Cumhuriyet donemi kadinheykelleri

C.. Sosyal Bilimler Dergisi Mays 2006 Cilt : 30 No:1 89-107

CUMHURYET DNEM ANIT HEYKELLERNDE KADIN MGES

Kvan Osma z Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren yeni bir eser grubu olan ant heykeller

kent mekanlarna dikilmeye balamtr. Bu aratrma da ant heykellerin kaidelerinde yer alan kabartmalarda ve figr gruplar arasndaki kadn figrleri ele alnmtr. Trk kadn, Ulusal Kurtulu Savanda cephede ve cephe gerisinde lkenin kurtuluunda nemli bir rol oynamtr. Atatrk tarafndan daima takdir edilen Trk kadn, Cumhuriyet dneminde, sosyal ve siyasal haklara kavumutur. Trk kadn artk, ada uygarlk seviyesine ulamada, toplumun dnmnde yeni grevler stlenecektir. Trk kadnn lkenin kurtuluunda gsterdii zverili aba, Atatrke kran sunuu, Cumhuriyet Trkiyesinde kazand toplumsal stat, Cumhuriyet dnemi ant heykelleri araclyla grsel olarak halka sunulmutur.

Anahtar Szckler Ant Heykel, 20. yzyl Trk Heykeli, Trk Kadn Womens Images in Monuments of Republican Period Abstract The monuments which are a new group of works of art have been started to be

erected in the cities since the early republic years. In this study, women figures included in the relieves on the bases of these monuments were examined. Turkish women played an important role in the front and behind the front during the Turkish War of Independence for independence of the country. Turkish women who were always apprecieted by Atatrk, succeeded in getting social and political rights after the establishment of republic. Turkish women will take over new missions in the struggle for reaching modern civilization level and in the transfomtion of society. Self sacrificing efforts of Turkish women for independence of the country, their thanks giving to Atatrk, their social statue achieved in Turkish Republic have been offered to the public visually by means of monuments erected after the establishment of Turkish republic.

Key Words Monument, 20th century Turkish Monuments, Turkish Women

Giri Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren, yeni bir eser grubu olan ant

heykeller kent mekanlarna dikilmeye balamtr. Ant heykeller Kurtulu Sava ve Atatrk gelecek kuaklara aktarmay ve ulusal bilinci pekitirmeyi amalamann yan sra kaidelerinde yer alan kabartmalarla da grsel okumay salyordu. Erken Cumhuriyet dnemi ant heykelleri, heykel ve kaide olmak zere iki ksmdan meydana gelmitir. Az sayda rnek ise figr gruplarndan olumaktadr. Heykellerin konusu Atatrk iken kaidede yer alan kabartmalarda Kurtulu Sava ve zafer temas ilenmitir. almamzn konusunu figr gruplar arasnda ve kabartmalarda yer alan kad n figrleri oluturmaktadr. Bu kabartmalara ve heykel gruplarna bakldnda, Trk kadnnn Kurtulu savanda gsterdii yararllklarn, Atatrke kran sunan ve zafer kutlamalarna katlan kadnlarn tasvir edildii grlmektedir.

Ulusal Kurtulu Savandan zafere giden yolda Trk kadn cephede ve cephe gerisinde erkeklerle omuz omuza mcadele vermitir. Kadnn sosyal yaam ve i hayatnda yerini almas, siyasal haklarn tam anlamyla elde etmesi ise Cumhuriyetin kazanmlarndandr. Ant heykellerdeki kadn imgelerini ele

Cumhuriyet Dnemi Ant Heykellerinde Kadn mgesi

90

almadan nce Trk kadnnn eitli devirlerdeki konumuna ksaca deinmek konuya boyut kazandracaktr.

1. Tarihsel Srete Trk Kadn Anadolu dnda kurulan Trk devletlerinde kadn, erkek ile eit hak ve

zgrlklere sahiptir. rnein Orta Asya Hun mparatorluunda hatun, hakan ile birlikte devleti temsil etmitir. slamiyetten nceki Trk devletleri incelendii zaman kadnn toplumda saygn bir konumu olduu, sosyal hayatta ve ekonomide erkekle yan yana, eit bir durumda bulunduu grlr (nan 1982: 5-29). Trklerin 8.yzylda slamiyeti kabul etmesiyle toplumsal yaamda Arap kltrnn etkileri hissedilmeye balar. Bununla birlikte kadnn toplumdaki konumu deiime urar. Seluklu dneminde eski Trk geleneklerinin etkisiyle kadn toplumdaki ve ailedeki saygn durumunu ve erkekle eit roln byk lde korumutur (Doramac 1993: 16). Seluklu kadnlar hem aile iinde sz sahibi idi hem de devlet ilerinde rol oynuyorlard (nan 1982: 38, 41).

Osmanl mparatorluunun kurulu dneminde henz eski Trk gelenekleri yaatlmaktayd. Osmanl devletinin kurucusu Orhan Gazinin ei Orta Asya hatunlarna benzer bir konumdayd. Sultan eli kabul eder, misafir arlard. Kadnlarn yzleri kapal deildi. mparatorluun glenmeye balad devirlerde ise kadnn toplum hayatndan uzaklatrlarak hak ve zgrlklerinin kstland grlr1. Bizans saray ve ran kltrnn etkisiyle, Fatih Sultan Mehmet dneminde, sarayda harem blm oluur ve kadnlar rtnmeye balar. Haremlik selamlk uygulamas zel konutlara da yansr. Osmanlda kadn, artk ev iinde toplumsal yaamdan uzak bir hayat srmeye balamtr. ehirlerdeki kadnlar iin byle iken, imparatorluk snrlar iindeki kyl kadnlar iin durum farkldr. Dini taassup kylerde ok da etkili olmamtr. Krsal kesim kadn, erkei ile birlikte tarlada al r, rtnme zorunluluu yoktur. Hem tarmda hem de evde alan kyl kadnnn ekonomiye katks byktr. Kilim, araf, hal dokur, rg rer, ev halknn giysilerini diker. Yapt el ii rtlerle evin denmesini salar. slamiyetin kabul ile uygulanmaya balayan slam hukuku da kadnn evlenme, mlkiyet gibi bireysel haklarn elinden almtr. Ancak Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde, Osmanl mparatorluunda esen zgrlk havas ile kadnn durumunda da baz deiiklikler meydana gelmeye balamtr (Gksel 1993: 130; nan 1982: 59-60, 76, 85).

