188
COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE LIBER I - LIBER II - LIBER III - LIBER IV - LIBER V - LIBER VI - - LIBER VII - LIBER VIII - LIBER IX - LIBER X - LIBER XI - LIBER XII LIBRO I - LIBRO II - LIBRO III - LIBRO IV - LIBRO V - LIBRO VI- - LIBRO VII - LIBRO VIII - LIBRO IX - LIBRO X - LIBRO XI - LIBRO XII LIBER I LIBRO I PROTASIS (1.1-11) - DE IUNONIS IRA (1.12-79) - PROCELLA ( I.80 - 123) - DE NEPTUNI INTERVENTU (1.124-156) - DE LYBIAE LITORIBUS (1.157-222) - DE AENEADUM FATIS (1.223-304) - AENEAS CUM VENERE MATRE (1.305-339) - DE DIDONIS REBUS GESTIS (1.340-417) - DE KARTHAGINIS AEDIFICATIONE (1.418-440) - DE IUNONIS TEMPLO (1.441-493) - DE DIDONIS ADVENTU (1.494- 519) - DE ILIONEI ORATIONE AD DIDONEM (1.520- 560) - DE DIDONIS RESPONSO ET AENEAE INTERVENTU (1.561-612) - DE DIDONIS LIBERALI HOSPITIO (1.612-656) - DE VENERIS DOLIS (1.657-694) - DE LAETIS EPULIS (1.695-722) - DE NOCTURNA LIBATIONE (1.723-756) - PROTASIS (1.1-11) Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris Italiam fato profugus Laviniaque venit litora, multum ille et terris iactatus et alto vi superum, saevae memorem Iunonis ob iram, multa quoque et bello passus, dum conderet urbem 5 inferretque deos Latio; genus unde Latinum Albanique patres atque altae moenia Romae. Musa, mihi causas memora, quo numine laeso quidve dolens regina deum tot volvere casus insignem pietate virum, tot adire labores 10 impulerit. tantaene animis caelestibus irae? PROTASI ED INVOCAZIONE (1-11) Canto le armi e l’eroe, che per primo dalle coste di Troia profugo per fato toccò l’Italia e le spiagge lavinie, lui molto sbattuto e per terre e per mare dalla forza degli dei, per l’ira memore di Giunone crudele, e tribolato molto anche da guerra, finchè fondasse la città 5 e portasse gli dei per il Lazio; donde (venne) la razza latina i padri albani e le mura dell’alta Roma. Musa ricordami le cause, per quale divinità lesa o che lamentando, la regina degli dei abbia spinto l’eroe famoso per pietà a dipanare tanti eventi, ad affrontar 10 tanti dolori. Forse così grandi ( sono) le ire per i cuori celesti?

COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

  • Upload
    others

  • View
    81

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

COMPRENSIONE ENEIDE

CON TESTO A FRONTE

LIBER I - LIBER II - LIBER III - LIBER

IV - LIBER V - LIBER VI -

- LIBER VII - LIBER VIII - LIBER IX -

LIBER X - LIBER XI - LIBER XII

LIBRO I - LIBRO II - LIBRO III -

LIBRO IV - LIBRO V - LIBRO VI-

- LIBRO VII - LIBRO VIII - LIBRO IX -

LIBRO X - LIBRO XI - LIBRO XII

LIBER I

LIBRO I

PROTASIS (1.1-11) - DE IUNONIS IRA (1.12-79) -

PROCELLA ( I.80 - 123) - DE NEPTUNI INTERVENTU

(1.124-156) - DE LYBIAE LITORIBUS (1.157-222) -

DE AENEADUM FATIS (1.223-304) - AENEAS CUM

VENERE MATRE (1.305-339) - DE DIDONIS REBUS

GESTIS (1.340-417) - DE KARTHAGINIS

AEDIFICATIONE (1.418-440) - DE IUNONIS TEMPLO

(1.441-493) - DE DIDONIS ADVENTU (1.494- 519) -

DE ILIONEI ORATIONE AD DIDONEM (1.520- 560) - DE DIDONIS RESPONSO ET AENEAE INTERVENTU

(1.561-612) - DE DIDONIS LIBERALI HOSPITIO

(1.612-656) - DE VENERIS DOLIS (1.657-694) - DE

LAETIS EPULIS (1.695-722) - DE NOCTURNA LIBATIONE (1.723-756) -

PROTASIS (1.1-11)

Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris

Italiam fato profugus Laviniaque venit

litora, multum ille et terris iactatus et alto

vi superum, saevae memorem Iunonis ob iram,

multa quoque et bello passus, dum conderet urbem 5

inferretque deos Latio; genus unde Latinum

Albanique patres atque altae moenia Romae.

Musa, mihi causas memora, quo numine laeso

quidve dolens regina deum tot volvere casus

insignem pietate virum, tot adire labores 10

impulerit. tantaene animis caelestibus irae?

PROTASI ED INVOCAZIONE (1-11)

Canto le armi e l’eroe, che per primo dalle coste di Troia

profugo per fato toccò l’Italia e le spiagge

lavinie, lui molto sbattuto e per terre e per mare

dalla forza degli dei, per l’ira memore di Giunone crudele,

e tribolato molto anche da guerra, finchè fondasse la città 5

e portasse gli dei per il Lazio; donde (venne) la razza latina

i padri albani e le mura dell’alta Roma.

Musa ricordami le cause, per quale divinità lesa

o che lamentando, la regina degli dei abbia spinto

l’eroe famoso per pietà a dipanare tanti eventi, ad affrontar 10

tanti dolori. Forse così grandi ( sono) le ire per i cuori celesti?

Page 2: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE IUNONIS IRA (1.12-80)

Urbs antiqua fuit Tyrii tenuere coloni I,12

Karthago, Italiam contra Tiberinaque longe

ostia, dives opum studiisque asperrima belli,

quam Iuno fertur terris magis omnibus unam 15

posthabita coluisse Samo. hic illius arma,

hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse,

si qua fata sinant, iam tum tenditque fovetque.

progeniem sed enim Troiano a sanguine duci

audierat Tyrias olim quae verteret arces; 20

hinc populum late regem belloque superbum

venturum excidio Libyae; sic volvere Parcas.

id metuens veterisque memor Saturnia belli,

prima quod ad Troiam pro caris gesserat Argis -

necdum etiam causae irarum saevique dolores

exciderant animo; manet alta mente repostum

iudicium Paridis spretaeque iniuria formae

et genus invisum et rapti Ganymedis honores:

his accensa super iactatos aequore toto

Troas, reliquias Danaum atque immitis Achilli,

arcebat longe Latio, multosque per annos

errabant acti fatis maria omnia circum.

tantae molis erat Romanam condere gentem.

Vix e conspectu Siculae telluris in altum I,34

vela dabant laeti et spumas salis aere ruebant,

cum Iuno aeternum servans sub pectore vulnus

haec secum: 'mene incepto desistere victam

nec posse Italia Teucrorum avertere regem.

quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem

Argivum atque ipsos potuit summergere ponto

unius ob noxam et furias Aiacis Oilei?

ipsa Iovis rapidum iaculata e nubibus ignem

disiecitque rates evertitque aequora ventis,

illum exspirantem transfixo pectore flammas

turbine corripuit scopuloque infixit acuto;

ast ego, quae divum incedo regina Iovisque

et soror et coniunx, una cum gente tot annos

bella gero. et quisquam numen Iunonis adorat

praeterea aut supplex aris imponet honorem?'

Talia flammato secum dea corde volutans I,50

nimborum in patriam, loca feta furentibus Austris,

Aeoliam venit. hic vasto rex Aeolus antro

luctantis ventos tempestatesque sonoras

imperio premit ac vinclis et carcere frenat.

illi indignantes magno cum murmure montis

circum claustra fremunt; celsa sedet Aeolus arce

sceptra tenens mollitque animos et temperat iras.

ni faciat, maria ac terras caelumque profundum

quippe ferant rapidi secum verrantque per auras;

sed pater omnipotens speluncis abdidit atris,

hoc metuens, molemque et montes insuper altos

imposuit regemque dedit, qui foedere certo

et premere et laxas sciret dare iussus habenas.

ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est:

'Aeole namque tibi divum pater atque hominum rex

et mulcere dedit fluctus et tollere vento,

gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor

Ilium in Italiam portans victosque penatis:

incute vim ventis submersasque obrue puppis, allitt

aut age diversos et dissice corpora ponto.

GIUNONE ADIRATA (12-80)

Vi fu un’antica città, Cartagine, la occuparono coloni

Tirii, lontano contro l’Italia e le bocche Tiberine,

ricca di beni e fortissima per le passioni di guerra,

che Giunone, si dice, abbia amato più ditutte le terre, 15

posposta (anche ) Samo. Qui le sue armi,

qui il cocchio ci fu; la dea già allora, lo aspira e lo cura,

sia questo regno per (tali) popoli, se mai i fati permettano.

Ma aveva sentito che una stipe di sangue troiano si formava,

che un tempo muterebbe le fortezze tirie; 20

di qui sarebbe giunto un popolo ampiamente capo e superbo

in guerra per la rovina di Libia; così filavan le Parche.

Temendo ciò e memore della antica guerra la Saturnia,

perchè per prima l’aveva mossa a Troia per la cara Argo -

nè ancora eran cadute dal cuore le cause dell’ira e

gli acuti dolori: resta nascosto nell’alta mente

il giudizio di Paride e l’oltraggio della bellezza sprezzata

e la stirpe odiata e i favori di Ganimede rapito:

bruciata per questo, scagliati per tutto il mare,

spingeva lontano dal Lazio i Troiani, avanzi dei Danai

e del crudele Achille, e per molti anni

pressati dai fati erravano per tutti i mari.

Così tanto costava fondare la gente romana.

Appena alla vista della terra sicula in alto mare

lieti alzavan le vele e ne rompevan le spume col bronzo,

che Giunone serbando nel petto l’eterna ferita

questo tra sè: “Io desistere forse dall’iniziativa, vinta,

nè poter deviar dall’Italia il re dei Teucri.

Son proprio bloccata dai fati. Ma Pallade potè bruciare

la flotta degli Argivi e sommergerli nel mare

per la colpa e le furie del solo Aiace Oileo?

Lei scagliato dalle bubi il rapido fuoco

frantumò e le barche e sconvolse le acque coi venti,

con la bufera lo agguantò, trapassato il petto, esalante

fiamme e lo inchiodò sullo scoglio aguzzo;

ma io, che procedo regina degli dei e di Giove

sia sorella che sposa, con una sola razza tanti anni

faccio guerre. Ma nessuno adora la maestà di Giunone

mai più o supplice porrà offerte su altari?”

La dea cose meditando tali cose tra sè con animo acceso

giunse in Eolia, patria di tempeste, luoghi pieni

di Austri furenti. Qui Eolo in vasta caverna

blocca i venti violenti e le roboanti tempeste

con autorità e li frena con catene e prigione.

Essi riluttanti con grande brontolio del monte

fermono attorno le sbarre; Eolo siede sull’alta fortezza

tenendo gli scettri e placa i cuori e controlla le ire.

Se non lo facesse, davvero rapidi prenderebbero mari

e terre ed il cielo profondo e con sè spazzerebbero per l’aria;

ma il padre onnopotente li nascose in nere caverne

temendo ciò, e sovrappose una mole ed alti monti

e diede un re, che con norma sicura sapesse

sia bloccare che al comando allentare le briglie.

Ma con lui dunque supplice Giunone usò queste frasi:

“Eolo, a te infatti il padre degli dei e re degli uomini

concesse sia di calmare che alzare i flutti col vento,

una razza a me avversa naviga il mare tirreno

portando in Italia Ilio ed i vinti penati:

lancia una forza coi venti e copri le poppe sommerse

o falli sbandati e disperdine i corpi nel mare.

Io ho quattordici Ninfe di corpo formoso

Page 3: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

sunt mihi bis septem praestanti corpore Nymphae,

quarum quae forma pulcherrima Deiopea

conubio iungam stabili propriamque dicabo,

omnis ut tecum meritis pro talibus annos

exigat et pulchra faciat te prole parentem.'

Aeolus haec contra: 'tuus, o regina, quid optes I,76

explorare labor; mihi iussa capessere fas est.

tu mihi quodcumque hoc regni, tu sceptra Iovemque

concilias, tu das epulis accumbere divum

nimborumque facis tempestatumque potentem

di cui quella più bella d’aspetto, Deiopea,

legherò di unione stabile e donerò speciale,

che tutti gli anni passi per tali meriti

con te e ti renda padre di bella prole.

Eolo questo rispose: “Tuo il disturbo, o regina,

cercare quello che vuoi; per me è legge eseguire i comandi.

Tu quel po’ di potere, tu gli scettri e Giove

mi accordi, tu mi fai sedere alle feste degli dei

e mi rendi padrone di tempeste e bufere.

PROCELLA ( I.81 - 123)

Haec ubi dicta, cavum conversa cuspide montem I,81

impulit in latus; ac venti velut agmine facto,

qua data porta, ruunt et terras turbine perflant.

incubuere mari totumque a sedibus imis

una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis

Africus, et vastos volvunt ad litora fluctus.

insequitur clamorque virum stridorque rudentum; omotel

eripiunt subito nubes caelumque diemque omot

Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra;

intonuere poli et crebris micat ignibus aether

praesentemque viris intentant omnia mortem.

Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra; I,92

ingemit et duplicis tendens ad sidera palmas

talia voce refert: 'o terque quaterque beati,

quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis

contigit oppetere. o Danaum fortissime gentis

Tydide. mene Iliacis occumbere campis

non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra

saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens

Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis

scuta virum galeasque et fortia corpora volvit.'

Talia iactanti stridens Aquilone procella I,102

velum adversa ferit, fluctusque ad sidera tollit.

franguntur remi, tum prora avertit et undis

dat latus, insequitur cumulo praeruptus aquae mons.

hi summo in fluctu pendent; his unda dehiscens

terram inter fluctus aperit, furit aestus harenis.

tris Notus abreptas in saxa latentia torquet

saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus Aras,

dorsum immane mari summo, tris Eurus ab alto

in brevia et Syrtis urget, miserabile visu,

inliditque vadis atque aggere cingit harenae.

unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten,

ipsius ante oculos ingens a vertice pontus

in puppim ferit: excutitur pronusque magister

volvitur in caput, ast illam ter fluctus ibidem

torquet agens circum et rapidus vorat aequore vertex.

apparent rari nantes in gurgite vasto,

arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas.

iam validam Ilionei navem, iam fortis Achatae,

et qua vectus Abas, et qua grandaevus Aletes,

vicit hiems; laxis laterum compagibus omnes

accipiunt inimicum imbrem rimisque fatiscunt.

LA TEMPESTA (1.81- 123)

Come ciò detto, ribaltata la lancia, colpì

alla costa il cavo monte; ed i venti come fatta una schiera

dov’ è dato lo sbocco, corrono e flaggellan le terre col soffio.

Bloccarono il mare e tutto dal massimi fondi

insieme Euro e Noto vanno ed Africo denso

di bufere, e riversan i vasti flutti sui lidi.

Ne segue un grido di uomini ed uno stridio di cordami;

subito le nubi strappano il cielo ed il giorno

dagli occhi dei Teucri; nera sul mare sovrasta la notte;

Tuonarono i poli e l’etere splende di densi fuochi

tutto minaccia sugli uomini una morte imminente.

All’istante le membra di Enea si sciolgono dal brivido;

geme e tendendo entrambe le mani alle stelle

così esprime a voce: “O tre quattro volte felici,

cui toccò affrontare la morte davanti ai volti dei padri e sotto

le alte mura di Troia. O Tidide, il più forte della razza

dei Danai. Io, non aver potuto cadere nelle piane iliache

e spendere questa vita per mano tua, dove giace

il fiero Ettore per l‘arma dell’Eacide, dove Sarpedo gigante,

dove sotto l’onde il Simoenta travolge tanti scudi strappati

ed elmi e forti spoglie d’eroi.”

A lui che grida così un turbine nemico stridendo per Aquilone

ferisce la vela e solleva i flutti alle stelle.

Si spaccano i remi, poi si rovescia la prora ed offre il fianco

alle onde, l’insegue un monte spezzato con la (sua) massa d’acqua.

Questi pendono in cima l flutto; a questi un’onda aprendosi

scopre tra i flutti la terra, il risucchio infuria sulle sabbie.

Noto tormenta tre navi strappate nelle rocce latenti

rocce che gli Itali chiamano Are in mezzo ai flutti,

enorme dorsale in cima al mare, tre le spinge Euro dall’alto

anche negli stretti di Sirte, miserevole (spettacolo) a vedersi,

e le sbatte nelle secche e le cinge d’un muro di sabbia.

Una, che portava i Lici ed il fidato Oronte,

sotto i suoi occhi l’enorme marea la ferisce dall’alto

sulla poppa: il pilota bocconi è sbalzato e rotolato

a capofitto, ma tre volte il flutto la tortura lì ancora

roteandola e un rapido vortice con l’acqua la divora.

Pochi appaiono nuotando nel vortice vasto,

armi d’eroi e tavole e tesori troiani tra le onde.

Ormai la robusta nave d’Ilioneo, ormai (quella) del forte Acate,

e (quella) da cui (é) portato Abante, e (quella) da cui il vecchio Alete,

le ha vinte la bufera; tutte con l’insieme dei fianchi sfasciato accettano

la pioggia nemica e per le falle si aprono.

DE NEPTUNI INTERVENTU (1.124- 156)) NETTUNO, DIO DEL MARE, INTERVIENE (1.124-156)

Page 4: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Interea magno misceri murmure pontum I,124

emissamque hiemem sensit Neptunus et imis

stagna refusa vadis, graviter commotus, et alto

prospiciens summa placidum caput extulit unda.

disiectam Aeneae toto videt aequore classem,

fluctibus oppressos Troas caelique ruina;

nec latuere doli fratrem Iunonis et irae.

Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur:

'Tantane vos generis tenuit fiducia estri? I,132

iam caelum terramque meo sine numine, venti,

miscere et tantas audetis tollere moles?

quos ego -bsed motos praestat componere fluctus.

post mihi non simili poena commissa luetis.

maturate fugam regique haec dicite vestro:

non illi imperium pelagi saevumque tridentem,

sed mihi sorte datum. tenet ille immania saxa,

vestras, Eure, domos; illa se iactet in aula

Aeolus et clauso ventorum carcere regnet.'

Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat I,142

collectasque fugat nubes solemque reducit.

Cymothoe simul et Triton adnixus acuto

detrudunt navis scopulo; levat ipse tridenti

et vastas aperit Syrtis et temperat aequor

atque rotis summas levibus perlabitur undas.

ac veluti magno in populo cum saepe coorta est

seditio saevitque animis ignobile vulgus

iamque faces et saxa volant, furor arma ministrat;

tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quem

conspexere, silent arrectisque auribus astant;

ille regit dictis animos et pectora mulcet:

sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam

prospiciens genitor caeloque invectus aperto

flectit equos curruque volans dat lora secundo.

Intanto Nettuno s’accorse che il mare era sconvolto da grande

rumore e che la bufera era scatenata e dai profondi abissi

le acque eran agitate, seriamente sdegnato, e affacciandosi

dall’alto alzò il capo maestoso sulla cima dell’onda.

Vede la flotta d’Enea dispersa per tutto il mare,

i Troiani sommersi dai flutti e dal disastro del cielo;

nè sfuggirono al fratello gli inganni e le ire di Giunone.

Chiama a sè Euro e Zefiro, poi parla così:

“Forse così tanta sicurezza della vostra razza vi sostenne?

ormai senza il mio volere osate sconvolgere cielo e terra,

venti, e alzare così grandi masse?

Perchè io vi...ma è meglio calmare i flutti sconvolti.

Poi mi pagherete i misfatti con pena non omparabile.

Affrettate la fuga e così dite al vostro re:

non a lui fu dato il potere del mare ed il severo tridente,

ma a me per fato. Lui possiede le enormi rocce,

le vostre case, Euro; si sbatta in quella sede

Eolo e regni sul chiuso carcere dei venti”.

Così parla, e con l’ordine ben presto placa il gonfio mare

spazza via le nubi raccolte e riporta il sole.

Cimotoe insieme e Tritone sforzandosi disincaglian

le navi dallo scoglio aguzzo; lui le alza col tridente

apre le vaste Sirti e placa il mare

e colle ruote leggere percorre le cime delle onde.

E come in una grande folla quando spesso è nata

una sommossa ed il volgo plebeo infuria con violenze

ed ormai volano incendi e sassi, la rabbia procura armi;

allora, se per caso han visto un uomo serio per virtù

e meriti, tacciono e stanno con orecchie attente;

egli guida i cuori con le parole e addolcisce gli spiriti:

così tutto il frastuono del mare cessò, dopo che il padre

affacciandosi sull’acque e portato nel cielo aperto 135

piega i cavalli e volando col cocchio veloce dà le briglie.

DE LYBIAE LITORIBUS (1.157-222)

Defessi Aeneadae quae proxima litora cursu I,157

contendunt petere, et Libyae vertuntur ad oras.

Est in secessu longo locus: insula portum

efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto

frangitur inque sinus scindit sese unda reductos.

hinc atque hinc vastae rupes geminique minantur

in caelum scopuli, quorum sub vertice late

aequora tuta silent; tum silvis scaena coruscis

desuper, horrentique atrum nemus imminet umbra.

fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum;

intus aquae dulces vivoque sedilia saxo,

Nympharum domus. hic fessas non vincula navis

ulla tenent, unco non alligat ancora morsu.

huc septem Aeneas collectis navibus omni

ex numero subit, ac magno telluris amore I,171

egressi optata potiuntur Troes harena

et sale tabentis artus in litore ponunt.

ac primum silici scintillam excudit Achates

succepitque ignem foliis atque arida circum

nutrimenta dedit rapuitque in fomite flammam.

tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma

expediunt fessi rerum, frugesque receptas

et torrere parant flammis et frangere saxo.

GLI ENEADI SULLE COSTE DELLA LIBIA (1.157- 222)

Stanchi gli Eneadi cercan di raggiungere a gara

i lidi vicini e si volgono alle spiage di Libia.

C’è un luogo in profonda insenatura: l’isola crea

un porto con la barriera dei fianchi, su cui ogni onda

dall’alto si grange e si scinde in seni appartati.

Di qua e di là vaste rupi e scogli gemelli minacciano

al cielo, e sotto la loro cima attorno

le acque taccion tranquile; poi sopra una scena di selve

brillanti, ed un nero bosco sovrasta con ombra terrificante.

su fronte opposto una grotta con scogli incombenti;

dentro acque dolci e sedili di vivo sasso,

una casa di Ninfe. Qui nessun cordame trattiene

le stanche navi, non le lega un’ancora con l’attacco adunco.

Qui entra Enea raccolte stte navi da tutto

il numero, ed usciti col grande amore di terra

i Troiani s’impossessano della sabbia bramata

e adagiano sul lido le membra grondanti di sale.

Ma dapprima Acate cavò la scintilla dalla selce

suscitò il fuoco con foglie e diede attorno

secchi alimenti e dallo stimolo ghermì la fiamma.

Poi preparano Cerere (grano) rovinato dalle onde e le armi

di Cerere stanchi dei mali, si accingono ad asciugare

col fuoco i frutti raccolti e macinarli col sasso. 179

Page 5: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Aeneas scopulum interea conscendit, et omnem I,180

prospectum late pelago petit, Anthea si quem

iactatum vento videat Phrygiasque biremis

aut Capyn aut celsis in puppibus arma Caici.

navem in conspectu nullam, tris litore cervos

prospicit errantis; hos tota armenta sequuntur

a tergo et longum per vallis pascitur agmen.

constitit hic arcumque manu celerisque sagittas

corripuit fidus quae tela gerebat Achates,

ductoresque ipsos primum capita alta ferentis

cornibus arboreis sternit, tum vulgus et omnem

miscet agens telis nemora inter frondea turbam;

nec prius absistit quam septem ingentia victor

corpora fundat humi et numerum cum navibus aequet;

hinc portum petit et socios partitur in omnis.

vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes

litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros

dividit, et dictis maerentia pectora mulcet: I,197

'O socii neque enim ignari sumus ante malorum,

o passi graviora, dabit deus his quoque finem.

vos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantis

accestis scopulos, vos et Cyclopia saxa

experti: revocate animos maestumque timorem

mittite; forsan et haec olim meminisse iuvabit.

per varios casus, per tot discrimina rerum

tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas

ostendunt; illic fas regna resurgere Troiae.

durate, et vosmet rebus servate secundis.'

Talia voce refert curisque ingentibus aeger I,208

spem vultu simulat, premit altum corde dolorem.

illi se praedae accingunt dapibusque futuris:

tergora diripiunt costis et viscera nudant;

pars in frusta secant veribusque trementia figunt,

litore aena locant alii flammasque ministrant.

tum victu revocant viris, fusique per herbam

implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae.

postquam exempta fames epulis mensaeque remotae

amissos longo socios sermone requirunt,

spemque metumque inter dubii, seu vivere credant

sive extrema pati nec iam exaudire vocatos.

praecipue pius Aeneas nunc acris Oronti,

nunc Amyci casum gemit et crudelia secum

fata Lyci fortemque Gyan fortemque Cloanthum.

Enea intanto ascende lo scoglio, e scruta tutta

la vista attorno nel mare, se mai vedesse qualcuno,

Anteo sbattuto dal vento e le frige biremi

o Capi o le insegne di Caico sulle alte poppe.

Nessuna nave in vista, intravede sul lido tre

cervi erranti; tutte le mandrie li seguono

alle spalle e la lunga schiera pascola per le valli.

Qui si fermò e afferrò con la mano l’arco

e le frecce veloci, armi che il fedele Acate portava,

abbatte anzitutto gli stessi capi sporgenti le alte teste

con le corna ramose, poi avanzando con le armi

scompiglia il volgo e tutta la massa tra i boschi frondosi;

nè si ferma prima che trionfante stenda per terra sette

enormi corpi e adegui il numero con le navi;

di qui si reca al porto e spartisce tra tutti i compagni.

Poi l’eroe divide i vini che il buon Aceste aveva caricato in barili e

aveva dato sul lido trinacrio ai partenti,

e placa con frasi gli animi dolenti:

“ O amici certo non siamo ignari prima dei mali,

o ne provaste più gravi, un dio pure ad essi darà una fine.

voi avvicinaste anche la rabbia scillea e totalmente

gli scogli risonanti, voi anche provaste le rocce

ciclopiche: rianimate i cuori e lasciate il triste

timore; forse un giorno gioverà ricordare anche questo.

Tra varie vicende, tra tanti rischi di eventi

miriamo al Lazio, dove i fati mostrano dimore

tranquille; là è giusto risorgano i regni di Troia:

resistete e mantenetevi per giorni migliori.”

Così dice a parole e triste per gli enormi affanni

finge col volto fiducia, reprime nel cuore il forte dolore.

Essi si accingono alla preda ed ai banchetti futuri:

strappan dalle costole i dorsi ed apron le viscere;

parte tagliano in pezzi e li infilano vibranti con spiedi,

mettono caldaie sul lido ed altri forniscono fiamme.

Poi col cibo riprendon le forze, e sparsi nell’erba

si riempion di vecchio Bacco e ricca selvaggina.

Dopo che fu tolta la fame e sgombrate le mense

con lungo parlare rievocano gli amici perduti,

tra la speranza e la paura del dubbio, sia li credano vivere

sia soffrire la fine nè più sentire, (anche se chiamati).

Soprattutto il pio Enea ora piange tra sè la sorte del fiero 220

Oronte, ora di Amico ed i crudeli destini

di Lico ed il forte Giante ed il forte Cloanto.

DE AENEADUM FATIS (1.223-304)

Et iam finis erat, cum Iuppiter aethere summo I,223

d espiciens mare velivolum terrasque iacentis

litoraque et latos populos, sic vertice caeli

constitit et Libyae defixit lumina regnis.

atque illum talis iactantem pectore curas

tristior et lacrimis oculos suffusa nitentis

adloquitur Venus:'o qui res hominumque deumque

aeternis regis imperiis et fulmine terres,

quid meus Aeneas in te committere tantum,

quid Troes potuere, quibus tot funera passis

cunctus ob Italiam terrarum clauditur orbis?

certe hinc Romanos olim volventibus annis,

hinc fore ductores, revocato a sanguine Teucri,

qui mare, qui terras omnis dicione tenerent,

DESTINO DEGLI ENEADI (1.223- 304)

Ed ormai era la fine, quando Giove dalla sommità del cielo

guardando il mare, vi volan le vele, e le terre distese

ed i lidi e i vasti popoli, così si fermò al vertice

del cielo e fissò gli occhi sui regni di Libia.

Ma parlò a lui che meditava in cuore tali pensieri Venere

piuttosto triste e sparsa gli occhi splendenti di lacrime:

“O tu che reggi le sorti di uomini e dei

con poteri eterni ed atterrisci col fulmine,

che poteron commetter di sì grave contro di te il mio Enea,

che cosa i Troiani, cui dopo aver patito tante stragi

si chiude tutto il mondo a causa dell’Italia?

Veramente che di qui un giorno i Romani, passando gli anni,

di qui sarebbero i capi, dal sangue rinnovato di Teucro,

che possedessero il mare, e tutte le terre con autorità,

Page 6: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

pollicitus - quae te, genitor, sententia vertit?

hoc equidem occasum Troiae tristisque ruinas

solabar fatis contraria fata rependens;

nunc eadem fortuna viros tot casibus actos

insequitur. quem das finem, rex magne, laborum?

Antenor potuit mediis elapsus Achivis

Illyricos penetrare sinus atque intima tutus

regna Liburnorum et fontem superare Timavi,

unde per ora novem vasto cum murmure montis

it mare proruptum et pelago premit arva sonanti.

hic tamen ille urbem Patavi sedesque locavit

Teucrorum et genti nomen dedit armaque fixit

Troia, nunc placida compostus pace quiescit:

nos, tua progenies, caeli quibus adnuis arcem,

navibus ( infandum) amissis unius ob iram

prodimur atque Italis longe disiungimur oris.

hic pietatis honos? sic nos in sceptra reponis?'

Olli subridens hominum sator atque deorum I,254

vultu, quo caelum tempestatesque serenat,

oscula libavit natae, dehinc talia fatur:

'parce metu, Cytherea, manent immota tuorum

fata tibi; cernes urbem et promissa Lavini

moenia, sublimemque feres ad sidera caeli

magnanimum Aenean; neque me sententia vertit.

hic tibi fabor enim, quando haec te cura remordet,

longius et volvens fatorum arcana movebo

bellum ingens geret Italia populosque ferocis

contundet moresque viris et moenia ponet,

tertia dum Latio regnantem viderit aestas

ternaque transierint Rutulis hiberna subactis.

at puer Ascanius, cui nunc cognomen Iulo

additur Ilus erat, dum res stetit Ilia regno,

triginta magnos volvendis mensibus orbis

imperio explebit, regnumque ab sede Lavini

transferet, et Longam multa vi muniet Albam.

hic iam ter centum totos regnabitur annos

gente sub Hectorea, donec regina sacerdos

Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem.

inde lupae fulvo nutricis tegmine laetus

Romulus excipiet gentem et Mavortia condet

moenia Romanosque suo de nomine dicet.

his ego nec metas rerum nec tempora pono:

imperium sine fine dedi. quin aspera Iuno,

quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat,

consilia in melius referet, mecumque fovebit

Romanos, rerum dominos gentemque togatam.

sic placitum. veniet lustris labentibus aetas

cum domus Assaraci Pthiam clarasque Mycenas

servitio premet ac victis dominabitur Argis.

nascetur pulchra Troianus origine Caesar,

imperium Oceano, famam qui terminet astris,

Iulius, a magno demissum nomen Iulo.

hunc tu olim caelo spoliis Orientis onustum

accipies secura; vocabitur hic quoque votis.

aspera tum positis mitescent saecula bellis:

cana Fides et Vesta, Remo cum fratre Quirinus

iura dabunt; dirae ferro et compagibus artis

claudentur Belli portae; Furor impius intus

saeva sedens super arma et centum vinctus aenis

post tergum nodis fremet horridus ore cruento.'

Haec ait et Maia genitum demittit ab alto, I,297

ut terrae utque novae pateant Karthaginis arces

avendolo tu promesso - quale decisione , o padre, ti cambia?

con questo davvero consolavo il tramonto di Troia e le tristi

rovine ripagando i fati contrari con fati (nuovi);

Ora la stessa dorte perseguita eroi spinti da tante disgrazie.

Che termine dai delle fatiche, o gran re?

Antenore sfuggito di mezzo agli Achivi potè

penetrare i golfi illirici e superare sicuro gli interni

regni dei Liburni e la fonte del Timavo,

da cui per nove bocche con vasto frastuono del monte

giunge il mare scosceso e rompe campi con massa ruggente.

Qui almeno egli stabilì la città di Padova e le dimore

dei Teucri e diede un nome al popolo fissò le armi

troiane, ora assicurato da placida pace riposa:

noi, tua progenie, cui prometti la fortezza del cielo,

perdute (cosa indicibile) le navi, per l’ira di una sola

siamo traditi e siamo separati lontano dalle itale spiagge.

Questo il premio della virtù? così ci rimetti ai comandi?”

A lei sorridendo il creatore di uomini e dei

col volto, con cui rasserena cielo e tempeste,

sfiorò le labbra della figlia, quindi parla così:

“ Risparmia la paura, Citerea, ti rimangono intatti i fati

dei tuoi; vedrai la città e le promesse mura

di Lavinio, e sublime porterai alle stelle del cielo

il magnanimo Enea, e la decisione non mi cambia.

Orbene qui ti parlerò, poichè questo affanno ti tormenta,

e più lontano meditando i misteri dei fati (li) manifesterò:

farà una grande guerra in Italia e distruggerà popoli fieri

stabilirà leggi e mura per gli eroi, finchè

la terza estate lo vedrà regnante sul Lazio

e passeranno tre inverni, sconfitti i Rutuli.

Ma il fanciullo Ascanio, cui è aggiunto il nome Iulo

(era Ilo, fin che la realtà ilia restò al potere)

compirà trenta grandi giri (del sole, anni) di potere,

passando i mesi, e trasferirà il regno dalla sede

di Lavinio, e munirà Alba Longa di grande potenza.

Qui ormai si regnerà per trecento anni

sotto il popolo ettoreo, finchè una regina sacerdotessa,

ilia, gravida di Marte darà con parto prole gemellare.

Quindi lieto per la fulva protezione della lupa nutrice

Romolo raccoglierà un popolo e fonderà le mura mavorzie

e dal suo nome esprimerà i Romani.

Per questi non pongo nè limiti d’azione ne tempi:

ho concesso un potere senza fine. Anzi la dura Giunone,

che adesso sconquassa con paura e terre e cielo,

riporterà in meglio le decisioni, con me favorirà

i Romani, signori delle situazioni e popolo togato.

Così si decise. Verrà un’epoca, passando gli anni,

che la casa di Assaraco soggiogherà Ftia e la famosa

Micene e dominerà sulla vinta Argo.

Nascerà trtoiano da bella stirpe Cesare,

che delimiterà l’impero con l’Oceano, ela fama con gli astri,

Giulio, nome derivato dal grande Iulo.

Costui tu l’accoglierai sicura in cielo carico delle

spoglie d’Oriente; costui pure sarà invocato con voti.

Allora finite le guerre i secoli crudeli si mitigheranno:

la bianca Fede e Vesta, Quirini col fratello Remo

faranno le leggi; si chiuderanno col ferro e stretti strumenti

le porte di Guerra; l’empio Furore dentro

sedendo sulle crudeli armi e imprigionato da cento nodi

bronzei dietro la schiena fremerà con la bocca insanguinata.”

Così dice e manda dall’alto il figlio di Maia,

perchè le terre e le nuove fortezze di Cartagine si aprano

Page 7: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

hospitio Teucris, ne fati nescia Dido

finibus arceret. volat ille per aera magnum

remigio alarum ac Libyae citus astitit oris.

et iam iussa facit, ponuntque ferocia Poeni

corda volente deo; in primis regina quietum

accipit in Teucros animum mentemque benignam.

per l’ospitalità ai Teucri, che Didone ignara del fato

non (li) cacciasse dai territori. Egli vola per l’ampia aria

col remeggio delle ali e pronto si fermò sulle spiagge di Libia.

Ed ormai esegue gli ordini, ed i Puni lasciano gli animi

fieri, volendolo il dio; anzitutto la regina

ha un animo calmo ed un proposito benevolo verso i Teucri.

AENEAS CUM VENERE MATRE (1.305-339)

At pius Aeneas per noctem plurima volvens, I,305

ut primum lux alma data est, exire locosque

explorare novos, quas vento accesserit oras,

qui teneant nam inculta videt, hominesne feraene,

quaerere constituit sociisque exacta referre.

classem in convexo nemorum sub rupe cavata

arboribus clausam circum atque horrentibus umbris

occulit; ipse uno graditur comitatus Achate

bina manu lato crispans hastilia ferro.

cui mater media sese tulit obvia silva

virginis os habitumque gerens et virginis arma

Spartanae, vel qualis equos Threissa fatigat

Harpalyce volucremque fuga praevertitur Hebrum.

namque umeris de more habilem suspenderat arcum

venatrix dederatque comam diffundere ventis,

nuda genu nodoque sinus collecta fluentis.

ac prior 'heus,' inquit, 'iuvenes, monstrate, mearum

vidistis si quam hic errantem forte sororum

succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis,

aut spumantis apri cursum clamore prementem.'

Sic Venus et Veneris contra sic filius orsus: I,325

'nulla tuarum audita mihi neque visa sororum,

o quam te memorem, virgo? namque haud tibi vultus

mortalis, nec vox hominem sonat; o, dea certe

an Phoebi soror? an Nympharum sanguinis una?,

sis felix nostrumque leves, quaecumque, laborem

et quo sub caelo tandem, quibus orbis in oris

iactemur doceas: ignari hominumque locorumque

erramus vento huc vastis et fluctibus acti.

multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra.'

Tum Venus: 'haud equidem tali me dignor honore; I,335

virginibus Tyriis mos est gestare pharetram

purpureoque alte suras vincire coturno.

Punica regna vides, Tyrios et Agenoris urbem;

sed fines Libyci, genus intractabile bello.

VENERE ED ENEA ( 1.305-339)

Ma il pio Enea meditando moltissimo durante la notte, 305

appena fu data la luce vitale decise di uscire ed esplorare

i nuovi luoghi, quali spiagge abbia raggiunto col vento,

chiedere chi, se uomini o belve, poichè vede (luoghi) incolti,

li abiti e riferire ai compagni cose esatte.

Occulta nella rientranza dei boschi sotto una rupe scavata

la flotta chiusa attorno da alberi e fresche ombre;

egli accompagnato dal solo Acate avanza

brandendo in mano due giavellotti di largo ferro.

Ma lui si offerse incontro la madre in mezzo al bosco

tenendo un volto ed un portamento di ragazza ed armi

di ragazza spartana, o quale la tracia Arpalice (che)

affatica i cavalli e sorpassa in fuga il veloce Ebro.

Infatti secondo l’uso la cacciatrice aveva sospeso alle spalle il

comodo arco e aveva lasciato sciogliere la chioma ai venti

nuda il ginocchio e raccolte con nodo le vesti fluenti.

E per prima disse:”Olè, giovani, mostrate se mai

vedeste qui una delle mie sorelle errante,

cinta di faretra e della pelle di una lince chiazzata,

o incalzante con grida la corsa d’un cinghiale schiumante”.

Così Venere e così il figlio di Venere in risposta cominciò:

“Nessuna delle tue sorelle fu da me vista nè sentita,

oh, come parlarti, ragazza? Infatti non hai volto

mortale, nè la voce richiama una creatura, oh, dea davvero

o sorella di Febo? oppure una della famiglia delle Ninfe?

Sii favorevole, qualunque (tu sia) e allevia il nostro affanno

e rivela finalmente sotto che cielo, in quali spiagge del mondo

siamo gettati: ignari sia delle persone che dei luoghi

erriamo spinti qui dal vento e dai vasti flutti.

Molta vittima cadrà per te davanti agli altari per nostra mano”

Allora Venere: “Veramente non mi degno di tale onore; 335

per ragazze tirie à costume portar la farestra

e legare col purpureo coturno legare le gambe.

Vedi regni punici, Tirii e la città di Agenore;

ma territori libici, razza indomabile in guerra.

DE DIDONIS REBUS GESTIS (1.340-417)

imperium Dido Tyria regit urbe profecta,

germanum fugiens. longa est iniuria, longae

ambages; sed summa sequar fastigia rerum.

huic coniunx Sychaeus erat, ditissimus auri

Phoenicum, et magno miserae dilectus amore, I,345

cui pater intactam dederat primisque iugarat

ominibus. sed regna Tyri germanus habebat

Pygmalion, scelere ante alios immanior omnis.

quos inter medius venit furor. ille Sychaeum

impius ante aras atque auri caecus amore

clam ferro incautum superat, securus amorum

germanae; factumque diu celavit et aegram

LA STORIA DI DIDONE ( 1.340 - 417)

Tiene il potere la tiria Didone partita dalla città

fuggendo il fratello.E’ un oltraggio lungo, lunghi

gli intrighi; ma seguirò i sommi capi delle vicende.

A costei era marito Sicheo, il più ricco d’oro

dei Punici, e amato dal grande amore della misera,

a lui il padre l’aveva data intatta e l’aveva unita

inprime nozze. Ma teneva i regni di Tiro il fratello

Pigmalione, per malvagità più feroce di tutti gli altri.

Tra essi venne in mezzo il furore. Egli empio

cieco per amore dell’oro abatte con l’arma Sicheo

di nascosto che non temeva davanti agli altari; sicuro degli affetti

della sorella; ed a lungo nascose il fatto e fingendo molto

Page 8: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

multa malus simulans vana spe lusit amantem.

ipsa sed in somnis inhumati venit imago

coniugis ora modis attollens pallida miris;

crudelis aras traiectaque pectora ferro

nudavit, caecumque domus scelus omne retexit.

tum celerare fugam patriaque excedere suadet

auxiliumque viae veteres tellure recludit

thesauros, ignotum argenti pondus et auri.

his commota fugam Dido sociosque parabat.

conveniunt quibus aut odium crudele tyranni

aut metus acer erat; navis, quae forte paratae,

corripiunt onerantque auro. portantur avari

Pygmalionis opes pelago; dux femina facti.

devenere locos ubi nunc ingentia cernes

moenia surgentemque novae Karthaginis arcem,

mercatique solum, facti de nomine Byrsam,

taurino quantum possent circumdare tergo.

sed vos qui tandem? quibus aut venistis ab oris?

quove tenetis iter?' quaerenti talibus ille

suspirans imoque trahens a pectore vocem:

'O dea, si prima repetens ab origine pergam I,372

et vacet annalis nostrorum audire laborum,

ante diem clauso componet Vesper Olympo.

nos Troia antiqua, si vestras forte per auris

Troiae nomen iit, diversa per aequora vectos

forte sua Libycis tempestas appulit oris.

sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste penatis

classe veho mecum, fama super aethera notus;

Italiam quaero patriam, et genus ab Iove summo.

bis denis Phrygium conscendi navibus aequor,

matre dea monstrante viam data fata secutus;

vix septem convulsae undis Euroque supersunt.

ipse ignotus, egens, Libyae deserta peragro,

Europa atque Asia pulsus.' nec plura querentem

passa Venus medio sic interfata dolore est:

'Quisquis es, haud, credo, invisus caelestibus auras

vitalis carpis, Tyriam qui adveneris urbem;

perge modo atque hinc te reginae ad limina perfer.

namque tibi reduces socios classemque relatam

nuntio et in tutum versis Aquilonibus actam,

ni frustra augurium vani docuere parentes.

aspice bis senos laetantis agmine cycnos,

aetheria quos lapsa plaga Iovis ales aperto

turbabat caelo; nunc terras ordine longo

aut capere aut captas iam despectare videntur:

ut reduces illi ludunt stridentibus alis I, 397

et coetu cinxere polum cantusque dedere,

haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum

aut portum tenet aut pleno subit ostia velo.

perge modo et, qua te ducit via, derige gressum.'

Dixit et avertens rosea cervice refulsit, I,402

ambrosiaeque comae divinum vertice odorem

spiravere; pedes vestis defluxit ad imos,

et vera incessu patuit dea. ille ubi matrem

agnovit tali fugientem est voce secutus:

'quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis

ludis imaginibus? cur dextrae iungere dextram

non datur ac veras audire et reddere voces?'

talibus incusat gressumque ad moenia tendit.

at Venus obscuro gradientis aere saepsit,

et multo nebulae circum dea fudit amictu,

cernere ne quis eos neu quis contingere posset

il malvagio illuse con vana speranza l’afflitta amante.

Ma lo stesso fantasma del marito insepolto venne nei sogni

alzando i pallidi sembianti in modi straordinari;

svelò i crudeli altari ed il petto trafittodall’arma,

scoprì tutto il cieco delitto della casa.

Allora raccomanda di affrettare la fuga e andarsene dalla patria

e come aiuto per la via rivelò vecchi tesori

sotto terra, una ignota quantità di oro e argento.

Così sconcertata Didone preparava fuga e compagni.

Si radunano quelli che avevano o crudele odio o

paura del tiranno; le navi, che per caso eran pronte,

le prendono e le carican d’oro. I beni dell’avaro

Pigmalione son portati per mare; capo dell’impresa una donna

Raggiunsero i luoghi, dove ora vedraii le enormi

mura e la nascente fortezza della nuova Cartagine,

e comprati il suolo, Birsa dal nome del fatto,

quanto potessero circondare con una pelle di toro.

Ma voi chi mai (siete)? o da quali spiagge veniste?

Dove mai volgete il cammino?”Alla richiedente egli così

sospirando e traendo dal profondo (del) petto la voce:

“O dea, m’avviassi rifacendomi dal primo inizio

e ci fosse tempo di sentire le storie delle nostre pene

Vespero, chiuso l’Olimpo, concluderebbe prima il giorno.

Noi ci spinse dall’antica Troia, se per caso giunse alle vostre

orecchie il nome di Troia, portati per diversi mari

una tempesta, per suo disegno, alle spiagge libiche.

Sono il pio Enea, che reco con me con la flotta

i Penati strappati al nemico, per fama noto oltre il cielo;

cerco la patria Italia e la mia stirpe dal sommo Giove.

Con venti navi affrontai il mare frigio,

mostrandomi la via la madre dea seguendo i fati assegnati;

appena sette strappate alle onde e ad Euro restano.

Io ignoto, bisognoso, percorro i deserti di Libia,

cacciato da Europa ed Asia”. Ma non sopportando più

il dolente Venere così in mezzo al dolore interruppe:

“Chiunque sia, lo credo, non odioso ai celesti respiri le arie

vitali, tu che raggiungesti la città tiria;

affrettati dunque e di qui recati alle porte della regina.

Infatti t’annuncio i compagni reduci e la flotta restituita

e condotta al sicuro, cambiati gli Aquiloni,

se i genitori falsi non rivelarono invano la profezia del falso.

Osserva dodici cigni in fila festanti,

che dalla regione celeste l’uccello di Giove turbava nel cielo

aperto; ora sembrano in lunga schiera

o prendere terra o già presa dominarla.

Come essi reduci giocano con l’ali sibilanti

ed hanno accerchiato il cielo in gruppo e levato i canti,

non altrimentile tue poppe ed i giovani dei tuoi

o tiene il porto o affronta le entate a gonfia vela.

Affrettati dunque e, dove la via ti guida, dirigi il passo”.

Disse e girandosi splendette col roseo collo,

le chiome spirarono dal capo profumo divino

d’ambrosia; la veste defluì alla punta dei piedi,

e dal potamento si rivelò vera dea. Quando egli riconobbe

la madre inseguì (lei) fuggente con la frase:

“Perchè tante volte, crudele anche tu, inganni il figlio

con false visioni? Perchè non si concede striger la destra

alla destra ed ascoltare e rispondere vere parole?”

Così la riprende e volge il passo alle mura. 410

Ma Venere chiuse i partenti di aria oscura,

e la dea (li) circonfuse di spesso manto di nebbia,

nessuno potesse vederli e nessuno toccarli

Page 9: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

molirive moram aut veniendi poscere causas.

ipsa Paphum sublimis abit sedesque revisit

laeta suas, ubi templum illi, centumque Sabaeo

ture calent arae sertisque recentibus halant.

o macchinare un intoppo o chiedere i motivi del giungere.

Ella se ne andò in alto a Pafo e rivisita lieta le sue

dimore, dove per lei c’è un tempio, e cento altari

son ardenti d’incenso sabeo e profumano di fresche ghirlande.

DE KARTHAGINIS AEDIFICATIONE (1.418-440)

Corripuere viam interea, qua semita monstrat, I,419

iamque ascendebant collem, qui plurimus urbi

imminet adversasque aspectat desuper arces.

miratur molem Aeneas, magalia quondam,

miratur portas strepitumque et strata viarum.

instant ardentes Tyrii: pars ducere muros

molirique arcem et manibus subvolvere saxa,

pars optare locum tecto et concludere sulco;

iura magistratusque legunt sanctumque senatum.

hic portus alii effodiunt; hic alta theatris

fundamenta locant alii, immanisque columnas

rupibus excidunt, scaenis decora apta futuris:

qualis apes aestate nova per florea rura

exercet sub sole labor, cum gentis adultos

educunt fetus, aut cum liquentia mella

stipant et dulci distendunt nectare cellas,

aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto

ignavum fucos pecus a praesepibus arcent;

fervet opus redolentque thymo fragrantia mella.

'o fortunati, quorum iam moenia surgunt.'

Aeneas ait et fastigia suspicit urbis.

infert se saeptus nebula mirabile dictu

per medios, miscetque viris neque cernitur ulli.

LA COSTRUZIONE DI CARTAGINE (1.418-440)

Intanto percorsero la via, dove mostra il sentiero,

e già salivano il colle, che altissimo sta sopra alla città

e dall’alto prospetta le fortezze dirimpetto.

Ammira la mole Enea, un tempo baracche,

ammira le porte e lo strepito e le pavimentazioni delle vie.

Si impegnano ardenti i Tirii: parte ad alzare le mura,

e costruire la rocca e rotolare con le mani le pietre,

parte a scegliersi il posto per la casa e circondarlo con solco;

scelgono leggi e magistrati ed il sacro senato.

Qui altri scavano il porto, qui altri mettono le fondamenta

profonde ai teatri, scolpiscono dalle rupi

enormi colonne, adeguati ornamenti alle scene future:

quali le api nella nuova estate per i campi fioriti

la fatica (le) stimola sotto il sole, quando fan uscire i figli

cresciuti, o quando stipano i limpidi mieli

e colmano di dolce nettare le celle,

o accolgono i carichi delle arrivanti, o creata una schiera

cacciano dagli alveari i fuchi, razza ignava;

l’opera ferve ed i fragranti mieli profumano di timo.

“Oh fortunati, le cui mura gà sorgono”.

Dice Enea e contempla i frontoni della città.

Si porta, avvolto da nebia, mirabile ( cosa) a dirsi,

in mezzo, e si mescola agli uomini e non è visto da alcuno. 440

DE IUNONIS TEMPLO (1.441-493)

Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbrae, I,440

quo primum iactati undis et turbine Poeni

effodere loco signum, quod regia Iuno

monstrarat, caput acris equi; sic nam fore bello

egregiam et facilem victu per saecula gentem.

hic templum Iunoni ingens Sidonia Dido

condebat, donis opulentum et numine divae,

aerea cui gradibus surgebant limina nexaeque

aere trabes, foribus cardo stridebat aenis.

hoc primum in luco nova res oblata timorem

leniit, hic primum Aeneas sperare salutem

ausus et adflictis melius confidere rebus.

namque sub ingenti lustrat dum singula templo

reginam opperiens, dum quae fortuna sit urbi

artificumque manus inter se operumque laborem

miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas

bellaque iam fama totum vulgata per orbem,

Atridas Priamumque et saevum ambobus Achillem.

constitit et lacrimans 'quis iam locus,' inquit, 'Achate,

quae regio in terris nostri non plena laboris? I,460

en Priamus. sunt hic etiam sua praemia laudi,

sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt.

solve metus; feret haec aliquam tibi fama salutem.'

sic ait atque animum pictura pascit inani

multa gemens, largoque umectat flumine vultum.

namque videbat uti bellantes Pergama circum

hac fugerent Grai, premeret Troiana iuventus;

IL TEMPIO DI GIUNONE A CARTAGINE ( 1.441- 493)

Un bosco vi fu in mezzo alla città, piacevolissimo d’ombra,

dove dapprima i Puni sbattuti da onde e bufera

scavarono sul posto il segno, che la regale Giunone

aveva rivelato, la testa di un fiero cavallo; così infatti in guerra

sarebbero stati popolo famoso e ricco di vitto per i secoli.

Qui la sidonia Didone fondava un immenso tempio

a Giunone, ricco per doni e maestà della dea,

soglie bronzee gli sorgevano dai gradini e travi connesse

con bronzo, il cardine strideva per le porte bronzee.

Anzitutto in questo bosco una cosa nuova offertasi alleviò

il timore, qui anzitutto Enea osò sperare la salvezza

e confidare di più, (essendo) abbattute le circostanze.

Infatti mentre guarda ogni cosa sotto l’immenso tempio

attendendo la regina, mentre ammira quale sia la ricchezza

per la città, i gruppi di artisti fra loro e la fatica delle

imprese, vede le battaglie iliache per ordine

e le guerre già diffuse per fama in tutto il mondo,

gli Atridi e Priamo ed Achille crudele per entrambi.

Si fermò e piangendo”Quale luogo mai, disse, Acate,

quale regione sulle terre non piena del nostro affanno?

Ecco Priamo. Qui pure ci sono per l’onore i suoi premi.

ci sono i pianti delle sorti e le cose mortali toccan l’anima.

Sgombra le paure; questa fama ti porterà qualche salvezza

Così dice nutre il cuore con la pittura vana

gemendo molto, ed irriga il volto di abbondante fiume.

Infatti vedeva come, combattendo attorno a Pergamo,

di qua fuggissero i Grai, la gioventù troiana incalzasse;

Page 10: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.

nec procul hinc Rhesi niveis tentoria velis

agnoscit lacrimans, primo quae prodita somno

Tydides multa vastabat caede cruentus,

ardentisque avertit equos in castra prius quam

pabula gustassent Troiae Xanthumque bibissent.

parte alia fugiens amissis Troilus armis,

infelix puer atque impar congressus Achilli,

fertur equis curruque haeret resupinus inani, I,476

lora tenens tamen; huic cervixque comaeque trahuntur

per terram, et versa pulvis inscribitur hasta.

interea ad templum non aequae Palladis ibant

crinibus Iliades passis peplumque ferebant

suppliciter, tristes et tunsae pectora palmis;

diva solo fixos oculos aversa tenebat.

ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros

exanimumque auro corpus vendebat Achilles.

tum vero ingentem gemitum dat pectore ab imo,

ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici

tendentemque manus Priamum conspexit inermis.

se quoque principibus permixtum agnovit Achivis,

Eoasque acies et nigri Memnonis arma.

ducit Amazonidum lunatis agmina peltis

Penthesilea furens mediisque in milibus ardet,

aurea subnectens exsertae cingula mammae

bellatrix, audetque viris concurrere virgo. alitt

di qua i Frigi, col cocchio il crestato Achille inseguisse.

E non lontano da qui riconosce piangendo le tende di Reso

dai bianchi drappi, che tradite nel primo sonno

il Tidide insanguinato devastava con larga strage,

e devia i cavalli ardenti nell’accampamento, prima che

gustassero i pascoli di Troia ebevessero lo Xanto.

Da un’altra parte Troilo, perdute le armi, fuggendo,

sfortunato ragazzo e scontratosi impari con Achille,

è trascinato dai cavalli e riverso è legato al cocchio vuoto, ancora

tenendo le briglie; a lui il collo e le chiome son

tirate per terra, e la polvere è segnata dall’asta rigirata.

Intanto le Troiane andavano al tempio di Pallade non giusta

coi capelli sciolti e portavano il peplo

umilmente, tristi e battendo i petti con le palme;

la dea teneva gli occhi fissi al suolo ostile.

Achille tre volte aveva trascinato Ettore attorno le mura troiane e

vendeva il corpo esamine per oro.

Allora davvero dà un immenso gemito dal fondo del cuore,

come vide le spoglie, ed i cocchi, e lo stesso corpo dell’amico e

Priamo tendente le mani inermi.

