T.C. YZNC YIL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS SANAT TAR H ANAB L MDALI

D YARBAKIRDAK SLAM DNEM M MAR S NDE SSLEME-I-

MET N

DOKTORA TEZ

Glsen BA

VAN-2006

T.C. YZNC YIL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS SANAT TAR H ANAB L M DALI

D YARBAKIRDAK SLAM DNEM M MAR S NDE SSLEME-I-

MET N

DOKTORA TEZ

Hazrlayan Glsen BA

Danman Do.Dr. Kadir PEKTA

VAN-2006

NDEK LER NDEK LER.I NSZ III KISALTMALAR.IV 1. G R .1 1.1. Konunun Nitelii ve nemi 1 1.2. Konuyla lgili Yaynlar ...2 1.3. Metot ve Dzen ..7 1.4. Terminoloji .8 2. E TL YNLER YLE D YARBAKIR ...11 2.1. Fiziki Yap .. 11 2.2. Tarihi Yap ..... 12 2.3. Dini ve Etnik Yap .. 17 2.4. Ekonomik Yap ... 20 3. SLAM M MAR S NDE SSLEME ... 24 3.1. Ssleme Anlayn ekillendiren Etkenler .24 3.2. Sslemenin Mimarideki Konumu ve levi .. 27 3.3. Ssleme Konular .. 29 3.4. slam Corafyasnda Sslemenin Tarihi Geliimi .32 4. YAPILAR .............. 40 4.1. CAM LER . 40 4.1.1. Diyarbakr Ulu Camii .... 40 4.1.2. Diyarbakr Kale Camii ... 54 4.1.3. Diyarbakr mer eddat Camii ..... 59 4.1.4. Silvan Ulu Camii 61 4.1.5. Silvan Ebu Muzafferddin Minaresi ..68 4.1.6. Diyarbakr Safa (Parl) Camii 74 4.1.7. Diyarbakr Nebi (Peygamber) Camii . 86 4.1.8. Diyarbakr Lala Bey Camii 90 4.1.9. Diyarbakr Kasm Padiah (eyh Matar) Camii ...94 4.1.10. Diyarbakr Fatih Paa Camii ...98 4.1.11. Diyarbakr Hsrev Paa Camii ...108 4.1.12. Diyarbakr Ali Paa Camii ..112 4.1.13. Diyarbakr skender Paa Camii..117 4.1.14. Diyarbakr Behram Paa Camii ...123 4.1.15. Diyarbakr Melek Ahmet Paa Camii .134 4.1.16. Diyarbakr Nasuh Paa Camii .143 4.1.17. Diyarbakr Ragbiye (Defterdar) Camii ..146 4.1.18. Silvan Kara Behll Bey Camii... 149 4.1.19. Hani Ulu Camii154 4.1.20. Hazro Ulu Camii..157 4.1.21. Silvan Belediye Camii.162 4.2. MEDRESELER164 4.2.1. Diyarbakr Zinciriye Medresesi.164 4.2.2. Diyarbakr Mesudiye Medresesi167 4.2.3. Hani Hatuniye (Zeynep Hatun) Medresesi174 4.3. TRBELER.180 4.3.1. Diyarbakr Sar Saltuk (Gleni) Trbesi..180

4.3.2. Diyarbakr zdemirolu Osman Paa Trbesi..182 4.3.3. Diyarbakr Sahabeler Trbesi184 4.3.4. Diyarbakr Nebi Cami Arkasndaki Trbe186 4.3.5. Diyarbakr Zincirkran Trbesi.188 4.4. HANLAR.190 4.4.1. Diyarbakr Deliller (Hsrev Paa) Han190 4.4.2. Diyarbakr Hasan Paa Han..193 4.5. KPRLER.199 4.5.1. Diyarbakr Dicle Kprs..199 4.5.2. Diyarbakr Malabadi Kprs 201 4.6. KALELER 204 4.6.1. Diyarbakr Kalesi . 204 4.6.2. Silvan Kalesi..225 5. DEERLEND RME .229 5.1. DNEMLER VE TAR HSEL SLUP KR T 229 5.2. BAN VE SANATILARIN SS. ZER NDEK ETK LER . 240 5.3. SSLEMEN N KULLANILDII YERLER 250 5.3.1. Cepheler 250 5.3.1.1. Kaplar.251 5.3.1.2. Pencereler256 5.3.1.3. Niler 257 5.3.1.4. Revaklar 257 5.3.1.5. Destekleme Kuleleri260 5.3.2. Minareler.. 260 5.3.3. adrvanlar 264 5.3.4.Zemin 265 5.3.5. Mekn... 266 5.3.5.1.Mihrab . 266 5.3.5.2. Minber.. 271 5.3.5.3. Duvar Yzeyleri .. 273 5.3.5.4. rt Sistemi 273 5.4. MALZEME VE TEKN K.. .. 275 5.4.1. Ta . 275 5.4.2. ini 280 5.4.3. Ahap . 286 5.4.4. Maden . 288 5.5. MOT F VE KOMPOZ SYONLAR 289 5.5.1. GeometrikSslemeler... 289 5.5.2. Bitkisel Sslemeler... 304 5.5.3. Figrl Kabartmalar. 312 5.5.4. Yaz.. 348 5.5.5. Yapsal eler. 352 5.5.6. Dier Temalar.. 361 6. SONU. 365 7. ZET. 370 8. SUMMARY.. 371 9. KAYNAKLAR. 372 10. Z M L STES .. 405 11. RES M L STES . 408

NSZ Ssleme, zerinde yer ald yzeyin estetik etkisini arttran bir uygulama olmasnn yan sra, insann kendini farkl ynleriyle da vurduu sembolik ifade biimlerinden biridir ayn zamanda. nsanolunun, yaam dolayl yoldan anlatan bu simgesel dnyay, dorudan anlatmlara tercih etmesindeki belki de en byk etken, onun bilinmez ve gizemli olana duyduu ilgidir. Konutuu dilin, ou zaman gzelletirme amacn aarak anlalmas g boyutlar kazanmas, sslemeyi bir taraftan gizemli ve cazip klarken dier taraftan onu, bu alann yorumlanmas en zor konularndan biri haline getirmektedir. Bu zorluk, biimler dnyasnn yerli yerine oturmad slam Sanat sz konusu olduunda daha da artmaktadr. slam Sanatnn en nemli kollarndan biri olan mimariye, ilevsel boyutunun yan sra, anlam boyutunu kazandran unsurlarn banda gelen ssleme, genel prensipler asndan homojen, ancak zele inildiinde birbirinden farkl slup zellikleri gstermektedir. slam ncesi gelenekler, blgesel zellikler ve etkileim iinde bulunulan kltrler, sluptaki bu ayrmay belirleyen gl faktrler olarak ne kmaktadr. Diyarbakrdaki mimari sslemeler, bu anlamda slam sanatnn ilgin bir kesitini sunmaktadr. 7.yzyldan itibaren farkl slam devletlerinin hkimiyeti altnda yaayan kentte, bu sre ierisinde zaman zaman farkl etki alanlarnn devreye girdii, corafi zellikler ve geleneksel etkenlerle baz srekliliklerin muhafaza edildii, kimi zelliklerin deiim ve geliim gstererek kullanlmaya devam ettii grlmektedir. Siyasi, sosyal ve ekonomik yap, corafi etkenler ve inan dnyas gibi ok farkl etkenlerin belirledii mimari sslemeler, bir taraftan fiziksel evrenin grsel zenginliini arttrarak estetik grnme katk salamakta, dier taraftan baz zellikleriyle mimarinin veremeyecei tarihi ipularyla dnemin kltr ortamnn yorumlanmasnda etkili yollardan biri olarak karmza kmaktadr. Bu alma, Anadolunun gemiten gnmze nemli kltr merkezlerinden biri olan Diyarbakrda 1300 yllk slam hkimiyeti sresince oluturulan mimari evrede, ssleme anlayn farkl ynlerden ele almay amalamaktadr. Bylece slam mimari sslemeciliinin bir kesiti aydnlatlrken Diyarbakrn kltrel tarihine de farkl bir adan k tutulmaya allacaktr. almamn her aamasnda anlayl tavr, yol gsterici tutumu ve deerli fikirleriyle beni ynlendiren saygdeer hocam Do. Dr. Kadir PEKTAa en iten teekkrlerimi sunarm. almam sresince hogrl yaklamlaryla yanmda olan ve manevi desteklerini esirgemeyen hocalarm Prof. Dr. Abdsselam ULUAM ve Prof. Dr. Recai KARAHANa; konumun seimi ve genel emasnn olumasnda katklar bulunan Yrd. Do. Dr. Mehmet TOPa; baz izim ve fotoraflarndan faydalandm Dr. B. Nuri KILAVUZa; ngilizce evirilerinden tr Dr. Kemal ZKURTa, zaman zaman nerilerini aldm Yznc Yl niversitesi Sanat Tarihi Blmnn kymetli elemanlarna teekkr ederim. Ayrca almamn btn evrelerinde beni yalnz brakmayarak cesaretlendirici tutumlaryla yanmda olan aileme ve samimimi yardmlaryla almalarm kolaylatran Diyarbakr halkna da gnlden teekkrlerimi sunarm. VAN-2006

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. a.y. ASA A.. Bkz. BTTD ev. iz. d.n. E.S.A. Fig. GTT A MBTSK Res. Sos. Bil. Enst STY TDA TDV A T.L. VD Y.T.. v.d.

:Ad geen eser : Ad geen makale : Ayn yazar : Anadolu Sanat Aratrmalar : Ankara niversitesi : Baknz : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi : eviren : izim : Dipnot : Eczacba Sanat Ansiklopedisi : Figr : Genel Trk Tarihi : slam Ansiklopedisi : Milletleraras Birinci Trk Sanatlar Kongresi : Resim : Sosyal Bilimler Enstits : Sanat Tarihi Yll : Trk Dnyas Aratrmalar : Trk Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Thema Larousse : Vakflar Dergisi : Yldz Teknik niversitesi : Ve dierleri

1. G R 1.1. KONUNUN N TEL VE NEM Mimari, strktr ve sslemeden meydana gelen bir btndr. Mimarinin geirdii geliim gzlenirken, sslemenin bu gzlemde ikinci plana itilmemesi gerekir. nk bazen kltr ortamnn yorumlanmasnda ssleme mimariden daha etkili olabilmektedir. Diyarbakr, batdaki kltrler iin Orta Asya, Kafkaslar ve Mezopotamyaya alan bir gzerghta, doudaki kltrler iin ise Akdeniz ve Balkanlara uzanan bir kpr konumundadr. Kltrel corafyas bakmndan farkl dnemlerde deiik slup younluklar gsteren blge, bu nedenle aratrmaclarn dikkatini srekli zerinde toplamtr. slam hkimiyetinin balad 7.yzyldan itibaren yeni etkilerle beslenen Diyarbakr, 11.yzylda gerekleen Trk hkimiyeti ile birlikte farkl etki alanlar ierisine girmitir. Kentte bu etkilerin altnda eitli grnmler sunan fiziksel bir evre oluturulmutur. Bu evre kentin sosyal, ekonomik, dini, siyasi balantlarn gsterecek nemli ayrntlara sahiptir. Ssleme bu ayrntlar iinde bata gelmektedir. Diyarbakrn mimari dokusu hakknda pek ok aratrma yaplmtr. Ancak bu incelemelerde mimari sslemeye kstl olarak yer verilmitir. Anadoluda slam kltryle en erken karlaan yerlerden biri olan kent, Hz. mer (639661) ve Emevilerle (661750) balayan srete eyhoullar, Hamdaniler, Bveyhoullar, Mervaniler, Byk Seluklular, nalloullar, Nisanoullar, Suriye Seluklular, Artuklular, Eyyubiler, Akkoyunlular ve son olarak Osmanl hkimiyeti altnda kalmtr. 1300 yllk bu srete mimari sslemelerin dnemden dneme farkl nitelikler tayarak gelitii gzlenmektedir. Bu sslemeler kentin sanat anlayndaki slupsal geliim ve deiimleri yanstmas bakmndan deer tamaktadr. Ayn zaman dilimleri iinde tekdzelik, karmaklk, farkl sentezler, yresel zellikler, etkileim alanlar, etkileimin nitelii ve boyutlarnn belirlenmesi, Diyarbakrn tarihi sre iindeki kltrel yapsn deerlendirmemizde bize yardmc olacaktr. Ayrca sslemenin bu bakmlardan irdelenmesi, blgedeki slam sanatnn slubunu belirleyen etkenlerin tespit edilmesi bakmndan da nem tamaktadr. Bu almann amac, Diyarbakrdaki slam dnemi mimari sslemelerinin, farkl siyasi strktrler iinde nasl bir geliim ve deiim gsterdiini tespit etmek; bu geliim ve deiime neden olan etkenleri belirlemek; genel ssleme anlay iinde yerel unsurlarn yerini inceleyerek, ulalan sentezleri hem kendi i gelimesi, hem de evre ile olan etkileimi asndan irdelemektir. Bylece Diyarbakr kltr tarihine olduu kadar incelenen dnemlerin sanatsal anlaylarna da k tutulmaya allacaktr.