1839 Tazimat ferman ile Osmanl mparatorluunda batllama dnemi balar. Tanzimat fermannda kadna ilikin direkt bir madde yoktur. Ancak dolayl yoldan kadnn toplumdaki statsne etki eder2. Osmanl mparatorluunda kz ocuklar 19. yzyla kadar yalnzca Sbyan mekteplerinde eitim grebiliyorlard. Tarihte rastlanan air, hattat, besteci kadnlar ailelerin zel eitim almasn salad kzlar arasndan kmtr. Kz ocuklarnn eitim grmeleri ve meslek sahibi olmalar iin nemli saylabilecek gelimelerden bazlar unlardr; 1858 ylnda kz ocuklar iin ptidai (lkokul) ve Rtiyeler (Ortaokul) 1 Sultan I.Ahmet zamannda kartlan bir fermanla kadnlarn, erkeklerle birlikte kaya binmeleri, Sultan II.Osman devrinde kadnlarn haftann gn sokaa kmalar yasaklanmt. Sultan III.Mustafa ise 1867 ylnda yaynlatt bir gazete ilan ile kadnlarn hangi camilerde nasl ibadet edeceklerini ve sokakta nasl davranacaklarn duyurmutu (Tezel 1983: 3). 2 len babann mlknden kz ocua da pay verilmesi, kleliin kaldrlmas ile cariyelik sisteminin kaybolmas, kz ocuklar iin okullar almaya balanmas, kadnlarn sokaa kma yasann yava yava ortadan kalkmas rnek verilebilir (Gksel 1993: 133).

Kvan Osma

91

alr. Meslek okulu olarak ilk nce, 1842 ylnda Askeri Tbbiyeye bal ebe okulu, daha sonra 1869da nas Sanayi Mektebi (Kz Sanat Okulu) ve 1870de Darlmuallimat (Kz retmen Okulu) alr. Bylece kadnlar ebelik ve retmenlik mesleine eitimli olarak adm atm olurlar. 1914 ylnda stanbul Darulfunununa bal olarak alan nas Darulfununu ile kadnlar yksek renime balar. 1922 ylnda Tp Fakltesine ilk kz renciler alnr (Gksel 1993: 131-132, 134).

Tanzimat dneminde kadnlar retmen olarak almaya balamlardr. Ancak devlet dairelerine memur olarak alnmaya balamalar 20. yzyl bana rastlar. I.Dnya sava dneminde erkeklerin savaa gitmesiyle boalan memuriyetlere kadnlar atanmtr. Telefon irketi ve maliye nezareti kadn memur alan ilk kurumlar olmutur. Geri erkekler askerden dnnce Maliye Nezaretindeki kadn memurlarn ilerine son verilmeye balanmtr. Trk kadnlarnn eitim alanndaki faaliyetleri daha kal c olmutur. Halide Edib, Nakiye, Nezihe Muhiddin, Sadiye ve Hatice hanmlar eitim alannda alm kadnlardandr. Kadnlarn Devlet memuriyetine alnmalar 20. yzyl banda iken sanayide ii olarak yer almalar daha eskiye dayanr. rnein 1897de stanbul kibrit fabrikasnda ve Bursadaki ipek fabrikalarnda yzlerce kadn ii ve amele almtr. Erkeklerin askere alnmas ile ailesini geindirebilmek iin alan kadn tccarlar ve esnaflar grlmeye balanmtr (Kurnaz 1991: 95-98, 103).

Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde kadnlarn eitim imkanlar ve eitim seviyesi artmtr. Kadn dernekleri kurulmaya balanm kadn basn olumutur. Bir zorunluluk sonucu da olsa kadnlar alma hayatna atlmlardr. Btn bunlar Osmanl dneminde yaanan kadna degin gelimelerdir. Buna ramen Trk kadnna ilikin sosyal, siyasal ve hukuksal alanlardaki radikal deiimlerin Cumhuriyet dneminde olduunu sylemek gerekir. Cumhuriyetin ilanndan nce, Ulusal Bamszlk Savann kazanlmasnda Trk kadn nemli rol oynamtr.

1.1. Kurtulu Savanda Trk Kadn Trk kadnlar, Kurtulu Sava ncesinde ve Kurtulu Sava srasnda

kurduu dernekler ve dzenledii mitinglerle verdii politik mcadelenin yan sra vatann kurtuluu iin silahl mcadeleye de katlmtr. Cephe gerisinde de kk silah endstrisinin altrlmas, askerlere giyecek hazrlanmas, cepheye silah ve cephane tanmas ve ekonominin srdrlebilmesi iin eitli ilerde faaliyet gstererek ulusal kurtulu mcadelesine byk katk salamtr. Atatrk, Trk kadnnn vatann kurtuluu yolundaki abalarn takdirle karlam her frsatta Trk kadnnn fedakarln ifade etmitir. Atatrk, 21 Mart 1923 tarihinde Konyada Kzlay kadn kollarna hitaben yapt konumada; Dnyann hibir yerinde, hibir milletinde Anadolu kyl kadnnn fevkinde kadn mesaisi zikretmek imkan yoktur. diyerek, Trk kadnnn Kurtulu Sava srasnda ailenin devamll ve ordunun ihtiyalarnn karlanmas iin gsterdii abay ifade ettikten sonra hepimiz bu byk duygulu kadnlarmz kran ve minnetle ebediyen taziz ve takdis edelim diyerek szlerine devam etmitir (Gksel 1993: 148-149). Anadolu kadn iin Atatrkn bir ifadesi de yledir;


