aut ipse aut alii describant.

6. De laudibus Belli declamationem ludicram scriptam eo tempore, quo comitis Egonis Furstenbergici adventu anno 1634 mense septembri finiente patria non nihil respirare cepit et hilarior quidam genius plerosque afflasse visus fuit.

7. Censuram controversiae inter Cluverium64 et Isacium Pon- tanum65 de alveis et ostiis Rheni.

8. Orationem, qua Ciceronianus Erasmi a Scaligeri66 et Doleti67 calumniis vindicatur.

His forte accedent, si Deo placuerit et operae pretium fuerit:1. De vita et scriptis Erasmi Roterdami contra obtrectatores et

calumniatores eius assertio catholica.2. Originum Ecclesiasticarum libri 2.3. Vita Imperatorum Germanorum ad exemplum Suetonii.

62 loco „leviusculae“ ed. Hermanni Keussen scripsi.63 ex omnibus quae hic enumerat operibus suis hoc solum editum est.64 Ph. Cluverius, Germania antiqua. Lugd. Batav. 1619.65 Joh. Is. Pontanus, Disceptationes chorographicae de Rheni divortiis et ostiis.

Amsterd. 1617.66Jul. Caes. Scaliger, Oratio pro Cicerone contra Erasmum. Parisiis 1531.67 Stephanus Doletus, Dialogus de imitatione Ciceroniana adversus Erasmum

pro Gn. Longolio. Lugduni 1535.


4. Historia Germanica usque ad occupatas a nostratibus occidentalis Imperii provincias libris 10.

5. Virorum et mulierum illustrium vita libris 12.6. De fluminibus Germaniae iuxta idaeam Massoni.687. De claris Bernardis ad imitationem Antonii Sanderi Gan-

davi, qui de claris Antoniis librum edidit.698. De Provinciis Romani imperii earumque initio, duratione et

interitu.9. Trifolii verae sapientiae libri tres.10. Epistolicarum quaestionum Decades aliquot.11. Nomenclator sanctorum duplex: 1. de illis, qui (a) Surio70

et Lipmano71 praeteriti sunt, ac Martyrologio continentur, 2. illorum, qui neque in hoc neque apud illos reperiuntur.

12. Bibliotheca illustrium scriptorum in modum veteris Pho- tianae.

13. Historia Ecclesiastica Germaniae.14. De vera et recta ratione extirpandi haereses.15. Disceptationes Historicae variae accuratius enucleatae.16. Catalogus quadripartitus Episcoporum Westphaliae.17. Miscellanea philologica.18. Westphalia illustrata.7219. Historia censurarum ecclesiasticarum.20. De Germanorum Imperatorum et principum cruciatis aliis-

que in terram sanctam expeditionibus.21. De sectis veterum et recentium Philosophorum.22. De veritate religionis Catholicae supplementum libelli Gro-

tiani de religione Christiana.7323. De imitatione s. Pauli sive de vita apostoli et ex illa fructi

bus in illud ad Corinth. I Cap. 11: Estote imitatores mei, sicut et ego Christi.

68 cfr. Joh. Papirius Masson, Descriptio fluminum Galliae. Parisiis 1618.69 Lovanii a. 1624.70 Laurentius Surius, Vitae Sanctorum. Coloniae 1570.71 Aloys. Lippmannus, Historiae de vitis sanctorum. Venetiis et Romae 1551 -

1560.72 in bibliotheca universitatis Monasteriensis exstat opusculum “Westphaliae

descriptio tripartita” ipsius Malincrodii manu scriptum, Sign. Nk 74, v. tab.75 Hugo Grotius, De veritate religionis Christianae. Leidae 1627.

l £ ( .T > £ .

~ T X }p 4£T )T /l

2 xal ir 'mfhr? ffoT / r>i /?y„fjytnki ^Lt- ^ rk , ^Ct

/~iOt £ fr .

(R p w J-tifl 4 S \ k f iK C \ C A

C t t f t ^ A K A

UtAfrL.fU*>k*A

f fT **/<<*«•

V W # * *» » i />nAv u &

-“!*«*•, frik (tk ~ co ln- J.fiu J j ■)•<» 'V* <WW '"/M **,W ^ 2 W * tw y4~£ A u r& W jjiL

I, -m

C-tM4rTv/&*•« ’"V~ v- y • ~ / - ^

•■'vOfr hjtA’y.—-it fc»-t V-*>~i<3!L-4<1iA, ^ . ' ^ 'WKfcf^ Pe^-t \y^*fy£jL. /U yl1

t M ip h “a P y S r^ S'V'~ i^~4° /w-i-y ^y. v4>-«AWLZ~-, (l-wp~~e osv -v C-v*’tA. »*•>£, 'w&e- /1. -V* *

f 4u/,

Y*J~v£ ,T-V O V & -V C<r**{A *t>*£ , 'V vfS& H ^.' ’

w^4--mA wt K\h-S > „ IL 'Ci

A f it U ^ V V V N ’ < > H * v'/*~ V r fv w , S {C * ~ ‘ L4 xj~*)

M

A-Q c o~~1-

(Uyio+As, ('if^ bL ,

i H - ^ * W ’7tu v j-t v>

W - «w« ~ ^ £ jL * f£ jL r

. . . . - - ,• h~-i A G ~

1 (£\%&tyhs f ( <r*^kLt

f* '* Tl i.cn^f

i /^>fc > cJHU. VVw^s < ~ r^

y ‘y t t " *T ' 'Ju kl \Mr>* v * & ^n Z Jt* d - u - A r fU * !- .*T u . ^ fjU iJ* (T u u ltl ,Y Z .lJ ^ :/% r 'yy . ■i- :. i: f^ t


24. De iuribus Imperii et vero statu controversiae illarum contentionum, quae inter sacerdotium et regnum superioribus saeculis fervuerunt.

APPENDIX III

VITA FERDINANDI DE FURSTENBERG AB IPSO CONSCRIPTA

f i i r& '%'i£v - fr s ,:6 .<%W*\

7 Mp- :&&&£** if '

#*££/* 'Zpfc'

/ (/]&**'£*> $t//£ **‘ t»^ , L * * .jU -a JZ »JZ Z « .z u Z & sw s/ jf y% A ***% — . A **Tj* *__ * m _ „....../ '

{//***•Xyyp u**"* •<&/■%% / , , . ^>a* iU -rt f l i i f h t t d i r f < ( i ' * * / * * * ■ ' ’] ? —(/ ----------------- --------------rw r~ r ~ — ■ VJ

^4/eu /**+*&J~e£a&4kfc*

>£*& *& < £ jJ ^ s r...... _ #* /?/Zm / % H t L ’4m

f£#m \

■ XP*

/****> /47*/"

,«*/ j& . * ~ J9fr4rM* flld ty t *" ^ .'• w

.£* 4fat6A*M **. s fjtts . x x m A m> jH to u

/ a

/a* ** /X. Jkg/M e& diBm C *w < S u w ^ _

» K i -i .

t<A. /'?/ J//, t c/'//rftjrt-xsu /Ziss&*L.f/ rti r**#** **■ £/A „f~yptf itCU//*. fi'. fe<6. C* r$t ri*-m A* /'

/(/&•<**/A*-*4 .'///A. ,^ * n d lir - e* /Aftsi**&+•./&* Stnwf* e/yC^^^

<*+*•ts/ M £**•*'£** /PftfMX-Att** a*. Jt& ff./ih&d-**.

'Y '* '

S&XU

•s^sty e&rj&jp

M/f* & *£ »■* c£44%P*V*~,

<«»£j(-uuCri*m ix/im*m,;P*nm xtn/fe

, 'S ,

-Y/„Z/sL jZ j£tfiaxjx *$fy£/%£et.

A

& A & , a» /tfc/Pf.XXXW * * / *

■ .rjrx / je t'/

j£Qc/y it ^ */ U »V , Xn. /jT? is& xf. </<rv*rer*&&• CjU S7:A<tJ€*

^ .£ c S £+jij? — - <* //**/ * * * * er t s & /<*/** 4 c* eJlk * i. £*#***■ / * & * ***>*'/**«**■■ J ? / ta *t* 6 t V>/ic<'x AS* i? 2 t/ / £>j*X e^ £ '

/Ut IV» i f a y 5 '

\ z4y>

V/f ;

'd t/L /ta-At/x c/J U . /tf- S j t Z jZ C /S .^ P r2 */^ t./^ A *y ^

■ tw /b *

dxr d .6*r /i*.S<l$. ~f~

r ? ^ - / S f i .

M u/» *y*<ksi.fi*: Murr?**' WX* <***■ /9I/f

&r r>e/V‘

]&>*■*• /tct *g

u .*#*, u f M*-/****re m ** * '. Sum-

V T'/er <s/au VÛtM

S?

&**/ufaj*l &IAX*fey *%/**

£*/** 4*Ujm- 0i • J , Z d _ ' ■ , ~ r/ ‘•srnf/M. /£»J Z eU ê t*4a~U ./U tSrt< iy(j(A u

/ 4 c/ e * fa e + a V 6*' ^ jf y ^

#s*- 'a./n *£££j&c*z+

6# Y aA *

J?4 /'e//*#. //y^r-Xsl-

/£ /i**rt* /* £ ? * * '/ e*£

e£tM~

v s

COMMENTARIOLUM DE VITA FERDINANDI EPISCOPI ET PRINCIPIS PADERBORNENSIS

COADIUTORIS MONASTERIENSIS1

Natus2 sum Bilstenii in arce ac dynastia paterna Westphaliae ducatus XIII. Kal. Novemb. intra decimam et undecimam horam antemeridianam anno M DCXXVI.3 Patrem habui Fridericum Furstenbergium dynastam in Bilstein et Waldenburg, praefectum in Fredeburg, advocatum hereditarium in Graffschafft, archisatra- pam Westphaliae et Angariae, Moguntinum et Coloniensem consiliarium intimum, anno M DCXLVIV. Id. Aug. Bonnae mortuum septuagenario maiorem; cuius viri virtutes et merita, cum etiamnum in memoria et ore hominum versentur, nihil de iis attinet dicere. Mater mihi fuit Anna Maria de Kerpen in Illingen ex Westrasia,

1 prompsi ex MS Sign. Nk 1 bibliothecae universitatis Monasteriensis et contuli cum H. Lahrkamp, Die Autohiographie Ferdinand von Furstenberg in: Kirche und Frdmmigkeit in Westfalen. GedenkschriftfiirAlois Schroer... ed. R. Haas et R. Justell. Monasterii 2002, p. 167 - 186, ubi aliquot leves errores emendatione indigebant. Lahrkampii, viri eruditissimi et de Ferdinando meritissimi, adnotationes theodiscas mihi magno adiumento fuisse grato animo confiteor. V. praeterea B. Haller, Die Sammlung Nordkirchen der Universitats und Landesbibliothek Miinster. Handschriften, Autographen und Drucke der Familien Furstenberg und Plattenberg aus Schloss Nordkirchen. Monasterii 2010, p. 43 et J. Ernesti, Ferdinand von Furstenberg ... Paderbornae 2004, p. 346 sq. Hoc opusculum scriptum est manu Friderici Honingh, qui Ferdinandi scriba fuit, et correctum manu ipsius Ferdinandi.

2 ad marginem a Christiano Theodoro Plettenberg adscripum est: „Pars vitae Ferdinandi Episcopi et principis Paderbornensis et Monasteriensis aliorum exemplo a se ipso conscriptae; eam ego Christianus Theodorus de Plettenberg eius nepos inter alia postquam reperi. “

3 hic Ferdinandus adscripsit: „et sacra baptismatis aqua lotus III. Kal. Decemb. spondentibus Ferdinando archiepiscopo et electore Coloniensi utriusque Bavariae duce, qui mihi per legatum suum nomen imposuit, et Anna de Furstenberg, avita mea Georgii ab Oeinhausen et Eckholt conjuge probissima familia."


pia, nobilis ac prudens matrona,4 quae multas illustres familias affinitate et cognatione iunxit Furstenbergiis et anno MDCXLVI Id. Mart. Bilstenii decessit nata annos LVIII. <...>’

Tali igitur loco natus, adhuc infans in magna aliquando vitae periculo fui. Siquidem, ut matrem saepius narrantem audire memini, cum praeter morem diu noctuque plorarem, nec insoliti fletus causam nosset parens infantem fasciis evolutum manu tractare coepit et dextro bracchiolo magnam infixam acum offendit, nec sine horrore iam tum liventi6 ex carne extraxit, sive hoc incuria nutricis sive improborum hominum maleficio evenit.

Alterum infortunium infanti accidit, nutrix vetula, morbosa et exsucca ad lac praebendum inepte adhibetur; quare non solum necessario alimento defraudatus sed etiam vitiosum hausi et multis gravibusque morbis in pueritia atque adulescentia laboravi; eaque de causa et quod dextrum bracchium casu luxatum per complures menses lectulo affixum me tenuit, serius ad prima litterarum elementa, quibus puerilis aetas impertiri solet, accessi, culpa insuper paedagogi domestici,7 viri quidem optimi et probi, sed plagosi, nec ideo minus a me dilecti et ad ultimam usque senectutem, dum moreretur, liberaliter habiti, contingit, quod ingenio minores in litteris progressus initio fecerim.

Postquam vero una cum Francisco Wilhelmo fratre juniore Si- genam, Sigodunum Ptolomaei, Nassoviorum oppidum perelegans et frequens, ad gymnasium patrum societatis Jesu anno M DCXXXVII mense Novembri sum missus, partim novi praeceptoris domestici Friderici Honingii8 privata institutione, partim magistrorum in publico ludo diligentia et praecipue cura Henrici Rexing e Societate Jesu gymnasii praefecti eruditus, in omnibus scholis primas tuli, singulari iam tum studio poeseos incensus opera deinde Joannis Velde9 e societate Jesu rhetorices professoris ad his

4 Ferdinandus corr. ex „femina“.5 quot fratres sororesque habuerit longo tractu narrat.6 in MS legitur potius „lucenti“.7 Heinrich Beginiker 1583 - 1665.8 Friedrich Honing 1618 - 1669. postea fuit bibliothecarius Furstenbergii. hoc

MS eius manus est.9 1616 - 1656. De eo v. Carolum Sommervogel, Bibliotheque de la Compagnie

de Jesus. Parisiis 1890 - 1900, t. VIII, p. 548.

VITA FERDINANDI DE FURSTENBERG AB IPSO CONSCRIPTA 191

toriae potissimum patriae cognitionem animum coepi adiicere et insequentibus temporibus res gestas episcoporum Paderbornen- sium conquisitis undequaque antiquis litterarum monumentis illustrare.

Peracto Sigenae sexennio Paderbornam ad percipiendas in Theodoriana academia philosophiae disciplinas anno M DCXLIIII profectus; magistrum nactus sum imprimis eruditum Christopho- rum Braun e societate Jesu, cuius doctrina tantum profeci, ut inter condiscipulos primum semper locum obtinuerim, primus omnium philosophiae Baccalaureus renunciatus.

Sed Paderbornae anno M DCXLVI exeunte Maio a Suecis Hassisque Vrangelio duce obsessae expugnatio10 hunc studiorum cursum non parum impedivit, dum una cum fratribus meis Fran- cisco Wilhelmo et Joanne Adolpho Monasterium Westphalorum, ubi nunc affinis noster Georgius Christophorus Baro ab Haslang in publicis comitiis de pace Europae componenda legati Bavarici munere fungebatur, deserta prima statione confugere; novique magistri nova illic in philosophia opinionem sequi necesse habui; quae rerum vicissitudo accedente utriusque parentis obitu effecit, ut relicta philosophia ad jurisprudentiam animum applicarem. Cuius paulo post prima rudimenta Bilstenii posui sub Joanne ab Hardt, jurisconsulto et quaestore domestico Bilsteniensis dynas- tiae.