Pure riconobbe se stesso mischiato coi capi achivi,

le schiere orientali e le armi del nero Memnone.

Pentesilea furente guida le file delle Amazzonidi

dagli scudi lunati ed in mezzo a mille freme,

guerriera, legando cinture auree alla mammella mozzata,

e osa, ragazza gareggiare con uomini.

DE DIDONIS ADVENTU (1.494- 519)

Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur, I,494

dum stupet obtutuque haeret defixus in uno,

regina ad templum, forma pulcherrima Dido,

incessit magna iuvenum stipante caterva.

qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi

exercet Diana choros, quam mille secutae

hinc atque hinc glomerantur Oreades; illa pharetram

fert umero gradiensque deas supereminet omnis

Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus:

talis erat Dido, talem se laeta ferebat

per medios instans operi regnisque futuris.

tum foribus divae, media testudine templi,

saepta armis solioque alte subnixa resedit.

iura dabat legesque viris, operumque laborem

partibus aequabat iustis aut sorte trahebat:

cum subito Aeneas concursu accedere magno

Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum I,510

Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo

dispulerat penitusque alias avexerat oras.

obstipuit simul ipse, simul percussus Achates

laetitiaque metuque; avidi coniungere dextras

ardebant, sed res animos incognita turbat.

dissimulant et nube cava speculantur amicti

quae fortuna viris, classem quo litore linquant,

quid veniant; cunctis nam lecti navibus ibant

orantes veniam et templum clamore petebant.

L'ARRIVO DELLA REGINA DIDONE ( 1.494- 519)

Mentre queste cose sembrano ammirevoli al dardanio Enea, mentre

stupisce e resta fisso nello spettacolo unico,

la regina, Didone bellissima d’aspetto, si diressee al tempio con una

grande squadra avvolgente di giovani.

Quale Diana guida le danze sulle rive d’Eurota o

lungo i gioghi di Cinto, che le mille Oreadi stringono seguendola di

qua e di là; ella porta alla spalla

e procedendo sovrasta tutte le dee,

le soddisfazioni invadono il tacito cuore di Latona:

tale era Didone, tale si portava lieta

in mezzo vigilando sul lavoro e sui regni futuri.

Poi sulle porte della dea, in mezzo alla volta del tempio,

scortata da armi appoggiandosial trono in alto sedette.

Dava sentenze e leggi agli uomini, adeguava la fatica

dei lavori in parti giuste o tirava a sorte:

quando improvvisamente vede avanzare con gran folla

Anteo e Sergesto ed il forte Cloanto

ed altri dei Teucri, che il nero turbine del mare

aveva disperso e portato addirittura ad altre spiagge.

Egli tanto stupì, quanto Acate colpito

da gioia e paura; ardevan desiderosi di stringer

le destre, ma il fatto insolito turba i cuori.

Dissimulan e coperti da cava nube spiano

quale sorte per gli uomini, in quale lido lascino la flotta,

perchè giungano; infatti scelti da tutte le navi andavan

pregando pietà ed al tempio con grido si avviavano.

DE ILIONEI ORATIONE AD DIDONEM (1.520- 560)

Postquam introgressi et coram data copia fandi,

IL DISCORSO DI ILIONEO ( 1.520 - 560)

Dopo che furon entrati e data la facoltà di parlare apertamente, il più

Page 11: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

maximus Ilioneus placido sic pectore coepit:

'o regina, novam cui condere Iuppiter urbem

iustitiaque dedit gentis frenare superbas,

Troes te miseri, ventis maria omnia vecti,

oramus: prohibe infandos a navibus ignis,

parce pio generi et propius res aspice nostras.

non nos aut ferro Libycos populare penatis

venimus, aut raptas ad litora vertere praedas;

non ea vis animo nec tanta superbia victis.

est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt, I,530v.

terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae; III,161.

Oenotri coluere viri; nunc fama minores

Italiam dixisse ducis de nomine gentem.

hic cursus fuit,

cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion

in vada caeca tulit penitusque procacibus Austris

perque undas superante salo perque invia saxa

dispulit; huc pauci vestris adnavimus oris.

quod genus hoc hominum? quaeve hunc tam barbara morem

permittit patria? hospitio prohibemur harenae;

bella cient primaque vetant consistere terra.

si genus humanum et mortalia temnitis arma, I,542

at sperate deos memores fandi atque nefandi.

rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter

nec pietate fuit, nec bello maior et armis.

quem si fata virum servant, si vescitur aura

aetheria neque adhuc crudelibus occubat umbris,

non metus, officio nec te certasse priorem

paeniteat. sunt et Siculis regionibus urbes

armaque Troianoque a sanguine clarus Acestes.

quassatam ventis liceat subducere classem

et silvis aptare trabes et stringere remos,

si datur Italiam sociis et rege recepto

tendere, ut Italiam laeti Latiumque petamus;

sin absumpta salus, et te, pater optime Teucrum,

pontus habet Libyae nec spes iam restat Iuli,

at freta Sicaniae saltem sedesque paratas,

unde huc advecti, regemque petamus Acesten.'

talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant

Dardanidae.

vecchio Ilioneo così cominciò con animo calmo: “O regina, cui

Giove concesse fondare una nuova città e moderar con giustizia

popoli fieri,

(noi) miseri Troriani, portati in tutti i mari adi venti,

ti preghiamo: allontana dalle navi gli orribili fuochi,

risparmia un popolo pio e più da vicino guarda i nostri casi.

Noi non siamo venuti o a saccheggiare con l’arma i penati

libici, o portare sui lidi le prede rubate;

il cuore non (ha) quella forza nè i vinti così tanta superbia.

C’è un luogo, i Grai lo chiaman col nome d’Esperia,

terra antica, potente per armi e per riccheza di terra;

(la) curarono uomini enotri; ora è fama che i più giovani

l’han chiamata Italia il popolo dal nome del capo.

questa fu la rotta,

quando Orione burrascoso sorgendo da flutto improvviso

(ci) portò in secche cieche e completamente ci disperse

coi violenti Austri e tra l’onde e tra rocce inaccessibili

col mare vincente; qui pochi nuotammo alle vostre spiagge.

Che razza di uomini questa? o quale patria così barbarapermette

simile usanza? siamo respinti dall’ospitalità della sabbia;

dichiaran guerre e vietano di fermarsi sulla terra più vicina.

Se disprezzate il genere umano e le armi mortali,

sperate almeno gli dei memori del bene e del male.

Ci era re Enea, di cui non ci fu altro più giusto

per virtù, nè superiore in guerra ed in armi.

Ma se i fati conservan quell’eroe, se si nutre di aria

celeste nè ancora giace nell’ombre crudeli,

non (c’è) paura, nè ti dispiaccia di aver gareggiato per prima

in un favore. Anche le regioni sicule hanno città

ed armi ed il famoso Aceste da sangue troiano.

Sia permesso attraccare la flotta sconvolta dai venti

e coi boschi preparare travi e tagliare remi,

se è dato tendere all’Italia coi compagni, ripreso

il re, per dirigerci lieti in Italia e nel Lazio;

se la salvezza è troncata, ed il mare di Libia tiene te,

ottimo padre dei Teucri nè resta la speranza di Iulo,

ma almeno cerchiamo gli stretti e le sedi pronte di Sicilia

donde qui sbalzati, ed il re Aceste.”

Così Ilioneo; tutti insieme i Dardanidi fremevano

in volto.

DE DIDONIS RESPONSO (1.561-578)

Tum breviter Dido vultum demissa profatur: I,561

'solvite corde metum, Teucri, secludite curas.

res dura et regni novitas me talia cogunt

moliri et late finis custode tueri.

quis genus Aeneadum, quis Troiae nesciat urbem,

virtutesque virosque aut tanti incendia belli?

non obtunsa adeo gestamus pectora Poeni,

nec tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe.

seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva

sive Erycis finis regemque optatis Acesten,

auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo.

vultis et his mecum pariter considere regnis?

urbem quam statuo, vestra est; subducite navis;

Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur. I,574

atque utinam rex ipse Noto compulsus eodem

adforet Aeneas. equidem per litora certos

dimittam et Libyae lustrare extrema iubebo,

LA RISPOSTA DI DIDONE ( 1.561- 578)

Allora Didone, abbassato ilvolto, brevemente afferma:

“Togliete la paura dal cuore, Teucri, esclidete gli affanni.

realtà dura e novità del potere mi obbligano a far tali

cpse e attorno guardar con guardia i confini.

Chi ignora la stirpe degli Eneadi, chi la città di Troia,

eroismi ed eroi o gli incendi di così grande guerra?

Noi Puni non abbiamo cuori così ottusi,

nè il sole aggioga i cavalli così lontano dalla città tiria.

Sia che voi vogliate la grande Esperia e le piane saturnie

sia i territori di Erice ed il re Aceste,

vi congederò sicuri per l’aiuto e vi aiuterò con risorse.

Volete anche fermarvi con me in questi regni?

La città che organizzo, è vostra; attraccate le navi;

troiano o tirio per mè sarà trattato senza alcuna differenza.

E magari lo stesso re Enea spinto dallo stesso Noto

si presentasse. Invierò certamente dei fidati

per le spiagge e ordinerò di controllare le estremità della Libia, se

Page 12: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

si quibus eiectus silvis aut urbibus errat.'

vaga sbattuto in qualche selva o città”.

DE AENEAE INTERVENTU (1.579- 612)

His animum arrecti dictis et fortis Achates I,579

et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem

ardebant. prior Aenean compellat Achates:

'nate dea, quae nunc animo sententia surgit?

omnia tuta vides, classem sociosque receptos.

unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi

submersum; dictis respondent cetera matris.'

vix ea fatus erat cum circumfusa repente

scindit se nubes et in aethera purgat apertum.

restitit Aeneas claraque in luce refulsit I,588

os umerosque deo similis; namque ipsa decoram

caesariem nato genetrix lumenque iuventae

purpureum et laetos oculis adflarat honores:

quale manus addunt ebori decus, aut ubi flavo

argentum Pariusve lapis circumdatur auro.

tum sic reginam adloquitur cunctisque repente

improvisus ait: 'coram, quem quaeritis, adsum,

Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis.

o sola infandos Troiae miserata labores,

quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque

omnibus exhaustos iam casibus, omnium egenos,

urbe, domo socias, grates persolvere dignas I,600

non opis est nostrae, Dido, nec quidquid ubique est

gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem.

di tibi, si qua pios respectant numina, si quid

usquam iustitiae est et mens sibi conscia recti,

praemia digna ferant. quae te tam laeta tulerunt

saecula? qui tanti talem genuere parentes?

in freta dum fluvii current, dum montibus umbrae

lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet,

semper honos nomenque tuum laudesque manebunt

quae me cumque vocant terrae.'sic fatus amicum

Ilionea petit dextra laevaque Serestum,

post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum

ENEA SI RIVELA (1.579- 612)

Animati in cuore da queste parole sia il forte Acate

sia il padre Enea ormai ardevan di romper la nube.

Acate per primo richiama Enea:

“Figlio di dea, quale pensiero sorge in cuore?

Vedi tutto sicuro, la flotta e i compagni accolti.

Manca uno, che noi stessi vedemmo in mezzo all’onda

sommerso; il resto corrisponde alle parole della (tua) madre”.

Aveva appena detto ciò che subito la nube stretta attorno

si rompe e si libera nell’etere aperto.

Enea s’arrestò rifulse in luce splendente

volto e spalle simili ad un dio; in fatti la stessa madre

aveva infuso sul figlio bella capigliatura e la luce

purpurea di giovinezza e dolce bellezza negli occhi:

quale grazia le mani aggiungono all’avorio, o come

l’argento ed il marmo pario è incastonato col biondo oro.

Allora così subito si rivolge alla regina ed a tutti

improvviso dice: “Sono qui, colui che cercate,

il troiano Enea, strappato dalle onde libiche.

Oh tu sola che hai avuto pietà degli indicibili affanni di Troia, che

associ noi, resti dei Danai, esausti ormai

per tutti i rischi di terra e di mare, bisognosi di tutto,

con città, case, non è di nostra forza rendere grazie

adeguate, Didone, nè della stirpe dardania, quel che cè ovunque, che

(è) dispersa per il vasto mondo.

Gli dei ti offrano adeguate ricompense, se qualche divinità guarda i

pii, se mai c’è un che di giustizia ed una volontà

cosciente del bene. Quali tempi così fortunati ti han

prodotto? Quali sì grandi genitori t’han generata?

Fin che i torrenti correranno nei flutti, fin che le ombre

rischiareranno le cavità per i monti, fin che il cielo nutra le stelle,

sempre resteranno l’onore e il tuo nome e le lodi, qualunque terra mi

chiami”. Detto così, cerca l’amico

Ilioneo con la destra e con la sinistra Seresto,

poi gli altri, il forte Gia ed il forte Cloanto.

DE DIDONIS LIBERALI HOSPITIO (1.612-656)

Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido, I,613

casu deinde viri tanto, et sic ore locuta est:

'quis te, nate dea, per tanta pericula casus

insequitur? quae vis immanibus applicat oris?

tune ille Aeneas quem Dardanio Anchisae

alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?

atque equidem Teucrum memini Sidona venire

finibus expulsum patriis, nova regna petentem

auxilio Beli; genitor tum Belus opimam

vastabat Cyprum et victor dicione tenebat.

tempore iam ex illo casus mihi cognitus urbis

Troianae nomenque tuum regesque Pelasgi.

ipse hostis Teucros insigni laude ferebat

seque ortum antiqua Teucrorum a stirpe volebat.

quare agite, o tectis, iuvenes, succedite nostris.

me quoque per multos similis fortuna labores

ACCOGLIENZA OSPITALE DI DIDONE ( 1.612-636)

Didone sidonia prima si stupì per l’aspetto,

poi per la sorte tanto grande dell’eroe, e così parlò:

“Quale sorte, figlio di dea, ti perseguita attraverso

sì grandi pericoli? che forza ti approda a spiagge feroci?

Non sei tu quell’Enea che la madre Venere generò

al dardanio Anchise presso l’onda del frigio Simoenta?

E davvero ricordo che Teucro venne a Sidone

cacciato dalle patrie terre, cercando nuovi regni

coll’aiuto di Belo; allora il padre Belo occupava

la ricca Cipro e vincitore la teneva in potere.

Già da quel tempo mi era nota la sorte della città

troiana ed il tuo nome ed i re pelasgi.

Lo stesso nemico innalzava i Teucri con grande lode

e si voleva nato dall’antica stirpe dei Teucri.

Perciò suvvia, o giovani, entrate nelle nostre case.

Una situazione simile volleche io pure sbattuta tra tanti

Page 13: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

iactatam hac demum volvit consistere terra;

non ignara mali miseris succurrere disco.'

sic memorat; simul Aenean in regia ducit

tecta, simul divum templis indicit honorem.

nec minus interea sociis ad litora mittit

viginti tauros, magnorum horrentia centum

terga suum, pinguis centum cum matribus agnos,

munera laetitiamque dii.

at domus interior regali splendida luxu I,635

instruitur, mediisque parant convivia tectis:

arte laboratae vestes ostroque superbo,

ingens argentum mensis, caelataque in auro

fortia facta patrum, series longissima rerum

per tot ducta viros antiqua ab origine gentis.

Aeneas neque enim patrius consistere mentem

passus amor rapidum ad navis praemittit Achaten, I,644

Ascanio ferat haec ipsumque ad moenia ducat;

omnis in Ascanio cari stat cura parentis.

munera praeterea Iliacis erepta ruinis

ferre iubet, pallam signis auroque rigentem

et circumtextum croceo velamen acantho,

ornatus Argivae Helenae, quos illa Mycenis, I,650

Pergama cum peteret inconcessosque hymenaeos,

extulerat, matris Ledae mirabile donum;

praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim,

maxima natarum Priami, colloque monile

bacatum, et duplicem gemmis auroque coronam.

haec celerans iter ad navis tendebat Achates.

affanni mi fermarsi infine in questa terra;

non ignara del male imparo a soccorrere i miseri”.

Così ricorda; insieme guida Enea nelle regali

case, insieme indice lodi nei templi deli dei.

Intanto invia non di meno venti tori ai compagni

sui lidi, cento irsute schiene di porci,

cento grassi agnelli con le madri,

regali e gioia del giorno.

Ma il palazzo interno splendido è parato

di lusso regale, preparano banchetti in mezzo alle case:

Vesti ricamate con arte e splendida porpora,

ingente argento su mense, e le forti imprese dei padri

cesellate su oro, lunghissima serie di azioni fatta

da tanti eroi dall’antico inizio della stirpe.Enea, nè infatti l’amore

paterno permise che la mente

riposasse, manda alle navi il veloce Acate,

riferisca queste cose ad Ascanio e lo guidi alle mura;

ogni cura del caro padre sta in Ascanio.

Ordina inoltre di portare doni strappati alle rovine

iliache, un manto rigido per oro e ricami

ed un velo intessuto di croceo acanto,

ornamenti dell’argiva Elena, che ella aveva portato

da Micene dirigendosi a Pergamo ed alle nozze

proibite, dono mirabile della madre Leda;

inoltre uno scettro, che Ilione la maggiore delle figlie di Priamo, aveva

portato un tempo, ed un monile per collo

gemmato, ed una doppia corona di gemme ed oro.

Così affrettando il cammino, Acate andava alle navi.

DE VENERIS DOLIS (1.657-694)

At Cytherea novas artis, nova pectore versat I,657 polipt

consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido

pro dulci Ascanio veniat, donisque furentem

incendat reginam atque ossibus implicet ignem.

quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis;

urit atrox Iuno et sub noctem cura recursat.

ergo his aligerum dictis adfatur Amorem:

Nate, meae vires, mea magna potentia solus,

nate, patris summi qui tela typhoea temnis,

ad te confugio et supplex tua numina posco.

frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum

litora iactetur odiis Iunonis acerbae,

nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore.

nunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur

vocibus, et vereor quo se Iunonia vertant

hospitia: haud tanto cessabit cardine rerum.

quocirca capere ante dolis et cingere flamma

reginam meditor, ne quo se numine mutet,

sed magno Aeneae mecum teneatur amore.

qua facere id possis nostram nunc accipe mentem:

regius accitu cari genitoris ad urbem

Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura,

dona ferens pelago et flammis restantia Troiae;

hunc ego sopitum somno super alta Cythera

aut super Idalium sacrata sede recondam,

ne qua scire dolos mediusve occurrere possit.

tu faciem illius noctem non amplius unam

falle dolo et notos pueri puer indue vultus, I,684

ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido

VENERE PREPARA INGANNI ( 1.657- 696)

Ma Citerea medita in cuore nuovi artifici, nuovi

piani, perchè Cupido cambiato l’aspetto ed il volto

venga al posto del dolce Ascanio, e con doni accenda

la furente regina ed avvolga il fuoco alle ossa.

Certamente teme la casa ambigua ed i Tirii falsi;

brucia la crudele Giunone e la pena ritorna di notte.

Perciò con queste parole parla ad Amore alato:

“Figlio, mie forze, unico, mia grande potenza,

figlio, che sprezzi le armi tifee del sommo padre,

mi rifugio in te e supplice chiedo le tue volontà.

Come tuo fratello Enea sia sbattuto in mare per tutti

i lidi per gli odi della feroce Giunone,

ti sono cose note, e spesso ti dolesti del nostro dolore.

Ora la fenicia Didone lo tiene e lo ferma con blande

paroce e temo dove si volgano le ospitalità

giononie: non cesserà in un momento così importante.

Perciò penso di prendere prima con inganni e legare

con fiamma la regina, che non si cambi per qualche divinità, ma sia

bloccata con me dal grande amore d’Enea. Come tu possa far ciò senti

ora il nostro piano:

il regale fanciullo, mio grandissimo amore, si prepara ad andare su

chiamatadel caro genitore nella città sidonia

portando doni restanti dal mare e dalle fiamme di Troia;

io lo nasconderò assopito sugli alta Citera

o su Idalio in luogo condacrato, che nessuno possa

sapere gli inganni o accorrere in mezzo.

Tu inganna il suo aspetto, per non più d’una notte

con un raggiro e da ragazzo vesti le note fattezza del ragazzo, perchè,

quando la felicissima Didone ti

Page 14: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

regalis inter mensas laticemque Lyaeum,

cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,

occultum inspires ignem fallasque veneno.'

paret Amor dictis carae genetricis, et alas

exuit et gressu gaudens incedit Iuli.

at Venus Ascanio placidam per membra quietem

inrigat, et fotum gremio dea tollit in altos

Idaliae lucos, ubi mollis amaracus illum

floribus et dulci aspirans complectitur umbra.

prenderà in braccio tra le mense regali e il liquido lieo,

quando darà abbracci e stamperà dolci baci,

tu ispiri il fuoco occulto e l’inganni col veleno”.

Amore obbedisce ai detti della cara madre, e sveste

le ali gioendo avanza col passo di Iulo.

Ma Venere infonde ad Ascanio un placido sonno

per le membra, e scaldato in grembo la dea lo alza

negli alti boschi di Idalia, dove il molle amaraco

esalante lo abbraccia di fiori e dolce ombra.

DE LAETIS EPULIS (1.695-722)

Iamque ibat dicto parens et dona Cupido I,695

regia portabat Tyriis duce laetus Achate.

cum venit, aulaeis iam se regina superbis

aurea composuit sponda mediamque locavit,

iam pater Aeneas et iam Troiana iuventus

conveniunt, stratoque super discumbitur ostro.

dant manibus famuli lymphas Cereremque canistris

expediunt tonsisque ferunt mantelia villis.

quinquaginta intus famulae, quibus ordine longo

cura penum struere et flammis adolere penatis;

centum aliae totidemque pares aetate ministri,

qui dapibus mensas onerent et pocula ponant.

nec non et Tyrii per limina laeta frequentes

convenere; toris iussi discumbere pictis

mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum,

flagrantisque dei vultus simulataque verba,

pallamque et pictum croceo velamen acantho.

praecipue infelix, pesti devota futurae,

expleri mentem nequit ardescitque tuendo

Phoenissa, et pariter puero donisque movetur.

ille ubi complexu Aeneae colloque pependit

et magnum falsi implevit genitoris amorem,

reginam petit. haec oculis, haec pectore toto

haeret et interdum gremio fovet inscia Dido

insidat quantus miserae deus. at memor ille

matris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum

incipit et vivo temptat praevertere amore

iam pridem resides animos desuetaque corda.

BANCHETTO REGALE ( 1.695- 722)

Ed ormai Cupido andava obbedendo alla parola

e potava regali doni, lieto ai Tirii, sotto la guida di Acate.

Quando giunge, già la regina aurea si è adagiata sui superbi tappeti e

collocata in mezzo sul divano,

già il padre Enea e la gioventù troiana

s’uniscono e si distende su giaciglio e porpora .

I servi danno acqua alle mani e preparano Cerere

su canestri e portan salviette, rasati i tessuti.

dentro cinquanta serve, il cui compito preparar

provviste in lunga fila e far fumare i focolari con fiamme;

cento altre ed altrettanti servi pari d’età,

che colmino le mense di vivande ed offrano calici.

Ma anche i Tirii numerosi s’aggiunsero nelle liete sale;

pregati di acomodarsi sui letti dipinti

ammiran i doni d’Enea, ammirano Iulo,

le splendenti fattezze del dio e le simulate parole,

ed il manto ed il velo dipinto di croceo acanto.

Soprattutto l’infelice Fenicia, votata a futura sventura,

non può saziare la mente e s’accalora guardando

ed insieme è commossa dal ragazzo e dai doni.

Egli come s’attaccò con l’abbraccio al collo d’Enea

e riempì il grande amore del falso genitore,

si recò dalla regina. Questa con gli occhi, questa

tutto il cuore si incolla ed intanto lo scalda col petto

Didone ignara quale grande dio si posi sulla misera.

Ma quello memore della madre Acidalia comincia a poco

a poco a cancellare Sicheo e tenta cambiare con amore

vivo i sensi già prima assopiti ed i cuori non avvezzi.

DE NOCTURNA LIBATIONE (1.723-756)

Postquam prima quies epulis mensaeque remotae, I,723

crateras magnos statuunt et vina coronant.

fit strepitus tectis vocemque per ampla volutant

atria; dependent lychni laquearibus aureis

incensi et noctem flammis funalia vincunt.

hic regina gravem gemmis auroque poposcit

implevitque mero pateram, quam Belus et omnes

a Belo soliti; tum facta silentia tectis:

'Iuppiter, hospitibus nam te dare iura loquuntur,

hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis

esse velis, nostrosque huius meminisse minores.

adsit laetitiae Bacchus dator et bona Iuno;

et vos o coetum, Tyrii, celebrate faventes.'

dixit et in mensam laticum libavit honorem

primaque, libato, summo tenus attigit ore;

tum Bitiae dedit increpitans; ille impiger hausit

LA FESTA NOTTURNA NELLA REGGIA ( 1.723- 756)

Dopo che (ci fu) una prima pausa al banchetto e le mense

tolte, mettono grandi vasi e coronano i vini.

Si fa frastuono nelle case e fan echeggiare il suono

per gli ampi atrii; pendono lampade accese dai soffitti

dorati e le torce vincon la notte.

Qui la regina chiese un vaso pesante d’oro e di gemme

e lo riempì di vino puro, Belo e tutti (quelli) da Belo

eran soliti riempirla; allora si fece silenzio in casa:

“ Giove, dicono che tu dai i diritti agli ospiti,

fa’ essere questo un giorno lieto per i Tirii e per i giunti

da Troia, e ricordarne i nostri nipoti.

Assista Bacco datore di gioia e la buona Giunone;

e voi, Tirii, celebrate l’incontro festanti”.

Disse e libò sulla mensa la gloria dei liquidi

e per prima, libato, toccò a fior di labbra;

poi diede a Bizia incitandolo; egli sollecito bevve

Page 15: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

spumantem pateram et pleno se proluit auro;

post alii proceres. cithara crinitus Iopas

personat aurata, docuit quem maximus Atlas.

hic canit errantem lunam solisque labores,

unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes,

Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones,

quid tantum Oceano properent se tingere soles

hiberni, vel quae tardis mora noctibus obstet;

ingeminant plausu Tyrii, Troesque sequuntur.

nec non et vario noctem sermone trahebat

infelix Dido longumque bibebat amorem, I,749

multa super Priamo rogitans, super Hectore multa;

nunc quibus Aurorae venisset filius armis,

nunc quales Diomedis equi, nunc quantus Achilles.

'immo age et a prima dic, hospes, origine nobis

insidias' inquit 'Danaum casusque tuorum

erroresque tuos; nam te iam septima portat

omnibus errantem terris et fluctibus aestas.'

I,756

la coppa spumante e tracannò col boccale aureo pieno;

poi gli altri nobili. Il chiomato Iopa con la cetra

dorata suona, e lo istruì il sommo Atlante.

Costui canta la luna errante e le fatiche del sole,

donde la specie degli uomini e le bestie, donde pioggia

e fulmini, Arturo e le Iadi piovose ed i gemelli Trioni,

perchè i soli invernali tanto s’affrettino a bagnarsi d’Oceano,

o quale ritardo s0opponga alle lente notti;

i Tirii raddoppiano con l’applauso, li seguono i Troiani.

ed ancora l’infelice Didone protraeva la notte

con vario parlare e beveva il lungo amore,

molto chiedendo su Priamo, su Ettore molto;

ora con che armi fosse giunto il figlio d’Aurora,

ora quali i cavalli di Diomede, or quanto grande Achille.

“Anzi orsù, ospite, e dicci dal primo inizio

le insidie” disse” dei Danai e le sorti dei tuoi

ed il tuo errare; infatti ormai la settima estate

ti porta errante per tutte le terre ed i flutti”.

LIBER II

LIBRO II

DE TROIAE INTERITU: DE LIGNEO EQUO (2.1-56) - DE SINONIS INSIDIIS (2.57-194) - DE LAOCOONTIS

MISERO INTERITU (2.195-227) - DE EQUO INTRA

MOENIA (2.228-267) - DE HECTORIS UMBRA (2.268-

298) - DE TROIA INCENSA (2.300-317) - DE PANTHI

TRISTISSIMO NUNTIO (2.318-360) - DE IMPETU IN

ANDROGEUM GRAECUM (2.361-401) - DE

CASSANDRA CAPTA (2.402-437) - DE GRAECORUM

IMPETU IN PRIAMI REGIAM (2.438-505) - DE

PRIAMI INTERITU (2.506-558) - DE FATALI ELENA

(2.559-633) - AD ANCHISAE DOMUM (2.634-729) - DE CREUSA AMISSA (2.730-804)

DE TROIA INCENSA: DE LIGNEO EQUO (2.1-56) -

Conticuere omnes intentique ora tenebant; 2.1

inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto:

Infandum, regina, iubes renovare dolorem, 2.3

Troianas ut opes et lamentabile regnum

eruerint Danai, quaeque ipse miserrima vidi

et quorum pars magna fui. quis talia fando

Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi

temperet a lacrimis? et iam nox umida caelo

praecipitat suadentque cadentia sidera somnos.

sed si tantus amor casus cognoscere nostros

et breviter Troiae supremum audire laborem,

quamquam animus meminisse horret luctuque refugit,

incipiam. fracti bello fatisque repulsi

ductores Danaum tot iam labentibus annis

INCENDIO DI TROIA -IL CAVALLO DI LEGNO (2.1- 57)

Tacquero tutti ed attenti tenevano i visi;

quindi il padre Enea così cominciò dall’alta letto:

Indicibile dolore, regina, inviti a rinnovare,

come i Danai distrussero i beni troiani ed il regno

degno di pianto, e le cose tristissime che io vidi

e di cui fui gran parte. Quale soldatodei Mirmidoni o dei Dolopi o del

crudele Ulisseraccontando tali cose

si tratterrebbe dalle lacrime? E già la notte umida dal cielo

precipita e le stelle cadendo consigliano i sonni.

Ma se sì grande (è) l’amore di conoscere i nostri casi

ed ascoltare brevemente la massima angoscia di Troia,

anche se il cuore inorridisce e rifugge dal lutto,

inizierò. Stroncati dalla guerra e respinti dai fati

i capi dei Danai, scorrendo ormai tanti anni,

Page 16: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

instar montis equum divina Palladis arte

aedificant, sectaque intexunt abiete costas;

votum pro reditu simulant; ea fama vagatur.

huc delecta virum sortiti corpora furtim

includunt caeco lateri penitusque cavernas

ingentis uterumque armato milite complent.

est in conspectu Tenedos, notissima fama

insula, dives opum Priami dum regna manebant,

nunc tantum sinus et statio male fida carinis:

huc se provecti deserto in litore condunt;

nos abiisse rati et vento petiisse Mycenas. 2.25

ergo omnis longo solvit se Teucria luctu;

panduntur portae, iuvat ire et Dorica castra

desertosque videre locos litusque relictum:

hic Dolopum manus, hic saevus tendebat Achilles;

classibus hic locus, hic acie certare solebant.

pars stupet innuptae donum exitiale Minervae

et molem mirantur equi; primusque Thymoetes

duci intra muros hortatur et arce locari,

sive dolo seu iam Troiae sic fata ferebant.

at Capys, et quorum melior sententia menti,

aut pelago Danaum insidias suspectaque dona

praecipitare iubent subiectisque urere flammis,

aut terebrare cavas uteri et temptare latebras.

scinditur incertum studia in contraria vulgus.

Primus ibi ante omnis magna comitante caterva

Laocoon ardens summa decurrit ab arce,

et procul 'o miseri, quae tanta insania, cives?

creditis avectos hostis? aut ulla putatis

dona carere dolis Danaum? sic notus Ulixes?

aut hoc inclusi ligno occultantur Achivi,

aut haec in nostros fabricata est machina muros,

inspectura domos venturaque desuper urbi,

aut aliquis latet error; equo ne credite, Teucri.

quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentis.'

sic fatus validis ingentem viribus hastam 2.50

in latus inque feri curvam compagibus alvum

contorsit. stetit illa tremens, uteroque recusso

insonuere cavae gemitumque dedere cavernae.

et, si fata deum, si mens non laeva fuisset,

impulerat ferro Argolicas foedare latebras,

Troiaque nunc staret, Priamique arx alta maneres.

innalzano un cavallo, come un monte con l’arte divina

di Pallade, e tagliato l’abete ne intrecciano i fianchi;

simulano il voto per il ritorno; quella fama si sparge.

Qui furtivamente, estratti a sorte, chiudono scelti corpi scelti

di eroi nel cieco fianco e riempiono interamente le enormi

caverne ed il ventre di presidio armato.

C’è di fronte Tenedo, isola notissima per fama, ricca di beni,

finchè duravan i regni di Priamo,

ora solo insenatura e posto mal sicuro per le carene:

qui giunti si nascondono nel lido deserto;

pensando noi esser partiti e diretti col vento a Micene.

Perciò tutta la Teucria si scioglie dal lungo lutto;

si apron le porte, piace andare e vedere il campo dorico

ed i luoghi deserti e il lido abbandonato:

qui la schiera dei Dolopi, qui s’accampava il crudele Achille;

qui il posto per le flotte, qui solevan combattere in schiera.

Parte stupisce ed ammirano il micidiale dono della vergine

Minerva e la mole del cavallo; e Timete per primo consiglia

che si guidato entro le mura e collocato sulla rocca,

o per frode o già così dicevano i fati di Troia.

Ma Capi, e queli cui (era) migliore il parere nella mente,

consiglian o di precipitare in mare le insidie dei Danai ed i doni

sospetti e bruciare con fiamme accostate,

o trapassare ed esplorare i cavi nascondigli del ventre.

Il volgo si spacca incerto in decisioni contrarie.

Qui oer primo, accompagnandolo gran folla,

Laocoonte ardente corse giù dalla sommità della rocca,

e da lontano “O miseri cittadini, quale sì grande pazzia?

Credete partiti i nemici? o pensate che nessun dono dei Danai

manchi di inganni? Così v’è noto Ulisse?

o chiusi da questo legno si nascondono gli Achivi,

o questa macchina fu fabbricata contro le nostre mura,

per controllare le case e per venire sopra la città,

o qualche inganno si cela; non credete al cavallo, Troiani.

Qualunque ciò sia, temo i Danai anche portando doni”.

Così detto scagliò un’enorme lancia con potenti energie

nel fianco della bestia e nel ventre ricurvo per le strutture.

Ella ristette tremando, e percosso il ventre,

risuonaron le cave caverne e diedero un gemito.

E se i fati degli dei, se la mente non fosse stata funesta,

aveva spinto col ferro a violare i segreti argolici,

ed ora Troia esisterebbe, e tu, alta rocca di Priamo resteresti.

DE SINONIS INSIDIIS (2.57-194)

Ecce, manus iuvenem interea post terga revinctum

pastores magno ad regem clamore trahebant

Dardanidae, qui se ignotum venientibus ultro,

hoc ipsum ut strueret Troiamque aperiret Achivis,

obtulerat, fidens animi atque in utrumque paratus,

seu versare dolos seu certae occumbere morti.

undique visendi studio Troiana iuventus

circumfusa ruit certantque inludere capto.

accipe nunc Danaum insidias et crimine ab uno

disce omnis.

namque ut conspectu in medio turbatus, inermis 2.66

constitit atque oculis Phrygia agmina circumspexit, spon

IL GRECO SINONE (2. 57-144)

Ecco frattanto i pastori dardanidi trascinavano, legato le mani

alla schiena, un giovane davanti al re con gran chiasso,

che s’era offerto sconosciuto volontariamente a loro che passavano,

per ordir proprio questoe aprir Troia agli Achei,

sicuro di spirito e preparato ad entrambi i casi,

sia a tentare gli imbrogli sia ad affrontare morte sicura.

Da ogni parte per la voglia di vedere la gioventù troiana

sparsa attorno corre e gareggiano a schernire il catturato.

Senti ora le insideie dei Danai e da un misfatto solo

conoscili tutti.

Infatti come si fermò in mezzo alle occhiate turbato, inerme

e con gli occhi vide attorno le schiere frige,

Page 17: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

'heu, quae nunc tellus,' inquit, 'quae me aequora possunt

accipere? aut quid iam misero mihi denique restat,

cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi

Dardanidae infensi poenas cum sanguine poscunt?'

quo gemitu conversi animi compressus et omnis

impetus. hortamur fari quo sanguine cretus,

quidve ferat; memoret quae sit fiducia capto. 2.75

'Cuncta equidem tibi, rex, fuerit quodcumque, fatebor

vera,' inquit; 'neque me Argolica de gente negabo.

hoc primum; nec, si miserum Fortuna Sinonem

finxit, vanum etiam mendacemque improba finget.

fando aliquod si forte tuas pervenit ad auris

Belidae nomen Palamedis et incluta fama

gloria, quem falsa sub proditione Pelasgi

insontem infando indicio, quia bella vetabat,

demisere neci, nunc cassum lumine lugent:

illi me comitem et consanguinitate propinquum

pauper in arma pater primis huc misit ab annis.

dum stabat regno incolumis regumque vigebat

conciliis, et nos aliquod nomenque decusque

gessimus. invidia postquam pellacis Ulixi

haud ignota loquor superis concessit ab oris,

adflictus vitam in tenebris luctuque trahebam

et casum insontis mecum indignabar amici.

nec tacui demens et me, fors si qua tulisset,

si patrios umquam remeassem victor ad Argos,

promisi ultorem et verbis odia aspera movi.

hinc mihi prima mali labes, hinc semper Ulixes

criminibus terrere novis, hinc spargere voces

in vulgum ambiguas et quaerere conscius arma.

nec requievit enim, donec Calchante ministro - 2.100

sed quid ego haec autem nequiquam ingrata revolvo,

quidve moror? si omnis uno ordine habetis Achivos,

idque audire sat est, iamdudum sumite poenas:

hoc Ithacus velit et magno mercentur Atridae.'

Tum vero ardemus scitari et quaerere causas,

ignari scelerum tantorum artisque Pelasgae.

prosequitur pavitans et ficto pectore fatur:

'Saepe fugam Danai Troia cupiere relicta

moliri et longo fessi discedere bello;

fecissentque utinam. saepe illos aspera ponti

interclusit hiems et terruit Auster euntis.

praecipue cum iam hic trabibus contextus acernis

staret equus, toto sonuerunt aethere nimbi.

suspensi Eurypylum scitatum oracula Phoebi

mittimus, isque adytis haec tristia dicta reportat:

"sanguine placastis ventos et virgine caesa,

cum primum Iliacas, Danai, venistis ad oras;

sanguine quaerendi reditus animaque litandum

Argolica." vulgi quae vox ut venit ad auris,

obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit

ossa tremor, cui fata parent, quem poscat Apollo.

hic Ithacus vatem magno Calchanta tumultu

protrahit in medios; quae sint ea numina divum

flagitat. et mihi iam multi crudele canebant

artificis scelus, et taciti ventura videbant. 2.125

bis quinos silet ille dies tectusque recusat

prodere voce sua quemquam aut opponere morti.

vix tandem, magnis Ithaci clamoribus actus,

composito rumpit vocem et me destinat arae.

adsensere omnes et, quae sibi quisque timebat,

unius in miseri exitium conversa tulere.

“Ahi, disse, che terra ora, quali mari possono

accettarmi? o cosa mai resta più a me misero,

cui mai neppurun posto presso i Danai, ed in più gli stessi

Dardanidi ostili chiedono castighi col sangue?”

A quel gemito gli animi mutarono ed ogni attacco

si bloccò. Esortiamo a dire da quale sangue nato,

o che porti; ricordi che fiducia abbia il catturato.

“Tutto davvero, o re, qualunque sia stato, confesserò

il vero, disse, nè dirò che non sono di razza argolica.

Questo anzitutto; nè se la Fortuna ha reso Misero Sinone,

la malvagia non lo renderà falso e bugiardo.

Se per caso parlando giunse alle tue orecchie qualche notizia

del belide Palamede e l’illustre gloria per fama,

che i Pelasgi sotto falsa accusa con processo sacrilego

mandarono a morte innocente, perchè ostacolava le guerre,

ora lo piangono, privato della luce:

per lui il padre povero mandò me, come compagno ed affine

per parentela in armi qui dai primi anni.

Finchè stava al potere incolume ed aveva prestigio nelle sedute

dei re, anche noi godemmo sia qualche fama che

onore. Dopo che per l’invidia dell’astuto Ulisse,

non dico cose sconosciute, sparì dalle spiagge terrene,

afflitto trascinavo la vita nelle ombre e nel pianto

e tra me sdegnavo la morte dell’amico innocente.

Nè tacqui, pazzo, e mi garantii, se una sorte avesse permesso,

se mai vincitore fossi tornato alla patria Argo,

vendicatore e con le parole smossi duri rancori.

Di qui per me il primo passo del male, di qui sempre Ulisse

ad atterrirmi con nuove accuse, di qui a spargere frasi

ambigue tra il volgo e cercare, consapevole, le armi.

E difatti non riposò, finchè, intermediario Calcante..

Ma perchè io mai rimugino invano cose spiacevoli,

o perchè indugio? se considerate gli Achivi tutti allo stesso modo,

anche sentir ciò basta, suvvia fate vendetta:

questo vorrebbe l’Itaco e caro lo pagherebbero gli Atridi”

Allora proprio vogliamo sapere e chiedere i motivi,

ignari di sì grandi misfatti e dell’arte pelasga.

Prosegue tremando e dice con cuore falso:

“Spesso i Danai desiderarono tentare la fuga, lasciata Troia,

e stanchi ritirarsi dalla lunga guerra;

magari l’avessero fatto. Spesso li ostacolò l’aspra burrasca

del mare ed Austro atterrì i partenti.

Soprattutto quando questo cavallo composto di travi d’acero

s’ergeva, per tutto l’etere i nembi risuonarono.

Perplessi inviamo Euripilo ad interrogare gli oracoli

di Febo, ed egli riporta dai luoghi segreti queste tristi parole:

“Col sangue placaste i venti e con una ragazza sacrificata,

quando all’inizio,o Danai, giungeste alle spiagge iliache;

occorre cercare i ritorni col sangue e sacrificare con una vita

argolica.” Come quella frase venne alle orecchie del volgo,

i cuori stupirono ed un gelido tremore corse nel fondo

delle ossa, a chi accennino i fati, chi richieda Apollo.

Allora l’Itaco trascina in mezzo il vate Calcante

con grande tumulto; richiede quali siano quelle volontà

degli dei. E molti ormai mi predicevan il crudele misfatto

del furfante, e taciti prevedevan i fatti venturi.

Egli tace per ben dieci giorni e nascosto rifiuta

di tradire qualcuno con la sua voce o esporlo alla morte.

Finalmente a stento, spinto dalle grandi grida dell’Itaco,

secondo l’accordo, tronca gli indugi e mi destina all’altare.

Concordarono tutti e quel che ciascuno temeva,

ridotto alla morte di uno solo, lo sopportarono .

Page 18: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

iamque dies infanda aderat; mihi sacra parari

et salsae fruges et circum tempora vittae.

eripui, fateor, leto me et vincula rupi,

limosoque lacu per noctem obscurus in ulva

delitui dum vela darent, si forte dedissent.

nec mihi iam patriam antiquam spes ulla videndi

nec dulcis natos exoptatumque parentem,

quos illi fors et poenas ob nostra reposcent

effugia, et culpam hanc miserorum morte piabunt.

quod te per superos et conscia numina veri,

per si qua est quae restet adhuc mortalibus usquam

intemerata fides, oro, miserere laborum

tantorum, miserere animi non digna ferentis.'

His lacrimis vitam damus et miserescimus ultro.

ipse viro primus manicas atque arta levari

vincla iubet Priamus dictisque ita fatur amicis:

'quisquis es, amissos hinc iam obliviscere Graios

noster eris mihique haec edissere vera roganti:

quo molem hanc immanis equi statuere? quis auctor? 150

quidve petunt? quae religio? aut quae machina belli?'

dixerat. ille dolis instructus et arte Pelasga

sustulit exutas vinclis ad sidera palmas:

'vos, aeterni ignes, et non violabile vestrum

testor numen,' ait, 'vos arae ensesque nefandi,

quos fugi, vittaeque deum, quas hostia gessi:

fas mihi Graiorum sacrata resolvere iura,

fas odisse viros atque omnia ferre sub auras,

si qua tegunt, teneor patriae nec legibus ullis.

tu modo promissis maneas servataque serves

Troia fidem, si vera feram, si magna rependam.

omnis spes Danaum et coepti fiducia belli

Palladis auxiliis semper stetit. impius ex quo

Tydides sed enim scelerumque inventor Ulixes,

fatale adgressi sacrato avellere templo

Palladium caesis summae custodibus arcis,

corripuere sacram effigiem manibusque cruentis

virgineas ausi divae contingere vittas,

ex illo fluere ac retro sublapsa referri

spes Danaum, fractae vires, aversa deae mens.

nec dubiis ea signa dedit Tritonia monstris.

vix positum castris simulacrum: arsere coruscae

luminibus flammae arrectis, salsusque per artus

sudor iit, terque ipsa solo mirabile dictu

emicuit parmamque ferens hastamque trementem. 2.175

extemplo temptanda fuga canit aequora Calchas,

nec posse Argolicis exscindi Pergama telis

omina ni repetant Argis numenque reducant

quod pelago et curvis secum avexere carinis.

et nunc quod patrias vento petiere Mycenas,

arma deosque parant comites pelagoque remenso

improvisi aderunt; ita digerit omina Calchas.

hanc pro Palladio moniti, pro numine laeso

effigiem statuere, nefas quae triste piaret.

hanc tamen immensam Calchas attollere molem

roboribus textis caeloque educere iussit,

ne recipi portis aut duci in moenia posset,

neu populum antiqua sub religione tueri.

nam si vestra manus violasset dona Minervae,

tum magnum exitium quod di prius omen in ipsum

convertant. Priami imperio Phrygibusque futurum;

sin manibus vestris vestram ascendisset in urbem, polipt

ultro Asiam magno Pelopea ad moenia bello

Ed ormai si presentava il giorno esecrando; mi si preparavano

i riti sacri ed i frutti salati e le bende attorno alle tempia.

Mi sottrassi, confeso, alla morte e ruppi le catene,

e nascosto nel limaggioso stagno tra l’erba

m’appiattai, finchè partissero, se mai fossero partiti.

Nè per me più alcuna speranza di veder l’antica patria

nè i dolci figli ed il bramato padre,

ad essi forse essi chiederanno vendette per le nostre fughe

ed espieranno questa colpa colla morte dei miseri.

Perciò ti prego per i celesti e le divinità conoscitori del vero,

per se mai esiste, che resista ancora per i mortali,

la intemerata fede, abbi pietà di sì grandi affanni,

abbi pietà d’un cuoreche sopporta cose non degne.

Per queste lacrime concediamo la vita ed inoltre commiseriamo.

Lo stesso Priamo per primo ordina che si levino le manette

e le strette catene e così parla con parole amiche:

“Chiunque sia, dimentica ormai da ora i Grai perduti,

sarai nostro ed a me che chiedo questo, racconta il vero:

perchè costruirono questa mole di immenso cavallo? chi l’autore?

o cosa chiedono? quale voto? o quale macchina di guerra?

Aveva detto. Lui, istruito dalle frodi e dall’arte pelasga

alzò al cielo le palme liberate dalle catene:

“Voi, fuochi eterni, e la vostra non violabile maestà chiamo

a testimonio,disse, voi altari e spade nefande,

che rifuggii, e bende degli dei, che portai come vittima:

mi è lecito sciogliere i sacri giuramenti dei Grai,

lecito odiare gli uomini e portare tutto alla luce,

se copron qualcosa, non son tenuto da alcuna legge di patria.

Tu però mantienti alle promesse e tu, Troia salvata, salvami

la lealtà, se riferisco il vero, se ricompenso alla grande.

Ogni speranza dei Danai e la fiducia della guerra intrapresa

stette sempre negli aiuti di Pallade. Ma da quando l’empio

Tidide infatti e l’inventore di delitti Ulisse, avvicinatisi,

osarono strappare dal tempio consacrato il fatale Palladio,

uccise le guardie dell’altissima rocca,

rubarono la sacra effigie e con mani cruente (osaron)

toccare le bende virginee della dea,

da allora svaniva e scaduta si ritirava indietro

la speranza dei Danai, spezzate le forze, distolta la mente della dea.

Nè la Tritonia diede quei segnali con dubbiosi prodigi.

Appena posato il simulacro nel campo: arsero lampeggianti

fiamme, sbarrati gli occhi, e corse per le membra salato

sudore, e tre volte essa balzò dal suolo, straordinario a dirsi,

e reggendo lo scudo e la lancia tremante.

Subito Calcante profetizza che occorre prender il mar con la fuga,

nè può Pergamo esser distrutta dalle armi argoliche

se non riprendano da Argo gli auspici e riconducano la divinità

che per mare e conle curve carene han portato con sè.

Ed ora poichè col vento si diressero alla patria Micene, e preparano

armi e gli deicome compagni e si presenteranno improvvisi,

ripassato il mare; così Calcante interpreta i prodigi.

Ammoniti, costruirono questa effige al posto del Palladio,

al posto della maesta lesa, che espiasse il triste sacrilegio.

Calcante tuttavia ordinò di innalzare questa immensa mole,

e di alzarla fino al cielo, collegate le travi,

che non potesse esser accolta dalle porte e condotta dentro le mura,

nè proteggere il popolo sotto l’antica protezione.

Infatti se la vostra mano avesse violato i doni a Minerva,

allora una grande rovina, ( che gli dei prima rivolgano contro

lo stesso presagio) sarebbe accaduta per il potere di Priamo ed i Frigi

se invece con le vostre mani fosse salita nella vostra città,

l’Asia inoltre sarebbe giunta alle mura pelopee con gran guerra

Page 19: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

venturam, et nostros ea fata manere nepotes.'

e quei destini proteggerebbero i nostri nipoti”.

DE LAOCOONTIS MISERO INTERITU (2.195-227)

Talibus insidiis periurique arte Sinonis 2.195

credita res, captique dolis lacrimisque coactis

quos neque Tydides nec Larisaeus Achilles,

non anni domuere decem, non mille carinae.

Hic aliud maius miseris multoque tremendum

obicitur magis atque improvida pectora turbat.

Laocoon, ductus Neptuno sorte sacerdos,

sollemnis taurum ingentem mactabat ad aras.

ecce autem gemini a Tenedo tranquilla per alta

horresco referens immensis orbibus angues

incumbunt pelago pariterque ad litora tendunt;

pectora quorum inter fluctus arrecta iubaeque

sanguineae superant undas, pars cetera pontum

pone legit sinuatque immensa volumine terga.

fit sonitus spumante salo; iamque arva tenebant

ardentisque oculos suffecti sanguine et igni

sibila lambebant linguis vibrantibus ora.

diffugimus visu exsangues. illi agmine certo

Laocoonta petunt; et primum parva duorum

corpora natorum serpens amplexus uterque

implicat et miseros morsu depascitur artus;

post ipsum auxilio subeuntem ac tela ferentem

corripiunt spirisque ligant ingentibus; et iam

bis medium amplexi, bis collo squamea circum

terga dati superant capite et cervicibus altis.

ille simul manibus tendit divellere nodos

perfusus sanie vittas atroque veneno,

clamores simul horrendos ad sidera tollit:

qualis mugitus, fugit cum saucius aram

taurus et incertam excussit cervice securim.

at gemini lapsu delubra ad summa dracones

effugiunt saevaeque petunt Tritonidis arcem,

sub pedibusque deae clipeique sub orbe teguntur.

IL SACERDOTE LAOCOONTE (2.195-227)

Con tali insidie e con l’arte dello spergiuro Sinone

la cosa fu creduta e catturati con inganni e lacrime costrette

quelli che non domarono nè il Tidide nè Achille larisseo,

non dieci anni , non mille carene.

Qui un’altra cosa maggiore si presenta ai miseri e più

tremenda e turba gli animi inesperti.

Laocoonte, sacerdote estratto a sorte per Nettuno,

presso i solenni altari uccideva un enorme toro.

Ma ecco da Tenedo serpenti gemelli per l’alto mare tranquillo

(inorridisco raccontandolo) con immensi giri

incombono sul mare ed insieme si dirigono ai lidi;

ma i loro petti alzati tra i flutti e le creste

sanguinee superano le onde l’altra parte raccoglie

dietro e incurva i dorsi immensi con una spira.

C’è un fragore, spumeggiando il mare; ed ormai tenevano i campi

iniettati gli ardenti occhi di sangue e di fuoco

lambivano le sibilanti bocche con le lingue vibranti.

Scappiamo pallidi in volto. Quelli in schiera sicura

vano su Laocoonte; ed anzitutto entrambi i serpenti,

abbracciati i piccoli corpi dei due figli

li avvolgono e divorano col morso le misere membra;

poi afferran lui stesso che accorre e porta le armi

e lo legano con enormi spire; ed ormai

abbracciatolo due volte nel mezzo, due volte circondatogli

il collo con gli squamosi dorsi lo superan con testa ed alti colli.

Egli tenta con le mani divellere i nodi

macchiate le bende di bava e nero veleno,

insieme alza alle stelle terribili grida:

quali i muggiti, quando un toro ferito sfugge l’altare

e scuote dal capo la scure incerta.

Ma i draghi gemelli di corsa fuggono ai sommi templi

e cercano la rocca della crudele tritonide,

si nascondono sotto i piedi della dea e sotto il cerchio dello scudo.

DE EQUO INTRA MOENIA (2.228-267)

tum vero tremefacta novus per pectora cunctis 2.228

insinuat pavor, et scelus expendisse merentem

Laocoonta ferunt, sacrum qui cuspide robur

laeserit et tergo sceleratam intorserit hastam.

ducendum ad sedes simulacrum orandaque divae

numina conclamant.

dividimus muros et moenia pandimus urbis.

accingunt omnes operi pedibusque rotarum

subiciunt lapsus, et stuppea vincula collo

intendunt; scandit fatalis machina muros

feta armis. pueri circum innuptaeque puellae

sacra canunt funemque manu contingere gaudent;

illa subit mediaeque minans inlabitur urbi.

o patria, o divum domus Ilium et incluta bello

moenia Dardanidum. quater ipso in limine portae

substitit atque utero sonitum quater arma dedere;

instamus tamen immemores caecique furore

et monstrum infelix sacrata sistimus arce.

IL CAVALLO TRA LE MURA (2. 228- 267)

Allora davvero nei cuori atterriti a tutti si insinua

un nuovo terrore e dicono che Laocoonte meritandolo

ha pagato il delitto, lui che violò con la punta il rovere

sacro e scagliò la lancia sciagurata nel fianco.

Gridano che si deve condurre nelle case la statua e pregare

la maestà della dea.

Dividiamo le mura ed i baluardi apriamo della città.

Tutti s’accingono all’opera ed ai piedi mettono scorrimenti

di ruote e tendono al collo corde di stoppa;

la macchina fatale sale le mura

piena di armi. Attorno ragazzi e vergini fanciulle

cantano inni e gioiscono toccare la fune con mano;

ella avanza e minacciando scorre in mezzo alla città.

O patria, o Ilio, casa degli dei e mura dei Dardanidi

famose in guerra. Quattro volte sulla soglia stessa della porta

tentennò e quattro volte nel ventre le armi diedero un suono.

Insistiamo tuttavia smemorati e ciechi di pazzia

e sistemiamo il mostro funesto nella rocca consacrata.

Page 20: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

tunc etiam fatis aperit Cassandra futuris

ora dei iussu non umquam credita Teucris.

nos delubra deum miseri, quibus ultimus esset

ille dies, festa velamus fronde per urbem.

Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox 2.250

involvens umbra magna terramque polumque

Myrmidonumque dolos; fusi per moenia Teucri

conticuere; sopor fessos complectitur artus.

et iam Argiva phalanx instructis navibus ibat

a Tenedo tacitae per amica silentia lunae

litora nota petens, flammas cum regia puppis

extulerat, fatisque deum defensus iniquis

inclusos utero Danaos et pinea furtim

laxat claustra Sinon. illos patefactus ad auras

reddit equus laetique cavo se robore promunt

Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Ulixes,

demissum lapsi per funem, Acamasque Thoasque

Pelidesque Neoptolemus primusque Machaon

et Menelaus et ipse doli fabricator Epeos.

invadunt urbem somno vinoque sepultam;

caeduntur vigiles, portisque patentibus omnis

accipiunt socios atque agmina conscia iungunt.

Allora anche Cassandra apre la bocca ai fati futuri

mai creduta dai Teucri per ordine del dio.