92

ift sren, tarlay eken, ormandan odun ve keresteyi getiren, mahsulleri pazara getirerek paraya kalbeden, aile ocaklar nn dumann tttren, btn bunlarla beraber, srtyla, kans ile, kucandaki yavrusuyla yamur demeyip, k demeyip, scak demeyip cephenin mhimmatn tayan hep onlar, hep o ulvi, o fedakar, o ilahi Anadolu kadnlar olmutur. (Tezel 1983: 9).

Kurtulu Sava ncesinde ve Kurtulu Sava srasnda sosyal yardm amal ve vatann mdafaas, lke btnlnn korunmas amacyla kadn dernekleri kurulmutur3. Bu dernekler arasnda Hilal-i Ahmer Cemiyeti kadn kollar, Asri Kadn Cemiyeti, Muallimler Cemiyeti, Mdafaa-i Hukuk kadnlar ubesi, Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti ve cemiyetin Anadoludaki ubeleri saylabilir (Cunbur 1983: 33). rnein Hilal-i Ahmer Cemiyeti askerlere giyecek dikiminde ve ordunun salk hizmetlerinde yararlk gstermitir. Kadn dernekleri sava iin yardm toplamak, toplanan yardmlar cepheye ulatrmak, geni kitleleri vatann kurtuluu iin harekete geirmek, itilaf devletleri ve ya da onlarn temsilcilerine protesto telgraflar ekmek gibi faaliyetlerde bulunmulardr (Kurnaz 1991: 115-120).

Geni kitleleri, vatann kurtuluu iin harekete geirmeye ynelik, kadn derneklerinin de iinde bulunduu bir etkinlik de stanbul ve tarada dzenlenen mitinglerdir. 19 Mart 1919da stanbulda, nas Darlfnunu rencileri ve Asri Kadn Cemiyeti yeleri Fatih Trbesi nnde toplanarak igal kuvvetlerini protesto etmilerdir. 19 mays 1919 tarihinde, stanbul Belediyesi nnde Halide Edip hanm ve Meliha hanmn konumac olarak katld byk bir miting dzenlenmitir. Bu mitinglerin en geni apls Sultanahmet mitingidir. 23 Mays 1919da Bursa, zmit, Erzurum, Sivas, Edirne, umra, Alanya ve Edirnede yaplan toplantlarda yer alanlar vatan maddi manevi korumaya, mdafaaya hazr olduklarn ilan etmilerdir. Mustafa Kemal Paa 28 Mays 1919da Havzadan gnderdii tamimde mitinglerin daha geni apl dzenlenmesini emreder. Mays ay boyunca dzenlenen mitinglerde kadnlar da sz almlardr. Konuma yapan kadnlarn ou retmen ve dernek yesi kadnlardr. Bu kadnlardan bir ksm (Halide Edip hanm, Mnevver Saime Hanm gibi) daha sonra Anadoluya geerek kurtulu savana katlmlardr. Atatrk, Kurtulu Savanda karargahnda grev alan Halide Edip Hanma Onbalk rtbesi vermitir (Cunbur 1983: 14-31; Gksel 1992: 932; nan 1982: 107-109). Pek ok aydn Trk kadn da mahalle mahalle gezmi milli davann nemine dair konferanslar, msamereler vermitir (zdemir 1983: 53).

Kurtulu sava kadn, erkek, sivil, asker, yal btn milletin elbirlii ile kazanlm top yekun bir savatr. Trk kadn, Kurtulu Savanda, kanlarla ya da srtnda cepheye silah, mermi ve erzak tamtr. Erkeklerin cepheye gitmesiyle birlikte aile ekonomisini srdrmek tamam yla kadna dmtr. Tarlada alarak ekonominin devamlln salayan, rnleri pazara gtrerek satan Anadolu kadn olmutur. Kurtulu Sava srasnda bir ok kadn askerlere yn orap, fanila rm, gmlek ve i amar dikerek el emeiyle savaa katkda bulunmutur (zdemir 1983: 51, 53; nan 1982: 139). Eline silah

3 Trk kadnnn dernek faaliyetleri Merutiyet dneminde balamtr. 1908de Fatma Aliye Hanm tarafndan kurulan Cemiyet-i mdadiye sosyal yardm amal ilk kadn derneidir. Halide Edip Hanm tarafndan kurulan Mdafaa-i Hukuk-u Nisvan ise kadn haklarn savunmak amacyla yine bu dnemde kurulmu bir kadn derneidir (Tezel 1983: 6).

Kvan Osma

93

alarak cephelerde savaan kadnlarn says da az deildir. Bunlardan bir ksmnn adlarna ve yklerine dnemin basnnda rastlanmaktadr4 (Engnn 1983: 107). Refet Paa 13 Eyll 1921 tarihinde Sakarya Zaferini Meclise mjdelerken ordu ile birlikte kyllerin ve kadnlarn rolne de iaret etmitir:

Bu kati zaferi milletin ulvv-i cenabna medyunuz. Mdafaa-i Milliye vekili ordunun krann milletin ayaklarna sererken, gz nnde kan arabalaryla alan kyllere ve kyl kadnlara bu kran burada bir defa daha eda etmek en mukaddes bir vazifedir Asl, kan arabasyla koan, yavrusunu kucanda tayan kyl kadnnn zaferidir (Engnn 1983: 110).