Inde unius anni interjecto spatio Coloniam missus ac celeberrimis juris professoribus Hermanno Hermes et Joanni Dael in disciplinam traditus per biennium illic juri civili operam dedi; nec interea tamen Joannem Lopetz11 e societate Jesu theologiae doctorem de justitia et jure disserentem in publico gymnasio minus diligenter auscultavi.

Hac occasione et quod Wilhelmus frater meus Philomathis musas juveniles12 antehac ediderat, Francisco Van der Veken13 e

10 corrrexit Ferdinandus ex “expugnataeque”. Paderboma fuit d. 15 m. Mai a. 1646 ab exercitu Suecico duce Vrangelio (Karl Gustav Wrangel) expugnata.

11 re vera non Iohannes sed Andreas fuit ille Lopetz 1603 - 1654.12 i. e. Alexandri pontificis eius nominis VII carmina.13 Franz van der Veken Antverpiensis, theologiam Coloniae inde ab anno 1629

profitebatur; Chisii amicus.


societate Jesu summo theologo conciliatus illo manuducente Fabio Chisio14 episcopo Neritonensi, nuntio apostolico et Monasterii Westphalorum pacis universalis mediatori, per literas et carmina in eius laudem composita innotui.15 Id quod insecutis deinde temporibus mihi meisque maximo fuit commodo atque ornamento.

Interim dum ad jurisprudentiam toto pectore incumbo, nullam neglexi occasionem viros inprimis eruditos Danielem Heinsium et Gerhardum Joannem Vossium noscendi et necessitudinem cum Odorico Raynaldo,16 historiae ecclesiasticae scriptore nobilissimo, Joanne Bollando, Jacobo Balde et Joanne Bisselio17 e societate Jesu per literas ineundi; nec minori diligentia Joannis Ingelii,18 Aegidii Gelenii,19 Bartoldi Nihusii20 et Maximiliani Sandaci,21 quo e confessionibus Coloniae sum usus, Hermanni Crumbacchii, Joannis Grothusii22 et Jacobi Masenii23 e societate Jesu amicitiam colui.

Tum vero, ubi per aetatem mihi licuit, vitae ecclesiasticae ty- rocinium Paderbornae posui. Cuius telam priusquam detexere incipiam, memorandum erit, me ab ineunte aetate ad vitam ecclesiasticam capessendam informatum anno M DCXXXIV XI. Novemb. ab Ottone Gereon,24 archiepiscopo Cyrenensi et suffra- ganeo Coloniensi, prima tonsura Coloniae initiatum esse. Hilde- siensem deinde canonicatum a Ferdinando archiepiscopo et electore Coloniensi, qui me de sacro fonte, ut dixi,25 levaverat, im

14 Fabio Chigi 1599 - 1667, postea pontifex maximus Alexander eius nominisVII.

15 cfr. epistulam d. 20. m. dec. a. 1648 datam, ubi carmen subiunctum est titulo „Quercus Chisiana“, Bibi. Apostolica, Chigiana D III 39.

16 Oderico Rainaldi 1596 - 1671, qui „Annales ecclesiasticos” Baronii continuavit.

17 Bissel 1601 - 1677, Ingolstadii poetices et rhetoricae professor.18 quis Ingelius iste fuerit, nescimus.19 1595 - 1656.20 Bartold Niehus 1595 - 1656, in editione carminum Chisii anni 1645 ador

nanda fortasse versatus est.21 Maximilian van den Sand 1578 - 1657.22 Johann Grothaus SJ 1601 - 1669.25 Jacob Massen 1 6 0 6 - 1681, poeta dramaticus illo tempore celeber.24 Gereon Otto Freiherr von Gutmann zu Sobernheim (1571/72 - 1638), epis

copus Coloniensis ab a. 1616.25 Ferdinandus sua manu correxit „ut dixi“, loco “anno M DCXXXIV XI. No

vemb.”


petrasse et paucis post annis commendatione et precibus Caesareis Ferdinandi III. imperatoris Paderbornensi beneficio auctum, demum in collegium canonicorum capitularium Paderbornensis ecclesiae anno M DCXLIX XX. Octob. fuisse cooptatum. Hic meminisse decet singularis Dei providentiae; nam cum FerdinandusIII. imperator parenti meo ob suam erga domum Austriacam fidem in comitiis Ratisbonensibus canonicatum Paderbornensem pollicitus esset atque is Francisco Wilhelmo fratri meo iuniori illum donari mallet ideoque ipsum Coloniae clericum fieri jussisset, Ferdinandus archiepiscopus et elector Coloniensis, in cuius aula parens meus tum erat, interpositae pro me fidei in sacro lavacro memor omnino voluit praeterito fratre eum in me conferri.

Intra anni deinde spatium XIII. Septemb. Ferdinando archiepiscopo Arensbergae defuncto Theodori Adolphi de Reck ex Curi, Praepositi Paderbornensis, electioni anno MDCLIII Novemb. celebratae interfui, a Bernardo Frick episcopo Cardicensi26 et suffra- ganeo Paderbornensi Kalendis Novemb. subdiaconus creatus. In cuius postea consecratione hoc mirum accidisse videri potest, quod cum omnia illius munia inter canonicos diligentissime partitus Franciscus Wilhelmus,27 episcopus Osnabrugensis, Mindensis et Verdensis, pedi custodiendi praebendique curam praeter morem nulli commisisset, ideoque nemo praesto foret, qui Theodoro Adol- pho episcopi primam solemnem benedictionem frequenti populo impertitum pedum porrigeret reciperetque, episcopus Osnabrugensis reliquis collegis hocce munus declinantibus me nihil minus opinantem eo28 fungi jusserit; id quod non pauci tanquam futurae dignitatis et successionis augurium tunc acceperunt.

Per idem tempus de itinere Italico auctore Fabio Chisio episcopo Neritonensi et nuntio apostolico, quem in Italiam redeuntem, ut sacro scrinio Innocentii X. P. O. M. praeesset, Bonnae fueram veneratus consilium coepi. Hoc intellecto canonici Hildesienses per me causam obaeratae ecclesiae suae apud summum pontificem ac

26 Bernhard Frick 1600 - 1655, episcopus Paderbornensis et episcopus titularis Cardicensis.

27 Franz Wilhelm von Wartenberg 1593 - 1661.28 additum manu Ferdinandi: „extra ordinem".


turi facta mihi primae residendae capitularis, ut vocant gratia, negotium ea de re dederunt.

Anno igitur MDCLII Kal. April.29 Bonnae discessi et Landshu- ti convento30 Jacobo Balde societatis Jesu clarissimo poeta, per Ba- variam, Tirolim, Venetias, Ferrariam, Bononiam et Lauretum facto itinere31 pridie festi Corporis Christi X X IX . Maii una cum fratre germano Joanne Adolpho incolumis urbem ingressus et eodem usus hospitio in Nicolai Heinsii et Lucae Langermanni, quos Christina Sueciae regina ad certos codices manuscriptos in Vaticana bibliotheca inspiciendos et nummos veteres conquirendos Romam miserat, amicitiam primum veni. Nec diu noster in urbem adventus Fabium Chisium S. R. E. Cardinalem latere potuit, qui de eo certior factus, nos domi nostrae per suos salvere jussit et ad se accedentes non solum benevole audivit et convivio adhibuit, sed etiam viros inprimis genere et doctrina in urbe claros Natalem Rondininum,32 Pauli Aemilii Cardinalis fratrem, et Augustinum Favoritum continuo nobis conciliavit et toto illo tempore, quo Romae versati sumus, praesidio fuit. Eiusdem Cardinalis Chisii auctoritati et amicorum consilio obsecutus nomen tunc dedi Romanae academiae33 complurium doctorum illustriumque virorum gloria florentissimae.

Appetente jam autumno Italici sermonis utcunque gnarus Neapolim iter, quod Augustinus Favoritus eleganti propemptico est prosecutus, arripui; miratus tota via Appia tot praeclara veteris et recentis aevi monumenta; mirifice vero jucundissimus illius urbis situs, magnitudo, frequentia elegantiaque me oblectarunt; nec minore voluptate affecerunt conscensus spectatusque Vesuvii montis vertex, promontorium Misenum, lacus Avernus, Puteoli, Pausily-

29 ad marginem manu F.: „amicis carmine salutatis et valere jussis“. hoc carmen q. i. „Ad amicos Germanicos in Italiam proficiscens. An. 1652 ineunte Aprili" exstat in: Poemata Ferdinandi... de Furstenberg. Parisiis 1684, p. 120 sqq., quod v. supra in cap. “De Ferdinando Furstenberg etc.”.

30 correxit F. ex „salutato“.31 add. F.: „prorsus innoxis".32 Natale Rondinini, frater cardinalis Pauli Aemilii R., mortem obiit a. 1657,

XX V I annorum.33 m. Aug. a. 1652. “Academiam Humoristarum” (Accadentia degli umoristi)

dicit.


pus mira arte perforatus ac pervius, Virgilii Maronis sepulcrum et illi contigua Actii Sinceri Sanazarii nobilissimi poetae hospitio, carminibus ac cineribus memorabilis Mergilline aliaque innumera naturae atque artis miracula, quae ita me tenuerunt, ut tamen Joannem Baptistam Masculum34 e societate Jesu insignem poetam convenerim.

Reversus ad urbem sacris deinceps literis operam navavi subinde antiqua urbis rudera contemplatus eademque de causa cum Joanne Rotgero Torck,55 canonico Monasteriensi et praepositurae Mindensis coadjutore ad agendam episcopi et principis Monasteriensis causam adversus Bernardum Mallincrodium36 decanum, ob multiplicem doctrinam alia fortuna, alio ingenio dignum, Romae misso, mihi ob virtutem et doctrinam conjunctissimo, Centumcellas, Albam, Tusculum, Praeneste et Tybur perlustravi; nec ideo minus frequens, cum res posceret, in celebranda Humoristarum academia; nec minus diligens fui in colendo venerandoque Fabio Chisio Cardinale eiusque carminibus, quae in itineribus pleraque fuderat et meae curae crediderat, recognoscendis edendisque.

Per idem fere tempus canonicatus Monasteriensis a Wilhelmo fratre in me collocatus gravi diuturnaeque liti cum Rhedio37 canonico Monasteriensi, qui eundem fratri suo donaverat, me implicuit atque ab humanioribus literis ad jurisprudentiae studium traduxit exercuitque; donec rotae Romanae sententia causam tenui et adversarium beneficii possessione deieci. In hac vero aliisque controversiis praecipue usus sum opera forensi Caroli de Comitibus,38 viri claritudine generis et scientia legum praestantissimi; nec exiguo mihi praesidio praeter Fabium Chisium Cardinalem in aula pontificia praecipua gratia et auctoritate pollentem, Francisci Barberini Cardinalis summi pariter fautoris mei amicitia fuit, quam Lucas Holstenius Hamburgensis, eius familiaris et conterraneus meus, omni literarum genere excultissimus mihi conciliavit et egomet ob

34 Iohannes Baptista Masculus SJ 1582 - 1656, poeta lyricus.35 Johann Rotger Torck ca. 1628 - 1686, v. B. Haller, cit. adn. 1, p. 237.36 Bernhard Mallinckrodt 1591 - 1664, v. commentarium de vita eius in huius

libri APPENDICE.37 Joachim Adrian von Rhede.38 poeta Romanus eius temporis.


sequio meo auxi et conservavi in tantum, ut ipsi Holstenio aliquando Cardinalis Barberinus affirmare non dubitarit, me, si Urbanus VIII. patruus suus ea tempestate Romae cognovisset, minime illius ornamentis fuisse cariturum.

Interea, dum me per Gallias in Germaniam redire cogitantem Cardinalis Chisii auctoritas et favor in urbe retinet, mors Innocentii X. Pontificis opt. max. incidit, qui me summa benignitate ecclesiae Hildesiensis negotia exponentem aliquando audivit et meo rogatu Francisco Carolo Baroni ab Haslang, sororis meae filio, canonicatum Salisburgensem et Eichstetensem largitus est. Tum enim vero omnium animis successoris exspectatione diu suspensis Fabius Chisius Cardinalis pluribus demum suffragiis, quam ullus ante illum creatus unquam fuerat, Pontifex maximus renunciatus Alexandrum VII. se appellavit. Ferventibus comitiis, cum quotidie Vaticanum adirem et de Chisii valetudine ac statu rerum amicos conclavi inclusos saepius interrogarem, ipse eleganti hexametro carmine paucis ante electionem diebus mihi respondit39 et altero, postquam electus fuit, die in cubicularios intimae admissionis me retulit eaque de re per Goswinum Nickel,40 societatis Jesu praepositum generalem, certiorem reddere dignatus est. Ocyus igitur sanctitatis suae pedibus advoluto et de hoc tam singulari beneficio gratias agenti Pontifex maximus benigno vultu respondit, se hoc et meis meritis et parentis mei, quem Coloniae Ubiorum41 veneranda canitie senem sibi cognitum fuisse aiebat memoriae et suae in Germanos voluntati libenter dedisse.

Ita inter Italicos homines ipse externus singulariter mihi providendum existimavi, ut novam dignitatem absque invidia assidua aulae comite tuerer: id quod hac ratione puto consecutum, omnibus amicus, paucis et nisi compertae virtutis et doctrinae viris familiaris, Deum inprimis colere et timere, Pontificis gloriae servire, munere meo diligenter fungi et de omnibus bene mereri sentire et loqui studui, debitum omnibus honorem habui et nullam gratias agendi etiam de minimo officio occasionem neglexi, nec ullum be

39 hoc carmen edidit Josephus IJsewijn, Une epitre inedite de Fabio Chigi... in: „Humanistica Lovaniensia", t. 18 (1969), p. 136.

40 Goswin Nickel 1584 - 1664.41 add. F.: „nobilem“.


neficium in Italia concupivi aut aliis praeripui; quibus rebus fiebat, ut vicissim nemo Italorum Germaniae emolumenta mihi invideret, imo ad unum omnes summopere mihi faventes commodis meis studerent.

Nunquam sine jucunditate aurei illius temporis reminiscor, quo Alexandro VII. rerum potito bonae literae maxime florebant virique eruditi compertam Pontificis erga se voluntatem editis operibus certatim celebrabant. Quos inter tum eminebant Romae Sfor- tia Pallavicinus e societate Jesu, nobilissimus theologus et historiae Tridentinae scriptor, Romana purpura merito decoratus; Prosper Fagnanus42 juris scientissimus, quem visum oculis captum, qui perspicaci prudentia et ingenio praeditum negat, omnibus sensibus orbus est; Lucas Holstenius, bibliothecae Vaticanae custos primarius et canonicus basilicae S. Petri, nunquam sine laude memorandus; Caesar Rasponus, scriptor Lateranensis basilicae, a secretis consilii ecclesiastici statussacra item purpura ornatus; Natalis Ron- dininus, Pontifici ab epistolis ad principes; Carolus Emanuel Viz- zanius, assessor officii S. Inquisitionis editis libris clarus; Odericus Raynaldus, annalium ecclesiasticorum scriptor gravissimus et congregationis oratorii presbyter; Paulus Zacchias medicus praestan- tissimus; Matthias Naldus Senensis archiater pontificius; Alexander Pollinus Pontificis familiaris integritate morum, religione, prudentia ac linguae Graecae, Latinae et Hetruscae peritia excellens; Augustinus Favoritus, sacri collegii Cardinalium et Flavii Chisii cardinalis secretarius, vir incomparabilis ingenii, solertiae et eruditionis, Leo Allatius et Stephanus Gradius, Graece et Latine doctissimi, Joannes Baptista Turricellus, rotae Ferrariensis assessor elegiographus insignis, Hieronymus Petruccius, Guilelmus Dondi- nus, poetae praeclari, et Petrus Possinus, secretarius et historicus, societatis Jesu sacerdotes; nec ab his divellendi Laurentius Berninus eques architectus, statuarius et pictor nulli veterum secundus, et Petrus Berretinus Cortonensis, pictor et architectus excellentissimus uterque Pontifici perquam acceptus; quos omnes praeter unum Natalem Rondininum me natu maiores singulariter amavi et colui, vicissim ab illis dilectus et officiis cumulatus.