Noi miseri, per i quali sarebbe stato l’ultimo quel giorno,

orniamo i templi di fronde festosa per la città.

Intanto il cielo gira e dall’Oceano corre la notte

avvolgendo con la grande ombra e terra e polo

ed inganni dei Mirmidoni; sparsi per le mura i Teucri

tacquero; il sopore abbraccia le stanche membra.

E ormai la falange argiva, allestite le navi, andava

da Tenedo nei complici silenzi della tacita luna

cercando i noti lidi, quando la poppa regia aveva alzato

fiamme, e difeso dagli iniqui fati degli dei

Sinone apre furtivamente i Danai richiusi nel ventre

e le prigioni di pino. Il cavallo spalancato li restituisce

all’aria e lieti si traggono dal cavo rovere

i capi Tessandro e Stenelo ed il crudele Ulisse,

scivolati dalla fune calata, Acamante e Toante

ed il pelide Neottolemo e Macaone per primo

e Menelao e lo stesso costruttore dell’inganno Epeo.

Invadono la città sepolta nel sonno e nel vino;

son sgozzate le guardie, e spalancandosi le porte accolgono

tutti i compagni e uniscon le schiere alleate.

DE HECTORIS UMBRA (2.268-297)

Tempus erat quo prima quies mortalibus aegris 2.268

incipit et dono divum gratissima serpit.

in somnis, ecce, ante oculos maestissimus Hector

visus adesse mihi largosque effundere fletus,

raptatus bigis ut quondam, aterque cruento

pulvere perque pedes traiectus lora tumentis.

ei mihi, qualis erat, quantum mutatus ab illo

Hectore qui redit exuvias indutus Achilli

vel Danaum Phrygios iaculatus puppibus ignis.

squalentem barbam et concretos sanguine crinis

vulneraque illa gerens, quae circum plurima muros

accepit patrios. ultro flens ipse videbar

compellare virum et maestas expromere voces:

'o lux Dardaniae, spes o fidissima Teucrum,

quae tantae tenuere morae? quibus Hector ab oris

exspectate venis? ut te post multa tuorum

funera, post varios hominumque urbisque labores

defessi aspicimus. quae causa indigna serenos

foedavit vultus? aut cur haec vulnera cerno?'

ille nihil, nec me quaerentem vana moratur,

sed graviter gemitus imo de pectore ducens,

'heu fuge, nate dea, teque his' ait 'eripe flammis.

hostis habet muros; ruit alto a culmine Troia.

sat patriae Priamoque datum: si Pergama dextra

defendi possent, etiam hac defensa fuissent.

sacra suosque tibi commendat Troia penatis;

hos cape fatorum comites, his moenia quaere

magna pererrato statues quae denique ponto.'

sic ait et manibus vittas Vestamque potentem

aeternumque adytis effert penetralibus ignem.

L'OMBRA DI ETTORE ( 2. 268 - 297)

Era il tempo in cui per gli stanchi mortali il primo sonno

comincia e serpeggia graditissimo per dono degli dei.

Nei sogni, ecco, davanti agli occhi mi sembrò presentarsi

Ettore mestissimo e versare larghi pianti ,

come quando strappato dalle bighe e nero di cruenta polvere

e trafitto nei piedi gonfi per le cinghie.

Ahimè, qual era, quanto mutato da quell’Ettore

che ritorna rivestito delle spoglie d’Achille

o dopo aver gettato fuochi frigi sulle poppe dei Danai.

portando una barba incolta e capelli uinzuppati di sangue

e quelle ferite, che numerosissime ricevette attorno

alle mura patrie. Inoltre mi sembrava che io piangendo

chiamassi l’eroe ed esprimessi angosciose frasi:

“O luce dei Dardania, o sicurissima speranza dei Teucri,

quali sì lunghi indugi ti trattennero? Da quali spiagge vieni,

o aspettato Ettore? come ti vediamo dopo molte morti

dei tuoi, dopo vari affanni di uomini e della città,

noi stanchi. Quale indegna causa macchiò

le fattezze serene? o percchè scorgo queste ferite?

Egli nulla, nè aspetta me che chiedo cose vane,

ma traendo dolorosamente dal profondo del cuore i gemiti:

“Ah. fuggi, figlio di dea, dice, e togliti da queste fiamme.

Il nemico tiene le mura; Troia crolla dall’alta cima.

Abbastanza fu dato alla patria e a Priamo: se Pergamo si fosse potuta

difendere con la destra, sarebbe stata difesa anche da questa.

Troia ti consegna le cose sacre ed i Penati;

prendi questi come compagni dei fati, con questi cerca le grandi

mura che infine costruirai, percorso il mare”.

Così dice e con le mani trae fuori dai profondi penetrali le

bende, Vesta potente e l’eterno fuoco.

DE TROIA INCENSA (2.300-317)

Diverso interea miscentur moenia luctu,

L'INCENDIO DI TROIA (2. 300- 317)

Intanto le mura son sconvolte dovunque dal pianto

Page 21: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

et magis atque magis, quamquam secreta parentis

Anchisae domus arboribusque obtecta recessit, 2.300

clarescunt sonitus armorumque ingruit horror.

excutior somno et summi fastigia tecti

ascensu supero atque arrectis auribus asto:

in segetem veluti cum flamma furentibus Austris

incidit, aut rapidus montano flumine torrens

sternit agros, sternit sata laeta boumque labores

praecipitisque trahit silvas; stupet inscius alto

accipiens sonitum saxi de vertice pastor.

tum vero manifesta fides, Danaumque patescunt

insidiae. iam Deiphobi dedit ampla ruinam

Volcano superante domus, iam proximus ardet

Ucalegon; Sigea igni freta lata relucent.

exoritur clamorque virum clangorque tubarum.

arma amens capio; nec sat rationis in armis,

sed glomerare manum bello et concurrere in arcem

cum sociis ardent animi; furor iraque mentem

praecipitat, pulchrumque mori succurrit in armis.

e più e più, benchè la casa del padre Anchise appartata

e protetta da piante sia lontana,

i suoni si precisano e l’orror delle armi sovrasta.

Mi scuoto dal sonno e supero la cima dell’alto tetto

in salita e sto con le orecchie tese:

come quando, infuriando gli Austri una fiamma cade

sul raccolto, o un rapido torrente dal corso montano

travolge i campi, travolge i fertili prati e le fatiche dei buoi

e trascina le selve a precipizio; stupisce ignaro il pasore

sentendo il frastuono dalla cima di una rupe.

Allora davvero è manifeta la lealtà, e si svelano le insidie

dei Danai. Ormai la vasta casa di Deifobo presentò il crollo,

vincendo Vulcano, ormai brucia il vicino

Ucalegonte; col fuoco spendono i vasti flutti sigei.

Sorge un clamore d’eroi ed un fragore di trombe.

Pazzo prendo le armi; nè sufficiente conto nelle armi,

gli animi ardono di raccogliere un gruppo per la guerra

edaccorrere sulla rocca coi compagni; ira e pazzia sconvolge

la mente, si presenta bello morire in armi.

DE PANTHI TRISTISSIMO NUNTIO (2.318-360)

Ecce autem telis Panthus elapsus Achivum, 2.318

Panthus Othryades, arcis Phoebique sacerdos,

sacra manu victosque deos parvumque nepotem

ipse trahit cursuque amens ad limina tendit.

'quo res summa loco, Panthu? quam prendimus arcem?'

vix ea fatus eram gemitu cum talia reddit:

'venit summa dies et ineluctabile tempus

Dardaniae. fuimus Troes, fuit Ilium et ingens

gloria Teucrorum; ferus omnia Iuppiter Argos

transtulit; incensa Danai dominantur in urbe. 2,327

arduus armatos mediis in moenibus astans

fundit equus victorque Sinon incendia miscet

insultans. portis alii bipatentibus adsunt,

milia quot magnis umquam venere Mycenis;

obsedere alii telis angusta viarum

oppositis; stat ferri acies mucrone corusco

stricta, parata neci; vix primi proelia temptant

portarum vigiles et caeco Marte resistunt.'

talibus Othryadae dictis et numine divum

in flammas et in arma feror, quo tristis Erinys,

quo fremitus vocat et sublatus ad aethera clamor.

addunt se socios Rhipeus et maximus armis

Epytus, oblati per lunam, Hypanisque Dymasque 2.340

et lateri adglomerant nostro, iuvenisque Coroebus

Mygdonides - illis ad Troiam forte diebus

venerat insano Cassandrae incensus amore

et gener auxilium Priamo Phrygibusque ferebat,

infelix qui non sponsae praecepta furentis

audierit.

quos ubi confertos ardere in proelia vidi,

incipio super his: 'iuvenes, fortissima frustra

pectora, si vobis audentem extrema cupido

certa sequi, quae sit rebus fortuna videtis:

excessere omnes adytis arisque relictis

di quibus imperium hoc steterat; succurritis urbi

incensae. moriamur et in media arma ruamus.

una salus victis nullam sperare salutem.'

sic animis iuvenum furor additus. inde, lupi ceu 2.355

IL TERRIBILE ANNUNCIO DI PANTO ( 2.318 - 360)

Ma ecco Panto sfuggito alle armi degli Achivi,

Panto otriade, sacerdote della rocca e di Apollo,

egli trascina per mano le cose sacre e gli dei vinti ed il piccolo

nipote e pazzo di corsa tende alle porte.

“Dove la situazione estrema, Panto? che baluardo prendiamo?

appena così avevo parlato che con gemito grida:

“E’ giunto il giorno estremo ed il momento ineluttabile

della Dardania. Fummo Troiani, fu Ilio e l’immensa

gloria dei Teucri; il crudele Giove tutto trasferì

ad Argo; i Danai dominano nella città incendiata.

L’alto cavallo stando in mezzo alle mura versa

armati e Sinone vincitore esultante sparge

incendi. Altri si presentano alle porte spalancate,

quante migliaia mai vennero dalla grande Micene;

altri occuparono con le armi spianate le vie strette;

la schiera serrata sta con la punta lampeggiante

della spada, pronta alla strage; a stento le prime guardie

delle porte tentano scontri e resistono con Marte cieco”.

Da tali parole dell’otriade e dalla volontà degli dei

son portato tra le fiamme e tra le armi, dove la triste Erinni,

dove il fragore chiama ed il grido alzato alcielo.

Si aggiungono compagni Rifeo ed Epito grandissimo

in armi offertisi dalla luna, ed Ipani e Dimante

e s’uniscono al nostro fianco ed il Giovane Corebo

migdonide - per caso era giunto in quei giorni a Troia

acceso di pazzo amore per Cassandra

e da genero portava aiuto a Priamo ed ai Frigi,

infelice, da non ascoltare i consigli della promessa

invasata...

Come li vedo riuniti bruciare per gli scontri,

sopra essi comincio: “Giovani, cuori invano

fortissimi, se l’estrema volontà è sicura in voi di seguire

chi osa, vedete quale sia la fortuna della situazione:

se ne sono andati, abbandonati i penetrali e gli altari,

tutti gli dei, per i quali questo regno era durato; voi soccorrete

una città incendiata. Moriamo e gettiamoci in mezzo alle armi.

Una sola speranza per i vinti: sperare nessuna salvezza”.

Così si aggiunse furore nei cuori dei giovani. Poi, come lupi

Page 22: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

raptores atra in nebula, quos improba ventris

exegit caecos rabies catulique relicti

faucibus exspectant siccis, per tela, per hostis

vadimus haud dubiam in mortem mediaeque tenemus

urbis iter; nox atra cava circumvolat umbra.

rapaci in nera nebbia, che ciechi la malvagia

fame ha spinto ed i cuccioli lasciati aspettano

con le fauci secche, tra armi, tra nemici

andiamo ad una morte non dubbia e teniamo la via

del centro della città; una notte nera avvolge di cava ombra.

DE IMPETU IN ANDROGEUM GRAECUM

(2.361-401)

quis cladem illius noctis, quis funera fando 2.361

explicet aut possit lacrimis aequare labores?

urbs antiqua ruit multos dominata per annos;

plurima perque vias sternuntur inertia passim

corpora perque domos et religiosa deorum

limina. nec soli poenas dant sanguine Teucri;

quondam etiam victis redit in praecordia virtus

victoresque cadunt Danai. crudelis ubique

luctus, ubique pavor et plurima mortis imago.

Primus se Danaum magna comitante caterva

Androgeos offert nobis, socia agmina credens

inscius, atque ultro verbis compellat amicis:

'festinate, viri. nam quae tam sera moratur

segnities? alii rapiunt incensa feruntque

Pergama: vos celsis nunc primum a navibus itis?' 2.375

dixit, et extemplo neque enim responsa dabantur

fida satis sensit medios delapsus in hostis.

obstipuit retroque pedem cum voce repressit.

improvisum aspris veluti qui sentibus anguem

pressit humi nitens trepidusque repente refugit

attollentem iras et caerula colla tumentem,

haud secus Androgeos visu tremefactus abibat.

inruimus densis et circumfundimur armis,

ignarosque loci passim et formidine captos

sternimus; aspirat primo Fortuna labori.

atque hic successu exsultans animisque Coroebus

'o socii, qua prima' inquit 'Fortuna salutis

monstrat iter, quaque ostendit se dextra, sequamur:

mutemus clipeos Danaumque insignia nobis

aptemus. dolus an virtus, quis in hoste requirat?

arma dabunt ipsi.' sic fatus deinde comantem

Androgei galeam clipeique insigne decorum

induitur laterique Argivum accommodat ensem.

hoc Rhipeus, hoc ipse Dymas omnisque iuventus

laeta facit: spoliis se quisque recentibus armat.

vadimus immixti Danais haud numine nostro

multaque per caecam congressi proelia noctem

conserimus, multos Danaum demittimus Orco.

diffugiunt alii ad navis et litora cursu

fida petunt; pars ingentem formidine turpi 2.400

scandunt rursus equum et nota conduntur in alvo.

BATTAGLIA CON ANDROGEO ( 2. 361 - 401)

Chi spiegherebbe parlando la strage di quella notte,

chi le morti o potrebbe eguagliare le angosce con lacrime?

La città antica che ha dominato per molti anni crolla;

e moltissimi corpi inerti qua e là son stesi per le vie

e per le case e le soglie consacrate degli dei.

Ma non da soli i Teucri pagano il fio con il sangue;

a volte an che ai vinti il valore ritorna nei cuori

ed i vittoriosi Danai cadono. Crudele ovunque

il lutto, ovunque terrore e frequentissima l’immagine della morte.

Primo dei Danai ci si offre, accompagnandolo una grande schiera,

Androgeo, credendoci schiera alleata

ignaro, ed inoltre chiama con parole amiche:

“Affrettatevi, uomini. Quale sì lenta indolenza

attarda? altri rapinano e portan via Pergamo

incendiata: voi venite appena adesso dalle alte navi?”

Disse e subito, non si davan risposte davvero abbastanza fidate,

si accorse caduto in mezzo ai nemici.

Si stupiì e trasse indietro il piede con la frase.

Come chi calpestò in terra un serpente improvviso

negli aspri sentieri e tentando trepidante subito schiva

quello che alza le ire e che gonfia i livido colli,

non diversamente Androgeo se n’andava atterrito alla vista.

Attacchiamo e siamo immischiati con le fitte armi,

qua e là ignari del posto e presi da terrore li

stendiamo; la Fortuna favorisce la prima fatica.

Ed allora Corebo esultando per il successo ed il coraggio

“O compagni, disse, dove la prima Fortuna mostra

la via della salvezza, e dove si offre favorevole, seguiamola:

cambiamo gli scudi dei Danai e adattiamoci

le insegne. Frode o coraggio, chi indagherebbe nel nemico?

Loro daranno le armi”. Così detto, poi indossa l’elmo

chiomato di Androgeo e l’insegna decorata

e adatta al fianco la spada argiva.

Rifeo, lo stesso Dimante e tutta la gioventù contenta

fa questo: ciascuno si arma delle spoglie recenti.

Andiamo mischiati ai Danai non sotto una nostra divinità

ed avanzati attacchiamo molti scontri nella cieca notte,

spediamo all’Orco molti dei Danai.

Alcuni fuggono alle navi e di corsa cercano

i lidi fidati; una parte con vergognosa paura salgono

l’enorme cavallo di nuovo e si nascondono nel ventre noto.

DE CASSANDRA CAPTA (2.402-437)

Heu nihil invitis fas quemquam fidere divis. 2.402

ecce trahebatur passis Priameia virgo

crinibus a templo Cassandra adytisque Minervae

ad caelum tendens ardentia lumina frustra,

lumina, nam teneras arcebant vincula palmas.

non tulit hanc speciem furiata mente Coroebus

LA VERGINE CASSANDRA ( 2. 402 - 437)

Ahimè, a nessuno è lecito sperare nulla con gli dei contrari.

Ecco la vergine priamea, sciolti i capelli, Cassandra,

trascinata dal tempio e dai penetrali di Minerva,

alzando incavo al cielo gli occhi ardenti,

gli occhi, poichè catene bloccavano le tenere palme.

Non sopportò questa vista con la mente impazzita Corebo

Page 23: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

et sese medium iniecit periturus in agmen;

consequimur cuncti et densis incurrimus armis.

hic primum ex alto delubri culmine telis

nostrorum obruimur oriturque miserrima caedes

armorum facie et Graiarum errore iubarum.

tum Danai gemitu atque ereptae virginis ira

undique collecti invadunt, acerrimus Aiax

et gemini Atridae Dolopumque exercitus omnis:

adversi rupto ceu quondam turbine venti

confligunt, Zephyrusque Notusque et laetus Eois

Eurus equis; stridunt silvae saevitque tridenti

spumeus atque imo Nereus ciet aequora fundo.

illi etiam, si quos obscura nocte per umbram

fudimus insidiis totaque agitavimus urbe,

apparent; primi clipeos mentitaque tela

agnoscunt atque ora sono discordia signant.

ilicet obruimur numero, primusque Coroebus

Penelei dextra divae armipotentis ad aram 2.425

procumbit; cadit et Rhipeus, iustissimus unus

qui fuit in Teucris et servantissimus aequi

dis aliter visum; pereunt Hypanisque Dymasque

confixi a sociis; nec te tua plurima, Panthu,

labentem pietas nec Apollinis infula texit.

Iliaci cineres et flamma extrema meorum,

testor, in occasu vestro nec tela nec ullas

vitavisse vices, Danaum et, si fata fuissent

ut caderem, meruisse manu. divellimur inde,

Iphitus et Pelias mecum quorum Iphitus aevo

iam gravior, Pelias et vulnere tardus Ulixi,

protinus ad sedes Priami clamore vocati.

e si gettò in mezzo alla schiera per morire;

inseguiamo tutti e corriamo in fitte armi.

Qui dapprima dall’alta cima del tempio siam colpiti

dai dardi dei nostri e nasce una miserrima strage

per la foggia delle armi e per l’inganno dei pennacchi grai.

Allora i Danai per il dolore el’ra della vergine strappata

radunati da ogni parte attaccano, il fortissimo Aiace

ed i fretelli Atridi e tutto l’esercito dei Dolopi:

come a volte venti contrari, scoppiata una burrasca,

si scontrano, e Zefiro e Noto ed Euro, felice

per i vcavalli eoi; stridon le selve ed infuria spumoso

Nereo col tridente e provoca le acque dall’estremo fondo.

Anch’essi, che nell’oscura notte nell’ombra

vincemmo con gli inganni e cacciammo per tutta la città,

appaiono; per primi riconoscono gli scudi e le false armi

e notano i volti discordanti dall’accento.

Subito siam travolti dal numero. E per primo Corebo

per mano di Peneleo stramazza all’altare della dea

armipotente; cade pure Rifeo, unico il più giusto

che ci fu tra i Teucri e scupolosissimo del giusto,

agli dei parve altrimenti; periscono Ipani e Dimante

trafitti dagli amici; nè ti protesse morente, Panto,

la tua massimavirtù nè la benda di Apollo.

O ceneri iliache e fiamma estrema dei miei,

chiamo a testimonio di non aver evitato nella vostra caduta

nè frecce nè alcuna situazione, e se ci fossero stati i fati

percgè cadessi, l’avrei meritato per mano dei Danai. Di lì ci

atrappiamo, Ifito e Pelia con me, ma di essi Ifito ormai più vecchio

d’età, anche Pelia lento per una ferita di Ulisse,

subito chiamati da grida al palazzo di Priamo.

DE GRAECORUM IMPETU IN PRIAMI REGIAM

(2.438-505)

hic vero ingentem pugnam, ceu cetera nusquam 2.438

bella forent, nulli tota morerentur in urbe,

sic Martem indomitum Danaosque ad tecta ruentis

cernimus obsessumque acta testudine limen.

haerent parietibus scalae postisque sub ipsos

nituntur gradibus clipeosque ad tela sinistris

protecti obiciunt, prensant fastigia dextris.

Dardanidae contra turris ac tota domorum

culmina convellunt; his se, quando ultima cernunt,

extrema iam in morte parant defendere telis,

auratasque trabes, veterum decora alta parentum,

devolvunt; alii strictis mucronibus imas

obsedere fores, has servant agmine denso. 2.450

instaurati animi regis succurrere tectis

auxilioque levare viros vimque addere victis.

Limen erat caecaeque fores et pervius usus

tectorum inter se Priami, postesque relicti

a tergo, infelix qua se, dum regna manebant,

saepius Andromache ferre incomitata solebat

ad soceros et avo puerum Astyanacta trahebat.

evado ad summi fastigia culminis, unde

tela manu miseri iactabant inrita Teucri.

turrim in praecipiti stantem summisque sub astra

eductam tectis, unde omnis Troia videri

et Danaum solitae naves et Achaica castra,

adgressi ferro circum, qua summa labantis

ASSALTO ALLA REGGIA DI PRIAMO

(2. 438 - 505)

Qui davvero vediamo un’aspra battaglia, come se altri

scontri non ci fossero altrove, nessuno morisse in tutta la città,

così Marte indomito ed i Danai scagliantisi contro le mura

e la porta assediata, creatasi una testuggine.

Le scale s’appoggiano alle pareti e sotto gli stessi portoni

si muovono per i gradini e protetti con le sinistre (mani)

oppongono gli scudi ai dardi, con le destre afferrano i tetti.

I dardanidi di fronte divellono le torri e tutte le coperture

delle case; con queste armi, poichè vedono la fine,

cercano di difendersi ormai in punto di morte,

e scagliano le travi dorate, alte decorazioni degli antichi

antenati; altri sguainate le spade hanno occupato la parte bassa

delle porte, le difendono in schiera serrata.

Gli animi rinfrancati accorrono alle case del re

e rianimano con l’aiuto gli eroi e danno vigoria ai vinti.

C’era un’entrata e porte segrete e passaggio solito tra loro

dei palazzi di Priamo, e ingressi abbandonati

dietro, dove abbastanza spesso l’infelice Andromaca, finchè

duravano i regni di Priamo, soleva recarsi, non accompagnata,

e conduceva Astianatte bambino dai suoceri e dal nonno.

Esco sulle cime del tetto più alto, da dove i miseri

Troiani scagliavano con forza gli inutili dardi.

Una torre che s’ergeva a picco, alzata dai tetti

fino alle stelle, si vedeva tutta Troia

e le solite navi dei Teucri ed i campi achei,

attaccatala attorno col ferro, dove i piani superiori

Page 24: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

iuncturas tabulata dabant, convellimus altis

sedibus impulimusque; ea lapsa repente ruinam

cum sonitu trahit et Danaum super agmina late

incidit. ast alii subeunt, nec saxa nec ullum

telorum interea cessat genus.

Vestibulum ante ipsum primoque in limine Pyrrhus

exsultat telis et luce coruscus aena:

qualis ubi in lucem coluber mala gramina pastus,

frigida sub terra tumidum quem bruma tegebat,

nunc, positis novus exuviis nitidusque iuventa,

lubrica convolvit sublato pectore terga

arduus ad solem, et linguis micat ore trisulcis. 2.475

una ingens Periphas et equorum agitator Achillis,

armiger Automedon, una omnis Scyria pubes

succedunt tecto et flammas ad culmina iactant.

ipse inter primos correpta dura bipenni

limina perrumpit postisque a cardine vellit

aeratos; iamque excisa trabe firma cavavit

robora et ingentem lato dedit ore fenestram.

apparet domus intus et atria longa patescunt;

apparent Priami et veterum penetralia regum,

armatosque vident stantis in limine primo.

at domus interior gemitu miseroque tumultu

miscetur, penitusque cavae plangoribus aedes

femineis ululant; ferit aurea sidera clamor.

tum pavidae tectis matres ingentibus errant

amplexaeque tenent postis atque oscula figunt.

instat vi patria Pyrrhus; nec claustra nec ipsi

custodes sufferre valent; labat ariete crebro

ianua, et emoti procumbunt cardine postes.

fit via vi; rumpunt aditus primosque trucidant

immissi Danai et late loca milite complent. 2.500

non sic, aggeribus ruptis cum spumeus amnis

exiit oppositasque evicit gurgite moles,

fertur in arva furens cumulo camposque per omnis

cum stabulis armenta trahit. vidi ipse furentem

caede Neoptolemum geminosque in limine Atridas,

vidi Hecubam centumque nurus Priamumque per aras

sanguine foedantem quos ipse sacraverat ignis.

quinquaginta illi thalami, spes tanta nepotum,

barbarico postes auro spoliisque superbi

procubuere; tenent Danai qua deficit ignis.

offrivano giunture vacillanti, sradichiamo dalle alte

basi e spingiamo; essa scivolata subito produce un crollo

con fragore e cade largamente sopra le schiere

de Danai. Ma altri subentrano, nè frattanto cessano pietre

nè alcun genere di proiettili.

Davanti allo stesso vestibolo e sulla prima soglia Pirro

esulta spendente di armi e di luce bronzea:

quale un serpente alla luce, nutrito di erbe maligne,

che il freddo inverno proteggeva furioso sotto terra,

ora, cambiate le pelli, nuovo e fresco di giovinezza,

alzato il petto avvolge i dorsi levigati

dritto al sole e vibra in bocca con le lingue trifide.

Insieme l’enorme Perifante e l’auriga dei cavalli d?achille,

lo scudiero Automedonte, insieme tutta la gioventù sciria

accorrono alla casa e gettano fiamme ai tetti.

Lui tra i primi, afferrata una bipenne, spezza

le dure soglie e svelle dal cardine gli stipiti

di bronzo; ed ormai tagliata la trave scavò i saldi

roveri ed aprì con largo squarcio un’enorme finestra.

La casa appare all’interno esi aprono i lunghi atri;

appaiono i penetrali di Priamo e degli antichi re,

e vedono armati stanti sul limitar della soglia.

Ma la casa interna è sconvolta da gemito e misero allarme

e di dentro i cavi palazzi ululano di lamenti

femminili; il grido ferisce le stelle dorate.

Allora le madri atterrite errano tra le immense stanze

e abbraciatele stringono gli stipiti e stampano baci.

Pirro incombe con la violenza del padre; nè sbarre nè le stesse

cuguardie valgono a resistere; crolla la porta per l’ariete

continuo, e gli stipiti cadono strappati dal cardine.

La strada vi fa a forza; i Danai spaccano gli ingressi ed entrati

trucidano i primi e largamente empiono i luoghi di soldataglia.

Non così, quando, rotti gli argini, un torrente spumeggiante

è uscito superato col gorgo le opposte barriere,

si getta furente nei campi e per tutte le piane

trascina con le stalle gli armenti. Io stesso vidi furente

di strage Neottolemo ed i fratelli Atridi sulla soglia,

vidi Ecuba e le cento nuore e Priamo tra gli altari

macchiando di sangue i fuochi che aveva consacrato.

Quei cinquanta talami, sì grande speranza di nipoti,

glii stipiti superbi d’oro barbarico e di spoglie

crollarono; i Danai occupano dove il fuoco arretra.

DE PRIAMI INTERITU (2.506-558)

Forsitan et Priami fuerint quae fata requiras. 2.506

urbis uti captae casum convulsaque vidit

limina tectorum et medium in penetralibus hostem,

arma diu senior desueta trementibus aevo

circumdat nequiquam umeris et inutile ferrum

cingitur, ac densos fertur moriturus in hostis.

aedibus in mediis nudoque sub aetheris axe

ingens ara fuit iuxtaque veterrima laurus

incumbens arae atque umbra complexa penatis.

hic Hecuba et natae nequiquam altaria circum,

praecipites atra ceu tempestate columbae,

condensae et divum amplexae simulacra sedebant.

ipsum autem sumptis Priamum iuvenalibus armis

ut vidit, 'quae mens tam dira, miserrime coniunx,

impulit his cingi telis? aut quo ruis?' inquit.

LA MORTE DEL RE PRIAMO ( 2. 506- 558)

Forse chederesti quali furono i destini di Priamo.

Come vide la situazione della città occupata e travolte

le soglie delle case ed il nemico in mezzo ai penetrali,

l’anziano mette attorno alle spalle trmanti per l’età invano

le armi a lungo disusate e si cinge l’inutile spada

e si getta a morire tra i compatti nemici.

In mezzo al palazzo ci fu un enorme altare sotto il nudo asse

del cielo e vicino un antichissimo alloro

sovrastante l’altare e che abbracciava con lombra i penati.

Qui Ecuba e le figlie invano attorno agli altari,

rapide come colomne per nera tempesta,

sedevano strette e abbracciando le statue degli dei.

Ma come vide lo stesso Priamo, vestite le giovanili armi,

“Quale idea così pazza, miserrimo marito,

ti spinse a cingerti di queste armi? o dove accorri ?” disse.

Page 25: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

'non tali auxilio nec defensoribus istis

tempus eget; non, si ipse meus nunc adforet Hector.

huc tandem concede; haec ara tuebitur omnis,

aut moriere simul.' sic ore effata recepit

ad sese et sacra longaevum in sede locavit. 2.525

Ecce autem elapsus Pyrrhi de caede Polites,

unus natorum Priami, per tela, per hostis

porticibus longis fugit et vacua atria lustrat

saucius. illum ardens infesto vulnere Pyrrhus

insequitur, iam iamque manu tenet et premit hasta.

ut tandem ante oculos evasit et ora parentum,

concidit ac multo vitam cum sanguine fudit.

hic Priamus, quamquam in media iam morte tenetur,

non tamen abstinuit nec voci iraeque pepercit:

'at tibi pro scelere,' exclamat, 'pro talibus ausis

di, si qua est caelo pietas quae talia curet,

persolvant grates dignas et praemia reddant

debita, qui nati coram me cernere letum

fecisti et patrios foedasti funere vultus.

at non ille, satum quo te mentiris, Achilles

talis in hoste fuit Priamo; sed iura fidemque

supplicis erubuit corpusque exsangue sepulcro

reddidit Hectoreum meque in mea regna remisit.'

sic fatus senior telumque imbelle sine ictu

coniecit, rauco quod protinus aere repulsum,

et summo clipei nequiquam umbone pependit.

cui Pyrrhus: 'referes ergo haec et nuntius ibis

Pelidae genitori. illi mea tristia facta

degeneremque Neoptolemum narrare memento.

nunc morere.' hoc dicens altaria ad ipsa trementem 2.550

traxit et in multo lapsantem sanguine nati,

implicuitque comam laeva, dextraque coruscum

extulit ac lateri capulo tenus abdidit ensem.

haec finis Priami fatorum, hic exitus illum

sorte tulit Troiam incensam et prolapsa videntem

Pergama, tot quondam populis terrisque superbum

regnatorem Asiae. iacet ingens litore truncus,

avulsumque umeris caput et sine nomine corpus.

“Non di tale aiuto nè di simili difensoriil momento

ha bisogno; neppure, se ci fosse adesso lo stesso mio Ettore.

Ritirati qui finalmente; questo altare difenderà tutti,

o morirai insieme”. Così espressasi a voce lo accolse

a sè e collocò l’anziano sul sacro seggio.

Ma ecco sfuggito dalla strage di Pirro Polite,

uno dei figli di Priamo, tra proiettili, tra nemici

fugge per i lunghi porticati e gira i vuoti atri,

ferito. Ardente, con spada ostile, Pirro lo

insegue, ormai già lo tiene, lo stringe con l’asta.

Quando infine giunse davanti agli occhi ed ai volti dei genitori,

cadde e versò la vita con molto sangue.

Qui Priamo, sebbene ormai sia tenuto in mezzo alla morte,

tuttavia non si trattenne dalla parola nè risparmiò l’ira:

“ Tu però, esclama, per il delitto e per tali imprese

gli dei, se c’è per il cielo pietà che curi tali cose

paghino degne ricompense e restituiscano premi

debiti, che facesti vedere alla mia presenza la rovina

del figlio e macchiasti con la morte i volti di padre.

ma quell’Achille, da cui menti d’esser nato, non

fu tale verso il nemico Priamo; ma rispettò i diritti

e la lealtà del supplice e concesse per il sepolcro il corpo

esangue di Ettore e mi rimandò nei mei regni.”

Così parlò l’anziano e senza spinta lanciò l’asta

inerte, che subito fu respinta dal bronzo roco

e invano penzolò dalla sommità dell’umbone dello scudo.

Ed alui Pirro: “Riferirai dunque ‘ste cose ed andrai messaggero

al padre pelide. A lui ricordati di raccontare le tristi

mie imprese e del degenere Neottolemo.

Adesso muori.”. Dicendo ciò trascinò lui tremante

agli stessi altari e mentre scivolava nel molto sangue del figlio

afferrò la chioma con lasinistra e con la destra alzò la spada

scintilante e la conficcò nel fianco fino all’elsa.

Questa la fine dei destini di Priamo, questa conclusione trasse

per sorte lui, che vedeva Troia incendiata e crollata

Pergamo, un tempo re superbo dell’Asia per tanti

popoli e regni. Il grande tronco giace sul lido,

un capo staccato dalle spalle ed un corpo senza nome.

DE FATALI ELENA (2.559-633)

At me tum primum saevus circumstetit horror. 2.559

obstipui; subiit cari genitoris imago,

ut regem aequaevum crudeli vulnere vidi

vitam exhalantem, subiit deserta Creusa

et direpta domus et parvi casus Iuli.

respicio et quae sit me circum copia lustro.

deseruere omnes defessi, et corpora saltu

ad terram misere aut ignibus aegra dedere.

[Iamque adeo super unus eram, cum limina Vestae

servantem et tacitam secreta in sede latentem

Tyndarida aspicio; dant claram incendia lucem

erranti passimque oculos per cuncta ferenti.

illa sibi infestos eversa ob Pergama Teucros

et Danaum poenam et deserti coniugis iras

praemetuens, Troiae et patriae communis Erinys,

abdiderat sese atque aris invisa sedebat.

exarsere ignes animo; subit ira cadentem 2.575

ulcisci patriam et sceleratas sumere poenas.

'scilicet haec Spartam incolumis patriasque Mycenas

ELENA, LA DONNA FATALE (2. 559 - 633)

Ma un crudele orrore allora anzitutto mi circondò.

Stupii; subentrò l’immagine del caro genitore,

come vidi il coetaneo re esalante la vita

con crudele colpo, subentrò l’abbandonata Creusa

e la casa saccheggiata e la sorte del piccolo Iulo.

Osservo e controllo quale sia la forza attorno ame.

Tutti sfiniti se ne sono andati e con un salto han gettato

i corpi a terra o li han dati feriti alle fiamme.

Ormai dunque ero solo, quando intravedo la tindaride

occupante le soglie di Vesta e si nascondeva tacita

in posto segreto; gli incendi danno chiara luce

al viandante e porta gli occhi qua e là per tutto.

Ella temendo nemici i Teucri per Pergamo distrutta

e la vendetta dei Danai e le ire del coniuge tradito,

comune Erinni di Troia e della patria,

s’era nascosta e odiata sedeva agli altari.

Arsero fuochi nell’animo; subentra l’ira di vendicare

la patria morente e prendermi scellerate vendette.

“Naturalmente costei incolumevedrà Sparta e la paterna

Page 26: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

aspiciet, partoque ibit regina triumpho?

coniugiumque domumque patris natosque videbit

Iliadum turba et Phrygiis comitata ministris?

occiderit ferro Priamus? Troia arserit igni?

Dardanium totiens sudarit sanguine litus?

non ita. namque etsi nullum memorabile nomen

feminea in poena est, habet haec victoria laudem;

exstinxisse nefas tamen et sumpsisse merentis

laudabor poenas, animumque explesse iuvabit

ultricis ? famam et cineres satiasse meorum.'

talia iactabam et furiata mente ferebar,]

cum mihi se, non ante oculis tam clara, videndam

obtulit et pura per noctem in luce refulsit

alma parens, confessa deam qualisque videri

caelicolis et quanta solet, dextraque prehensum

continuit roseoque haec insuper addidit ore:

'nate, quis indomitas tantus dolor excitat iras?

quid furis? aut quonam nostri tibi cura recessit?

non prius aspicies ubi fessum aetate parentem

liqueris Anchisen, superet coniunxne Creusa

Ascaniusque puer? quos omnis undique Graiae

circum errant acies et, ni mea cura resistat,

iam flammae tulerint inimicus et hauserit ensis. 2.600

non tibi Tyndaridis facies invisa Lacaenae

culpatusve Paris, divum inclementia, divum

has evertit opes sternitque a culmine Troiam.

aspice namque omnem, quae nunc obducta tuenti

mortalis hebetat visus tibi et umida circum

caligat, nubem eripiam; tu ne qua parentis

iussa time neu praeceptis parere recusa:

hic, ubi disiectas moles avulsaque saxis

saxa vides, mixtoque undantem pulvere fumum,

Neptunus muros magnoque emota tridenti

fundamenta quatit totamque a sedibus urbem

eruit. hic Iuno Scaeas saevissima portas

prima tenet sociumque furens a navibus agmen

ferro accincta vocat.

iam summas arces Tritonia, respice, Pallas

insedit nimbo effulgens et Gorgone saeva.

ipse pater Danais animos virisque secundas

sufficit, ipse deos in Dardana suscitat arma.

eripe, nate, fugam finemque impone labori;

nusquam abero et tutum patrio te limine sistam.'

dixerat et spissis noctis se condidit umbris.

apparent dirae facies inimicaque Troiae

numina magna deum.

Tum vero omne mihi visum considere in ignis

Ilium et ex imo verti Neptunia Troia: 2.625

ac veluti summis antiquam in montibus ornum

cum ferro accisam crebrisque bipennibus instant

eruere agricolae certatim, illa usque minatur

et tremefacta comam concusso vertice nutat,

vulneribus donec paulatim evicta supremum

congemuit traxitque iugis avulsa ruinam.

descendo ac ducente deo flammam inter et hostis

expedior: dant tela locum flammaeque recedunt.

Micene, e ottenuto il trionfo vi andrà regina?

E il matrimonio ela casa, i padri ed i figli vedrà,

accompagnata dalla folla degli Iliadi e dai Frigi servi?

Priamo sarà morto di spada? Troia arsa dal fuoco?

Il lido dardanio avra grondato tante volte di sangue?

No così. Infatti anche se mai c’è fama memorabile

in vendetta di donna, (nè) questa vittoria ottiene lode;

sarò lodato d’aver tuttavia ucciso un mostro e aver preso

vendette meritevoli, e gioverà aver riempito il cuore della

vendicatrice?

aver saziato la fama e le ceneri dei miei.”

Tali cose meditavo ed ero trascinato dalla mente infuriata,

quando mi si offrese, non sì chiara davanti agli occhi,

visibile e splendette nella notte di pura luce

la grande madre, manifestandosi dea quale e quanto bella

suole apparire ai celesti, e mi trattenne preso dalla destra

ed inoltre aggiunse queste parole conla rosea bocca:

“Figlio, quale sì grande dolore eccita ire indomite?

Perchè t’infurii? o dove sen’è andata per te la premura di noi?

Non guarderai prima dove abbia abbandonato il padre Anchise,

stanco per l’età, se la moglie Creusa sopravviva

el il piccolo Ascanio?Ma tutte le schiere graie dovunque li

attorniano e, se la mia cura non assistesse,

già le fiamme li avrebbero avvolti e la spada nemica uccisi.

Non ti sia odiosa la vista della lacena tindaride

o incolpato Paride, l’inclemenza degli dei, proprio degli dei,

distrugge questi beni e abbatte Troia dalla cima.

Infatti guarda tutta la nube, che ora calata ti offusca

mentre scruti gli sguardi mortali ed attorno umida

s’addensa, la toglierò; tu non temere gli ordini della madre

e non rifiutare di obbedire ai comandi:

qui, dove vedi gli edifici divelti e le pietre strappate

dalle pietre el il fumo ondeggiante con mista polvere,

Nettuno scuote le mura e le fondamenta smosse

dal grande tridente e sradica tutta la città dalle sedi.

Qui Giunone crudelissima occupa per prima le porte

scee e furente, cinta di spada, chiama la truppa alleata.

Già Pallade tritonia, osserva, ha occupato la sommità

delle rocche sfolgorante col nembo e la crudele Gorgone.

Lo stesso padre offre ai Danai coraggio e forze propizie,

lui stesso sprona gli dei contro le armi dardane.

Togliti, figlio, imponiti la fuga e la fine all’affanno;

mai m’allontanerò e ti assisterò sicuro sulla soglia paterma.”

Aveva parlato e si nascose nelle opache ombre della notte.

Appaiono scene crudeli e le grandi potenze degli dei

avverse a Troia.

Allora davvero mi parve che Ilio sprofondasse

nel fuoco e che la nattunia Troia fosse scossa alla base,

e come gli agricoltori insistono a gara sulla cima dei monti

a sradicare un antico orno stroncato col ferro

e con fitte bipenni, ella sempre minaccia

e fatta tremare, sconvolta la cima, ondeggia la chioma,

finchè a poco a poco vinta dalle ferite alla fine

gemette e divelta portò rovina tra i gioghi.

Discendo e guidandomi un dio mi libero tra fiamma

e nemici: i dardi fan posto e le fiamme si ritirano.

AD ANCHISAE DOMUM (2.634-729)

Atque ubi iam patriae perventum ad limina sedis

ALLA CASA DI ANCHISE ( 2. 634- 729)

E quando già si giunse alle soglie ed agli antichi palazzi

Page 27: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

antiquasque domos, genitor, quem tollere in altos

optabam primum montis primumque petebam,

abnegat excisa vitam producere Troia

exsiliumque pati. 'vos o, quibus integer aevi

sanguis,' ait, 'solidaeque suo stant robore vires,

vos agitate fugam.

me si caelicolae voluissent ducere vitam,

has mihi servassent sedes. satis una superque

vidimus excidia et captae superavimus urbi.

sic o sic positum adfati discedite corpus.

ipse manu mortem inveniam; miserebitur hostis

exuviasque petet. facilis iactura sepulcri.

iam pridem invisus divis et inutilis annos

demoror, ex quo me divum pater atque hominum rex

fulminis adflavit ventis et contigit igni.'

Talia perstabat memorans fixusque manebat. 2.650

nos contra effusi lacrimis coniunxque Creusa

Ascaniusque omnisque domus, ne vertere secum

cuncta pater fatoque urgenti incumbere vellet.

abnegat inceptoque et sedibus haeret in isdem.

rursus in arma feror mortemque miserrimus opto.

nam quod consilium aut quae iam fortuna dabatur?

'mene efferre pedem, genitor, te posse relicto

sperasti tantumque nefas patrio excidit ore?

si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui,

et sedet hoc animo perituraeque addere Troiae

teque tuosque iuvat, patet isti ianua leto,

iamque aderit multo Priami de sanguine Pyrrhus,

natum ante ora patris, patrem qui obtruncat ad aras.

hoc erat, alma parens, quod me per tela, per ignis

eripis, ut mediis hostem in penetralibus utque

Ascanium patremque meum iuxtaque Creusam

alterum in alterius mactatos sanguine cernam?

arma, viri, ferte arma; vocat lux ultima victos.

reddite me Danais; sinite instaurata revisam

proelia. numquam omnes hodie moriemur inulti.'

Hinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram

insertabam aptans meque extra tecta ferebam.

ecce autem complexa pedes in limine coniunx

haerebat, parvumque patri tendebat Iulum:

'si periturus abis, et nos rape in omnia tecum; 2.675

sin aliquam expertus sumptis spem ponis in armis,

hanc primum tutare domum. cui parvus Iulus,

cui pater et coniunx quondam tua dicta relinquor?'

Talia vociferans gemitu tectum omne replebat,

cum subitum dictuque oritur mirabile monstrum.

namque manus inter maestorumque ora parentum

ecce levis summo de vertice visus Iuli

fundere lumen apex, tactuque innoxia mollis

lambere flamma comas et circum tempora pasci.

nos pavidi trepidare metu crinemque flagrantem

excutere et sanctos restinguere fontibus ignis.

at pater Anchises oculos ad sidera laetus

extulit et caelo palmas cum voce tetendit:

'Iuppiter omnipotens, precibus si flecteris ullis,

aspice nos, hoc tantum, et si pietate meremur,

da deinde auxilium, pater, atque haec omina firma.'

Vix ea fatus erat senior, subitoque fragore

intonuit laevum, et de caelo lapsa per umbras

stella facem ducens multa cum luce cucurrit.

illam summa super labentem culmina tecti

cernimus Idaea claram se condere silva

della casa paterna, il padre, che anzitutto volevo portare

sugli alti monti e ricercavo anzitutto,

rifiuta, abbattuta Troia, di contunuare la vita

e patire l’esilio. “Oh voi, per i quali il sangue dell’età è

integro, dice, e le solide forze stannonella loro vitalità,

voi organizzate la fuga.

Se i celesti avessero voluto che continuassi la vita,

mi avrebbero conservato queste sedi. Abbastanza e insieme troppo

abbiam visto eccidi e sopravvivemmo alla città occupata.

Così, oh così dopo aver salutato il corpo deposto, partite.

Io troverò la morte dimia mano; il nemico avrà compassione

e chiederà le spoglie. E’ facile la rinuncia del sepolcro.

Già da tempo odiato dagli dei trascorro pure

inutili anni, da quando il padre degli dei e re degli uomini

mi sfiorò coi venti del fulmine e mi toccò col fuoco”.

S’ostinava ricordando tali cose e restava fermo.

Noi davanti sciolti in lacrime, e la moglie Creusa

e Ascaniao e tutta la casa, che il padre non volesse

distruggere tutto e darsi ad un fato opprimente.

Rifiuta e s’attacca al proposito ed alle sedi stesse.

Di nuovo mi butto nell’armi ed infelicissimo voglio la morte.

Infatti quale decisione o quale sorte era data?

“ O padre, sperasti forse che io potessi muovere un passo,

abbandonato te, e sì grave mostruosità cadde dalla bocca paterna?

Se agli dei piace che nulla sia lasciato da sì grande città,

e ciò dura nel cuore e ti piace aggiungere a Troia che perirà

te ed i tuoi, la porta si spalanca a tale rovina,

ormai si presenterà Pirro dal molto sangue di Priamo, che sgozza

il figlio davanti agli occhi del padre, il padre presso gli altari.

Era per questo, grande madre, che mi strappi tra armi e

tra fiamme, perchè veda il nemico in mezzo ai penetrali e

perchè (veda) Ascanio e mio padre e Creusa vicino

sacrificati uno nel sangue dell’altro?

Le armi, uomini, portate armi; l’ultima luce per i vinti chiama.

datemi ai Danai; lasciate che riveda i combattimenti

iniziati. Certamente non tutti moriremo oggi invendicati.”

Allora di nuovo mi cingo della spada e adattandola inserivo

la sinistra allo scudo e mi portavo fuori di casa.

Ma ecco la sposa sulla soglia abbracciandomi i piedi

s’attaccava e tendeva al padre il piccolo Iulo:

“ Se parti per morire, prendi anche noi con te per ogni caso;

se invece sperimentatolo, poni qualche speranza nelle armi indossate,

assicura prima questa casa. A chi il piccolo Iulo,

a chi il padre ed io un tempo detta tua sopsasono lasciata?”

Così gridando riempiva di pianto tutta la casa,

quando improvviso si mostra un prodigio, mirabile a dirsi.

infatti tra le mani ed i volti dei tristissimi genitori

ecco il leggera ciuffo di Iulo dalla cima della testa sembrò

spandere una luce ed una innocua fiamma, morbida al tatto

lambire i capelli ed appagarsi intorno alle tempia.

Noi spaventati dalla paura trepidiamo e scuotiamo la chioma

bruciante e spegnere con acque i santi fuochi.

Ma il padre Anchise lieto alzò gli occhi alle stelle

e tese le palme al cielo con una preghiera:

“Giove onnopotente, se ti pieghi a qualche supplica,

guardaci, solo questo, e se meritiamo per la virtù,

da’ poi aiuto, padre, e conferma questi presagi”.

Aveva appena parlato il vecchio ed il lato destro

tuonò ‘dimprovviso fragore, ed una stella caduta dal cielo

recando una fiamma tra le ombre corse con intensa luce.

La vediamo luminosa sopra la sommità del tetto

nascondersi cadendo nella selva idea segnalando le vie;

Page 28: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

signantemque vias; tum longo limite sulcus

dat lucem et late circum loca sulphure fumant.

hic vero victus genitor se tollit ad auras

adfaturque deos et sanctum sidus adorat.

'iam iam nulla mora est; sequor et qua ducitis adsum, 2,701

di patrii; servate domum, servate nepotem.

vestrum hoc augurium, vestroque in numine Troia est. pol

cedo equidem nec, nate, tibi comes ire recuso.'

dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis

auditur, propiusque aestus incendia volvunt.

'ergo age, care pater, cervici imponere nostrae;

ipse subibo umeris nec me labor iste gravabit;

quo res cumque cadent, unum et commune periclum,

una salus ambobus erit. mihi parvus Iulus 2,710

sit comes, et longe servet vestigia coniunx.

vos, famuli, quae dicam animis advertite vestris.

est urbe egressis tumulus templumque vetustum

desertae Cereris, iuxtaque antiqua cupressus

religione patrum multos servata per annos;

hanc ex diverso sedem veniemus in unam.

tu, genitor, cape sacra manu patriosque penatis;

me bello e tanto digressum et caede recenti

attrectare nefas, donec me flumine vivo

abluero.'

haec fatus latos umeros subiectaque colla

veste super fulvique insternor pelle leonis,

succedoque oneri; dextrae se parvus Iulus

implicuit sequiturque patrem non passibus aequis;

pone subit coniunx. ferimur per opaca locorum, 2.725

et me, quem dudum non ulla iniecta movebant

tela neque adverso glomerati examine Grai,

nunc omnes terrent aurae, sonus excitat omnis

suspensum et pariter comitique onerique timentem.

poi per lungo tratto il solco

dà luce e vastamente attorno i luoghi fumano di zolfo.

Allora davvero il padre vinto si alza verso il cielo

e parla agli dei ed adora la santa stella.

“Nessun indugio mai più; vi seguo e dove guidate ci sono,

o dei patrii; salvate la casa, salvate il nipote.

questo presagio è vostro e Troia sotto la vostra protezione.

Vengo senz’altro, figlio, nè rifiuto di venirti compagno.”

Egli aveva parlato e già per le mura si sente più chiaro

il fuoco, e più vicino gli incendi lanciano vampe.

“Su via, caro padre, mettiti al nostro collo;

io mi sottoporrò con le spalle nè questa fatica mi peserà;

Comunque accadranno le cose, uno e comune il pericolo,

unica salvezza ci sarà per entrambi. Mi sia compagno il piccolo

Iulo, e dietro la sposasegua le orme:

Voi, servi, osservate coi vostri cuori quello che io dica.

C’è, usciti dalla città un’altura ed un tempio antico

di Cerere abbandonata, e vicino un vecchio cipresso

serbato per molti anni dalla religiosità dei padri;

arriveremo da punti diversi a quest’unico luogo.

Tu, padre, prendi in mano le cose sacre ed i patrii penati;

è sacrilegio che io uscito da sì grande guerra e strage

recente li tocchi, finchè con fiume vivo mi

sarò lavato.”

Detto questo, mi ricopro sopra le larghe spalle ed

i colli curvati d’una pelle di biondo leone,

e mi sottopongo al carico; il piccolo Iulo si attaccò

alla destra e segue il padre con passi non uguali;

dietro viene la sposa. Ci portiamo per luoghi oscuri,

e me, che nessuna arma scagliata poco prima impauriva,

nè i Grai riuniti co schiera avversa,

ora tutti i soffi mi atterriscono; ogni suono mi agita

perplesso ed ugualmente titubante per il compagno ed il carico.

DE CREUSA AMISSA (2.730-804)

iamque propinquabam portis omnemque videbar 2.730

evasisse viam, subito cum creber ad auris

visus adesse pedum sonitus, genitorque per umbram

prospiciens 'nate,' exclamat, 'fuge, nate; propinquant.

ardentis clipeos atque aera micantia cerno.'

hic mihi nescio quod trepido male numen amicum 2.735

confusam eripuit mentem. namque avia cursu

dum sequor et nota excedo regione viarum,

heu misero coniunx fatone erepta Creusa

substitit, erravitne via seu lapsa resedit,

incertum; nec post oculis est reddita nostris.

nec prius amissam respexi animumve reflexi

quam tumulum antiquae Cereris sedemque sacratam

venimus: hic demum collectis omnibus una

defuit, et comites natumque virumque fefellit.

quem non incusavi amens hominumque deorumque,

aut quid in eversa vidi crudelius urbe?

Ascanium Anchisenque patrem Teucrosque penatis

commendo sociis et curva valle recondo;

ipse urbem repeto et cingor fulgentibus armis.

stat casus renovare omnis omnemque reverti 2.750

per Troiam et rursus caput obiectare periclis.

principio muros obscuraque limina portae,

qua gressum extuleram, repeto et vestigia retro

CREUSA SCOMPARE ( 2. 730 - 804)

Ed ormai m’avvicinavo alle porte e mi sembrava d’aver superato

ogni via, quando d’improvviso sembrò presentarsi aglle orecchie

un fitto rumore di piedi ed il padre scrutando per il buio

esclama: “Figlio, fuggi, figlio; s’avvicinano.

Scorgo fiammeggianti scudi e bronzi brillanti.”

Allora non so che divinità malvagiamente amica strappò

la mente confusa a me trepidante. E mentre di corsa

seguo luoghi impervi ed esco dalla posizione nota delle vie,

ahimè la sposa Creusa forse strappata da misera sorte

si fermò, forse deviò dalla via o caduta si fermò,

è (cosa) incerta; nè poi fu restituita ai nostri occhi.

nè perdutala la osservai o feci attenzione prima

che giungessimo all’altura ed alla sede santa dell’antica

Cerere: qui finalmentte, raccolti tutti, le sola

mancò e deluse i compagni ed il figlio ed il marito.

Chi non accusai, pazzo, degli dei e degli uomini,

o cosa vidi di più crudele in una città distrutta?

Ascanio ed il padre Anchise ed i penati teucri

li affido ai compagni e li nascondo nella valle profonda;

io ritorno in città e son cinto di splendenti armi.

E’ deciso di rinnovare ogni vicenda e ritornare per tutta

Troia ed offrire di nuovo la vita ai pericoli.

Al principio ripercorro le mura e le oscure soglie della porta

donde avevo preso il camminoe seguo a ritroso le orme

Page 29: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

observata sequor per noctem et lumine lustro:

horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent.

inde domum, si forte pedem, si forte tulisset,

me refero: inruerant Danai et tectum omne tenebant.

ilicet ignis edax summa ad fastigia vento

volvitur; exsuperant flammae, furit aestus ad auras.

procedo et Priami sedes arcemque reviso:

et iam porticibus vacuis Iunonis asylo

custodes lecti Phoenix et dirus Ulixes

praedam adservabant. huc undique Troia gaza

incensis erepta adytis, mensaeque deorum

crateresque auro solidi, captivaque vestis

congeritur. pueri et pavidae longo ordine matres

stant circum.

ausus quin etiam voces iactare per umbram

implevi clamore vias, maestusque Creusam

nequiquam ingeminans iterumque iterumque vocavi.

quaerenti et tectis urbis sine fine ruenti

infelix simulacrum atque ipsius umbra Creusae

visa mihi ante oculos et nota maior imago.

obstipui, steteruntque comae et vox faucibus haesit.

tum sic adfari et curas his demere dictis: 2.775

'quid tantum insano iuvat indulgere dolori,

o dulcis coniunx? non haec sine numine divum

eveniunt; nec te comitem hinc portare Creusam

fas, aut ille sinit superi regnator Olympi.

longa tibi exsilia et vastum maris aequor arandum,

et terram Hesperiam venies, ubi Lydius arva

inter opima virum leni fluit agmine Thybris.

illic res laetae regnumque et regia coniunx

parta tibi; lacrimas dilectae pelle Creusae.

non ego Myrmidonum sedes Dolopumve superbas

aspiciam aut Grais servitum matribus ibo,

Dardanis et divae Veneris nurus;

sed me magna deum genetrix his detinet oris.

iamque vale et nati serva communis amorem.'

haec ubi dicta dedit, lacrimantem et multa volentem

dicere deseruit, tenuisque recessit in auras.

ter conatus ibi collo dare bracchia circum;

ter frustra comprensa manus effugit imago,

par levibus ventis volucrique simillima somno.

sic demum socios consumpta nocte reviso.