Trk kadnnn Kurtulu Savanda gsterdii aba ve zverili almalar Cumhuriyet dnemi ant heykellerinin kaidelerinde yer alan kabartmalarda ve heykellerde ekil bulmutur.

1.2. Cumhuriyet Dneminde Trk Kadn Atatrkn vatan sevgisiyle dolu, cesur, alkan, erdemli Trk kadnn

yakndan tanmas Kurtulu Sava srasnda olmutur. Burhan Gkselin (1992: 929) ifade ettii gibi, Kurtulu Savann nemli glerinden biri olan Trk kadnn hi unutmam, vefa duygusunu daima ifade etmitir. Atatrk eitli tarihlerde halka hitaben ya da meclis krssnden yapt konumalarda kadn haklarna ve kadnn statsnn ykseltilmesine ilikin konumalar yaparak bu konuda kamuoyu oluturmutur. Cumhuriyetin ilanndan sonra ise kadnlara kademeli olarak hukuki, siyasi haklar ve eitim eitlii tannmtr.

Atatrk daima Trk kadnnn eitim grmesini savunmutur. lk terbiyenin ana kucanda alndn eitimli annelerin ada, uygar bir toplumun vazgeilmez unsuru olduunu sylemitir. Daha sava yllarnda bile milli eitim konusuyla yakndan ilgilenmitir. Atatrk, 16 Temmuz 1921de Trkiye Muallimler kongresini toplayarak kz ve erkek ocuklarnn eitim esaslarnn belirlenmesini salamtr. 1922 ylnda Meclisin al konumasnda;

kadnlarmz da alim mtefenin olacaklar ve erkeklerin getikleri btn derecat- tahsilden geeceklerdir. Sonra kadnlar hayat- itimaiyede erkeklerle beraber yryerek birbirinin muin ve mzahiri olacaklardr demitir (Doramac:1992:904).

Tanzimat dnemi ve sonrasnda kadn eitimi konusunda baz admlar atlmtr. O dnemde yaplan almalarn kitlelere ulaan, eitliki ve demokratik bir zemine tanmas ise Cumhuriyet dneminde olmutur. rnein, 3 Mart 1924 tarihinde Tevhid-i Tedrisat kanunu kartlarak deimeyecek devrim yasalar kapsamna alnmtr. Bylece eitim koullar laikleerek kadnlara erkeklerle eit eitim imkan salanmtr. Cumhuriyetin ilk uygulamalarndan biri de kz okullarn arttrmak olmutur. Anadoluda ilk kz lisesi, 1922 ylnda Ankarada almtr. Harf inklabndan sonra alan millet mektepleri sayesinde rgn eitim yan geride brakm vatandalar da okuma yazma renmi ve baz temel bilgiler edinmilerdir. Bu eitimli kadnlar ev ilerinden karak toplumsal hayata ve al ma hayatna katlmlardr. Kadn

4 Hangi yrelerde savat bilinen ve kaytlara gemi kadn kahramanlardan Grdesli Makbule, Klavuz Hatice, Tayyar Rahmiye, Fatma Seher Hanm, Binba Aye Altnta, Kara Fatma, Kk Nezahat, Onba Halide Edip hakknda ayrntl bilgi iin bknz. zdemir 1983: 47-51.


94

hekimler ilk kez 1930 ylnda salk bakanlnda grev alrken avukat kadnlar 1928 ylnda baroya girmilerdir (Gksel 1993: 159-164; Tekeli 1983: 1193).

Atatrk Trk kadnnn toplumda, aile iinde, yaamn her alannda hak ettii yeri almasnn bir dier koulunun ada hukuksal dzelmemeleri yapmak olduuna inanyordu. Konumalarnda buna deinen Atatrkn 1926 ylnda medeni Kanunun kabul ile kadnlara tand bireysel haklar ok nemlidir. Bu kanun kadn erkek eitsizliini ortadan kaldrarak, aile hukuku, miras hukuku gibi konularda kadna ada haklar tanmaktadr. Trk kadn siyasal faaliyetlere Kurtulu Sava yllarnda kurduklar dernekler ve dzenledikleri mitinglerle balamtr. Ancak Trk kadnna siyasal haklarn yasalarla verilmesi Cumhuriyet dneminde olmutur. 3 Nisan 1930 tarihinde kadnlara belediye seimlerinde seme ve seilme hakk tannmtr. Bunu 26 Ekim 1933, ky ve ihtiyar heyetine ve muhtarla seme ve seilme hakk izler. Hukuki kazanmlarn son aamas ise kadn erkekle eit vatanda dzeyine getirecek olan milletvekili seme ve seilme hakk dr. Kadnlara seme ve seilme hakknn tannmas Trkiye Byk Millet Meclisinde ilk kez 3 Nisan 1923 tarihinde Bolu milletvekili Tunal Hilmi bey tarafndan dile getirilmi tartmalara neden olmutur. 1934 ylnda Atatrkn direktifiyle dnemin Babakan smet nn ve 191 arkada Trkiye Byk Millet Meclisine Tekilat Esasiye Kanununun tadiline ilikin teklif sunmulardr. Bu teklifin gerekesi ise lke yaantsna her aamada erkei ile birlikte katlan Trk kadnnn, erkekle eit vatanda dzeyine getirilmesi iin demokrasinin bir koulu olan seme ve seilme hakknn Trk kadnna da tannmasdr. smet nn, Refik Koraltan, Sadri Maksudi, Refik evket nce kadnlara siyasal haklarn verilmesi gerektiini bylece kadnn hak ettii yeri alm olacan, fikirlerini ifade etme ve eyleme dkme olanan bulacan ifade eden konumalar yapmlardr. Kadnlarn Kurtulu Savanda erkeinden geri kalmad da bu konumalarda vurgulanmtr. Yaplan mzakerelerden sonra 5 Kasm 1934 tarihinde Anayasa deiiklii ile kadnlara milletvekili seme ve seilme hakk tannmtr (Arat 1983: 66-72, 75-84).