42 Prospero Fagnani 1588 - 1678.


Ex horum numero Alexander ad fallendum somnum meridianum Sfortiam Pallavicinum veterem amicum, Alexandrum Pollinum et Laurentium Berninum,43 qui certis diebus aderant, Natalem Ron- dininum, Augustinum Favoritum et me, qui in palatio Quirinali habitantes, quotidie apparere debebamus, delegit; quibuscum subsicivis horis de optimis literis et mecum praecipue de Germaniae rebus colloqueretur atque ita elegantissime, quod Velleius Paterculus de Scipione praedicat, intervalla negotiorum otio dispungeret.

Caeterum hic intimae admissionis favor, sicuti nobis perhonorificus et discendi cupidis utilis erat, ita aestate praesertim difficilis accidebat, quando et maximi calores et assiduus standi labor et cibus recens sumptus et ingenii contentio non parum subinde detrimenti valetudini afferre videbantur; sed quantascunque has molestias Pontificis maximi admirabilis facilitas, doctrina, comitas ac facundia abunde levabant, tanta dulcedine perfusis animis, ut me non semel in summo aestu pomeridiano per quatuor aut quinque horas eodem in vestigio sine ullo incommodo insistere meminerim.

Attamen huius obsequii quotidie praestandi necessitas Natali Rondinino eruditissimo mihique amicissimo viro exitio fuisse creditur; dum in summis caloribus assiduo ad principes scribendi literas studio et insuper his laboribus saepe defatigatus in febriculam incidit, quae illi fuit lethalis; mihique carissimum caput et optimis literis ingens ornamentum eripuit. De cuius immaturo funere ob arctam consuetudinem, quae ex similitudine animorum ac studiorum coorta mihi cum illo intercedebat, tantum dolui, ut in nullius morte plus hauserim acerbitatis; id quod elegi nostri et carmina in eius laudem ab Italis et Belgis me auctore composita testatum facere possunt.44 Nec academia Romana, cui iam olim Rondininus nomen dederat, luctus officio defuit, quae et Latinis et Hetruscis versibus et oratione funebri publice illi parentavit.

Huius tam celebris academiae mentio silere me vetat publicum honorem ab illa mihi habitum, quando omnium academicorum suf

43 celeberrimum illum sculptorem et architectum Gian Lorenzo Bernini (1598 -1 6 8 0 ) dicit.

44 v. „Poemata posthuma Natalis Rondinini" in Septem illustrium virorum poemata. Antverpiae 1662, ubi et carmen Ferdinandi q. i. „Honor supremus Natali Rondinino habitus" sub finem invenitur.

VITA FERDINANDI DE FURSTENBERG AB IPSO CONSCRIPTA 1 9 9

fragio eius coetus Princeps, quae dignitas uti solis doctrina aut genere illustribus viris hactenus est delata, ita ante me Germanorum contigit nemini, publico cum plausu renunciatus comestabuli Columna primariae nobilitatis principi in hoc munere successi; in quo tum liberalium disciplinas frequenti congressu excitare et mea commendatione apud Pontificem academicos et doctrina et morum innocentia45 eoque praesidio dignos juvare studui, tum effigiem Alexandri VII. Pontificis optimi maximi affabre depictam et academicorum carminibus celebratam publico in consessu academiae, cui Alexander olim nomen dederat, solemni ritu dedicavi idque grati devotique animi mei illo in loco exstare volui monumentum.

Quicquid porro temporis a divinis, a literis, a publicis et privatis negotiis et muneris mei functione reliquum erat, hoc ad tuendam valetudinem matutinis praecipue deambulationibus impendebam. Aestate vero et hieme pomeridianis horis plerumque per loca sola cum Luca Holstenio, Natali Rondinino, Augustino Favorito, Ste- phano Gradio,46 Francisco van der Veken, quem meo consilio Colonia evocatum poenitentiariae Vaticanae theologum Pontifex appellaverat, et saepissime cum Alexandro Pollino innocentissimo doctissimoque sene eodem curru vehebar; eorumque consuetudine non me solum recreari mirifice, sed etiam plurimum quotidie proficere sentiebam.

Eiusmodi tamen animi corporisque exercitationes vel cum Italica in victu temperantia conjunctae non omnino illaesum me conservarunt a febriculis, quibus subinde graviter conflictatus opera Matthiae Naidi et Pauli Zacchiae pontificiorum medicorum, qui scriptis inclaruerunt, cito convalui.

Maximum vero periculum vitae adiisse visus sum, cum aliquando Augustino Favorito comite ad captandam auram matutinam per urbem usitato more deambulantem e regione villae Ludovisiae iuxta hortos Sallustianos obvius furibundus taurus minaciter incurrit et in angusta via deprehensum prope oppressit, nisi singulari Dei beneficio fuissem servatus. Ex tam praesenti discrimine metuque subito coorta distillatio, eodem momento a capite

45 add. F.: „conspicuos“.46 Stjepan Gradic 1613 - 1683.


per coxendicem in suram sinistri pedis delapsa, per annum et amplius omnia remedia impatiens diu noctuque miris doloribus me cruciavit nec ante desiit,47 quam in itinere Germanico vehemens saepe agitatio illam discussit.

Alterum capitis periculum mihi fuit a pestilentia, quae magna clade per totam urbem grassata nonnullos etiam famulos meos corripuit, mihi Deo propitio innoxia.

His aliisque innumeris divinae bonitatis in me beneficiis saepe perpensis de suscipiendo sacerdotii ordine demum constitui. Itaque Volumnius Bandinellus, palatii pontificii praefectus et patriarcha Constantinopolitanus, me una cum Carolo Emanuele Vizzanio, cuius ante meminimus, diaconum et paucis interiectis diebus sacerdotem anno MDCLIX XIV Decemb. in sacello Quirinali creavit.

Priusquam vero sacris operatus sum etsi toto illo tempore, quo Romae fui, in confessionibus usus sum opera patrum oratorum S. Philippi Nerii instituto viventium, quod mihi adeo arridebat, ut de eo amplectendo saepe cogitaverim, apud patres societatis Jesu in collegio novitiorum septem dierum ascetius secessu et generali exo- mologesi animum a peccatis expiavi et deinde sacrificii mei primitias Deo nascenti ad praesepe in basilica S. Mariae Maioris ipsa nocte48 Christi natali obtuli, ministrante mihi ad aram Henrico Me- ningio,49 canonico presbytero ecclesiae Coloniensis.

Proximo anno, cum Pontifex maximus Franciscum Wilhel- mum episcopum et principem Osnabrugensem et Ratisbonensem a Caesare commendatum in senatu V. Aprilis habito in amplissimum cardinalium collegium cooptasset, me ad deferendum illi purpureum capitis tegumentum ablegavit; eadem occasione nonnulla apud Caesarem et Imperii principes agenda commisit.

Romae igitur profectus per Lauretum, Bononiam, Ferrariam, Venetias, Tyrolim et Monachii electori Bavariae pontificiis redditis literis Ratisbonum appulsus, in sede cathedrali in concessu omnium Caesaris et Imperii legatorum latine oratione ante aram maximam nonnihil praefatus cardinali purpureum capitis Insigne imposui maxima omnium ordinum gratulatione. Inde secundo Danubio Vien

47 correxit F. ex „ deseruit “.48 corr. F. ex „die“.49 Heinrich Mening 1620 - 1700.


nam devectus Caesarem, imperatricem viduam et archiducem traditis sanctitatis suae epistulis veneratus et Ratisbonam reversus ac Moguntiae et Bonnae electores allocutus visitatoque Coloniae Marco Gallio50 episcopo Ariminensi, nuntio apostolico, ad meos in Westphaliam properavi. Paucis inde diebus interpositis Waren- dorpium contendi et illic emancipatus capitulo generali, quod ob civitatem Monasteriensem obsidione circumvallatam Sassenbergae habebatur, interfui eoque soluto Coesfeldiae episcopum ac principem Monasteriensem accessi eique mentem sanctitatis suae exposui; a quo benignissime habitus dimissusque Paderbornam et inde Hildesiam abii et expeditis apud principem et collegas Paderbor- nenses et Hildienses iniunctis mihi negotiis Schnellenbergam ad meos redii; nec multum ibi moratus in itinere episcopum Spiren- sem51 et archiducem Oenipontanum conveni et magno Hetruriae duce Florentiae52 compellato Romam sospes et incolumis initio Decembris reverti.

Anno vero proxime insequenti sub principium Februarii Lucam Holstenium, bibliothecae et basilicae Vaticanae custodem primarium et canonicum, lenta tabe consumptum amisimus, cuius morte Graecae Latinaeque literae potissimum sacrae eo maius ceperunt detrimentum, quo vir ille moroso iudicio praeditus ab edendis ingenii sui monumentis, quae plurima elucubraverat, semper visus est alienior. Ego, cui vivus unice cupiebat nec bibliothecae domesticae usum, consilium aut colloquium suum, a quo doctior semper meliorque redii, unquam negabat, una cum Godefrido Henschenio et Daniele Papenbrochio53 e societate Jesu, qui per idem tempus studiorum suorum causa Romam venerant, omnia amicitiae et pietatis officia aegroto praestiti: fidei catholicae professionem, quam iam ante saepius editam et nunc ultro repetitam et chirographo firmatam sanctitati suae per me exhibuit, excepi, animam agenti adfui, Aurelii Prudentii hymnum ex Cathemerinis, qui exequiis defunctorum datur, ita volenti recitavi et bene precatus

50 Marco Galli t 1683.51 Lothar Friedrich von Metternich 1617 - 1675.n Ferdinandus II Mediceus.55 Godfried Henschen 1601 - 1681 et Daniel Papebroch cum Ioanne Bollando

Actis Sanctorum Antuerpiae edendis operam dabant.


sum, oculos defuncti clausi et acerbissimis lacrimis ereptum prosecutus in aede S. Mariae de Anima nationis Teutonicae, cuius multis annis praeses fuerat, lugubri pompa basilicae Vaticanae clero funus deducente, ut in vivis petierat, iuxta mausoleum ducis Juliae et Cliviae composui.

Hunc luctum brevi interiecto spatio novus excepit dolor allato Romam nuntio de morte Theodori Adolphi episcopi Paderbornensis laudatissimi principis hoc anno M D CLXIXXX. Januarii extincti.

Tum vero acerrimis partium studiis de successore eligendo inter Westphalos canonicos et Rhenanos certatum est: illis ordine suo, his vero archiepiscopo et electori Coloniensi Maximiliano Henrico utriusque Bavariae duci, cui variis de causis erant obnoxii, et ut ius suffragii in electione ferendi bis mille imperialibus nummis redimeret et hac ratione viam ad Paderam sibi muniret persuaserant enixissime cupientibus.

Indictis igitur XX. Aprilis electionis comitiis absens ego et potentiae adversarii minime comparandus, sine ambitu, sine molimine, pluribus canonicorum suffragiis episcopus et princeps Paderbornensis creatus, duorum episcoporum intercedente imperio Theodoro magno patruo meo in dioecesi Paderbornensi gubernanda Deo ita volente successi. Expertus etiam in praesenti fatalem meam de omnibus ecclesiasticis beneficiis, quae tota vita mihi obtigerunt, cum invidia dimicandi necessitatem fortunamque ingratiis adversariorum voto potiundi, et partis quietissime fruendi.

Postquam literae huius rei nuntiae ad castellum Gandolphi, ubi tunc cum Alexandro VII. Pontifici Maximo agebam, sint perlatae, incredibile dictu est, quanto cum gaudio hunc comitiorum Paderbornensium exitum, quasi ad gloriam etiam suam et curiae Romanae existimationem pertinentem, Pontifex, Cardinales et Palatini omnes acceperint, quantaque gratulatione summi et infimi sint prosecuti. Utprimum pontifex ad urbem rediit, in primo senatu X X X . Maii habito ipse de mea electione ad Cardinales referre dignatus, ratam eam habuit et insuper Julio Rospiglioso Cardinali inaugurationis meae solemnia peragendi munus iniunxit, qui una cum Hieronymo Caraffa, sanctitatis suae in urbe vices gerente, et Carolo de Vecchiis, episcopo Clusino, in aede S. Mariae de Anima nationis nostrae, cuius praeses difficillimo arctioris annonae et pes


tilentiae tempore fueram, in frequenti Italorum Germanorumque corona VI. Junii maxima cum caerimonia episcopum me consecravit. Ex illo tempore usque ad meum ab urbe discessum nullus praeteriit dies, quin et pontifex et Flavius Chisius Cardinalis magnis me muneribus cumularint.

Ad hunc locum gratam beneficiorum ab Alexandro suisque acceptorum memoriam hactenus reieci, quae et plurima et maxima fuerunt. Etenim, ut praedixi, inter cubicularios intimae admissionis adlectus primis statim diebus primum Belgii in cathedrali ecclesia Antwerpiensi vacantem canonicatum Jacobi Wallii54 e societate Jesu praecellentissimi poetae mihique amicissimi fratris filio, alterum eodem in loco Francisci van der Veken e societate Jesu fratri impetravi. In sequentibus deinde annis pontifex optimus mea petitione Francisco Emerico, fratris mei filio, Moguntinum et S. Albani, Joanni Rotgero Torckio Paderbornensem, Joanni Adolpho fratri meo Monasteriensem, Theodoro de Plettenberg ex Neilen alumno pontificio Spirensem, Friderico Matthiae de Reck55 ex Steinfurt Monasteriensem aliisque alios canonicatus largitus; mihi vero ipsi praeposituram S. Crucis Hildesii et prioratum S. Mariae de Campeio in alpibus Tridentinis; et meo rogatu per meam consecrationem vacantes praebendas Paderbornensem Joanni Rotgero de Keder, Caspari Philippi de Keder decani, qui una cum Joanne Rotgero Torckio, Joanne Alardo ab Imbsen et Wilhelmo Francisco a Vitinchoff condicto Schell praecipuus meae electionis auctor exstiterat, fratris filio, et Hildesiensem Ernesto de Lippia, Simonis Mauritii de Lippia,56 canonici Paderbornensis, fratri; post meum vero abitum mea commendatione Wilhelmo fratri germano in locum et dignitatem meam suffecto praeposituram Meschedensem et57 Salisburgensem et Leodiensem, Friderico Christiano de Plettenberg eiusque fratri Friderico Mauritio, alumnis pontificiis et sororis meae filiis, Spirensem et Hildesiensem, Joanni Adolpho fratri meo er Ignatio Meinulpho de Brencken consanguineo Paderbor-

54 Jacob van de Walle 1599 - 1690.55 Matthias Friedrich von der Recke 1644 - 1701.56 Simon Moritz von der Lippe t 1679.57 hic F. addidit „ canonicatus


nenses et Francisco Carolo Baroni de Haslang58 Passaviensem donavit, mihique Monasteriensem praebendam et praeposituram S. Crucis cum prioratu S. Mariae de Campeio retinendi facultatem indulsit.