KONUYLA LG L YAYINLAR Diyarbakrla ilgili ilk tarihi eserler, gezginlerin kaleme ald anlatmlardr. Bunlar arasnda en nemlisi 1040l yllarda blgeyi gezen Nasr- Hsrevin Sefernamesidir.1 Seyyah eserinde, zellikle Diyarbakr Ulu Camiinin o dneme ait durumu hakknda nemli bilgiler vermektedir. bn-l Ezrakn, Meyyafarikin ve Amid Tarihii blgenin tarihi konusundaki nemli kaynaklardan biridir.2 17.yzylda blgeye gelen Evliya elebi, blgenin siyasi ve sosyal ynne olduu kadar, kltrel yapsna da k tutmaktadr.3 Evliya elebiyle ayn dnemde blgeyi gezen Simeon ve Parlet gibi yabanc seyyahlarn yan sra, Tavernierin Les Six Voyages de Jean Babtiste Tavernier en Turkue,en Perse et aux ndes adl almas son yllarda Trkeye evrilmesi ynyle de nemli bir kaynak konumuna gelmektedir.4 19.yzylda blgeye gelen yabanc seyyahlardan W.F. AINSWORTHun Travels and Researches in Asia Minor, Mezopotamia,Chaldea and Armenia; J.S. BUCK NGHAMn, Travels in Mezopotamia; ve Charles TEX ERin, Description de l Armenie, de la Perse et de la Mesopotamie isimli yaptlar blgedeki pek ok yerleimin yan sra Diyarbakrn sosyal ve ekonomik ynne ek olarak, mimari yap hakknda da deerli bilgiler iermektedir.5 Vital CU NETin 1891-1894 yllar arasnda Pariste yaynlad La Turque dAsie isimli 4 ciltlik aratrmas bu anlamda ne kan almalardan biridir.6 Kentteki mimari eserleri konu alan ilk nemli almalar yabanc aratrmalar tarafndan gerekletirilmitir. Bu adan sz edilecek ncelikli eser 1910da baslan Amidadr. Max Van BERCHEM ile Josef STRZYGOWSK tarafndan hazrlanan eser, kentteki mimari yaplar hakknda bilgi vermektedir. BERCHEMin 1909 tarihinde yaymlanan Arabische Inshriften aus Armenien und Diyarbekrisimli yapt, mimari zerinde yer alan kitabeleri ierik ve biim zellikleri ynyle incelemektedir.7 Diyarbakrla ilgili sz edilmesi gereken nemli dier bir kaynak Albert GABR ELin 1940 ylnda baslan Voyages Archeologiques Dans la Turque Orientale isimli yaptdr. Gabriel, 4 ay gibi ksa bir srede Dou ve Gneydou Anadolunun nemli merkezlerini inceleyerek bata Diyarbakr olmak zere pek ok merkez hakknda tarihi ve mimari bilgiler vermitir.8 Kltr tarihisi Claude CAHEN in 1935 tarihli Le Diyarbekr au temps des Premiers Urtukides isimli eseri Diyarbakrn Artuklu dnemindeki kltrel tarihi hakknda kaydadeer bilgiler iermektedir.9 1930lardan sonra Diyarbakrn gerek mimari gerekse tarihi yapsn aydnlatma amalarn tayan evket BEYSANOLU, Kazm BAYKAL, Sleyman SAVCI, Basri KONYAR, Adil TEK N gibi aratrmaclarn yaynlar Diyarbakr bu ynlerden ele alan sonraki almalar iin de ncelikli kaynaklar olmulardr. Bunlar iinde evketNasr- Hsrev, Sefername, (ev. Abdlvehap Terzi) , stanbul, 1967. bnl Erzak, Meyyafarikin ve Amid Tarihi, (ev. M.E. Bozarsalan) stanbul 1975. 3 Evliya elebi, Seyahatnme, (ev. Mehmet Zllolu), IV, stanbul, 1986. 4 H.D.Andreasyan, Polonyal Simeonun Seyahatnamesi, stanbul, 1964; Jean Babtiste Tavernier, , Les Six Voyages de Jean Babtiste Tavernier en Turkue,en Perse et aux ndes, Paris, 1678. 5 J.S. Buckingham, Travels in Mezopotamia, London, 1827; W.F. Answorth, Travels and Researches in Asia Minor, Mezopotamia,Chaldea and Armenia, London, 1842; Charles Texier, Description de l Armenie, de la Perse et de la Mesopotamie, Paris, 1842-1855; 6 Vital Cuinet, La Turque dAsie, Paris, 1891-1894, IV cilt. 7 Max Van Berchem, , Arabische Inshriften aus Armenien und Diyarbekr, Leipzig, 1909; Max Van Berchem- Josef Stragowski, Amida, Heidelberg, 1910. 8 Albert Gabriel, Voyages Archeologiques Dans la Turque Orientale, Paris 1940. 9 Claude, Cahen Le Diyarbekr au temps des Premiers Urtukides, 1935.2 1

BEYSANOLUnun 3 cilt halinde hazrlad Antlar ve Kitabeleriyle Diyarbakr Tarihi ve Basri KONYARn Diyarbakr Tarihi ve Diyarbakr Kitabeleri isimli yaptlar zellikle nem tamaktadr.10 Diyarbakrn mimari kimliini inceleyen yerli aratrmalar 1960l yllarda balamtr. lk almalar mimari yaplar btn olarak ele almaktan ziyade, yaplar tek tek inceleyen makale ve bildiriler eklindedir. 1961-1962de Oktay ASLANAPAnn Kaledeki Artuklu Saraynda gerekletirdii kaz almalar ve bulgular hakknda bilgi veren yerli ve yabanc yaynlar Saray ve Artuklu dnemi hakknda nemli bilgiler iermektedir.11 Mahmut AKOKun Vakflar Dergisinde yaynlad Diyarbakr Ulu Camii Mimari Manzumesi Ulu Camii ve evresindeki yaplar toplu olarak deerlendiren bir kaynaktr. Makalede yaplarn ssleme zelliklerinden ziyade, yapm dnemleri ve mimarisi zerinde durulmutur.12 Aynur DURUKANn Hani Hatuniye (Zeynep Hatun ya da Zeynebiye Medresesi), Dicle Kprs ve Silvan Ulu Camii isimli makaleleri bu yaplar genel olarak tantan almalar olarak karmza kmaktadr.13 Diyarbakrdaki mimari eserleri toplu olarak inceleyen nemli bir eser, Diyarbakrda Trk Mimarisidir. Metin SZENe ait olan kaynak kent merkezindeki yaplar hakknda genel bilgi vermektedir. SZENin Anadoludaki Akkoyunlu eserlerini ele ald Anadoluda Akkoyunlu Mimarisi Diyarbakrdaki Akkoyunlu yaplarn da iermekte ve bu yaplarn dnemleri iindeki yerini belirlemeye almaktadr.14 Benzer bir aratrma Ara ALTUN tarafndan Anadoludaki Artuklu eserleri zerine hazrlanmtr. Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi isimli bu eserin yansra yine ALTUNun yazd Notes on The Architects and Designers of the Artukid Period, Artuklu Sanat ve Anadoluda Artuklu Devri Mimarlar ve Artuklu Yaplar zerine Ksa Notlar Diyarbakrdaki Artuklu mimarisine de k tutan nde gelen almalar oluturmaktadr. 15 Diyarbakrdaki mimari yaplarla ilgili nemli almalarn bir blm Orhan Cezmi TUNCER tarafndan gerekletirilmitir. TUNCERin camileri inceledii Diyarbakr Camileri adl eseri, kentle ilgili Sanat Tarihi almalarnda bir bavuru kitab niteliindedir. Eserin Diyarbakr mimarisini konu edinen dier kaynaklardan en nemli fark, zellikle mihrap ve minare erefelerindeki mukarnas sistemlerine ynelik yaplan ayrntl zmlemelerdir. TUNCERin Anadoludaki trbe ve kmbetleri inceledii Anadolu Kmbetleri isimli eserin 2. cildi Diyarbakrdaki kmbetlere de deinmektedir.16 R.H. NALn Diyarbakr lindeki Baz Trk slam Antlar zerine Bir nceleme isimli eserievket Beysanolu, Antlar ve Kitabeleriyle Diyarbakr Tarihi, I,II,III, Ankara,1987; Basri Konyar, Diyarbakr Tarihi, I, Ankara 1936; a.y. Diyarbakr Kitabeleri, II Ankara, 1936. 11 ASLANAPA, Oktay, Erster Bericht ber die Ausgrabung des Palastes von Diyarbakr, stanbuler Mittulungen, 12, Tbingen, 1962, 115-128; a.y., Diyarbakr Saray Kazsndan lk Rapor, Trk Arkeoloji Dergisi, 11, Ankara 1962, 10-18; a.y., Die Ausgrabung des Palastes von Diyarbakr Atti del Secondo Congresso nternationale di Arte Turca, Venezia 26-29 Semptembre 1963, Napoli 1996, 13-31, Turksh Art and Architecture, London 1971; a.y., Diyarbakrda Artuklu Saray,III. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 20-22 Mays 1993, Konya, 1994, 7-9; a.y.,Diyarbakrn Kazdan Sonra Unutulan Artuklu Saray, Kltr ve Sanat, 31, Ankara, 1996, 10-13. 12 Mahmut Akok, Diyarbakr Ulu Camii Mimari Manzumesi, VD., VIII, Ankara, 1969, 113-140. 13 Aynur Durukan, , Hani Hatuniye (Zeynep Hatun ya da Zeynebiye Medresesi), VD, XX, Ankara, 1988, 131-169; a.y., Dicle Kprs, TDV A, 9, stanbul, 1994, 283-284; a.y., Silvan Ulu Camii, Seluklu a Anadolu Sanat, stanbul, 2002, 96-103. 14 Metin Szen, Diyarbakrda Trk Mimarisi, stanbul, 1971; a.y., Anadoluda Akkoyunlu Mimarisi, stanbul,1981 15 Ara Altun, Anadoluda Artuklu Devri Trk Mimarisinin Gelimesi, stanbul, 1978;a.y., Anadoluda Artuklu Devri Mimarlar ve Artuklu Yaplar zerine Ksa Notlar, Arkeoloji ve Sanat, 1/4 stanbul, 1982, 31-34; a.y.,Notes on The Architects and Designers of the Artukid Period, Fifth nternational Congress of Turksh Art, Budapest, 51-52. 16 Orhan Cezmi Tuncer, Anadolu Kmbetleri, II. Ankara, 1991; a.y., Diyarbakr Camileri, Ankara, 1996.10

kent merkezinden ziyade ilelerdeki mimari yaplar incelemesi ynyle nemli bir eksiklii tamamlayan kaydadeer bir yapttr.17 Ayrca son zamanlarda Sanat Tarihi alannda gerek Diyarbakr gerekse Gneydou Anadolu Blgesini farkl alardan ele alan tez almalar yaplmtr. Mine EM tarafndan hazrlanan Diyarbakr Zinciriye Medresesi Tarihsel Geliimi Koruma ve Deerlendirme ; Canan PARLA tarafndan hazrlanan Trk slam ehri Olarak Diyarbakr; Sava YILDIRIM tarafndan hazrlanan Diyarbakr Yaplarnda ini Ssleme; Nevim EL K tarafndan hazrlanan 16. ve 17. Yzyl Diyarbakr Mihraplar konulu Yksek Lisans tezleri ile B.Nuri KILAVUZ tarafndan hazrlanan Gneydou Anadolu Blgesi Minareleri bunlar arasnda yer alan incelemelerdir. 18 slam sanatnda ssleme konusu gerek yerli, gerekse yabanc aratrmaclar tarafndan oka incelenen, irdelenen, ancak buna ramen hla tartlan konulardan birini tekil etmektedir. Konumuzla yakndan ilgili olmas nedeniyle, batl aratrmaclarn slam ssleme sanatlarn deerlendiren yaynlarndan ksaca bahsetmekte yarar vardr. K. CHRITCHLOWun slamic Patterns, Eva W LSONn, slamic Designs, isimli kitaplar, A.LEEnin slamic Star Patterns isimli makalesi geometrik kompozisyonlar hakknda genel bilgiler iermektedir. 19 Oleg GRABAR-Hill DEREKin slamic Architecture and Its Decoration isimli almas slam Sanatnda ssleme anlayn felsefi bir arka plana da dayandrarak aklama getirmektedir.20 Benzer bir alma R. ETT NGHAUSENin Studies in Muslim 21 Iconography isimli eserinde karmza kmaktadr. Barry M CHAELn Colour and Symbolism in slamic Architecture isimli almas mimaride ini sslemelerin sembolik ierikleri zerine farkl yorumlar getirmektedir.22M. HATTSTE N ve P. DEL USun hazrlad ve pek ok yazarn makalesini bir araya getiren, slam. Art and Architecture , dnem ve blgelere gre slam mimarisinde ssleme konusuna da deinen nemli bir kaynaktr.23 Anadoludaki Trk ve slam mimarisindeki sslemeler zerine ok sayda makale ve kitap bulunmaktadr. C.Esat ARSEVENin Les Arts Decoratifs Turcs adn tayan kitab Trk ssleme sanatlarndaki motif ve kompozisyonlar teknik ve malzemelerine gre gruplandran nc eserlerdendir.2417 18

Rahmi Hseyin nal, Diyarbakr lindeki Baz Trk slam Antlar zerine Bir nceleme, Erzurum, 1975. Canan Parla, Trk slam ehri Olarak Diyarbakr, (Hacettepe niversitesi Sos. Bil. Enst. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara,1990; Mine Em, Diyarbakr Zinciriye Medresesi Tarihsel Geliimi Koruma ve Deerlendirme(Y.T., Mimarlk Fakltesi Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) , stanbul, 1995; Sava Yldrm, Diyarbakr Yaplarnda ini Ssleme, (Ankara niversitesi Sos. Bil. Enst. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 2000; Nevim elik, 16. ve 17. Yzyl Diyarbakr Mihraplar, Yznc Yl niversitesi Sos. Bil. Enst. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Van, 2004; Hatice Perihanolu, Silvan ve Hazrodaki Mimari Eserler, (Yznc Yl niversitesi, Sos. Bil. Enst. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) Van, 2004; B. Nuri Klavuz,; Gneydou Anadolu Blgesi Minareleri, (Yznc Yl nv. Sos. Bil. Enst. Yaynlanmam Doktora Tezi), Van, 2005. 19 , K. Chrtchlow, slamic Patterns, Newyork, 1976; A. Lee, slamic Star Patterns, Muqarnas, IV, 1987; Eva W LSON, slamic Designs, London, 1988.

20 21

Oleg Grabar - O. Hill Derek, slamic Architectura and Its Decoration, London, 1967. R. Ettinghausen. , Studies in Muslim Iconography, Washington, 1950. 22 Michael, Barry, Colour and Symbolism in slamic Architecture, London, 1996. 23 Markus Hattstein -Peteer Delius, slam. Art and Architecture, France,2000. 24 Celal Esat ARSEVEN, Les Arts Decoratifs Turcs, stanbul, 1950.