Atque hic ingentem comitum adfluxisse novorum

invenio admirans numerum, matresque virosque,

collectam exsilio pubem, miserabile vulgus.

undique convenere animis opibusque parati

in quascumque velim pelago deducere terras.

iamque iugis summae surgebat Lucifer Idae

ducebatque diem, Danaique obsessa tenebant

limina portarum, nec spes opis ulla dabatur.

cessi et sublato montis genitore petivi.

percorse nella notte e scruto con la luce (dela note):

ovunque spavento pel cuore, insieme gli stessi silenzi atterriscono.

Poi mi riporto a casa, se mai vi avesse rivolto, se mai,

il passo: v’eran penetrati i Danai e tenevan tutta la casa.

D’improvviso il fuoco vorace col vento si avvolge

ai tetti, le fiamme stravincono, la vampa infuria per l’aria.

Avanzo e rivedo il palazzo e la rocca di Priamo:

ed ormai nei vasti porticati nell’asilo di Giunone

guardie scelte Fenice ed il crudele Ulisse

curavano il bottino. Qui da ogni parte si ammucchiano

i tesori troiani saccheggiati, bruciati i penetrali,

mense degli dei, vasi massicci d’oro e vestiario

catturato. Bambini e madri impaurite stanno attorno

in lunga fila.

Anzi osando anche lanciare grida per l’ombra

riempii le vie di richiami, e triste invano gemendo

più e più volte chiamai Creusa.

Cercando e correndo senza fine nelle case della città

mi apparve davanti agli occhi il fantasma e l’ombra

della stessa Creusa e la figura maggiore di quella nota.

Stupii, i capelli si drizzarono e la voce s’attaccò alla gola.

Allora così parlava e alleviava le pene con qieste parole:

“ Che serve abbandonarsi sì tanto ad un pazzesco dolore,

o dolce marito? Queste cose non accadono senza il volere

degli dei; nè ti è lecito portare di qui Creusa come compagna,

o lo permette lui, i re del celeste Olimpo.

Lunghi gli esili per te e la vasta distesa del mare da solcare,

e giungerai alla terra Esperia, dove il lidio Tevere

tra campi fecondi di semi scorre con lieve corso.

Lì sorti propizie e regno e sposa regina,

fatti per te; scaccia le lacrime per l’amata Creusa.

Io non vedrò le superbe regge dei Mirmidoni

o dei Dolopio andrò a servire i Grai,

io nuora di Dardano e della divina Venere;

ma la grande genitrice degli dei mi tiene su questi lidi.

Ormai addio serba l’amore del figlio comune”.

Come disse queste frasi, lasciò me che piangevo e volevo

dire molte cose, e e scomparve tra l’arie leggere.

re volte tentai allora stringerle le braccia al collo;

tre volte l’immagine invano afferrata sfuggì dalle mani,

uguale ai venti leggeri e molto simile al sonno fugace.

Cosi finalmente, consumata la notte, rivedo i compagni.

E qui trovo meravigliandomi che un enorme numero

di nuovi compagni è affluito,sia madri che mariti,

gioventù raccolta per l’esilio, miserevole volgo.

Da ogni parte convennero pronti nei cuori e nei mezzi

in qualunque terra volessi condurli per mare.

Ormai Lucifero sorgeva dai gioghi del sommo Ida

e guidava il giorno, ed i Danai tenevano assediate

le soglie delle porte, nè alcuna speranza d’aiuto era data.

Mi rassegnai e sollevato il padre mi diressi sui monti.

Page 30: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

LIBER III LIBRO III DE TROIA DIGRESSU (3.1-12) - IN TRACIA: DE

POLIDORI UMBRA (3.13-68) - DELI: DE APOLLINIS

ORACULO (3.69-120) - CRETAE: DE PESTILENTIA

(3.121-146) - DE PENATUM INTERVENTU (3.147-

191) - DE TEMPESTATE (3.192-208) - IN

STROPHADIBUS: DE HARPYIS (3.109-269) - DE

ACTII COMMORATIONE (3.270-293) - DE OCCURSU

CUM ANDROMACHA HELENOQUE (3.295-354) - DE

HELENI AUGURIO (3.356-471) - DE DISCESSU AB

ANDROMACHA HELENOQUE (3.472-505) - ITALIA,

ITALIA (3.506-546) - DE CYCLOPUM TERRIS (3.547-

582) - DE ACHAEMENIDE GRAECO (3.583-654) - DE

POLYPHEMO ET CYCLOPIBUS (3.655-691) - DE

ANCHISAE INTERITU (3.692-718)

DE TROIA DIGRESSU (3.1-12)

Postquam res Asiae Priamique evertere gentem 3.1

immeritam visum superis, ceciditque superbum

Ilium et omnis humo fumat Neptunia Troia,

diversa exsilia et desertas quaerere terras

auguriis agimur divum, classemque sub ipsa

Antandro et Phrygiae molimur montibus Idae,

incerti quo fata ferant, ubi sistere detur,

contrahimusque viros. vix prima inceperat aestas

et pater Anchises dare fatis vela iubebat,

litora cum patriae lacrimans portusque relinquo

et campos ubi Troia fuit. feror exsul in altum

cum sociis natoque penatibus et magnis dis.

GLI ENEIDI ESULI ( 3. 1 - 12)

Dopo che piacque ai celesti distruggere la potenza dell’Asia

ed il popolo incolpevole di Priamo, e la superba Ilio

cadde e tutta la nettunia Troia a terra fuma,

siamo costretti dai presagi degli dei a cercare diversi esili

e terre deserte, e costruiamo la flotta sotto la stessa

Antandro ed i monti del frigio Ida,

incerti dove i fati portino, dove sia dato fermarci,

e raccogliamo uomini. Era appena iniziata la prima estate

ed il padre Anchise ordinava di dare le vele ai fati,

quando piangendo lascio i lidi ed i porti della patria

e le piane dove fu Troia. Esule son portato in alto mare

coi compagni e col figlio ed i grandi dei penati.

IN TRACIA: DE POLIDORI UMBRA (3.13-68)

Terra procul vastis colitur Mavortia campis 3.13

Thraces arant acri quondam regnata Lycurgo,

hospitium antiquum Troiae sociique penates

dum fortuna fuit. feror huc et litore curvo

moenia prima loco fatis ingressus iniquis

Aeneadasque meo nomen de nomine fingo.

sacra Dionaeae matri divisque ferebam

auspicibus coeptorum operum, superoque nitentem

caelicolum regi mactabam in litore taurum.

forte fuit iuxta tumulus, quo cornea summo

virgulta et densis hastilibus horrida myrtus.

accessi viridemque ab humo convellere silvam

conatus, ramis tegerem ut frondentibus aras, 3.25

horrendum et dictu video mirabile monstrum.

nam quae prima solo ruptis radicibus arbos

vellitur, huic atro liquuntur sanguine guttae

et terram tabo maculant. mihi frigidus horror

membra quatit gelidusque coit formidine sanguis.

rursus et alterius lentum convellere vimen

insequor et causas penitus temptare latentis;

ater et alterius sequitur de cortice sanguis.

multa movens animo Nymphas venerabar agrestis

ORRIBILE OMBRA DI POLIDORE (3. 13- 68)

Una terra Mavorzia lontano dalle vaste pianure è abitata,

l’arani i Traci, governata un tempo dal duro Licurgo,

antica ospitalità e penati alleati di Troia

finchè ci fu fortuna. Son portato qui e sul lido ricurvo

fondo le prime mura, entrato con fati avversi,

e dal mio nome formo il nome di Eneadi.

Portavo doni dacri alla madre dionea ed ai divini

auspici delle imprese iniziate, ed al celeste re

dei celicoli offrivo un toro splendente sul lido.

C’era per caso un’altura, sulla cui sommità virgulti

di corniolo ed un mirto irto di fitte lance.

Mi avvicinai tentando di strappare da terra una verde

pianta, per coprire di rami frondosi gli altari,

e vedo un prodigio spaventoso e mirabile a dirsi.

Infatti la pianta che per prima, rotte le radici,

è divelta, a questa si sciolgono gocce di nero sangue

e macchiano la terra di marcio. Un freddo fremito

mi scuote le membra ed il sangue gelido scorre con terrore.

Di nuovo proseguo a strappare il flessibile rametto di un’altra

e scoprire del tutto le cause latenti;

nero sangue esce anche dalla corteccia dell’altra.

Meditando molto in cuore veneravo le Ninfe agresti

Page 31: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Gradivumque patrem, Geticis qui praesidet arvis,

rite secundarent visus omenque levarent.

tertia sed postquam maiore hastilia nisu

adgredior genibusque adversae obluctor harenae,

eloquar an sileam? gemitus lacrimabilis imo

auditur tumulo et vox reddita fertur ad auris:

'quid miserum, Aenea, laceras? iam parce sepulto,

parce pias scelerare manus. non me tibi Troia

externum tulit aut cruor hic de stipite manat.

heu fuge crudelis terras, fuge litus avarum:

nam Polydorus ego. hic confixum ferrea texit

telorum seges et iaculis increvit acutis.'

tum vero ancipiti mentem formidine pressus

obstipui steteruntque comae et vox faucibus haesit.

Hunc Polydorum auri quondam cum pondere magno

infelix Priamus furtim mandarat alendum 3.50

Threicio regi, cum iam diffideret armis

Dardaniae cingique urbem obsidione videret.

ille, ut opes fractae Teucrum et Fortuna recessit,

res Agamemnonias victriciaque arma secutus

fas omne abrumpit: Polydorum obtruncat, et auro

vi potitur. quid non mortalia pectora cogis,

auri sacra fames. postquam pavor ossa reliquit,

delectos populi ad proceres primumque parentem

monstra deum refero, et quae sit sententia posco.

omnibus idem animus, scelerata excedere terra,

linqui pollutum hospitium et dare classibus Austros.

ergo instauramus Polydoro funus, et ingens

aggeritur tumulo tellus; stant Manibus arae

caeruleis maestae vittis atraque cupresso,

et circum Iliades crinem de more solutae;

inferimus tepido spumantia cymbia lacte

sanguinis et sacri pateras, animamque sepulcro

condimus et magna supremum voce ciemus.

ed il padre Gradivo, che protegge i campi getici,

favorevolmente assecondassero le visioni e togliessero il presagio.

Ma dopo che con maggior sforzo afferro il terzo rametto

e con le ginocchia lotto con la sabbia avversa,

- parlare o tacere?- si sente dalla profondità dell’altura

un gemito lacrimevole e la frase data sale alle orecchie:

“Perchè, Enea, torturi un infelice? orma risparmia un sepolto,

risparmia di macchiare le pie mani. Troia non mi pose

estraneo a te o questo sangue non emana da un legno.

Ahimè fuggi terre crudeli, fuggi un lido avido:

io son Polidoro. Qui trafitto mi coprì una messe ferrea

di dardi e crebbe in acute lance.”

Allora davvero oppressa la mente da dubbioso terrore

stupii si drizzarono i capelli e la frase si bloccò nella gola.

Questo Polidoro un tempo lo sventurato Priamo

l’aveva affidato da crescere al re tracio di nascosto

con una gran quantità d’oro, diffidando orma per le armi

della Dardania e vedendo che la città era cinta d’assedio.

Quello, come furon rotte le forze dei Teucri e la fortuana

andata, seguendo le sorti d’Agamennone e le armi vincitrici

rompe ogni norma: sgozza Polidoro e s’impossesso dell’oro

con la violenza. A cosa non spingi i cuori mortali,

maledetta fame di oro. Dopo che la paura lasciò le ossa,

riferisco i prodigi degli dei ai capi scelti del popolo e prima

al padre, e chiedo quale sia il parere.

Per tutti una sola volontà, andarsene dalla terra scellerata,

lasciare l’ospitalità macchiata e dare gli Austri alle flotte.

Così celebriamo il funerale per Polidoro, e molta

terra si raccoglie per il tumulo; per i Mani si ergon gli altari

tristi per le fosche bende ed il nero cipresso,

e le Iliadi attorno secondo il rito, sciolte la chioma;

offriamo vasi spumanti di tiepido latte

e tazze di sangue sacro, copriamo l’anima col sepolcro

e lo chiamiamo per l’ultima volta a gran voce.

DELI: DE APOLLINIS ORACULO (3.69-120)

Inde ubi prima fides pelago, placataque venti 3.69

dant maria et lenis crepitans vocat Auster in altum,

deducunt socii navis et litora complent;

provehimur portu terraeque urbesque recedunt.

sacra mari colitur medio gratissima tellus

Nereidum matri et Neptuno Aegaeo,

quam pius arquitenens oras et litora circum 3.75

errantem Mycono e celsa Gyaroque revinxit,

immotamque coli dedit et contemnere ventos.

huc feror, haec fessos tuto placidissima portu

accipit; egressi veneramur Apollinis urbem.

rex Anius, rex idem hominum Phoebique sacerdos,

vittis et sacra redimitus tempora lauro

occurrit; veterem Anchisen agnovit amicum.

iungimus hospitio dextras et tecta subimus.

Templa dei saxo venerabar structa vetusto:

'da propriam, Thymbraee, domum; da moenia fessis

et genus et mansuram urbem; serva altera Troiae

Pergama, reliquias Danaum atque immitis Achilli.

quem sequimur? quove ire iubes? ubi ponere sedes?

da, pater, augurium atque animis inlabere nostris.'

vix ea fatus eram: tremere omnia visa repente,

liminaque laurusque dei, totusque moveri

L'ORACOLO DI APOLLO ( 3. 69 - 120)

Poi quando c’è la prima fiducia nel mare ed i venti

rendono le acque placate ed il leggero Austro crepitando

invita al largo, i compagni traggono le navi e riempion le spiagge;

vi allontaniamo dal porto e terre e città si ritirano.

In mezzo al mare è abitata una terra sacra molto gradita

alla madre delle Nereidi ed a Nettuno egeo,

che il pio arcotenente legò a Micono, poichè errava

attorno a lidi e spiagge dall’alta Giaro,

concesse che immobile fosse coltivata e disprezzasse i venti.

Qui son portato, questa placidissima ci accolse stanchi

nel porto sicuro; usciti veneriamo la città di Apollo.

Il re Anio, lo stesso re di persone e sacerdote di Febo,

coronato le sacre tempia di bende e d’alloro

accorre; riconobbe il vecchio amico Anchise.

Giungiamo le destre per l’ospitalità ed entriam nelle case.

Veneravo i templi del dio costruiti su antica roccia:

“Dà una casa propria, Timbreo; agli stanchi dà le mura

e una stirpe e una città duratura; serba la seconda Pergamo

diTroia, i resti dei Danai e del crudele Achille.

Chi seguiamo? o dove comandi d’andare? dove porre le sedi?

Dà, padre, un presagio e penetra nei nostri cuori.”

Avevo appena detto così: si vide tutto tremare,

le soglie e l’alloro del dio, muoversi tutto attorno

Page 32: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

mons circum et mugire adytis cortina reclusis.

summissi petimus terram et vox fertur ad auris:

'Dardanidae duri, quae vos a stirpe parentum

prima tulit tellus, eadem vos ubere laeto

accipiet reduces. antiquam exquirite matrem.

hic domus Aeneae cunctis dominabitur oris

et nati natorum et qui nascentur ab illis.'

haec Phoebus; mixtoque ingens exorta tumultu

laetitia, et cuncti quae sint ea moenia quaerunt, 3.100

quo Phoebus vocet errantis iubeatque reverti.

tum genitor veterum volvens monimenta virorum

'audite, o proceres,' ait 'et spes discite vestras.

Creta Iovis magni medio iacet insula ponto,

mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae.

centum urbes habitant magnas, uberrima regna,

maximus unde pater, si rite audita recordor,

Teucrus Rhoeteas primum est advectus in oras,

optavitque locum regno. nondum Ilium et arces

Pergameae steterant; habitabant vallibus imis.

hinc mater cultrix Cybeli Corybantiaque aera

Idaeumque nemus, hinc fida silentia sacris,

et iuncti currum dominae subiere leones.

ergo agite et divum ducunt qua iussa sequamur:

placemus ventos et Cnosia regna petamus.

nec longo distant cursu: modo Iuppiter adsit,

tertia lux classem Cretaeis sistet in oris.'

sic fatus meritos aris mactavit honores,

taurum Neptuno, taurum tibi, pulcher Apollo,

nigram Hiemi pecudem, Zephyris felicibus albam.

il monte e mugghiare il tripode, squarciati i penetrali.

Inchinati ci volgiamo a terra ed una voce si sente alle orecchie:

“Dardandi duri, la terra che per prima vi creò dalla stirpe

dei padri, la stessa vi accoglierà reduci

nel fertile seno. Ricercate l’antica madre.

Qui la casa d’Enea dominerà tutte le spiagge

ed i figli dei figli e chi nascerà da essi.”

Così Febo; nacque una enorme gioia con unito

tumulto, e tutti chiedon quali sian quelle mura,

dove Febo chiami gli erranti ed ordini che tornino.

Allora il padre meditando i ricordi degli uomini antichi

“Udite, o capi, dice, ed imparate le vostre speranze.

Creta, isola del grande Giove, giace in mezzo al mare,

dove è il monte ideo e culla del nostro popolo.

Abitano cento grandi città, regni ricchissimi,

Donde il massimo padre, Teucro, se ricordo bene le storie,

fu prima condotto nelle spiagge retee,

e vi volle la sede per il regno. Non erano ancora fondate Ilio

e le rocche pergamenee; abitavan in fondo alle valli.

Di qui la madre abitatrice di Cibelo ed i bronzi coribantici

ed il bosco ideo, di qui i fidati silenzi per i riti,

ed i leoni aggiogati si sottoposero al cocchio della padrona.

Perciò coraggio, dove gli ordini degli dei guidano, seguiamo:

placgiamo i venti e cerchiamo i regni cnosii.

Non distano lungo spazio: solo Giove ci assista,

la terza luce porterà la flotta sulle spiagge cretese.”

Detto così, immolò sugli altari giuste vittime,

un toro a Nettuno, un toro a te, splendido Apollo,

nero animale a Tempesta, agli Zefiri propizi uno bianco.

CRETAE: DE PESTILENTIA (3.121-146)

Fama volat pulsum regnis cessisse paternis 3.121

Idomenea ducem, desertaque litora Cretae,

hoste vacare domum sedesque astare relictas.

linquimus Ortygiae portus pelagoque volamus

bacchatamque iugis Naxon viridemque Donusam,

Olearon niveamque Paron sparsasque per aequor

Cycladas, et crebris legimus freta concita terris.

nauticus exoritur vario certamine clamor:

hortantur socii Cretam proavosque petamus.

prosequitur surgens a puppi ventus euntis,

et tandem antiquis Curetum adlabimur oris.

ergo avidus muros optatae molior urbis

Pergameamque voco, et laetam cognomine gentem

hortor amare focos arcemque attollere tectis.

Iamque fere sicco subductae litore puppes,

conubiis arvisque novis operata iuventus,

iura domosque dabam, subito cum tabida membris

corrupto caeli tractu miserandaque venit

arboribusque satisque lues et letifer annus.

linquebant dulcis animas aut aegra trahebant 3.140

corpora; tum sterilis exurere Sirius agros,

arebant herbae et victum seges aegra negabat.

rursus ad oraclum Ortygiae Phoebumque remenso

hortatur pater ire mari veniamque precari,

quam fessis finem rebus ferat, unde laborum

temptare auxilium iubeat, quo vertere cursus.

LA PESTILENZA ( 3.121 - 146)

Vola la fama che il capo Idomeneo cacciato sia partito

dai regni paterni e deserti i lidi di Creta,

la casa manca di nemico e le sedil asciate aspettano.

Lasciamo i porti di Ortigia e voliamo sul mare

e passiamo Nasso percorsa da Bacco sui gioghi e la verde Danusa,

Olearo e la nivea Paro e le Cicladi sparse pel mare,

ed i flutti spinti da terre frequenti.

s’alza il grido marinaresco con vario scontro:

i compagni esortano a cercare Creta e gli antenati.

Il vento sorgente da poppa asseconda i partenti,

e finalmente accostiamo alle antiche spiagge dei Cureti.

Quindi avido costruisco le mura della città bramata

e la chiamo Pergamea ed esorto il popolo, lieto per il nome

ad amare i focolari ed innalzare sopra i tetti la rocca.

E ormai quasi le poppe eran tirate sul secco lido,

la gioventù intenta a nozze e campi nuovi,

davo leggi e case, quando d’improvviso giunse una peste, corrottasi

la regione del cielo, funesta e miserevole per i corpi,

gli alberi ed i seminati annata mortale.

Lasciavano le dolci vite o trascinavano malati

i corpi; allora Sirio bruciaca gli sterili campi,

le erbe inaridivano e la messe malata rifiutava il nutrimento.

Di nuovo il padre esorta, ripassato il mare, ad andare

da Apolo e dall’oracolo di Ortigia ed invocare perdono,

quale fine porti alle deboli sorti, donde ordini di provare

l’aiuto delle fatiche, dove volger la rotta.

Page 33: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE PENATUM INTERVENTU (3.147-191)

Nox erat et terris animalia somnus habebat: 3.147

effigies sacrae divum Phrygiique penates,

quos mecum a Troia mediisque ex ignibus urbis

extuleram, visi ante oculos astare iacentis

in somnis multo manifesti lumine, qua se

plena per insertas fundebat luna fenestras;

tum sic adfari et curas his demere dictis:

'quod tibi delato Ortygiam dicturus Apollo est,

hic canit et tua nos en ultro ad limina mittit.

nos te Dardania incensa tuaque arma secuti,

nos tumidum sub te permensi classibus aequor,

idem venturos tollemus in astra nepotes

imperiumque urbi dabimus. tu moenia magnis

magna para longumque fugae ne linque laborem. 3.160

mutandae sedes. non haec tibi litora suasit

Delius aut Cretae iussit considere Apollo.

est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,

terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;

Oenotri coluere viri; nunc fama minores

Italiam dixisse ducis de nomine gentem.

hae nobis propriae sedes, hinc Dardanus ortus

Iasiusque pater, genus a quo principe nostrum.

surge age et haec laetus longaevo dicta parenti

haud dubitanda refer: Corythum terrasque requirat

Ausonias; Dictaea negat tibi Iuppiter arva.'

talibus attonitus visis et voce deorum

nec sopor illud erat, sed coram agnoscere vultus

velatasque comas praesentiaque ora videbar;

tum gelidus toto manabat corpore sudor

corripio e stratis corpus tendoque supinas

ad caelum cum voce manus et munera libo

intemerata focis. perfecto laetus honore

Anchisen facio certum remque ordine pando.

agnovit prolem ambiguam geminosque parentis, 3.180

seque novo veterum deceptum errore locorum.

tum memorat: 'nate, Iliacis exercite fatis,

sola mihi talis casus Cassandra canebat.

nunc repeto haec generi portendere debita nostro

et saepe Hesperiam, saepe Itala regna vocare.

sed quis ad Hesperiae venturos litora Teucros

crederet? aut quem tum vates Cassandra moveret?

cedamus Phoebo et moniti meliora sequamur.'

sic ait, et cuncti dicto paremus ovantes.

hanc quoque deserimus sedem paucisque relictis

vela damus vastumque cava trabe currimus aequor.

I SACRI PENATI ( 3. 147 - 191)

Era notte e il sonno in terra possedeva i viventi:

le statue sacre degli dei ed i penati frigi, che con me

avevo tratto da Troia di mezzo alle fiammme,

sembrarono davanti agli occhi giacenti nel sonno

ergersi chiari nella forte luce, dove la luna piena

si spandeva attraverso le finestre aperte;

allora così parlavano lenivano gli affanni con queste frasi:

“Quello che apollo sta per dirti, giunto ad Ortigia,

qui predice ed ecco in piùinvia noi alle tue porte .

Noi dopo aver seguito te e le tue armi,

noi dopo aver percorso il rigonfio mare con le flotte sotto di te,

proprio noi innalzeremo alle stelle i nipoti venturi

e daremo il potere alla città. Tu prepara mura grandi

ai grandie no lasciare la lunga fatica della fuga.

Le sedi son da cambiare. Il delio non ti consigliò questi

lidi o Apollo comandò di fermarti a Creta.

C’è un luogo, i Grai lo chiamano col nome di Esperia,

terra antica, potente per armi e ricchezza di terra;

gli uomini Enotri la abitarono; ora è fama che i discendenti

abbiam chiamato Italia il popolo dal nime del capo.

Queste per noi le sedi proprie, di qui è nato Dardano

ed il padre Iasio, da questo principe la nostra stirpe.

Orsù alzati e lieto riferisci al vecchio padre queste frasi

da non dubitare: e Corito cerchi le terre

ausonie; Giove ti rifiuta i campi dittei.”

Attonito per tali visioni e richiamo degli dei

- nè quello era sonno, ma mi sembrava riconoscere

i volti e le chiome velate ed i volti presenti-

allora un gelido sudore emanava da tutto ilcorpo

strappo dai letti il corpo e tendo supine al cielo

le mani con invocazione e libo sui fuochi

dono inviolati. Lieto per l’offerta compiuta

rendo informato Anchise e per ordine espongo la cosa.

Riconobbe la duplice prole ed i due padri,

e che s’era ingannato per il nuovo errare dei luoghi.

Allora ricorda: “Figlio, tormentato dai fati iliaci,

la sola Cassandra mi prediva tali sorti.

Ora riconosco che prediceva queste cose dovute alla nostra stirpe

spesso nominava l’Italia, spesso i regni italici.

Ma chi poteva credere che i Teucri sarebbero giunti ai lidi

d’Esperia? o chi la profetessa Cassandra poteva convincere?

Cediamo a Febo e istruiti seguiamo cose migliori”.

Così dice e tutti festanti obbediamo al discorso.

Lasciamo anche questa sede e, perduti pochi,

diamo le vele e con il vcavo legno corriamo il vasto mare.

DE TEMPESTATE (3.192-208)

Postquam altum tenuere rates nec iam amplius ullae

apparent terrae, caelum undique et undique pontus,

tum mihi caeruleus supra caput astitit imber

noctem hiememque ferens, et inhorruit unda tenebris.

continuo venti volvunt mare magnaque surgunt

aequora, dispersi iactamur gurgite vasto;

involvere diem nimbi et nox umida caelum

abstulit, ingeminant abruptis nubibus ignes,

excutimur cursu et caecis erramus in undis.

ipse diem noctemque negat discernere caelo

LA FURIOSA TEMPESTA ( 3. 192 - 208)

Dopo che le barche presero il largo e non appare più

alcuna terra, e cielo ovunque e ovunque mare,

allora mi sovrastò sul capo una livida pioggia

portando notte e tempesta e l’onda inorridì oer le tenebre.

Subito i venti sconvolgono il mare e grandi ondate

sorgono, dispersi siamo sbattuti nel vasto gorgo;

i nembi avvolseroil giorno e l’umida notte tolse

il cielo, squarciate le nubi, i fulmini raddoppiano,

siamo deviati dalla rotta ed erriamo sulle cieche onde.

Lo stesso Palinuro dice di non distinguere giorno e notte

Page 34: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

nec meminisse viae media Palinurus in unda.

tris adeo incertos caeca caligine soles

erramus pelago, totidem sine sidere noctes.

quarto terra die primum se attollere tandem

visa, aperire procul montis ac volvere fumum.

vela cadunt, remis insurgimus; haud mora, nautae

adnixi torquent spumas et caerula verrunt.

nel cielo e di non ricordare la via in mezzo all’onda.

Così per tre interi soli nella cieca caligine

erriamo pel mare, altrettante notti senza stella.

Al terzo giorno finalmente dapprima fu vista ergersi

la terra, lontano aprirsi i monti ed alzarsi il fumo.

Cadono le vele, ci drizziamo sui remi; non un indugio,

i marinai sforzandosi muovono spume e spazzano le livide onde.

IN STROPHADIBUS: DE HARPYIS (3.2209-269)

servatum ex undis Strophadum me litora primum 3.209

excipiunt. Strophades Graio stant nomine dictae

insulae Ionio in magno, quas dira Celaeno

Harpyiaeque colunt aliae, Phineia postquam

clausa domus mensasque metu liquere priores.

tristius haud illis monstrum, nec saevior ulla

pestis et ira deum Stygiis sese extulit undis.

virginei volucrum vultus, foedissima ventris allitt

proluvies uncaeque manus et pallida semper

ora fame.

huc ubi delati portus intravimus, ecce

laeta boum passim campis armenta videmus

caprigenumque pecus nullo custode per herbas.

inruimus ferro et divos ipsumque vocamus

in partem praedamque Iovem; tum litore curvo

exstruimusque toros dapibusque epulamur opimis.

at subitae horrifico lapsu de montibus adsunt 3.225

Harpyiae et magnis quatiunt clangoribus alas,

diripiuntque dapes contactuque omnia foedant

immundo; tum vox taetrum dira inter odorem.

rursum in secessu longo sub rupe cavata

[arboribus clausam circum atque horrentibus umbris]

instruimus mensas arisque reponimus ignem;

rursum ex diverso caeli caecisque latebris

turba sonans praedam pedibus circumvolat uncis,

polluit ore dapes. sociis tunc arma capessant

edico, et dira bellum cum gente gerendum.

haud secus ac iussi faciunt tectosque per herbam

disponunt ensis et scuta latentia condunt.

ergo ubi delapsae sonitum per curva dedere

litora, dat signum specula Misenus ab alta

aere cavo. invadunt socii et nova proelia temptant,

obscenas pelagi ferro foedare volucris.

sed neque vim plumis ullam nec vulnera tergo

accipiunt, celerique fuga sub sidera lapsae

semesam praedam et vestigia foeda relinquunt.

una in praecelsa consedit rupe Celaeno,

infelix vates, rumpitque hanc pectore vocem;

'bellum etiam pro caede boum stratisque iuvencis,

Laomedontiadae, bellumne inferre paratis

et patrio Harpyias insontis pellere regno?

accipite ergo animis atque haec mea figite dicta, 3.250

quae Phoebo pater omnipotens, mihi Phoebus Apollo

praedixit, vobis Furiarum ego maxima pando.

Italiam cursu petitis ventisque vocatis:

ibitis Italiam portusque intrare licebit.

sed non ante datam cingetis moenibus urbem

quam vos dira fames nostraeque iniuria caedis

ambesas subigat malis absumere mensas.'

dixit, et in silvam pennis ablata refugit.

LA TERRIBILI ARPIE ( 3. 209 - 269)

Anzitutto mi accolgono, salvato dalle onde, i lidi

delle Strofadi. Le isole dette Strofadi dal nome graio

stanno nel grande Ionio, che la crudele Celeno

e le altre Arpie abitano, dopo che fu chiusa la casa

Fineo e per paura lasciarono le prime mense.

Non c’è mostro più funesto di quelle, nè alcuna peste

peggiore ed ira degli dei si alzò dalle onde stigie.

Virginei volti di uccelli, fetidissimo flusso

di ventre e mani uncinate e facce sempre pallide

per fame.

Come qui portati entrammo nei porti, ecco

vediamo grassi armenti di buoi qua e là nelle piane

ed un gregge di capre per l’erba senza custode.

Ci buttiamo col ferro ed invochiamo gli dei e lo stesso

Giove per la parte ed il bottino; poi sulla spiaggia ricurva

collochiamo letti e banchettiamo con cibi abbondanti.

Ed improvvise con orribile volata dai monti le Arpie

si presentano e scuotono le ali con grandi schiamazzi,

saccheggian le vivande e coll’immondo contatto sporcano

tutto; poi lo stridio crudele tra l’orribile odore.

Di nuovo in un lungo riparo sotto una rupe incavata

chiusa attorno da alberi ed ombre raggelanti

prepariamo le mense e poniamo sugli altari il fuoco.

Di nuovo da parte diversa del cielo e da ciechi nascondigli

la turba rimbombante vola attorno alla preda con zampe adunche,

con la bocca sporcò i cibi: allora ordino ai compagni che prendano

le armii, e la guerra è da combattere con gente crudele.

Non diversamente dall’ordine agiscono e dispongono per l’erba

le spade coperte e nascondono gli scudi latenti.

Perciò quando scendendo fecero un frastuono lungo i lidi

ricurvi, Miseno dà il segnale dall’alta vedetta

col bronzo cavo. I compagni attaccano e tentano strani scontri,

colpire col ferro gli orribili uccelli del mare.

Ma non ricevono alcun colpo alle penne ne ferite

al dorso, e con celere fuga volando sotto le stelle

lasciano semidivotata la mensa ed orme schifose.

Sola Celeno si fermò su altissima rupe,

funesta indovina, esplode dal petto questa frase:

“Pure una guerra, Laomenziadi, vi prepate forse a scatenare

oltre la strage di buoi e giovenchi ammazzati, una guerra,

e cacciare dal regno paterno le incolpevoli Arpie?

Accoglietele dunque ficcatele in cuore queste mie parole,

che il padre onnipotente predisse a Febo, e Apollo Febo

a me, io la più grande delle Furie ve le svelo.

Cercate con la rotta l’Italia e la invocate coi venti:

andrete in Italia e sarà permesso entrare nei porti.

Ma non cingerete con mura la città data prima che

la fame crudele e l’offesa del nostro attacco

vi costringa per i mali a consumare le mense divorate.”

Disse, e levatasi con le ali si rifugiò nella selva.

Page 35: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

at sociis subita gelidus formidine sanguis

deriguit: cecidere animi, nec iam amplius armis,

sed votis precibusque iubent exposcere pacem,

sive deae seu sint dirae obscenaeque volucres.

et pater Anchises passis de litore palmis

numina magna vocat meritosque indicit honores:

'di, prohibete minas; di, talem avertite casum

et placidi servate pios.' tum litore funem

deripere excussosque iubet laxare rudentis.

tendunt vela Noti: fugimus spumantibus undis

qua cursum ventusque gubernatorque vocabat.

Ma sangue gelido per la paura il sangue si ghiacciò

ai compagni: i cuori crollarono, neè più ormai con armi,

ma con voti e preghiere vogliono chiedere pace,

sia che siano dee che orribili e crudeli uccelli.

Ed il padre Anchise, stese le palme, dal lido

chiama le grandi potenze e indice riti dovuti:

“O dei, allontanate le minacce; dei, togliete tale sorte

e voi, sereni, salvaate i pii.”Poi ordina di levare la fune

dal lido e allentare le corde srotolate.

I Noti tendono le vele: fuggiamo sulle onde spumeggianti,

dove e vento e nocchiero chiamava la rotta.

DE ACTII COMMORATIONE (3.270-293)

iam medio apparet fluctu nemorosa Zacynthos 3.270

Dulichiumque Sameque et Neritos ardua saxis.

effugimus scopulos Ithacae, Laertia regna,

et terram altricem saevi exsecramur Ulixi.

mox et Leucatae nimbosa cacumina montis

et formidatus nautis aperitur Apollo.

hunc petimus fessi et parvae succedimus urbi;

ancora de prora iacitur, stant litore puppes.

Ergo insperata tandem tellure potiti

lustramurque Iovi votisque incendimus aras,

Actiaque Iliacis celebramus litora ludis.

exercent patrias oleo labente palaestras

nudati socii: iuvat evasisse tot urbes

Argolicas mediosque fugam tenuisse per hostis.

interea magnum sol circumvolvitur annum

et glacialis hiems Aquilonibus asperat undas.

aere cavo clipeum, magni gestamen Abantis,

postibus adversis figo et rem carmine signo:

Aeneas haec de danais victoribus arma;

linquere tum portus iubeo et considere transtris.

certatim socii feriunt mare et aequora verrunt: 3.290

protinus aerias Phaeacum abscondimus arces

litoraque Epiri legimus portuque subimus

Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem.

UNA SOSTA AD AZIO (3.270 - 293)

Ormai inmezzo al mare appare Zacinto selvosa

e Dulichio e Same e Nerito scoscesa di rocce.

Sfuggiamo gli scogli di Itaca, regni laerzii,

e malediciamo la terra nutrice del crudele Ulisse.

Subito e le piovose cime del monte Leucate

e si apre Apollo temuto dai marinai.

Stanchi lo cerchiamo e ci avviciniamo alla piccola città;

l’ancora è gettata da prora, le poppe stanno sul lido.

Impadronitici finalmente della terra insperata

ci purifichiamo per Giove e incendiamo gli altari di voti,

e festeggiamo i lidi di Azio coi giochi iliaci.

I compagni spogliati, scorrendo l’olio, praticano i

giochi padri: è bello aver superato tante città

argoliche ed aver affrontato la fuga in mezzo ai nemici.

Intanto il sole avvolge un grande anno

ed il glaciale inverno con gli Aquiloni inasprisce le onde.

Attacco sui battenti anteriori lo scudo di cavo bronzo,

armamento del grande Abante, e segno il fatto con un verso:

Enea (offre) queste armi (tolte) ai Danai vincitori.

Poi ordino di lasciare i porti e sedere sui banchi.

A gara i compagni battono il mare e spazzano le piane: 390

Subito lasciamo le aeree rocche dei Feaci,

raggiungiamo i lidi dell'Epiro ed entriamo nel porto

caonio e ci avviciniamo alla eccelsa città di Butroto.

DE OCCURSU CUM ANDROMACHA HELENOQUE

(3.295-354)

Hic incredibilis rerum fama occupat auris, 3.294

Priamiden Helenum Graias regnare per urbis

coniugio Aeacidae Pyrrhi sceptrisque potitum,

et patrio Andromachen iterum cessisse marito.

obstipui, miroque incensum pectus amore

compellare virum et casus cognoscere tantos.

progredior portu classis et litora linquens,

sollemnis cum forte dapes et tristia dona

ante urbem in luco falsi Simoentis ad undam

libabat cineri Andromache manisque vocabat

Hectoreum ad tumulum, viridi quem caespite inanem

et geminas, causam lacrimis, sacraverat aras.

ut me conspexit venientem et Troia circum

arma amens vidit, magnis exterrita monstris

deriguit visu in medio, calor ossa reliquit,

labitur, et longo vix tandem tempore fatur:

'verane te facies, verus mihi nuntius adfers, polipt

ANDROMACA ED ELENO ( 3. 294 - 355)

Qui un'incredibile fama mi riempie le orecchie,

che il priamide Eleno regna in città graie 295

impafronitosi delle nozze e degli scettri dell'eacide Pirro,

e che Andromaca è passata di nuovo ad un marito della patria.

Stupii, il cuore acceso da singolare amore

di parlare all’uomo e conoscere sì grandi sorti.

Avanzo dal porto lasciando flotte e lidi,

quando per caso Andromaca libava alle ceneri vivande

e tristi doni davanti alla città in un bosco alla riva

d’un falso Simoenta ed invocava i Mani

presso il tumulo di Ettore, che vuoto aveva consacrato

con verde zolla e due altari, motivo per le lacrime.

Come mi osservò arrivare e fuor di sè vide attorno

le armi troiane, atterrita per le garndi visioni

sbiancò in mezzo al volto, el calore lasciò le ossa.

Sviene e a stento finalmente dopo lungo tempo parla:

“Ti presenti a me come vera forma, vero nunzio,

Page 36: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

nate dea? vivisne? aut, si lux alma recessit,

Hector ubi est?' dixit, lacrimasque effudit et omnem

implevit clamore locum. vix pauca furenti

subicio et raris turbatus vocibus hisco:

'vivo equidem vitamque extrema per omnia duco;

ne dubita, nam vera vides.

heu. quis te casus deiectam coniuge tanto

excipit, aut quae digna satis fortuna revisit,

Hectoris Andromache? Pyrrhin conubia servas?'

deiecit vultum et demissa voce locuta est: 3.320

'o felix una ante alias Priameia virgo,

hostilem ad tumulum Troiae sub moenibus altis

iussa mori, quae sortitus non pertulit ullos

nec victoris heri tetigit captiva cubile.

nos patria incensa diversa per aequora vectae

stirpis Achilleae fastus iuvenemque superbum

servitio enixae tulimus; qui deinde secutus

Ledaeam Hermionen Lacedaemoniosque hymenaeos

me famulo famulamque Heleno transmisit habendam.

ast illum ereptae magno flammatus amore

coniugis et scelerum furiis agitatus Orestes

excipit incautum patriasque obtruncat ad aras.

morte Neoptolemi regnorum reddita cessit

pars Heleno, qui Chaonios cognomine campos

Chaoniamque omnem Troiano a Chaone dixit,

Pergamaque Iliacamque iugis hanc addidit arcem.

sed tibi qui cursum venti, quae fata dedere?

aut quisnam ignarum nostris deus appulit oris?

quid puer Ascanius? superatne et vescitur aura?

quem tibi iam Troia - 3.340

ecqua tamen puero est amissae cura parentis?

ecquid in antiquam virtutem animosque virilis

et pater Aeneas et avunculus excitat Hector?'

talia fundebat lacrimans longosque ciebat

incassum fletus, cum sese a moenibus heros

Priamides multis Helenus comitantibus adfert,

agnoscitque suos laetusque ad limina ducit,

et multum lacrimas verba inter singula fundit.

procedo et parvam Troiam simulataque magnis

Pergama et arentem Xanthi cognomine rivum

agnosco, Scaeaeque amplector limina portae;

nec non et Teucri socia simul urbe fruuntur.

illos porticibus rex accipiebat in amplis:

aulai medio libabant pocula Bacchi

impositis auro dapibus, paterasque tenebant.

figlio di dea? sei forse vivo? o se la grande luce fuggì,

Ettore dov’è?” disse e versò lacrime e riempì

tutto il luogo di pianto. A stento rispondo poche parole

a lei che freme e turbato parlo con poche parole:

“Vivo certamente, ma conduco una vita ai limiti estremi;

non dubitare, infatti vedi cose vere.

Ahimè, quale sorte ti accoglie, privata di sì grande

marito, o quale fortuna abbastanza degna ti visitò,

o Andromaca di Ettore? serbi forse le nozze di Pirro?”

Abbassò il volto e a voce bassa parlò:

“O sola fra le altre felice vergine priamea,

obblifgata a morire sotto le alte mura di Troia

presso il tumulo nemico, che non soffrì nessun sorteggio

nè prigioniera toccò il letto del padrone vincitore.

Noi, incendiata la città, condotte per diversi mari

costrette alla schiavitù sopportammo l’orgoglio

ed il superbo giovane della stirpe achillea; ma lui poi

seguendo Ermione ledea e nozze lacedemonie

lasciò me schiava da possedere allo schiavo Eleno

ma lo coglie, incauto, Oreste infuriato per il grande amore

della moglie strappata e scosso dalle furie

dei delitti e lo sgozza presso gli altari paterni.

Per la morte di Neottolemo una parte fatta dei regni

passò ad Eleno, che chiamò caonie le piane

e tutta la Caonia dal nome troiano di Caone,

ed aggiunse sulle cime questa Pergamo, rocca iliaca.

Ma te quale rotta diedero i venti, quqli fati?

o quale dio spinse alle nostre spiagge te ignaro?

E il piccolo Ascanio? vive forse e si pasce dell’aria?

chi ormai da Troia ti ...

che amore c’è nel bambino della madre perduta?

forse che il padre Enea e lo zio Ettore lo spinge

all’antico eroismo ed al coraggio virile?”

Così prorompeva piangendo ed invano faceva lunghi

lamenti, quando dalle mura l’eroe priamide Eleno,

accopagnandolo molti, si presenta,

e riconosce i suoi e lieto li conduce alle porte,

e versa lacrime, molto, tra le singole parole.

Avanzo e riconosco una piccola Troia e Pergamo

imitante la grande ed un ruscello secco col nome

di Xanto, ed abbraccio le soglie della porta Scea;

Anche i Teucri insieme godono della città alleata.

Il re li accoglieva in ampli porticati:

in mezzo alla sala libavano coppe d’oro di Bcco,

apparecchiate vivande e tenevano tazze

DE HELENI AUGURIO (3.356-471)

Iamque dies alterque dies processit, et aurae 3.356

vela vocant tumidoque inflatur carbasus Austro:

his vatem adgredior dictis ac talia quaeso:

'Troiugena, interpres divum, qui numina Phoebi,

qui tripodas Clarii et laurus, qui sidera sentis

et volucrum linguas et praepetis omina pennae,

fare age namque omnis cursum mihi prospera dixit

religio, et cuncti suaserunt numine divi

Italiam petere et terras temptare repostas;

sola novum dictuque nefas Harpyia Celaeno

prodigium canit et tristis denuntiat iras

obscenamque famem, quae prima pericula vito?

LE PROFEZIE DI ELENO ( 3. 356 - 471)

Ed ormai un giorno ed altro giorno passò, i venti

chiaman le vele e la tela si gonfia del ricco Austro:

avvicino il vate con queste parole e così prego:

“ Figlio di Troia, interprete degli dei, che le potenze

d’Apollo, che i tripodi ed i lauri di Clario, che le stelle senti

e le lingue degli uccelli ed i presagi del rapido volo,

orsù parla, infatti ogni auspicio favorevole predisse

la rotta, e tutti gli dei col volere consigliarono

cercare l’Italia e tentare terre remote;

l’arpia Celeno unica profetizza un prodigio funesto

a dirsi ed annuncia tristi ire ed una fame

tremenda, quali pericoli evito per primi?

Page 37: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

quidve sequens tantos possim superare labores?'

hic Helenus caesis primum de more iuvencis

exorat pacem divum vittasque resolvit

sacrati capitis, meque ad tua limina, Phoebe,

ipse manu multo suspensum numine ducit,

atque haec deinde canit divino ex ore sacerdos:

'Nate dea nam te maioribus ire per altum

auspiciis manifesta fides; sic fata deum rex

sortitur volvitque ices, is vertitur ordo,

pauca tibi e multis, quo tutior hospita lustres

aequora et Ausonio possis considere portu,

expediam dictis; prohibent nam cetera Parcae

scire Helenum farique vetat Saturnia Iuno. 3.380

principio Italiam, quam tu iam rere propinquam

vicinosque, ignare, paras invadere portus,

longa procul longis via dividit invia terris.

ante et Trinacria lentandus remus in unda

et salis Ausonii lustrandum navibus aequor

infernique lacus Aeaeaeque insula Circae,

quam tuta possis urbem componere terra.

signa tibi dicam, tu condita mente teneto:

cum tibi sollicito secreti ad fluminis undam

litoreis ingens inventa sub ilicibus sus

triginta capitum fetus enixa iacebit,

alba solo recubans, albi circum ubera nati,

is locus urbis erit, requies ea certa laborum.

nec tu mensarum morsus horresce futuros:

fata viam invenient aderitque vocatus Apollo.

has autem terras Italique hanc litoris oram,

proxima quae nostri perfunditur aequoris aestu,

effuge; cuncta malis habitantur moenia Grais.

hic et Narycii posuerunt moenia Locri,

et Sallentinos obsedit milite campos 3.400

Lyctius Idomeneus; hic illa ducis Meliboei

parva Philoctetae subnixa Petelia muro.

quin ubi transmissae steterint trans aequora classes

et positis aris iam vota in litore solves,

purpureo velare comas adopertus amictu,

ne qua inter sanctos ignis in honore deorum

hostilis facies occurrat et omina turbet.

hunc socii morem sacrorum, hunc ipse teneto;

hac casti maneant in religione nepotes.

ast ubi digressum Siculae te admoverit orae

ventus, et angusti rarescent claustra Pelori,

laeva tibi tellus et longo laeva petantur polipt

aequora circuitu; dextrum fuge litus et undas.

haec loca vi quondam et vasta convulsa ruina

tantum aevi longinqua valet mutare vetustas

dissiluisse ferunt, cum protinus utraque tellus

una foret: venit medio vi pontus et undis

Hesperium Siculo latus abscidit, arvaque et urbes

litore diductas angusto interluit aestu.

dextrum Scylla latus, laevum implacata Charybdis 3.420

obsidet, atque imo barathri ter gurgite vastos

sorbet in abruptum fluctus rursusque sub auras

erigit alternos, et sidera verberat unda.

at Scyllam caecis cohibet spelunca latebris

ora exsertantem et navis in saxa trahentem.

prima hominis facies et pulchro pectore virgo

pube tenus, postrema immani corpore pistrix

delphinum caudas utero commissa luporum.

praestat Trinacrii metas lustrare Pachyni

o cseguendo che cosa potrei superare sì grandi affanni?

Qui Eleno prima, uccisi i giovenchi, secondo il rito

invoca la pace degli dei e scioglie le bende

del sacro capo, e lui conduce, o Febo, per mano

alle tue porte me dubbioso per la immensa potenza,

ed infine il sacerdote così profetizza dalla bocca divina:

“Figlio di dea, (infatti è chiara certezza che tu vai per mare

con maggiori auspici); così il re degli dei sorteggia i fati

e volle le vicende, questo piano si compie,

rivelerò tra molte parole poche cose, perchè più sicuro

possa visitare acque hospitali e fermarti

nel porto ausonio; le Parche impediscono che Eleno

sappia altro e la saturnia Giunone vieta di parlare.

All’inizio ti prepari a toccare l’Italia, che tu già

credi prossima, ed i porti vicini, o ignaro,

una lunga via impervia lontano divide da lunghe terre.

C’è da piegare il remo in onda trinacria

e da visitare colle navi l’acqua del mare Ausonio, ed i laghi infernali,

e l’sola Eea di Circe, prima che tu possa

fondare suterra sicura una città.

Ti dirò i segni, tu li terrai serbati in mente:

quando davanti a te preoccupato presso l’onda di un fiume

ignoto una enorme scrofa trovata sotto gli elci del lido

giacerà avendo partorito trenta capi, bianca, sdraiata al suolo,

attorno alle mammele trenta piccoli bianchi,

quello sarà il luogo della città, quella la certa quiete degli affanni.

Tu non temere i futuri morsi delle mense:

i fati troveranno la via e Apollo invocato assisterà.

Ma fuggi queste terre e questa spiaggia del lido italo,

che vicino è bagnato dalla marea della nostra acqua;

tutte le mura sono abitate dai malvagi Grai.

Qui anche i Locri narici posero le mura

ed il lizio Idomeneo occupò le piane sallentine

di soldataglia; qui la piccola città del capo Melibeo

di Filottete, Petelia, è appoggiata al muro.

Anzi quando le flotte passate oltre le onde staranno

e fatti gli altari ormai scioglierai voti sul lido,

vela le chiome coperto di manto purpureo,

che non capiti qualche aspetto ostile e turbi gli auspici

tra i sacri fuochi nella cerimonia degli dei.

I soci mantengano questo rito, questo anche tu;

in questo cerimoniale restino puri i nipoti.

Ma quando il vento ti avrà spinto, partito, alla spiaggia

sicula e si apriranno i recinti dell’angusto Peloro,

da te la terra sinistra, le acque sinistre sian seguite

nel lungo circuito; fuggi il lido destro e le onde.

Raccontano che un tempo questi luoghi sconvolti da forza

e vasta frana (tanto una lunga vetustà di tempi può cambiare)

sussultarono, diventando subito le due terre

una sola: in mezzo venne con forza il mare e con le onde

troncò il lato esperio dal siculo, e bagnò con angusto

flusso i campi e le città separate dal lido.

Scilla occupa il lato destro, il sinistro l’implacabile

Cariddi, e nel profondo gorgo del baratro tre volte

risucchia i vasti flutti nell’abisso e di nuovo li scaglia

all’aria alterni e con l’onda sferza le stelle.

Ma una grotta costringe Scilla in ciechi nascondigli

scoprendo le bocche e trascinando le navi sulle rocce.

In alto volto di persona e ragazza dal bel petto

fino al pube, in basso pistrice dal corpo enorme

unita con code di delfini a ventre di lupo.

Conviene percorrere le cime del trinacrio Pachino

Page 38: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

cessantem, longos et circumflectere cursus,

quam semel informem vasto vidisse sub antro

Scyllam et caeruleis canibus resonantia saxa.

praeterea, si qua est Heleno prudentia vati,

si qua fides, animum si veris implet Apollo,

unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum

praedicam et repetens iterumque iterumque monebo,

Iunonis magnae primum prece numen adora,

Iunoni cane vota libens dominamque potentem

supplicibus supera donis: sic denique victor

Trinacria finis Italos mittere relicta. 3.440

huc ubi delatus Cumaeam accesseris urbem

divinosque lacus et Averna sonantia silvis,

insanam vatem aspicies, quae rupe sub ima

fata canit foliisque notas et nomina mandat.

quaecumque in foliis descripsit carmina virgo

digerit in numerum atque antro seclusa relinquit:

illa manent immota locis neque ab ordine cedunt.

verum eadem, verso tenuis cum cardine ventus

impulit et teneras turbavit ianua frondes,

numquam deinde cavo volitantia prendere saxo

nec revocare situs aut iungere carmina curat:

inconsulti abeunt sedemque odere Sibyllae.

hic tibi ne qua morae fuerint dispendia tanti,

quamvis increpitent socii et vi cursus in altum

vela vocet, possisque sinus implere secundos,

quin adeas vatem precibusque oracula poscas

ipsa canat vocemque volens atque ora resolvat.

illa tibi Italiae populos venturaque bella

et quo quemque modo fugiasque ferasque laborem

expediet, cursusque dabit venerata secundos. 3.460

haec sunt quae nostra liceat te voce moneri.

vade age et ingentem factis fer ad aethera Troiam.'

Quae postquam vates sic ore effatus amico est,

dona dehinc auro gravia ac secto elephanto

imperat ad navis ferri, stipatque carinis

ingens argentum Dodonaeosque lebetas,

loricam consertam hamis auroque trilicem,

et conum insignis galeae cristasque comantis,

arma Neoptolemi. sunt et sua dona parenti.

addit equos, additque duces,

remigium supplet, socios simul instruit armis.

scappando, e piegare attorno lunghe rotte,

che aver visto una volta sotto il vasto antro l’orribile

Scilla e le rocce risuonanti di lividi cani.

Inoltre, se il vate Eleno ha qualche saggezza,

se ha qualche fiducia, se Apollo gli empie l’animo di cose vere,

proclamerò una cosa a te, figlio di dea, una sola per tutte,

e riprendendola ancora e ancora esorterò,

adora anzitutto con supplica la maestà della grande Giunone,

a Giunone canta voti lieto e vinci la potente signora

con supplici doni: così finalmente vittorioso,

lasciata la Trinacria, sarai mandato sui territori itali.

Qui giunto comme giungerai alla città di Cuma

ed ai laghi divini ed all?averno risuonante di selve,

vedrai l’invasata profetessa, ai piedi d’una rupe

profetizza i fati ed affida alle foglie segni e nomi.

Qualsiasi verso la vergine abbia scritto sulle foglie

li mette in ordine e li lascia chiusi nella grotta:

essi restano immobili al posto ne cambiano dall’ordine.

Ma quando una leggera brezza, giratosi il cardine, li

ha colpiti e la porta ha sconvolto le tenere fronde,

mai più si cura di prenderli, volando nella cava roccia

nè metterli a posto ed unire i versi:

sconsiderati se ne vanno ed odiano la casa della Sibilla.

Qui nessun dispendio di tempo ti sia di grande importanza,

anche se i compagni sgridino e con forza la rotta

chiami al largo le vele e possa saziare le pieghe favorevoli,

perchè non avvicini la profetessa e chieda con preghiere

che lei stessa pronunci gli oracoli e volente sciolga la voce

e le labbra. Ella ti spiegherà i popoli d’Italia e le guerre

future e come fuggire e sopportare ogni

affanno, e venerata darà rotte sicure

Queste son le cose che sia lecito consigliar con la nostra voce.

Orsù va’ e con le imprese porta la grande Troia alle stelle”.

Dopo che il vate pronunciò queste parole con volto amico,

ancora ordina che sian portate alle navi doni

pesanti di oro e d’avorio lavorato e stipa nelle carene

molto argento e catini dodonei,

una corazza intessuta a maglie e triplice d’oro,

ed il cono di splendido elmo e creste frondeggianti,

armi di Neottolemo. Anche il padre ha i suoi doni.