Tantis igitur et tot beneficiis affectus praeceptis monitis et exemplis optimi pontificis imbutus dum ad ecclesiam meam propero, gratiis sanctitati suae humillime actis, obortis utrique lacrimis ab ultimo pontificis et patris optimi conspectu pedumque complexu aegerrime divellor; et sic maestus et afflictus sub vesperum amicis certatim deducentibus et collacrimantibus XIII. Junii rhedis Cardinalis Chisii per agrum suburbanum aestate pestilentem celerrime vectus, Germaniam versus iter ingredior et per Apenninum, Senam, Florentiam, Bononiam, ubi Hieronymus Farnesius Cardinalis legatus hospitio suo me meosque accepit. Inde Mediolanum et per Helvetios profectus Basileae acceptis navigiis secundo Rheno descendo et impedimentis ac ministeriis Coloniam deportatis ipse cum paucis Francofurtum diverto et conductis usus equis Schnel- lenbergam XXIV. Julii incolumis advenio; in paterna illa arce per duos menses commoratus, dum omnibus rebus comparatis et diplomate Caesareo de administrandis regalibus X X IX . Augusti Vienna ad me dato, ipsis Kalendis Octobribus Schnellenberga discedo, biduo ante praemissis impedimentis ac ministeriis; demum VI. Non. Octobr. dioecesin Paderbornensem attingo, ab omnibus ordinibus obviam effusis ad fines Coloniensis et Paderbornensis dioecesis intra Rudenam et Burenam magna cum gratulatione exceptus et Neuhusium deductus. IV. deinde Non. Octobr. solemni pompa Paderbornam equo ingredior59 et dicto in capitulari conclavi sacramento consueto ab equestri ordine, magistratu et civibus Paderbornensibus jusjurandum accipio, canonicis ecclesiae cathedralis inter missae solemnia per manus osculum obedientiam professis.

Ita publico cum plausu inauguratus et ordinibus patriae per aliquot dies liberaliter tractatis rem publicam capesso et XXVI. Octobris Paderborna Driburgum, Brakelam, Beverungam, Borchol-

58 hic F. add. „sororis meae filio“.59 corr. F. ex: „ingressus“.


tam, Borrentrikam, Kalenbergam, Warburgum, Kalenenbergam, Lichtenoam, Burenam et Saltkottenam ad cives iureiurando in verba mea adigendos proficiscor, Casparo Philippo de Ketler, decano, Joanne Alardo ab Imbsen, canonico seniori et consiliario, et Bernardo Wibbert, juris utriusque doctore et syndico capituli Paderbornensis, Nihernium, Steinhemium, Swalenbergam, Ludam, Vordam et Bredenbornam, et Joanne Wilhelmo Barone de Sintzich praeposito, Wilhelmo Francisco de Vitinchoff condicto Schell, canonico Paderbornensi, et Friderico Welterman, juris utriusque doctore et judicii aulici assessore, Dringenbergam, Peckelshemium, Gerdenam, Wilbadessenam et Lippspringam; Ottone de Borg, consiliario meo, cum Henrico Wigandt secretario Wunnenbergam eandem ob causam, ablegatis. Demum expeditis his negotiis pridie Kal. Novembr. Paderbornam redux et IV Non. Novembr. primis habitis comitiis provincialibus VII. Id. Novembr. Neuhusium ad confluentes Luppiae et Alisonis haud procul Paderborna situm Ordinarium domicilium cum universa aula commigravi.

APPENDIX IV

FABII CHISII QUI ET PONT. MAX. ALEXANDER VII CARMINA QUAE AD MANSIONEM EIUS MONASTERII

SPECTANT

CARMEN L X X V I1

D. Francisco Albicio praesuli. Romam.Patientiae ab amico admonitus, tranquillo se animo esse ostendit:

Monasterium Westphaliae Urbem, aedificia, incolas ac mores ludicro carmine describens.

Albicii genus Hetrusci, quo saecula pacis Artibus, et belli nobilitata nitent;

Qua me donatum voluisti, reddo salutem.Et precor optatos vivere perge dies.

1 Haec carmina affero ex ed. Parisiensi a. 1656, cuius ed. anastatica invenitur in: Fabio Chigi. Philomati Musae Juveniles ... Faksimile der Ausgabe Paris 1656 mit der Ubersetzung von H. Hugenroth. Coloniae 1999, pars 1.


Vix tua postremis Augusti missa diebus A d nostras venit littera grata manus;

Illa iubet coeptos inter perstare labores,Dum niteat placido candida stella mari.2

Perfer et obdura; franget patientia ferrum:Sic loqueris; rursum sic loquor ipse mihi.

Sensi equidem voces perfundere pectus amicas, Perque meos sensus serpere; Perfer adhuc.

Pareo mandanti facile; utque agnoscere possis, Tranquillo sedeat quae mihi corde quies;

Carmina si veniunt animo deducta sereno,Et solum laeto fingitur ore sonus;

Experiar calamo committere verba fluenti,Et mea non iusso carmine musa ruet.

Intermissi igitur veniant in vincula versus Sponte sua, venae liberioris opus.

Tempora sunt noctis decies aequata diei,Ex quo Saxoniae limina prima tero.

Huc sancti me iussa Patris traxere, patulci Bellica dum Iani claudere templa cupit.

Hic Mimigarda tenet, quo Regi vinctus utrique Legatos Caesar miserat ante suos.

Magnus id oppidulo nomen dum Carolus olim Et Mitrae dedit, et Religionis opes;

Inde Monasterium sexcentis audit ab annis, (Germanis Munster) W etphaliaeque caput.

Urbs gemino muro, gemina circumdata fossa;Quam procul hinc Amasis3 lambit, et A lpha4 secat.

2 cfr. hymni celeberrimi de Virgine Maria initium “Ave maris stella”.3 Germanice nomen fluminis Ems.4 flumen Aa.

Et caveis suspensa tribus...

Templa nitent veteri cultu, postquam omnis abacta Cum duce vesano turba retincta5 fuit6.

Contingunt nubes praeacuto vertice turres,Dulce ubi dant aera sacrata melos;

Et caveis suspensa tribus sublime, nefandae Haereseos poenas corpora trina luunt.

Pingui saepe luto sordent obliqua viarum,Et lateri aggestus fumat utrim que fimus:

Namque boves foetae, et cives clauduntur iisdem Aedibus, hircus olens, setigerique sues.

Evocat in campum cornu resonante subulcus,Cum primum tenebras discuti orta dies.

V ix properant serae densata crepuscula noctis,Cum pecus ad proprias ille reducit haras.

Turmatim admissos mirabere moenibus omnes A d stabulum nota currere quemque via.

5 male intellegunt hunc locum interpretes. “Turba retincta” est turba eorum qui denuo lavati sunt i. e. turba anabaptistarum. Retingere est enim anabaptizare, v. Io. Matthias Gesnerus, Novus linguae e t erud ition is R om anae th esaurus , Lipsiae 1749 (eundem nuper edidit cum nova praefatione domus editoria La scuola diP itagora Neapoli 2006), s. v. Hoc vocabulo eodem sensu utitur Hermannus a Kerssen- broch, e. g.: “retincti cum viribus suis diffiderent, ad armorum copiam confugiunt” Hermanni a Kerssenbroch A nahaptistici fu ro r is M onasterium inclitam W estphaliae m etropo lim ev er ten tis historica narratio ... Ed. H. Detmer. Monasterii 1900, pars 2, p. 491, cfr. ”ad quam [fc. m atronam ] retingendam mittitur Rothmannus" ib. p. 540.

6 i. e. inde ab anno 1535.

n «<#«> £ d * ± j LnJK. t u e

M*A‘ <4U-*~i~u2> oka, fisJttJr-HtJ .hy> J«& jUK.4tO t • // iL a-t j fut.< tl*-4 j£ ; r i e . r e. t/ d <

| itAlt M*? jtru.4 -j t i i K v M / i x . f t n . 4 t ' — ~" 11 m f i i hi^~i tr r

•±.*./UA~*f0~'A-S*/ sv*u>n*-> .- (a!»< # ,‘h'“ ■ f C*t. H| t f ir 1* Tt /*L?a-*0

lue? £**.*< i4euhJt t**n4~t4 *«-tc-ii3<./v-A->; %>uj iin&tM.* yn*~?+uu rurf t-tt* ■

& J tla -t f j x j <(A.*M.£4

#*4 4s*tv4HV ; KMt iM * t rA%.>

e *■ t f & M + t l+> r* * -£ * A * J ***,/>>.f /> /f /t t . . / . ,«■•tfTicvMHr* StM-c/UhJ ^ £iff-r<Aj

'■ JL\*via4 ctyru.*kJ UAjrxJ i nxMMJ- .'?rrrul *tf A+fte-l

. bn '~AJ ' 1TJfaftff}c/e*tefr: f***£, / fC . 44-t£. *-^jL * * « « /-U»Yl*t*~> r u t f f l+ U .JtMLfUA4~ MA,VrUiX tUA*0? ,

%‘-'-p’ *♦*v£e«t - /e***/.

Officiosa cohors grunnitu p laudit, et ampla Atria persultans, ad sua claustra redit.

Vestibulo videas vaccas hinc inde cubantes;Turma salutatrix fulcit utrum que latus,

Anser, anas, felis, cristati fem ina galli,Et canis atque ovibus qui sociantur equi.

Hac natis famulisque aditus, m atrique, patrique est Qua fumo et flammis laxa culina patet.

Desinit in latum tota ingens aula caminum, Suspensi pretium qui petasonis habet.

Vix succisa Ceres, spicis paleisque referta Excipiunt laxae grandia plaustra fores.

Confusas segetes tecti sub culm ine codunt,Atque repurgantes grana subinde legunt.

Haec celeri frangit gyro versatile saxum,Undarum cursu seu levis A lp h a7 citat,8

correctiones manu Ferdinandi Furstenberg ad Clhisii carmina factae.MS Bibi. Univ. Monast. Nk 14 f. 7 /

7 flumen Aa.8 molas dicit aquarias, quibus Monasterium atque loca quae circa sunt paene

ad parentum tempora prae ceteris in Westphalia celebria fuerunt. Hodie cesserunt

FABII CHISII QUI ET PONT. MAX. ALEXANDER VII CARMINA. 2 13

1. insigne generis Droste; 2. domus arcuato opere insistentes, quae forum cingunt.

Sive decussatis trabibus pendentia circum Praecipiti volvunt lintea tensa Noto.

Plebeias aedes paries sustentat, ab imo Contextus querna culmina ad alta trabe:

Hunc lateres cocti, vel mixto vimine creta Vestit, et obducto stupea fulcra luto.

Nobilium sculptis spatiosa palatia tignis;Maiorumque armis caerula vitra nitent:

Et decorat pictos cervorum cornua postes, Aut lepus, aut hirta pelle timendus aper.

Villosae exuviae, desectaque terga ferarum, Illustre haec limen rapta trophaea notant.

Secernunt humili venantum insignia vulgo;Quique praeest aliis, imperat ante feris.

Porticus innumeris format spatiosa columnis, Et plenum multa semita merce forum

Curia resplendens attollit ad aethera culmen, Et patriae Patres excipit aula capax.

Mancipat obsequiis nativa modestia cives,Et cibus immodicas, et toga damnat opes.

Ingenuas artes, ac Phoebi castrea sequuntur, Quaeque docent veteres dogmata sacra Patres.

Hemicyclo vultum supponit femina pullo,9 Quam subtus Tyrio Syrmate byssus obit;

Aut corbe inverso pluvia defendit ab aura, Cratibus incluso, de grege siqua venit.

9 v. insequens carmen.

FABII CHISII QUI ET PONT. MAX. ALEXANDER VII CARMINA. 215

Unica laus Baccho, quem Rhenus et unda Mosellae Transmittit plaustro, aut Gallica cymba vehit.

Inclusos hypocausto, adventu prandia noctis,Et coenam Phoebi claudere luce iuvat.

His ergo in tectis tranquillam protraho vitam,Quantumvis mentem tetrica cura voret.

Sit licet in tenebris luctuque diutinus atro,Et tegat assiduo Iuppiter imbre caput;

Am bulo, servo domum, lego, scribo, negotia curo,Sacra colo, pacem nocte dieque rogo.

Cetera, si redeam sospes, me dicere coram Fas erit: interea me redamatus ama.

CARMEN L X X V II FELKEN.

D. Francisco Nerlio, Mantuano Marchioni.Amico, qui Monasteriensem vestem miratus, qua mulieres caput et

humeros tegunt, eam depingi curaverat, ac in Italiam miserat.Eamdem accurate describit per otium et ioci causa.

W estphalicae tibi cura fuit non ultima vestis, Q ua graditur cultu femina cincta caput.

Clarius exponam, si fecerit otia Phoebus, Notaque depinget Musa colore suo.

Hemicycli specie planam tibi finge tabellam, Quam circum tenuis nigraque lana tegit.


Chorda premit frontem, tergum sed circuit arcus;Vix humeros ex hac pendula palla terit:

Illa pedes binos, ternos amplectitur iste;Palliolum pendens sesquipedale puta.

Quod si crassa humeris matrona extenditur amplis, (Quales Saxonica sub regione tument)

Augetur mensura brevis, proportio donec Exaequet modulo grandia membra pari.

Exterius lana, interius bombyce superbit;Atque Damascena floribus arte nitet.

Extremas oras circum bombycina vestit,Undique et ornatum fimbria sepit opus:

Non secus ac summa quondam cervice canistrum Lenta gradu incedens Attica virgo tulit.

Femineum hoc decus est dum iam spectabilis errat Per fora, per plateas, per sacra templa pedes

Non caelum spectare potis, non cernere terram;Tam plenum aequali pondere librat onus.

Candidior dici e nigro seu malit amictu,Ut magis e picea Cynthia nube micat:

Sive cupit gravior populo, maiorque videri,Qualia sub pluteis stant simulacra Deum;

Non illi Eoam praeponat crede tiaram,Non Cidari Armeniae posthabuisse velit;

Praeferat et Phrygiae sinuosum Westphala mitrae, Ausa magis Felken tollere ad astra suum.

Ingressura, latus praemittere cogitur, aedes,Si forte angusto ianua poste patet;

Cornua tam late rectam protensa repellunt;Obsequium hoc vesti debet habetque suae.

Est tamen his aliquid velis obnubere frontem;Qui tegitur, magis hoc eminet orbe, decor.

Est et in obstipa quaedam cervice venustas,10 Maiestasque suo grandior ore sedet.

10 nam obstipam cervicem habuit et pulcher ille Alcibiades.

FABII CHISII QUI ET PONT. MAX. ALEXANDER VII CARMINA.

Obvia si veniat Chloris, seu iungere dextram, Oscula seu labris officiosa dare;

Utraque conversas adnectit machina frontes,Et coeunt una bina theatra rota.

Palliolo facies abeunt humerique sub atro,Atque ambae ducto protinus orbe latent.

Nec locus est ultra, cupiat si Delia coetum Augere officiis obsequiosa suis;

Ni rursum in partes discinditur Amphitheatrum, Ac duplex secto pegmate scena redit.

Funeream nuper comitans longo ordine pompam Opplebat totum magna caterva forum.

Astiteram summa spectatum forte fenestra,Cum species oculos perculit illa meos.

Visa atrata mihi ferri tabulata per urbem Sponte sua, miris exagitata modis.

Elysios timui manes, umbrasque silentum Suppositas tectis membra movere dolis.

Visa modo e silice ingenti strata ampla viarum Se tacita sensim proripuisse fuga:

Et modo squammosi infandum praegrandia ceti Protinus occulto serpere terga pede:

Aut quae bellantum clypeis intexta refertis Testudo assurgens hostica tecta subit.

Usque adeo imponens lunatas Westphala peltas lungebat capiti nexilis arte phalanx.

Non glacialis hiems, non fervens impedit aestus Nobile gestamen, non gravis imber aquis.

Si tamen Aeolidae surgunt in praelia fratres,Non secus ac vexant carbasa tensa mari:

Tum vero ex humeris extremas protinus oras Corripit, et forti stringit utrimque manu:

Aut rapidi facto si perstent agmine venti, Complicat, ac lateri pensile gestat onus.