Semra GELin Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, isimli eseri dnemin ta bezemesinin karakterini saptayan nemli bir yapttr. Yazarn Anadolunun Seluklu ehresi isimli eseri, sslemelerin felsefi arka planna ynelik farkl boyutlar tamaktadr.25 Seluk MLAY Min Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Ssleme isimli almas, Anadolu Seluklu dnemi eserlerindeki geometrik sslemeleri ayrntl olarak ileyen, zengin rneklemeler ve karlatrmalara giden ana kaynaklardan biridir. MLAY Min Deiimin Tanklar isimli kitab, Ortaa Trk sanat sslemelerinin, akla kavumam sorunlarna deinmekte, ayn zamanda bezemenin ikonografik boyutuna da dikkat ekmektedir.26 Gnl NEYin Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar isimli eseri sslemeyi malzeme ve konularna gre ayr blmler halinde ele almaktadr. NEYin slam Mimarisinde ini ve Trk ini Sanat isimli aratrmalar ini sanatn ayrntl olarak irdeleyen yaptlardr. Yazarn farkl figrleri ayr ayr inceledii makaleleri, figrl sslemelerle ilgili byk bir boluu doldurmaktadr.27 erare YETK Nin Anadoluda Trk ini Sanatn Gelimesi ini sanatyla ilgili ana kaynaklardan biridir. Eser, balangcndan Osmanl dnemine kadar Anadolu Trk mimarisindeki ini sanatn teknik, renk ve kompozisyon zeliklerine gre ele almaktadr.28 mr BAKIRERin Anadolu Mihraplar ve Rahmi Hseyin NALn Osmanl ncesi Anadolu Trk Mimarisinde Takaplar adl yapt mihrap ve takaplarn ssleme zelliklerine detayl ekilde deinen incelemelerdir.29 Yldz DEM R Zin Erken Osmanl Mimarisinde Ssleme, I Erken Devir adl incelemesi erken dnemin karakteristik ssleme emalarn ayrntl olarak ele alan tek eserdir. DEM R Zin slam Sanatnda Geometrik Ssleme isimli eserinde geometrik kompozisyonlar ayrntl bir envanter almasna tbi tutularak hangi yaplarda hangi sslemelere yer verildii belirtilmitir.30 Emel ES Nin eitli makale ve bildirilerinin bir arada sunulduu Orta Asyadan Osmanlya Trk Sanatnda konografik Motifler ve Trk Kozmolojisine Giri isimli aratrmalar Trk sslemelerinin Anadolu ve slam ncesi balantlaryla birlikte aklamaktadr.31 Yaar ORUHLUnun Trk Sanatnda Hayvan Sembolizmi ve Trk Mitolojisinin Anahatlar adl aratrmalar da zellikle figrl sslemelerin sembolik ieriklerine k tutan baucu kitaplar nitelii tamaktadr.32

Semra gel, Anadolu Seluklularnn Ta Tezyinat, Ankara, 1987; a.y., Anadolunun Seluklu ehresi, stanbul, 1994. Seluk Mlayim, Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler. Seluklu a, Ankara, 1982; a.y., Deiimin Tanklar. Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve konografi, stanbul, 1999. 27 Gnl ney, slam Mimarisinde ini, zmir, 1987; a.y.Anadolu Seluklu Mimarisi Sslemesi ve El Sanatlar, Ankara, 1988; (makaleler iin bkz. Kaynaklar blm).26

25

erare Yetkin, Anadoluda Trk ini Sanatn Gelimesi, stanbul,1972. mr Bakrer, On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu Mihraplar, Ankara, 1976; Rahmi Hseyin nal, Osmanl ncesi Anadolu Trk Mimarisinde Takaplar, zmir, 1982. 30 Yldz Demiriz, Erken Osmanl Mimarisinde Ssleme, I Erken Devir (1300-1453), stanbul, 1979; a.y., slam Sanatnda Geometrik Ssleme, stanbul, 2000. 31 Emel Esin,Trk Kozmolojisine Giri, stanbul, 2001. 32 Yaar oruhlu, Trk Sanatnda Hayvan Sembolizmi, stanbul, 1989; a.y., Trk Mitolojisinin Anahatlar, stanbul, 2001.29

28

Hamza GNDODUnun 1979da hazrlad Trk Mimarisinde Figrl Ta Plastik isimli doktora almas Anadolu ncesi ve Anadoludaki Trk dnemi mimarisinde figrn yer ald yaplar topluca deerlendiren kymetli bir almadr.33 H.rcn BARITAnn XVI. Yzyl Ta ilii Ssleme Temalarna stanbuldan Baz rnekler, Seluklu Ahap iliinden Baz rnekler ve Tannmam Birka Para zerine, Timur Benei ve Anadoludan Baz rneklerisimli makaleleleri Trk mimari sslemelerinin farkl ayrntlarna k tutan kaydadeer almalardr.34 nci B ROL-iek DERMANn, Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, lhan ZKEEC nin, Trk Tezhip Sanat ve Tezyini Motifler, Azade AKAR ve Cahide KESK NERin , Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif isimli eserleri bitkisel sslemelerde kullanlan motif ve kompozisyonlar tantan incelemeler olarak karmza kmaktadr.35

1.2. METOD VE DZEN almaya konuyla ilgili literatr taramasyla balanmtr. Bu amala eitli ktphanelerde, enstitlerde, aratrma merkezlerinde Diyarbakrn sosyal, siyasal, corafi, kltrel tarihine k tutacak btn eserler taranmtr. Bunun yan sra inceleme konumuz olan slam ssleme sanatlaryla ilgili youn bir yayn taramas yaplmtr. 2002 Eyll2003 Eyll aylarnda, Diyarbakr merkez ilenin yan sra Hazro, Hani, Silvan, ng ve Lice ilelerinde arazi almalar gerekletirilmitir. Bu almalarda btn mimari yaplar incelenerek, ssleme unsuru tayan yaplar tespit edilmitir. Bu tespit sonucunda belirlenen 21 cami, 3 medrese, 5 trbe, 2 han, 2 kpr, 2 kalede yer alan sslemeler ayrntl bir incelemeye tbi tutulmutur. Yaplardaki sslemelerin fotoraf ekimleri yaplarak, izim ve zmlemede kullanlmak zere lleri alnm ve stampajlar karlmtr. Diyarbakr ve evresindeki sivil yaplar, farkl deerlendirme kstaslar gerektirmesinden tr, konu btnln zedeleyecei dnlerek almann snrlar iine dhil edilmemitir. Buna ilaveten, baz trbelerin i meknlarnda yer alan sslemeli mezar talar da, mimariden bamsz nitelik tamalar nedeniyle alma kapsam iine alnmamtr. almann ilk ksm, asl konuya zemin hazrlayacak nitelikte iki blmden meydana gelmektedir. Diyarbakr farkl ynlerden tantan ilk blmde, kentin corafi, tarihi, ekonomik ve dini-etnik yaps genel olarak incelenmitir. kinci blmde slam mimarisinde33

Hamza Gndodu, Trk Mimarisinde Figrl Ta Plastik, stanbul niversitesi Sos. Bil. Enst. Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1979. 34 H. rcn Barta Seluklu Ahap iliinden Baz rnekler ve Tannmam Birka Para zerine, I-II. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya,1993, 87-108; a.y., Ta ilii Ssleme Temalarna stanbuldan Baz rnekler, Vakflar Dergisi, XXVI, 1997, 335-345; Timur Benei ve Anadoludan Baz rnekler Prof. Dr. Haluk Karamaaral Armaan, Ankara , 2002, 17-31.35

Azade Akar-Cahide Keskiner, Trk Ssleme Sanatlarnda Desen ve Motif, stanbul, 1978; lhan zkeeci, Trk Tezhip Sanat ve Tezyini Motifler, Kayseri,1992; nci Birol -iek Derman, Trk Tezyini Sanatlarnda Motifler, Ankara 1991.

ssleme anlay, bu anlay ekillendiren etkenler, sslemenin mimarideki konum ve ilevi, ele alnan konular ile sslemenin tarihsel geliimi hakknda bilgi verilmitir. almann asl blmnde yaplar; camiler, medreseler, trbeler, hanlar, kprler, kaleler bal altnda kronolojik sralamaya gre ayn sistemde tek tek incelenmitir. Kronolojik dzende verilen sslemelerde zaman iinde gerekleen deime ve gelimeleri tespit etmek, hangi unsurlarn kullanlmaya devam edildiini ve nelerin deitiini belirlemek daha kolaylamtr. Bu blmde her yapnn tarihesi ve mimari zellikleri hakknda genel bilgi verildikten sonra, sslemeler srayla malzeme ve teknik, d mimari ve i mekn sslemeleri olarak tantlmtr. Tantmlar, izim ve ok sayda ayrntl fotorafla grsel olarak desteklenmitir. Deerlendirme blmnde almann kapsam iine giren mimari sslemeler be ana balk altnda ayrntl olarak irdelenmitir. lk balkta; 1300 yl gibi uzun bir sreci ele alan incelemede, sslemenin ait olduu dnemlerle ilgili siyasi ve sosyal yapy da zaman zaman iine alacak ekilde slup kritiine gidilmitir. kinci balkta; sslemeyle ilgili en az bilinen konulardan biri olan bani ve sanatlarn sslemeler zerindeki etkileri mevcut bilgi birikimlerinden de yola klarak yorumlanmtr. nc blmde; sslemeler, mimari zerinde kullanldklar blmlere gre cepheler (takaplar, pencereler, niler, revaklar), minareler, adrvanlar, zemin ve i mekn (mihrap, minber, duvar yzeyleri, rt sistemi) balklar altnda deerlendirilmitir. Malzeme ve Teknik balkl drdnc blmde; sslemeler, malzemelerine gre ta, ini ahap, maden balklar altnda incelenmi, her malzeme grubunda o malzemeye zg farkl tekniklere deinilmitir. Son blmde; motif ve kompozisyonlar, imgesel ve simgesel ieriklerini belirleme adna geometrik, bitkisel, figrl sslemeler, yaz, yapsal eler ve dier temalar eklinde her trl yazl ve grsel kaynaktan elde edilen bilgilerle sistematik olarak incelenmitir. Bu balklar altnda Diyarbakrdaki mimari sslemeler kendi ilerinde mukayeseli olarak deerlendirildii gibi, nc ve ada rnekleriyle de karlatrmalar yaplmtr. almann sonu blmnde; konunun nitelii ve nemi blmnde belirtilen sorulara ynelik ulalan hkmlere yer verilmi, sslemelerin ait olduklar dnem iindeki konumlar tespit edilmeye allmtr. alma Trke ve ngilizce zet, konuyla ilgili kaynaklar, izim listesi, resim listesi ile izim ve resimlerle son bulmaktadr. 1.3. TERM NOLOJ Sanat Tarihinin her alannda sz konusu olan terminoloji kararszl, ssleme sz konusu olduunda daha da ciddi boyutlar almaktadr. Sanat Tarihinde ssleme tanmlarnda eitli anlatm biimleri benimsenmitir. Bu almada, geometrik sslemeler, ekillerin geometrisine dayal bir terminolojiyle tantlmtr. Kapal ekillerden meydana gelen kompozisyonlarda; kare, drtgen, gen, okgen gibi eklin geometrik yapsna uygun tanmlamalara gidilmitir. Kompozisyon, ayn

ya da farkl kapal ekillerin yapt geme hareketinin oluturduu sistemden meydana gelmektedir. Dzenlemelerdeki eitlilik gemelerin dorultusu ve ekline gre belirlenmektedir. izgi sistemlerinden oluan kompozisyonlarda, sistemin ana ekli hakknda bilgi verildikten sonra, kompozisyonu meydana getiren izgi hareketi ve bu hareketin kesime ve birleme ekilleri zerinde durularak zmlemeye gidilmitir. Bu zellik bilhassa yldz sistemleri sz konusu olduunda ortaya kmaktadr. Yldz dzenlerinde yldz oluturan kol says ve kompozisyonu meydana getiren her bir yldzn birleme ekli ve dorultusu nem kazanmaktadr. nk ayn kol saysna sahip yldz motifleriyle meydana getirilen kompozisyonlarda farkl birleme ekilleriyle eitlilik salanmtr. Kapal ekillerle oluturulan sslemelerde geme tabiri sistemlerinde kesime, birleme ve balanma terimi tercih edilmitir. kullanlrken izgi

Baz sslemelerde dzeni meydana getiren ekil, Y veya T ekli gibi harflere benzetilerek yaplmtr. Baz anlatmlarda ise geleneksel tabirlerin kullanm daha doru bulunarak bu terimler tercih edilmitir. ki ekenar genin i ie gemesiyle oluturulan motif mhr- Sleyman, iki krk izginin kesimesiyle meydana gelen ekil iin gamal ha tabiri kullanlmtr. Bitkisel sslemelerde, stilize motifler allageldii gibi palmet ve rumi, kvrk dal, hatai, penberk gibi geleneksel tabirlerle anlatlmtr. Natralist dzenlemelerde ise nar iei, lale, selvi, gl, karanfil gibi motiflerin doal isimleri tercih edilmitir. Bu motiflerin meydana getirdii kompozisyonlarda motiflerin kullanm dzeni ve birbirleriyle balant ekillerine gre tanmlamalar yaplmtr. Figrl tasvirlerde aslan, ku, akrep, boa gibi doal figrlerin yannda doada rnei grlmeyen ve efsanevi yaratklar olarak nitelendirilen figrlerin bir blmnde sfenks, grifon gibi geleneksel kullanmlar, dier bir blmnde ift bal kartal, kanatl aslan gibi figrn sra d zelliini vurgulayan terimler tercih edilmitir. Ssleme unsuru tayan kitabelerin anlatmnda ncelikle kullanlan yaz tr belirtilmi, ardndan rg, dm, kvrk dal, rumi, yaprak gibi ssleme unsurlarna deinilmitir. Btn ssleme gruplarnda genel tantm yapldktan sonra, yzey zerindeki ikinci planda gelen ve sslemeyi daha zengin ve hareketli klma amac tayan unsurlara deinilmitir. Bu dzenlemeler iki farkl ekilde karmza kmaktadr. lk grupta genellikle geometrik dzenlemelerde grld gibi kompozisyonun zemininde oluan yldz ya da okgenler, glbezek ve arkfeleklerle dolgulanmtr. kinci ekil daha ok bitkisel sslemelerde kullanlmtr ki, bu rneklerde motifin yzeyi sgrafitto izgilerle zenginletirilmitir. Ayn dzen figrl kabartmalarda da zaman zaman karmza kmaktadr. Bu gruplarn dnda kalan mukarnas sslemelerde ncelikle sistem hakknda kurulu emas, kat says, yuvalarn gruplan tarz, sarktlar, yuvalarn formlar gibi genel bilgiler verilmitir. Daha sonra yuvalar zerindeki ekstra ssleme zelliklerine deinilmitir.

Sslemelerde daire ve damla ekilleriyle snrlandrlan dzenlemeler madalyon, kare ve drtgen formlu ereve iine alnan sslemeler pano olarak isimlendirilmitir. Yarm kre formunda yzeyden knt yapan ekiller, kabara olarak tanmlanmtr. Takap ve mihrap gibi sslemenin kullanld eleman evreleyerek snrlarn vurgulayan dzenlemeler bordr; minare gvdelerini yatay dzlemde saran kullanmlar ise kuak olarak adlandrlmtr.

2.E TL YNLER YLE D YARBAKIR 2.1. F Z K YAPI Gneydou Anadolunun nemli ehirlerinden biri olan Diyarbakr, 40 20 enlem; 37 50 boylamlarnda bulunmaktadr.36 ehir, Karacada snm volkan kitlesinden Dicle nehrine uzanan geni bazalt platosunun dou kenarnda, Dicle vadisinden 160 m ykseklikteki yatay bir yzey zerinde etraf dalarla evrili ukur bir alanda yer almaktadr.37 Kuzeyinde Toros Dalar, batsnda Karacada, gneyinde Mardin tepelerinin evreledii Diyarbakr deniz seviyesinden 650 m yksekliktedir.38 ehir, kuzeyindeki dalk yaylalar ve gneyindeki step dzlkler arasndaki konumuyla, yerlemeye elverili bir gei sahas tekil etmektedir. 39 Diyarbakr, dousunda Siirt ve Mu; gneyinde Mardin, batsnda Urfa, Adyaman, Malatya; kuzeyinde Elaz ve Bingl illeriyle snrdatr.40 Kentin merkez ile dnda Bismil, ermik, nar, ng, Dicle, Eil, Ergani, Hani, Hazro Kocaky, Kulp, Lice ve Silvan olmak zere on ilesi bulunmaktadr.41 15.354 km lik yzlmne sahip olan Diyarbakrda Dicle, eitli kollaryla bu topraklar sulayan tek nehirdir. Batda kk bir alann sular ise Frata ular.42 Karasal iklimin hkim olduu kentte kuzeydeki yksek dalar, yazn serin havann oluumunu engellemektedir. Bu nedenle yazlar kurak ve scak, klar ise souk ve az yal gemektedir.43 Buna karn kent, bitki rts zengin olmamakla birlikte hububat ekimine, bahe ziraatna ve geni yaylaklarda hayvancla elverilidir.44 Corafi konumu itibariyle dou ile baty birletiren bir konumda olan Diyarbakr, bu ynyle stratejik bir merkez olmasnn yan sra nemli bir ticaret kentidir.