Aggiunge cavalli, ed aggiunge cocchieri,

completa il remeggio, ed insieme fornisce i compagni di armi.

DE DISCESSU AB ANDROMACHA HELENOQUE

(3.472-505)

Interea classem velis aptare iubebat 3.472

Anchises, fieret vento mora ne qua ferenti.

quem Phoebi interpres multo compellat honore:

'coniugio, Anchisa, Veneris dignate superbo,

cura deum, bis Pergameis erepte ruinis,

ecce tibi Ausoniae tellus: hanc arripe velis.

et tamen hanc pelago praeterlabare necesse est:

Ausoniae pars illa procul quam pandit Apollo.

vade,' ait 'o felix nati pietate. quid ultra 3.480

provehor et fando surgentis demoror Austros?'

nec minus Andromache digressu maesta supremo

fert picturatas auri subtemine vestis

et Phrygiam Ascanio chlamydem nec cedit honore

textilibusque onerat donis, ac talia fatur:

COMMIATO E PARTENZA ( 3. 472 - 505)

Frattanto Anchise ordinava di preparare la flotta

con remi, che non capitasse un ritardo al vento soffiante.

Il profeta di Febo lo saluta con molto onore:

“Anchise, degnato del superbo matrimonio di Venere,

attenzione degli dei, due volte strappato dai crolli pergamenei,

ecco a te la terra di Ausonia: prendila con le vele.

e tuttavia è necessario passarla oltre per mare:

quella parte d’Ausonia che Apollo apre lontano.

Va’, dice, felice per la virtù del figlio. Perchè oltre

mi spingo e parlando freno gli Austri nascenti?”

Nè di meno Andromaca triste per l’estrema partenza

porta vesti tessute di trama d’oro

e per Ascanio una clamide frigia nè è inferiore di offerte

e carica di doni tessili e così dice:

Page 39: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

'accipe et haec, manuum tibi quae monimenta mearum

sint, puer, et longum Andromachae testentur amorem,

coniugis Hectoreae. cape dona extrema tuorum,

o mihi sola mei super Astyanactis imago.

sic oculos, sic ille manus, sic ora ferebat;

et nunc aequali tecum pubesceret aevo.'

hos ego digrediens lacrimis adfabar obortis:

'viuvite felices, quibus est fortuna peracta

iam sua: nos alia ex aliis in fata vocamur.

obis parta quies: nullum maris aequor arandum,

arva neque Ausoniae semper cedentia retro

quaerenda. effigiem Xanthi Troiamque videtis

quam vestrae fecere manus, melioribus, opto,

auspiciis, et quae fuerit minus obvia Grais.

si quando Thybrim vicinaque Thybridis arva 3.500

intraro gentique meae data moenia cernam,

cognatas urbes olim populosque propinquos,

Epiro Hesperiam quibus idem Dardanus auctor

atque idem casus, unam faciemus utramque

Troiam animis: maneat nostros ea cura nepotes.'

“Accogli anche questi, che siano i ricordi delle mie mani,

fanciullo ed attestino il grande amore di Andromaca,

sposa ettorea. Prendi gli ultimi doni dei tuoi,

oh per me unica immagine del mio Astianatte.

Così gli occhi, così lui le mani, così il volto aveva;

ed ora crescerebbe con te di pari età.”

Costoro io partendo salutavo, rinate le lacrime:

“Vivete felici, per i quali la propria sorte è già

compiuta: noi siam chiamati da altre in altre sorti.

Per voi nacque la pace: nessuna acqua di mare da solcare,

nè da cercare i campi d’Ausonia, sempre indietreggianti.

Voi vedete la vista dello Xanto e Troia,

che le vostre mani han fatto, prego con migliori

auspici e che sian stati meno buoni ai Grai.

Se mai raggiungerò il Tevere ed i campi vicini del Tevere

e vedrò le mura date al mio popolo,

allora faremo le città gemelle ed i popoli amici,

l’Esperia all’Epiro, per i i quali lostesso Padre Dardano

e le stesse sorti, (faremo) unica di cuori una e l’altra

Troia: tale premura conservi i nostri nipoti.”

ITALIA, ITALIA (3.506-546)

Provehimur pelago vicina Ceraunia iuxta, 3.506

unde iter Italiam cursusque brevissimus undis.

sol ruit interea et montes umbrantur opaci;

sternimur optatae gremio telluris ad undam

sortiti remos passimque in litore sicco

corpora curamus, fessos sopor inrigat artus.

necdum orbem medium Nox Horis acta subibat:

haud segnis strato surgit Palinurus et omnis

explorat ventos atque auribus aera captat;

sidera cuncta notat tacito labentia caelo,

Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones,

armatumque auro circumspicit Oriona.

postquam cuncta videt caelo constare sereno,

dat clarum e puppi signum; nos castra movemus

temptamusque viam et velorum pandimus alas. 3.520

Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis

cum procul obscuros collis humilemque videmus

Italiam. Italiam primus conclamat Achates,

Italiam laeto socii clamore salutant.

tum pater Anchises magnum cratera corona

induit implevitque mero, divosque vocavit

stans celsa in puppi:

'di maris et terrae tempestatumque potentes,

ferte viam vento facilem et spirate secundi.'

crebrescunt optatae aurae portusque patescit

iam propior, templumque apparet in arce Minervae;

vela legunt socii et proras ad litora torquent.

portus ab euroo fluctu curvatus in arcum,

obiectae salsa spumant aspergine cautes,

ipse latet: gemino demittunt bracchia muro

turriti scopuli refugitque ab litore templum.

quattuor hic, primum omen, equos in gramine vidi

tondentis campum late, candore nivali.

et pater Anchises 'bellum, o terra hospita, portas:

bello armantur equi, bellum haec armenta minantur. 3.540

sed tamen idem olim curru succedere sueti

quadripedes et frena iugo concordia ferre:

LA TERRA D'ITALIA (3. 506 - 546)

Siam portati per mare fino ai vicini Cerauni, da cui la strada e la rotta

brevissima tra l’onde per l’Italia.

Intanto il sole cade ed i monti opachi si coprono d’ombra.

Ci stendiamo presso l’onda nel grembo della desiderata terra

sorteggiati i remi e qua e là sulla secca spiaggia

curiamo i corpi, il sonno irrora le stanche membra.

Nè ancora la Notte spinta dalle Ore affrontava metà del giro:

non pigro Palinuro s’alza dal giaciglio ed esplora

tutti i venti e coglie l’aria con le orecchie;

nota tutte le stelle correnti nel tacito cielo,

Arturo e le Iadi piovose ed i gemelli Trioni,

ed esamina Orione armato d’oro.

Dopo che vede stare tutto nel cielo sereno,

dalla poppa dà il segnale squillante; noi muoviamo il campo

e tentiamo la via ed apriamo le ali delle vele.

Ed ormai l’Aurora, fugate le stelle, rosseggiava,

quando lontano vediamo colli oscuri e bassa

l’Italia. Italia per primo grida Acate,

l’Italia salutano i compagni con lieto clamore.

Allora il padre Anchise rivestì fino all’orlo una grande

coppa e la riempì di vino, ed invocò gli dei

stando sull’alta poppa:

“Dei potenti del mare e della terra e delle tempeste,

offrite col vento una via facile e soffiate favorevoli.”

Le brezze bramate crescono ed ormai più vicino si apre

il porto, e sulla rocca appare il tempio di Minerva;

i compagni raccolgon le vele e girano le prore ai lidi.

Il porto curvato ad arco dal flutto orientale,

gli scogli pronunciati spumeggiano di spruzzo salmastro,

egli però si cela: gli scogli turriti slanciano braccia

conmura gemelle ed il tempio indietreggia dal lido.

Qui quattro, primo augurio, quattro cavalli vidi

brucanti la piana in largo, di niveo candore.

E il padre Anchise “Guerra, oterra ospite, porti:

i cavalli si armano per la guerra, questi armenti minacciano guerra. Ma

pure un tempo abituati a sottomettersi al cocchio

i quadrupedi e portare col giogo i freni concordi:

Page 40: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

spes et pacis' ait. tum numina sancta precamur

Palladis armisonae, quae prima accepit ovantis,

et capita ante aras Phrygio velamur amictu,

praeceptisque Heleni, dederat quae maxima, rite

Iunoni Argivae iussos adolemus honores.

speranza anche di pace” dice. Allora preghiamo le sacre potenze

di Pallade armisonante, che per prima ci accolse festanti,

e davanti agli altari ci veliamo col manto frigio,

e coi consigli di Eleno, che aveva dato importantissimi,

ritualmente bruciamo a Giunone ausonia le offerte ordinate.

DE CYCLOPUM TERRIS (3.547-583)

Haud mora, continuo perfectis ordine votis 3.547

cornua velatarum obvertimus antemnarum, spond

Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva.

hinc sinus Herculei si vera est fama Tarenti

cernitur, attollit se diva Lacinia contra,

Caulonisque arces et navifragum Scylaceum.

tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna,

et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa

audimus longe fractasque ad litora voces,

exsultantque vada atque aestu miscentur harenae.

et pater Anchises 'nimirum hic illa Charybdis:

hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat.

eripite, o socii, pariterque insurgite remis.' 3.560

haud minus ac iussi faciunt, primusque rudentem

contorsit laevas proram Palinurus ad undas;

laevam cuncta cohors remis ventisque petivit.

tollimur in caelum curvato gurgite, et idem

subducta ad Manis imos desedimus unda.

ter scopuli clamorem inter cava saxa dedere,

ter spumam elisam et rorantia vidimus astra.

interea fessos ventus cum sole reliquit,

ignarique viae Cyclopum adlabimur oris.

Portus ab accessu ventorum immotus et ingens

ipse: sed horrificis iuxta tonat Aetna ruinis,

interdumque atram prorumpit ad aethera nubem

turbine fumantem piceo et candente favilla,

attollitque globos flammarum et sidera lambit;

interdum scopulos avulsaque viscera montis

erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras

cum gemitu glomerat fundoque exaestuat imo.

fama est Enceladi semustum fulmine corpus

urgeri mole hac, ingentemque insuper Aetnam

impositam ruptis flammam exspirare caminis,

et fessum quotiens mutet latus, intremere omnem

murmure Trinacriam et caelum subtexere fumo.

LA TERRA DEI CICLOPI ( 3. 547 - 582)

Nessun indugio, subito compiuti i voti per ordine

giriamo le punte delle antenne con vele,

e lasciamo le case dei Graiugeni ei i campi sospetti.

Di qui si vede iò golfo di Taranto erculea, se è vera

la fama, davanti si leva la divina Lacinia,

e le rocche caulonie e lo Squillace navifrago.

Allora lontano dal flutto si vede l’Etna trinacria,

e sentiamo un grande sussulto del mare e le rocce battute

e lungi le voci rotte alle spiagge,

le secche sussultano e le sabbie son mischiate dalla marea.

Ed il padre Anchise: ” Certamente è qui quella Cariddi:

Eleno profetizzava questi scogli, queste orrende rocce.

Toglietevi, compagni, ed insieme alzatevi sui remi.”

Non di meno comandati eseguono e per primo Palinuro

volse la prora stridente alle onde di sinistra;

tutto il gruppo con venti e remi si volse a sinistra.

Corvatosi il gorgo, siam alzati al cielo e parimenti,

sottrattasi l’onda, sprofondammo in fondo ai Mani.

Tre volte gli scogli tra le cave rupi diedero fragore,

tre volte vedemmo la spuma scagliata e le stelle stillanti.

Frattanto il vento col sole ci lascia stanchi,

ignari della via scivoliamo alle spiagge dei Ciclopi.

Il porto stesso enorme ed immoto dall’accesso dei venti:

ma vicino l’Etna con terribili scosse tuona,

talvolta esplodee nell’aria una nube nera

fumante di bufera di pece e di fiamma incandescente.

ed alza globi di fiamme e lambisce le stelle;

a volte solleva eruttando scogli e viscere del monte

strappate, ed accumula rocce liquefatte sotto le brezze

con un gemito e ribolle fin dal massimo fondo.

E’ fama che il corpo di Encelado semiarso dal fulmine

sia bloccato da questa mole e sopra l’ingente Etna

imposta dai rotti camini emetta la fiamma,

ed ogni volta che muti il fianco stanco, tutta la Trinacria

trema con mormorio ed intesse il cielo di fumo.

DE ACHAEMENIDE GRAECO (3.583-654)

noctem illam tecti silvis immania monstra 3.583

perferimus, nec quae sonitum det causa videmus.

nam neque erant astrorum ignes nec lucidus aethra

siderea polus, obscuro sed nubila caelo,

et lunam in nimbo nox intempesta tenebat.

Postera iamque dies primo surgebat Eoo

umentemque Aurora polo dimoverat umbram,

cum subito e silvis macie confecta suprema

ignoti nova forma viri miserandaque cultu

procedit supplexque manus ad litora tendit.

respicimus. dira inluvies immissaque barba,

consertum tegimen spinis: at cetera Graius,

et quondam patriis ad Troiam missus in armis.

IL MISERO GRECO ACHEMENIDE ( 3. 583 -654)

Quella notte coperti nei boschi sopportiamo orribili

prodigi, nè vediamo quale causa dia rumore.

Infatti non c’eran i fuochi degli astri nè il cielo lucido

di etere stellare, ma nubi nell’oscuro cielo,

ed una notte fosca teneva la luna in un nembo.

Il giorno seguente sorgeva appena e l’Aurora

aveva cacciato dal cielo orientale l’umida ombra,

quando d’improvviso dai boschi una strana forma

colpita da estrema macilenza e miserabile d’aspetto,

di un uomo sconosciuto avanza e sulla spiaggia tende supplice

le mani. Lo osserviamo. Crudele sporcizia e barba incolta,

un vestiario tenuto da spine: ma per il resto Graio,

ed un tempo mandato a Troia in armi patrie.

Page 41: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

isque ubi Dardanios habitus et Troia vidit

arma procul, paulum aspectu conterritus haesit

continuitque gradum; mox sese ad litora praeceps

cum fletu precibusque tulit: 'per sidera testor,

per superos atque hoc caeli spirabile lumen, 3.600

tollite me, Teucri. quascumque abducite terras:

hoc sat erit. scio me Danais e classibus unum

et bello Iliacos fateor petiisse penatis.

pro quo, si sceleris tanta est iniuria nostri,

spargite me in fluctus vastoque immergite ponto;

si pereo, hominum manibus periisse iuvabit.'

dixerat et genua amplexus genibusque volutans

haerebat. qui sit fari, quo sanguine cretus,

hortamur, quae deinde agitet fortuna fateri.

ipse pater dextram Anchises haud multa moratus

dat iuveni atque animum praesenti pignore firmat.

ille haec deposita tandem formidine fatur:

'sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixi,

nomine Achaemenides, Troiam genitore Adamasto

paupere mansissetque utinam fortuna. profectus.

hic me, dum trepidi crudelia limina linquunt,

immemores socii vasto Cyclopis in antro

deseruere. domus sanie dapibusque cruentis,

intus opaca, ingens. ipse arduus, altaque pulsat

sidera di talem terris avertite pestem. 3.620

nec visu facilis nec dictu adfabilis ulli;

visceribus miserorum et sanguine vescitur atro.

vidi egomet duo de numero cum corpora nostro

prensa manu magna medio resupinus in antro

frangeret ad saxum, sanieque aspersa natarent

limina; vidi atro cum membra fluentia tabo

manderet et tepidi tremerent sub dentibus artus -

haud impune quidem, nec talia passus Ulixes

oblitusve sui est Ithacus discrimine tanto.

nam simul expletus dapibus vinoque sepultus

cervicem inflexam posuit, iacuitque per antrum

immensus saniem eructans et frusta cruento

per somnum commixta mero, nos magna precati

numina sortitique vices una undique circum

fundimur, et telo lumen terebramus acuto

ingens quod torva solum sub fronte latebat,

Argolici clipei aut Phoebeae lampadis instar,

et tandem laeti sociorum ulciscimur umbras.

sed fugite, o miseri, fugite atque ab litore funem

rumpite. 3.640

nam qualis quantusque cavo Polyphemus in antro

lanigeras claudit pecudes atque ubera pressat,

centum alii curva haec habitant ad litora vulgo

infandi Cyclopes et altis montibus errant.

tertia iam lunae se cornua lumine complent

cum vitam in silvis inter deserta ferarum

lustra domosque traho vastosque ab rupe Cyclopas

prospicio sonitumque pedum vocemque tremesco.

victum infelicem, bacas lapidosaque corna,

dant rami, et vulsis pascunt radicibus herbae.

omnia conlustrans hanc primum ad litora classem

conspexi venientem. huic me, quaecumque fuisset,

addixi: satis est gentem effugisse nefandam.

vos animam hanc potius quocumque absumite leto.'

Ma egli quando vide lontano aspetti dardanici

ed arme troiane, un poco atterrito alla vista esitò

e trattenne il passo; poi a precipizio sul lido

si portò con pianto e preghiere: “Per le stelle scongiuro,

per i celesti e per questo respirabile luce del cielo,

prendetemi, Teucri, conducetemi in qualsiasi terra

Questo basterà. So e confesso che io, uno delle flotte

danae con la guerra ho assalito i Penati iliaci.

E per questo, se sì grande è l’oltraggio del nostro delitto,

buttatemi tra i flutti e immergetemi nel vasto mare;

se muoio, sarà dolce esser morti per mani di uomini.

Aveva detto ed abbracciate le ginocchia prostrandosi

si avvinghiava alle ginocchia.Esortiamo a dire chi sia, da quale

stirpe nato, a dichiarare quale sorte lo perseguiti.

Lo stesso padre Anchise, indugiando non molto, dà la destra

al giovane e rassicura l’animo con immediata garanzia.

Egli finalmente, deposta la paura, parla così:

“Sono di Itaca, mia patria, compagno dell’infelice Ulisse,

di nome Achemenide, partito per Troia, essendo il genitore

Adamasto povero, oh foosse rimasta la sorte.

Qui mi lasciarono i compagni, mentre impauriti abbandonavano

le crudeli soglie, immemori, nella vasta spelonca del Ciclope.

Una casa buia dentro, enorme, con marciume e cibi

insanguinati. Lui alto e tocca le stelle eccelse, o dei

allontanate tale peste dalle terre.

Nè gradevole alla vista nè cortese di parola con qualcuno;

si ciba delle viscere e del nero sangue di infelici.

Lo vidi io quando disteso in mezzo all’antro spaccava

con la grande mano due individui presi dal nostro gruppo,

e le porte s’inondavano di marciume spruzzato;

lo vidi quando mangiava le membra grondanti di nero

putridume e gli arti tiepidi tremavano sotto i denti.

Senz’altro no impunemente, nè Ulisse sopportò tali cose

o si scordò di sè in sì grande pericolo.

Infatti appena riempito di cibi e sepolto nel vino

posò il collo piegato e giacque per l’antro, immenso,

eruttando marciume e pezzi mescolati a vino insanguinato

nel sonno, noi, pregate le grandi potenze e

sorteggiate le parti insieme ci allarghiamo

attorno e trivelliamo con palo aguzzo l’enorme

occhio, che solo si celava sotto la fronte torva,

come scudo argolico lampada febea e finalmente

lieti vendichiamo le ombre dei compagni.

Ma fuggite, o miseri, fuggite e dal lido rompete

la fune.

Infatti tale e sì grande Polifemo chiude nel cavo

antro le lanute pecore e preme le mammelle,

cento altri orrendi Ciclopi abitano presso questi curvi lidi

in gruppo e vagano per gli alti monti.

Ormai tre corna della luna si riempiono di luce

da quando nei boschi tra deserte tane di belve e

vaste case trascino la vita ed osservo dalla roccia

i Ciclopi e temo il rumore dei piedi e la voce.

I rami danno vitto sterile, bacche e dure cornie

e le erbe, strappate le radici nutrono.

Osservando tutto anzitutto ho visto questa flotta

che giungeva ai lidi. Mi affidai a questa, qualunque

fosse stata: è sufficiente esser sfuggito a gente sacrilega.

Voi piuttosto toglietemi questa vita con qualsiasi morte.”

Page 42: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE POLYPHEMO ET CYCLOPIBUS (3.655-691)

Vix ea fatus erat summo cum monte videmus

ipsum inter pecudes vasta se mole moventem

pastorem Polyphemum et litora nota petentem,

monstrum horrendum, informe, ingens, cui lumen ademptum.

trunca manum pinus regit et vestigia firmat;

lanigerae comitantur oves; ea sola voluptas

solamenque mali.

postquam altos tetigit fluctus et ad aequora venit,

luminis effossi fluidum lavit inde cruorem

dentibus infrendens gemitu, graditurque per aequor

iam medium, necdum fluctus latera ardua tinxit.

nos procul inde fugam trepidi celerare recepto

supplice sic merito tacitique incidere funem,

vertimus et proni certantibus aequora remis.

sensit, et ad sonitum vocis vestigia torsit.

verum ubi nulla datur dextra adfectare potestas 3.670

nec potis Ionios fluctus aequare sequendo,

clamorem immensum tollit, quo pontus et omnes

intremuere undae, penitusque exterrita tellus

Italiae curvisque immugiit Aetna cavernis.

at genus e silvis Cyclopum et montibus altis

excitum ruit ad portus et litora complent.

cernimus astantis nequiquam lumine torvo

Aetnaeos fratres caelo capita alta ferentis,

concilium horrendum: quales cum vertice celso

aeriae quercus aut coniferae cyparissi

constiterunt, silva alta Iovis lucusve Dianae.

praecipitis metus acer agit quocumque rudentis

excutere et entis intendere vela secundis.

contra iussa monent Heleni, Scyllamque Charybdinque

inter, utrimque viam leti discrimine parvo,

ni teneam cursus: certum est dare lintea retro.

ecce autem Boreas angusta ab sede Pelori

missus adest: vivo praetervehor ostia saxo

Pantagiae Megarosque sinus Thapsumque iacentem.

talia monstrabat relegens errata retrorsus

litora Achaemenides, comes infelicis Ulixi.

POLIFEMO ED I CICLOPI (3. 655- 691)

Appena aveva così parlato che sulla sommità del monte

vediamo muoversi lo stesso Polifemo con la vasta mole

pastore tra le pecore e dirigersi tra i lidi conosciuti.

Mostro orrendo, informe, enorme, cui era tolto l’occhio.

Un pino troncato guida la mano assicura le orme;

l’accompagnano pecore lanose; quella la sola passione

e consolazione del male.

Dopo che toccò i flutti profondi e giunse alle acque,

allora lavò il fluido sangue dell’occhio cavato.

Fremendo coi denti per il gemito ed avanza poi in mezzo

all’acqua e neppure il flutto bagnò gli alti fianchi.

Noi trepidanti ci decidiamo ad accelerare la fuga di lì,

raccolto il supplice così benemerito e tagliare taciti

la fune,e chini sui remi vincenti le acque.

Sentì ed al suon della voce volse le orme.

Ma poichè non è data alcuna possibilità d’afferraci con la destra

nè è capace inseguendo di eguagliare i flutti ionii

alza un urlo immenso, per cui il mare e tutte

le onde tremarono, profondamente atterrita è la terra

d’Italia e l’Etna nelle tortuose caverne mugghiò.

Ma il popolo dei Ciclopi chiamato dai boschi e dagli alti

monti corre ai porti e riempie le spiagge.

Vediamo i fratelli etnei ergersi con l’occhio invano

torvo che portavan le alte teste al cielo,

orrenda adunata: come quando coll’eccelsa cima

le aeree querce o i coniferi cipressi si alzarono,

alta selva di Giove o bosco di Diana.

Un’intensa paura ci muove rapidi ovunque a svolger

le funi e tendere le vele ai venti favorevoli.

Ma gli ordini di Eleno avvertono e tra Scilla e Cariddi,

doppiamente via in un piccolo intervallo di morte,

se non tengo la rotta: è sicuro dar le vele all’indietro.

Ma ecco Borea inviato dal piccolo stretto di Peloro

si presenta: oltrepasso le porte di viva roccia

di Pantagia, il golfo di Megara e Tapso distesa.

Achemenide, compagno di Ulisse infelice, mostrava

tali spiagge percorse riandandole a ritroso.

DE ANCHISAE INTERITU (3.692-718)

Sicanio praetenta sinu iacet insula contra 3.692

Plemyrium undosum; nomen dixere priores

Ortygiam. Alpheum fama est huc Elidis amnem

occultas egisse vias subter mare, qui nunc

ore, Arethusa, tuo Siculis confunditur undis.

iussi numina magna loci veneramur, et inde

exsupero praepingue solum stagnantis Helori.

hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni

radimus, et fatis numquam concessa moveri

apparet Camerina procul campique Geloi,

immanisque Gela fluvii cognomine dicta.

arduus inde Acragas ostentat maxima longe

moenia, magnanimum quondam generator equorum;

teque datis linquo ventis, palmosa Selinus,

et vada dura lego saxis Lilybeia caecis.

hinc Drepani me portus et inlaetabilis ora

accipit. hic pelagi tot tempestatibus actus

heu, genitorem, omnis curae casusque levamen,

LA MORTE DEL PADRE ANCHISE ( 3. 687 - 718)

Di fronte al golfo sicanio giace, stesa davanti, un’isola contro

l’ondoso Plemurio; gli antichi diedero il nome

di Ortigia. E’ fama che Alfeo, fiume dell’Elide,

avesse qui rese occulte le vie sotto il mare, egli ora,

Aretusa, sulla tua bocca si unisce alle onde sicule.

Obligati veneriamo le grandi potenze del luogo e di lì

supero il ricchissimo suolo dell’Eloro stagnante.

Di qui rasentiamo le alte rocce e le protese rupi

di Pachino e da lontano appare Camerina mai

autorizzata dai fati a muoversi, ed i campi Geloi,

e la grandiosa Gela chiamata dal nome del fiume.

Di lì alta Agrigento mostra da lontano le grandissime

mura, un tempo fattrice di magnanimi cavalli;

e, dati i venti, lascio te, palmosa Selinunte,

e percorro le secche lilibee aspre per le cieche rocce.

Di qui mi accoglie il porto e la spiaggia che non dà gioia

di Drepano. Qui spinto da tante bufere di mare,

ahimè, perdo il padre, sollievo di ogni affanno e sorte,

Page 43: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

amitto Anchisen. hic me, pater optime, fessum 3.710

deseris, heu, tantis nequiquam erepte periclis.

nec vates Helenus, cum multa horrenda moneret,

hos mihi praedixit luctus, non dira Celaeno.

hic labor extremus, longarum haec meta viarum,

hinc me digressum vestris deus appulit oris.

Sic pater Aeneas intentis omnibus unus

fata renarrabat divum cursusque docebat.

conticuit tandem factoque hic fine quievit.

Anchise. Qui, padre ottimo, mi abbandoni stanco, ahimè,

invano strappato da sì gravi pericoli.

Nè il vate Eleno, pur predicendo molte cose orrende,

mi predisse questi lutti, nemmeno la crudele Celeno.

Qui l’ultima affanno, questa la meta delle lunghe vie,

di qui partito un dio mi spinse alle vostre spiagge.

Così il padre Enea solo raccontava, tutti attenti,

i fati degli dei e rivelava le rotte.

Tacque infine e qui si fermò col racconto e la fine.

LIBER IV LIBRO IV DE DIDONE ET ANNA SORORE (4.1-53) - DE

DIDONE AMORE INCENSA (4.54-88) -

DE IUNONIS ET VENERIS FOEDERE (4.90-128) - DE

DOLOSA VENATIONE (4.129-159) - DE SECRETO

CONUBIO. DE FAMA (4.160-197) - DE IARBAE IRA

(4.198-218) - DE IOVIS IUSSU (4.219-295) - DE

DIDONIS QUAESTU (4.296-330) - DE AENEAE

RESPONSO (4.331-361) - DE REGINAE DIDONIS

DESPERATIONE (4.362-392) - DE AENEAE

APPARATU AD DISCESSUM (4.393-407) - DE

EXTREMO DIDONIS INCEPTO (4.408-449) - DE

INFELICIBUS DIDONIS FATIS (4.450-473) - DE

MORTIS APPARATU (4.474-503) - DE DIDONIS

VENEFICIIS (4.504-521) - *DE EXTREMA DIDONIS

VIGILIA (4.522-552) - DE SUBITO AENEAE

DISCESSU (4.553-583) - DE DIDONIS

IMPRECATIONE (4.584-629) - DE DIDONIS

INTERITU (4.630-666) - DE ANNAE SORORIS

DESPERATIONE (4.667-705)

DE DIDONE ET ANNA SORORE (4.1-53)

At regina gravi iamdudum saucia cura 4.1

vulnus alit venis et caeco carpitur igni.

multa viri virtus animo multusque recursat

gentis honos; haerent infixi pectore vultus

verbaque nec placidam membris dat cura quietem.

postera Phoebea lustrabat lampade terras

umentemque Aurora polo dimoverat umbram,

cum sic unanimam adloquitur male sana sororem:

'Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent.

quis novus hic nostris successit sedibus hospes,

DIDONE E LA CARA SORELLA ANNA ( 4. 1 - 53)

Ma la regina ormai ferita da grave affanno

alimenta nelle vene la ferita ed è rosa da cieco fuoco.

Ricorre nel cuore il forte eroismo dell’eroe ed il forte

onore della stirpe; s’attaccan fisse alla mente le fattezze

e le parole nè l’affanno dà alle membra placida quiete.

L’aurora seguente colla lampada febea illuminava

le terre e dal cielo aveva cacciato l’umida ombra,

quando impazzita così parrla alla sorella amatissima:

“Anna, sorella, che incubi mi atterriscono ansiosa.

Che ospite strano, questo, ( che) è giunto alla nostra

Page 44: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis.

credo equidem, nec vana fides, genus esse deorum.

degeneres animos timor arguit. heu, quibus ille

iactatus fatis. quae bella exhausta canebat.

si mihi non animo fixum immotumque sederet

ne cui me vinclo vellem sociare iugali,

postquam primus amor deceptam morte fefellit;

si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,

huic uni forsan potui succumbere culpae.

Anna fatebor enim miseri post fata Sychaei 4.20

coniugis et sparsos fraterna caede penatis

solus hic inflexit sensus animumque labantem

impulit. agnosco veteris vestigia flammae.

sed mihi vel tellus optem prius ima dehiscat

vel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras,

pallentis umbras Erebo noctemque profundam,

ante, pudor, quam te violo aut tua iura resolvo.

ille meos, primus qui me sibi iunxit, amores

abstulit; ille habeat secum servetque sepulcro.'

sic effata sinum lacrimis implevit obortis.

Anna refert: 'o luce magis dilecta sorori,

solane perpetua maerens carpere iuventa

nec dulcis natos Veneris nec praemia noris?

id cinerem aut manis credis curare sepultos?

esto: aegram nulli quondam flexere mariti,

non Libyae, non ante Tyro; despectus Iarbas

ductoresque alii, quos Africa terra triumphis

dives alit: placitone etiam pugnabis amori?

nec venit in mentem quorum consederis arvis?

hinc Gaetulae urbes, genus insuperabile bello, 4.40

et Numidae infreni cingunt et inhospita Syrtis;

hinc deserta siti regio lateque furentes

Barcaei. quid bella Tyro surgentia dicam

germanique minas?

dis equidem auspicibus reor et Iunone secunda

hunc cursum Iliacas vento tenuisse carinas.

quam tu urbem, soror, hanc cernes, quae surgere regna

coniugio tali. Teucrum comitantibus armis

Punica se quantis attollet gloria rebus.

tu modo posce deos veniam, sacrisque litatis

indulge hospitio causasque innecte morandi,

dum pelago desaevit hiems et aquosus Orion,

quassataeque rates, dum non tractabile caelum.'

casa, presentandosì come d’aspetto, di così forte petto

e di armi. Lo credo davvero, non è vana certezza che è stirpe di dei. La

paura rivela i cuori vili. Ah, da quali

fati egli è sbattuto. Che guerre compiute raccontava.

Se non mi stesse fisso ed immobile in cuore

di non volermi unire a nessuno col vincolo cinuigale,

dopo che il primo amore mi lasciò tradita con la morte;

se non avessi disgusto per il rito di nozze,

forse avrei potuto cedere a quest’unica colpa.

Anna, lo confesserò, dopo i destini del povero marito

Sicheo ed i penati dispersi dalla strage del fratello

solo costui piegò i sentimenti e scosse il cuore

che vacilla. Conosco i segni della antica fiamma.

Ma per me vorrei o che prima la terra si spalanchi infima

o il oadreonnipotente mi cacci col fulmine alle ombre,

le pallide ombre nellErebo e la notte profonda,

prima che violi, Pudore, o dissolva le tue leggi.

Lui i miei amori, lui che per primo a sé mi unì,

prese; lui li tenga con sé e li serbi nel sepolcro”

Espressasi così, riempì il seno di lacrime dirotte.

Anna riprende:”Oh più cara della luce, per tua sorella,

forse sola soffrendo sarai divorata per tutta la giovinezza

né conoscerai i dolci figli ed i regali di Venere?

Credi che questo ami la cenere ed i mani sepolti?

Sia: un tempo nessun marito piegò l’addolorata,

non in Libia, non prima a Tiro: Iarba respinto

e gli altri principi, che l’Africa, terra ricca di trionfi,

alimenta: forse contrasterai ad un amore gradito?

Né viene in mente nei campi di chi dimori?

Di qui città getule, stirpe insuperabile in guerra,

ti cingono e indomiti Numidi e la Sirte inospitale;

di là una regione deserta per sete ed i furibondi

Barcei. Perché nominare le guerre nascenti da Tiro

e le minacce del fratello?

Certamente con gli dei favorevoli e Giunone concorde

credo che le navi di Ilio col venti ha tenuto questa rotta. Quale città,

sorella, tu vedrai sorgere, questa, e che regni

con tale unione! Alleandosi le armi dei Teucri,

la gloria Punica a quali imprese si innalzerà!

Tu intanto chiedi aiuto agli dei, celebrati i sacrifici,

accorda l’ospitalità ed inventa motivi per fermarsi,

mentre sul mare infuria l’inverno ed il piovoso Orione,

e le navi sconquassate, mentre il clima è intrattabile.”

DE DIDONE AMORE INCENSA (4.54-88)

His dictis impenso animum flammavit amore 4.54

spemque dedit dubiae menti solvitque pudorem.

principio delubra adeunt pacemque per aras

exquirunt; mactant lectas de more bidentis

legiferae Cereri Phoeboque patrique Lyaeo,

Iunoni ante omnis, cui vincla iugalia curae.

ipsa tenens dextra pateram pulcherrima Dido

candentis vaccae media inter cornua fundit,

aut ante ora deum pinguis spatiatur ad aras,

instauratque diem donis, pecudumque reclusis

pectoribus inhians spirantia consulit exta.

heu, vatum ignarae mentes. quid vota furentem,

quid delubra iuvant? est mollis flamma medullas

interea et tacitum vivit sub pectore vulnus.

L'AMORE DI DIDONE ( 4. 54 -89)

Con tali parole infiammò l’animo di intenso amore

e diese speranza al cuore dubbioso e dissolse il pudore.

Prima visitano i templi ed implorano pace

attorno agli altari; sacrifican pecore scelte di rito

per Cerere legislatrice e per Febo e per ilpadre Lieo,

per Giunone fratutti, cui stanno acuore i vincoli coniugali.

Lei, la bellissima Didone, tenendola con la destra, versa

la coppa tra le corna d’una candida vacca,

o presso le statue degli dei si aggira tra carichi altari,

ed inizia il giorno con doni, e nei petti squarciati

degli animali, ansiosa consulta le viscere palpitanti.

Ahi, mente ignara degli indovini! A che giovano i voti

ad una folle, a che i templi?La fiamma divora le molli midolla

intanto e tacita vive sotto il petto la ferita.

Page 45: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

uritur infelix Dido totaque vagatur

urbe furens, qualis coniecta cerva sagitta,

quam procul incautam nemora inter Cresia fixit 4.70

pastor agens telis liquitque volatile ferrum

nescius: illa fuga silvas saltusque peragrat

Dictaeos; haeret lateri letalis harundo.

nunc media Aenean secum per moenia ducit

Sidoniasque ostentat opes urbemque paratam,

incipit effari mediaque in voce resistit;

nunc eadem labente die convivia quaerit,

Iliacosque iterum demens audire labores

exposcit pendetque iterum narrantis ab ore.

post ubi digressi, lumenque obscura vicissim

luna premit suadentque cadentia sidera somnos,

sola domo maeret vacua stratisque relictis

incubat. illum absens absentem auditque videtque,

aut gremio Ascanium genitoris imagine capta

detinet, infandum si fallere possit amorem.

non coeptae adsurgunt turres, non arma iuventus

exercet portusve aut propugnacula bello

tuta parant: pendent opera interrupta minaeque

murorum ingentes aequataque machina caelo.

Si brucia l’infelice Didone e vaga pazza

per tutta la città, quale cerbiatta colpita da freccia,

che da lontano un pastore, ignaro, cacciando con armi,

incauta trafisse tra i boschi cretesi e lasciò il ferro

alato: ella in fuga percorre le selve e le gole

dittee; la punta letale aderisce nel fianco.

Ora conduce Enea con sé in mezzo alle mura

ed ostenta i beni sidonii e la città pronta,

inizia a dire e si blocca in mezzo alla frase;

ora tramontando il giorno chiede uguali conviti,

e di nuovo invoca di ascoltare, pazza, i dolori di Ilio

e di nuovo pende dalla bocca del narratore.

Poi quando, divisi, anche la luna oscurata a sua volta

copre la luce e le stelle tramontando invitano ai sogni,

sola geme nella vuota reggia e sui tappeti abbandonati

si sdraia. Pur lontana, lui lontano lo ode e lo vede,

o trattiene Ascanio in grembo, presa dall’immagine

del padre, se mai potesse ingannare l’indicibile amore.

Le torri iniziate non s’alzano, la gioventù non s’allena

alle armi o non preparano i porti le difese sicure

per la guerra: pendono le opere interrotte e minacce

ingenti di muri ed una macchina eguagliata al cielo.

DE IUNONIS ET VENERIS FOEDERE (4.90-128)

Quam simul ac tali persensit peste teneri 4.90

cara Iovis coniunx nec famam obstare furori,

talibus adgreditur Venerem Saturnia dictis:

'egregiam vero laudem et spolia ampla refertis

tuque puerque tuus magnum et memorabile numen,

una dolo divum si femina victa duorum est.

nec me adeo fallit veritam te moenia nostra

suspectas habuisse domos Karthaginis altae.

sed quis erit modus, aut quo nunc certamine tanto?

quin potius pacem aeternam pactosque hymenaeos

exercemus? habes tota quod mente petisti:

ardet amans Dido traxitque per ossa furorem.

communem hunc ergo populum paribusque regamus

auspiciis; liceat Phrygio servire marito

dotalisque tuae Tyrios permittere dextrae.'

Olli sensit enim simulata mente locutam,

quo regnum Italiae Libycas averteret oras

sic contra est ingressa Venus: 'quis talia demens

abnuat aut tecum malit contendere bello?

si modo quod memoras factum fortuna sequatur.

sed fatis incerta feror, si Iuppiter unam 4.110

esse velit Tyriis urbem Troiaque profectis,

miscerive probet populos aut foedera iungi.

tu coniunx, tibi fas animum temptare precando.

perge, sequar.' tum sic excepit regia Iuno:

'mecum erit iste labor. nunc qua ratione quod instat

confieri possit, paucis adverte docebo.

venatum Aeneas unaque miserrima Dido

in nemus ire parant, ubi primos crastinus ortus

extulerit Titan radiisque retexerit orbem.

his ego nigrantem commixta grandine nimbum,

dum trepidant alae saltusque indagine cingunt,

desuper infundam et tonitru caelum omne ciebo.

diffugient comites et nocte tegentur opaca:

speluncam Dido dux et Troianus eandem

PATTO TRA GIUNONE E VENERE (4. 90 -128)

Ma appena s’accorse la cara consorte di Giove che ella era posseduta

da tale peste e l’onore non bloccava la follia,

la Saturnia affronta Venere con tali parole:

“Davvero enorme gloria e ricchi bottini riportate

sia tu che il tuo fanciullo, grande e momorabile potenza,

se una donna, da sola fu vinta dall’inganno di due dei!

Né proprio mi inganno che tu temendo le nostre mura

Abbia stimato sospette le case della grande Cartagine.

Ma quale sarà la regola o dove adesso, con sì grave rivalità?

Perché piuttosto non concludiamo eterna pace e nozze

pattuite?Hai ciò che con tutto il cuore cercasti:

Brucia Didone amante ed ha tirato la follia fin al midollo.

Guidiamo dunque questo comune popolo con uguali

protezioni; possa servire a marito frigio

e affidare alla tua destra i Tirii in dote.”

Capì che le aveva parlato con mente ipocrita,

per volgere il regno d’Italia alle spiagge libiche,

così di rimando Venere rispose: “ Chi pazza rifiuterebbe

tali cose o preferirebbe contendere in guerra con te?

Purchè la sorte favorisca l’evento che tu ricordi.

Ma son mossa incerta per i fati, se Giove voglia che ci sia

una sola città per i Tirii e gli esuli da Troia,

o approvi che i popoli si mischino o uniscano alleanze.

Tu da consorte, per te è possibile prgando tentarne il cuore.

Va’ avanti, seguirò”.Allora così riprese la regale Giunone:

“Per me sarà questo impegno. Ora in che modo si possa

concludere quello che incombe, acolta, ti insegnerò.

Enea e insieme l’infelicissima Didone si preparano ad andare

a caccia nel bosco, quando il Sole di domani alzerà

i primi inizi e ricoprirà di raggi il mondo.

Su di essi io dall’alto rovescerò una oscurante nube,

con mista grandine, mentre i battitori s’affannano e cingon

le gole con la rete e muoverò tutto il cielo col tuono.

Scapperanno i compagni e saran coperti di opaca notte:

Didone ed il capo troiano giungeranno alla stessa

Page 46: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

devenient. adero et, tua si mihi certa voluntas,

conubio iungam stabili propriamque dicabo.

hic hymenaeus erit.' non adversata petenti

adnuit atque dolis risit Cytherea repertis.

spelonca. Presenzierò, e se la tua volontà mi è garantita,

li uniro si stabile unione e la dichiarerò sua.

Qui ci sarà Imeneo.” Senza opporsi alla richiedente

annuì e Citerea rise per gli inganni inventati.

DE DOLOSA VENATIONE (4.129-159)

Oceanum interea surgens Aurora reliquit. 4.129

it portis iubare exorto delecta iuventus,

retia rara, plagae, lato venabula ferro,

Massylique ruunt equites et odora canum vis.

reginam thalamo cunctantem ad limina primi

Poenorum exspectant, ostroque insignis et auro

stat sonipes ac frena ferox spumantia mandit.

tandem progreditur magna stipante caterva

Sidoniam picto chlamydem circumdata limbo;

cui pharetra ex auro, crines nodantur in aurum,

aurea purpuream subnectit fibula vestem.

nec non et Phrygii comites et laetus Iulus 4.140

incedunt. ipse ante alios pulcherrimus omnis

infert se socium Aeneas atque agmina iungit.

qualis ubi hibernam Lyciam Xanthique fluenta

deserit ac Delum maternam invisit Apollo

instauratque choros, mixtique altaria circum

Cretesque Dryopesque fremunt pictique Agathyrsi;

ipse iugis Cynthi graditur mollique fluentem

fronde premit crinem fingens atque implicat auro,

tela sonant umeris: haud illo segnior ibat

Aeneas, tantum egregio decus enitet ore.

postquam altos ventum in montis atque invia lustra,

ecce ferae saxi deiectae vertice caprae

decurrere iugis; alia de parte patentis

transmittunt cursu campos atque agmina cervi

pulverulenta fuga glomerant montisque relinquunt.

at puer Ascanius mediis in vallibus acri

gaudet equo iamque hos cursu, iam praeterit illos,

spumantemque dari pecora inter inertia votis

optat aprum, aut fulvum descendere monte leonem.

LA CACCIA INSIDIOSA ( 4. 129 - 159)

Intanto Aurora alzandosi lasciò Oceano.

La gioventù scelta, spuntato il raggio, esce dalle porte.

Reti rade, lacci, spiedi da caccia ddi ferro largo,

cavalieri massili e l’irruenza fiutante dei cani irrompono.

I caoi dei Fenici aspettano sulle soglie la regina che si attarda

in camera, bello di porpora e d’oro sta lo scalpitante

e morde fiero i morsi spumegganti.

Finalmente avanza, accalcandosi una grande schiera,

avvolta in clamide sidonia con orlo ricamato;

ha una faretra d’oro, i capelli si annodan nell’oro,

una fibbia d’oro allaccia la veste purpurea.

Pure i compagni frigi ed il raggiante Iulo

avanzano. Lo stesso Enea il più bello di tutti gli altri

si offre come compagno ed unisce le schiere.

Quale Apollo quando lascia l’invernale Licia e le onde

di Xanto e rivede la materna Delo ed inizia

le danze, ed uniti Cretesi e Driopi ed i dipinti Agatirsi

s’agitano attorno agli altari;

egli avanza sui gioghi del Cinto e blocca la chioma fluente

con tenero ramo aggiustandola e l’annoda nell’oro,

le frecce risuonano sulle spalle: non più lento di lui

andava Enea, sì gran bellezza risalta sul nobile volto.

Come si giunse sugli alti monti e le impervie tane,

ecco selvatiche capre lanciate dalla cima della rupe

corsero giù dai gioghi; da un’altra parte i cervi

attraversano le piane aperte e formano colla fuga

schiere polverose e lasciano i monti.

Ma il piccolo Ascanio in mezzo alle valli gode

per il fiero cavallo ed ora sorpassa questi, ora quelli

al galoppo e brama con voti che si offra tra i timidi branchi

uno spumante cinghiale o che scenda dal monte un rosso leone.

DE SECRETO CONUBIO. DE FAMA (4.160-197)

Interea magno misceri murmure caelum 4.160

incipit, insequitur commixta grandine nimbus,

et Tyrii comites passim et Troiana iuventus

Dardaniusque nepos Veneris diversa per agros

tecta metu petiere; ruunt de montibus amnes.

speluncam Dido dux et Troianus eandem

deveniunt. prima et Tellus et pronuba Iuno

dant signum; fulsere ignes et conscius aether

conubiis summoque ulularunt vertice Nymphae.

ille dies primus leti primusque malorum

causa fuit; neque enim specie famave movetur

nec iam furtivum Dido meditatur amorem:

coniugium vocat, hoc praetexit nomine culpam.

Extemplo Libyae magnas it Fama per urbes,

Fama, malum qua non aliud velocius ullum:

mobilitate viget virisque adquirit eundo,

parva metu primo, mox sese attollit in auras

ingrediturque solo et caput inter nubila condit.

LE NOZZE SEGRETE ( 4.160- 197)

Intanto il cielo comincia turbarsi con un gran

brontolìo, avanza una nube con mista grandine,

ed i compagni tirii e la gioventù troiana ed il dardanio

nipote di Venere dappertutto con paura per i campi

cercarono diversi ripari; torrenti corron dai monti.

Alla stessa spelonca giungono Didone ed il capo

troiano. Sia la Terra per prima sia Giunone pronuba

danno il segnale; rifulsero vampe e l’etere complice

nell’unione e le Ninfe ulularon sulla cime del monte.

Quel giorno fu il primo della morte e per primo fu

la causa dei mali; infatti non è distolta da decoro

o fama Didone, né medita un amore furtivo:

lo chiama connubio, con tal nome nascose la colpa.

Subito Fama va per le grandi città di Libia,

Fama, male di cui nessun altro è più veloce:

si rafforza colla mobilità ed acquista forze andando,

piccola alla prima paura, poi s’innalza nell’aria,

ed avanza sul suolo, ma nasconde il capo tra le nubi.

Page 47: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

illam Terra parens ira inritata deorum

extremam, ut perhibent, Coeo Enceladoque sororem

progenuit pedibus celerem et pernicibus alis, 4.180

monstrum horrendum, ingens, cui quot sunt corpore plumae,

tot vigiles oculi subter mirabile dictu,

tot linguae, totidem ora sonant, tot subrigit auris.

nocte volat caeli medio terraeque per umbram

stridens, nec dulci declinat lumina somno;

luce sedet custos aut summi culmine tecti

turribus aut altis, et magnas territat urbes,

tam ficti pravique tenax quam nuntia veri.

haec tum multiplici populos sermone replebat

gaudens, et pariter facta atque infecta canebat:

venisse Aenean Troiano sanguine cretum,

cui se pulchra viro dignetur iungere Dido;

nunc hiemem inter se luxu, quam longa, fovere

regnorum immemores turpique cupidine captos.

haec passim dea foeda virum diffundit in ora.

protinus ad regem cursus detorquet Iarban

incenditque animum dictis atque aggerat iras.

La Madre Terra, irritata dall’ira degli dei,

la generò, come raccontano, ultima sorella di Ceo

ed Encelado, veloce a piedi e con ali infaticabili,

mosro orrendo, enorme, quante ha penne nel corpo,

tanti sotto sono gli occhi vigili, mirabile a dirsi,

tante le lingue, altrettante bocche risuonano,tante orecchie drizza.

Vola di notte nel mezzo di cielo e terra nell’ombra

stridendo, né abbassa gli occhi nel dolce sonno;

con la luce sta sentinella o in cima alla sommità del tetto

o sull’alte torri, e terrorizza le grandi città,

tenace portatrice di falso e di male che di vero.

Costei allora riempiva i popoli di molteplice chiacchiera

godendo e parimenti decantava cose fatte e non fatte:

esser giunto Enea, nato da sangue troiano,

cui la bella Didone si degna di unirsi come a marito;

ora durante l’inverno, quanto è lungo, si tengon caldi nel lusso

imemori dei regni e rapiti da turpe passione.

Questo qua e là la sporca dea diffonde sulle bocche degli uomini.

Poi storce i passi verso il re Iarba

gli incendia cil cuore con le dicerie ed accumula le ire.

DE IARBAE IRA (4.198-228)

Hic Hammone satus rapta Garamantide nympha 4.198

templa Iovi centum latis immania regnis,

centum aras posuit vigilemque sacraverat ignem,

excubias divum aeternas, pecudumque cruore

pingue solum et variis florentia limina sertis.

isque amens animi et rumore accensus amaro

dicitur ante aras media inter numina divum

multa Iovem manibus supplex orasse supinis:

'Iuppiter omnipotens, cui nunc Maurusia pictis

gens epulata toris Lenaeum libat honorem,

aspicis haec? an te, genitor, cum fulmina torques

nequiquam horremus, caecique in nubibus ignes

terrificant animos et inania murmura miscent?

femina, quae nostris errans in finibus urbem

exiguam pretio posuit, cui litus arandum

cuique loci leges dedimus, conubia nostra

reppulit ac dominum Aenean in regna recepit.

et nunc ille Paris cum semiviro comitatu,

Maeonia mentum mitra crinemque madentem

subnexus, rapto potitur: nos munera templis

quippe tuis ferimus famamque fovemus inanem.'

IL RE IARBA SDEGNATO (4.198-218)

Questi nato da Ammone e dalla ninfa rapita Garamantide

creò per Giove cento immensi templi nei vasti regni,

cento altari e aveva dedicato il fuoco vigile,

eterne guardie degli dei, un suolo ricco di sangue

di mandrie ed ingressi fiorenti di varie ghirlande.

E lui pazzo in cuore e accesso dall’amara diceria,

si dice, avesse pregato molto Giove supplicando con mani alzate

davanti agli altari in mezzo alle immagini degli dei:

Giove onnipotente, cui ora il popolo marusio

banchettando su ricamati letti liba l’offerta lenea,

vedi questo? Forse, padre, quando lanci i fulmini, invano

ti temiamo, vampe cieche tra le nubi

atterriscono gli animi producono vuoti mormorii?

Una donna, che errando creò nei nostri paesi una piccola

città col danaro, cui concedemmo il litorale da arare,

cui pure le leggi del luogo, respinse le nostre nozze

ed accolse come signore Enea nei regni.

Ed ora quel Paride con un codazzo effeminato,

allacciando il mento e la chioma fradicia con mitra

meonia, è padrone del furto: noi davvero ai tuoi templi

portiamo doni e nutriamo un culto vuoto?”

DE IOVIS IUSSU (4.219-295)

Talibus orantem dictis arasque tenentem

audiit Omnipotens, oculosque ad moenia torsit 4.220

regia et oblitos famae melioris amantis.

tum sic Mercurium adloquitur ac talia mandat:

'vade age, nate, voca Zephyros et labere pennis

Dardaniumque ducem, Tyria Karthagine qui nunc

exspectat fatisque datas non respicit urbes,

adloquere et celeris defer mea dicta per auras.

non illum nobis genetrix pulcherrima talem

promisit Graiumque ideo bis vindicat armis;

sed fore qui gravidam imperiis belloque frementem

Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri

ORDINI DI GIOVE AD ENEA (4.219 -295)

Lo sentì che pregava con tali parole e tenendo

gli altari l’Onnipotente, storse gli occhi alle mura regali

ed agli amanti dimentichi di fama migliore.

Allora così parla a Mercurio e questo gli affida:

“Su, va’, figlio, chiama gli Zefiri e scendi a volo

e parla al capo dardanio, che ora aspetta nella tiria

Cartagine e non guarda alle città concesse dai fati

e riferisci veloce le mie parole nel cielo.

Non ce lo promise tale la bellissima madre

e lo protegge perciò due volte dall’armi dei Grai;

ma che guidasse l’Italia gravida di potenze e fremente

di guerra, che propagasse la stirpe dal grande sangue

Page 48: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

proderet, ac totum sub leges mitteret orbem.

si nulla accendit tantarum gloria rerum

nec super ipse sua molitur laude laborem,

Ascanione pater Romanas invidet arces?

quid struit? aut qua spe inimica in gente moratur

nec prolem Ausoniam et Lavinia respicit arva?

naviget. haec summa est, hic nostri nuntius esto.'

Dixerat. ille patris magni parere parabat

imperio; et primum pedibus talaria nectit

aurea, quae sublimem alis sive aequora supra 4.240

seu terram rapido pariter cum flamine portant.

tum virgam capit: hac animas ille evocat Orco

pallentis, alias sub Tartara tristia mittit,

dat somnos adimitque, et lumina morte resignat.

illa fretus agit ventos et turbida tranat

nubila. iamque volans apicem et latera ardua cernit

Atlantis duri caelum qui vertice fulcit,

Atlantis, cinctum adsidue cui nubibus atris

piniferum caput et vento pulsatur et imbri,

nix umeros infusa tegit, tum flumina mento

praecipitant senis, et glacie riget horrida barba.

hic primum paribus nitens Cyllenius alis

constitit; hinc toto praeceps se corpore ad undas

misit avi similis, quae circum litora, circum

piscosos scopulos humilis volat aequora iuxta.

haud aliter terras inter caelumque volabat

litus harenosum ad Libyae, ventosque secabat

materno veniens ab avo Cyllenia proles.

ut primum alatis tetigit magalia plantis,

Aenean fundantem arces ac tecta novantem 4.260

conspicit. atque illi stellatus iaspide fulva

ensis erat Tyrioque ardebat murice laena

demissa ex umeris, dives quae munera Dido

fecerat, et tenui telas discreverat auro.

continuo invadit: 'tu nunc Karthaginis altae

fundamenta locas pulchramque uxorius urbem

exstruis? heu, regni rerumque oblite tuarum.

ipse deum tibi me claro demittit Olympo

regnator, caelum et terras qui numine torquet,

ipse haec ferre iubet celeris mandata per auras:

quid struis? aut qua spe Libycis teris otia terris?

si te nulla movet tantarum gloria rerum

[nec super ipse tua moliris laude laborem,]

Ascanium surgentem et spes heredis Iuli

respice, cui regnum Italiae Romanaque tellus 4.280

debetur.' tali Cyllenius ore locutus

mortalis visus medio sermone reliquit

et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.

At vero Aeneas aspectu obmutuit amens,

arrectaeque horrore comae et vox faucibus haesit.

ardet abire fuga dulcisque relinquere terras,

attonitus tanto monitu imperioque deorum.

heu quid agat? quo nunc reginam ambire furentem

audeat adfatu? quae prima exordia sumat?

atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc

in partisque rapit varias perque omnia versat.

haec alternanti potior sententia visa est:

Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum,

classem aptent taciti sociosque ad litora cogant,

arma parent et quae rebus sit causa novandis

dissimulent; sese interea, quando optima Dido

nesciat et tantos rumpi non speret amores,

di Teucro e mettesse sotto leggi il mondo intero.