Haec tibi Westphalicum repraesentantia Felken Carmina mixta iocis garrula Musa dedit.


Si male describunt, nec percipis, abiice versus.Et tibi sint lusus, qui mihi lusus erant.

Scilicet ingratas libuit sic fallere curas:Omnis namque meo est Carmine cura procul.

CARMEN LX X X VIID. Hieronymo Bonviso Camerae Apostolicae clerico.

Iter Colonia Monasterium usque Westphaliae M.D.C.XLIV. amico mittit, qui illud querebatur se non accepisse.

Martius a decimo quartum numeraverat ortum Solis11, et optatos caelo diviserat ignes12,W estphalicum succinctus iter cum Numine fausto O rdior, invectusque tuis Rosette quadrigis,(Purpreo Rosette15 Patrum pars digna Senatu)14 Excipior ratibus. Veteris linquuntur Agrippae Moenia, nunc Ubiis late memorata Colonis.15 Iam minimas Titan spargebat grandior umbras16 Cum nos laeva cito devectos Zonzia17 Rheno Vidit, et obsequiis explosa boantibus auras Implerunt tormenta: Patrum sic iusserat ipse Et Cleri caput, antiqua de gente Lothari Eximius Princeps.18 Nec eodem dissita longe est Littore Novesium19 mordacis naenia vulgi.

11 i. e. die 14. mensis Mart.12 i. e. sol per omne caelum sparserat suam lucem.13 patrio nomine Carlo Rosetti 16 14 -1681 .14 “purpureus Senatus” est Collegium cardinalicium.15 Coloniam Claudiam Aram Agrippinensium dicit (cui est nomen Koln indi

tum), quae voluntate Agrippinae Claudii caesaris uxoris ex oppido Ubiorum gentis facta est.

16 i. e. crescente iam die.17 hodie urbi nomen est Zons.18 Ferdinand von Bayern 1577 - 1650, qui inter alias dignitates etiam Monas

terii episcopus fuit.19 ad Novaesium (Neufe) saepe acriter pugnatum est.

FABII CHISII QUI ET PONT. MAX. ALEXANDER VII CARMINA. 2 1 9

Ferdinandus Bavarus. Pinxit Volfgangus Kilian ca. a. 1618 Mus. Metr. M onast. Nr. GR-0179-2.

Nussia Burgundis annum quae restitit unum,Nussia Farnesio mensem quae restitit unum,Illa diem vim Gallorum non sustinet unum,Et nunc Hassorum concessa furentibus armis Paret adhuc. Ripae dextra spectabilis arce Tollitur urbs, quondam pagus, cui Dussela parcas Affusus largitur aquas, et nomina donat.20 Inclytus hic regnat Boiorum sanguine Princeps,21 Maiestate vigens, multaque aetate verendus;Q ui celeres submittit equos currusque; nec ipse

20 a nomine rivuli qui Dussela vocatur.21 serenissimus princeps Wolfgangus Wilhelmus de Neuburg, Jiilich et Berg.


Segnior occurens venientem comiter imis Excepit gradibus, prim oque in limine, quartam Tinnula vicinis cum turribus aera sonarent.Illius imperio iam tum praenobilis Harfe22 Missus Agrippinam, tanti nos hospitis Aulam Ursit adire Ducis, mensaque domoque potiri.Hic stata quae attulerant cineres ieiunia sacri23 Excusant coenam, tenuesque in corpore vires Conciliant somnum. Alternis sermonibus aptum Mane datur; cantus, et multo prandia potu, Lustrataeque aedes, urbs, et munimina valli Eripuere diem: tum prima luce sequentis Cedimus; ad navem Princeps deducit euntes. Afflabat levis aura comes; sed turbine caelum Vertitur: exsurgunt fluctus, clausaque fenestra Cogor ab iratis memet subducere ventis,Interiore latens fundo: nec Caesaris usquam Insula, Germanis Keiserwerth, margine dextro Visa; nec est Rurord,24 qua Rhenus gurgite vasto Rurae25 sorbet aquas. M ontano a Principe26 pignus Illam Agrippinae Praesul tenet; Hassica vis hanc Possidet. Orsoiae laevo iacet aggere castrum Principis Auriaci. Averso molimine nautae Conducunt iumenta, ratem quae pectore prono Iuncta trahant, Bergae Rhenanae27 moenia versus, Et qua praesidio W esalia28 tuta Batavo Ostentat validas arces. Hic stertere noctem,

22 Iohannes baro liber de Harff (Freiherr von Harff zu Dreiborn, Heistert, Hiils, Vettelhoven, Laurenzberg tl672), ex illustri illa gente quae comites Villel- mum de Mirbach-Harff 1871 - 1918, Claudium de Stauffenberg 1907 - 1944 et baronem Andream de Harff 1931 - 75 genuit, qui omnes variis fortunae casibus trucidati sunt.

23 sc. temporis.24 Ruhrort.25 Ruhr.26 Herzog von Berg.27 Rheinberg.28 Wesel.

FABII CHISII QUI ET PONT. MAX. ALEXANDER VII CARMINA...

Luppia: Monumento Paderbornensia ... Francofurti e t Lipsiae 1713. p. 12.

M ox rhedas aptare datur, currusque, meamque Lecticam, medioque die discedere; et umbras Cum nox obscuro diffunderet humida caelo,Tangere Dorstenam29, quam Luppia50 dividit undans, Quaeque hilaris facibus, tonitruque admisit inermi. Sed muralis honos, cava quo nos aera salutant, Vulnerat assuetas Musarum cantibus aures.

29 Dor st en.30 Lippe.

2 2 2 d e l a u d ib u s m o n a s t e r ii WESTPHALIAE METROPOLIS

Illa tamen repetit Praeses bellator eunti Officia invito, postquam recreata sopore Membra satis, caligasque suas ocreasque madentes Quisque sibi multam in noctem siccaverat igni. Improba confuso tempestas mixta sereno Et dedit et siccavit aquas. Dum proximus axi Iam Phoebus medio dubios effunderet ignes, Urgeretque fames, parcis ientacula mensis Halterenan dedit; sed equis bona pabula largus Rusticus apposuit, foenique ac dives avenae.Nec mora, turbato caelo perreximus ultra, Undantesque vias pluviis, stagnantiaque arva Emensos, rursum madidos lassosque nitente Sole Ludinghusae52 statio miseranda recepit:Haec tamen Hassiacis armis tentata potenter Restitit, et superest proprio sub milite tuta, Insignis templo, et parva spectabilis arce.Coenati modice fessos componimus artus.Dum Phoebus nitido disiectis nubibus ore Clarior affulsit, lento nos pergere gressu Malumus; atque ideo fumosa mapalia35 forte Ingressos, mixtosque bovi, desecta nigrantis Mucida nos iuvit panis consumere frusta,Quem PompernikeP4 appellat Westphala pubes; Vix cibus agricola dignus nudoque popello.

31 Haltern.32 hiidinghausen.33 taberna nomine 'Wittlerbaum quam Chisius invisit, aedificio multoties

mutato, adhuc exstat; nunc nomine “La strada” (DavertstraBe 176, Miinster- Amelsbiiren) appellatur. Est caupona italica permediocris farinae.

34 hac vocabuli forma (i. e. „o“ loco „u“) Westphali quondam re vera utebantur, cfr. „baarer Pompernickel, ohne Butter wird dabei gegessen" J. M. Schwager,„Uber den Ravensberger Bauern" in Westphdlisches Magasin zur Geographie, Historie undStatistik. Bilefeldae 1786, t. 1, fasc. 5 -8 , p. 59. Cfr. opus eximium Carinae Gentner q. i. Pumpernickel. Das schwane Brot der Westfalen. Detmoldae 1991, p. 35; 50 sq.; 53, 60.


Ad quartam nobis rhedae, quas Caesaris ultro Et Galli Regis Legatus miserat (ingens Memmius35 hic Comitum decus, alto nobilis ille Stemmate Nassovici generosus sanguis Adolphi36) Occurrunt, equitesque simul, civesque frequentes. Bellica dum tormenta vomunt incendia, portam Ludgeri ingredior; miles longo ordine utrimque Per fora, per plateas plaudit crepituque tubaque;Et plausum clamore vago turba obvia complet. Usque adeo Pacis post horrida bella cupido Te Mimigarda tenet, sanctaque a Sede vereris Legatum, qui discordes in foedera tandem Restituat Reges. Pergo hinc ad claustra Minorum:37 Obvia signa crucis spectans descendo, piosque Exequor amplexus, et cernuus oscula figo.Tum subeo templum, summamque acclinis ad aram Divinum veneror curvato poplite Numen, Ingeminansque preces, postquam data signa salutis Affusum in populum, cogor captare quietem, Taediaque aerumnasque viae relevare sopore.Sex abiere dies, Ubii queis tecta Coloni Liquimus, et Mimigarda tuae successimus urbi Nunc rate nunc curru vecti. Pars cessit amoenis Colloquiis, pars divinis impensa viarum:Namque, Deo grates, Sacris operatus ad aram Quoque die, sic orsus iter, sic claudere tandem Incolumis volui, primasque impendere Divis.Nunc age, susceptos ob nostra silentia questus Pone lubens; exsolvo fidem, promissaque trado Carmina, descriptamque viam: tamen ista monendus Es mihi, non veterum signari tempora ritu,Quae rapit occumbens duodenis Cynthius horis;

55 Claude du Mesmes.36 Adolf von Nassau 1250 - 1298.37 sc. ad monasterium fratrum Minorum (Minoritenkloster).

2 2 4 DE LAUDIBUS MONASTERII WF.STPHAT.IAF. METROPOLIS

Qualia sed iuncto censet Germania Gallo38;Quae mihi, quaeque tuae precor esse optata saluti.

CARMEN LXXXVIII D. Lucae Holstenio canonico S. Petri. Romam.

Iter Monasterio Westphaliae Aquisgranum anno MDCXLIX. in ipso itinere scriptum in pugillaribus.

Hunc etiam lectica velis lenire dolorem:Tu mihi Musarum stimulos, tu carminis aestum Sufficis, et docti celebratum numinis antrum59 Clausa refers; tua nec Phoebum cortina fefellit;Tu curas animo, tu toedia longa viarum Abstergis placido per amica silentia raptu.Eia age, da numeris rursum brumale paratis Scribere iter, quodque et cupidis recitetur amicis,Et versu non ficta canat, permixta iocosis Seria connectens, vario discrimine rerum,Et pugillares placituris compleat actis.Septima iam lento gressu diffugerat aestas,Ex quo Westphalica Pacem sectabar in urbe Tot Legatorum medius, quot maximus Orbis Contulit Europae, quos mens diversa coegit,Mens rursus diversa suas reiecit in oras.Nam votis frustrata suis Germania discors,Iurato quamquam strinxisset foedere dextras,Norica40 tecta novis complebat moesta querelis;Et Regum amborum Proceres abiere relicto Concilio, et coepta rupere negotia Pacis.Tantae molis opus Pax est, ubi Martia Gentis Pectora dissidiis semel incaluere cruentis.

58 apud veteres Romanos atque Chisii temporibus in Italia dies fuit in 12. ad diei spatium accommodatas atque ideo variantes partes divisus, in Germania vero et Gallia, sicut hodie quoque, horae spatium non variabat.

i9 antrum Corycium dicit deo Pani et Musis dicatum.40 i. e. Bavarica.

FABII CHISII QUI ET PONT. MAX. ALEXANDER VII CARMINA.. 2 2 5

Tunc spe delusum tandem, postremus ut Alpham41 Desererem sancti indulsit clementia Patris, Permisitque auras alibi captare salubres.Sed pluviae, et varii tentantes viscera morbi Protraxere viam, dum iam brumalibus horis Flecteret auricomos spatio breviore iugales Cynthius, et tardas noctis produceret umbras; Gallorum extemplo cum Regis epistola venit,Et me colloquiis Pacis cupit esse sequestrum,Quae Mazarinus sacro spectabilis ostroAtque Comes Peneranda42 ineant; urgetque remotaPosthabita ut regione, celer vestigia flectam;Qua vaga finitimis sociantur Lilia43 Belgis.Ergo Syracusiae lux consecrata Puellae,44 Tertia post decimam quam fert aurora Decembris, Suasit iter Mimigarda tuis e moenibus oram Australem versus, qua concitat Africus imbres. Praecedit Tubicen, conductaque plaustra sequuntur; Pars famulum sublimis equis, pars altera rheda Vectatur: namque urbanam traxere iugales Tres vacuam, seni (melior quo clausa supellex) Exagitant currum gemina pelle undique tectum. Abnueram festos plaudentum admittere bombos, Quandoquidem sanctae Fidei nova damna dedisset Vana superstitio, diris onerata, meaque Detestata45 manu; quae sacris caussa repente Abscedentem aris, lecticae in sedibus abdit Orantem Superos, et fortunata precantem.

41 flumen quod theodisce Aa audit.42 Gaspar de Bracamonte y Guzman, comes de Pefiaranda (1595/6 - 1676)

regis Hispaniae legatus.4> i. e. Francogallia, cuius regni insigne lilium.44 sanctam Luciam dicit.45 ed. Paris. 1656 „delestata“. detestor aliquando „amoliri, avertere, deos invo

cando; idem quod deprecari" significat, v. Forcell. s. v. 2.


Sed repetis Francisce tuis Guilielme46 lacertis Complexus, magnus Boiorum sanguine; sed quem Maiorem virtute canent venientia saecla,Sit Mindae Verdaeque licet praerepta tiara Vi Martis, nec adhuc patrem Oznabruga salutet. Post vallum armorum Praeses mihi dicit amicum Supremumque vale: magno tormenta boatu Bellica discessus populo tum signa dedere. Maturamus iter, nisi qua vada caeca morantur, Invitosque tenent coenosa obstacula currus.Vidi ego, cum mediis fractus pons falleret undis, Et raperet vestes et doctae Palladis arma,Credita robusto plaustro; vis iuncta virorum Erigit, et rursum limo defixa tenaci Esseda conspicio, donec labor arsit equorum,Et vix bis seni pariter traxere iugales.Iam brevis occiduas Sol inclinaverat horas,Et medium restabat iter, multoque peracto Deterius: late passim stagnantia rivis Prata iacent, dudum nullos experta ligones,Nec navem passura. Galen47 hic obvius unus E dominis summae Mimigarda venerat aedis48, Queis sacri praebent canones49 venerabile nomen. Ille Ludinghusae50 luna rutilante recepit Sedulus hospitiis, ac multo comis honore.Postea per medias iterum via coepta paludes, Quam tandem egressi, siccis vectamur arenis;

46 episcopus Franciscus Wilhelmus (Franz Wilhelm von Wartenberg 1593 - 1661), qui episcopatus suos Mindae (Minden), Verdae (Verden) et Osnabrugae (Os- nabriick) infeliciter eo tempore amisit.

47 Christophorus Bernardus de Galen, postea a. 1651 a Chisio episcopus consecratus, ex illustri illa comitum de Galen familia, v. quae excerpsi ex relatione eius de statu dioecesis Monasteriensis.

48 aedes cathedralis, der Dom.49 sacri canones praebent venerabile nomen (sc. canonici) propter ius canoni

cum.50 Liidinghausen.