36

Orhan Cezmi Tuncer, Diyarbakr Kenti Kimlii, Btn Ynleriyle Diyarbakr Sempozyumu, 27-28 Ekim 2000, Ankara, 2001, 164. 37 Besim Darkot, Diyarbakr, A, III, stanbul, 1945, 601; Rfk Arslan, Diyarbakr Kentinin Tarihi ve Bugnk Konumu, Diyarbakr Mze ehir, stanbul, 1999, 81; Anonim, Diyarbakr 2000 Kltr Klavuzu, Diyarbakr, 2000, 9. 38 Darkot, a.g.m., 601. 39 evket Beysanolu, Antlar ve Kitabeleriyle Diyarbakr Tarihi, I, Ankara, 1996, 1; Arslan, a.g.m., 82. 40 Beysanolu, a.g.e., 1. 41 Nejat Gyn, Diyarbakr, TDV A, stanbul, 1999, 472. 42 Darkot, a.g.m., 601; lhan Akbulut, Diyarbakr, Diyarbakr, 1998, 5; Anonim, Diyarbakr 2000 Kltr Klavuzu, Diyarbakr, 2000, 10. 43 Akbulut, a.g.e.,11; Anonim, Diyarbakr 2000 Kltr Klavuzu, Diyarbakr, 2000, 20. 44 Darkot, a.g.m., 601.

2.2. TAR H YAPI Diyarbakr, tarihi boyunca kk deiikliklerle Amida ismini kullanmtr. Bu isim hakknda eitli rivayetler bulunmakla birlikte kesin olarak nereden geldii bilinmemektedir.45 VII. yzyldan itibaren kaynaklarda geen Diyarbakr ad, balangta Amid, Silvan, Erzen, Mardin ehirleri ile Siirt, Hasankeyf, Glck, Atak, Eil, ermik, v.b. gibi 30 kadar kaleyi ihtiva eden blgeyi tanmlamak iin kullanlmaktadr. slami dnem sonras blgeye yerleen Mslman Araplarn iki byk kabilesinden birinin yerleim alann nitelendiren Diyar-Bekr ismi, Osmanl dneminde, bugnk Diyarbakrn merkezini oluturduu Beylerbeyilii ifade etmek iin kullanlmtr. Cumhuriyetin ilk yllaryla birlikte blge ismi olmaktan kan Diyarbakr, gnmzdeki ehri isimlendirir olmutur.46 nemli blgelerin birbirine baland ana yollar zerinde bulunmas Diyarbakr tarihi boyunca cazibe noktas durumuna getirmitir. ehir, Akdenizi Basra Krfezine; Karadenizi Mezopotamyaya balayan, bunun yan sra Bitlis ve Van Gl havzas zerinden Azerbaycan ve rana ulaan nemli yollarn birletii kavak noktas zerindedir. Bu nedenle nemli kltr ve ticaret merkezi konumunu her dnemde korumutur.47 Diyarbakrn kurulu tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak yredeki en eski toplu yerlemenin M..8000 sonlarna indii saptanmtr. ayn kazlar M.. 5000M..4000de Kalkolitik; M..3000de Tun ann yaandn ortaya karmtr.48 ehrin dousunda yer alan Fiskaya adl kayaln ilk yerleme yeri olduu dnlmektedir.49 lk uygar topluluunun Huriler olduu anlalan ehirde, M.. 2000 ortalarnda Mitanniler, M..1260-M..653te Asur ve Urartular, M..653- M..625te skitler, M..625-M..550de Medler, M..550-M..331de Persler, M..331-M..323te Byk skender, M.. 323-M..140ta Selevkoslar, M..140-M..85te Partlar, M..85M..69da Byk Tigran hkm srmtr. M.. 69da Roma egemenliine geen Diyarbakr 395 ylna kadar Part-Roma, Sasani-Roma arasndaki mcadelelere sahne olmutur. 395te Dou Roma topraklar iinde kalan ehir, slam fethinin gerekletii 639 ylna kadar Sasani-Bizans arasnda srekli el deitirmitir. 50 Hz. merin halifelii dneminde, 636 ylnda yaplan Yarmuk savanda Bizansn malup edilmesiyle Suriye blgesi fethedilmitir. Bunun ardndan Kuzey Mezopotamyann fethi iin yaz bin Ganem grevlendirilmitir. Diyarbakr 693 ylnda yaz bin Ganemin idaresinde Halid bin Velid tarafndan fethedilerek slam topraklarna katlmtr.51 Amid, Meyyafarikin, Mardin, Hasankeyf ve Erzen yeni fethedilen bu blgenin en nemli ehirlerini oluturmaktadr.52 Hz. Osman dneminde (644-656) blge, buraya yerleen Arap kabilelerinin isimlerine gre Diyar- Mudar, Diyar- Rabia ve Diyar- Bekr olmak zere komutanlk haline45 46

Gyn, Diyarbakr, TDV A, stanbul, 1999, 464. a.g.m., 464; Arslan, a.g.m., 81. 47 Ali Sevim, Diyarbekir Blgesinin Byk Seluklu Topraklarna Katlmas, Tarih Dergisi, 23, stanbul,1969, 299; brahim Ylmazelik, XIX. Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr, Ankara, 1995, 1. 48 Halil Kuruyazc, Diyarbakr,E.S.A., I, stanbul, 1997, 461. 49 Beysanolu, Antlar ve Kitabeleriyle I, 2. 50 Beysanolu, Diyarbakr Tarihine Ksa Bir Bak, Kltr ve Sanat, 28, Ankara, Aralk, 1995,5; a.y., Kuruluundan Gnmze Kadar Diyarbakr Tarihi, Diyarbakr Mze ehir, stanbul, 1999, 41. 51 Ahmet Zeki zger, Diyarbakr Salnameleri(1869-1905), 3, stanbul, 1999, 380-382; Beysanolu, Antlar ve Kitabeleriyle I, 154; a.y.,Kuruluundan Gnmze Kadar., 49. 52 Gyn, Diyarbakr, TDV A, stanbul, 1999, 465.

getirilmitir. Dicle ve evresini kapsayan Diyar- Bekr blgesinin merkezini Amid (bugnk Diyarbakr) tekil etmektedir.53 661-750 yllar arasnda hkm sren Emeviler dneminde El-Cezire blgesindeki pek ok ehir gibi Diyarbakr da Emevi idaresi altndadr. Bu dnemde Diyarbakr ve evresinin alabildiine smrld belirtilmektedir.54 750 sonrasnda hilafet ve iktidar ellerine geiren Abbasiler dneminde Diyarbakr ElCezire blgesine bal valiliklerden biri durumundadr. Abbasi halifesi Muhtedi zamannda 868de Diyarbakra vali olarak atanan sa bin eyh bin Selil-i eyban ayaklanarak bamszln ilan etmi ve Diyarbakrda eyhoullar Emirlii (869-899) kurulmutur. Bu dnem El-Cezire emirlerinin birbirleriyle ve Haricilerle yaptklar mcadelelerle gemitir.55 eyhoullar egemenlii, Abbasi halifesi Mutezid tarafndan 899da sona erdirilmitir. ehir bu tarihten 930a kadar Abbasi ynetiminde kalmtr.56 930-980 yllar arasndaki 50 yllk dnemde Diyarbakr, Araplarn en byk kabilelerinden Rebiann Talib koluna mensup olan Hamdnilerin idaresi altndadr.57 Bu dnemi 980-984 arasnda, ii Bveyhi hakimiyeti izler. 58 Bveyhilerin 984te zayflamas zerine Diyarbakr ve evresinde Hmeydiyye Krtlerinden Mervanoullar ailesi yerel bir beylik olarak gl duruma gelir. nceki dnemlerde Van Gl evresindeki baz kalelerde hkm sren bu beyliin 983 sonrasnda Diyarbakr ve evresine aknlar dzenleyerek Diyarbakr, Silvan ve Nusaybini ele geirdikleri bilinmektedir.59 1085e kadar 100 yl gibi uzun bir sre blgede hakim olan Mervanoullar, Diyarbakrn yan sra Silvan da bakent olarak kullanmlardr.60 Bu dnemde blgeye Ouz Trk aknlarnn da balad grlmektedir. Mervanoullar nceleri Bizans, 1071 sonrasnda da Seluklulara vergi vermek suretiyle beyliklerini devam ettirebilmilerdir.61 1085te Silvann Seluklu ordular tarafndan fethi ile Mervanoullar beylii sona ermitir.62 1084 ylnda Byk Seluklu sultan Melikah, nceki dnemlerde Mervanoullarna vezirlik yapm olan kumandan Fahrddevleyi Diyarbakr blgesinin fethiyle grevlendirmitir. 1085te ele geirilen blgede Fahrddevle valilie getirilmitir. Kale ve ehirler de Trkmen emirlerinin boy ve oymaklarna ikta edilmitir. 1093-1097 yllar arasnda Suriye Seluklularnn elinde bulunan blge 1097de Suriye Seluklu sultan Tutuun lm zerine ok paral bir ynetime sahne olmutur. Mardin ve Silvanda Artuklular, Bitliste Dilmaoullar, Siirt ve Erzende Toan Arslan ailesi, Ahlat ve Vanda Skmenlilerin hkm srd bu dnemde Amid merkez olmak zere Ergani, Talhum, ermi ve Zulkarneynde hakim olan beylik naloullardr.63 1097-1147 arasnda hkm sren nalloullar dnemini yine bir Trk beylii olan Nisanoullar devri53

Darkot, a.g.m., 601; Beysanolu, Antlar ve Kitabeleriyle I, 162; a.y.,Kuruluundan Gnmze Kadar., 50.. Beysanolu, Antlar ve Kitabeleriyle I, 164. 55 Darkot, a.g.m., 607; Gyn, Diyarbakr, TDV A, stanbul, 1999, 465. 56 Beysanolu, Kuruluundan Gnmze Kadar.,53. 57 a.g.e., 53; Nasuhi nal Karaarslan, Hamdaniler, TDV A, XIII, stanbul, 1991, 446. 58 Gyn, Diyarbakr, TDV A, stanbul, 1999, 465. 59 Nazmi Sevgen, Dou ve Gneydou Anadoluda Trk Beylikleri, Ankara, 1982, 51; zger, Diyarbakr Salnameleri(18691905), 3, stanbul, 1999, 389. 60 Beysanolu, Diyarbakr Tarihine Ksa bir Bak, Kltr ve Sanat, 28, Ankara, 1995, 7 61 Sevim, a.g.m., 300. 62 K.V.Zettersteen, Mervaniler, A, VII, stanbul, 1988,781. 63 Beysanolu, Kuruluundan Gnmze Kadar., 59; Sevim, a.g.m., 307; lhan Erdem, Dou Anadolu Trk Devletleri, Genel Trk Tarihi, IV, Ankara 2002, 80,120,130; Adnan evik, XII . Yzylda Gneydou Anadolu Blgesinde Bir Trkmen Beylii Ynaloullar, Trkler, VI, Ankara, 2002, 491-495.54

izler. nalloullarna vezirlik yapan Nisanoullar 1138den itibaren balattklar basklarn arttrarak ynetimi ellerine geirmilerdir. 1183e kadar srdrdkleri hakimiyetlerine Selahaddin Eyyubi tarafndan son verilmitir. Amid, Selahaddin Eyyubi tarafndan hizmetine karlk Hasankeyf Artuklu emiri Nurettin Muhammede braklmtr.64 1185te Silvann Selahaddin Eyyubi tarafndan alnmas ve Hasankeyf Artuklularnn da ona tabi olmasyla Diyarbakr blgesi Eyyubi hakimiyetine girmitir. Amid ve evresi 1232de tekrar Eyyubilerin eline geene kadar Hasankeyf Artuklular ynetiminde idare edilmitir.65 1232-1240 yllar arasnda Eyyubi ynetiminde bulunan Diyarbakr, 1240-1302 tarihlerinde Anadolu Seluklu idaresinde kalmtr.66 1302de Mool hkmdar Gazan Han tarafndan Mardin Artuklularna verilen ehir67 1394te Timur tarafndan yama edilmi ve 1401de Osmanl Devletine kar kendi tarafnda yer alan Akkoyunlu Sultan Karaylk Osman Beye verilmitir. Bu tarihten itibaren Akkoyunlu Devletine bakentlik eden Diyarbakr, 1469da bakentin Tebrize tanmasnn ardndan Akkoyunlularn Diyarbakr blgesinin merkezi olma zelliini korumutur.68 1507ye kadar sren Akkoyunlu hakimiyetini 1507-1514 yllar arasnda Safevi hakimiyeti izler. Safevi-Osmanl snrndaki nemli kentlerden biri olan Diyarbakrn ele geirilmesi bu dnemde byk nem tamaya balamtr. nk bu ehrin alnmas Osmanlnn dou snrlar asndan zellikle rana kar nemli bir teminat tekil etmektedir. 69 Yavuz Sultan Selimin 1514 aldran Zaferi Safeviler iin bu blgedeki hkimiyetin sonu olmutur. 70Bu dnemde Dou Anadolunun Osmanl topraklarna kazandrlmas zerinde younlalmtr. Blge halk zerinde byk nfus ve itibar sahibi drisi Bitlis, blgedeki yerel gleri ikna ederek Osmanl hakimiyetini tanma konusunda tevik etmitir.71 Bu gayretler sonucu Diyarbakr 1515 ylnda Bykl Mehmet Paa tarafndan Osmanl topraklarna katlmtr. Osmanl Devleti tarafndan blgede ele geirilen topraklar Amid merkez olmak zere tekilatlandrlmtr. Diyarbakr Eyaleti olarak isimlendirilen ve Musul, Van, Erzurum, Mardin, Rakka, Harputu ieren bu eyaletin Beylerbeyiliine ilk olarak Bykl Mehmet Paa getirilmitir. ehir bu tarihten itibaren vezir rtbeli Osmanl paalar tarafndan ynetilmitir.72

Kanuni dneminde blgede Van, Urfa gibi yeni eyaletler kurulmusa da Diyarbakr eyaleti nemini korumaya devam etmitir. Bunda Diyarbakrn snra yaknl nedeniyle blgeye yaplacak seferlerde merkez s olarak kullanlmasnn yannda, nemli ticaret ve ulam yollarnn birletii bir konumda olmasnn da etkisi byktr.7364

Fuat Kprl, Artuklular, A, I, 617-625; Cokun Alptekin, Artuklular, TDV A, III, stanbul, 1991,415; Gyn, Diyarbakr, TDV A, stanbul, 1999, 465-466. 65 Ramazan een, Eyyubiler, TDV A, 12, stanbul, 1995, 23; Gyn, Diyarbakr, TDV A, stanbul, 1999, 466; Mehdi lhan, Artuklular ve Siyasi Faaliyetleri, I. Btn Ynleriyle Diyarbakr Sempozyumu, Ankara, 2001, 113-141. 66 Beysanolu, Kuruluundan Gnmze Kadar.,64. 67 Gyn, Diyarbakr, TDV A, stanbul, 1999, 466. 68 Faruk Sumer, Akkoyunlular, TDV A, II, stanbul, 1991, 272; lhan Erdem-Mustafa Uygar, Akkoyunlular. Akkoyunlularn Tarih Sahnesine klar ve Kkenleri, GTT, IV, Ankara, 2002, 373. 69 Ylmazelik, Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr Eyaleti Valileri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, X-1, Elaz, 2000, 236. 70 Gyn, Kanuni Devri Balarnda Gneydou Anadolu, Tarih Dergisi, 23, stanbul, 1969, 62; zger, Diyarbakr Salnameleri(1869-1905), 3, stanbul, 1999, 405. 71 Gyn, Onaltnc Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr, BTTD, 7-12, stanbul, 1968, 77. 72 Ylmazelik, Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr Eyaleti Valileri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, X-1, Elaz, 2000, 238. 73 a.g.m., 238; Bayram Kodaman, Osmanl Devrinde Dou Anadolunun dari Durumu,BTTD, 25, stanbul, Mart, 1987, 34.