Se nessuna gloriadi sì grandi imprese lo accende

né lui si smuove all’impegno per il suo onore,

come padre invidia forse ad Ascanio le rocche romane?

Che combina? O con quale mira si ferma tra gente nemica

e non guarda alla prole ausonia ed ai campi di Lavinio?

Navighi! Questa è la conclusione, questo sia il nostro avviso”.

Aveva sentenziato. Egli si preparava ad ubidire all’ordine

del gran padre; e prima si allaccia i calzari d’oro ai piedi,

che lo portano altissimo con le ali sia sopra le acque

e la terra ugualmente con veloce soffio.

Allora prende la verga: con questa egli richiama le anime

pallide dall’Orco, altre le invia sotto i tristi Tartari,

dà i sonni e li toglie, e libera gli occhi dalla morte.

Munendosi di essa spinge i venti e trapassa le torbide

nuvole. Ormai volando vede la vetta ed i fianchi ripidi

del duro Atlante che regge col capo il cielo,

di Atlante, cui la testa ricca di pini frequentemente

è cinta di nere nubi ed è battuta da vento e da pioggia,

la neve scesa copre le spalle, poi fiumi precipitano dal mento

del vecchio e l’ispida barba s’irrigidisce pel ghiaccio.

Qui dapprima il Cillenio splendente si fermò con l’ali

appaiate; di qui con tutto il corpo si lanciò capofitto nell’onde

simile ad uccello, che attorno alle spiagge, attorno

ai pescosi scogli vola basso vicino alle acque.

Non diversamente volava tra cielo e terra

verso il lido sabbioso di Libia, e la prole cillenia

provenendo dall’avomaterno tagliava i vemti.

Appena con le piante alate toccò i sobborghi,

vede Enea che fonda le rocche e crea nuove case.

Egli aveva pure una spada costellata di rosso

diaspro ed un mantello di porpora tiria,che scendeva

dalle spalle, splendeva: questo dono l’aveva fatto

la ricca Didone e l’aveva trapuntato la stoffa d’oro sottile.

Subito l’assale: “ Tu adesso poni le fondamenta della grande

Cartagine e ligio alla moglie costruisci una bella città.

Ahimè, dimentico del regno e delle tue imprese.

Lo stesso re degli dei mi invia dallo splendido

Olimpo, lui che con potenza volge cielo e terra,

lui ordina di recare questi ordini nei cieli veloci:

cosa combini? O con che speranza rovini il tempo in terre libiche?

Se non ti smuove nessuna fama di tante imprese

né tu affronti l’impegno per la tua gloria,

guarda ad Ascanio che cresce ed alle speranze dell’erede

Iulo, cui è dovuto il regno d’Italia e la terra

Romana.” Dpo aver parlato con tale espressione il Cillenio

lasciò le sembianze mortali nel mezzo del discorso

e disparve dagli occhi nell’aria leggera.

Ma Enea davvero alla vista ammutolì, fuor di sé,

e le chiome dritte e la voce s'attaccò alle fauci.

Brucia di andarsene in fuga e lasciare le dolci terre,

attonito per sì grande monito e ordinedegli dei.

Ahi, che fare? Con quale parola osare avvicinare

la regina impazzita? Quali iniziative prender per prime?

Ed ora divide la mente veloce ora qui ora là

la strappa in vari pezzi e si volge dappertutto.

A lui altalenante questo parere parve migliore:

chiama Mnesteo e Sergesto ed il forte Seresto,

zitti allestiscan la flotta e spingan ai lidi i compagni,

preparino armi e dissimulino quale sia la causa

per cambiare i piani; lui intanto, poiché l'ottima Didone

non sa e non spera che siì grandi amori si spezzino,

Page 49: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

temptaturum aditus et quae mollissima fandi

tempora, quis rebus dexter modus. ocius omnes

imperio laeti parent et iussa facessunt.

tenterà le strade ed i momenti più teneri

di parlare, quale sia il modo adatto alle cose. Subito tutti

lieti obbediscano all'ordine ed eseguono i comandi.

DE DIDONIS QUAESTU (4.296-330)

At regina dolos quis fallere possit amantem? 4.296

praesensit, motusque excepit prima futuros

omnia tuta timens. eadem impia Fama furenti

detulit armari classem cursumque parari.

saevit inops animi totamque incensa per urbem

bacchatur, qualis commotis excita sacris

Thyias, ubi audito stimulant trieterica Baccho

orgia nocturnusque vocat clamore Cithaeron.

tandem his Aenean compellat vocibus ultro:

'dissimulare etiam sperasti, perfide, tantum

posse nefas tacitusque mea decedere terra?

nec te noster amor nec te data dextera quondam

nec moritura tenet crudeli funere Dido?

quin etiam hiberno moliri sidere classem

et mediis properas Aquilonibus ire per altum, 4.310

crudelis? quid, si non arva aliena domosque

ignotas peteres, et Troia antiqua maneret,

Troia per undosum peteretur classibus aequor?

mene fugis? per ego has lacrimas dextramque tuam te

quando aliud mihi iam miserae nihil ipsa reliqui,

per conubia nostra, per inceptos hymenaeos,

si bene quid de te merui, fuit aut tibi quicquam

dulce meum, miserere domus labentis et istam,

oro, si quis adhuc precibus locus, exue mentem.

te propter Libycae gentes Nomadumque tyranni

odere, infensi Tyrii; te propter eundem

exstinctus pudor et, qua sola sidera adibam,

fama prior. cui me moribundam deseris hospes

hoc solum nomen quoniam de coniuge restat?

quid moror? an mea Pygmalion dum moenia frater

destruat aut captam ducat Gaetulus Iarbas?

saltem si qua mihi de te suscepta fuisset

ante fugam suboles, si quis mihi parvulus aula

luderet Aeneas, qui te tamen ore referret,

non equidem omnino capta ac deserta viderer.' 4.330

LAMENTO DI DIDONE (4.296 -330)

Ma la regina (chi potrebbe ingannare un amante?)

presentì, per prima colse i movimenti futuri

temendo ogni sicurezza. La stessa empia Fama riferì

a lei impazzita, che si allestiva la flotta e si preparava la rotta.

Impazza annichilita nel cuore e furiosa per la città

smania come baccante, come Tiade scossa, iniziati i riti,

quando udito Bacco, le orge triennali la stimolano

ed il notturno Citerone la chiama col frastuono.

Infine spontaneamente affronta Enea con queste frasi:

"Sperasti pure poter dissimulare, perfido, sì gran

sacrilegio e zitto allontanarti dalla mia terra?

Né ti trattiene il nostro amore né la destra data un giorno

né una Didone desinata amorre di morte crudele?

Anzi anche con stella invernale allestisci la flotta

e ti affrettia ad andare al largo in mezzo agli Aquiloni,

crudele? Che? Se non cercassi campi stranieri e

case ignote e restasse l'antica Troia, Trioa sarebbe

cercata con flotte per il mare ondoso?

Forse fuggi me? Io per queste lacrime e la tua destra te,

poiché io stessa non lasciai null'altro a me misera,

per i nostri vincoli, per le nozze incominciate,

se per te meritai bene qualcosa, o per te ci fu qualche

mia tenerezza, abbi pietà d'una casa che crolla e cancella,

ti prego, se ancora c'è un posto per le preghiere, questa idea.

A causa di te i popoli libici ed i tiranni dei Nomadi

mi odiano, contrari i Tirii; proprio a causa di te

fu estinto il pudore ela fama per prima, per la quale io sola

salivo alle stelle. A chi mi abbandoni moribonda, ospite,

solo questo nome da un marito mi resta?

Che aspetto? Forse fin che il fratello Pigmalione distrugga

le mie mura o il getulo Iarba mi porti prigioniera?

Almeno se prima della fuga mi fosse nato da te

un figlio, se un piccolo Enea mi giocasse

nella reggia, che ti richiamasse col volto,

nom mi sembrerei del tutto delusa e abbandonata"

DE AENEAE RESPONSO (4.331-461)

Dixerat. ille Iovis monitis immota tenebat

lumina et obnixus curam sub corde premebat.

tandem pauca refert: 'ego te, quae plurima fando

enumerare vales, numquam, regina, negabo

promeritam, nec me meminisse pigebit Elissae

dum memor ipse mei, dum spiritus hos regit artus.

pro re pauca loquar. neque ego hanc abscondere furto

speravi ne finge fugam, nec coniugis umquam

praetendi taedas aut haec in foedera veni.

me si fata meis paterentur ducere vitam

auspiciis et sponte mea componere curas,

urbem Troianam primum dulcisque meorum

reliquias colerem, Priami tecta alta manerent,

et recidiva manu posuissem Pergama victis.

sed nunc Italiam magnam Gryneus Apollo,

LA RISPOSTA DI ENEA(4.331- 361)

Aveva detto. Egli teneva gli occhi immobili agli ordini

di Giove e sforzandosi premeva il dolore dentro il cuore.

Finalmente proferisce poche cose: "Io mai negherò che tu

hai meriti, i maggiori che parlando sei in grado di enumerare,

o regina, né mi rincrescerà ricordarmi di Elissa, fin che io stesso

sia memore di me, fin che lo spirito regga queste membra.

Per il fatto dirò poco. Né io sperai nasconder con frode

questa fuga, non credere, né mai ho alzato fiaccole

di marito o venni a tali patti.

Io se i fati permettessero di condurre la vita secondo miei

desideri e e calmare gli affanni di mia scelta,

anzitutto onorerei la città troiana ed i dolci resti dei miei,

si manterrebbero le alte regge di Priamo, e con mano

ostinata avrei rifatto Pergamo per i vinti.

Ma ora Apollo grineo e gli oracoli dei Licia mi han

Page 50: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Italiam Lyciae iussere capessere sortes;

hic amor, haec patria est. si te Karthaginis arces

Phoenissam Libycaeque aspectus detinet urbis,

quae tandem Ausonia Teucros considere terra

invidia est? et nos fas extera quaerere regna. 4.350

me patris Anchisae, quotiens umentibus umbris

nox operit terras, quotiens astra ignea surgunt,

admonet in somnis et turbida terret imago;

me puer Ascanius capitisque iniuria cari,

quem regno Hesperiae fraudo et fatalibus arvis.

nunc etiam interpres divum Iove missus ab ipso

testor utrumque caput celeris mandata per auras

detulit: ipse deum manifesto in lumine vidi

intrantem muros vocemque his auribus hausi.

desine meque tuis incendere teque querelis;

Italiam non sponte sequor.'

comandato di raggiungere Italia;

questo il mio amore, questa è la mia patria. Se le rocche

di Cartagine e la vista d'una città libica trattiene te, Fenicia,

quale invidia c'è che finalmente i Teucri si fermino su terra

ausonia? E' fato che anche noi cerchiamo regni stranieri.

Me terrorizza la sconvolta immagine del padre Anchise e mi

ammonisce in sogno, quando, piovendo le ombre,

la notte ricopre le terre, quando gli astri ignei sorgono;

Me, pure, i piccolo Ascanio ed il torto del caro volto

che defraudo del regno d'Esperia e dei campi fatali.

Ora anche l'interprete degli dei mandato dallo stesso Giove,

lo giuro sul capo d'entrambi, inviò ordini attraverso i cieli

veloci: io stesso vidi il dio in chiara visione che penetrava

le mura e ne assorbii la voce con queste orecchie.

Smetti di incendiare me e te coi tuoi pianti;

l'Italia la inseguo non spontaneamente."

DE REGINAE DIDONIS DESPERATIONE (4.362-392)

Talia dicentem iamdudum aversa tuetur 4.362

huc illuc volvens oculos totumque pererrat

luminibus tacitis et sic accensa profatur:

'nec tibi diva parens generis nec Dardanus auctor,

perfide, sed duris genuit te cautibus horrens

Caucasus Hyrcanaeque admorunt ubera tigres.

nam quid dissimulo aut quae me ad maiora reservo?

num fletu ingemuit nostro? num lumina flexit?

num lacrimas victus dedit aut miseratus amantem est?

quae quibus anteferam? iam iam nec maxima Iuno

nec Saturnius haec oculis pater aspicit aequis.

nusquam tuta fides. eiectum litore, egentem

excepi et regni demens in parte locavi. 4,374

amissam classem, socios a morte reduxi

heu furiis incensa feror: nunc augur Apollo,

nunc Lyciae sortes, nunc et Iove missus ab ipso

interpres divum fert horrida iussa per auras.

scilicet is superis labor est, ea cura quietos

sollicitat. neque te teneo neque dicta refello: 4.380

i, sequere Italiam ventis, pete regna per undas.

spero equidem mediis, si quid pia numina possunt,

supplicia hausurum scopulis et nomine Dido

saepe vocaturum. sequar atris ignibus absens

et, cum frigida mors anima seduxerit artus,

omnibus umbra locis adero. dabis, improbe, poenas.

audiam et haec Manis veniet mihi fama sub imos.'

his medium dictis sermonem abrumpit et auras

aegra fugit seque ex oculis avertit et aufert,

linquens multa metu cunctantem et multa parantem

dicere. suscipiunt famulae conlapsaque membra

marmoreo referunt thalamo stratisque reponunt.

DISPERAZIONE DI DIDONE ( 4. 362 -392)

Girata ormai lo guarda dir tali cose

girando qua e là con gli occhi e tutto lo squadra

con sguardi muti e così accesa prorompe:

"Né una dea ti fu genitrice né Dardano capostipite,

perfido, ma ti generò da duri macigni l'orrendo

Caucaso e tigri ircane offriron le mammelle.

Ma che dissimulo o a quali cose maggiori mi riservo?

Forse che gemette al nostro pianto? Forse chinò gli sguardi?

Forse, vinto, versò lacrime o commiserò l'amante?

Cosa opporrò acosa? Ormai neppure la massima Giunone

né il padre saturnio guarda questo con occhi giusti.

In nessun luogo lealtà sicura. L'ho accolto buttato sul lido,

bisognoso ed io pazza lo misi a parte del regno.

Riportai la flotta perduta ed i compagni da morte.

Ahi, incendiata dalle furie son portata..: ora Apollo augure,

ora i responsi di Licia, ora anche l'interprete degli dei

mandato dallo stesso Giove porta per i cieli i comandi.

Senz'altro questa è la pena per i celesti, tale affanno affatica

i tranquilli. Né ti trattengo né ribatto le parole:

Va, insegui coi venti l'Italia, cerca regni attraverso le onde.

Spero davvero che in mezzo a scogli, se le pie preghiere

posson qualcosa, berrai i supplizi e spesso chiamerai per nome

"Didone!". Assente t'inseguirò con neri fuochi

e, quando la morte separerà le membra dall'anima,

io, ombra sarò in tutti i luoghi. Pagherai, malvagio, il fio.

Sentirò anche sotto i profondi Mani verrà tale notizia".

Con queste parole ruppe a metà il discorso ed i cieli

fugge, malata, e si fira e si toglie dagli occhi,

lasciandolo molto tentennante di paura e preparandosi a dire

molto: la sorreggono le ancelle e riportano le membra crollate

sul letto di marmo e le ripongono sui cuscini.

DE AENEAE APPARATU AD DISCESSUM

(4.393-407)

At pius Aeneas, quamquam lenire dolentem 4.393

solando cupit et dictis avertere curas,

multa gemens magnoque animum labefactus amore

iussa tamen divum exsequitur classemque revisit.

tum vero Teucri incumbunt et litore celsas

PREPARATIVI PER LA PARTENZA (4. 393 - 407)

Ma il pio Enea, benchè brami lenire la dolente

consolandola e allontanare con parole gli affanni,

molto gemendo travolto nell'animo dal grande amore

esegue tuttavia i comandi degli dei e rivisita la flotta.

Allora davvero i Teucri lavorano e portan le alte navi

Page 51: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

deducunt toto navis. natat uncta carina,

frondentisque ferunt remos et robora silvis

infabricata fugae studio.

migrantis cernas totaque ex urbe ruentis:

ac velut ingentem formicae farris acervum

cum populant hiemis memores tectoque reponunt,

it nigrum campis agmen praedamque per herbas

convectant calle angusto; pars grandia trudunt

obnixae frumenta umeris, pars agmina cogunt

castigantque moras, opere omnis semita fervet.

su tutto il lido. Galleggia la carena unta,

e portano remi frondosi dai boschi e tavole

non lavorateper la smania di fuga.

Li vedresti migrare e correre da tutta la città:

e come quando le formiche saccheggiano un gran mucchio

di farro memori dell'inverno e lo ripongono in casa,

va per i campi la nera schiera e trascinano la preda tra l'erbe

per angusto sentiero; parte spingono enormi grani

portandoli sulle spalle, parte spingono le schiere

e sgridano le pigre, tutta la strada ferve di lavoro.

DE EXTREMO DIDONIS INCEPTO (4.408-449)

quis tibi tum, Dido, cernenti talia sensus, 4.408

quosve dabas gemitus, cum litora fervere late

prospiceres arce ex summa, totumque videres

misceri ante oculos tantis clamoribus aequor.

improbe Amor, quid non mortalia pectora cogis. ire iterum in lacrimas, iterum temptare precando

cogitur et supplex animos summittere amori,

ne quid inexpertum frustra moritura relinquat.

'Anna, vides toto properari litore circum:

undique convenere; vocat iam carbasus auras,

puppibus et laeti nautae imposuere coronas.

hunc ego si potui tantum sperare dolorem,

et perferre, soror, potero. miserae hoc tamen unum 4.420

exsequere, Anna, mihi; solam nam perfidus ille

te colere, arcanos etiam tibi credere sensus;

sola viri mollis aditus et tempora noras.

i, soror, atque hostem supplex adfare superbum:

non ego cum Danais Troianam exscindere gentem

Aulide iuravi classemve ad Pergama misi,

nec patris Anchisae cinerem manisve revelli:

cur mea dicta negat duras demittere in auris?

quo ruit? extremum hoc miserae det munus amanti:

exspectet facilemque fugam ventosque ferentis.

non iam coniugium antiquum, quod prodidit, oro,

nec pulchro ut Latio careat regnumque relinquat:

tempus inane peto, requiem spatiumque furori,

dum mea me victam doceat fortuna dolere.

extremam hanc oro veniam miserere sororis, 4.440

quam mihi cum dederit cumulatam morte remittam.'

Talibus orabat, talisque miserrima fletus

fertque refertque soror. sed nullis ille movetur

fletibus aut voces ullas tractabilis audit;

fata obstant placidasque viri deus obstruit auris.

ac velut annoso validam cum robore quercum

Alpini Boreae nunc hinc nunc flatibus illinc

eruere inter se certant; it stridor, et altae

consternunt terram concusso stipite frondes;

ipsa haeret scopulis et quantum vertice ad auras

aetherias, tantum radice in Tartara tendit:

haud secus adsiduis hinc atque hinc vocibus heros

tunditur, et magno persentit pectore curas;

mens immota manet, lacrimae volvuntur inanes.

ULTIMO TENTATIVO DI DIDONE ( 4.408- 454)

Quale sensazione allora per te, Didone, che osservavi tali cose

che gemiti mandavi, spiando dall'alto della rocca attorno

animarsi i lidi e vedendo davanti agli occhi

tutto il mare sconvolgersi di così alte grida.

Malvagio Amore, a cosa non spingi i cuori mortali?

Ancora è costretta a gettarsi in lacrime, ancora a tentare

supplice, pregando, di soggiogare all'amore i sentimenti,

per non lasciare invano qualcosa destinata a morire.

"Anna, vedi che ci si affretta attorno a tutto il lido:

si son radunati da ogni parte; ormai la vela invoca i venti,

e allegri i marinai misero sulle poppe le corone.

Se io potei immaginare questo sì gran dolore,

sorella, potrò pure sopportarlo. Per me misera tuttavia,

Anna, esegui solo questo: quel perfido infatti te sola

onorava, a te pure affidava arcani sentimenti;

tu sola conoscevi le tenere vie ed i momenti dell'uomo.

Va, sorella, e supplice parla al superbo nemico:

non io giurai con i Danai di sterminare il popolo troiani

in Aulide o mandai a Pergamo la flotta,

né violai il cenere o i Mani del padre Anchise:

perché rifiuta di accogliere nelle dure orecchie i miei detti?

Dove scappa? Dia questo ultimo dono alla misera amante:

aspetti una fuga facile e venti che aiutano.

Non chiedo più l'antica unione, che tradì,

né che si privi del bel Lazio e abbandoni il regno.

Chiedo un tempo vuoto, quiete e spazio al furore,

fin che la mia sorte mi insegni a soffrire, vinta.

Questa ultima grazia prego, abbi pietà della sorella,

e se mela concederà la restituirò accresciuta dalla morte."

Con tali parole pregava, e la miserrima sorella

porta e riporta tali pianti. Ma lui non è smosso da alcun

pianto o arrendevole ascolta alcuna espressione;

i fati lo vietanoed un dio chiude le calme orecchie dell'eroe.

E come quando le Bore alpine gareggiano tra loro a

sradicare una forte quercia di annosa forza con soffi

ora di qui ora di là; va lo stridore e le alte fronde

cospargono la terra, essendo scosso il tronco;

lei aderisce ai macigni e quanto colla cima tende

ai cieli, altrettanto con la ratice al Tartaro:

non diversamente l'eroe è colpito da una parte e dall'altra

da frasi continue, e nel gran petto recepisce gli affanni;

la mente resta immota, le lacrme scorrono inutili.

DE INFELICIBUS DIDONIS FATIS (4.450-473)

Tum vero infelix fatis exterrita Dido 4.450

PRESAGI FUNESTI PER DIDONE ( 4.450- 473)

Allora davvero l'nfelice Didone, atterruta dai fati

Page 52: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

mortem orat; taedet caeli convexa tueri.

quo magis inceptum peragat lucemque relinquat,

vidit, turicremis cum dona imponeret aris,

horrendum dictu latices nigrescere sacros

fusaque in obscenum se vertere vina cruorem;

hoc visum nulli, non ipsi effata sorori.

praeterea fuit in tectis de marmore templum

coniugis antiqui, miro quod honore colebat,

velleribus niveis et festa fronde revinctum:

hinc exaudiri voces et verba vocantis

visa viri, nox cum terras obscura teneret,

solaque culminibus ferali carmine bubo

saepe queri et longas in fletum ducere voces;

multaque praeterea vatum praedicta priorum

terribili monitu horrificant. agit ipse furentem 4.465

in somnis ferus Aeneas, semperque relinqui

sola sibi, semper longam incomitata videtur

ire viam et Tyrios deserta quaerere terra,

Eumenidum veluti demens videt agmina Pentheus

et solem geminum et duplices se ostendere Thebas,

aut Agamemnonius scaenis agitatus Orestes,

armatam facibus matrem et serpentibus atris

cum fugit ultricesque sedent in limine Dirae.

prega la morte; l'infastidisce guardare la convessità del cielo.

Per concluder meglio il proposito e lasciare la luce,

vide, ponedo i doni sugli altari fumanti incenso,

(orribile a dirsi) annerirsi le sacre acque ed i vini

versati cambiarsi in lurido sangue.

A nessuno raccontò questa visione, neppure alla stessa sorella.

Ancora ci fu nella regga un tempio di marmo

del vecchio marito, che venerava con grande onore,

addobbato di nivee lane e fronde festiva:

di qui sembrò si sentissero voci e parole del marito

che chiamava, mentre la notte copriva le terre,

ed unico il gufo dai tetti con canto funereo

spesso lamentarsi e volgere in pianto lunghi versi;

ed inioltre molte predizioni di antichi indovini

con terribile monito terrificano. Lo stesso Enea nei sogni

crudele tormenta la furiosa, sempre si vede sola,

abbandonata, sempre andare per una lunga via,

senza seguito, su terra deserta cercare i Tirii,

come Penteo, pazzo, vede mostrarsi le schiere

delle Eumenidi e doppio sole e doppia Tebe,

o come l'agamenninio Oreste spinto sulle scene,

quando fugge la madre armata di fiaccole e neri

serpenti e le Dire vendicatrici siedono sulla soglia.

DE MORTIS APPARATU (4.474-503)

Ergo ubi concepit furias evicta dolore 4.474

decrevitque mori, tempus secum ipsa modumque

exigit, et maestam dictis adgressa sororem

consilium vultu tegit ac spem fronte serenat:

'inveni, germana, viam gratare sorori

quae mihi reddat eum vel eo me solvat amantem.

Oceani finem iuxta solemque cadentem

ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlas

axem umero torquet stellis ardentibus aptum:

hinc mihi Massylae gentis monstrata sacerdos,

Hesperidum templi custos, epulasque draconi

quae dabat et sacros servabat in arbore ramos,

spargens umida mella soporiferumque papaver.

haec se carminibus promittit solvere mentes

quas velit, ast aliis duras immittere curas,

sistere aquam fluviis et vertere sidera retro,

nocturnosque movet Manis: mugire videbis 4.490

sub pedibus terram et descendere montibus ornos.

testor, cara, deos et te, germana, tuumque

dulce caput, magicas invitam accingier artis.

tu secreta pyram tecto interiore sub auras

erige, et arma viri thalamo quae fixa reliquit

impius exuviasque omnis lectumque iugalem,

quo perii, super imponas: abolere nefandi

cuncta viri monimenta iuvat monstratque sacerdos.'

haec effata silet, pallor simul occupat ora.

non tamen Anna novis praetexere funera sacris

germanam credit, nec tantos mente furores

concipit aut graviora timet quam morte Sychaei.

ergo iussa parat.

PREPARAZIONE DELLA MORTE ( 4. 474 -503)

Perciò come accolse le furie, vinta dal dolore,

e decise di morire, lei stessa tra sé sceglie tempo

e modo, e rivolgendosi con parole alla mesta sorella

copre la decisione in volto ed in fronte rasserena speranza.

"Trovai, sorella, la via (tallegrati con la sorella),

che mi restituisca lui o da lui sciolga me che l'amo.

Vicino al confine dell'Oceano ed al sole cadente

c'è un luogo, l'ultimo degli Etiopi, dove il massimo Atlante

a spalla gira l'asse unito alle ardenti stelle:

Di qui mi fu mostrata una sacerdotessa del popolo massilo,

custode del tempio delle Esperidi, che dava cibo al drago

e conservava sacri rami su di una pianta,

spargendo umidi mieli e soporifero papavero.

Costei promette con canti di sciogliere le menti,

che vuole, anzi di mandare ad altri i duri affanni,

fermar l'acque nei fiumi e volgere indietro le stelle,

e muove i Mani notturni: vedrai muggire la terra

sotto i piedi e gli orni scendere dai monti.

Giuro, cara, per gli dei e per te, sorella, e la tua

dolce persona, che contro voglia mi accingo ad arti magiche.

Tu innalza silenziosa nell'interno della casa un rogo

sotto i cieli e le armi dell'uomo, che lasciò fisse sul letto,

l'empio, e tutte le spoglie ed il letto coniugale,

per cui morii, metti sopra: piace cancellare tutti

i ricordi dell'uomo nefando e lo dichiara la sacerdotessa"

Ciò detto, tace, intanto il pallore occupa il volto.

Tuttavia Anna non crede nasconda coi riti strani

la morte, né con la mente concepisce sì grandi pazzie

o teme cose più gravi della morte di Sicheo.

Perciò esegue gli ordini.

DE DIDONIS VENEFICIIS (4.504-521)

RITI SEGRETI E MAGIA (4. 504 -521)

Page 53: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

At regina, pyra penetrali in sede sub auras 4.504

erecta ingenti taedis atque ilice secta,

intenditque locum sertis et fronde coronat

funerea; super exuvias ensemque relictum

effigiemque toro locat haud ignara futuri.

stant arae circum et crinis effusa sacerdos

ter centum tonat ore deos, Erebumque Chaosque

tergeminamque Hecaten, tria virginis ora Dianae.

sparserat et latices simulatos fontis Averni,

falcibus et messae ad lunam quaeruntur aenis

pubentes herbae nigri cum lacte veneni;

quaeritur et nascentis equi de fronte revulsus

et matri praereptus amor.

ipsa mola manibusque piis altaria iuxta

unum exuta pedem vinclis, in veste recincta,

testatur moritura deos et conscia fati

sidera; tum, si quod non aequo foedere amantis

curae numen habet iustumque memorque, precatur.

Ma la regina, eretto il grande rogo nella parte interna

sotto i cieli con rami di pino e leccio tagliato,

riveste il luogo di ghirlande e l'incorona di fronda

funerea; pone sul letto le spoglie e la spada lasciata

l'effigie non ignara del futuro.

Gli altari stanno attorno e la sacerdotessa, sciolta i capelli,

trecento volte grida gli dei, Erebo e Caos

e la triplice Ecate, i tre volti della vergine Diana.

Aveva pure sparso le acque simulate della fonte d'Averno,

si cercano erbe rigonfie con latte di nero veleno

mietute sotto la luna con falci di bronzo ;

si cerca anche l'amore strappato dalla fronte d'un cavallo

nascente rubato alla madre.

Lei stessa con ffarina e mani pie presso gli altari,

toltasi un piede dai calzari in veste discinta,

destinata amorire invoca gli dei e le stelle consce

del fato; poi se c'è una qualche potenza, giusta e benevola,

ha a cuore gli amanti con sorte ingiusta, la prega.

DE EXTREMA DIDONIS VIGILIA (4.522-552)

Nox erat et placidum carpebant fessa soporem 4.522

corpora per terras, silvaeque et saeva quierant

aequora, cum medio volvuntur sidera lapsu,

cum tacet omnis ager, pecudes pictaeque volucres,

quaeque lacus late liquidos quaeque aspera dumis

rura tenent, somno positae sub nocte silenti.

[lenibant curas et corda oblita laborum ]

at non infelix animi Phoenissa, neque umquam

solvitur in somnos oculisve aut pectore noctem

accipit: ingeminant curae rursusque resurgens

saevit amor magnoque irarum fluctuat aestu.

sic adeo insistit secumque ita corde volutat:

'en, quid ago? rursusne procos inrisa priores

experiar, Nomadumque petam conubia supplex,

quos ego sim totiens iam dedignata maritos?

Iliacas igitur classis atque ultima Teucrum

iussa sequar? quiane auxilio iuvat ante levatos

et bene apud memores veteris stat gratia facti?

quis me autem, fac velle, sinet ratibusve superbis 4.540

invisam accipiet? nescis heu, perdita, necdum

Laomedonteae sentis periuria gentis?

quid tum? sola fuga nautas comitabor ovantis?

an Tyriis omnique manu stipata meorum

inferar et, quos Sidonia vix urbe revelli,

rursus agam pelago et ventis dare vela iubebo?

quin morere ut merita es, ferroque averte dolorem.

tu lacrimis evicta meis, tu prima furentem

his, germana, malis oneras atque obicis hosti.

non licuit thalami expertem sine crimine vitam

degere more ferae, talis nec tangere curas;

non servata fides cineri promissa Sychaeo.'

L'ULTIMA VEGLIA DI DIDONE (4.522 - 552)

Era notte ed i corpi stanchi prendevan placido riposo

sulle terre, le selve ed i mari crudeli eran quieti,

quando le stelle volgono a metà del giro,

quando ogni campo tace, le mandrie e gli uccelli variopinti,

che occupano attorno i limpidi laghi e campagne aspre

di spini, riposti nel sonno sotto notte silenziosa.

[addolcivano gli affanni ed i cuori dimentichi delle fatiche]

ma non la Fenicia infelice nel cuore, né mai

si scioglie nel sonno o coglie negli occhi e nel cuore

la notte: si raddoppiano gli affanni e di nuovo risorgenso

incrudelisce amore e vacilla nella gran vampa delle ire.

Così di più insiste e tra sé così medita in cuore:

" Ecco, che faccio? Forse di nuovo derisa affronterò

i vecchi pretendenti, supplice cercherò le nozze dei Nomadi,

quei mariti che ormai tante volte ho sdegnato?

Inseguirò dunque le flotte iliache e gli ultimi ordini

dei Teucri? Forse perché serve sian stati prima alleviato da

aiuto e sta bene la riconoscenza presso i memori d'un vecchio fatto?

Chi poi, ammetti di volerlo, permetterà o accoglirà me odiata

sulle superbe barche? Ahimè, non sai, disperata e non capisci

i tradimenti del popolo laomedonteo?

Chè dunque? Da sola in fuga accompagnerò marinai festanti?

O attorniata dai Tirri e da ogni schiera dei miei

mi trascinerò e, qelli che a stento portai dalla città sidonia,

di nuovo porterò per il mare e ordinerò di dare la vele ai venti?

Muori piuttosto come hai meritato, cancella con la spada il dolore.

Tu vinta dalle mie lacrime, sorella, tu per prima mi aggravi

di questi mali e butti me pazza davanti al nemico.

Non fu lecito passar la vita priva di nozze senza colpa

come una fiera, e non toccare tali affanni;

non fu salvata la fede promessa alla cenere di SicheO".

DE SUBITO AENEAE DISCESSU (4.553-583)

Tantos illa suo rumpebat pectore questus: 4.553

Aeneas celsa in puppi iam certus eundi

carpebat somnos rebus iam rite paratis.

IMPROVVISA PARTENZA DI ENEA ( 4. 553- 583)

Ella prorompeva dal suo cuore così grandi lamenti:

Enea sull'alta poppa ormai sicuro di andare

prendeva sonno, già ben preparate le cose.

Page 54: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

huic se forma dei vultu redeuntis eodem

obtulit in somnis rursusque ita visa monere est,

omnia Mercurio similis, vocemque coloremque iperm

et crinis flavos et membra decora iuventa:

'nate dea, potes hoc sub casu ducere somnos,

nec quae te circum stent deinde pericula cernis,

demens, nec Zephyros audis spirare secundos?

illa dolos dirumque nefas in pectore versat

certa mori, variosque irarum concitat aestus.

non fugis hinc praeceps, dum praecipitare potestas?

iam mare turbari trabibus saevasque videbis

conlucere faces, iam fervere litora flammis,

si te his attigerit terris Aurora morantem.

heia age, rumpe moras. varium et mutabile semper

femina.' sic fatus nocti se immiscuit atrae. 4.570

Tum vero Aeneas subitis exterritus umbris

corripit e somno corpus sociosque fatigat

praecipitis: 'vigilate, viri, et considite transtris;

solvite vela citi. deus aethere missus ab alto

festinare fugam tortosque incidere funis

ecce iterum instimulat. sequimur te, sancte deorum,

quisquis es, imperioque iterum paremus ovantes.

adsis o placidusque iuves et sidera caelo

dextra feras.' dixit vaginaque eripit ensem

fulmineum strictoque ferit retinacula ferro.

idem omnis simul ardor habet, rapiuntque ruuntque;

litora deseruere, latet sub classibus aequor,

adnixi torquent spumas et caerula verrunt.

A lui si offrì nei sogni l'immagine del dio che tornava

con lo stesso volto e di nuovo parve ammonire così:

in tutto simile a Mercurio, e voce e colore

e biondi capelli e membra belle di giovinezza:

"Figlio di dea, puoi continuare il sonno in questa situazione,

né vedi quali pericoli poi stiano attorno a te,

pazzo, né senti gli Zefiri spirare favorevoli?

Lei macchina tranelli incuore e crudele delitto,

sicura di morire, ed eccita varie tempeste di ire.

Non fuggi di qui di fretta, mentre c'è possibilità di affrettarsi?

Ormai vedrai il mare scuotersi di legni e brillare fiamme

crudeli, ormai i lidi ribollire di fiamme, se Aurora

ti coglierà ad indugiare su queste terre

Orsù vai, rompi gli indugi. E' sempre un essere vario e mutevole

la donna". Detto così, si confuse nella nera notte.

Allora Enea atterrito dalle ombre improvvise

strappa il corpo dal sonno e sprona i compagni

rapidi: "Vigilate, uomini, e sedete ai remi;

svelti sciogliete le vele. Un dio inviato dall'alto cielo

ecco di nuovo ci stimola ad affrettare la fuga

e taglaire le corde attorcigliate. Ti seguiamo, santo tra gli dei,

chiunque sia, e di nuovo festanti obbediamo al comando.

Oh, assistici, aiutaci benevolo e porta dal cielo

stelle propizie." Disse ed estrae dal fodero la spada

fulminea e, impugnata l'arma, taglia gli ormeggi.

Insieme lo stesso ardore prende tutti, si buttano e corrono;

lasciarono i lidi, il mare è nascosto sotto le flotte,

sforzandosi taglian le spume e spazzan l'azzurro.

DE DIDONIS IMPRECATIONE (4.584-629)

Et iam prima novo spargebat lumine terras 4.584

Tithoni croceum linquens Aurora cubile.

regina e speculis ut primam albescere lucem

vidit et aequatis classem procedere velis,

litoraque et vacuos sensit sine remige portus,

terque quaterque manu pectus percussa decorum

flaventisque abscissa comas 'pro Iuppiter. ibit

hic,' ait 'et nostris inluserit advena regnis?

non arma expedient totaque ex urbe sequentur,

diripientque rates alii navalibus? ite,

ferte citi flammas, date tela, impellite remos.

quid loquor? aut ubi sum? quae mentem insania mutat?

infelix Dido, nunc te facta impia tangunt?

tum decuit, cum sceptra dabas. en dextra fidesque,

quem secum patrios aiunt portare penatis,

quem subiisse umeris confectum aetate parentem.

non potui abreptum divellere corpus et undis 4.600

spargere? non socios, non ipsum absumere ferro

Ascanium patriisque epulandum ponere mensis?

verum anceps pugnae fuerat fortuna. fuisset:

quem metui moritura? faces in castra tulissem

implessemque foros flammis natumque patremque

cum genere exstinxem, memet super ipsa dedissem.

Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras,

tuque harum interpres curarum et conscia Iuno,

nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes

et Dirae ultrices et di morientis Elissae,

accipite haec, meritumque malis advertite numen

et nostras audite preces. si tangere portus

PAROLE DI MALEDIZIONE CONTRO ENEA (4.584- 629)

E gia la prima Aurora lasciando giaciglio di croco

di Titone spruzzava le terre di nuova luce.

La regina dalle vedette come vide biancheggiare la prima

luce e la flotta procedere a vele spiegate,

e s'accorse dei lidi e dei porti vuoti senza un rematore,

percuotendo il bel petto con la mano e tre e quattro volte

e sciolta nelle biondeggianti chiome " Oh Giove. Andrà

costui, dice, e lo straniero si befferà dei nostri regni?

Gli altri non prenderanno le armi e inseguiranno da tutta la città

e strapperanno le barche dagli arsenali? Andate,

rapidi portate fiamme, date armi, spingete i remi.

Che dico? O dove sono? Che pazzia cambia lla mente?

Infelice Didone, ora fatti sacrileghi ti colpiscono?

Allora andò bene, quando davi lo scettro. Ecco destra e lealtà,

quello che dicono portare con sé i sacri penati,

che dicono aver sostenuto sulle spalle il padre logorato dall'età.

Non ho potuto strappare il corpo maciullato e spargerlo

sulle onde? Non branare i compagni, lo stesso Ascanio

con la spada e metterlo da mangiare sulle mense paterne?

Davvero era dubbia la sorte della battaglia. Lo fosse stata:

chi temetti, destinata a morire? Avrei portato le fiamme

nell'accampamento, riempito di fuochi le tolde, estinto

il figlio ed il padre con la stirpe, e posto me stessa su quelli.

Sole, che illumini di raggi tutte le opere delle terre,

tu pure mediatrice e consapevole di questi affanni,

Ecate ululata nelle città nei trivi notturni

e Dire vendicatrici e dei della morente Elissa,

accettate questo, volgete ai malvagi la giusta vendetta

e ascoltate le nostre preghiere. Se è necessario cle l'infame

Page 55: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

infandum caput ac terris adnare necesse est,

et sic fata Iovis poscunt, hic terminus haeret,

at bello audacis populi vexatus et armis,

finibus extorris, complexu avulsus Iuli

auxilium imploret videatque indigna suorum

funera; nec, cum se sub leges pacis iniquae

tradiderit, regno aut optata luce fruatur,

sed cadat ante diem mediaque inhumatus harena. 4.620

haec precor, hanc vocem extremam cum sanguine fundo.

tum vos, o Tyrii, stirpem et genus omne futurum

exercete odiis, cinerique haec mittite nostro

munera. nullus amor populis nec foedera sunto.

exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor

qui face Dardanios ferroque sequare colonos,

nunc, olim, quocumque dabunt se tempore vires.

litora litoribus contraria, fluctibus undas polipt

imprecor, arma armis: pugnent ipsique nepotesque.'

Polipt-iperm

persona tocchi i porti e navighi su terre

e così chiedono i fati di Giove, questo traguardo è fisso,

però oppresso dalla guerra d'un popolo fiero e dalle armi,

esule dai territori, strappato dall'abbraccio di Iulo

implori aiuto e veda le indegne morti dei suoi;

né, consegnatosi sotto leggi di iniqua pace, goda

del regno o della luce desiderata, ma cada

prima del tempo ed insepolto in mezzo alla sabbia.

Questo prego, verso questa ultima frase col sangue.

Poi, voi, o Tirii, trattate con odio la stirpe e tutto

il popolo futuro, ed inviate alla nostra cenere questi

regali. Per i popoli non ci siano alcun amore e patti.

Sorgi tu, un vendicatore, dalle nostre ossa

sì, insegui i coloni dardanii col ferro e col fuoco,

ora, dopo, in qualunque tempo si daranno le forze.

Prego lidi opposti a lidi, onde a flutti,

armi ad armi: combattano sia loro, sia i nipoti."

DE DIDONIS INTERITU (4.630-666)

Haec ait, et partis animum versabat in omnis, 4.630

invisam quaerens quam primum abrumpere lucem.

tum breviter Barcen nutricem adfata Sychaei,

namque suam patria antiqua cinis ater habebat:

'Annam, cara mihi nutrix, huc siste sororem:

dic corpus properet fluviali spargere lympha,

et pecudes secum et monstrata piacula ducat.

sic veniat, tuque ipsa pia tege tempora vitta.

sacra Iovi Stygio, quae rite incepta paravi,

perficere est animus finemque imponere curis

Dardaniique rogum capitis permittere flammae.'

sic ait. illa gradum studio celebrabat anili.

at trepida et coeptis immanibus effera Dido

sanguineam volvens aciem, maculisque trementis

interfusa genas et pallida morte futura,

interiora domus inrumpit limina et altos

conscendit furibunda rogos ensemque recludit

Dardanium, non hos quaesitum munus in usus.

hic, postquam Iliacas vestis notumque cubile

conspexit, paulum lacrimis et mente morata

incubuitque toro dixitque novissima verba: 4.650

'dulces exuviae, dum fata deusque sinebat,

accipite hanc animam meque his exsolvite curis.

vixi et quem dederat cursum Fortuna peregi,

et nunc magna mei sub terras ibit imago.

urbem praeclaram statui, mea moenia vidi,

ulta virum poenas inimico a fratre recepi,

felix, heu nimium felix, si litora tantum

numquam Dardaniae tetigissent nostra carinae.'

dixit, et os impressa toro 'moriemur inultae,

sed moriamur' ait. 'sic, sic iuvat ire sub umbras.

hauriat hunc oculis ignem crudelis ab alto

Dardanus, et nostrae secum ferat omina mortis.'

dixerat, atque illam media inter talia ferro

conlapsam aspiciunt comites, ensemque cruore

spumantem sparsasque manus. it clamor ad alta

atria: concussam bacchatur Fama per urbem.

MORTE DELLA REGINA DIDONE ( 4.630-666)

Questo disse, e volgeva la mente in tutte le parti,

cercando troncare l'odiata luce al più presto.

Poi brevemente si rivolse a Barce, nutrice di Sicheo,

(infatti la nera cenere teneva la sua nell'antica patria):

" Nutrice a me cara, chiama qui la sorella Anna:

di' che s'affretti a cospargersi il corpo di acqua fluviale,

e porti con sé gli animali ed i sacrifici indicati.

Venga così, tu pure con la pia benda copri le tempie.

L'idea è di completare i riti, che iniziati preparai bene,

a Giove stigio e porre fine agli affanni ed

affidare il rogo dell'uomo dardani alla fiamma.".

Così disse. Quella affrettava il passo con lena senile.

Ma trepidante e furente per i propositi atroci, Didone

volgendo lo sgardo di sangue, chiazzata le guance

frementi di chiazzee pallida della futura morte,

irrompe nelle stanze interne della casa e sale

impazzita gli alti roghi e sguaina la spada

Dardania, regalo chiesto non per questi usi.

Qui, dopo che guardò le vesti iliache ed il noto

letto, fermatasi un po' per lacrime e pensiero

si buttò sul letto e disse le ultime parole:

"Dolci spoglie, fin che i fati ed il dio permetteva,

accogliete quest'anima e scioglietemi da questi affanni.

Vissi ed il corso che la sorte mi diede, l'ho compiuto,

ed ora la grande immagine di me andrà sotto le terre.

Fondai una città famosa, vidi le mie mura,

vendicato il marito, ricevetti soddisfazione dal fratello nemico,

felice, ahi, troppo felice, se soltanto le carene

dardanie non avessero mai toccato i nostri lidi.".

Disse ed impressa la bocca sul letto"Moriremo invendicate,

ma moriamo" disse. "Così, così è bello andar sotto le ombre.

Il crudele dardano beva con gli occhi questo fuoco

dall'alto, e porti con sé i presagi della nostra morte".

Aveva detto, e le compagne in mezzo a tali parole la vedono crollata

sull'arma, e la spada spumeggiante di sangue

e cosparse le mani. Va il grido alle alte

stanze: Fama furoreggia per la città sconvolta.

Page 56: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE ANNAE SORORIS DESPERATIONE (4.667-705)

lamentis gemituque et femineo ululatu spondaico

tecta fremunt, resonat magnis plangoribus aether,

non aliter quam si immissis ruat hostibus omnis

Karthago aut antiqua Tyros, flammaeque furentes

culmina perque hominum volvantur perque deorum.

audiit exanimis trepidoque exterrita cursu

unguibus ora soror foedans et pectora pugnis per medios ruit, ac morientem nomine clamat:

'hoc illud, germana, fuit? me fraude petebas?

hoc rogus iste mihi, hoc ignes araeque parabant?

quid primum deserta querar? comitemne sororem

sprevisti moriens? eadem me ad fata vocasses,

idem ambas ferro dolor atque eadem hora tulisset.

his etiam struxi manibus patriosque vocavi 4.680

voce deos, sic te ut posita, crudelis, abessem?

exstinxti te meque, soror, populumque patresque

Sidonios urbemque tuam. date, vulnera lymphis

abluam et, extremus si quis super halitus errat,

ore legam.' sic fata gradus evaserat altos,

semianimemque sinu germanam amplexa fovebat

cum gemitu atque atros siccabat veste cruores.

illa gravis oculos conata attollere rursus

deficit; infixum stridit sub pectore vulnus.

ter sese attollens cubitoque adnixa levavit,

ter revoluta toro est oculisque errantibus alto

quaesivit caelo lucem ingemuitque reperta.

Tum Iuno omnipotens longum miserata dolorem

difficilisque obitus Irim demisit Olympo

quae luctantem animam nexosque resolveret artus.

nam quia nec fato merita nec morte peribat,

sed misera ante diem subitoque accensa furore,

nondum illi flavum Proserpina vertice crinem

abstulerat Stygioque caput damnaverat Orco.

ergo Iris croceis per caelum roscida pennis 4.700

mille trahens varios adverso sole colores

devolat et supra caput astitit. 'hunc ego Diti

sacrum iussa fero teque isto corpore solvo':

sic ait et dextra crinem secat, omnis et una

dilapsus calor atque in ventos vita recessit.

DISPERAZIONE DELLA SORELLA ANNA (4.667- 705)

Di lamenti e di pianto e di ululare femminile

fremono le case, l'aria risuona delle alte grida.,

non diversamente che, entrati i nemici, Cartagine

tutta o l'antica Tiro crolli e le fiamme furiose

s'avvolgano per i tetti degli uomini e degli dei.

Sente esanime la sorella e atterrita con tremante corsa

rovinandosi il volto con le unghie ed il petto coi pugni

corre in mezzo e chiama la morente per nome:

"Questo fu proprio, sorella?Mi colpivi con l'inganno?

Questo mi riservava tale rogo, questo i fuochi e gli altari?

Abbandonata di che mi lamenterò prima? Morendo hai rifiutato

la sorella come compagna? Mi avessi chiamata agli stessi fati, lo

stesso dolore e la stessa ora avesse prese entrambe con la spada.

Costruii anche con queste mani ed invocai con la voce

gli dei patrii perché fossi, crudele, posta lontano da te?

Uccidesti, sorella, te e me ed il popolo e gli antenati

sidonii e la tua città. Date, con le acque laverò

le ferite e, se un ultimo sospiro vaga ancora, lo raccoglierò

con la bocca." Detto così aveva scalato gli alti gradini,

ed abbracciatala scaldava sul petto la sorella semiviva

con gemiti ed asciugava colla veste il nero sangue.

Ella tentando di alzare i pesanti occhi di nuovo

sviene; nel petto la piaga impressa stride.

Tre volte alzandosi e appoggiandosi al gomito si levò,

tre volte si riversò sul letto e con gli occhi erranti in alto

cercò in cielo la luce e gemette ritrovatala.

Allora Giunone onnipotente commmiserando il lungo dolore

del difficile trapasso mandò Iride dall'Olimpo

che sciogliesse l'anima lottante e le membra incatenate.

Infatti poiché moriva né per fato nè per morte meritata,

ma infelice prima del giorno e acceda da improvviso furore,

non ancora Proserpina le aveva strappato dal capo il biondo

capello e condanata la persona all'Orco stigio.

Perciò Iride rugiadosa con le penne di croco per il cielo

traendo mille vari colori nel sole davanti vola giù

e si fermò sopra la testa. "Io comandata porto questo

sacro a Dite e sciolgo te da questo corpo":

così disse e con la destra taglia il capello, tutto il calore

insieme svanì e la vita si disperse nei venti.

LIBER V LIBRO V DE PYRA (5.1-7) - DE APPULSU IN SICILIAM (5.8-

34) - DE SOLEMNIBUS POMPIS IN ANCHISAM (5.35-

103) - DE FUNEBRIBUS LUDIS IN ANCHISAM

(5.104-138) - DE CYMBARUM CERTAMINE (5.139-

285) - DE RAPIDI CURSUS CONTENTIONE (5.286-

361) - DE PUGILATU (5.362-484) - DE SAGITTIS

CERTAMINE (5.485-544) - DE IUVENUM

TROIANORUM EQUESTRI LUDO (5.545-602) - DE

NAVIBUS TEUCRORUM INCENSIS (5.603-662) - DE

IOVIS INTERVENTU (5.663-699) - DE SENIORIS

Page 57: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

NAUTIS RESPONSO (5.700-721) - DE PATRIS

HORTATU ( 5.721-745) - DE AENEAE DISCESSU

(5.746-778) - DE VENERE ET NEPTUNO (5.779-834) - DE PALINURI INTERITU (5.835-871)

DE PYRA (5.1-7)

Interea medium Aeneas iam classe tenebat 5.1

certus iter fluctusque atros Aquilone secabat

moenia respiciens, quae iam infelicis Elissae

conlucent flammis. quae tantum accenderit ignem

causa latet; duri magno sed amore dolores

polluto, notumque furens quid femina possit,

triste per augurium Teucrorum pectora ducunt.

IL ROGO DELL'INFELICE DIODNE (5. 1- 7)

Intanto ormai Enea sicuro teneva il centro della rotta

e tagliava i neri flutti con Aquilone

osservando le mura, che già splendono per le fiamme

dell'infelice Elissa. Si ignora quale motivo abbia acceso

tanto fuoco; ma i crudeli dolori per un amore

macchiato ed il sapere cosa possa una donna furente,

conduconoi cuori dei Teucri attraverso un triste presagio.

DE APPULSU IN SICILIAM (5.8-34)

ut pelagus tenuere rates nec iam amplius ulla 5.8

occurrit tellus, maria undique et undique caelum,

olli caeruleus supra caput astitit imber

noctem hiememque ferens et inhorruit unda tenebris.

ipse gubernator puppi Palinurus ab alta:

'heu quianam tanti cinxerunt aethera nimbi?

quidve, pater Neptune, paras?' sic deinde locutus

colligere arma iubet validisque incumbere remis,

obliquatque sinus in ventum ac talia fatur:

'magnanime Aenea, non, si mihi Iuppiter auctor

spondeat, hoc sperem Italiam contingere caelo.

mutati transversa fremunt et vespere ab atro

consurgunt venti, atque in nubem cogitur aer. 5.20

nec nos obniti contra nec tendere tantum

sufficimus. superat quoniam Fortuna, sequamur,

quoque vocat vertamus iter. nec litora longe

fida reor fraterna Erycis portusque Sicanos,

si modo rite memor servata remetior astra.'

tum pius Aeneas: 'equidem sic poscere ventos

iamdudum et frustra cerno te tendere contra.

flecte viam velis. an sit mihi gratior ulla,

quove magis fessas optem dimittere navis,

quam quae Dardanium tellus mihi servat Acesten

et patris Anchisae gremio complectitur ossa?'

haec ubi dicta, petunt portus et vela secundi

intendunt Zephyri; fertur cita gurgite classis,

et tandem laeti notae advertuntur harenae.

ARRIVO DI ENEA IN SICILIA ( 5. 8- 34)

Come le barche tennero il mare e non appare più

alcuna terra, mari ovunque ed ovunque cielo,

gli stette sopra il capo una scura nube

portando notte e freddo e l'nda rabbrividì per le tenebre.

Lo stesso Palinuro, il pilota, dall'alta poppa:

"Ahi, perché mai tante nubi cinsero i cieli?

O cosa prepari, padre Nettuno?" Poi espressosi così

ordina di raccoglier le vele e di buttarsi sui forti remi,

piega le velature al vento dice tali cose:

"Magnanimo Enea, se anche Giove garante mi

rispondesse, non spererei di toccare l'Italia con tale cielo.

I venti cambiati fremono di traverso e si alzano

dal nero occidente, anche l'aria si coagula in nube.

Noi pur sforzandoci siam tanto capaci di proseguire

contro. Poiché la Sorte vince, seguiamola,

ovunque chiami, volgiamo il cammino. Non credo lontano

i leali lidi fraterni di Erice ed i porti siculi,

se però ben memore ricalcolo gli astri osservati"

Allora il pio Enea: "Gia da molto vedo che i venti

voglion così e che tu invano vai contro.

Cambia corso con le vele. C'è forse per me qualche terra

più gradita, dove più desideri lasciare le stanche navi,

che quella che mi conserva il dardanio Aceste

e che abraccia in grembo le ossa del padre Anchise?

Appena detto ciò, gli Zefiri favorevoli volgono ai porti

e gonfian le vele; e veloce la flotta sene va nel gorgo,

e finalmente lieti si dirigono alla conosciuta spiaggia.

DE SOLEMNIBUS POMPIS IN ANCHISAM (5.35-103)

At procul ex celso miratus vertice montis 5.35

adventum sociasque rates occurrit Acestes,

horridus in iaculis et pelle Libystidis ursae,

Troia Criniso conceptum flumine mater

quem genuit. veterum non immemor ille parentum

gratatur reduces et gaza laetus agresti 5.40

excipit, ac fessos opibus solatur amicis.

Postera cum primo stellas Oriente fugarat

ONORI SULLA TOMBA DEL PADRE ANCHISE ( 5. 35- 104)

Ma lontano osservando dall'alta cima del monte

Aceste corre all'arrivo, alle navi amiche,

spaventoso nelle armi e nella pelle di orsa libistide,

(lui) che madre troiana generò concepito dal fiume

Crinisio. Egli non immemore degli antichi padri

festeggia i reduci e lieto e li accoglie con rustico

dono e consola gli stanchi con regali amichevoli.