Cumhuriyetin ilan, Trkiye iin yalnzca yeni bir siyasal rejimin kabul edilmesi deil ayn zamanda bir toplumsal deiim srecinin de balangc olmutur. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren, kadna ynelik olarak yaplan bu dzenlemeler, Cumhuriyet Trkiyesinde kad nn, sosyal deiimin odak noktasnda olacan gstermektedir. nk kadn ailenin, yetitirdii ocuklarn, hatta einin deiiminde, dolaysyla toplumun dnmnde rol oynayacaktr. Kadn erkek el ele, birlikte yryen toplum modeli Taksim, Cumhuriyet Antnda grsellemitir.

Cumhuriyetin felsefesi Trk toplumunu uygar toplumlar n seviyesine ulatrmakt. Bunun iin her alanda faaliyet balatld. Bu faaliyet alanlarndan biri de bayndrlk, dolaysyla mimarlk ve ehircilik olmutur. Bir Anadolu kasabas olan Ankara, 13 Ekim 1923de bakent ilan edildikten ksa bir sre sonra, Trkiye ve dnya tarihinde rnek bir kent durumuna gelmitir. Yeni ynetimin gerektirdii her trl hizmet yaplar, ada mimarlk anlayyla yaplm konutlar, yeil alanlar, park ve meydanlardaki ant heykelleri, niversiteleri, sergi saraylar, tiyatro ve sinemalaryla bakent Ankara Cumhuriyetin simgesi olmutur. Kadn erkek eitliine dayal yeni toplumsal yaam Ankarann konutlarna da yansmtr. ada konutlarda, Osmanl

Kvan Osma

95

konutlarndaki haremlik selamlk uygulamas ortadan kalkm kadnn ve erkein ortaklaa paylatklar mekanlar olan, da ak konutlar ina edilmitir. Bu dnemde Ankarann bayndrlk faaliyetlerinde yurt dndan gelen mimar ve ehir planclar grev almtr. zellikle Alman ve Avusturyal mimarlar Ankaraya damgasn vurmutur (Tapan 1983: 400-411). Devlet kurumlarnn hizmet grecei binalar, halkn barnaca mahalleler ve evler yeni yaam tarzna uygun bir anlayla planlanrken, park ve meydanlar da modern kent yaamnn bir gerei olarak bu plan iinde yerini almtr. Bu park ve meydanlara dikilen ant heykeller bir yandan modern ehircilik anlaynn gerei te yandan devlet ideolojisinin sembol olarak ele alnabilir5. Cumhuriyet Trkiyesinde nemli bir yere sahip olan Trk kadn ant heykellerde grselletirilmitir. Konu balamnda, kadn figr ieren ant heykel rnekleri incelenecektir.

2. Kadn Figr eren Ant Heykel rnekleri 2.1. Ankara, Ulus Meydan, Ulus (Zafer) Ant

Avusturyal heykeltra Heinrich Krippel tarafndan tasarlanan ant heykel 1927 tarihinde dikilmitir. Ant heykel, bir platformun zerindeki kaideye yerletirilmi atl Atatrk heykeli ve platformun evresindeki figrlerden olumaktadr.

Platformun zerinde, arka cephede bir kadn figr yer almaktadr (res.1). alvarl, omzunda cepheye mermi tarken tasvir edilmi kadn figr, Trk kyl kadnnn Kurtulu Savana katksn simgelemektedir. Afet nann (1982: 105) ant ile ilgili ans yledir;

Zafertepe ve Dumlupnarda o zamanlar yaam kimselerle de gryordum. Bir ihtiyar nine yanma gelerek:Hani Ankarada Gazi Paann (Atatrk) heykelinin yannda mermi tayan kadn var ya ite o benim diyordu. Bu cmleyi dier yal bir kadn da aynen syledi. Bu szler bir gerein anlatm idi. Ankarada bu ant (Ulus Meydan) Bakumandan Mareal Gazi Mustafa Kemalin at zerindeki heykelini iki Trk eri ve mermi ta yan bir kadn heykeli evreler. te bence kurtulu ve Egemenlik savamzdaki her Trk kadn bu Anttaki heykelde sembollemitir.

Kaidenin yan yzlerinde iki erit halinde figrl kompozisyonlar vardr (res.2). Kaidenin sol cephesinde, alt eritteki kompozisyonda; arka planda grlen cephane ykl kan arabas kucanda ocuuyla birlikte bir kadn tarafndan ekilmektedir. n planda, kan arabasnn arka ksmnda tfek tayan ihtiyar bir kadn, kan arabasnn yannda silah tayan yal bir erkek ve bir ocuk betimlenmitir. Bu kompozisyon kadnyla erkeiyle, yalsyla genciyle cepheye silah ve mhimmat tayan Trk kylsn simgelemektedir. st eritteki kompozisyonda Trk bayra dalgalanmaktadr. Bu bir zafer kompozisyonudur. Kaidenin sol cephesindeki iki erit kompozisyon zaferin kazanlmasnda kadnlarn ve sivillerin roln vurgulamaktadr. Kurtulu Savan yaayanlarn bu konuda anlattklar pek ok an vardr. Bunlardan birisini Afet nan (1982:105) yle aktarmaktadr: Arabas ile cephane gtren kyl kadnnn srtnda kk ocuu vardr ve zerine bir rt rtlmtr. Fakat yamur yamaya balad zaman, ocuun zerindeki rty slanmasn diye cephanenin stne rtmtr.