1570 yl sonrasndaki Osmanl-Safevi savalar Gneydou Anadolunun siyasi, ekonomik ve idari yapsn etkilemitir. Bu dnemde Diyarbakr eyaletine bal sancaklarn saysnn 46ya kt grlmektedir.74 Diyarbakrn 17. ve 18. yzyl tarihi hakknda pek bilgi bulunmamaktadr. 75 1869-1905 yllarnda hazrlanan salnamelere gre Diyarbakr; bugnk Diyarbakr ehrini de iine alan ve Elaz, Siirt, Mardin ve Malatya Livalarn kapsayan vilayetin genel addr. Bu vilayetin bir sanca olan gnmzdeki Diyarbakr, 1 ehir, drt nahiye, 393 karye ile 41.998 nfusa sahiptir.76 Birinci Dnya Sava yllarnda Diyarbakr ehri Kafkas cephesi iin nemli lojistik merkezi durumundadr. 1916da Bitlis ve Muun Rus igali altna girmesinin ardndan, igalin Diyarbakra ilerlemesini engellemek zere Mustafa Kemal Atatrk Kolordu Komutan olarak ehre gnderilmitir. 77 Cumhuriyetin ilannn ardndan 1924 Anayasas ile birlikte il, ile, nahiye, kasaba, ky eklinde dzenlenen yaplanma sonucu il haline getirilen Diyarbakr, sahip olduu nemi Cumhuriyet dneminde de srdrmtr.78

Mehmet Ali nal, XVI-XVII. Yzyllarda Diyarbakr Eyaletine Tabi Sancaklarn dari Statleri, X.Trk Tarih Kongresi, Ankara 22-26 Eyll 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler, V, Ankara, 1994, 2217. 75 Ylmazelik, Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr Eyaleti Valileri, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, X-1, Elaz, 2000, 239. 76 zger, Diyarbakr Salnameleri(1869-1905), 3, stanbul, 1999, 3, 48-55. 77 Akbulut, a.g.e, 26. 78 brahim Sar, ehrimiz Diyarbakr, stanbul, 1996,14-15.

74

2.3. D N VE ETN K YAPI Diyarbakr, ilk dnemlerden itibaren dini ve etnik adan kozmopolit bir yap sergilemektedir. Bu zelliini gnmzde de ksmen devam ettiren kentte slam ncesi dnemde yaygn olan dinler emslik, Hristiyanlk ve Museviliktir. 79 Kendi iinde Gregoryanlar, Yahudiler(Sryani-i Kadim), Ortodokslar, Melkitler, Ortodoks Sryaniler ve Nasturiler gibi eitli mezheplere ayrlan Hristiyanlk, Diyarbakr ve evresine Roma dneminde yaylmaya balamtr. 313 Milano Ferman ile Roma mparatorluunun resmi dini haline gelerek devlet desteini de gren bu yeni din, imparatorluk snrlar iinde rahata yaylmaya balamtr. 80 Arami kkenli ilk Hristiyan topluluk olan Sryaniler, M.S. 38de Hz. sann Havarilerinden Aziz Petrus ve Thomasn telkinleri ile bu dini benimsemilerdir. Suriyeli anlamna gelen Sryani adn tayan bu mezhebe mensup olanlara Hristiyanl kabul eden ilk topluluklardan sayldklar iin Sryani-i Kadim de denilmektedir. Trkiye Sryanileri, Sryani-i Kadim, Katolik Sryaniler ve Protestan Sryaniler olarak gruba ayrlmaktadr. Bunlardan Sryani-i Kadim patriklii Diyarbakr merkez olarak kullanm, patrikler Diyarbakr ve Mardinde ikamet etmilerdir. 81 Sryani kltrnn zellikle 4-5. yzyllar arasnda Diyarbakr ve evresinde egemen olduu tahmin edilmektedir. slam ncesi dnemde Amid, Meyyafarikin ve Eilin Sryani kltrnn merkezi olduu belirtilmektedir. 82 slam dneminde de varlklarn koruyan Sryanilerin gnmzde Diyarbakr kent merkezindeki saylar olduka azalmtr. le ve kylerde ise Sryanilerden kimsenin kalmad bilinmektedir. 83 Diyarbakrda Yahudilikin eski dnemlerden itibaren var olduu belirtilmektedir. Krt Yahudileri, Yahudilerin Asur lkesinden srgn edildikleri dnemden itibaren Diyarbakrda yaadklar inancna sahiptirler. Bu dni topluluun kentteki varl ve says hakkndaki bilgileri Yahudi gezginlerin aklamalarndan renmekteyiz. Bu gezginlere gre 1888de Diyarbakrda 450 Yahudi, 1893te ise 100 Yahudi aile yaamaktayd.20.yzyln balarnda ise 500 Yahudinin varl bilinmektedir. Birinci Dnya Sava srasnda Yahudilerin byk ounluu Kuds, Filistin, Badat, Musul gibi kentlere g etmitir.84 639da Halife mer dnemiyle birlikte Diyarbakr ve evresinde slam dini yeni hkim g konumundadr. Bu dnemi takip eden Emevi ve Abbasi devletlerinin ardndan Diyarbakr, gnmze kadar ok sayda slam devletinin idaresi altnda yaam ve slam dini, kentteki dier inan gruplar arasnda birinci sray tekil etmitir. Bununla birlikte slam ncesi dnemdeki din ve mezhep gruplarnn da yaamaya devam ettii bilinmektedir. Bu

Arslan, a.g.m., 83; Beysanolu, Sryaniler, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 362. Beysanolu Antlar ve Kitabeleriyle., I, 130; Martin Van Bruinesse, Hendrik Boeschoten, Evliya elebi Diyarbekirde, (ev. Tansel Gney), stanbul, 2003, 65. 81 Beysanolu, Sryaniler, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 362. 82 Arslan, a.g.m., 85. 83 Beysanolu, Sryaniler, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 362-363. 84 Rfat N.Bali, Diyarbakr Yahudileri Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 368,379.80

79

inanlar Yezidilik85 Kptlik, Keldanlik, Nasturlik, Sryanlik, Katolik, Ortodoksluk, Protestanlk ve emsliktir.86 Diyarbakrda ynetici gc de simgeleyen zelliiyle nemli bir konuma sahip olan slam, etnik dinsel aznlklarla hep iyi ilikiler iinde olmay tercih etmitir. Bu gruplarn dmanlara kar birlikte hareket etmek, ve mevcut ibadet yerlerinden baka ibadethaneler ina etmemek artyla gzetileceini belirten bir uzlama anlay takip edilmitir.87 Diyarbakrda zengin bir eitlilik sergileyen bu dini hayat, Trk, Krt, Arap, Acem, Ermeni, Sryani, Rum, gibi farkl etnik gruplar arasnda yaanmaktayd. Gerek krsal kesim, gerekse kent yaps heterojen bir yap sergilemektedir. Farkl dinlere mensup deiik etnik kkenlerden gelen insanlarn yannda gebe ve yerleik yaam srenlerin bir arada yaamn devam ettirdii ileri srlmektedir.88 13-15.yzyllar arasnda etnik yapsnn karmaklyla dikkat eken Diyarbakrda gebelik ve kabile hayat yerleik yaamdan daha yaygndr. Kentteki etnik gruplar iinde sadece Ermeniler ky ve kasabalarda yerleik olarak yaamaktadr. ehirde ise Trk siyasi egemenlii hakim durumdadr.89 Evliya elebi kylerde Ermeni nfusun ounluk oluturduunu belirtmektedir. ehirlerde az bir grup oluturan bu etnik topluluun daha ok zanaatla ilgilendii sylenmektedir. 90 Mervani ynetimi ncesinde kentte Sryani ve Ermenilerin ounluu oluturduu belirtilmektedir. Ancak blgenin Mervani idaresi altna girmesiyle birlikte Krt kabilelerinin yaylma hareketleri sonucu etnik yap deiime uramtr. Yine de bu durum Arap kltrnn baskn etkisini engelleyememitir. 91 Trk ynetimlerin Diyarbakr ve evresindeki genel politikalar, stratejik yerleimleri ellerinde tutarak, krsal ya da ulalmas g alanlarn yerel etnik gruplara braklmas eklinde olmutur. Buna karlk bu gruplarn ynetime bal olmay kabul etmelerinin yeterli grld anlalmaktadr. 92 Anadolunun Trk- slam yaps kazanmaya balad dnemlerden itibaren blge nfusu ierisinde nemli bir paya sahip olan airetler, Seluklu dneminden balayarak Urfa ve Mardin ile birlikte Diyarbakr ve evresine de youn olarak yerletirilmitir. Bu durum Osmanl Devleti zamannda da devam etmitir. 93

85

Yezidilikin Putperestlik, Zerdtlk, Maniheizm, Nasturilik, Yahudilik, Rafizilik, Sabilik gibi inanlardan derlenen bir inan olduu ileri srlmektedir() ranl ve Asurlu unsurlarn karmndan oluan bu inan, Kuzey Irak, ran ve Suriyenin yan sra Trkiyede Mardin, Urfa, Siirt ve Diyarbakrda yaamaktadr. evket Beysanolu, Yezidilik ve Yezidiler, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 391, 400. 86 brahim Ylmazelik, Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr ehrinde Mahallelerin Tarihi ve Fiziki Geliim Seyri Mze ehir Diyarbakr, stanbul,1999, 206; Orhan Cezmi Tuncer, Diyarbakr Camileri, Mze ehir Diyarbakr, stanbul,1999, 211. 87 Arslan, a.g.m., 85. 88 Bruinesse-Boeschoten, a.g.e., 63. 89 Bruinesse- Boeschoten, a.g.e., 63. 90 H.D.Andreasyan, Polonyal Simeonun Seyahatnamesi, stanbul, 1964, 35; Bruinesse- Boeschoten, a.g.e., 63. 91 Beysanolu, Antlar ve Kitabeleriyle I, 220. 92 Arslan, a.g.m., 89. 93 brahim Ylmazelik, Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr Eyaletinin ktisadi ve Sosyal Durumu, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 494; Gyn, Onaltnc Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr,BTTD, 7- 12, stanbul, 1968, 77.

Cahen, Trkmen ve Ouz topluluklarnn Anadoluya g etmelerinin ardndan zellikle Diyarbakrda nfus younluu asndan en gl etkin kitle olduklarn belirtmektedir.94 Bylece kentte Trk hakimiyetinin yaanmaya balamasyla birlikte Trklerin dier etnik gruplara oranla ounluu oluturduklarn dnmek mmkndr. Osmanl dneminde de devletin dayand ana unsur Trkler olmakla birlikte farkl etnik gruplar varlklarn devam ettirmitir. Ancak bu gruplar Trk nfusa oranla hibir zaman ounluk tekil edecek noktaya ulaamamtr. Bu farkl dini ve etnik topluluklarn bazen ayr mahallelerde, bazen de kark olarak bir arada yaadklar bilinmektedir. 95 16.yzyldan itibaren ehir nfusunun 4/5 gibi nemli bir blmn Mslman Trkler; 1/5lik blmn ise farkl mezheplere bal Hristiyan gruplar ile Museviler tekil etmekteydi. Bu oran kylerde Mslman nfus lehine daha da artmaktayd.96 mer Barkann tahrir defterlerine dayanarak yapt incelemesine gre 16.yzyln balarnda Diyarbakr eyalet nfusunun yzde 14n Hristiyanlar oluturmaktayd.97 Sryaniler ve Nasturiler gibi farkl mezheplere mensup Hristiyanlarn da bu yzdenin iinde yer ald dnlmektedir.98 17.yzylda kenti gezen Evliya elebi Diyarbakrda halkn Trk, Krt, Arap, Acem ve Ermenilerden olutuunu belirterek, insanlarn -bu etnik yaplanmaya paralel olarakTrke, Krte, Arapa, ve Ermenice konutuklarn sylemektedir. 99 18.yzylda kenti ziyaret eden Niebuhr, ehrin nfusunun tahmin olarak birka yzbin olarak belirtmekte ve byle kalabalk nfuslarn Halep, am, Musul, Badat gibi merkezlerde grleceini ifade etmektedir.100 19.yzylda nfusun etnik dalmna ynelik bilgiler azalmaktadr. Bu tarihte yaymlanan salnameler belirli etnik gruplarn nfus bilgilerine ynelik bilgiler vermektedir. Salnamelerden daha salkl ve btn kapsayan ilk nfus saymlar ise yaymlanmamtr. 101 19.yzylda Diyarbakr gzlemleyen gezgin Buckingham kent nfusunu 50.000 olarak tahmin etmekte, bunlar iinde 1000 Ermeni, 900 Katolik, 400 Sryani ve 5000 Rum ailenin bulunduunu kaydetmekte; Yahudilerin ise Badat, Halep ve stanbula g ettiini belirtmektedir.102 Bu dnemde Mslman Trklerin dnda kentte yaayan dini ve etnik gruplar iinde Sryani ve Ermenilerin ounluu oluturduu bilinmektedir.103 2.4. EKONOM K YAPI94

Claude Cahen, slamiyet. Douundan Osmanl Devletinin Kuruluuna Kadar, (ev. Esat Mermi Esendor), stanbul, 2000, 274. 95 Ylmazelik, XIX.Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara, 1995, 44-45, 262-263;Gyn, Kanuni Devri Balarnda Gney Dou Anadolu, Tarih Dergisi, 23, stanbul, 1969, 69. 96 Vital Cuinet, La Turque dAsie, Paris, 1891-1894, II, 412; Ylmazelik, Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr Eyaletinin ktisadi ve Sosyal Durumu, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 494. 97 mer Ltf Barkan, Essay sur les donnes statistiques des registres de recensement dans lEmpire Ottoman aux XVe et XVIe Siecles, Journal of the Economic and Social History of the Orient, I, 1958, 20. 98 Bruinesse- Boeschoten, a.g.e., stanbul, 2003, 63. 99 Evliya elebi Seyahatnamesi,(ev. Mahmut Zllolu), 3-4, stanbul, 1986, 456; Bruinesse- Boeschoten, a.g.e., 63. 100 C.Niebuhr, Voyages en Arabie et en Dautres pays Circonvoisins, II, Amsterdam, 1776-1780, 322. 101 zger, Diyarbakr Salnameleri(1869-1905), 1-5, stanbul, 1999; Bruinesse-Boeschoten, a.g.e., 71,72. 102 J.S. Buckingham,Travels in Mezopotamia, London, 1827,47. 103 Ylmazelik, XIX.Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara, 1995,116.