Improvisus adest recto cum tramite Praesul Forte Sebastenus51 rheda, nostrosque serenus Currit in amplexus: Quatuor tum milia mensos Excipit Halternae52 dapibus nos Praetor, et hospes Ipse sua nitidus populo de lance ministrans Ex aequo Imperii leges, et iura culinae.53 Cedenti comes ire cupit; sed amica volentis Cura satis, tali grates pro mente rependi.Hinc via Dorstenam54 capta est, quam tertia noctis Hora dedit: portam sed tactus labe Lutheri,Caesarius quamvis Ubiorum Principis urbem Obtinuit praeses, tardo molimine pandit,Viscera causatus misero districta dolore:Seu tamen hic morbus fuerit, seu tarda voluntas,Obsequio verbis prompto mox sedulus orat,Ut mea nocturnis tacitum det tessera signum Excubiis: promptum delati munus honoris Abnuo; morborumque aliquam submitto medelam.Mane aderat sanus, meque extra moenia duxit.Stagnantes iterum colles, nemorosaque late Ac sterilis tellus transfert ad claustra sacratis Virginibus culta55: at clausis nos undique portis Hospitio prohibent, precibus pretioque rebelles.Vulgus inhumanum putri de nomine semper In Sterkenroden56 toto memorabilis Orbe.Progredimur tristes, Aemsuri57 flumina donec Sublicium pluviis auctis superantia pontem Transmittunt vacuae rhedae, ac lectica natantes:

51 Iohannes von Sternberg, episcopus Sebastae titularis (1647 - 1653).52 Haltern.ri iocatur ambiguitate vocum lanx et ius. nam lanx est vas escarium et vas in

libra illa iustitiae; ius est liquor eorum quae coquuntur et id quod ad leges pertinet.34 Dorsten.53 istius conventus abbatissa fuit nomine Anna Maria von Capellen (1627 -

1664), quae consilium tam inhospitale cepit.56 Sterkenrade sive Sterkrade, antiquitus Starkinrotha. Iocose ab stercore nomen

ducit.57 Emscher.


Caesaris insula, hodie Kaiserswerth

Nos sequimur cymba, et Phoebo Mulhemia5* tecta Tangimus occiduo. Vicinae subiacet arci Pagus, utrique Comes dominans, invitat ut aedes Ingrediar proprias: dederam sed lumina somno, Quem crebra exagitata manu teres antlia turbat Tum matutino discessum prorogat imbri Phosphorus59, inque diem tenebras extendit inertes, Et rapidis tum Rura611 fluens excreverat undis, Solaque traiectum dabat uni cymbula plaustro, Haud remi patiens, tenui sed torpida conto:Illa vices igitur repetens, nos ordine portat Littus in adversum, tres colluctata per horas.Obvius hic Comes,61 et magna stipante caterva

58 M iilheim .59 i. e. sol.60 d ie Ruhr.61 comes Wilhelm Wirich von Daun 1623 - 1682.


1. Padera: Monum. Paderb. p. 123; 2. Amisius: ib. p. 46

Dat dextram, dapibusque instat recreare paratis:Sed properare iuvat, dum Phoebus et aura favebant.A rva per et saltus repens bis stagna natavit Lectica, et bis plaustra luto rhedaeque profundo mersae obluctantum ruperunt pectora equorum.Hinc W alinckhusae62 firmas transivimus aedes;Et iam vicinis e turribus aera sonabant Tertiam, ut ad Rhenum nos Caesaris insula63 cepit. Flansius occurrit nobis, qui praesidet urbi,Impiger officio, Bavari64 praecepta secutus Principis. Hic variis decoratur tempora mitris Fernandus, supplex domito cui Legia Mosa65 Paret, et ingentem regina Colonia Rhenum,Et Paderam Padiborna, Amasim Mimigarda, Cheruscos66 Hildesia67 antiquos lata ditione gubernat.

62 Wallinghausen.63 Caesaris insula est Kaiserswerth.64 Ferdinandum dicit, v. quae adnotavimus ad carm. LXXXVII.65 Luttich an der Maas.66 simili prorsus artificio nominum exotice et nescio quid praeclare sonantium

utitur Verg. ecl. 2, 24: „Amphion Dircaeus in Actaeo Aracyntho“.67 agitur de urbibus Paderborn, Munster, Hildesheim quae luuntur fluminibus

Pader et Ems.


Excipit ergo tonans displosis undique belli Tormentis nos Verda68 suis, strepituque tubarum, (Verda diu terris Suiberto69 clara, priusquam Diceret ipse suo Fridericus nomine Caesar70) Hospitioque fovet, dum Divi mane sequente Ante aram Sacris operor, quem tertius olim Adscripsit Superis Leo71; sic quia magnus ibidem Carolus72 expetiit, praesens caelestia sancti Mirans gesta Patris: populo spectante sub ipsos Namque ferunt hymnos, incensaque thura beatis Ossibus, illustrem Soselinum ad munera vitae E tenebris lethi revocatum, gurgite postquam Quindenis haustum Rhenus submerserat horis, Parvulus adverso cum Xantho73 flumine Verdam (Castrorum veterum mutavit nomina Xanthum) Spectatum celebris properat solemnia Divi.Sic Caelo et Musis carus, senioque verendus Kempensis docto referebat Vilmius ore.Hinc ego qua tenuis miscetur Dussela74 Rheno, Mitto salutatum Wolfgangum73 Heroa, Ducemque, Atque Palatinum Comitem. Rogat ille, vicissim Legatum mittens, oblata ut perfruar Aula.Abnuo; sed grates reddens, mihi nempe legendum Festino causatus iter glacie: datamque Post requiem fessis, et pabula larga quadrigis, Milite defensos placuit praemittere currus.Aurora surgente, citi ventisque secundi Transvecti fluvium, septem delabimur horis

68 i. q. theodisce Werth.69 sanctus Suibertus, vixit saec. VII et initio saec. VIII.70 Fridericus ille qui etiam Barbarossa audit.71 pontifex (795 - 816) Leo eius nominis III.72 Carolus q. d. Magnus.7? Xanten, cui vetus nomen Castra Vetera fuit.74 Vussel.75 comes palatinus Wolfgangus Wilhelmus de Neuburg, de gente Wittelsbach.


Usque Eltzen Equitis Reuschenberg Teutonis'6 arcem. Ipse hilari, quamvis morbo distentus acuto,Excipit ore tamen, facilesque accomodat aedes.Adfuit hic nobis comitatum missus ab arce Iuliaci77 clarus miles: quin luce renata Cum medium superabat iter, selecta Draconum78 Turma equitum effusis velox occurrit habenis;Atque audisse refert Lotharingios agmine facto Ad Mosam79, Stephani qua surgit Verda80, fluentum Transmisisse, minis precibusque hyberna petentes Insultare agro. Patriis extorris ab oris Miles hic infesti perfert incommoda Martis, Afflictisque infert populis, certisque fugatus Sedibus, infames spoliis traducere brumas Cogitur; et paribus concurrere viribus impar Gallorum metuens, Hispanus iungitur armis,Cum pugnae redeunt et florida tempora veris.Nil tamen haec nobis metuendum nuntia suadent. Inceptum tentamus iter; cum machina bombis Bellica perstreperet, me Patrum ad claustra recepi, Quos a Francisci Fratres dixere cucullo.Turrius hic Gabriel81 Regis moderatur Iberi Arma pius, fortisque manu; qui teseram et ipse Obtulit, atque urbis claves, et iura, dapesque.Hunc lecto affixum visens, cruce fausta precando, Consortemque thori ac sobolem mea dextera signat: Ipse mihi clemens Italis ex arce duobus Indulsit profugis vitam, veniamque petenti.Post noctis placidam requiem, de more solutis Ante Deo Sacris, orta iam lampade Phoebi,

76 i. e. Teutonici Ordinis.77 ]iilich.78 i. e. milites qui anglice dragoons, theodisce Dragoner vocantur.79 die Maas.80 Stephanuswerder.81 Don Gabriel de la Torre.


Traiicio Rorae82 pontem, concretaque duro A rva gelu: nam strata rotis stant invia equisque,Imo qua dudum defluxerat orbita fundo.Transimus lento tecta A ldenhovia83 gressu, Complanantque vias impressi saepe ligones. Zurwidem84 vacuo diffugerat incola pago,Lottharios metuens: glacie qua stricta nitebat Semita descendo, repto pedes, improba motu Frigora discutio membris: viduata colonis Undique tecta suis, Hornique85 suburbia cernens, Sexdenos equites, nostri tutamina cursus,Iuliacum86 grates referens munusque remitto.Et noctis tenebris, dum moenibus aera boarent, Tectus Aquisgranum ingredior, templumque Ioannis Baptistae subeo; fessis ubi dulce levamen Augustine tuis dat sacra nepotibus aedes;Et finem nostro fert lux octava labori.

82 die Rur.85 Aldenhovel.84 Zurwieden.85 Horn.MJiilich.

FABII CHISII QUI ET PONT. MAX. ALEXANDER VII CARMINA... 2 33

Bernhardo Rottendorfio8S Archiatro se excusat, et rationes affert, cur illam vocaverit Patriam nimborum; incolarum mores

Nimborum patriam quod te Mimigarda vocavi,W estphalicae telluris honos (iniuria verbo Absit) parce precor. Iam sextus volvitur annus,

87 est in Westphalia proverbium populare „ Monasterii aut pluere aut campanas sonare, sin vero utrumque eodem tempore, scias esse diem dominicum", theodisce: Entweder regnet es in Miinster, oder es lauten Glocken. Geschiet beides gleichzeitig, ist Sonntag. De continuis pluviis Monasteriensibus, de „nubilo, crasso, horrido, gravique Westfaliae coelo“ saepius conquerebatur Chisius, v. H. Biicker, Der Nuntius Fabio Chigi (Papst Alexander VII) in Miinster 1644 — 1649 ... Monasterii 1958, p. 49.

88 Bernhard Rottendorff (1594 - 1671), cfr. H. Hugenroth, Zum dichterischen Werk des miinsterischen Arztes und Humanisten Bernhard Rottendorff. Monasterii 1991. Monasterii in ecclesia S. Lamberti in epitaphio quod filiis immatura morte sibi ereptis dedicavit se ipsum designat: „Medicinae Doctor, Comes Palatinus Cae- sareus ac diversorum Principum Medicus." v. imag.

CARMEN L X X X IXDe Pluviis Monasterii urbis.87

ex occasione describens, et per iocum carpens.

Inscrip tio sepulcralis in eccl. s. Lamberti a Rottendorfio facta.

A o c J j ^ < KJL /urfo'x^-4^ - * /Z7 J? j/ r? ■?- £ <v-*>V *■*-■• rur/fuc jHiAf c &^haj ol. &w *i~ .

0 *X V .

^)qj> liKAA (in^îry /v& j ^ t M 'o k £ ^ l^ + P u u rtJL u e. -U4'<t ^ 4 t ^

/ O ^ Q ' Kv*xfl5uu2> rtAA+urno. * c/-

< f • <7 T " " «< VA'- <r>nc* ’ fiASt f£_ • v%i'mx#AX/> ,/ K l ^ ^ C A4 . <u!*^ 'fiuLA\^0 \fi-rt# -f c^>t-tU*-lASAJ)

>v. . / ^f •y ^ 4 ~ ^ < iAAtCJ ■ , ’{*>_*rv « 4i^p ^c c -J o - £ ,'V.#v*tjU~)

rfy ^ ^ A X fr. f L i r-S K l %. 'W'~T*UL f v r x X ^ * X »*v,

t c.#- (L <xaX l i +n ^ A c * % J W

Â/v^' (h !^ u X t £ v i X v &~ic J/ ( V9 •• V . ^ • X '* /?pi\4n KU J <C (iu*y/ • r iJ *-<g A

e ru/e-nAO ► . C/c’ ^/ ^ ( , / \ - . • - * « ^ . / ^ » «»/tA «Lot *- c. «pt <_ •ryjlk' </<-•*■»* n4-t' 0.9*-/S <\ /? \ ' 'v -»£.t u «•/ cKjf.ru*\f r n zc.' ^//*<_/- .

J f c ^ t> nkjz ,-z !£ j'h/fU-Jt-C /- ruLJ&* Uf*3 t* /u*4+ .C k /t4.A st,-yt.J <£*-**-* u i ^ ’% < 4 2 3 W ' jV-ctvl

^T" r * . „ • ■ w i .» W jL+^r*-*^ mx4-4~*iAt# J n O-t-A-4

/ ? * *> ^ â/âtuO C*T*+/l£ n w fUl' U-frrrT-LJ

i -rwvw fUL*JlA4 njZt£#<L>

* **'*- JXi-2 JA+4%rf+$ t c-fvx C <_XJL> jc t ^ ?

correctiones manu Ferdinandi Furstenberg ad Chisii carmina factae. MS Bibi. Univ. M onast. Nk 14 f. 21v.

22

. r ,• ca viAV^vcVfr

o LJ t-û g ' rv^_ /t

*Cci 0*-««-' fi JVLtL/rie. n4 <*-<& V£> ±*-£jL+J> VWLa 1 / 'K ^ f t t k ^ - U j u 9 * a X * J ^ c a T eJ.i^mf; : - i ^ i f + f .- <s%e~nj* j

,;iy> / < * - JA* le*L+ —

$ n A ~ J f+ A s S <^t<4" . t r - n . t f * - 7 n & r t. > ^ c » fu O

'rx.* A^»-»vt <. >t x AÂ» ^*Â > o-c-tx r ; .r 2-*~wjl. xXe. n-J c + oc Vxv aaW AX£ }£ef- cyj*

m * ^ . / J n . r ^ <r'».*tcc*- . *0 «Hwv/tHf CAjU JL •_ » / ■ ? « ■ "\ v (* /*■ ■ * -"- .‘>1 tW^MU Ai /Lan-A* rÛtt.Y' »<MU jiu VIA’* V . \ * Z7 s *L., u ^ iA Z * jtA ~ * - C r* o /< tti^» r r w < ’ f e r r i. 4 4 . y r ^ m jy .

f <? ' / jf. ♦ * /?<- V~ RiVÛ' 9&«ZA- JdLJ A~ka. c t*.4*>S* •/ivû^ t/- 1‘im/» ta t/it/>- '?<? ’ .

i r * * WIX &O ,/<_*-»*n net D iXit «-rv^vW (lO m u ’ t*-«- *-’ c^*-#iyy-tttCA>(V<w /* w M*!' ,W *lllA l c -[/t/ruL nc<At/

0 v ■*:^T- -o*- <’ *■ rv r .n M ^ tJ f i - n f+ e i j

M< t v* » \ f i i & jI aJ f ic * - ^ t v u O

<rv-»v*. / ^ U , 4 i .U

(j-v i- r-t+i A <k<-> t ;2 L-''JJ/: ,/ « i ,

a-J***.-fupuU * ^rur^ .

ib. f. 22r.


Expertus loquor, assiduo quod te imbre madentem Inspexi, et plures numerantem saepe Medardos,89 Qui bis vicenis purgarent festa diebus Continuis pluviis. Agit id clementia caeli Obsequiis intenta tuis: ipse humidus aether Scilicet effundit sitienti pocula terrae, Foecundatque agros, et magno foenore ditat:Quo sine nec ferrent sabulosi gramina campi,Nec laetas segetes; et inhospita terra iaceret,Et steriles sicco volitarent littore arenae.Tum procul aufugiens pingues migraret in oras Rusticus, ut plena pensaret messe labores. Hortorum hinc omnis pereat cultura necesse,Nec tanto spatiosa urbis pomaria gyro Extendant sese, vireantque halantibus herbis:Hic pisum ascensu serpens, mollisque faselus,Et betae, et raphani, lactucae, rapula, malvae;Hic faba praecellens aliis (nam copia maior Westphalico seritur civique hirtoque colono)Vix sata dispereat; nec passim livida surgat Brassica, quae longa perstat non territa bruma,Una homini sua dona, bovique, suique ministrans. Tunc arens et vilis hero quid praestet agellus? Quive inculta manus formident iugera furem?Tum frustra ad portam Mauritii machina furta, Supplicium sonti, fossae de Ponte moretur. Antenna obversa hic dato stipite fixa Cernitur, et firmo refluens versatilis axe:Illius extremo, quod multo prominet auris Longius, e cornu cavea ingens ferrea pendet: Clauditur hac fur, et contracto corpore nudus Ludibrio, et poenae damnatus pensilis haeret: Protinus erigitur, brevius cum pressit ad ima Cornu aliud validus populo spectante satelles,

8’ Sanctum Medardum (t 545) innuit, qui celebratur d. 8. mensis Iunii. Dictum populare adhuc exstat „si Medardi die pluit, pluviae per quadraginta dies continuabuntur”, theodisce Regnet's am Medardustag, regnet’s 40 Tag hernach.