Poi appena il chiaro giorno aveva cacciato le stelle

Page 58: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

clara dies, socios in coetum litore ab omni

advocat Aeneas tumulique ex aggere fatur:

'Dardanidae magni, genus alto a sanguine divum,

annuus exactis completur mensibus orbis,

ex quo reliquias divinique ossa parentis

condidimus terra maestasque sacravimus aras;

iamque dies, nisi fallor, adest, quem semper acerbum,

semper honoratum sic di voluistis habebo.

hunc ego Gaetulis agerem si Syrtibus exsul,

Argolicove mari deprensus et urbe Mycenae,

annua vota tamen sollemnisque ordine pompas

exsequerer strueremque suis altaria donis.

nunc ultro ad cineres ipsius et ossa parentis

haud equidem sine mente, reor, sine numine divum

adsumus et portus delati intramus amicos.

ergo agite et laetum cuncti celebremus honorem:

poscamus ventos, atque haec me sacra quotannis

urbe velit posita templis sibi ferre dicatis. 5.60

bina boum vobis Troia generatus Acestes

dat numero capita in navis; adhibete penatis

et patrios epulis et quos colit hospes Acestes.

praeterea, si nona diem mortalibus almum

Aurora extulerit radiisque retexerit orbem,

prima citae Teucris ponam certamina classis;

quique pedum cursu valet, et qui viribus audax

aut iaculo incedit melior levibusque sagittis,

seu crudo fidit pugnam committere caestu,

cuncti adsint meritaeque exspectent praemia palmae.

ore favete omnes et cingite tempora ramis.'

Sic fatus velat materna tempora myrto.

hoc Helymus facit, hoc aevi maturus Acestes,

hoc puer Ascanius, sequitur quos cetera pubes.

ille e concilio multis cum milibus ibat

ad tumulum magna medius comitante caterva.

hic duo rite mero libans carchesia Baccho

fundit humi, duo lacte novo, duo sanguine sacro,

purpureosque iacit flores ac talia fatur:

'salve, sancte parens, iterum; salvete, recepti 5.80

nequiquam cineres animaeque umbraeque paternae.

non licuit finis Italos fataliaque arva

nec tecum Ausonium, quicumque est, quaerere Thybrim.'

dixerat haec, adytis cum lubricus anguis ab imis

septem ingens gyros, septena volumina traxit

amplexus placide tumulum lapsusque per aras,

caeruleae cui terga notae maculosus et auro

squamam incendebat fulgor, ceu nubibus arcus

mille iacit varios adverso sole colores.

obstipuit visu Aeneas. ille agmine longo

tandem inter pateras et levia pocula serpens

libavitque dapes rursusque innoxius imo

successit tumulo et depasta altaria liquit.

hoc magis inceptos genitori instaurat honores,

incertus geniumne loci famulumne parentis

esse putet; caedit binas de more bidentis

totque sues, totidem nigrantis terga iuvencos,

vinaque fundebat pateris animamque vocabat

Anchisae magni manisque Acheronte remissos.

nec non et socii, quae cuique est copia, laeti 5.100

dona ferunt, onerant aras mactantque iuvencos;

ordine aena locant alii fusique per herbam

subiciunt veribus prunas et viscera torrent.

dal primo Oriente, Enea chiama a raccolta da tutta la spiaggia

i compagni e parla dall'argine di un rialzo:

"Grandi Dardanidi, stirpe dall'alto sangue degli dei,

si compie, trascorsi i mesi, il giro d'un anno,

da quando seppellimmo in terra i resti e le ossa

del padre divino e consacrammo i mesti altari.

Ormai, se non sbaglio, ricorre il giorno, che sempre

riterrò acerbo, ma sempre onorato (così voleste, o dei).

Se io, esule, lo passassi nelle Sirti getule

o, catturato, nel mare Argolico e nella città di Micene,

tuttavia eseguirei i voti annuali e le solenni cerimonie,

secondo il rito e riempirei gli altari dei loro doni.

Ora poi siamo vicini alle ceneri ed alle ossa dello stesso

padre, non credo senza un progetto, senza una volontà

degli dei ed entriamo, spinti, in porti amici.

Oesù e celebriamo tutti la lieta festa;

chiamiamo i venti; egli voglia che io annualmente,

fondata la città, offra alui in templi consacrati questi riti.

Aceste, generato da Troia, vi dà due capi, in tutto, di buoi

per navi: invitate anche i penati patrii ali banchetti

anche quelli che l'ospite Aceste onora.

Inoltre se la nona Aurora porterà ai mortali

il santo giorno e ricoprirà il mondo di raggi,

indirò per i Teucri per prime le gare della flotta veloce;

e chi vale nella corsa a piesi e chi, audace per forze

o si presenta migliore nel giavellotto e nelle frecce leggere

o si fida d'attaccare uno scontro col forte cesto,

tutti sian presenti e s'aspettino i premi della meritata palma.

Propiziate tutti col silenzio e cingete le tempia di rami"

Così espressosi, vela le tempia di mirto materno:

Questo fa Elimo, questo Aceste, maturo d'età,

questo il giovane Ascanio e l'altra gioventù li segue.

Egli avanzava dall'assemblea verso il tumulo con molte

migliaia, in mezzo, mentre una grande folla l'accompagna.

Qui ritualmente libandodue coppe di puro Bacco,

(ne) versa per terra, due di latte fresco, due di sangue sacro,

e sparge fiori purpurei e dice tali cose:

"Salve, padre santo, di nuovo salve, ceneri

invano raccolte, anime ed ombre paterne.

Non fulecito con te cercare i territori itali ed i campi

fatali, né, qualunque sia, l'ausonio Tevere".

Aveva detto queste cose, quando dai luoghi più profondi

una serpe enorme, viscida, trasse sette cerchi, sette giri

abbracciando placidamente il tumulo e scivolando tra gli altari,

macchiato sul dorso di nota cerulea, ed un fulgore accendeva

la squama d'oro, come l'arcobaleno proietta tra le nubi

mille diversi colori, quando il sole è davanti

Stupì alla vista Enea. Quello con lungo snodo

finalmente strisciando tra le tazze e le leggere coppe

libò le offerte e di nuovo, innocuo, si ritrasse nel profondo

del tumulo e lasciò gli altari assaggiati.

Per questo riprende di più i riti iniziati per il padre,

incerto se credere se sia il genio del luogo o un messaggero

del padre; sgozza secondo il rito due pecore,

altrettanti porci, altrettanti giovenchi neri nei dorsi,

con le coppe versava vini ed invocava l'anima

del grande Anchise ed i Mani richiamati dall'Acheronte.

Non meno i compagni, quale a ciascuno è dato, lieti

portano doni, riempiono gli altari e sacrifican giovenchi;

alcuni collocano in ordine caldaie e sparsi nell'erba

mettono spine sotto gli spiedi ed arrostiscono le carni.

Page 59: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE FUNEBRIBUS LUDIS IN ANCHISAM (5.104-138)

Exspectata dies aderat nonamque serena 5.104

Auroram Phaethontis equi iam luce vehebant,

famaque finitimos et clari nomen Acestae

excierat; laeto complerant litora coetu

visuri Aeneadas, pars et certare parati.

munera principio ante oculos circoque locantur

in medio, sacri tripodes viridesque coronae

et palmae pretium victoribus, armaque et ostro

perfusae vestes, argenti aurique talenta;

et tuba commissos medio canit aggere ludos.

Prima pares ineunt gravibus certamina remis

quattuor ex omni delectae classe carinae.

velocem Mnestheus agit acri remige Pristim,

mox Italus Mnestheus, genus a quo nomine Memmi,

ingentemque Gyas ingenti mole Chimaeram,

urbis opus, triplici pubes quam Dardana versu

impellunt, terno consurgunt ordine remi; 5.120

Sergestusque, domus tenet a quo Sergia nomen,

Centauro invehitur magna, Scyllaque Cloanthus

caerulea, genus unde tibi, Romane Cluenti.

Est procul in pelago saxum spumantia contra

litora, quod tumidis summersum tunditur olim

fluctibus, hiberni condunt ubi sidera Cauri;

tranquillo silet immotaque attollitur unda

campus et apricis statio gratissima mergis.

hic viridem Aeneas frondenti ex ilice metam

constituit signum nautis pater, unde reverti

scirent et longos ubi circumflectere cursus.

tum loca sorte legunt ipsique in puppibus auro

ductores longe effulgent ostroque decori;

cetera populea velatur fronde iuventus

nudatosque umeros oleo perfusa nitescit.

considunt transtris, intentaque bracchia remis;

intenti exspectant signum, exsultantiaque haurit

corda pavor pulsans laudumque arrecta cupido.

I GIOCHI FUNEBRI (5. 105-138)

Il giorno aspettato arrivava e nella luce serena

i cavalli di Fetonte ormai recavano la nona Aurora,

la fama ed il nome dell'illustre Aceste aveva chiamato

i vicini; avevan riempito i lidi con lieto gruppo

per vedere gli Eneadi, parte anche pronti a gareggiare.

Anzitutto i premi son posti in mezzo allo spiazzo

davanti agli occhi: triopodi sacri,verdi corone, palme come

dono ai vincitori, armi e vesti ricamate

di porpora, talenti d'argento e d'oro;

la tormba dall'altura squilla i giochi promessi.

Quattro navi uguali, scelte da tutta la flotta

con remi pesanti iniziano le prime gare.

Mnesteo guida l'agile Pristi con forte remeggio,

presto Mnesteo, l'italo, dal cui nome la gente di Memmio,

Gia (guida) la gran Chimera dalla grande stazza,

costruzione di una città, e la spingono la gioventù Dardana

con triplice spinta, i remi s'alzano con triplice ordine;

Sergesto, da cui trae nome la casa Sergia,

si spinge con la grande Centauro, Cloanto con l'azzurra

Scilla, da cui, o romano Cluenzio, la stirpe per te.

Lontano nel mare c'è una roccia contro i lidi

spumeggianti, che sommerso a volte è colpito da flutti

rigonfi, quando i Curi invernali nascondon le stelle;

con la calma tace, ma se l'onda è immobile si innalza

come una pianura, graditissimo spazio per i caldi gabbiani.

Qui il padre Enea fissò da verde leccio la verde meta

come segnale ai marinai, da cui sapessero

ritornare e dove ripiegare le lunghe rotte.

Allora scelgono a sorte i posti e gli stessi capi adorni

splendono lontano sulle poppe di porpora e d'oro;

il resto della gioventù si vela di fronde di pioppo

e risplende, cosparsa le nude apalle di olio.

Siedon sui banchi, lebraccia tese sui remi;

attenti aspettan il segnale, un'ansia plsante e la tesa

voglia di lodi divora i cuori esultanti.

DE CYMBARUM CERTAMINE (5.139-286)

inde ubi clara dedit sonitum tuba, finibus omnes, 5.139

haud mora, prosiluere suis; ferit aethera clamor

nauticus, adductis spumant freta versa lacertis.

infindunt pariter sulcos, totumque dehiscit

convulsum remis rostrisque tridentibus aequor.

non tam praecipites biiugo certamine campum

corripuere ruuntque effusi carcere currus,

nec sic immissis aurigae undantia lora

concussere iugis pronique in verbera pendent.

tum plausu fremituque virum studiisque faventum

consonat omne nemus, vocemque inclusa volutant

litora, pulsati colles clamore resultant.

Effugit ante alios primisque elabitur undis

turbam inter fremitumque Gyas; quem deinde Cloanthus

consequitur, melior remis, sed pondere pinus

tarda tenet. post hos aequo discrimine Pristis

Centaurusque locum tendunt superare priorem;

et nunc Pristis habet, nunc victam praeterit ingens

Centaurus, nunc una ambae iunctisque feruntur

LA GARA DELLE NAVI (5. 139 - 285)

Poi, quando la tromba squillante lanciò il suono, senza indugio,

tutti scattarono dai loro posti; il grido marinaresco ferisce

i cieli, spinti i muscoli, le onde sconvolte spumeggiano.

Tagliano parallelamente solchi, tutto il mare, battuto

dai remi e da rostri a tridente si spalanca.

Non così a precipizio in una gara di bighe, i carri

si avventarono sulla pianura, usciti dal cancello,

né, lanciati i gioghi, gli aurighi scossero le briglie

ondeggianti e piegati si tendoni nelle frustate.

Allora tutto il bosco risuona all'applauso ed al clamore

di uomini che con impegno tifano, i lidi chiusi risuonano

la voce, i colli percossi dal grido riecheggiano.

Scatta davanti agli altri Gia e scivola sulle prime onde

tra le turba ed i fremito; ma Cloanto

lo insegue, (la nave) di pino, migliore per i remi, ma lenta

per il peso lo trattiene.Dopo questi, ad ugual distanza, Pristi

e Centauro tentano di raggiungere una miglior postazione;

ora ce l'ha Pristi, ora l'enorme Centauro sorpassa la vinta,

ora entrame si portano insieme, unite le fronti

Page 60: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

frontibus et longa sulcant vada salsa carina.

iamque propinquabant scopulo metamque tenebant,

cum princeps medioque Gyas in gurgite victor 5.160

rectorem navis compellat voce Menoeten:

'quo tantum mihi dexter abis? huc derige cursum;

litus ama et laeva stringat sine palmula cautes; 5,163

altum alii teneant.' dixit; sed caeca Menoetes

saxa timens proram pelagi detorquet ad undas.

'quo diversus abis?' iterum 'pete saxa, Menoete.'

cum clamore Gyas revocabat, et ecce Cloanthum

respicit instantem tergo et propiora tenentem.

ille inter navemque Gyae scopulosque sonantis

radit iter laevum interior subitoque priorem

praeterit et metis tenet aequora tuta relictis.

tum vero exarsit iuveni dolor ossibus ingens

nec lacrimis caruere genae, segnemque Menoeten

oblitus decorisque sui sociumque salutis

in mare praecipitem puppi deturbat ab alta;

ipse gubernaclo rector subit, ipse magister

hortaturque viros clavumque ad litora torquet.

at gravis ut fundo vix tandem redditus imo est

iam senior madidaque fluens in veste Menoetes

summa petit scopuli siccaque in rupe resedit. 5.180

illum et labentem Teucri et risere natantem

et salsos rident revomentem pectore fluctus.

Hic laeta extremis spes est accensa duobus,

Sergesto Mnestheique, Gyan superare morantem.

Sergestus capit ante locum scopuloque propinquat,

nec tota tamen ille prior praeeunte carina;

parte prior, partim rostro premit aemula Pristis.

at media socios incedens nave per ipsos

hortatur Mnestheus: 'nunc, nunc insurgite remis,

Hectorei socii, Troiae quos sorte suprema

delegi comites; nunc illas promite viris,

nunc animos, quibus in Gaetulis Syrtibus usi

Ionioque mari Maleaeque sequacibus undis.

non iam prima peto Mnestheus neque vincere certo

quamquam o.- sed superent quibus hoc, Neptune, dedisti;

extremos pudeat rediisse: hoc vincite, cives,

et prohibete nefas.' olli certamine summo

procumbunt: vastis tremit ictibus aerea puppis

subtrahiturque solum, tum creber anhelitus artus

aridaque ora quatit, sudor fluit undique rivis. 5.200

attulit ipse viris optatum casus honorem:

namque furens animi dum proram ad saxa suburget

interior spatioque subit Sergestus iniquo,

infelix saxis in procurrentibus haesit.

concussae cautes et acuto in murice remi

obnixi crepuere inlisaque prora pependit.

consurgunt nautae et magno clamore morantur

ferratasque trudes et acuta cuspide contos

expediunt fractosque legunt in gurgite remos.

at laetus Mnestheus successuque acrior ipso

agmine remorum celeri ventisque vocatis

prona petit maria et pelago decurrit aperto.

qualis spelunca subito commota columba,

cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,

fertur in arva volans plausumque exterrita pennis

dat tecto ingentem, mox aere lapsa quieto

radit iter liquidum celeris neque commovet alas:

sic Mnestheus, sic ipsa fuga secat ultima Pristis

aequora, sic illam fert impetus ipse volantem.

e con la lunga carena solvcano i guadi salati.

Ormai s'avvicinavan allo scoglio e tenevano la meta,

quando Gia per primo, vincitore, nel gorgo

sgrida a voce il pilota della nave, Menete:

"Dove mi vai tanto a destra? Qui dirigi la rotta;

ama il lido e con la sinistra senza remo stringa la roccia;

altri tengano il largo." disse; ma Menete temendo

le cieche rupi, distorce la prora verso le onde d'alto mare.

"Dove vai fuori corsa?" di nuovo" Tieni le rocce, Menete."

Mentre Gia urlava con grida, ecco vede Cloanto,

che incalza dietro e si tiene più vicino.

Egli tra la nave di Gia e le rocce sonanti all'nterno

rasenta il passaggio sinistro e subito sorpassa

il primo e, lasciate le mete, ottiene il mare sicuro.

Allora davvero al giovane un forte dolore bruciò

nelle ossa, ne le guance mancaron di lacrime e dimentico

del suo onore e della salvezza dei compagni sbatte

il lento Menete a capofitto dall'alta poppa in mare;

egli come pilota subentra al timone, egli da nocchiero

esorta gli uomini e gira la barra ai lidi.

Ma pesante, come appena a stento si riprese dal fondo,

Menete, già vecchio e grondante per la veste inzuppata

si dirige in cima allo scoglio e si sedette sulla rupe asciutta.

Ne risero i Teucri, quando cadeva e nuotava, ne ridono

mentre vomita dal petto i flutti salati.

Allora per gli ultimi due si accese una lieta speranza,

per Sergesto e Mnesteo, di superare Gia che s'attardava.

Sergesto prende prima il posto e s'avvicina allo scoglio,

ma tuttavia egli non è primo, perché la nave non sorpassava

tutta, in parte è primo, in parte l'emila Pristi preme col rostro.

Ma Mnesteo in mezzo alla nave andando trai compagni

esortava:"Adesso, adesso forzate coi remi,

compagni di Ettore, che io scelsi come cpmpagni nell'estrema

sorte di Troia; adesso mostrate quelle forse, adesso quegli spiriti, di

cui vi serviste nelle getule Sirti

e nel mar Ionio e nelle onde incalzanti di Melea.

Io Mnesteo non chiedo i primi premi né voglio vincere,

benchè, oh..Ma vincano, Nettuno, quelli cui ciò concedesti;

sia vergogna esser arrivati ultimi: in questo vincete, cittadini,

ed evitate il disonore". Essi buttano al massimo

della gara: l'aerea poppa trema per i forti colpi

il suolo (del mare) si toglie di sotto, poi un frequente anelito

scuote le membra e le aride bocche, ovunque il sudore scorre a rivi.

Ma proprio il caso porto agli uomini il desiderato onore:

infatti mentre Sergesto furente nel cuore all'interno

spinge la prora alle rocce e s'mmette in spazio sfavorevole,

sortunato s'incagliò nelle rocce sporgenti.

Le rupi si scossero ed i remi puntati sullo scoglio aguzzo

si spaccarono e la prua schiacciata restò sospesa.

S'alzano i marinai e tra grande schiamazzo si fermano

prendono pali ferrati e pertiche dalla cima appuntita

e raccolgon nel gorgo i remi spezzati.

Ma lieto Mnesteo più forte per lo stesso fatto

con la veloce schiera dei remi ed i venti invocati

si dirige sui flutti distesi e corre sul mare aperto.

Come una colomba improvvisamente cacciata da una caverna,

che ha la casa ed i dolci nidi nell'oscuro sasso,

si porta volando sui campi ed atterrita nell'interno

dà un gran battito di penne, poi scivolando nell'aria quieta

sfiora il limpido corso e muove le celeri ali:

così Mnesteo, così la stessa Pristi in fuga taglia gli ultimi

flutti, così la stessa foga la porta in volo.

Page 61: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

et primum in scopulo luctantem deserit alto 5.220

Sergestum brevibusque vadis frustraque vocantem

auxilia et fractis discentem currere remis.

inde Gyan ipsamque ingenti mole Chimaeram

consequitur; cedit, quoniam spoliata magistro est.

solus iamque ipso superest in fine Cloanthus,

quem petit et summis adnixus viribus urget.

Tum vero ingeminat clamor cunctique sequentem

instigant studiis, resonatque fragoribus aether.

hi proprium decus et partum indignantur honorem

ni teneant, vitamque volunt pro laude pacisci;

hos successus alit: possunt, quia posse videntur.

et fors aequatis cepissent praemia rostris,

ni palmas ponto tendens utrasque Cloanthus

fudissetque preces divosque in vota vocasset:

'di, quibus imperium est pelagi, quorum aequora curro, po

vobis laetus ego hoc candentem in litore taurum

constituam ante aras voti reus, extaque salsos

proiciam in fluctus et vina liquentia fundam.'

dixit, eumque imis sub fluctibus audiit omnis

Nereidum Phorcique chorus Panopeaque virgo, 5.240

et pater ipse manu magna Portunus euntem

impulit: illa Noto citius volucrique sagitta

ad terram fugit et portu se condidit alto.

tum satus Anchisa cunctis ex more vocatis

victorem magna praeconis voce Cloanthum

declarat viridique advelat tempora lauro,

muneraque in navis ternos optare iuvencos

vinaque et argenti magnum dat ferre talentum.

ipsis praecipuos ductoribus addit honores:

victori chlamydem auratam, quam plurima circum

purpura maeandro duplici Meliboea cucurrit,

intextusque puer frondosa regius Ida

velocis iaculo cervos cursuque fatigat

acer, anhelanti similis, quem praepes ab Ida

sublimem pedibus rapuit Iovis armiger uncis;

longaevi palmas nequiquam ad sidera tendunt

custodes, saevitque canum latratus in auras.

at qui deinde locum tenuit virtute secundum,

levibus huic hamis consertam auroque trilicem

loricam, quam Demoleo detraxerat ipse 5.260

victor apud rapidum Simoenta sub Ilio alto,

donat habere, viro decus et tutamen in armis.

vix illam famuli Phegeus Sagarisque ferebant

multiplicem conixi umeris; indutus at olim

Demoleos cursu palantis Troas agebat.

tertia dona facit geminos ex aere lebetas

cymbiaque argento perfecta atque aspera signis.

iamque adeo donati omnes opibusque superbi

puniceis ibant evincti tempora taenis,

cum saevo e scopulo multa vix arte revulsus

amissis remis atque ordine debilis uno

inrisam sine honore ratem Sergestus agebat.

qualis saepe viae deprensus in aggere serpens,

aerea quem obliquum rota transiit aut gravis ictu

seminecem liquit saxo lacerumque viator;

nequiquam longos fugiens dat corpore tortus

parte ferox ardensque oculis et sibila colla

arduus attollens; pars vulnere clauda retentat

nexantem nodis seque in sua membra plicantem:

tali remigio navis se tarda movebat; 5.280

vela facit tamen et velis subit ostia plenis. polipt

Ed anzitutto lascia sull'alto scoglio Sergesto

che lotta e che invano nei bassi fondali invocava

aiuto e tentava di correre coi remi spezzati.

Quindi raggiunge Gia e la stessa Chimera

dalla gran stazza; cede, perché è privata del pilota.

Ormai resta da solo Cloanto sullo stesso arrivo,

ma lo cerca e lo incalza spingendo con tutte le forze.

Allora davvero si raddoppia il grido e tutti incitano

l'inseguitore col tifo, il cielo risuona d'applausi.

Questi si irritano se non ottengono il proprio onore

ed il premio guadagnato, voglion scambiare la vita col premio.

Li anima il successo: possono, perché credon di potere.

Forse avrebbero preso i premi, pareggiati i rostri,

se Cloanto tendendo in mare entrambe le palme

non avesse offerto preghiere e chiamato gli dei in aiuto:

"Dei, che avete il dominio del mare, di cui corro i mari,

io, lieto, vi dedicherò su questo lido un toro davanti

agli altari, fedele al voto, getterò nei flutti salati

le viscere e verserò limpidi vini"

Disse, e sotto i flutti profondi lo udì tutto il coro

delle Nereidi, di Forco e la vergine Panopea,

e lo stesso padre Portuno con la gran mano lo spinse

ad andare: quella più celermente di Noto ed alata freccia

fugge a terra e si ritrasse nel porto profondo.

Allora il figlio d'Anchise, chiamatili tutti, secondo

costume, con la gran voce dell'araldo dichiara vincitore

Cloanto e gli vela le tempia di verde alloro, concede di scegliere i doni

per le navi, tre giovenchi ciascuna,

e portare vini ed un pesante talento d'argento.

Agli stessi capi aggiunge particolari premi:

al vincitore una clamide d'oro, che una lunga orpora

melibea circonda attorno con triplice orlo,

c'è ricamato il regio fanciullo sull'Ida frondosa,

spietato stanca veloci cervi con freccia e corsa,

simile ad ansante, ma lo rapì in alto dall'Ida il veloce

armigero di Giove con piedi uncinati;

gli anziani custodi invano tendono le palme

stelle, il latrato dei cani abbaia contro le stelle.

Ma chi poi ottenne il secondo posto per coraggio,

a costui concede di avere una triplice corazza intessuta

d'oro e con tre ami, che lui vincitore aveva tolto a Demoleo

presso il rapido Simoenta sotto l'alta Ilio,

come onore e protezione in armi per un eroe.

A stento i servi Fegeo e Sagari la portavano

sforzandosi sulle spalle, ripiegata; un tempo Damoleo,

rivestitone, inseguiva di corsa i Teucri sbandati.

Offre come terzi premi due lebeti di bronzo

e coppe d'argento lavorate e sbalzate con figure.

Ormai così tutti premiati se n'andavano superbi coi doni,

recinte le tempia di nastri purpurei,

quando strappatosi a stento con molta fatica dallo scoglio

crudele, Sergesto, persi i remi, debole per un solo ordine,

conduceva una barcca derisa, senza premio.

Quale spesso un serpente sorpreso in un argine di strada,

che una ruota di bronzo trapassò di traverso o un crudele

viandante lasciò mezzo morto e ferito da un colpo con un sasso,

invano fuggendo dà lunghi contorsioni col corpo,

in parte fiero e ardente con gli occhi e dritto alzando

i colli sibilanti; la parte storpiata dalla ferita trattiene

lui che s'ntreccia con nodi e si ripiega nelle sue membra:

con tale remeggio la nave si muoveva lenta;

tuttavia spiega le vele ed a vele piene raggiunge i porti.

Page 62: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Sergestum Aeneas promisso munere donat

servatam ob navem laetus sociosque reductos.

olli serva datur operum haud ignara Minervae,

Cressa genus, Pholoe, geminique sub ubere nati.

Enea lieto per la nave salvata ed i compagni ricondotti

premia Sergesto col dono promesso.

Gli è data una schiava non ignara dell'opera di Minerva,

Foloe, cretese di stirpe, due figli gemelli al seno.

DE RAPIDI CURSUS CONTENTIONE (5.286-361)

Hoc pius Aeneas misso certamine tendit 5.286

gramineum in campum, quem collibus undique curvis

cingebant silvae, mediaque in valle theatri

circus erat; quo se multis cum milibus heros

consessu medium tulit exstructoque resedit.

hic, qui forte velint rapido contendere cursu,

invitat pretiis animos, et praemia ponit.

undique conveniunt Teucri mixtique Sicani,

Nisus et Euryalus primi,

Euryalus forma insignis viridique iuventa,

Nisus amore pio pueri; quos deinde secutus

regius egregia Priami de stirpe Diores;

hunc Salius simul et Patron, quorum alter Acarnan,

alter ab Arcadio Tegeaeae sanguine gentis;

tum duo Trinacrii iuvenes, Helymus Panopesque 5.300

adsueti silvis, comites senioris Acestae;

multi praeterea, quos fama obscura recondit.

Aeneas quibus in mediis sic deinde locutus:

'accipite haec animis laetasque advertite mentes.

nemo ex hoc numero mihi non donatus abibit.

Cnosia bina dabo levato lucida ferro

spicula caelatamque argento ferre bipennem;

omnibus hic erit unus honos. tres praemia primi

accipient flavaque caput nectentur oliva.

primus equum phaleris insignem victor habeto; 5.320

alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis

Threiciis, lato quam circum amplectitur auro

balteus et tereti subnectit fibula gemma;

tertius Argolica hac galea contentus abito.'

Haec ubi dicta, locum capiunt signoque repente

corripiunt spatia audito limenque relinquunt,

effusi nimbo similes. simul ultima signant,

primus abit longeque ante omnia corpora Nisus

emicat et ventis et fulminis ocior alis;

proximus huic, longo sed proximus intervallo, spond

insequitur Salius; spatio post deinde relicto

tertius Euryalus;

Euryalumque Helymus sequitur; quo deinde sub ipso

ecce volat calcemque terit iam calce Diores

incumbens umero, spatia et si plura supersint

transeat elapsus prior ambiguumque relinquat.

iamque fere spatio extremo fessique sub ipsam

finem adventabant, levi cum sanguine Nisus

labitur infelix, caesis ut forte iuvencis

fusus humum viridisque super madefecerat herbas.

hic iuvenis iam victor ovans vestigia presso

haud tenuit titubata solo, sed pronus in ipso

concidit immundoque fimo sacroque cruore.

non tamen Euryali, non ille oblitus amorum:

nam sese opposuit Salio per lubrica surgens;

ille autem spissa iacuit revolutus harena,

emicat Euryalus et munere victor amici

prima tenet, plausuque volat fremituque secundo.

LA CORSA A PIEDI ( 5. 286 -361)

Conclusa questa gara, il pio Enea si dirige

in una pianura erbosa, che da ogni parte i boschi cingevano

con curve colline, ed in mezzo alla valle del teatro

c'era un cerchio; dove l'eroe si portò con molte migliaia

e , costruita una tibuna, si sedette in mezzo.

Qui invita con doni gli animosi, che vogliano per caso

gareggiare in rapida corsa e colloca i premi.

D'ogni parre arrivano i Teucri e gli aniti Siculi,

Niso ed Uurialo per primi,

Eurialo famoso per bellezza e verde giovinezza,

Niso per pio amore del ragazzo; poi li seguì il regale

Diore della nobile stirpe di Priamo;

insieme Salio e Patrone, uno di questi Acarnese,

l'altro da Arcadio, sangue di popolo Tegeo;

poi due giovani della Trinacria, Elimo e Panope,

abituati ai boschi, compagni dell'anziano Aceste;

inoltre molti, che l'oscura fama nasconde.

In mezzo ad essi poi Enea così parlò:

"Accogliete queste cose nel cuore e tendete liete le menti.

Nessuno tra questo gruppo se ne andrà da me non premiato.

Darò da portare due lucide lance di ferro lavorato

ed una bipenne cesellata in argento;

questo premio darà uguale per tutti. I primi tre

riceveranno doni e si cingeranno il capo di biondo olivo.

Il primo vincitore avrà un cavallo stupendo con le falere;

il secondo una faretra amazzonia piena di frecce

tracie, che un balteo attorno cinge di oro spesso

e una fibbia l'annoda con gancio lucente.

Il terzo se ne andrà contento di questo elmo argolico."

Come furon dette queste cose, prendon posto e subito,

udito il segnale, divoran gli spazi e lascian la partenza,

lanciati, simili a nube. Insieme guardan le mete.

Per primo corre Niso e brilla ben davanti a tutti

i corpi, più veloce dei venti e delle ali del fulmine;

vicino a lui, vicino ma a molto intervallo,

segue Salio; poi dietro, lasciata una distanza,

Eurialo per terzo;

elimo segue Eurialo; poi proprio dietro a lui

ecco vola Diore e gia col calcagno tocca il calcagno

incalzando alla spalla, e se ci fossero più spazi

passerebbe, scappando per primo e lascierebbe incertezza.

E già quasi nello spazio finale giungevano stanchi

sullo stesso traguardo, quando Niso scivola sfortunato

sul sangue, poichè per caso versato per terra, uccisi

i giovenchi, aveva inzuppato le verdi erbe.

Qui il giovane ormai vincitore, esultante, non trattenne

i piedi uncerti sul suolo premuto, ma piegato cadde

sullo stesso fango immondo e sul sacro sangue.

Tuttavia non dimenticò Eurialo, né gli affetti:

infatti s'oppose a Salio alzandosi sul viscidume;

egli allora giacque. rotolato, sulla terra allentata,

brilla Eurialo e vincitore per dono dell'amico

tiene il traguardo, vola col plaudo ed il fremito favorevole.

Page 63: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

post Helymus subit et nunc tertia palma Diores.

hic totum caveae consessum ingentis et ora 5.340

prima patrum magnis Salius clamoribus implet,

ereptumque dolo reddi sibi poscit honorem.

tutatur favor Euryalum lacrimaeque decorae,

gratior et pulchro veniens in corpore virtus.

adiuvat et magna proclamat voce Diores,

qui subiit palmae frustraque ad praemia venit

ultima, si primi Salio reddentur honores.

tum pater Aeneas 'vestra' inquit 'munera vobis

certa manent, pueri et palmam movet ordine nemo;

me liceat casus miserari insontis amici.'

sic fatus tergum Gaetuli immane leonis

dat Salio villis onerosum atque unguibus aureis.

hic Nisus 'si tanta' inquit 'sunt praemia victis,

et te lapsorum miseret, quae munera Niso

digna dabis, primam merui qui laude coronam

ni me, quae Salium, fortuna inimica tulisset?'

et simul his dictis faciem ostentabat et udo

turpia membra fimo. risit pater optimus olli

et clipeum efferri iussit, Didymaonis artes,

Neptuni sacro Danais de poste refixum. 5.360

hoc iuvenem egregium praestanti munere donat.

Poi arriva Elimo e adesso, terzo premio, Diore.

Allora Sali riempie di fortigrida tutta l'assemblea dell'enorme

platea e le prime presenze dei padri,

chiede sia restituito a lui il premio rubato con l'inganno.

Il favore rassicura Eurialo ed anche le belle lacrime;

poiché il valore giunge più gradito in un bel corpo.

Aiuta e grida a gran voce Diore,

che giunse alla palma ed invano giunse agli ultimi

premi, se fossero resi a Salio i primi posti.

Allora il padre Enea"Vostri, disse, vi restano sicuri

i regali, ragazzi, e nessuno cambia d'ordine la vittoria;

mi sia lecito commiserare i fatti d'un innocente amico".

Espressosi così dà a Salio l'enorme dorso d'un leone

getulo, pesante per i peli e le unghie dorate.

Allora Niso"Se così grandi, disse, sono i premi per i vinti,

abbi pietà dei caduti, quali doni darai

a Niso, io che meritai il primo premio

se il caso ostile, quello di Salio, non avesse colpito me?"

Ed insieme a queste parole ostentava l'aspetto e le membra

sporche d'umido fango. L'ottimo padre gli sorrise

e comandò che si portasse uno scudo, arte di Didimaone,

staccato dai Danai da un sacro battente di Nettuno.

Premia il nobile giovane con questo dono stupemdo.

DE PUGILATU (5.362-484)

Post, ubi confecti cursus et dona peregit, 5.362

'nunc, si cui virtus animusque in pectore praesens,

adsit et evinctis attollat bracchia palmis':

sic ait, et geminum pugnae proponit honorem,

victori velatum auro vittisque iuvencum, allitt

ensem atque insignem galeam solacia victo.

nec mora; continuo vastis cum viribus effert

ora Dares magnoque virum se murmure tollit,

solus qui Paridem solitus contendere contra,

idemque ad tumulum quo maximus occubat Hector

victorem Buten immani corpore, qui se

Bebrycia veniens Amyci de gente ferebat,

perculit et fulva moribundum extendit harena.

talis prima Dares caput altum in proelia tollit,

ostenditque umeros latos alternaque iactat

bracchia protendens et verberat ictibus auras.

quaeritur huic alius; nec quisquam ex agmine tanto

audet adire virum manibusque inducere caestus.

ergo alacris cunctosque putans excedere palma 5.380

Aeneae stetit ante pedes, nec plura moratus

tum laeva taurum cornu tenet atque ita fatur:

'nate dea, si nemo audet se credere pugnae,

quae finis standi? quo me decet usque teneri?

ducere dona iube.' cuncti simul ore fremebant

Dardanidae reddique viro promissa iubebant.

Hic gravis Entellum dictis castigat Acestes,

proximus ut viridante toro consederat herbae:

'Entelle, heroum quondam fortissime frustra,

tantane tam patiens nullo certamine tolli

dona sines? ubi nunc nobis deus ille, magister

nequiquam memoratus, Eryx? ubi fama per omnem

Trinacriam et spolia illa tuis pendentia tectis?'

ille sub haec: 'non laudis amor nec gloria cessit

pulsa metu; sed enim gelidus tardante senecta

IL PUGILATO ( 5.362- 484)

Poi, quando furon finite le corse consegnò i doni,

"Ora, se a qualcuno in petto (c'è) valore e coraggio forte,

si presenti ed alzi le braccia con le palme legate":

così disse, e propone doppio premio per la gara,

al vincitore un giovenco velato d'oro e di bende,

una spada ed uno splendido elmo, come consolazioni per il vinto.

Non esitazione; subito con grandi forse Darete

offre la faccia e s'alza tra un gran mormorio di uomini.

Il solo che era solito gareggiare contro Paride,

e lui stesso al tumulo dove giace il massimo Ettore,

abbattè il vincitore Bute, dal corpo gigantesco, che si

vantava provenendo dalla stirpebebricia di Amico;,

e lo stese moribondo sulla bionda sabbia.

Tale Darete alza l'alto capo per gli inizi degli scontri,

mostra le larghe spalle e stendendole mostra

le braccia alterne e colpisce l'aria di colpi.

Si cerca un altro per costui; e nessuno tra tanta folla

osa affrontare l'uomo portare i cesti alle mani.

Quindi superbo credendo che tutti si ritirassero dalla gara

si piantò ai piedi di Enea, né esitando di più

tiene per un corno il toro con la sinistra e così parla:

"Figlio di dea, se nessuno osa darsi allo scontro,

quale il termine di star femi? Fin quando è decente che sia tenuto?

Ordina di portare i doni". Tutti insieme fremevano in viso

i Dardanidi e incitavano a dare all'eroe le promesse.

Allora il severo Aceste rimprovera Entello con parole,

come sedeva vicino sul verdeggiante letto d'erba:

"Entello, invano un tempo il più forte degli eroi,

permetti sopportando che si gran doni sian presi senza

alcuna gara? Dov'è adesso quel dio per noi, invano

ricordato come maestro, Erice? Dove la fama per tutta

la Trinacria e quei trofei pendenti nelle tue case?"

Quegli in risposta:"Non cessò l'amore del premio e la gloria,

spenta dalla paura; ma il sangue freddo per la vecchiaia che blocca

Page 64: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

sanguis hebet, frigentque effetae in corpore vires.

si mihi quae quondam fuerat quaque improbus iste

exsultat fidens, si nunc foret illa iuventas,

haud equidem pretio inductus pulchroque iuvenco

venissem, nec dona moror.' sic deinde locutus 5.400

in medium geminos immani pondere caestus

proiecit, quibus acer Eryx in proelia suetus

ferre manum duroque intendere bracchia tergo.

obstipuere animi: tantorum ingentia septem

terga boum plumbo insuto ferroque rigebant.

ante omnis stupet ipse Dares longeque recusat,

magnanimusque Anchisiades et pondus et ipsa

huc illuc vinclorum immensa volumina versat.

tum senior talis referebat pectore voces:

'quid, si quis caestus ipsius et Herculis arma

vidisset tristemque hoc ipso in litore pugnam?

haec germanus Eryx quondam tuus arma gerebat

sanguine cernis adhuc sparsoque infecta cerebro,

his magnum Alciden contra stetit, his ego suetus,

dum melior viris sanguis dabat, aemula necdum

temporibus geminis canebat sparsa senectus.

sed si nostra Dares haec Troius arma recusat

idque pio sedet Aeneae, probat auctor Acestes,

aequemus pugnas. Erycis tibi terga remitto

solve metus, et tu Troianos exue caestus.' 5.420

haec fatus duplicem ex umeris reiecit amictum

et magnos membrorum artus, magna ossa lacertosque

ipermetro exuit atque ingens media consistit harena.

tum satus Anchisa caestus pater extulit aequos

et paribus palmas amborum innexuit armis.

constitit in digitos extemplo arrectus uterque

bracchiaque ad superas interritus extulit auras.

abduxere retro longe capita ardua ab ictu

immiscentque manus manibus pugnamque lacessunt,

ille pedum melior motu fretusque iuventa,

hic membris et mole valens; sed tarda trementi

genua labant, vastos quatit aeger anhelitus artus.

multa viri nequiquam inter se vulnera iactant,

multa cavo lateri ingeminant et pectore vastos

dant sonitus, erratque auris et tempora circum

crebra manus, duro crepitant sub vulnere malae.

stat gravis Entellus nisuque immotus eodem

corpore tela modo atque oculis vigilantibus exit.

ille, velut celsam oppugnat qui molibus urbem

aut montana sedet circum castella sub armis, 5.440

nunc hos, nunc illos aditus, omnemque pererrat

arte locum et variis adsultibus inritus urget.

ostendit dextram insurgens Entellus et alte

extulit, ille ictum venientem a vertice velox allitt

praevidit celerique elapsus corpore cessit;

Entellus viris in ventum effudit et ultro

ipse gravis graviterque ad terram pondere vasto

concidit, ut quondam cava concidit aut Erymantho

aut Ida in magna radicibus eruta pinus.

consurgunt studiis Teucri et Trinacria pubes;

it clamor caelo primusque accurrit Acestes

aequaevumque ab humo miserans attollit amicum.

at non tardatus casu neque territus heros

acrior ad pugnam redit ac vim suscitat ira;

tum pudor incendit viris et conscia virtus,

praecipitemque Daren ardens agit aequore toto

s'affievolisce, le forze sfinite nel corpo gelano.

Se avessi quella d'un tempo di cui costui superbo

esulta fidandosi, se adesso ci fosse quella giovinezza,

non indotto senz'altro dal dono e dal bel giovenco

sarei venuto, non aspetto regali". Avendo così parlato,

gettò nel mezzo i due cesti di enorme peso,

con cui il terribile Erice portava in gara il pugno

e stendere le braccia nella dura pelle.

Gli animi stupirono: le enormi pelli di sette buoi

eran rigidi per il piombo inserito ed il ferro.

Prima di tutti lo stesso Darete si stupisce e davvero rifiuta,

il magnanimo Anchisiade valuta il peso

qua e là e le stesse immense cinghie.

Allora l'anziano riferiva tali espressioni dal petto:

"Che? Se uno avesse visto i cesti e le stesse armi

di Ercole e la triste lotta su questa stessa spiaggia?

Un tempo tuo fratello Erice portava queste armi;

li vedi ancora sporchi di sangue e cervello sparso,

con questi stesse contro il grande Alcide, con questi io

ero abituato, mentre un sangue migliore dava le forze,

né ancora la rivale vecchiaia, sparsa, biancheggiava sulle

due tempia. Ma se il troiano Darete rifiuta queste nostre

armi e ciò piace al pio Enea, Aceste, il garante, l'approva,

pareggiamo gli scontri. Ripongo le pelli di Erice,

caccia le paure, anche tu togli i cesti troiani.

Detto questo buttò dalle spalle il doppio mantello,

denudò i grandi arti delle membra, le grandi ossa ed

i muscoli ed immenso si piantò in mezzo all'arena.

Allora il padre, figlio d'Anchise, portò cesti uguali

e legò le palme di entrambi con armi pari.

L'uno e l'altro teso subito si portò sulle punte

e impavido alzò le braccia in alto al cielo.

Ritrassero le alte teste lontano dal colpo

incrociano le mani e con le mani provocan lo scontro,

quello migliore per l'agilità dei piedi fidandosi sulla giovinezza,

questi potente per le membra e la mole; ma le lente ginocchia,

a lui tremolante, vacillano ed il debole respiro scuote le grandi

membra.

Gli uomini invano tra loro si lancian molti colpi;

molti ne raddoppiano e provocano di petto vasti

rimbombi, la mano gira frequente attorno alle orecchie

ed alle tempia, le mascelle crepitano sotto il colpo violento.

Entello pesante è fermo ed immobile con sforzo e lo stesso

corpo svia i colpi con la tattica e gli occhi vigili.

Quello, come chi con macchine assedia un'alta città

o sta sotto le armi attorno a fortezze montane, con arte

gira attorno ora a questi passaggi, ora a quelli e ad ogni

postazione ed invano preme con vari assalti.

Entello alzandosi mostrò un destro e s'alzò

in alto, quello veloce previde il colpo proveniente

da sopra e sfuggendo col corpo veloce si scansò;

Entello buttò le forze al vento ed inoltre

lui, pesante, pesantemente cadde a terra col gran

peso, come talvolta un pino cavo, divelto alle radici,

cade sull'Erimanto o sul grande Ida.

Per il tifo si alzano i Teucri e la gioventù trinacria;

il clamore va al cielo, Aceste accorre per primo

e pietoso alza da terra l'amico coetaneo.

Ma l'eroe non bloccato dall'incidente né atterrito

più aspro ritorna allo scontro e l'ira accresce la forza;

allora la vergogna ed il coraggio risoluto accende le forze,

acceso insegue Darete a precipizio per tutto lo spiazzo

Page 65: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

nunc dextra ingeminans ictus, nunc ille sinistra.

nec mora nec requies: quam multa grandine nimbi

culminibus crepitant, sic densis ictibus heros

creber utraque manu pulsat versatque Dareta. 5.460

Tum pater Aeneas procedere longius iras

et saevire animis Entellum haud passus acerbis,

sed finem imposuit pugnae fessumque Dareta

eripuit mulcens dictis ac talia fatur:

'infelix, quae tanta animum dementia cepit?

non viris alias conversaque numina sentis?

cede deo.' dixitque et proelia voce diremit.

ast illum fidi aequales genua aegra trahentem

iactantemque utroque caput crassumque cruorem

ore eiectantem mixtosque in sanguine dentes

ducunt ad navis; galeamque ensemque vocati

accipiunt, palmam Entello taurumque relinquunt.

hic victor superans animis tauroque superbus

'nate dea, vosque haec' inquit 'cognoscite, Teucri,

et mihi quae fuerint iuvenali in corpore vires

et qua servetis revocatum a morte Dareta.'

dixit, et adversi contra stetit ora iuvenci

qui donum astabat pugnae, durosque reducta

libravit dextra media inter cornua caestus

arduus, effractoque inlisit in ossa cerebro: 5.480

sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos.

ille super talis effundit pectore voces:

'hanc tibi, Eryx, meliorem animam pro morte Daretis

persolvo; hic victor caestus artemque repono.'

ora col destro raddoppiando i colpi, ora quello con la sinistra.

Non dubbio, né riposo: quanto le nubi crepitano sui tetti

per la molta grandine, così l'eroe incessante con densi colpi

e con ambe le mani imperversa e colpisce Darete.

Allora il padre Enea non sopportando che Entello

continuasse oltre ed infierisse con animosità furibonde,

impose allora la fine dello scontro e strappò lo stanco

Darete, convincendlo a parole e s'esprime così:

"Sfortunato, che grande pazzia ti colpì la mente?

Non senti altre forze e le divinità contrarie?

Cedi al dio."Disse e col discorso troncò gli scontri.

Ma i fidi compagni portano quello, che trascina le deboli

ginocchia, che sbatte la testa da una parte e dall'altra,

che vomita dalla bocca sangue denso ed i denti mischiati

col sangue; richiamati ritirano l'elmo

e la spada, ad Entello lascian la palma ed il toro.

Questi vincitore, esultando in cuore e superbo per il toro:

"Figlio di dea, e voi , Teucri, disse, sappiate queste cose:

quali sian state le forze in me, in un corpo giovane,

e da quale morte salviate Darete, sottrattolo:"

Disse e si piantò contro il muso del giovenco davanti,

che stava come premio della gara, e ritirata la destra,

dritto, librò in mezzo tra e corna i pesanti cesti

spaccato il cervello, li conficcò nelle ossa:

il bue si stende esanime e tremando stramazza a terra.

Egli aggiunge dal petto tali espressioni:

"Erice, ti offro questa anima migliore al posto della morte

di Darete; qui vincitore depongo i cesti e l'arte".

DE SAGITTIS CERTAMINE (5.485-543)

Protinus Aeneas celeri certare sagitta 5.485

invitat qui forte velint et praemia dicit,

ingentique manu malum de nave Seresti

erigit et volucrem traiecto in fune columbam,

quo tendant ferrum, malo suspendit ab alto.

convenere viri deiectamque aerea sortem

accepit galea, et primus clamore secundo

Hyrtacidae ante omnis exit locus Hippocoontis;

quem modo navali Mnestheus certamine victor

consequitur, viridi Mnestheus evinctus oliva.

tertius Eurytion, tuus, o clarissime, frater,

Pandare, qui quondam iussus confundere foedus

in medios telum torsisti primus Achivos.

extremus galeaque ima subsedit Acestes,

ausus et ipse manu iuvenum temptare laborem.

tum validis flexos incurvant viribus arcus 5.500

pro se quisque viri et depromunt tela pharetris,

primaque per caelum nervo stridente sagitta

Hyrtacidae iuvenis volucris diverberat auras,

et venit adversique infigitur arbore mali.

intremuit malus micuitque exterrita pennis

ales, et ingenti sonuerunt omnia plausu.

post acer Mnestheus adducto constitit arcu

alta petens, pariterque oculos telumque tetendit.

ast ipsam miserandus avem contingere ferro

non valuit; nodos et vincula linea rupit

quis innexa pedem malo pendebat ab alto;

illa Notos atque atra volans in nubila fugit.

tum rapidus, iamdudum arcu contenta parato

IL TIRO CON L'ARCO ( 5. 485 -544)

Subito Enea invita a gareggiare con la freccia veloce quelli

che eventualmente vogliano e proclama i premi,

con mano potente innalza l'albero dalla nave

di Seresto e sospende sull'alto dell'albero perforato

ad una fune un'alata colomba, cui tirare col ferro.

Vennero gli uomini ed un elmo di bronzo accolse

la sorte gettata, e per primo esce con grido concorde

prima di tutti il turno dell'Irtacide Ippocoonte;

e lo segue poi Mnesteo, vincitore nella gara

navale, Mnesteo cinto di verde oliva.

Terzo Eurizione, o nibilissimo Pandaro, tuo

fratello, che una volta istigato ad infrangere un patto

per primo lanciasti un'arma in mezzo agli Achei.

Ultimo restò Aceste in fondo all'elmo,

osando anche lui tentare con la mano un impegno di giovani.

Allora con grandi forze gli uomini, ognuno per sé, curvano

i flessibili archi e estraggono le frecce dalle faretre,

per prima la freccia del giovane Irtacide straccia le arie

veloci nel cielo, stridendo il nervo,

giunse e si conficca sul palo dell'albero davanti.

L'albero tremò e il volatile vibrò con le penne, atterrito,

e tutto rinuonò d'un immenso applauso.

Poi il fiero Mnesteo, accostato l'arco, guardando

in alto tese insieme gli occhi e la freccia .

ma sfortunato non potè toccare col ferro

lo stesso uccello; ruppe i nodi e le corde di lino,

con cui, legata per il piede, pendeva dall'alto albero;

ella fugge volando tra i Noti e le nere nubi.

Allora rapido, già tenendo le frecce tese con l'arco

Page 66: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

tela tenens, fratrem Eurytion in vota vocavit,

iam vacuo laetam caelo speculatus et alis

plaudentem nigra figit sub nube columbam.

decidit exanimis vitamque reliquit in astris

aetheriis fixamque refert delapsa sagittam.

Amissa solus palma superabat Acestes,

qui tamen aerias telum contendit in auras 5.520

ostentans artemque pater arcumque sonantem.

hic oculis subitum obicitur magnoque futurum

augurio monstrum; docuit post exitus ingens

seraque terrifici cecinerunt omina vates.

namque volans liquidis in nubibus arsit harundo

signavitque viam flammis tenuisque recessit

consumpta in ventos, caelo ceu saepe refixa

transcurrunt crinemque volantia sidera ducunt.

attonitis haesere animis superosque precati

Trinacrii Teucrique viri, nec maximus omen

abnuit Aeneas, sed laetum amplexus Acesten

muneribus cumulat magnis ac talia fatur:

'sume, pater, nam te voluit rex magnus Olympi

talibus auspiciis exsortem ducere honores.

ipsius Anchisae longaevi hoc munus habebis,

cratera impressum signis, quem Thracius olim

Anchisae genitori in magno munere Cisseus

ferre sui dederat monimentum et pignus amoris.'

sic fatus cingit viridanti tempora lauro

et primum ante omnis victorem appellat Acesten.

nec bonus Eurytion praelato invidit honori,

quamvis solus avem caelo deiecit ab alto.

proximus ingreditur donis qui vincula rupit,

extremus volucri qui fixit harundine malum.

preparato, Eurizione invocò con preghiere il fratello,

osservando ormai nel vuoto cielo la colomba che con le ali

volava, la trafigge sotto una nera nube.

Cadde esanime e lasciò la vita tra gli astri celesti

e cadendo riporta la freccia conficcata.

Persa la palma, restava il solo Aceste,

che tuttavia tese l'arma nelle aure celesti

mostrando, come padre, l'arte e l'arco risonante.

Qui apparve improviso agli occhi un prodigio destinato

a grande augurio; in seguito il grande esito insegnò

ed i terrorizzanti vati predissero tardi responsi.

Infatti volando il legno si incendiò tra le limpide nubi

segnò la via con le fiamme e sottile svanì

consunta tra i venti, come spesso staccate dal cielo

le stelle volando passano e lasciano una chioma.

Gli uomini Trinacrii ed i Teucri si bloccarono

con le menti sospese pregando i celesti, e il grandissimo Enea

non disconobbe il presagio, ma abbacciando Aceste contento

lo riempie di grandi doni e così parla:

"Prendi, padre:il gran re dell'Olimpo volle infatti che tu

sorteggiato per tali auspici ritirassi i premi.

Avrai questo dono dello stesso anziano Anchise,

una coppa scolpita di immagini, che un tempo il tracio

Cisseo aveva dato al padre Anchise da tenere

in gran dono come ricordo di sé e pegno d'amore".

Così espressosi cinge le tempia di verdegggiante alloro

e davanti a tutti dichiara vincitore assoluto Aceste.

Né il buon Eurizione invidiò l'onore tolto,

anche se lui solo atterrò dall'alto cielo l'uccello.

Vicino giunge per i premi chi ruppe le corde,

ultimo chi trafisse col legno alato l'albero.

DE IUVENUM TROIANORUM EQUESTRI LUDO

(5.545-601)

At pater Aeneas nondum certamine misso 5.545

custodem ad sese comitemque impubis Iuli

Epytiden vocat, et fidam sic fatur ad aurem:

'vade age et Ascanio, si iam puerile paratum

agmen habet secum cursusque instruxit equorum,

ducat avo turmas et sese ostendat in armis

dic' ait. ipse omnem longo decedere circo

infusum populum et campos iubet esse patentis.

incedunt pueri pariterque ante ora parentum

frenatis lucent in equis, quos omnis euntis

Trinacriae mirata fremit Troiaeque iuventus.

omnibus in morem tonsa coma pressa corona;

cornea bina ferunt praefixa hastilia ferro,

pars levis umero pharetras; it pectore summo

flexilis obtorti per collum circulus auri.

tres equitum numero turmae ternique vagantur

ductores; pueri bis seni quemque secuti

agmine partito fulgent paribusque magistris.

una acies iuvenum, ducit quam parvus ovantem

nomen avi referens Priamus, tua clara, Polite,

progenies, auctura Italos; quem Thracius albis 5,565

portat equus bicolor maculis, vestigia primi

alba pedis frontemque ostentans arduus albam.

alter Atys, genus unde Atii duxere Latini,

parvus Atys pueroque puer dilectus Iulo. polipt

PARATA DI GIOVANI TROIANI A CAVALLO ( 5.545-602)

Ma il padre Enea, non ancora finita la gara,

chiama a sé Epitide, tutore e compagno

del giovane Iulo e così parla all'orecchio fidato:

"Orsù vai e di' ad Ascanio se ha già con sé pronta

una giovane schiera ed ha disposto i tornei di cavalli,

guidi le squadre per il nonno e si mostri nelle armi"

disse. Egli ordina che tutto il popolo entrato nel grande

circo si ritiri e gli spiazzo siano liberi.

Avanzano i ragazzi ed insieme davanti agli acchi dei genitori

brillano sui cavalli frenati, e tutta la gioventù della Trinacria

e di Troia ammirandoli mentre procedono, freme.

Secondo l'uso, tutti (hano) la chioma cinta di corona ritaglaita;

portano due aste di corniolo puntate di ferro,

parte (ha) leggere faretre in spalla; una collana di duttile

oro intrecciato corre sul collo.

Tre squadre in tutto di cavalieri ed i tre capi

girano; dodici ragazzi seguendo ciascuno

con schiera divisa splendono e con a capo le guide.

Una schiera di giovani, che esultante la guida il piccolo

priamo che ripete il nome del nonno, tua famosa, o Polite,

Stirpe, destinata ad accrescere gli Itali; e lo porta

un cavallo tracio bicolore, con macchie bianche, ostentando

pezze bianche in fondo al piede e, dritto, la fronte bianca.

Il secondo Atis, da cui i latini Azii trassero la stirpe,

il piccolo Atis e ragazzo amato da Iulo ragazzo.