Diyarbakr, konumu itibariyle hakimiyeti altnda bulunduu devletler asndan stratejik bir deer tamtr. Bunun yan sra kent, nemli blgeleri birbirine balayan yollarn birleme noktasnda yer almas sebebiyle de merkezi niteliini srekli korumu ve ekonomik canlln btn dnemlerde muhafaza etmitir. ehir, milattan nceki dnemlerde yerel ynetimler iin ok ilevli stratejik bir neme sahiptir. 104 Diyarbakr bu dnemde tarm kltr ve teknolojisinin en gelimi blgesi olan Mezopotamyann hububat depolama, datm ve dier ticari eylemlerin gerekletirildii merkez durumundadr.105 Bylesine nemli ve zengin bir blgenin ok ynl fonksiyonlarn stlenen Diyarbakrn ekonomik yapsnn gl olmas doaldr. Ana yollar zerinde mstahkem ehir ve ticaret merkezi olma zelliini ilk alarda kazanan kent, Roma dnemine kadarki srede ticaret yollarn denetleme, gmrk kaps, bir u savunma ss, hububat stoklama ve datma merkezi, kervanlar iin barnak ve ticaret ilevlerini stlenmitir. 106 Bu ilevlerden ekonomik olanlar kentin gelimesinde nemli rol oynamtr. Bununla birlikte askeri s ilevi zaman zaman kentin tahrip edilmesine, artan ihtiyalar i kale alannn geniletilerek, surlarn sk sk onarmna neden olmutur. 107 Hristiyanln resmen kabulyle birlikte Diyarbakr, Roma mparatorluunun byk bir eyaletinin merkezi olmu ve garnizon grevini gren bir s olma konumu elde etmitir. Kent, bu dnemde de ticari fonksiyonunu srdrmtr.108 12.yzylda yaam olan corafyac dris, Artuklu dneminde Diyarbakrn tccarlaryla nl bir ticaret merkezi olduunu belirterek, kentteki hal dokumacl ve ticareti ile, ipek bata olmak zere kuma retimindeki uzmanlamadan sz etmektedir. dris bunun yan sra evrede bol miktarda bulunan bakrn da ustaca ilenerek ticareti yaplan mallar iinde nemli bir yeri olduunu belirtmektedir. 109 Artuklu dneminde, kentin kk bir sanayi retim ilevine sahip olduu ve bu retimini etki alanlar iinde pazarlad bilinmektedir.110 Bu dnemde ekonominin belkemiini ziraat oluturmaktadr. Bunu el sanatlar, ticaret takip etmektedir. rnlerin darya ihra edilecek derecede tannd belirtilmektedir. Diyarbakrda Suriye, Irak ve Cezireden gelen tacirlerin ticaret yaptklar byk pazarlar kurulmaktayd. Sava zamanlarnda bile kervan ticareti devam ediyor ve siyasi kargaalarn uzanda ticari hayatn srekliliini salyorlard. 111 bn-i Bibinin 12.yzyl kent ekonomisi hakknda verdii bilgilere gre ekonomik yap belirli alanlarda gebelie dayanmaktadr. Trkmen boylar hayvanclkla uramaktadr. Hem kervan hem de ehir ticareti asndan canlln koruyan kentte ekonomik faaliyetler,

104 105

Arslan, a.g.m., 82 a.g.m., 82. 106 a.g.m., 83. 107 a.g.m., 83. 108 a.g.m., 83. 109 a.g.m., 87. 110 a.g.m., 87. 111 Gerhard Vath, Artuklu Beyliinin Ynetimi, (ev. Mehmet Ersan), TDA, 115, Ankara, Austos, 1998, 153,157.

Diyarbakr ve evresinde yaayan kalabalk airetlerin ihtiyalarna ynelik retim faaliyetlerini kapsamaktadr.112 Diyarbakr uzun yllar Halep yolu zerinde nemli bir durak yeri olmutur. Tebrizden yola kan kervanlar Muradiye, Bitlis, Diyarbakr ve Birecikten geerek Halepe ulamaktayd. Ancak 17.yzyldan itibaren zmir byk bir ticaret merkezi haline gelmi ve Halepin nemli konumu deimeye balamtr. Bu durum Diyarbakrn kervan yollarnn uzanda kalmasna neden olmutur. 113 Diyarbakrn ounlukla ynetim merkezi olarak kullanlmas, hanedanlarn ya da ikinci derecedeki mensuplarnn burada oturmas kente nemli bir ekonomik avantaj salamtr. Akkoyunlu dneminde 70 yl idare merkezi olarak kullanlan Diyarbakrda ekonomik gelime sreci hz kazanmtr.114 Osmanl dneminde byk bir eyaletin idare merkezi olarak seilen Diyarbakr, ran snrna yakn olmas sebebiyle ayn zamanda stratejik ve askeri bir neme sahiptir. Kent, 1617.yzyllarda Douya yaplan seferlerde ordunun klama yeri ve hareket ss olarak kullanlmtr. 115 16.yzylda, Diyarbakr, nfus says olarak Bursa ve Kayseriden sonra Anadolunun nc byk ehri konumundadr. Nfustaki bu byme kentte ekonominin de canlanmasna neden olmutur.116 Bu dnemde ticaretin, tarm ve hayvanclk ve sanayiye oranla ekonomide daha fazla yer kaplad ve gerek hacim gerek eit olarak artarak zenginletii gzlenmektedir. 117 Bununla birlikte halkn byk blm tarm ve hayvancln yan sra eitli ham maddelerin ilenmesine dayal endstri kollar ile uramaktadr. 118Kentte buna bal olarak darphane, kirihane, macunhane, boyahane, tabakhane, bahane, emihane gibi nemli tesislerin bulunduu ve zellikle pamuk retiminin youn olduu grlmektedir.119 Ticareti canl tutanlar ise ehirden transit geen kervanlar ile tccar olan belli bir halk kesimidir.120 16.yzyl ortalarnda kenti ziyaret eden M.D.Aramon, topraklarnn verimliliinden, tarm ve hayvancln yaygn faaliyetler olduundan, el sanatlar rnlerinin zenginlik ve eitlilii ile birlikte, byk arlarn varlndan sz etmektedir.121 Diyarbakr, sadece ana ticaret yollarnn gzergahlar zerinden geen kervanlarn urad bir ehir deil, ayn zamanda doudan gelen ve Vann gneyinden Osmanl topraklarna giren btn kervanlarn gmrk vergilerini demek zorunda olduklar bir gmrk merkeziydi.122 Uluslararas transit ticaretin yan sra, blgeler aras ve blge iinde yaplan ticaretin de nemi byktr. Diyarbakr kale kaplarndan geerek ehre satlmak iin getirilena.g.m., 89. Bruinesse-Boeschoten, a.g.e., 76. 114 a.g.m., 89. 115 Ylmazelik, Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr Eyaletinin ktisadi ve Sosyal Durumu, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 474; Fatma Acun, 16.Yzylda Diyarbakr ehrindeki Ekonomik Faaliyetler, I.Btn Ynleriyle Diyarbakr Sempozyumu, 27-28 Ekim 2000 Ankara, Bildiriler Ankara, 2001,201. 116 Acun, a.g.m., 202. 117 a.g.m., 203 118 a.g.m., 218 119 Ylmazelik, XIX.Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara, 1995,13; a.y., Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr Eyaletinin ktisadi ve Sosyal Durumu, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 472. 120 Acun, a.g.m., 218. 121 Arslan, a.g.m., 90. 122 Acun, a.g.m., 204.113 112

mallar ve bunlardan alnan kap vergileri denilen gelirlerin de ekonomiye etkileri sz konusudur.123 17.yzylda kenti ziyaret eden Philippe Avril Tavernier gibi seyyahlar Diyarbakrn ticari anlamda nde gelen merkezlerden biri olduunu ve yrede dokuma va sahtiyan retiminde ileri gidildiini belirtmektedir. 124 17.yzylda kenti ziyaret eden Simeon, Tavernier, Parlet, Evliya elebi gibi gezginler Diyarbakrn temiz ve zengin bir ehir olduundan sz etmektedirler.125 17.yzyl sonrasnda Osmanl- ran mcadeleleri ve Celali isyanlar ve uluslararas ticaret yollarnn deimesi gibi etkenler Diyarbakrda ticaret faaliyetlerini azaltarak ekonomi hacminin klmesine sebep olmutur. 126 Yavalayan ekonomik yaam, blgeler aras ve blge ii ticaretin canlandrlmas yoluyla yeniden glendirilmeye allmtr.127 Bununla birlikte uluslararas ticaret yollarndan Diyarbakr-Badat yolunun ilevini ve canlln srdrd bilinmektedir. 128 Osmanl dneminde Diyarbakrda 20ye yakn hann varl bilinmektedir. 129 Bununla birlikte Evliya elebinin ar ve ticaret hayatna ynelik yapt tasvirler ticaretin canllna karn satlan rnlerin byk blmnn blgesel pazarlar iin retilen yerel ve blgesel rnler olduunu ortaya karmaktadr. Evliya elebinin kentin nemli iki kervansaraynda vali ve yardmclarnn ikamet ettiini belirtmesi kentte blgeleraras ticaretin nemini kaybettiini ve eskisi kadar ok kervan uramadnn gstermektedir. 130 19.yzylda Diyarbakra gelen Answorth, Diyarbakrn btn kaynaklarnn ticarete bal olduunu belitmektedir. Yine ayn yzylda kente gelen Chesney ve Ducket de ehrin bir ticaret kenti olarak tasarlandn ve aktif bir ticaret merkezi durumunda bulunduunu belirtmektedir. 131 19.yzylda Diyarbakra ticaret amacyla gelen ve deiik hanlarda ikamet eden tccarlar arasnda Halep, Van, Musul, Rakka, Gmhane gibi farkl ehirlerden gelen tccarlarn bulunmas, Diyarbakrn ticari hayatndaki canll koruduunu gstermektedir. Bu dnemde dokuma sanayi olduka gelimi olup, hububat, hayvancla dayal rnler ve dericilikte kullanlan mazu en nemli ticari rnleri tekil etmektedir. 132

a.g.m., 207 Jean Babtiste Tavernier, Les Six Voyages de jean Babtiste tavernier en Turkue,en Perse et aux ndes, Paris, 1678, 87. 125 Andreasyan, a.g.e., 89; Tavernier, a.g.e., 98; Anonim, Diyarbakr, Trk Ansiklopedisi, XIII, Ankara, 1946, 385. 126 Acun, a.g.m., 205;Ylmazelik, XIX.Yzyln lk Yarsnda Diyarbakr (1790-1840), Ankara, 1995, 287-288; a.y., Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr Eyaletinin ktisadi ve Sosyal Durumu, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 473. 127 Acun, a.g.m., 218. 128 a.g.m., 218. 129 Ylmazelik,Osmanl Hakimiyeti Sresince Diyarbakr Eyaletinin ktisadi ve Sosyal Durumu, Mze ehir Diyarbakr, stanbul, 1999, 478. 130 Bruinesse-Boeschoten, a.g.e., 76. 131 W.F. Answorth, Travels and Researches in Asia Minor, Mezopotamia,Chaldea and Armenia, London, 1842, 292-293; William Ducket, La Turquie Pittoresque, Paris, 1855, 261; R. A. Chesney, The Expedition for the Survey of the Rivers Euphrates and Tigris, New York, 1969, 492, 589,v.d. 132 Chesney, 491.124

123

3. SLAM M MAR S NDE SSLEME 622 ylnda Arabistanda ortaya karak byk bir hzla yaylan slam dini ilk yzyllar iinde ran, Suriye, Msr, Mezopotamya, Kuzey Afrika ve spanyay kapsayan geni snrlara kavumutur.133 Byle bir corafyada, farkl kronolojik dilimlerde ortaya konulan slam Sanatnn en nemli kolunu mimari oluturmaktadr. 3.1. SSLEME ANLAYIINI EK LLEND REN ETKENLER slam mimarisinde ssleme, din ve dind faktrler tarafndan ekillendirilmitir. Dind faktrler etnik, kronolojik ve corafi boyutlara bal olarak deiirken; slamn znden kaynaklanan etkenler her dnemde ana belirleyici konumunda olmutur. Bunlar tevhid anlayna bal olarak gelitii dnlen tasvir yasa, soyutlama, stilize etme gibi zelliklerdir. slam mimarisi uzun yllar slamn sanat ekillendirici tek kaynak olarak kabul edilmesi nedeniyle- bir btn olarak ele alnmtr. Bu sanatn, zaman ve mekn boyutlarna bal olarak tad farkllklarn gz ard edilmesi slam sanatyla ilgili tartlan konularn banda gelmektedir. Bylece gndeme gelen slamn, sanat biimlendiren tek kaynak olup olmad yolunda cevaplanmas g sorular, farkl grlerin ileri srlmesine neden olmutur. D.Kuban, ok ynl gelenekler ve binbir yzl fikirler ortamnda on yzyl srecek niform bir sanat tasavvurunun doduunu ileri srmek bilimsel bir masaldr der ve slam mimarisinin genel zellikler tad dnemin 11.yzyla kadar sz konusu edilebileceini belirtir.134 O.Grabara gre Suriye topraklarnn ele geirildii 7.yzyln balarndan Afrikann bir blmnn Mslmanlat 19.yzyla kadar uzanan bir tarih kesitinde, olduka geni bir alan zerinde gerekletirilen slam Sanatn kendi iinde bir btn olarak grmek mmkn deildir.135 Bununla birlikte S. K. Yetkin, hangi blge ve hangi zaman diliminde yaplm olursa olsun slam mimarisinin ortak bir grnt sunduu grndedir. Ona gre zaman ve mekn deiikliine karn eserlere birlik veren tek unsur her eyden nce dinin kendisidir.136 slam dnr S.H.Nasrn, slamda dinin her alan -dolaysyla sanat da- kaplad yolundaki dnceleri bu grleri destekler niteliktedir.137

slam, hkim olduu toplum yapsn farkl ynlerden ekillendiren ve biim deiikliine sebep olan balca unsur olarak sanatn oluumunda gz ard edilemez bir etkiye sahip olmusa da; slam, sanat ynlendiren tek kaynak olarak kabul etmek zordur.133 134

Suut Kemal Yetkin, slam lkelerinde Sanat, stanbul, 1984, 7. a.g.e., 10. 135 Oleg Grabar, slam Sanatnn Oluumu, stanbul, 1988, XVII, 7-8. 136 Yetkin, slam lkelerinde Sanat, stanbul, 1984, 5. 137 Seyyid Hseyin Nasr, slam Sanat ve Maneviyat, stanbul, 1992, 307.