Extemplo demissa ruit cavea impete multo Subiectas in aquas. Rigidi mandata Senatus Usque adeo furem deprensum in crimine plectunt,Qui caules modicos alieni fregerit horti.Nempe alia hinc absunt irritamenta malorum:Non hic Eoae flores regionis alumnos Exquiras, non Alcinoi pomaria Regis,Luculli nec delicias, nec Apolline lecta Fercula: nam luxus et inania munera damnat Mascula Westphaliae proles, et fortia bello Pectora; secura miscent olus omne patella,Caeruleum flavo panem levisse butyro Contenti, et festis petasonem efferre diebus,Sive sub Autumnum fumo siccata nigrantis Terga bovis. Potum dant hordea putrida flammis Cocta; lupi florem quod si miscebis amari,Nectar erit: vulgi de nomine Keuta vocatur Illa, sed hanc Biram dicunt. Gens Westphala Keutam90 Sola bibit; sed Bira procul diffusa, Latine Omnibus est nota Arctois Cervisia terris:Unus enim prohibetur aquae (quis crederet?) usus;Et scelus est puris fauces perfundere lymphis.

90 iam saec. XV mentionem istius cerevisiae fecit Wernerus Rolevinck, De laude antiquae Saxoniae nunc Westphaliae dictae. Monasterii Westfalorum 1982, p. 174. Similem cerevisiam Osnabrugenses Kriising vocant; de qua v. testimonium Adami Adami: “potus I sc. Osnabrugensibusl cerevisiarius, quem Crusing vocant, de quo illud merito cantatum videatur:

Nescio, quod stygiae monstrum conforme paludi,Crusingam plerumque vocant, nil spissius illa,Dum bibitur, nil clarius est dum mingitur: unde Constat, quod multas faeces in ventre relinquat.”

“Urbis Osnabrugensis levis obumbratio” in: Adami Adami... Relatio historica de pacificatione Osnabrugo-Monasteriensi ... Lipsiae 1737, p. 15. Cfr. H. Biicker, “Der Nuntius Fabio Chigi (Papst Alexander VII) in Miinster 1644 - 1649. Nach seinen Briefen, Tagebiichern und Gedichten” in Westfalische Zeitschrift, t. 108 (1958), p. 51.


Rari vina bibunt peregre magnoque coempta; Queis undas miscere nefas, et sanguine veri Teutonis indignum. Facinus qui tale patrarit, Degener extremis mundi miser exulet oris;Audax nec tentet gressu remeare profano Nimborum in patriam, quam te Mimigarda vocavi.

INDEX NOMINUM

Acciaolus Zenobius 64 Acron 98 Adami v. Adamus Adamus Adamus 39 sqq. Adolphus princeps Nassovicus 223 Aedicollius Servatius 98, 100 Aelius Iohannes 87 Aeneas Sylvius 30 adn.Aesopus 152Agricola Rodolphus 47, 51, 54, 63,

68, 100,151 Agrippa Cornelius ab Nettesheim

52Albertus Magnus 53 adn.Albicius Franciscus 209 Alcibiades 216 adn.Alcuinus 20Aldobrandinus Petrus 178 Alexander Aphrodisiensis 97 Alexander de Villa Dei 68, 72 ,101 Alexander Meppensis 56 Alexander VII pontifex v. Chisius Alexandrinus v. Georgius Allatius Leo 197Alstedius Iohannes Henricus 174 Alvares v. Alvarus Alvarus Emmanuel 46 Ambrosius 68, 97 Ammonius 99 Andrelinus Faustus 67

Anselmus Georgius 97 Antonius Fanensis 99 Aphrodisiensis v. Alexander Apollinaris v. Sidonius Apuleius 99 Aquinas v. Thomas Arator 53 adn.Aratus 53 adn.Areopagita v. Dionysius Aretinus v. Leonardus Aristoteles 54 adn., 97, 136 adn. Arzignanensis v. Oliverus Ascensius v. Badius Aschendorff Villelmus 142 Asconius Pedianus 98 Athanasius 97 Augustinus 53 adn., 68, 97 Auriacus princeps v. Fridericus

Henricus Aurispa 97 Ausonius 100 Axel Honorius 177

Badius Iodocus Ascensius 98 - 100 Balde Iacobus 138, 192, 194 Bandinellus Volumnius 200 Baptista Mantuanus 64, 100 Barbarossa v. Fridericus Barbarus Hermolaus 64, 97, 99 Barberinus Franciscus 195 sq.


Barberinus Matthaeus v. Urbanus VIII pontifex

Barlandus Hadrianus 99 sq. Basilius Caesariensis 97 Bathanus Henricus Iohannes 99 Baudinus Octavius 177 Bauricus Pomponius 99 Beatus Rhenanus 99 Becichemus Marinus 99 Bellarminus Robertus 175, 177 Bernieckhausen Iohannes 172 Bernini v. Berninus Berninus Iohannes Laurentius 197

sq.Beroaldus Nicolaus 100 Beroaldus Philippus 64, 98 sq. Berretinus Petrus 197 Beurhaus v. Beurhusius Beurhusius Fridericus 171 Bissel v. Bisselius Bisselius Iohannes 138, 192 Bockelson v. Iohannes Boethius 53 - 54 adn., 97 - 100 Boethius Henricus 173 Bolandus Iohannes Fabricius 118 —

120Bollandus Iohannes 138, 192 Bonamicus Lazarus 51 Bonvisus Hieronymus 218 Borg Otto 205Borghesius Camillus v. Paulus V

pontifex Borghesius Scipio 177 Bouelles v. Bovillus Bovillus Carolus 67 Brantus Sebastianus 100 Brapaldus 97 Braun Georgius 171 Brencken Ignatius Meinulphus 203 Britannicus v. Iohannes Buccardus Pylades 68 adn., 97 Buchholz Arnoldus 176

Budaeus Gulielmus 67 Busche v. Buschius Buschius Hermannus 14 - 16, 47,

50, 53 adn., 54, 62, 63 sqq., 79, 93 sq., 99 sq.

Caesar 53 - 54 adn., 68 Caesarius Iohannes 54 sq., 88 ,151 Caietanus Daniel 99 Calderinus Domitius 98 sq. Calepinus Ambrosius 54 adn. Calphurnius Iohannes 97 Camenerus Timannus 16, 43, 55,

72 sqq., 88, 103 Capella v. Martianus Capellen Anna Maria 227 Caper 54 adn.Caraffa Hieronymus 202 Carolus v. Comitibus et Vecchiis Carolus Burgundiae dux 53 adn. Carolus Magnus 17 sq., 2 0 -2 2 ,3 5 ,

43, 171,210 , 230 Caselius Iohannes 173 Cassiodorus 97 Cato 100Catullus 53 - 54 adn.Cellarius Christophorus 51 adn. Celtis Conradus 15, 50 sq., 54 Chigi v. ChisiusChisius Fabius 13, 16, 133 adn.,

134, 136, 192 - 200, 202, 207 sqq.

Chisius Flavius 197, 203 sq. Cholinus Ernestus 175 Cholinus Iohannes 175 Christina Suecorum regina 125

sqq.Chrysostomus v. Iohannes Chytraeus Davides 53 sqq.Cicero 53 adn., 68, 70, 98, 136

adn., 151 sq.Claessens Iohannes Nicolaus 179

INDEX NOMINUM 2 4 1

Claudianus 53 - 54 adn., 99 Clenardus Nicolaus 151 Clericus Hubertinus (Ubertinus)

98 sq.Clichtovaeus Iodocus 100 Cluverius Philippus 180 Coffraeus Henricus 176 Columella 99 Comitibus Carolus de 195 Conradus Ritbergensis episcopus

55Copperus Iohannes 175 Cornificius 98 Cornutus 99 Cotta Iohannes 99 Cratzenstein v. Wendt Crinitus Petrus 64 Crocus Cornelius 151 Crumbachius Hermannus 138,192 Cyllenius Bernardinus 98 Cyprianus 53 adn., 99 Cyrillus 97

Dael Iohannes 191 Dathus Augustinus 100 Daun Wilhelmus 228 de Comitibus v. Comitibus Deichmannus Christophorus 174 Despauterius Iohannes 54 adn.,

151 sq. de Vecchiis v. Vecchiis Diomedes 54 adn.Dionysius Areopagita 129 Doletus Stephanus 180 Donatus modo Aelius modo Tibe

rius 54 adn., 93, 97 sq., 151 Donatus Hieronymus (Geronimo

Donato) 64, 97 Dondinus Guilelmus 197 Dousa Ianus 121 adn.Driver Fridericus Matthias 16 adn. Duisbergensis v. Sebastianus

Egnatius Iohannes Baptista 64 Elius v. AeliusEmbsinckhovius Hermannus 171 Enenkel v. Enenkelius Enenkelius Carolus 141 sq.Ennius 53 - 54 adn.Erasmus Roterodamus 47,49 adn.,

5 4 ,6 3 ,9 7 ,9 9 -1 0 1 ,1 5 1 sq., 180 Euripides 54 adn.

Faber Iacobus Stapulensis 67, 97,99 sq.

Fagnanus Prosper 197 Fanensis v. Antonius Farnesius Hieronymus 204 Favoritus Augustinus 194, 197 sq.,

199Ferdinandus v. Wittelsbach Ferdinandus II imperator 43 Ferdinandus II Mediceus 201 Ferdinandus III imperator 193 Festus Pompeius 54 adn.Ficinus Marsilius 64, 97 Ficinus Volfgangus 174 Filelfo v. Philelphus Florus 34Fontius Bartholomaeus 99 Forsterus Valentinus 173 Fortunatus 67 Fortunatus v. Venantius Fosco v. Palladius Freitagius Iohannes 173 Frick Bernardus 193 Fridericus Barbarossa 230 Fridericus Henricus princeps Au-

riacus 220 Frisemius Matthaeus 54 Fulgentius 100 Furstenberg v. Furstenberg Furstenberg Egon 180 Furstenberg Ferdinandus 16, 135

sqq., 185 sqq., 212, 234 sq.


Furstenberg Franciscus 44 - 46 Furstenberg Franciscus Emericus

203Furstenberg Franciscus Wilhelmus

190 sq., 193, 195,203 Furstenberg Fridericus 189 Furstenberg Iohannes Adolphus

191, 194, 203

Galen Christophorus Bernardus 131 sqq., 136 sq., 226

Galen Clemens Augustus 131 sq. Galenus 136 adn.Gallius Marcus 201 Gaza Theodorus 51, 53 Gelenius Aegidius 138,192 Gellius Aulus 5 3 - 5 4 adn.Genn Felix 25 Georgius Alexandrinus 129 Gereon Otto 192Gesnerus Iohannes Matthias 41

adn.Gigas Iohannes 172 Goclenius Conradus 54 Goeddaeus Iohannes 174 Gradius Stephanus 197, 199 Graes Fridericus a 95 Gratius Ortwinus 47, 93 sqq., 100

adn.Gregorius magister Liudgeri 18 -

20

Gregorius Nazianzenus 97 Gregorius I pontifex 97 Gronefeldius Henricus 173 Grothaus v. Grothusius Grothusius Iohannes 192 Grotius Hugo 181 Gymnich v. Gymnichius Gymnichius Petrus 87

Habbels 128 Hadrianus pontifex 20

Hagemann v. Hagemannus Hagemannus Iohannes 43, 55 Hamelmann v. Hamelmannus Hamelmannus Hermannus 16, 56,

65, 94, 124 sq.Hardt Iohannes 191 Harff Andreas 220 adn.Harff Iohannes 220 Haslang Franciscus Carolus 196,

204Haslang Georgius Christophorus

191Hatzfeldt Lubbertus 178 Hautenus Ianus 121 adn.Hegius Alexander 47 sqq., 54 sq.,

63, 72, 77, 95 Heinsius Daniel 192 Heinsius Nicolaus 194 Henricus Iulius dux Brunsvicensis

173Henricus Schwarzburg episcopus \ 54 sq., 67Henschenius Godefridus 201 Herden Hermannus 114 Heringius Ludolphus 56 Hermes Hermannus 191 Herodianus 54 adn.Herodotus 54 adn.Herte Melius 114 Herten v. Herte Hesiodus 54 adn.Heurnius Iohannes 121 adn. Heyden Sebaldus 153 Hierocles 97Hieronymus 53 adn., 68, 70, 97, 99 Hilarius 68, 97 Hippocrates 170 Hippodamus 149 Hoffmannus Daniel 173 Holoander 152Holstenius Lucas 195 sq., 197,199,

201 sq., 224

INDEX NOMINUM 2 4 3

Holthufs Iodocus 114 Homerus 54 adn., 151 Honning v. Honningius Honningius Fridericus 190 Horatius 53 - 54 adn., 98 Horlenius Iosephus 56

Iamblichus 97Imbsen Iohannes Alardus 205 Ingelius Iohannes 192 Iohannes (Ianus) Bockelson Lei-

densis 101 sqq.Iohannes Britannicus 99 Iohannes Chrysostomus 97 Iohannes Maria 99 Isocrates 151 Iustinus 53 - 5 4 adn.Iuvenalis 53 - 5 4 adn., 99,136 adn. Iuvenalis Guido 97 Iuvencus 53 adn.

Kemener v. Camenerus Kerpen Anna Maria 19 Kerssenbroch (Kerssenbrock) Her

mannus 16, 35, 45, 103 sqq., 149 sqq.

Keder Caspar Philippus 205 Keder Iohannes Rotgerus 203 Kippenbrock Gerardus 108 Knipperdolingus Bernardus 104

sqq.Krechtingus Bernardus 114 sqq. Krevet de Alfen Remberta 171 Krevet Theodorus Wilhelmus 177

Lactantius 53 adn., 99 sq.Laetus v. Pomponius Lancilotus Curius 99 Landinus Christophorus 98 Langen v. Langius Langermannus Lucas 194 Langius Hermannus 53, 61

Langius Rodolphus 14 - 16,43, 50 sqq., 65 sq.,72,77, 111

Latomus Bartholomaeus 151 Laurentius v. Mediceus Lefevre d’Etaples v. Faber Leidensis v. Iohannes Lenas Antonius 99 Leo III pontifex 230 Leonardus Aretinus 64, 97 Leonicenus v. Omnibonus Lippe v. Lippia Lippia Simon Mauritius de 203 Lipsius Iustus 13 ,5 1 ,121 sqq., 180 Listrius Gerardus 54, 101 Liudgerus 17 sqq., 139 Livius Titus 34,53 - 54 adn., 68 Lopetz Iohannes sive potius An-

dreas 191 Lucanus 53 - 5 4 adn., 99, 152 Lucretius 53 adn., 97 Ludovicus XIV rex Francogalliae

223,225 Lycophron 136 adn.