5 Cumhuriyet dnemi ant heykelleri hakknda ayrntl bilgi iin bknz. Osma 2003.


96

Mustafa Necati stiklal Mcadelesi Hatralar yaz dizisinde Kurtulu Sava srasnda rastlad bir olay yle anlatr:

Hava ok souktur. erke nlerinde kanlarla cephane tayan bir kadn kafilesine rast gelir. Biz souktan yamlar altnda bile titrerken tek yorgann da arabaya rten bir ninenin plak ayaklaryla karlar inediini grnce iimde takdirle kark bir merhamet szlad; arkasna sard petamaln iinde ara sra hkran ocuun zerine bile rtmeden yorgann niin arabaya serdiini sormak fikrini duydum.

mez misin sen nine? Bak ocuk donacak yorgan rtsene! diye arabann stn iaret ettim. Bu sz garip bir tarzda karlad, sormaya deer bir ey addetmiyordu galiba! Benim cevap beklediimi anlaynca mukaddes bir eye tevecch eder gibi kanya doru kotu Kar serpeliyor, millet maldr, nem kapmasn evladm dedi ve yorgann ularn iyice serdi. (Engnn 1983: 112-113).

Cephelerde dolam, sava anlarna tanklk etmi edebiyatlarmzn kaleminden aktarlan bu ykler Kurtulu Savanda cepheye silah ve cephane tanmasnda kadnlarmzn nemini ve fedakarlklarn ortaya koymaktadr. Bunlar Cumhuriyet dnemi antlarnda topluma grsel bir anlatmla sunulmu gelecek kuaklara aktarlmas amalanmtr.

2.2. stanbul, Taksim, Cumhuriyet Ant talyan heykeltra Pietro Canonica tarafndan tasarlanan ant 1928

tarihinde dikilmitir. Antn kaidesi mimar Guilio Mongeri tarafndan yaplmtr. Ant drt cepheli olup iki ana cepheye figr gruplar yerletirilmitir. Figr gruplaryla kaide bir btn olarak tasarlanmtr. Bu antta azmsanmayacak sayda kadn figr ve kadn tasvirleri yer alr.

Antn kuzey cephesi Kurtulu Sava ve zaferi simgelemektedir (res.3). En nde, ortada asker giysili Atatrk, Onun sa yannda yere km kucanda bebek tayan bir kadn, sol yannda topun namlusuna elini koymu bir asker grlmektedir. Arka dzlemde ise bir kadn, askerler ve yerel gleri temsil eden figrler beklenmitir. Bu cephede tasvir edilen kadn figrleri, Kurtulu Sava srasnda cephede n saflarda yer alan kadn kahramanlar temsil etmektedir.

Antn gney cephesi Cumhuriyeti simgelemektedir. Bu cephede toplumun eitli gruplarn temsil eden onalt figr bulunmaktadr(res.4). n dzlemde, ortada sivil giysili, brokrat kimliiyle Atatrk, sol yannda sivil giysili smet nn, sa yannda asker giysili Fevzi akmak yer almaktadr. Bu dzlemin arkasnda kmelenmi figrlerden alts kadndr. Uygar toplumsal yaam benimseyen Cumhuriyet anlayna uygun olarak kadn ve erkekler bir arada gsterilmitir. Atatrk, Trk kadnn toplumsal yaamda yer almas gerektiini sylev ve demelerinde dile getirmitir:

Bir sosyal hayat, bir millet erkek ve kad n denilen iki cins insandan olumaktadr. Mmkn mdr ki bir kitlenin bir parasn ilerletelim. Dierini grmezden gelelim de kitlenin genel durumu ilerleyebilsin? Mmkn mdr ki bir camiann yars topraklara zincirlerle bal kaldka dier ksm semalara ykselebilsin. phe yok ki ilerleme admlar, dediim gibi iki cins tarafndan beraber, arkadaa atlmak ve ilerleme ve yenilenme alannda mesafe kaydetmek lazmdr. Byle olursa devrim baarl olur. (Ayata 1999:14).

Kvan Osma

97

Ulu nder Atatrkn bu konudaki bir dier sz yledir; Daha selametle, daha drst olarak yryeceimiz yol vardr. Byk

Trk kadnn almamzda ortak yapmak, hayatmz onunla birlikte yrmek, Trk kadnn ilmi, ahlaki, itimai iktisadi hayatta erkein orta, arkada, yardmcs ve koruyucusu yapmak yoludur. (li 1992-1993: 72).

Antn bat cephesinde kaidenin st ksmnda madalyon kabartma olarak Cumhuriyet Trkiyesini temsil eden modern bir gen k z portresi, dou cephesinde, eski Trkiyeyi temsil eden peeli bir kadn tasviri yer almaktadr (res.5-6).

2.3. Edirne, Gazi Park, Atatrk Ant Trk heykeltra Kenan Yontun tarafndan tasarlanan 1931 tarihli ant,

bir kaide ve Atatrk figrnden olumaktadr. Kaidenin bat, gney ve kuzey cephelerinde bronz kabartma levhalar bulunmaktadr.