slam sanatnn homojen bir grnme sahip olduu yolundaki grlerin belki de en nemli sebebi bu sanatn tamamen dekoratif bir sanat olarak dnlmesidir. Bu tr bir bak asnn olumasnda baz slam Sanat aratrmaclarnn, slam mimarisini, sslemeci yn ar basan bir sanat olarak tanmlama abalar etkili olmutur. Godard, slam sanatnda bir mimarn, yapy gsterili bir ekilde ssledii oranda sanatkr nvn alabileceini; Marais slam eserlerinin mimari zelliklerinden ziyade ssleme dizaynlaryla dikkat ektiini; Grabar ise slam mimarisinde sslemenin ne karak mimariyi ikinci plana ittiini ifade etmektedir.138 slam mimarisine hat, geometrik dzenlemeler, mukarnas, ini gibi ssleme unsurlarnn ksmen de olsa homojen bir grnt kazandrd kabul edilebilir. Ancak bu durum slam mimarisini sslemeden ibaret klmad gibi, her dnemde bu unsurlarn ayn anlayla ele alnd anlamna da gelmemektedir. ok hzl ve geni bir yaylm gsteren bu din, yayld blgelerde eitli kltrlere sahip topluluklarn eski gelenek ve greneklerini birden ortadan kaldrmamtr. Dolaysyla gemi yaantlarn bir blm aynen kullanlmaya devam ederken, bir blmne ise slam nitelik kazandrlmtr. Bu nedenle slam sanatnn Mezopotamya, Suriye, ran, Anadolu, Msr, Tunus, Cezayir, spanya gibi ok farkl geleneksel miraslara sahip lkelerde birbirinden farkl bir geliim izgisi izledii ve ayr ayr zellikler tad grlmektedir. Bu farkllklar her blgenin slam kendi kltrel ve sosyal yapsna uygun olarak deiik biimlerde yorumlamasndan kaynaklanmaktadr.139 Kullanlan elemanlar ounlukla yerli ya da d kkenli olsa da slam mimarisi bu elemanlarn form ve ilikilerini yeniden dzenleyerek zmlemi ve onlar kendi sistemiyle bir btn haline getirmitir. Bylece dardan alnan formlar, eski balantlaryla ilgileri kalmayan, yeni medeniyetin birletirici paralar olan realitelere dnmtr. Bu uyarlama ilemi slamn hayat, dinamizm ve yaratclk gstergesi durumundadr.140 Ancak C.Cahenin de belirttii gibi, ok farkl birikimlerin katklar sonucu olusa da slam bir erevede biim kazand iin bu sanat slam diye nitelendirmek gerekmektedir.141 slam sanatnn temel belirleyici prensibi, yani z tevhid ilkesidir. Bu inanca gre Allah her eyin tek, mutlak ve stn yaratcsdr. Tevhid, corafi ve etnik farkllklar olsa da, slam sanatn ekillendiren ortak paydadr.142 zellikle ssleme sanatlarnda tevhid ilkesine bal olarak tasvir yasa, soyutlama, stilizasyon gibi baz tavrlarn gelitii gzlenmektedir. slam sanatnda ssleme konusunda en ok tartlan konulardan biri, bu inancn tasvir yapmna bak asdr. Tasvir yasann, Tevhid anlayna bal olarak ortaya kt kabul edilmektedir. Tevhid, sanaty nesnelerin i yzn arama yolunda bir gayrete yneltmitir. Grnenin ardnda grnmeyeni arayan sanat stilize etme ve soyutlamann138 139

Kuban, slam Sanatnn Yorumlanmas zerine, ASA, II, stanbul, 1968, 11. Yetkin, slam Sanat Tarihi, Ankara, 1954, 12; Kuban, slam Sanatnn Yorumlanmas zerine, ASA, II, stanbul, 1968, 11.Gnl ney, slam Ssleme ve El Sanatlarna Trklerin Katks, slam Sanatnda Trkler, stanbul, 1976, 119. 140 Seluk Mlayim, Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler. Seluklu a, Ankara, 1982, 15; smail Rci el Frk-Luis Lmia el- Frk, slam Kltr Atlas, (ev. Mustafa Okan Kibarolu-Zerrin Kibarolu), stanbul, 1999, 93. 141 Claude Cahen, slamiyet. Douundan Osmanl Devletinin Kuruluuna Kadar, (ev. Esat Mermi Esendor) stanbul, 2000, 118. 142 Nasr, slam Kozmoloji retilerine Giri, stanbul, 1985, 20; smail Rci el Frk-Luis Lmia el- Frk, a.g.e., 89,93 106.

hkim olduu bir anlaya sahip olmutur.143 Bu nedenle, slam sslemeciliinde gerei gerek olarak tanmlayan hibir unsur bulunmamaktadr.144 W.Worringere gre slam sanatsnn balca hedefi ematize etme, geometrikletirme ve soyutlamadr.145 slam ssleme sanatnda iki tr soyut ifade bulunduu belirtilmektedir. Bunlardan birincisi geometrik sslemede ifadesini bulan soyutlama; ikincisi ise bitkisel motiflerin stilizasyonundan hareket ederek sonunda tmyle doadan uzaklaan soyutlamadr.146 Allahtan baka ilah yoktur inancndan yola kan Mslman sanat, tabiattaki hibir eyin Allah temsil edemeyeceinin veya ona benzemeyeceinin bilincindedir. Bu nedenle her nesne, stilize etme yoluyla, tabiattan olabildiince uzaklatrlr. Bylece Allahtan baka yaratc olmad nermesi grnr ekilde ifade edilir.147 Mslman bilim adamlarndan bazlar tasvir yasan slam gerekelere dayandrarak hakl gstermi ve desteklemiler; bazlar ise bunun yalnzca yaayan slamn bir yan olduunu, Kuranda yer alan zorunlu yasaklar arasnda bulunmadn belirterek nemsiz klmaya almlardr.148 Kuranda tasvir yapmn ak ve kesin olarak yasaklayan bir ifade bulunmamaktadr. Ancak sert ifadeli baz hadisler tasvirin yasakland eklinde bir kannn olumasna sebep olmutur.149 slam inancna gre yaratma ve biim verme eylemleri Allaha mahsustur. Bu nedenle yaratlan varlklarn benzerini tasvir etme, Allah taklit saylmtr. Hadislerde Allahla boy lmeye kalkma olarak nitelendirilen tasvir yapmnn kt ekilde cezalandrlaca belirtilmektedir.150 Basit bir yasak olarak alglanmamas gereken tasvir yasa ilk dnemlerde Mslmanlar putperestlikten uzak tutma amac tamaktadr. Hakknda kesin ifadeler bulunmayan ve sanat deil, puta tapmay hedef ald anlalan bu yasa, inan sisteminin felsefi anlayna gre anlamak ve yorumlamak gerekmektedir. 151 Sanattaki estetik anlay ve beeniyi bu felsefi anlay ynlendirmitir. slam sslemeciliinde her eye ramen zaman zaman karlatmz figr kullanm, slam sanatnn yayld uzun zaman dilimi gz nne alnnca, genel eilimi yanstmayan mnferit rnekler olarak kalmaktadr. Bunda din limlerinin yasa hafifletici msamahal aklamalarnn yan sra slam kabul eden topluluklarn gl sanat geleneklerini srdrmeleri de etkili olmutur.152 slam mimarisinde her dnemde bir yzey bezemecilii anlayyla yaplar sslenmitir. Yzeylerin bo yer braklmadan sslenmesi slam sanatsnda boluk korkusu olarak adlandrlan bir psikolojik arka plana balanmak istenmi ve zaman zamanNusret am, slamda Sanat Sanatta slam, Ankara, 1999, 18; Beir Ayvazolu, Osmanl Estetik Dnyasna Bir Bak, Yeni Trkiye, Osmanl zel Says, 34, Temmuz-Austos 2000, 322. 144 Mazhar evket pirolu, slamda Resim Yasa ve Sonular, stanbul, 1973, 10. 145 Wilhelm Worringer, Soyutlama ve zdeleyim, (ev. smail Tunal), stanbul, 1985, 80. 146 Kuban, Divrii Mucizesi. Seluklu anda slam Bezeme Sanat zerine Bir Deneme, stanbul, 1999, 182. 147 smail Rci el Frk-Luis Lmia el- Frk, a.g.e., 104. 148 Grabar, slam Sanatnn Oluumu, stanbul, 1988, 58. 149 Sezer Tansu, Resim Sanatnn Tarihi, stanbul, 1999, 128; ney, Anadolu Seluklularnda Heykel, Figrl Kabartma ve Kaynaklar Hakknda Notlar, Seluklu Sanat Aratrmalar, I, Ankara, 1969-1970, 187. 150 A.J. Wensnck, Suret, .A., XI, Eskiehir, 1997, 49-50; pirolu, a.g.e., 9, 23. 151 Louis Massignon, slam Sanatlarnn Felsefesi(ev. Burhan Toprak), Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, I, stanbul, 1963, 2; smet Binark, slamiyette Resim Sanatnn Yeri, nasya, III, 35, Temmuz, 1968, 22. 152 Beyhan Karamaaral, slamda Tasvir Meselesi, nasya, VII, 76, Aralk, 1971, 3; Nurhan Atasoy, Tasvir, A, XII-1, Eskiehir, 1997, 32.143

buna kar kan grler ortaya atlmtr. T.Buckhard Akln Aynas isimli eserinde boluktan korku duyulmasnn aksine bu sanatn bir boluk oluturduunu, dnyann tela ve tutkuya ynelik telkinlerinin yerine denge, huzur, bar ve ahengi ifade eden bir dzen meydana getirdiini belirtmektedir. Ona gre bylesine zengin nitelikli soyut sslemeler boluu doldurma amac tamaz, tam tersine, sregiden ritim duygusu ile boluu destekler. Bylece zihni tuzaa drerek hayali bir dnyaya srklemek yerine zihinsel phtlamalar zer. Ritim, ak ve bitimsiz bir melodi olarak ssleme, sknet ve tazelik ifadesine sahiptir. Bu sslemeler btn eitlilik ve zenginliine karn hibir zaman mimarinin sadeliini yok etmez, aksine mimari grntye denge ahenk ve huzur kazandrr.153 3.2. SSLEMEN N M MAR DEK KONUMU VE LEV slam dnyasnda mimari ssleme ncelikli olarak ynetici snf adna yaplan ve slam ile hkim ynetimin gcn simgeleyen eserlerde kullanlmtr. Bu nedenle resmi mimari olarak da nitelendirebileceimiz bu yaplarda ssleme de, ayn amaca hizmet edecei dnlerek youn ekilde uygulanmtr. slam mimarisinde cami, tekke, zaviye, gibi dini yaplarn yan sra medrese, han, hamam, saray v.b. sosyal nitelikli yaplara da yer verilmitir. Mimari yaplar ait olduklar dnemin zelliklerini sergileyecek ekilde farkl ssleme programlarna sahiptir. Bunlarn iinde cami, mimarinin odak noktasn tekil eden ncelikli ve ayrcalkl bir konuma sahiptir. slamn olduu kadar, hkim siyasal gcn simgesi olarak da grlen camiler, dier yaplara oranla zenle ele alnm ve youn ssleme programlarna tbi tutulmutur. Camilerde ssleme, yapda ayn zamanda ilevsel de olan baz elemanlarn simgesel zelliklerini n plana karma ve bu elemanlar vurgulama amac tamaktadr. D mimaride genellikle giri cepheleri ve minareler zerinde yer alan sslemeler, i meknda zellikle mihrab ve minber, st rt ve zaman zaman da duvar yzeylerinde younlamaktadr. Mihrab; cami, mescit ve namazghlarda kble ynn belirten, namaz esnasnda imamn bulunduu yerdir. Medrese, trbe gibi yaplarn namaz iin ayrlan blmlerinde de bu amala birer mihraba yer verilmitir. slam dini mimarisinin en nemli elemanlarndan olan mihrabn kkeni konusunda Budizm, Hristiyanlk ve Yahudilikle ilikili balantlar kurulmaktadr. Ancak kkeni ne olursa olsun, Emevi dneminden (661-750) itibaren kullanlmaya balanan mihrablar btn slam corafyasnda benimsenerek yaygnlam ve ait olduu sanat geleneine uygun bir ekillenme gstermitir.154 Minber, camilerde cuma gnleri hatiplerin hutbe okumak iin zerine ktklar merdivenli yksek krsye verilen addr. meknda mihrabn sanda yer alan minberler balangta sadece cuma camilerinde yer alrken zamanla btn cami ve mescitlerde yaplmtr. 155 Simgesel ynnn ar basmas sebebiyle youn ekilde sslenen mimari elemanlardan bir dieri minarelerdir. Camilere bitiik ya da ayr yaplan, ezan okuma ileviTtus Buckhard, Akln Aynas. Geleneksel Bilim ve Kutsal zerine Bir Deneme , (ev. Volkan Ersoy) stanbul, 1987, 243, 253. 154 mr Bakrer, On ve Ondrdnc Yzyllarda Anadolu Mihrablar, Ankara, 1976, giri; Ayla dekan, Mihrab,E.S.A,II, stanbul, 1997, 1244; Mehmet Top, Ortaa Trk Mimarisinde Mihrab, Trkler, VI, Ankara, 2002, 87. 155 M.Zeki Oral, Anadoluda Sanat Deeri Olan Ahap Minberler. Kitabeleri ve Tariheleri, VD, Ankara, 1962, 23; Oktay Aslanapa, Minber, A, VIII, stanbul, 1979, 335.153