Macrobius 54 adn., 98 Mallinckrodt Bernardus 16, 131 —

133, 138, 167 sqq., 195 Mallincrodius v. Mallinckrodt Mancinellus Antonius 54 adn., 98,

100

Manderus Petrus 177 Mantuanus v. Baptista Manutius Aldus 54 adn., 64 Marcus euangelista 152 Marius v. Victorinus Marmita Bernardinus 99 Marsus Paulus 99 Marsus Petrus 54 adn., 97 sq., 99 Martianus Capella 100 Martini Cornelius 173 Masculus Iohannes Baptista 195 Masenius Iacobus 138, 192


Massonus Iohannes Papirius 181 Matthias imperator 174 Matthijs v. Mattison Mattison Iohannes 111 sq. Maturandus Franciscus 98 sq. Mauritius comes Spiegelbergicus

54Maximilianus I imperator 53 Maximilianus Henricus v. Wittelsbach Mazarinus 225 Medardus 236 Mediceus Laurentius 55 Medici v. Mediceus et Ferdinandus Meibomius Henricus 173 Melanchthon 51 Memmius Claudius 223 Meningius Henricus 200 Meppensis v. Alexander Merula Bartholomaeus 99 Merula Georgius 99 Mesmes v. Memmius Metternich Lotarius Fridericus 201 Mirandola v. Picus Mirbach-Harff Villelmus 220 adn. Modersohn v. Modersonus Modersonus Iohannes 89 Mollerus Tilemannus 56 Monses 111Montanus Georgius 105 Montanus Iacobus 54, 87 Morlage v. Morlagus Morlagus Henricus 88 Mosellanus v. Petrus Murmellius Iohannes 15 sq., 43,

47,50,54 sq., 63, 68 adn., 72, 77 sqq., 97 - 100, 152 sq.

Murro Sebastianus 100

Nacatenus pater quidam 126 Naldus Matthias 197, 199 Nassau v. Adolphus Nebrissensis Antonius 54 adn.

Nehemius Petrus 56 Nerlius Franciscus 215 Nestor Dionysius 68 adn.Nickel Goswinus 196 Niehus v. Nihusius Nihusius Bartoldus 192 Nolte v. Noltenius Noltenius Iohannes Fridericus 51

adn.Nonius Marcellus 54 adn. Nunning Iodocus Hermannus 143

Oldhilgrimus 22Oliverus Arzignanensis 99Omnibonus Leonicenus 98 sq.Origenes 97Orosius 54OrtwinuS v. GratiusOvidius 53 - 5 4 adn., 99, 152

Palladius (Palladio Fosco) 97 Pallavicino v. Pallavicinus Pallavicinus Petrus Sfortius 197 sq. Papenbrochius Daniel 201 Parrhasius Ianus 98 sq.Parthenius Antonius 97 Paterculus v. Velleius Paulinus 53 - 54 adn.Paulus V pontifex 177 Pedianus v. Asconius Peneranda Caspar 225 Peringius Iohannes 54, 72 Perottus Nicolaus 54 adn.Persius 53 - 54 adn., 99 Petrarca Franciscus 100, 153 Petruccius Hieronymus 197 Petrus Mosellanus 56 Pfafradius Caspar 173 Philelphus Franciscus 51, 53 Phileticus Martinus 98 Phocas 54 adn.Piccolomini v. Aeneas Sylvius

INDEX NOMINUM 2 4 5

Picus Iohannes Mirandulanus 64, 97,101

Piscator Iohannes 174 Pius Iohannes Baptista 97, 100 Pius II pontifex v. Aeneas Sylvius Platina 64, 100 Plato 54 adn., 97 Plautus 53 - 54 adn., 97 Plettenberg Fridericus Christianus

203Plettenberg Fridericus Mauritius

203Plettenberg Theodorus 178, 203 Plinius iun. 53 - 5 4 adn. (?), 68, 99 Pliniu^ maior 53 - 54 adn. (?), 63,

68, 99 ,121 Plotinus 97Politianus Angelus 64,100 Poliziano v. Politianus Pollinus Alexander 197 ,199 Pomponius Laetus 54 adn. Pontanus Isaac 180 Porphyrio 98 Porphyrius 97, 99 Possinus Petrus 197 Priscianus 54 adn.Probus 98Propertius 53 - 54 adn., 99 Prosper 53 - 54 adn.Protagoras 153Prudentius 53 - 5 4 adn., 100, 201 Pylades v. Buccardus Pythagoras 97

Quintilianus 53 - 5 4 adn., 99

Raesfeld Godefridus 16, 43 Rasponus Caesar 197 Raynaldus Odoricus 192, 197 Reck(e) Fridericus Matthias 203 Reck(e) Theodorus Adolfus episc.

Paderb. 202

Reck(e) Theodorus Ferdinandus 193

Regius Raphael 99 Reuchlinus Iohannes 94 Rexing Henricus 190 Rhede v. Rhedius Rhedius Ioachimus Hadrianus 195 Ritbergensis v. Conradus Rolevinck Wernerus 15, 28 sqq.,

94, 143Rondininus Natalis 194, 197 sq.,

199Rondininus Paulus Aemilius 194 Rosettus Carolus 218 Rospigliosus Iulius 202 Rothmannus Bernardus 103 sq.,

107 sq.Rottendorff v. Rottendorfius Rottendorfius Bernardus 16, 138,

169, 233

Sabellicus Marcus Antonius 64, 100

Sabinus Angelus 99 Sallustius 53 - 5 4 adn., 98 Sanazarius Iacobus 195 Sandacus Maximilianus 192 Sanderus Antonius 181 Sannazzaro v. Sanazarius Saracenus Bernardus 97 Scaliger Iulius Caesar 180 Schachtschapius Henricus 107 Schell v. Vitinchoff Schlaun Conradus 27, 146 Schoppe v. Scioppius Schwarzburg v. Henricus Scioppius Caspar 5 1 Scipio 198Sebastianus (Novimola) Duisber-

gensis 151 Sedulius 53 - 54 adn.Seneca 53 - 54 adn., 99, 153


Servius 54 adn., 98 Sibutius Georgius 80 Sickmannus Theodorus 177 Sidonius Apollinaris 100 Silius Italicus 99Sintzich Iohannes Wilhelmus 205 Sixtus IV pontifex 54 sq.Soldus Iohannes Chrysostomus 98 Soops baro 125 sq.Soselinus 230Spiegel Iacobus 101Stael de Suthausen Hermannus 172Stapulensis v. FaberStatius 53 - 54 adn., 99Stauffenberg Claudius 220 adn.Steinberg comes 125 sq.Sternberg Iohannes 227 Strunck Michael 16 adn.Suibertus 230Sulpitius Iohannes 54 adn., 99 Surius Laurentius 181 Sylvius Franciscus 100

Tacitus 53 - 54 adn.Terentius 53 - 5 4 adn., 97, 151 Tertullianus 53 adn.Themistius 97 Thomas Aquinas 97 Thucydides 54 adn.Tibullus 53 - 54 adn., 98 Timplerus Clemens 172 Torck v. Torckius Torckius Iohannes Rotgerus 138,

195, 203 Torre v. TurriusTorrentinus Hermannus 54,98,100 Tortellius 54 adn.Trapezuntius Georgius 98 Trithemius Iohannes 52, 71 Tumpler v. Timplerus Turricellus Iohannes Baptista 197 Turrius Gabriel 231

Tympius Matthaeus 171

Ugoletus Thadeus 97 Ulenbergius Caspar 175 Urbanus VIII pontifex 43, 196

Valerius Maximus 54 adn., 68, 99 Valla Georgius 98 Valla Iohannes Petrus 97 Valla Laurentius 51, 53, 98 sq. Varro 54 adn., 68 Vecchiis Carolus de 202 Veckenius Franciscus 138, 191,

199, 203 Vegius Mapheus 53 Veken v. Veckenius Velde Iohannes 138, 190 Velleius Paterculus 198 Venantius Fortunatus 53 adn. Vergilius 53 - 5 4 adn., 68 ,152 ,195 Vicelius Georgius 153 Victorinus Marius 98 Villa Dei v. Alexander Virgilius v. Vergilius Vitinchoff Wilhelmus Franciscus,

condictus Schell 205 Vizzanius Carolus Emmanuel 197,

200Volscus Antonius 99 Vorst v. Vorstius Vorstius Conradus 172 Vossius Gerardus Iohannes 192 Vrangelius Carolus Gustavus 191

Waldeck Franciscus 104, 114 Walle v. Wallius Wallius Iacobus 203 Wartenberg Franciscus Wilhelmus

193,226Weidenus decanus S. Severini 175 Welterman Fridericus 205 Wendt et Cratzenstein 129

INDEX NOMINUM 2 4 7

Wendt ex Crassenstein Anna 171 Werneken Godofridus 107 Wesselingk Iohannes 114 Westerholt de Lembeck Bernardus

171Wibbert Bernardus 205 Widukindus 20 Wigand Henricus 205 Winaeus Petrus 178 Wittelsbach Ferdinandus 175,192,

218, 229

Wittelsbach Maximilianus Henricus 202

Witzel v. Vicelius Wolfgangus Wilhelmus de Neuburg,

Jiilich et Berg 219, 230 Wrangel v. Vrangelius

Zacchias Paulus 197, 199 Zedelerus Lubbertus 58 Zuetphen Franco 111

BIBLIOTECA DI CULTURA EUROPEA

Gia pubblicati nella stessa cottana:

1. JOHANN JACOB VOLKMANN

Napoli e i suoi dintorni2 0 1 0 , ISBN 9 7 8 -8 8 -8 9 5 7 9 -9 1 -6 , p. 4 4 0

2. V a le n t in a D i R o sa

Fra Gerusalemme e Tebe.Uebraismo utopico di Else Lasker-Schuler2 0 1 1 , ISBN 9 7 8 -8 8 -6 5 4 2 -0 5 7 -7 , p. 16 0

Altre opere della nostra casa editrice

T h e s a u r u s G r a e c a e l in g u a e

La scuola di Pitagora editrice, in collaborazione con 1’Istituto Italiano per gli Studi Filosofici, propone agli studiosi della lin

gua e della cultura grecalla ristampa anastatica dei Thesaurus Graecae linguae (1572), 1’opera classica che si deve alFimmensa erudizione dei grande esploratore di biblioteche, grecista e france- sista Henri II Estienne (o Etienne: Henricus Stephanus, Enrico Ste- fano), figlio di Robert I, 1’autore dei Thesaurus linguae Latinae (1531).

H en ri E stien n e Thesaurus Graecae linguae prefazione di Oleg Nikitinski 9 volumi, 10.518 pagine2008, fo rm a to 17,5 x 25 cm , ISBN 978-88-89579-55-8

N O VU S LINGUAE ET ERUDITIONIS

R o m a n a e t h e s a u r u s

Sotto gli auspici dellTstituto Italiano per gli Studi Filosofici, La scuola di Pitagora editrice propone agli studiosi della lingua la

tina la ristampa anastatica dei Novus linguae et eruditionis Romanae thesaurus (1749) di Johann Matthias Gesner (1691-1761).

J o h a n n M a t t h ia s G esn er

Novus linguae et eruditionis Romanae thesaurusprefazione di Oleg Nikitinski2 volumi (vol. I, p. 1368; vol. II, p. 1328)2006, fo rm a to 23 x 33 cm , ISBN 978-88-89579-09-1

UMANESIMO E RINASCIMENTO

I tre impostoriintroduzione, commento e cura di Germana Ernst traduzione di Luigi Alfinito{testo latino a fronte), 2006, ISBN 978-88-89579-82-4, p. 96

F r a n c e sc o P e t r a r c a

Rimedi all’una e alFaltra fortuna introduzione, commento e cura di Enrico Fenzi traduzione di Gerardo Fortunato e Luigi Alfinito (testo latino a fronte), 2009, ISBN 978-88-89579-79-4, p. 340

B o n a v e n t u r e D e s P eriers

I cembali dei mondointroduzione, commento e cura di Lionello Sozzi traduzione di Silvia Persetti(testo francese a fronte), 2010, ISBN 978-88-6542-002-7, p. 120

P ierio V a l e r ia n o

L’infelicita dei letteratiintroduzione, commento e cura di Bruno Basile traduzione di Aniello di Mauro(testo latino a fronte), 2010, ISBN 978-88-6542-006-5, p. 236

G io v a n n i P o n t a n o ha fortunaa cura di Francesco Tateo(testo latino a fronte), 2012, ISBN 978-88-6542-010-2, p. 376

GLI HEGELIANI DI NAPOLIStudi e testi

1 . La filosofia dei RisorgimentoLe prolusioni diBertrando Spaventa2005, ISBN 978-88-89579-02-2, p. 192

2. Silvio Spaventa e i moti dei QuarantottoArticoli dal «Nazionale» e scritti dall’ergastolo di Santo Stefano2006, ISBN 978-88-89579-06-0, p. 106

3. Francesco F iorentino Manuale di storia della filosofia2 0 0 7 , ISBN 9 7 8 -8 8 -8 9 5 7 9 -0 7 -7 , p. 7 6 2 (4 vol.)

4. Bertrando Spaven ta Principi di etica2007, ISBN 978-88-89579-22-0, p. 224

5. B e r t r a n d o S p a v e n t aSaggi di critica filosofica, politica e religiosa introduzione di Biagio de Giovanni2008, ISBN 978-88-89579-23-7, p. 460

6. F rancesco F iorentino

II risorgimento filosofico nel QuattrocentoCon studi su Francesco Petrarca e Paolo Sarpi e con uno scritto diMichele Kerbaker2008, ISBN 978-88-89579-24-4, p. 400

7. Fran cesco F iorentino Pietro PomponazziStudi storici su la scuola bolognese e padovana dei secolo XVI 2 0 0 8 , ISBN 9 7 8 -8 8 -8 9 5 7 9 -2 5 -1 , p. 5 3 6

8. Fran cesco F iorentino Bernardino TelesioStudi storici su l’idea della natura nel Risorgimento italiano 2 0 0 8 , ISBN 9 7 8 -8 8 -8 9 5 7 9 -2 6 -8 , p. 9 2 8 (2 vol.)

9. Francesco F iorentino

II panteismo di Giordano BrunoCon uno scritto suile opere latine di Giordano Bruno2008, ISBN 978-88-89579-27-5, p. 232

10. F rancesco F iorentino Studi e ritratti della Rinascenza 2008, ISBN 978-88-89579-28-2, p. 528

6-10. F rancesco F iorentino

Umanesimo e Rinascimento in Italia2008, ISBN 978-88-89579-51-0, p. 2624 (6 vol. in cofanetto)

PYTHAGOREAStudi e testi

1. A lessandro Barbone Musica e filosofia nel pitagorismo2009, isbn 978-88-89579-78-7, p. 168

2. La tavola di Cebete [testo greco a fronte)a cura di Alessandro Barbone2010, ISBN 978-88-6542-012-6, p. 156

Finito di stampare nel mese di giugno 2012 dalla Tipografia Morconia Print s.p.a., Morcone (BN),

Italia

Oleg Nikitimski e nato a Mosca. Ha studiato filologia classica, latino medievale, archeologia e storia antica nelle universita di Mosca e Friburgo in Brisgovia. I suoi studi e le sue pubblicazioni spaziano dalla letteratura latina, antica e moderna, alia poesia ellenistica e alia storia della filologia.

Ha insegnato filologia classica e letteratura latina moderna presso Funiversita di Mosca, Funi- versita di Monaco e Funiversita Humboldt di Berlino. Attualmente insegna letteratura latina medievale e moderna alFuniversita di Miinster.

In copertina: MS N.R. 900 dell 'TJniversitdts- und Landesbibliothek Miinster.

€ 20,00

ISBN 978-88-6542-115-4

| II llllllll9 7 8 8 8 6 5 4 2 1 1 5 4

Documents

De laudibus Monasterii Westphaliae metropolisoloosson.com/grammatici/DeMonasterioWestphaliae.pdf · 2015. 6. 30. · Biblioteca di cultura europea 3 Helgus Nikitinski De laudibus