Gney cephedeki kabartmada 24 Kasm 1922de Trk ordusunun Edirneyi kurtar ve Edirnelilerin Atatrke kran sunmalar betimlenmitir (res.7). Arka dzlemde Edirne kentini simgeleyen Selimiye Camisi yer almaktadr. n dzlemde sal sollu figr gruplar yerletirilmitir. Sa tarafta Atatrk ve Trk askerleri, sol tarafta ise ocuuyla Atatrke ve Trk askerlerine kran sunan bir kyl kadn ile Edirne halk tasvir edilmitir. Kurtulu Sava srasnda igal kuvvetleri btn Anadoluya yaylmtr. gal altnda bulunan blgelerdeki bir ok kadn tecavze uram, zulm grmtr. lkenin kurtuluu ayn zamanda bu zulmn bitmesi anlamna geliyordu. Trk kadn Atatrke kran duygularn her frsatta gstermitir. Atatrk de Kurtulu Savana katlan ya da cephe gerisinde hizmet gren Trk kadnn daima yceltmitir.

Kurtulu Savanda arpan kadnlardan olan Kara Adile hanm, Atatrk Tarsusa geldiinde nnde diz km, Atatrkn ellerine sarlm, Atatrk Adile hanm yerden kaldrdktan sonra gzleri yala dolu yle demiti: Kahraman Trk kadn sen yerlerde srnmeye deil, omuzlarmz stnde gklere kadar ykselmeye layksn demitir (Tezel 1983:10).

2.4. zmir, Cumhuriyet Meydan, Atl Atatrk Ant 6 talyan heykeltra Pietro Canonica tarafndan tasarlanan ant heykel

1932 ylnda dikilmitir. Kaide ve heykel olmak zere iki ksmdan olumaktadr. Kaidenin zerinde atl Atatrk heykeli yer almaktadr. Kaidenin cephesinde, yan cephelerin yarsn, n cephenin tmn kaplayan Kurtulu Sava ve zafer konulu bronz kabartmalar bulunmaktadr.

n cephede Kurtulu Savana katlan kahraman kadnlar ve askerler betimlenmitir(res.8). n planda ay yldzl bayramz tayan belinde haner olan alvarl bir kadn yrr pozisyonda betimlenmitir. Olduka yksek kabartma olarak ilenmi bu figrn arkasnda askerler ve halk bir arada tasvir edilmitir. Aralarnda kadnlarn da bulunduu ok sayda figr bu zafer kompozisyonunda yer almaktadr. Zafer kompozisyonu kaidenin sol yan cephesinde de devam etmektedir. Burada, Trk ordusunun zmire giriinin halkta uyandrd sevin ve coku betimlenmitir (res.9). Kabartmann ayrntlarna bakldnda zmir halk ve Trk askerinin kavumasnn yaratt

6 zmir Atl Atatrk Ant hakknda ayrntl bilgi iin baknz Osma 2001.


98

sevin baaryla verilmitir. Kollarn karsndaki askere sarlmak zere am ba rtl, bir kadn, savatan dnen babalarn karlamak zere koan kz ve erkek ocuklar, olunu kucaklayan bir ihtiyar adam bu ayr ntlardan bazlardr. Ant heykel zmirin dman igalinden kurtuluunun ansna Atatrke kran sunmak amacyla dikilmitir.

2.5. Adana, Atatrk Park, Atatrk (Kurtulu) Ant Ali Hadi Bara Tarafndan tasarlanan ant 1935 tarihinde dikilmitir.

Adana Atatrk Ant, figr ve figr gruplarndan oluan bir kompozisyondur. Bu kompozisyon basamakl bir platform zerine kurulmutur. Platformun ortasnda yer alan kaidenin zerinde Atatrk figr vardr. Platformun gneydou ucunda, yerel giysili biri kadn dieri erkek ikili figr grubu yer almaktadr (res.10). Soldaki erkek figr savata vurulmutur.Yzndeki ac ifadesi, yere yklmakta oluu, boynunu geriye atyla iinde bulunduu durum yanstlmtr. Yanndaki kadn figr, vurulan erkein elindeki silah almaktadr. Srt dimdik, sa eli pene gibi havaya kalkm, kararllkla ileriye doru bakmaktadr. Gl bir ifadeye sahip olan bu heykelde kadn, vurulan erkekten ald silahla vatan savunmasn devam ettirecektir. Bu kompozisyon Adanann kurtuluu iin savaan yerel gleri ve Trk kadnn Kurtulu Savandaki cesaret ve roln sembolize etmektedir.

Kuzeydou heykel grubu ise sancak tutan bir Trk askeri ve sancan nnde diz km modern giysili bir gen kz figrnden olumaktadr (res.11). Erkek figr Adanann kurtuluunda rol oynayan asker kuvvetlerini simgelemektedir. Gen kz figr askerin tamakta olduu bayraa balln ifade edercesine, pmek zere dudaklarna doru gtrmektedir. Bu figr lkenin geleceinin emanet edildii Trk genliini sembolize etmektedir.

2.6. ankr, Atatrk Ant Kenan Yontun tarafndan tasarlanan ve 1944 ylnda dikilen ant, kaide

ve sivil giysili Atatrk figrnden olumaktadr. Kaidenin n cephesi ile iki yan cephesinde Kurtulu Sava konulu kompozisyonlar yer almaktadr.

n cephedeki bronz kabartma levhada drt figr bulunmaktadr. n planda omzunda cepheye mermi tayan bir kadn figr ile kucanda mermi tayan bir kz ocuu betimlenmitir. Arka planda onlara yol gsteren bir yal adam ve bir erkek figr vardr (res.12). Kaidenin sol cephesindeki kabartma kan arabasn eken kzlerin yannda ilerleyen ve srtnda drt adet mermi tayan kadn figrnden olumaktadr. Arka planda bir kent tasviri grlmektedir. Kadn figr kompozisyonun ana unsurunu oluturmaktadr (res.13). Kaidenin sa tarafndaki kabartmadaki kompozisyonda ise yan nda ocuu ile birlikte elinde top mermisi tayan kadn figr betimlenmitir. ankr, Atatrk Antnn kaidesinde yer alan Kurtulu Sava konulu kompozisyonlarda, kadnn kompozisyonun merkezinde yer almas, kadnlarn Kurtulu Savandaki rolnn lmszletirilmek istenmesi ile aklanabilir.