tayan kule biimli minareler, slam mimarisinin her evresinde farkl biimsel zellikler sergilemektedir. 156 Sslemenin mimarideki nemi konusunda deinilmesi gereken bir dier konu, slam mimarisinde sslemenin tad anlamdr. Bunlar sadece bulunduu kesimi gzelletirmek amacyla m yaplmtr? Yoksa bu ama ikinci plana itilerek simgesel nitelik mi ne karlmtr? slam sslemeciliinin bu iki amac da tadn sylemek mmkndr. Ancak zaman zaman bunlardan yalnz birinin ar bast rnekler de grlebilir. O. Grabar, slam mimarisinde sslemenin ayrc ve birletirici olmak zere iki ynne dikkat ekmektedir. Ona gre, ssleme ayrcdr nk, zerinde yer ald kesimi dier ksmlardan ayrarak ne karr. Dier taraftan birletiricidir, yani ssleme araclyla yapnn birlii ve tekliini vurgular. Sadece gzelletirmeyi ama edinen sslemeler, ait olduklar yapnn anlamna bir katkda bulunmaz. Ancak yokluklar yapnn kavranmasn olumsuz ynde etkiler.157 Nasra gre slam mimari sslemesinin sadece dekorasyon olarak alglanmas yanl bir tutumdur. Sslemeler yalnzca yapy gzelletirme ve ekici klma amac tamaz. Sslemenin ncelikli amac dnyann grnen grntsnn ardnda yer alan matematiksel dzeni ve uyumu yanstmak, yani fiziki gerekliin derin yapsn dile getirmektir.158 slama gre bir eyin mkemmellii ya da gzellii, Allah yceltmesiyle doru orantldr. Gzellik ilahi nitelii yanstt srece gzel ya da mkemmeldir. Yaratcnn aynas olmad takdirde hibir eyin mkemmellii sz konusu deildir.159 Bu nedenle sslemenin -zellikle dini mimaride- bu tr bir ilevi olduu dnlebilir. 3.3.SSLEME KONULARI slam lkelerinde mimari yaplar zerinde yer alan sslemeler bu sanat bir btn olarak kavrama yanllnn sonucu olarak- nerede ve ne zaman yapldna baklmakszn genel anlamda arabesk ad altnda tanmlanmtr. Rnesans dneminden itibaren slam sslemelerini ifade etmek iin kullanlan bu terim Arap tarz ssleme slubu anlamn tamaktadr. Genel olarak zmlenmesi g, karmak dzenlemelere ynelik kullanlmtr. Hangi boyutta olursa olsun, enine ve boyuna sonsuz bir genileme prensibi tayan bu tarz sslemelerin slam felsefesini gl biimde yanstt dnlmektedir. Anlamsz ve boluk iinde olan hibir motifin bulunmad bu dzenlemelerde her unsur ait olduu btnle birlemekte ve kaynamaktadr. Karmak sistemler btn halinde karmza kan arabesk sslemeler, slam ssleme sanatlarna her dnemde konu tekil eden geometrik ve bitkisel unsurlardan yalnz biriyle oluturulabildii gibi bunlarn birletirilerek kullanld uygulamalar da mevcuttur. Baz kompozisyonlarda yaznn da bu unsurlara katld grlmektedir. 160 slam mimarisindeki sslemelerin, gsterdii eitlilie ramen genel olarak arabesk tabiri ile tanmlanmas bir eliki olarak kabul edilmektedir. Girift ssleme anlamyla n plana kan arabesk terimi, slam sslemeleri bal altnda toplanabilecek nemli bir malzeme repertuar oluturmaktadr. S. Mlayimin de vurgulad gibi Bu sslemeler bal olduu156 157

dekan, Minare,E.S.A,II, stanbul, 1997, 1244. Grabar, slam Sanatnn Oluumu, stanbul, 1988, 103, 146. 158 Nasr, slam Sanat ve Maneviyat, stanbul, 1992, 85. 159 Buckhard, a.g.e., 248. 160 Mlayim, Arabesk, Osmanl Ansiklopedisi, IV, stanbul, 1996, 107; Ernest Herzfeld, Arabesk, .A., I, stanbul, 1979, 463,466; Mlayim, Deiimin Tanklar. Ortaa Trk Mimarisinde Ssleme ve konografi, stanbul, 1999, 69-79.

zaman ve corafya kesitine gre lokalize edilmeli, bunun yannda iledii tema bakmndan da gruplandrlmaldr.161 slam mimarisinde arabesk olarak isimlendirilen bu sslemeler konular asndan genel anlamda geometrik, bitkisel, yaz olmak zere grup altnda incelenebilir. Zaman zaman figrler de bir grup oluturacak nitelikte karmza kmaktadr. Arabesk farkl tarzlarda ele alnan bir desen almas olarak grlmemelidir. Bu sslemeler sadece iki boyutlu soyut bir model deil, ayn zamanda slam inancnn estetik kurallaryla uyumlu yapsal bir oluumdur. Arabesk, zaman ve meknn tesinde sonsuzluk izlenimi uyandrarak izleyicileri laha ynlendirir. Bylece ssleme inancn kuvvetlendiricisi ve hatrlatcs ilevini yklenir. Her istikamette sonsuzlua doru hareket, geriye dnler, tekrarlar ve hamlelerle bu sslemeler ebediyeti telkin ederek makrokozmosun ritmik dzenini simgeler162 slam sanatsnn soyuta yneliinin olaanst ifadesi olan geometrik sslemeler, slam sanatnn ortak paydasn oluturmaktadr. Sslemenin dier konularnda farkllklar grlebilirken, sanatlar geometrik ssleme konusunda ayn dili kullanmay tercih etmitir. Bu durum geometrik dzenlemeleri kronolojik ve blgesel boyutlardan yoksun klarak farkl corafyalarda benzer grntlerle karlamamza neden olmaktadr. Soyut grnm ve dolayl anlamlaryla karmza kan geometrik kompozisyonlar, inan sisteminin getirdii alglama ve anlatm biimiyle rtt iin slam dnyasnda olduka yaygn bir gelime zemini bulmutur. 163 Geometrik kompozisyonlar meydana getiren ekillere tarih boyunca farkl anlamlar yklenmitir. zellikle geometrik ekilleri anlamlandran antik dnceler, slamn kendi dnya gr ierisinde kolaylkla zmseyebilecei bilgiler olmas ynyle, Mslman dnrler tarafndan da benimsenmitir. Antik dnemdeki bu anlamlandrma abalar iinde Eflatunun, her geometrik eklin bir kozmik kanunu simgeledii yolundaki grleri dikkat ekicidir. Bu ekiller iinde geometrik sistemlerin oluturulmasnda zengin bir potansiyele sahip olan daire, sonsuz olan simgelemesi ve evrendeki dzen ile birlii ifade etmesi ynyle ayrcalkl bir konuma sahiptir.164 Matematik ve geometri bilimindeki ilerlemeye paralel olarak gelitii ne srlen ve ileri bir matematiksel gr gerektiren geometrik sslemeler Mslman metafiziinin en gl ifadelerinden biridir.165 Pisagor teoreminden etkilenen slami gre gre, dnyann evrimi saylarn evrimine paraleldir. Boluk ve snrdan, birlik; birden say; saydan da btn gk, btn evren ortaya kmtr. Pisagor ve Platoncu fikirlerin aktarld say gizemciliinde, saylarn dzen verdikleri ekillerin karakterini etkiledii dnlmektedir. Bylece saylar Tanr ile dnya arasnda arac olarak grlmtr. 166

161 162

Mlayim, Trk Ssleme Sanatlarnda Arabesk Problemi, Arkeoloji Sanat Tarihi Dergisi, II, zmir, 1983, 65,80. Ayvazolu, Ak Estetii, 117-118; smail Rci el Frk-Luis Lmia el- Frk, a.g.e., 105,186. 163 Derek Hill-Oleg Grabar, slamic Architecture and ts Decorations,London, 1967, 22; Keith Chrtchlow, slamic Patterns, Newyork, 1976, 57; Eva Wilson, slamic Designs, London, 1988, 9-21; Mlayim, zm ve Tarihleme Sorunlaryla Bir Geometrik Kompozisyon, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri, Bildiriler Konya, 1995, 43. 164 Nasr, slam Sanat ve Maneviyat, stanbul, 1992, 58. gel, Anadolu Seluklu Sanat zerine Grler, stanbul, 1986, 94-96; Ergun Candan, Trklerin Kltr Kkenleri, stanbul, 2002, 493. 165 Ayvazolu, Ak Estetii, 121. 166 Annemarie Shimmel, Saylarn Gizemi,(ev. Mustafa Kpolu) stanbul, 2000, 25,28,29.

Geometrik sslemelerin kayna olarak tevhid ilkesi gsterilmektedir. slam inancnda negatif ve soyut olarak temsil edilen bu ilke, her safhada, Allahn birliini vurgulamakta ve her eyin ondan kaynaklanp yine ona dnecei temel prensibine dayanmaktadr. kona bamll ve putperestliin yolunu kesen bu sslemelerde her para bir btne, her btn ise genele aittir. Her ekil okluktan birlie gtren bir vasta grevi stlenmitir. Tekrarlama yoluyla salanan oalma, ekillerin geiciliini ve dolaysyla ebed olan vurgulamaktadr. 167 Geometrik sslemeler btnlk ve dzenin sz konusu olduu slamdaki kozmos anlay ile de rtmektedir. Ahenk, dzen ve adaletin hkim olduu bu kozmosta yaamn tm etkinlikleri ve eleri birbiriyle uyum iindedir. Her ey Yaratcnn belirledii karlkl ilikilerin geerli olduu bir sistemde kendi zerine deni yapmaktadr.168 Tasavvuf dnceler de geometrik kompozisyonlar zerinde ekillendirici etkide bulunmutur. S. gelin, bnl-Arabnin dncesiyle, bu tarz sslemeler arasndaki iliki zerine yapt tespitler ilgi ekicidir. gel, Arabnin evrenin katlarn daireler sistemi eklinde akladna dikkat ekerek, bu sistemin, slam sanatndaki geometrik dzenlemelerin temel kurulu emas ile benzerliini vurgulamaktadr.169 hvan- Safa, bni Sina, el-Birni gibi mutasavvf ve dnrler tarafndan formle edilen evrenin oluumu ve yapsna ilikin bilgilere gre Tanrnn dnyayla olan ilikisi Birin dier saylarla olan ilikisi gibidir. Bu gr bir saysn saylarn balangc olarak kabul etmez. Saylarn ilki ikidir. Bir ise btn saylarn kayna ve badr.170 slam mimarisinde sslemeye konu tekil eden yaz slam kltrn simgeleyen bir damga olarak zerinde yer ald yapya slami karakter kazandran unsurlarn banda gelmektedir.171 slam sanatnda yaz grsel anlatmn manasn aklayan ilaveler olmaktan kp, amasz bir sembol olarak kullanlmak yerine; estetik ve ikonografik bir kullanma ynelmitir. slama gre sanatn gayesi insanlar Yaratcy dnmeye ve hatrlamaya yneltmektir. Bunun iin Kurann farkl mesajlar ieren ayetleri ve Peygamber szleri en ideal yoldur.172 Mimari zerine yerletirilen yazlarn ieriini Kuran ve Hadisten yaplan alntlarn yansra, yapya ilikin nemli bilgiler oluturmaktadr. Bu ynyle sslemenin tesinde mesaj ve bilgilendirme ilevi tayan kitabelerdeki yazlar zellikle Erken slam olarak nitelendirilen Emevi ve Abbasi dnemlerinde sanata kazandrlan tek yenilik olarak kabul edilmektedir. slam sanatnn tekil ve belirleyici ynn vurgulayan hat sanat bu dnemlerden balayarak mimarinin zel anlamn tanmlayan nitelii ve biimsel zellikleriyle slam sanatna zg kesin bir g kazanmtr. Harflerin enine boyuna uzatlarak ya da ksaltlarak deiik ekil ve formlarda bir araya getirilmesi ile tasavvur

167

Nasr, slam Kozmoloji retilerine Giri, stanbul, 1985, 23; gel, Anadolu Seluklu Sanat Ortam, IX. Trk Tarih Kongresi, II, Ankara, 1988, 701; Mlayim, zm ve Tarihleme Sorunlaryla Bir Geometrik Kompozisyon, IV. Milli Seluklu Kltr ve Medeniyeti Semineri, Bildiriler Konya, 1995, 44; a.y., Deiimin Tanklar., 41. 168 Nasr, slam Sanat ve Maneviyat, stanbul, 1992, 9; smail Rci el Frk-Luis Lmia el- Frk, a.g.e., 90. 169 gel, Anadolu Seluklu Sanat zerine Grler, stanbul, 1986, 100-101. 170 a.g.e., 56-61, 113. 171 Kuban, Divrii Mucizesi, 171. 172 smail Rci el Frk-Luis Lmia el- Frk, a.g.e., 197.

edilebilen her trde yazlar oluturulmutur. Bylece hat sanat slam sanatnn en ilgin estetik oluumlarndan biri haline gelmitir.173 Hat sanatnn mimarideki nemli konumu, tasvir yasann tabii sonularndan biri olarak kabul edilmektedir. Figrden uzak olma eiliminde olan sanat, yazy asli fonksiyonu dnda ayr bir ifade vastas olarak gelitirmitir. Bunda Hz. Muhammedin gzel yazy tevik etmesinin de etkisi bulunmaktadr. Bylece Arap alfabesi her dnemde Mslman sanatnn tkenmez bir ekil repertuar haline gelmitir.174 Bitkisel sslemeler deiik tarihi ve corafi artlarn yan sra, etkileim iinde olunan kltrlere gre de farkllklar tamaktadr. slam ncesi sanat geleneklerinin de bu farklln olumasnda etkili olduu sylenebilir. slam sanatnda bitkisel motif kullanmnn Ge Antik ve Sasani kkenli olabilecei gibi Orta Asya ve Budist kkenli olma ihtimalinin de bulunduu belirtilmektedir.175 slam lkelerinde tercih edilen bitkisel sslemeler natralist ve stilize olmak zere iki grupta karmza kmaktadr. Doada mevcut rnekleri konu alan natralist sslemelerin yannda, doada birebir karl olmayan stilize motifler, tabiattaki rneklerin sluplatrlp sadeletirilmesi sonucu olumutur. slam mimarisinde ssleme gruplarndan bir dierini figrl kabartmalar meydana getirmektedir. slam inancnn tasvire bak as nedeniyle dier sslemeler kadar youn kullanlmayan figr, baz kltrlerde slam ncesi gl geleneklerin de etkisiyle bir grup oluturacak nitelik kazanmaktadr. zellikle Trk Sanatnda younlaan figrler Seluklu a sanat eserlerinde yaygn bir kullanm alan bulmutur. Bu dnemdeki figrlerin biimsel ve ieriksel adan evre kltrler zerinde de etkide bulunmas sz konusu gelenein gcn yanstmaktadr. 3.4. SLAM CORAFYASINDA SSLEMEN N TAR H GEL M slam mimarisinde farkl corafyalarda deiik zaman dilimlerinde ortaya konulan ssleme anlaylar bu sanatn eitliliini yanstmas asndan nem tamaktadr. slamn ortaya kt Arabistanda mimari ssleme geleneinin pek gelimedii bilinmektedir. En kutsal yap olan Kbe, sslemesiz, basit bir drtgen prizmadr. Din d mimari konusundaki bilgiler daha snrldr. El sanatlar ile uramann onurlu bir meslek saylmad Arabistanda bu ilerin Musevlere brakld bilinmektedir. Araplar ancak Arabistan dnda karlatklar kltrlerle etkileimleri sonucu mimari ssleme konusunda bir geliim ortaya koymulardr. ok ksr bir l ortamnda gelien formlar zamanla Helenistik motiflerin etkisi altna girmitir. Akant ve palmetin yannda ok az geometrik sslemenin yer ald bu gelenek ksa zaman sonra etkilerin farkllamasyla gelimitir. Bylece her blgede temeli ok eskilere dayanan bir geliim gereklemitir.176

Grabar, slam Sanatnn Oluumu, stanbul, 1988, 105, 61; smail Rci el Frk-Luis Lmia el- Frk, a.g.e., 197. Ayvazolu, Ak Estetii, 127-128. 175 Kuban, Divrii Mucizesi, 171. 176 Mlayim, Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler, Ankara, 1982, 16; Grabar, slam Sanatnn Oluumu, stanbul, 1988, 62.174

173

slam sanatnn Emevi ve Abbasi dnemlerini kapsayan 661-1258 yllar arasndaki yaklak 600 yllk dnem erken slam devri olarak isimlendirilir. Bu dnemde Akd