Sonu Kurtulu Sava ile glenen milliyetilik, Cumhuriyet ideolojisinin de

temel talarndan biridir. Cumhuriyet felsefesi ada bir ulus devlet yaratma zerine kurulmutur. Cumhuriyetin ilanndan sonra uygulamaya konan inklaplarla, ileriye dnk olarak, hemen her alanda yenileme, adalama

Kvan Osma

99

yoluna gidilmitir. Bu refomlar kadnn zgrlemesine, eit vatanda olma hakkn elde etmesine, kamusal alanda yerini almasna olanak salamtr. Kurtulu Sava yllarndan balayarak lkesi iin ok ey yapm olan Trk kadn, Atatrk tarafndan daima takdir grm ve n planda tutulmutur. Kurtulu Savan gelecek kuaklara tamak, Atatrke kran sunmak, ulus bilincini pekitirmek gibi amalarla yaplan ant heykeller Cumhuriyet devleti tarafndan ada bir sembol olarak seilmi ve ada kent mekanlarn sslemitir. Bu ant heykellerin kabartmalarnda kadn figrlerinin yer almas dikkat ekicidir. Bu kabartmalar araclyla, kadnn toplumun bir paras olduu ve toplumsal yaamn vazgeilmez unsuru olarak bundan sonra da var olaca, grsel yolla halka sunulmutur.

Kaynaka

AYATA, Aye-Aya Ergun. (1999), Atatrk ve Trk Kadn, Erdem, Cumhuriyet zel Says I, Cilt 11, Sa.31, Mays, s.11-22.

CUMBUR, Mjgan - nci Engnn ve Cahide zdemir. (1983), Milli Mcadelede Trk Kadn, Ankara: Trk Ticaret Bankas Yaynlar.

DORAMACI, Emel. (1993), Atatrkten Gnmze Sosyal Deimede Trk Kadn, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi.

DORAMACI, Emel. (1992) Atatrk, Kadn ve Kadn Haklar, i. Atatrk Dnce, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, s.899-914. GKSEL, Burhan. (1993), alar Boyunca Trk Kadn ve Atatrk, Ankara: Kltr bakanl.

GKSEL, Burhan. (1992), Atatrk ve Kadn Haklar, i. Atatrk Dnce, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, s.919-941.

L, Tlin. (1992-1993), Atatrk ve Trk Kadn, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt 9, Sa.25, s.67-72.

NAN, Afet.(1982), Atatrk ve Trk Kadn Haklarnn Kazanlmas: Tarih Boyunca Trk Kadnnn Hak ve Grevleri, stanbul: Milli Eitim Basmevi.

KURNAZ, efika. (1991), Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn (1839-1923), Ankara: T.C. Babakanlk Aile Aratrma Kurumu Bakanl.

OSMA, Kvan. (2003), Cumhuriyet Dnemi Ant Heykelleri (1923-1946), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi.

OSMA, Kvan. (2001), zmirin Ataya Teekkrnn Grsel fadesi: Atl Atatrk Ant, Sanat Tarihi Dergisi, Sa.11, s.105-112.

TAPAN, Mete. (1983), Trkiyede Uygarlk, Bayndrlk, Kentleme ve Atatrk, i. ada Dncenin Inda Atatrk, stanbul:Dr.Nejat F.

Eczacba Yaynlar, s. 379-413. TEKEL, irin. (1983), Kadn, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi,

stanbul: letiim Yaynlar, Cilt 5, s.1189-1204. TEZEL, Sdka Enise ARAT, v.d. (1983), Atatrk ve Kadn Haklar,

Ankara:Trk Ticaret Bankas Yaynlar, Ankara 1983.


100

RESMLER

RESM 1: ANAKARA ULUS MEYDANI,

ULUS ANITI, MERM TAIYAN KADIN FGR

RESM: 2 ULUS ANITI, TRK HALKININ

Kvan Osma

101

KURTULU SAVAINA KATKISI VE ZAFER KOMPOZSYONU

RESM: 3 STANBUL, TAKSM MEYDANI, CUMHURYET ANITI, KUZEY CEPHEDEN

AYRINTI, KURTULU SAVAI KOMPOZSYONU


102

RESM: 4 CUMHURYET ANITI, GNEY CEPHEDEN AYRINTI CUMHURYET KOMPOZSYONU

RESM: 5 CUMHURYET ANITI, PEEL KADIN

RESM: 6 CUMHURYET ANITI, GEN KIZ PORTRES

Kvan Osma

103

RESM:7 EDRNE, GAZ PARKI, ATATRK ANITI

EDRNE HALKININ ATATRKE KRANLARINI SUNUU


104

RESM: 8 ZMR, CUMHURYET MEYDANI, ATLI ATATRK ANITI,

N CEPHE, ZAFER KOMPOZSYONU

RESM: 9 ATLI ATATRK ANITI, ZAFER

Kvan Osma

105

RESM: 10 ADANA, ATATRK PARKI, ATATRK (KURTULU) ANITI,

GNEYDOU HEYKEL GRUBU


106

RESM: 11 ATATRK (KURTULU) ANITI, KUZEYDOU HEYKEL GRUBU

RESM: 12 ANKIRI, ATATRK ANITI, NCEPHE,

KURTULU AVASI SAHNES

Kvan Osma

107

RESM: 13 ATATRK ANITI, SOL CEPHE, KURTULU SAVAI SAHNES

Documents

Cumhuriyet donemi kadinheykelleri