Page 67: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

extremus formaque ante omnis pulcher Iulus

Sidonio est invectus equo, quem candida Dido

esse sui dederat monimentum et pignus amoris.

cetera Trinacriis pubes senioris Acestae

fertur equis.

excipiunt plausu pavidos gaudentque tuentes

Dardanidae, veterumque agnoscunt ora parentum.

postquam omnem laeti consessum oculosque suorum

lustravere in equis, signum clamore paratis

Epytides longe dedit insonuitque flagello.

olli discurrere pares atque agmina terni 5.580

diductis solvere choris, rursusque vocati

convertere vias infestaque tela tulere.

inde alios ineunt cursus aliosque recursus

adversi spatiis, alternosque orbibus orbis

impediunt pugnaeque cient simulacra sub armis;

et nunc terga fuga nudant, nunc spicula vertunt

infensi, facta pariter nunc pace feruntur.

ut quondam Creta fertur Labyrinthus in alta

parietibus textum caecis iter ancipitemque

mille viis habuisse dolum, qua signa sequendi

frangeret indeprensus et inremeabilis error;

haud alio Teucrum nati vestigia cursu

impediunt texuntque fugas et proelia ludo,

delphinum similes qui per maria umida nando

Carpathium Libycumque secant.

hunc morem cursus atque haec certamina primus

Ascanius, Longam muris cum cingeret Albam,

rettulit et priscos docuit celebrare Latinos,

quo puer ipse modo, secum quo Troia pubes;

Albani docuere suos; hinc maxima porro

accepit Roma et patrium servavit honorem;

Troiaque nunc pueri, Troianum dicitur agmen.

hac celebrata tenus sancto certamina patri.

Ultimo e prima di tutti bello d'aspetto, Iulo,

e portato da cavallo di Sidone, che la candida Didone

aveva dato che fosse ricordo di sé e del suo amore.

L'altra gioventù è portata da cavalli trinacrii dell'anziano

Aceste.

I Dardanidi osservando i timorosi li accolgono con l'applauso,

gioiscono e riconoscono i volti degli antichi antenati.

Dopo che lieti sui cavalli osservarono tutta l'assemblea

e gli occhi dei loro, da lontano Epitide diede con un grido

il segnale ai pronti e schioccò con la frusta.

Essi allineati corsero ed aprirono le schiere a tre,

sciolte le schere, e di nuovo chiamati

invertirono le vie e portarono le armi puntate.

Poi iniziano, affrontandosi, altri giri ed altri ritorni

negli spazi, ed intrecciano giri alterni con giri

evocano finte di guerra sotto le armi;

or con la fuga scoprono le spalle, ora aggressivi

volgon le armi, fatta la pace insieme si recano.

Come un tempo, si dice, nell'alta Creta il Labirinto

aveva un passaggio coperto da buie pareti ed un doppio

inganno con le mille vie, per dove un incomprensibile

ed irripetibile intrico rompeva i segnali del proseguire;

non diversamente i figli dei Teucri bloccano di corsa

i passaggi ed intrecciano fughe e scontri per gioco,

simili ai delfini, che nuotando per gli umidi mari

solcano il (mar) libico e Carpazio (e giocan nell'onde).

Ascanio per primo ripetè questo tipo di corsa

e queste gare, cingendo di mura Alba Longa,

ed istruì gli antichi Latini a celebrarli,

nel modo in cui lui da ragazzo, e con lui la gioventù troiana;

Gli albani insegnarono ai loro; di qui poi la grandissima

Roma imparò e conservò il rito dei padri;

ora si chiama "Troia" ed i ragazzi "schiera troiana".

Fin qui le gare celebrate per il divino padre.

DE NAVIBUS TEUCRORUM INCENSIS (5.603-663)

Hinc primum Fortuna fidem mutata novavit. 5.603

dum variis tumulo referunt sollemnia ludis,

Irim de caelo misit Saturnia Iuno

Iliacam ad classem ventosque aspirat eunti,

multa movens necdum antiquum saturata dolorem.

illa viam celerans per mille coloribus arcum

nulli visa cito decurrit tramite virgo.

conspicit ingentem concursum et litora lustrat

desertosque videt portus classemque relictam.

at procul in sola secretae Troades acta

amissum Anchisen flebant, cunctaeque profundum

pontum aspectabant flentes. heu tot vada fessis

et tantum superesse maris, vox omnibus una;

urbem orant, taedet pelagi perferre laborem.

ergo inter medias sese haud ignara nocendi

conicit et faciemque deae vestemque reponit;

fit Beroe, Tmarii coniunx longaeva Dorycli, 5.620

cui genus et quondam nomen natique fuissent,

ac sic Dardanidum mediam se matribus infert.

'o miserae, quas non manus' inquit 'Achaica bello

traxerit ad letum patriae sub moenibus. o gens

infelix, cui te exitio Fortuna reservat?

septima post Troiae excidium iam vertitur aestas,

LE NAVI INCENDIATE ( 5. 603 -663)

Anzitutto qui Fortuna, mutatasi, cambiò aspetto.

Mentre con vari giochi offrivano alla tomba i riti solenni,

la saturnia Giunone inviò dal cielo Iride

e spira a lei che va alla flotta iliaca i venti,

tramando molto non ancora ripagata dell'antico dolore.

La vergine affrettando la via, per un sentiero, attraverso

l'arco di mille colori, vista da nessuno, corre velocemente.

Vede la grande folla, guarda i lidi,

vede i porti deserti e la flotta abbandonata.

Ma lontane le Troiane ritirate in suoli isolati

piangevano il perduto Anchise e tutte osservavano

il mare profondo piangendo. Ahi, restava per le stanche

tanti guadi, e tanto mare: una sola espressione per tutte.

Chiedono una città, angoscia patire la fatica del mare.

Perciò si immette in mezzo, non ignara di nuocere

depone la veste e l'aspetto di dea;

diventa Beroe, anziana moglie di Tmario Doriclo,

che un tempo ebbe stirpe, fame e figli,

e così si porta in mezzo alle madri dei Dardanidi.

"O misere, che la mano achea, disse, non ha tatto

alla morte sotto le mura della patria. O popolo

sfortunato, a quale rovina tiriserva Fortuna?

Ormai ricorre la settima estate dopo la caduta di Troia,

Page 68: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

cum freta, cum terras omnis, tot inhospita saxa

sideraque emensae ferimur, dum per mare magnum

Italiam sequimur fugientem et volvimur undis.

hic Erycis fines fraterni atque hospes Acestes:

quis prohibet muros iacere et dare civibus urbem?

o patria et rapti nequiquam ex hoste penates,

nullane iam Troiae dicentur moenia? nusquam

Hectoreos amnis, Xanthum et Simoenta, videbo?

quin agite et mecum infaustas exurite puppis.

nam mihi Cassandrae per somnum vatis imago

ardentis dare visa faces: "hic quaerite Troiam;

hic domus est" inquit "vobis." iam tempus agi res,

nec tantis mora prodigiis. en quattuor arae

Neptuno; deus ipse faces animumque ministrat.' 5.640

haec memorans prima infensum vi corripit ignem

sublataque procul dextra conixa coruscat

et iacit. arrectae mentes stupefactaque corda

Iliadum. hic una e multis, quae maxima natu,

Pyrgo, tot Priami natorum regia nutrix:

'non Beroe vobis, non haec Rhoeteia, matres,

est Dorycli coniunx; divini signa decoris

ardentisque notate oculos, qui spiritus illi,

qui vultus vocisque sonus vel gressus eunti.

ipsa egomet dudum Beroen digressa reliqui

aegram, indignantem tali quod sola careret

munere nec meritos Anchisae inferret honores.'

haec effata.

at matres primo ancipites oculisque malignis

ambiguae spectare rates miserum inter amorem

praesentis terrae fatisque vocantia regna,

cum dea se paribus per caelum sustulit alis

ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.

tum vero attonitae monstris actaeque furore

conclamant, rapiuntque focis penetralibus ignem,

pars spoliant aras, frondem ac virgulta facesque

coniciunt. furit immissis Volcanus habenis

transtra per et remos et pictas abiete puppis.

da che siam portate dopo aver misurato mari, tutte le terre

tante rocce inospitali e stelle, mentre inseguiamo

per il grande mare un italia che fugge e siam travolte dalle onde.

Qui (sono) le terre fraterne di Erice e l'ospite Aceste:

chi impedisce di fondare mura e dare una città ai cittadini?

O patria, o Penati invano strappati al nemico,

forse mai nessuna sarà chiamata mura di Troia? Altrove

non vedrò fiumi ettorei, Xanto e Simoenta?

Dunque orsù, bruciate con me le sciagurate navi.

Mi parve in sogno che la figura della profetessa

Cassandra portasse ardenti fiamme:"Qui cercate Troia;

questa è la patria, disse. E' tempo ormai le la cosa si compia,

nessuna esitazione a tanti prodigi. Ecco quattro altariper

Nettuno; il dio stesso offre fiaccole e coraggio"

Ricordando queste cose, per prima afferra con forza il fuoco

nemico e sforzandosi, alzata la destra in alto, la scuote

e la scaglia. Bloccate (sono) le menti e storditi i cuori

delle Troiane. Allora una delle tante, la più anziana,

Pirgo, nutrice regia dei tanti figli di Priamo,

"Voi non avete Beroe, non è questa, o madri, la retea

moglie di Doriclo; notate i segni della divina bellezza

e gli occhi ardenti, quale spirito in lei che avanza,

quale volto e suono di voce o passo.

Io stessa, partita, ho lasciato poco fa Beroe

malata, addolorandosi perché lei sola mancava a tale

cerimonia e non offrisse meritati riti ad Anchise".

Così paelò.

Ma le madri dapprima esitanti con occhi malevoli

guardavano le navi, incerte tra il misero amore

della terra presente ed i regni che chiamavano coi fati

quando la dea con ali appaiate si alzò per il cielo

e con la fuga segnò sotto le nubi un grande arco.

Allora attonite per i prodigi e spinte dal furore

gridano, afferrano il fuoco dai focolari interni,

parte spogliano gli altari, gettano fronda, virgulti

e fiaccole.Vulcano infuria, a briglie sciolte,

tra i banchi, i remi e le poppe d'abete, dipinte.

DE IOVIS INTERVENTU (5.664-699)

Nuntius Anchisae ad tumulum cuneosque theatri

incensas perfert navis Eumelus, et ipsi

respiciunt atram in nimbo volitare favillam.

primus et Ascanius, cursus ut laetus equestris

ducebat, sic acer equo turbata petivit

castra, nec exanimes possunt retinere magistri.

'quis furor iste novus? quo nunc, quo tenditis' inquit

'heu miserae cives? non hostem inimicaque castra

Argivum, vestras spes uritis. en, ego vester polipt

Ascanius.'- galeam ante pedes proiecit inanem,

qua ludo indutus belli simulacra ciebat.

accelerat simul Aeneas, simul agmina Teucrum.

ast illae diversa metu per litora passim

diffugiunt, silvasque et sicubi concava furtim

saxa petunt; piget incepti lucisque, suosque

mutatae agnoscunt excussaque pectore Iuno est.

Sed non idcirco flamma atque incendia viris 5.680

indomitas posuere; udo sub robore vivit

stuppa vomens tardum fumum, lentusque carinas

est vapor et toto descendit corpore pestis,

LA BENEFICA PIOGGIA DI GIOVE (5. 664-699)

L'araldo Eumelo riferisce alla tomba d'Anchise ed ai settori

del teatro delle navi bruciate, loro stessi

vedono in una nube la nera siamma volare.

Per primo anche Ascanio, come guidava lieto le corse

equestri, così ardente a cavallo si diresse al campo Sconvolto, né lo

posson trattenere i pallidi maestri.

"Che strana pazzia questa? Dove ora, dove andate?" disse,

ahi, misere cittadine? Non bruciate il nemico, ed i campi

avversari degli Argivi, ma le vostre speranze. Ecco, son io

il vostro Ascanio". Buttò ai piedi l'elmo inutile,

di cui rivestito per gioco evocava finzioni di guerra:

Insieme s'affretta Enea, insieme le schiere dei Teucri.

Ma quelle scappano qua e là disordinatamente sui lidi

per paura, si dirigono nei boschi e di nascosto ovunque

nelle rocce scavate; si vergognano dell'azione e della luce,

cambiate riconoscono i loro e Giunone fu scossa dal petto.

Ma intoro la fiamma e gli incendi non deposero le forze

indomabili; sotto il rovere bagnato vive

la stoppa vomitando un fumo pigro, il fuoco rode

le carene e la rovina scende per tutto il corpo,

Page 69: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

nec vires heroum infusaque flumina prosunt.

tum pius Aeneas umeris abscindere vestem

auxilioque vocare deos et tendere palmas:

'Iuppiter omnipotens, si nondum exosus ad unum

Troianos, si quid pietas antiqua labores

respicit humanos, da flammam evadere classi

nunc, pater, et tenuis Teucrum res eripe leto.

vel tu, quod superest, infesto fulmine morti,

si mereor, demitte tuaque hic obrue dextra.'

vix haec ediderat cum effusis imbribus atra

tempestas sine more furit tonitruque tremescunt

ardua terrarum et campi; ruit aethere toto

turbidus imber aqua densisque nigerrimus Austris,

implenturque super puppes, semusta madescunt

robora, restinctus donec vapor omnis et omnes

quattuor amissis servatae a peste carinae.

le forze degli eroi ed i fiumi versati non giovano .

Allora il pio Enea strappava la veste dalle spalle

chiamava in aiuto gli dei e tendeva le palme:

"Giove onnipotente, se non ancora odiasti i Troiani

fino all'ultimo uomo, se la pietà guarda un poco

le fatiche umane, concedi ora che la fiamma fugga

dalla flotta, padre, e strappa da morte le esili sorti dei Troiani.

Oppure tu, ciò che resta, mandami a miore col fulmine ostile,

se lo merito, e qui annullami con la tua destra":

Appena aveva detto questo, quando, rovesciatesi le piogge,

una nera tempesta infuria senza preavviso e tremano

le cime delle terre e le pianure; una furiosa pioggia cade

da tutto il cielo, nerissima, d'acqua e di densi Austri,

sopra si riempion le poppe, le tavole semibruciate

s'nzuppano, finchè tutto il fuoco (fu) spento e tutte le navi,

perdutene quattro, (furon) salvate dalla rovina.

DE SENIORIS NAUTIS RESPONSO (5.700-720)

At pater Aeneas casu concussus acerbo 5.700

nunc huc ingentis, nunc illuc pectore curas

mutabat versans, Siculisne resideret arvis

oblitus fatorum, Italasne capesseret oras.

tum senior Nautes, unum Tritonia Pallas

quem docuit multaque insignem reddidit arte -

haec responsa dabat, vel quae portenderet ira

magna deum vel quae fatorum posceret ordo;

isque his Aenean solatus vocibus infit:

'nate dea, quo fata trahunt retrahuntque sequamur;

quidquid erit, superanda omnis fortuna ferendo est.

est tibi Dardanius divinae stirpis Acestes:

hunc cape consiliis socium et coniunge volentem,

huic trade amissis superant qui navibus et quos

pertaesum magni incepti rerumque tuarum est.

longaevosque senes ac fessas aequore matres

et quidquid tecum invalidum metuensque pericli est

delige, et his habeant terris sine moenia fessi;

urbem appellabunt permisso nomine Acestam.'

Talibus incensus dictis senioris amici

tum vero in curas animo diducitur omnis; 5.720

CONSIGLI DI NAUTE (5.700-720)

Ma il padre Enea, scosso dalla crudele disgrazia,

pensando volgeva i grandi affanni ora qua, ora là

nel cuore, se dimenticandosi dei fati si fermasse nei campi

siculi, e raggiungesse le spagge italiche.

Allora l'anziano Naute, l'unico che la tritonia Pallade

istruì e rese famoso per la grande arte -

essa dava responsi, o cosa significasse la grande ira

degli dei o cosa chiedesse l'ordine dei fati;-

egli consolando Enea con queste frasi, comincia:

"Figlio di dea, dove i fati traggono e ritraggono, seguiamo(li);

checcè sarà, ogni sorte dev'esser vinta sopportando.

Tu hai il dardanio Aceste di stirpe divina:

prendilo ed uniscilo come alleato volonteroso per i consigli,

a lui affida quelli che, perdute le navi, sono in più e quelli

che odiano la grande iniziativa e le tue imprese.

Scegli i vecchi longevi e le madri stanche di mare

e ciò che c'è con te di malato e che teme il pericolo,

e lascia che, stanchi, abbian le mura su queste terre;

chiameranno la città, approvato il nome, Acesta"

Infiammato da queste parole dell'anziano amico

allora ancora è dibattuto in cuore in tutti gli affanni;

DE PATRIS HORTATU ( 5.721-745)

et Nox atra polum bigis subvecta tenebat.

visa dehinc caelo facies delapsa parentis

Anchisae subito talis effundere voces:

'nate, mihi vita quondam, dum vita manebat,

care magis, nate Iliacis exercite fatis,

imperio Iovis huc venio, qui classibus ignem

depulit, et caelo tandem miseratus ab alto est.

consiliis pare quae nunc pulcherrima Nautes

dat senior; lectos iuvenes, fortissima corda,

defer in Italiam. gens dura atque aspera cultu

debellanda tibi Latio est. Ditis tamen ante

infernas accede domos et Averna per alta

congressus pete, nate, meos. non me impia namque

Tartara habent, tristes umbrae, sed amoena piorum

concilia Elysiumque colo. huc casta Sibylla

nigrarum multo pecudum te sanguine ducet.

ESORTAZIONI DEL PADRE ANCHISE ( 5. 721 -745)

E la nera Notte, portata su bighe, occupava il polo.

Poi sembrò che l'immagine del pader Anchise

scesa dal cielo improvvisamente dicesse tali frasi:

"Figlio, per me più caro della vita un tempo, quando

la vita durava, figlio addolorato dai fati iliaci,

vengo qui per ordine di Giove, che scosse il fuoco

dalle navi, e finalmente si è impietosito dall'alto cielo.

Obbedisci ai consigli che l'anziano Naute dà,

bellissimi; porta in Italia giovani scelti, cuori

fortissimi. Nel Lazio tu devi vincere un popolo duro

per tradizione ed aspro. Prima però vai

alle dimore infernali e cerca nei profondi Averni

i miei incontri. Non mi tengono infatti gli empi

Tartari, le ombre tristi, ma abito le belle

assemblee dei pii, l'Elisio. Qui la casta Sibilla

ti condurrà, grazie al gran sangue di animali.

Page 70: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

tum genus omne tuum et quae dentur moenia disces.

iamque vale; torquet medios Nox umida cursus

et me saevus equis Oriens adflavit anhelis.'

dixerat et tenuis fugit ceu fumus in auras. 5.740

Aeneas 'quo deinde ruis? quo proripis?' inquit,

'quem fugis? aut quis te nostris complexibus arcet?'

haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignis,

Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae

farre pio et plena supplex veneratur acerra.

Allora imparerai tutta la tua stirpe e quali mura sian date.

Ormai ti saluto; l'umida Notte volge i corsi

ed il crudele Oriente mi ha spinto con i cavalli ansanti."

Aveva detto e fugge leggero come fumo nell'aria.

Enea "Dove corri dunque? Dove precipiti? disse,

"chi fuggi? O chi ti caccia dai nostri abbracci?"

Ricordando questo scuote la cenere ed i fuochi assopiti,

supplice venera il Lare di Pergamo ed i penetrali della bianca

Vesta con pio farro e con incensiere pieno.

DE AENEAE DISCESSU (5.746-778)

Extemplo socios primumque accersit Acesten 5.746

et Iovis imperium et cari praecepta parentis

edocet et quae nunc animo sententia constet.

haud mora consiliis, nec iussa recusat Acestes:

transcribunt urbi matres populumque volentem

deponunt, animos nil magnae laudis egentis.

ipsi transtra novant flammisque ambesa reponunt

robora navigiis, aptant remosque rudentisque,

exigui numero, sed bello vivida virtus. allitt

interea Aeneas urbem designat aratro

sortiturque domos; hoc Ilium et haec loca Troiam

esse iubet. gaudet regno Troianus Acestes

indicitque forum et patribus dat iura vocatis.

tum vicina astris Erycino in vertice sedes

fundatur Veneri Idaliae, tumuloque sacerdos 5.760

ac lucus late sacer additus Anchiseo.

Iamque dies epulata novem gens omnis, et aris

factus honos: placidi straverunt aequora venti

creber et aspirans rursus vocat Auster in altum.

exoritur procurva ingens per litora fletus;

complexi inter se noctemque diemque morantur.

ipsae iam matres, ipsi, quibus aspera quondam

visa maris facies et non tolerabile numen,

ire volunt omnemque fugae perferre laborem.

quos bonus Aeneas dictis solatur amicis

et consanguineo lacrimans commendat Acestae.

tris Eryci vitulos et Tempestatibus agnam

caedere deinde iubet solvique ex ordine funem.

ipse caput tonsae foliis evinctus olivae

stans procul in prora pateram tenet, extaque salsos

proicit in fluctus ac vina liquentia fundit.

certatim socii feriunt mare et aequora verrunt;

prosequitur surgens a puppi ventus euntis.

NUOVA PARTENZA ( 5. 746-778)

Subito anzitutto chiama i compagni ed Aceste per primo

rivela il comando di Giove e gli ordini del caro

padre e quale idea adesso stia in cuore.

Non esitazione per le decisioni, Aceste non rifiuta i comandi:

assegnano alla città le madri e lasciano il popolo

che vuole, animi per nulla vogliosi di gran lode.

Essi rinnovano i banchi e rimettono sulle navi le travi mangiate

dalle fiamme, adattano remi e funi,

pochi di numero, ma un coraggio vivace per la guerra.

Frattanto Enea con l'aratro disegna la città

e sorteggia le case; ordina che questo sia Ilio e questi

luoghi Troia. Il traiano Aceste gode per il regno

convoca il foro e dà le leggi ai padri eletti.

Allora sulla vetta ercina è fondata una sede vicina

agli astri per Venere idalia, al tumulo di Anchise attorno

(fu) assegnato un sacerdote ed un bosco sacro.

Ormai per nove giorni tutto il popolo ha banchettato e

(fu) reso onore agli altari: i placidi venti stesero le acque

ed Austro assiduo spirando cihama di nuovo al largo.

Sorge un immenso pianto sui lidi ricurvi;

abbracciandosi a vicenda indugiano giorno e notte.

Le stesse madri ormai, gli stessi, cui un tempo senbrò

crudele la vista del mare e non tollerabile il nome,

vogliono andare e sopportare tutta la fatica della fuga.

Il buon Enea li consola con parole amiche

e piangendo li affida alconsanguineo Aceste.

Ordina di uccidere tre vitelli per Erice ed un'agnella

alle Tempeste e di scioglire la fune per ordine.

Egli cinto di foglie di olivo tagliato

lontano, stando sulla prua tiene la coppa, lancia viscere

sul flutti salati e versa limpidi vini.

A gara i compagni feriscon il mare e spazzan le acque;

il vento sorgendo da poppa accompagna i partenti.

DE VENERE ET NEPTUNO (5.779-834)

At Venus interea Neptunum exercita curis 5.779

adloquitur talisque effundit pectore questus:

'Iunonis gravis ira neque exsaturabile pectus

cogunt me, Neptune, preces descendere in omnis;

quam nec longa dies pietas nec mitigat ulla,

nec Iovis imperio fatisque infracta quiescit.

non media de gente Phrygum exedisse nefandis

urbem odiis satis est nec poenam traxe per omnem

reliquias Troiae: cineres atque ossa peremptae

insequitur. causas tanti sciat illa furoris.

ipse mihi nuper Libycis tu testis in undis

VENERE E NETTUNO ( 5.779 -834)

Ma Venere intanto colpita dagli affanni parla

a Nettuno e riversa dal cuore tali lamenti:

"L'ira pesante di Giunone ed il cuore insaziabile

mi costringono, Nettuno, a scendere a tutte le preghiere;

ma né il lungo tempo né alcuna pietà la mitiga,

né calmata dal comando di Giove e dai fati si quieta.

Non è sufficiente aver annientato dal centro del popolo dei Frigi

una città con odii indicibili né d'aver tratto per ogni pena

I resti di Troia: perseguita le ceneri e le ossa della (città)

stramorta. Sappia lei le cause di tanto furore.

Tu stesso mi (se) testimone, quale mole improvvisamente

Page 71: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

quam molem subito excierit: maria omnia caelo

miscuit Aeoliis nequiquam freta procellis,

in regnis hoc ausa tuis.

per scelus ecce etiam Troianis matribus actis

exussit foede puppis et classe subegit

amissa socios ignotae linquere terrae.

quod superest, oro, liceat dare tuta per undas

vela tibi, liceat Laurentem attingere Thybrim,

si concessa peto, si dant ea moenia Parcae.'

tum Saturnius haec domitor maris edidit alti:

'fas omne est, Cytherea, meis te fidere regnis, 5.800

unde genus ducis. merui quoque; saepe furores

compressi et rabiem tantam caelique marisque.

nec minor in terris, Xanthum Simoentaque testor,

Aeneae mihi cura tui. cum Troia Achilles

exanimata sequens impingeret agmina muris,

milia multa daret leto, gemerentque repleti

amnes nec reperire viam atque evolvere posset

in mare se Xanthus, Pelidae tunc ego forti

congressum Aenean nec dis nec viribus aequis

nube cava rapui, cuperem cum vertere ab imo

structa meis manibus periurae moenia Troiae.

nunc quoque mens eadem perstat mihi; pelle timores.

tutus, quos optas, portus accedet Averni.

unus erit tantum amissum quem gurgite quaeres;

unum pro multis dabitur caput.'

his ubi laeta deae permulsit pectora dictis,

iungit equos auro genitor, spumantiaque addit

frena feris manibusque omnis effundit habenas.

caeruleo per summa levis volat aequora curru;

subsidunt undae tumidumque sub axe tonanti 5.820

sternitur aequor aquis, fugiunt vasto aethere nimbi.

tum variae comitum facies, immania cete,

et senior Glauci chorus Inousque Palaemon

Tritonesque citi Phorcique exercitus omnis;

laeva tenet Thetis et Melite Panopeaque virgo,

Nisaee Spioque Thaliaque Cymodoceque.

Hic patris Aeneae suspensam blanda vicissim

gaudia pertemptant mentem; iubet ocius omnis

attolli malos, intendi bracchia velis.

una omnes fecere pedem pariterque sinistros,

nunc dextros solvere sinus; una ardua torquent

cornua detorquentque; ferunt sua flamina classem.

princeps ante omnis densum Palinurus agebat

agmen; ad hunc alii cursum contendere iussi.

abbia susciato nelle onde poco fa: ha mischiato tutti

i mari col cielo, confidando invano nelle tempeste eolie,

osando questo nei ruoi regni.

Ecco, spinte al delitto le madri Troiane,

brutalmente incendiò le poppe e, persa la flotta,

costrinse a lasciare compagni a terra ignota.

Per il resto, prego, ti piaccia dare sull'onde vele

sicure, piaccia toccare il Tevere Laurente,

se chieso cose permesse, se le Parche dàn quelle mura".

Allora il saturnio domatore dell'alto mare disse queste cose:

" E' tutto giusto che tu, Citerea, confidi nei miei regni,

da cui trai origine. Lo meritai anche; spesso compressi

i furori e tanta rabbia di cielo e mare.

Né sulle terre, chiamo a testimonio Xanto e Simoenta,

(ebbi) minore cura del tuo Enea. Quando Achille spingeva

alle mura inseguendole le stremate schiere troiane,

quando dava molte migliaia alla morte, i torrenti gemevano

pieni né Xanto poteva trovare la via al mare

e scorrere, allora io rapii in una nube cava Enea

scontratosi col forte Pelide, senza dei e forze pari,

mentre desideravo sradicare dal profondo

le mura costruite con le mie mani di Troia spergiura.

Anche adesso per lui mi resta lo stesso sentimento; caccia le paure.

Sicuro raggiungerà i porti dell'Averno, che tu desideri.

Sarà uno soltanto che tu cercherai perduto nel gorgo;

sarà data una sola testa in cambio di molte2.

Come addolcì con tali detti i lieti cuori della dea,

il padre con l'oro unisce i cavalli ad essi selvaggi mette

i freni schiumanti e con le manni allenta tutte le briglie.

Con l'azzurro carro vola leggero sulla sommità delle acque;

s'abbassano le onde ed il mare gonfio d'acque si distende

sotto l'asse tuonante, i nembi fuggono nel vasto etere.

Allora le varie forme di compagni, i giganteschi cetacei,

Il vecchio coro di Glauco, Palemone di Ino

i Tritoni veloci e tutto l'esercito di Forco;

Teti tiene la sinistra, Melite, la vergine panopea,

Nisea e Spio, Talia e Cimodoce.

Allora le blande gioie penetrano a loro volta la mente

sospesa del padre Enea; ordina ben presto si alzino

tutti gli alberi, si mettan le braccia alle vele.

Insieme tutti puntarono il piede e parimenti sciolsero

i sinistri ed ora i veli destri, insieme girano gli alti

pennoni e li rigirano; i propizi soffi portano la flotta.

Davanti a tutti Palinuro per primo guidava la fitta

schiera; gli altri son obbligati ad andare su tale rotta.

DE PALINURI INTERITU (5.835-871)

iamque fere mediam caeli Nox umida metam 5.835

contigerat, placida laxabant membra quiete

sub remis fusi per dura sedilia nautae,

cum levis aetheriis delapsus Somnus ab astris

aera dimovit tenebrosum et dispulit umbras,

te, Palinure, petens, tibi somnia tristia portans

insonti; puppique deus consedit in alta

Phorbanti similis funditque has ore loquelas:

'Iaside Palinure, ferunt ipsa aequora classem,

aequatae spirant aurae, datur hora quieti.

pone caput fessosque oculos furare labori.

ipse ego paulisper pro te tua munera inibo.'

LA MORTE DI PALINURO (5. 835 - 871)

Ormai l'umida Notte aveva quasi toccato la meta nel mezzo

del cielo, i marinai rilassavan le membra nella placida quiete

sdraiati sotto i remi lungo i duri sedili,

quando il Sonno scivolando leggero dagli eterei astri

smosse l' aria tenebrosa e cacciò le ombre,

cercando te, Plinuro, portando a te innocente i tristi

sogni; il dio si sedette sull'alta poppa

simile a Forbante e versa con la bocca queste chiacchiere:

"Palinuro di Iasio, le stesse acque portan la flotta,

le arie spirano costanti, è dato tempo al riposo.

Poggia la testa e ruba gli stanchi occhi alla fatica.

Io stesso un poco affronterò i tuoi doveri per te."

Page 72: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

cui vix attollens Palinurus lumina fatur:

'mene salis placidi vultum fluctusque quietos

ignorare iubes? mene huic confidere monstro?

Aenean credam quid enim? fallacibus auris 5.850

et caeli totiens deceptus fraude sereni?'

talia dicta dabat, clavumque adfixus et haerens

nusquam amittebat oculosque sub astra tenebat.

ecce deus ramum Lethaeo rore madentem

vique soporatum Stygia super utraque quassat

tempora, cunctantique natantia lumina solvit.

vix primos inopina quies laxaverat artus,

et super incumbens cum puppis parte revulsa

cumque gubernaclo liquidas proiecit in undas

praecipitem ac socios nequiquam saepe vocantem;

ipse volans tenuis se sustulit ales ad auras.

currit iter tutum non setius aequore classis

promissisque patris Neptuni interrita fertur.

iamque adeo scopulos Sirenum advecta subibat,

difficilis quondam multorumque ossibus albos

tum rauca adsiduo longe sale saxa sonabant,

cum pater amisso fluitantem errare magistro

sensit, et ipse ratem nocturnis rexit in undis

multa gemens casuque animum concussus amici:

'o nimium caelo et pelago confise sereno, 5.870

nudus in ignota, Palinure, iacebis harena.'

A stento alzandogli gli occhi Palinuro dice.

"Vuoi forse che io ignori il volto del placido mare

ed i quieti flutti? Forse che io mi fidi di questo mostro?

Affiderei forse Enea? Tante volte ingannato da arie

fallaci e dall'imbroglio del cielo sereno?"

Dava tali risposte, fisso ed attaccandosi mai lasciava

il timone e teneva gli occhi sotto le stelle.

Ecco il dio scuote sopre entrambe le tempia un ramo

inzuppato di rugiada letea e drogato di forza

Stigia, scioglie, a lui esitante, gli occhi natanti.

Appena la quiete improvvisa aveva rilassato le prime membra,

quando saltandogli sopra, divelta una parte della poppa,

lo gettò nelle limpide onde col timone

a capo fitto e spesso invocante invano i compagni;

egli alato, volando, si alzò leggero nell'aria.

Non di meno la flotta corre una rotta sicura

imperterrita per le promesse del padre Nettuno s'avanza.

Ed ormai trasportata raggiungeva gli scogli delle Sirene,

un tempo difficili e bianchi per le ossa di molti,

allora le rocce risuonavano roche lontano per il mare incessante,

quando il padre capì che la nave ondeggiando errava, perduto

il pilota, lui stesso la resse nelle onde notturne

molto gemendo e colpito in cuore dalla morte dell'amico:

"O Palinuro, fidatoti troppo del cielo e del mare

sereno, nudo giacerai su sabbia ignota".

LIBER VI LIBRO VI DE CUMAS APPULSU (6.1-8) - DE APOLLINIS

TEMPLO (6.9-41) - DE SIBYLLAE ORACULO (6.42-

101) - DE SIBYLLAE MONITU (6.102-155) - DE

MISENI INTERITU (6.156-174) - DE AUREO RAMO

(6.175-211) - DE MISENI FUNERE (6.212-235) - DE

SACRIS AD INFERORUM DEOS (6.236-263) - DE

INFERORUM VESTIBULO (6.264-294) - DE

ACHERONTE (6.295-330) - DE PALINURO (6.331-383)

- DE ACHERONTIS TRANSITU (6.384-425) - DE

ANIMIS ANTE DIEM MORTUIS (6.426-449) - DE

DIDONIS UMBRA (6.450-476) - DE VIRORUM

UMBRIS (6.477-493) - DE DEIPHOBI UMBRA (6.494-

547) - DE TARTARO (6.548-636) - DE ELYSII LOCIS

AMOENIS (6.637-678) - DE AENEAE OCCURSU CUM

PATRE ANCHISA (6.679-702) - DE ANIMARUM

FATIS (6.703-755) - DE ROMANIS NEPOTIBUS

(6.756-787) - DE CAESARE AUGUSTO (6.788-807) - DE ROMANORUM REGIBUS ATQUE VIRIS

ILLUSTRIBUS (6.808-859) - DE MARCELLI FATO

(6.860-887) - DE INFERORUM EXITU (6.888-901)

DE CUMAS APPULSU (6.1-8)

SULLE SPIAGGE DI CUMA (6. 1- 8)

Page 73: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Sic fatur lacrimans, classique immittit habenas 6.1

et tandem Euboicis Cumarum adlabitur oris.

obvertunt pelago proras; tum dente tenaci

ancora fundabat navis et litora curvae

praetexunt puppes. iuvenum manus emicat ardens

litus in Hesperium; quaerit pars semina flammae

abstrusa in venis silicis, pars densa ferarum

tecta rapit silvas inventaque flumina monstrat.

Così dice piangendo ed allenta le briglie alla flotta

E finalmente arriva ai lidi euboici di Cuma.

Volgono le prore al mare: allora con dente tenace

L'ancora assicurava le navi e le curve poppe

Coronano i lidi. Una schiera ardente di giovani brilla

Sulla riva esperia: parte cerca i semi di fiamma

Nascosti nelle vene della pietra, parte raggiunge le selve,

Dense tane di belve ed indicano i ruscelli trovati.

DE APOLLINIS TEMPLO (6.9-42)

at pius Aeneas arces quibus altus Apollo 6.9

praesidet horrendaeque procul secreta Sibyllae,

antrum immane, petit, magnam cui mentem animumque

Delius inspirat vates aperitque futura.

iam subeunt Triviae lucos atque aurea tecta.

Daedalus, ut fama est, fugiens Minoia regna

praepetibus pennis ausus se credere caelo

insuetum per iter gelidas enavit ad Arctos,

Chalcidicaque levis tandem super astitit arce.

redditus his primum terris tibi, Phoebe, sacravit

remigium alarum posuitque immania templa.

in foribus letum Androgeo; tum pendere poenas 6.20

Cecropidae iussi miserum. septena quotannis

corpora natorum; stat ductis sortibus urna.

contra elata mari respondet Cnosia tellus:

hic crudelis amor tauri suppostaque furto

Pasiphae mixtumque genus prolesque biformis

Minotaurus inest, Veneris monimenta nefandae,

hic labor ille domus et inextricabilis error;

magnum reginae sed enim miseratus amorem

Daedalus ipse dolos tecti ambagesque resolvit,

caeca regens filo vestigia. tu quoque magnam

partem opere in tanto, sineret dolor, Icare, haberes.

bis conatus erat casus effingere in auro,

bis patriae cecidere manus. quin protinus omnia

perlegerent oculis, ni iam praemissus Achates

adforet atque una Phoebi Triviaeque sacerdos,

Deiphobe Glauci, fatur quae talia regi:

'non hoc ista sibi tempus spectacula poscit;

nunc grege de intacto septem mactare iuvencos

praestiterit, totidem lectas ex more bidentis.'

talibus adfata Aenean nec sacra morantur 6.40

iussa viri Teucros vocat alta in templa sacerdos.

IL TEMPIO DEL DIO APOLLO ( 6.9-41)

Ma il pio Enea si dirige alle rocche, su cui l'alto Apolo

Comanda e le caverne della spaventosa Sibilla,

antro gigantesco: ad essa il profeta di Delo infonde

la grande anima e la mente e svela il futuro

Ormai raggiungono i boschi di Trivia ed i tetti dorati.

Dedalo, come è fama, fuggendo i regni minoici,

osando affidarsi al cielo con rapide penne,

navigò per l'insolita strada verso le gelide <Orse

e leggero si fermò finalmente sulle rocche calcidiche.

Dapprima restituito a queste terre consacrò a te, Febo,

l'alato remeggio e fondò templi giganteschi.

Sui battenti (c'è) la morte di Androgeo: poi i Cecropidi,

obbligati a pagare le pene, Terribile!, sette corpi di figli

all'anno; c'è l'urna, estratte le sorti.

Dirimpetto risponde la terra di Cnosso, alta sul mare,

qui c'è il crudele amore del toro e Pasifae sottoposta all'inganno, la

razza mista e la prole biforme:

il Minotauro, insegnamenti della maledetta Venere;

qui c'è l'ntrico di casa e l'inestricabile vagare;

ma compassionando il grande amore della regina

Dedalo stesso risolse gli inganni ed i bubbi dell'edificio. Guidando i

ciechi passi col filo. Tu pure avresti

Grande parte, Icaro, in sì grande opera, lo permettesse il dolore!: due

volte aveva cercato di rappresentare le vicende nell'oro, due volte

caddero le mani paterne.

Certamete subito rimirerebbero con gli occhi, se Acate , mandato

avanti non si presentasse ed insieme la sacerdotessa di Febo e di

Trivia, Deifibe, figlia di Glauco,

che dice al re talicose:

"Questo momento non richede queste scene:

ora sarebbe meglio sacrificare sette giovenchi da gregge

integro, ed altrettante pecore scelte secondo il rito.

Così parlò ad Enea, né i compagni esitano a seguire i sacri ordini: la

sacerdotessa chiama i Teucri nell'alto tempio.

DE SIBYLLAE ORACULO (6.42-101)

Excisum Euboicae latus ingens rupis in antrum,

6.42

quo lati ducunt aditus centum, ostia centum,

unde ruunt totidem voces, responsa Sibyllae.

ventum erat ad limen, cum virgo 'poscere fata

tempus' ait; 'deus ecce deus.' cui talia fanti

ante fores subito non vultus, non color unus,

non comptae mansere comae; sed pectus anhelum,

et rabie fera corda tument, maiorque videri

nec mortale sonans, adflata est numine quando

iam propiore dei. 'cessas in vota precesque,

PROFEZIE DI SIBILLA ( 6. 42-101)

C'è un lato scavato della rupe euboica in caverna,

a cui menano cento vasti ingressi, cento porte

da cui corrono altrettante voci, responsi della Sibilla.

Si era giunti alla soglia, quando la vergine:" E' il momento

Di chiedere i fati, disse, Il dio, ecco, il dio". A lei che parla così

davanti ai battenti impprovvisamente, non il volto, non

Uico il colore, né pettinate restaron le chiome, ma il petto ansante ed il

cuore selvaggio si gonfia di rabbia e sembrava

più grande e non parlare umanamente, poichè si espresse

essendo troppo vicina la potenza del dio."Esiti nei voti

e nelle preghiere, disse, troiano Enea? Esiti? No si apriranno

Page 74: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Tros' ait 'Aenea? cessas? neque enim ante dehiscent

attonitae magna ora domus.' et talia fata

conticuit. gelidus Teucris per dura cucurrit

ossa tremor, funditque preces rex pectore ab imo:

'Phoebe, gravis Troiae semper miserate labores,

Dardana qui Paridis derexti tela manusque

corpus in Aeacidae, magnas obeuntia terras

tot maria intravi duce te penitusque repostas

Massylum gentis praetentaque Syrtibus arva: 6.60

iam tandem Italiae fugientis prendimus oras.

hac Troiana tenus fuerit fortuna secuta;

vos quoque Pergameae iam fas est parcere genti,

dique deaeque omnes, quibus obstitit Ilium et ingens

gloria Dardaniae. tuque, o sanctissima vates,

praescia venturi, da non indebita posco

regna meis fatis Latio considere Teucros

errantisque deos agitataque numina Troiae.

tum Phoebo et Triviae solido de marmore templum

instituam festosque dies de nomine Phoebi.

te quoque magna manent regnis penetralia nostris:

hic ego namque tuas sortis arcanaque fata

dicta meae genti ponam, lectosque sacrabo,

alma, viros. foliis tantum ne carmina manda,

ne turbata volent rapidis ludibria ventis;

ipsa canas oro.' finem dedit ore loquendi.

At Phoebi nondum patiens immanis in antro

bacchatur vates, magnum si pectore possit

excussisse deum; tanto magis ille fatigat

os rabidum, fera corda domans, fingitque premendo. 6.80

ostia iamque domus patuere ingentia centum

sponte sua vatisque ferunt responsa per auras:

'o tandem magnis pelagi defuncte periclis

sed terrae graviora manent, in regna Lavini

Dardanidae venient mitte hanc de pectore curam,

sed non et venisse volent. bella, horrida bella,

et Thybrim multo spumantem sanguine cerno.

non Simois tibi nec Xanthus nec Dorica castra

defuerint; alius Latio iam partus Achilles,

natus et ipse dea; nec Teucris addita Iuno

usquam aberit, cum tu supplex in rebus egenis

quas gentis Italum aut quas non oraveris urbes.

causa mali tanti coniunx iterum hospita Teucris

externique iterum thalami.

tu ne cede malis, sed contra audentior ito,

qua tua te Fortuna sinet. via prima salutis

quod minime reris Graia pandetur ab urbe.'

Talibus ex adyto dictis Cumaea Sibylla

horrendas canit ambages antroque remugit,

obscuris vera involvens: ea frena furenti 6.100

concutit et stimulos sub pectore vertit Apollo.

prima le grandi bocche della casa invasata" Dopo aver

parlato così, tacque. Un gelido brivido attraversò i Teucri

lungo le dure ossa ed il re dice preghiere dal fondo del cuore:

"Febo, che sempre hai compianto i duri travagli di Troia,

tu che guidasti le armi dardanie e le mani di Paride contro

il corpo dell' Eacide, attraversai tanti mari che entrano in

grandi terre, sotto la tua guida, le genti de Massili nascoste all'nterno

ed i campi posti davanti alle Sirti,

ormai raggiungiamo finalmente le spiagge fuggenti dell'Italia:

oh fin qui ci avesse seguiti la sorte troiana;

ormai è giusto che voi personiate il popolo di Pergamo, o dei

e dee tutet, cui spiacque Ilio e la grande gloria

della Dardania. E tu veneratissima profetessa,

conscia del fututo, concedi ( non chiedo regni non dovuti

per i miei fati) ai Teucri di fermarsi nel Lazio ed anche agli dei erranti

ed alle sconvolte potenze di Troia.

Allora costruirò per Febo e Trivia un tempio di forte

Marmo e giorni festivi in nome di Febo.

Grandi sacrari attendono pure te nei nostri regni:

qui infatti io porrò le tue sorti e gli arcani segreti

predetti al mio popolo ed eleggerò, o divina, uomini scelti.

Solo non affidare alle foglie i tuoi versi,

perché sconvolti non volino come giochi per i rapidi venti.

Chiedo che tu stessa profetizzi." Mise fine al parlare a voce.

Ma la profetessa non ancora soggetta di Febo, gigantesca

Nell'antro si agita, se potesse scuotere dal petto

Il grandio: tanto più egli affatica la bocca rabbiosa

Domando il cuore furioso e la plasma incalzando.

Ora le cento grandi porte della casa si apriron

Spontaneamente: per l'ampia aria trasmettono

I responsi della profetessa:

"O finalmente scampato ai grandi pericoli del mare

(ma più pesanti restan quelli di terra) i Dardanidi verranno nel regno

di Lvinio (caccia tale affanno dal cuore)

ma vorranno non esservi giunti. Vedo guerre, orribili guere,

ed il Tevere pumeggiante di molto sangue.

Non ti mancheranno Simoenta, Xanto e accampamenti dorici.

C'è un altro Achille partorito per il Lazio,

anch'egli nato da dea. Né mai Giunone mancherà

alleata contro i Teucri: quando tu supplice in situazioni penose,

quali popoli degli Itali e quali città non pregherai!

Causa di tanto male per i Teucri dinuovo una donna forestiera

Ancora nozze straniere.

Tu non cedere ai mali, ma più fiducioso avanza,

dove la tua sorte ti permetterà. La prima via di salvezza,

cosa che non credi, si aprirà da una città greca."

Con tali parole dalla caverna la Sibilla cumana

predice dubbi terribili e rimbomba nell'antro,

avvolgendo verità ad incertezze; Apollo alla furente

scuote tali redini e muove pungoli nel petto.

DE SIBYLLAE MONITU (6.102-155)

ut primum cessit furor et rabida ora quierunt, 6.102

incipit Aeneas heros: 'non ulla laborum,

o virgo, nova mi facies inopinave surgit;

omnia praecepi atque animo mecum ante peregi.

unum oro: quando hic inferni ianua regis

dicitur et tenebrosa palus Acheronte refuso,

ire ad conspectum cari genitoris et ora

INCORAGGIAMENTO DELLA PROFETESSA ( 6.102 -155)

Appena cessò la furia e tacquero le labbra rabbiose,

Enea, l'eroe, comincia: " O vergine, nessuna forma

Di fatiche mi sorge nuova o inaspettata;

tutto ho già provato e predisposto nell'animo, in me

Una cosa sola chiedo: poiché qui si dice la porta del re

Dell'Averno e la tenebrosa palude, straripato l'Acheronte,

mi si conceda di andare al cospetto ad al volto del caro

Page 75: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

contingat; doceas iter et sacra ostia pandas.

illum ego per flammas et mille sequentia tela

eripui his umeris medioque ex hoste recepi;

ille meum comitatus iter maria omnia mecum

atque omnis pelagique minas caelique ferebat,

invalidus, viris ultra sortemque senectae.

quin, ut te supplex peterem et tua limina adirem,

idem orans mandata dabat. gnatique patrisque,

alma, precor, miserere potes namque omnia, nec te

nequiquam lucis Hecate praefecit Avernis,

si potuit manis accersere coniugis Orpheus

Threicia fretus cithara fidibusque canoris, 6.120

si fratrem Pollux alterna morte redemit

itque reditque viam totiens. quid Thesea, magnum

quid memorem Alciden? et mi genus ab Iove summo.'

Talibus orabat dictis arasque tenebat,

cum sic orsa loqui vates: 'sate sanguine divum,

Tros Anchisiade, facilis descensus Averno:

noctes atque dies patet atri ianua Ditis;

sed revocare gradum superasque evadere ad auras,

hoc opus, hic labor est. pauci, quos aequus amavit

Iuppiter aut ardens evexit ad aethera virtus,

dis geniti potuere. tenent media omnia silvae,

Cocytusque sinu labens circumvenit atro.

quod si tantus amor menti, si tanta cupido est

bis Stygios innare lacus, bis nigra videre

Tartara, et insano iuvat indulgere labori,

accipe quae peragenda prius. latet arbore opaca

aureus et foliis et lento vimine ramus,

Iunoni infernae dictus sacer; hunc tegit omnis

lucus et obscuris claudunt convallibus umbrae.

sed non ante datur telluris operta subire 6.140

auricomos quam quis decerpserit arbore fetus.

hoc sibi pulchra suum ferri Proserpina munus

instituit. primo avulso non deficit alter

aureus, et simili frondescit virga metallo.

ergo alte vestiga oculis et rite repertum

carpe manu; namque ipse volens facilisque sequetur,

si te fata vocant; aliter non viribus ullis

vincere nec duro poteris convellere ferro.

praeterea iacet exanimum tibi corpus amici

heu nescis totamque incestat funere classem,

dum consulta petis nostroque in limine pendes.

sedibus hunc refer ante suis et conde sepulcro.

duc nigras pecudes; ea prima piacula sunto.

sic demum lucos Stygis et regna invia vivis

aspicies.' dixit, pressoque obmutuit ore.

padre, insegnami la strada ed apri le sacre porte.

Io lo strappai tra le fiamme e le mille frecce incalzanti su queste spalle

e lo raccolsi in mezzo al nemico:

Lui, accompagnando il mio viaggio, con me sopportava

Tutti i mari e tutte le minacce di cielo ed acqua,

lui malfermo, oltre le forze e la sorte della vecchiaia.

Anzi lui stesso pregando dava ordini che supplice io ti

Cercassi e giungessi alle tue porte. Divina, ti prego,

abbi pietà del figlio e del padre: tu puoi tutto

e non invano Ecate ti mise a capo dei boschi d'Averno.

Se Orfeo potè richiamare l'ombra della sposa

Confidando nella cetra tracia e nel flauto sonoro,

se Polluce riscattò il fratello con morte alterna

e fa e rifà tante volte la via( perché ricordare il grande

Teseo e l'Alcide?) anch'io ho una stirpe dal sommo Giove.

Con tali parole pregava e teneva gli altari,

quando così la profetessa cominciò a parlare: "Nato da sangue

di dei, anchisiade troiano, facile è la discesa all'aAverno:

giorno e notte è aperta la porta del nero Dite ;

ma questa è l'impresa, questa la fatica: riportare su

il passo e uscire all'aria superiore. Pochi, che il giusto Giove

predilesse o che l'ardente valore portò al cielo,

figli del dio lo poterono. I bochi occupano tutto il mezzo

ed il Cocito scorrendo lo circonda con nero abbraccio.

Ma se tanto amore nel cuore, se tanta la voglia

Di attraversare due volte i laghi stigi, vedere due volte

Il buio Tartaro e piace affrontare una fatica pazzesca,

impara prima le cose da fare. Un ramo è nascosto

su albero omboso, d'oro sia nelle foglie che nella verga molle,

detto sacro a Giunone infernale; tutto il bosco

lo protegge e le ombre lo chiudono in oscure convalli.

Ma non è dato affrontare le profondità della terra prima

Che uno abbia colto dalla pianta i frutti dale foglie dorate.

La bella Proserpina decise le fosse portato questo

Suo dono: colto il primo, non ne manca un altro

D'oro ed il ramo fiorisce di uguale metallo.

Perciò cerca in alto con gli occhi e trovatolo,

coglilo con la mano. Egli contento e facile seguirà,

se ti fati ti chiamano: altrimenti con nessuna forza

potrai vincere né strapparlo col duro ferro.

Però il corpo di un tuo amico giace esanime

(oh, non lo sai) e contamina con la morte tutta la flotta,

mentre chiedi responsi ed attendi alla nostra soglia.

Accompagnalo prima alle sue sedi e riponolo nel sepolcro.

Porta neri animali: queste siano le prime espiazioni.

Così finalmente vedrai i boschi di stige ed i regni impossibili

Ai vivi. Disse e con bocca sigillata ammutolì.

DE MISENI INTERITU (6.156-174)

Aeneas maesto defixus lumina vultu 6.156

ingreditur linquens antrum, caecosque volutat

eventus animo secum. cui fidus Achates

it comes et paribus curis vestigia figit.

multa inter sese vario sermone serebant,

quem socium exanimum vates, quod corpus humandum

diceret. atque illi Misenum in litore sicco,

ut venere, vident indigna morte peremptum,

Misenum Aeoliden, quo non praestantior alter

aere ciere viros Martemque accendere cantu.

LA MORTE DI MISENO (6. 156 - 174)

Enea convolto mesto, abbassati gli occhi

Avanza lasciando la caverna e medita tra sé i ciechi

Eventi. Gli va compagno il fido Acate

E con uguali pensieri calca le orme.

Tra loro con vario discorso esaminavan molte cose:

quale amico esanime dicesse la profetessa, quale corpo

da seppellire. Ma essi nel lido asciutto, come arrivarono,

vedono l'eolide Miseno ucciso da morte indegna;

non un altro era più capace di lui di eccitare col bronzo

gli eroi ed accendere Martecol canto.

Page 76: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Hectoris hic magni fuerat comes, Hectora circum

et lituo pugnas insignis obibat et hasta.

postquam illum vita victor spoliavit Achilles,

Dardanio Aeneae sese fortissimus heros

addiderat socium, non inferiora secutus.

sed tum, forte cava dum personat aequora concha,

demens, et cantu vocat in certamina divos,

aemulus exceptum Triton, si credere dignum est,

inter saxa virum spumosa immerserat unda.

Costui era stato compagno del grande Ettore, attorno ad Ettore

Affrontava le battaglie, famoso per il lituo e la lancia.

Dopo che Achille vincitore privò quello della vita, il fortissimo

Eroe s'era unito come compagno al dardanio Enea,

seguendo non minoriimprese.

Ma allora, mentre per caso con cava conchiglia fa risuonare

il mare, e, pazzo!, col suono provoca gli dei ad una gara,

il rivale Tritone, se è giusto crederlo, aveva sommerso tra le rocce

nell'onda spumosa l'eroe, dopo averlo afferrato.

DE AUREO RAMO (6.175-211)

ergo omnes magno circum clamore fremebant, 6.175

praecipue pius Aeneas. tum iussa Sibyllae,

haud mora, festinant flentes aramque sepulcri

congerere arboribus caeloque educere certant.

itur in antiquam silvam, stabula alta ferarum;

procumbunt piceae, sonat icta securibus ilex

fraxineaeque trabes cuneis et fissile robur

scinditur, advolvunt ingentis montibus ornos.

Nec non Aeneas opera inter talia primus

hortatur socios paribusque accingitur armis.

atque haec ipse suo tristi cum corde volutat

aspectans silvam immensam, et sic forte precatur:

'si nunc se nobis ille aureus arbore ramus

ostendat nemore in tanto. quando omnia vere

heu nimium de te vates, Misene, locuta est.'

vix ea fatus erat, geminae cum forte columbae 6.190

ipsa sub ora viri caelo venere volantes,

et viridi sedere solo. tum maximus heros

maternas agnovit avis laetusque precatur:

'este duces, o, si qua via est, cursumque per auras

derigite in lucos ubi pinguem dives opacat

ramus humum. tuque, o, dubiis ne defice rebus,

diva parens.' sic effatus vestigia pressit

observans quae signa ferant, quo tendere pergant.

pascentes illae tantum prodire volando

quantum acie possent oculi servare sequentum.

inde ubi venere ad fauces grave olentis Averni,

tollunt se celeres liquidumque per aera lapsae

sedibus optatis gemina super arbore sidunt,

discolor unde auri per ramos aura refulsit.

quale solet silvis brumali frigore viscum

fronde virere nova, quod non sua seminat arbos,

et croceo fetu teretis circumdare truncos,

talis erat species auri frondentis opaca

ilice, sic leni crepitabat brattea vento.

corripit Aeneas extemplo avidusque refringit

cunctantem, et vatis portat sub tecta Sibyllae.

IL SACRO RAMO D'ORO ( 6. 175 -211)

Perciò tutti attorno framevano con grande grido

Soprattutto il pio Enea. Allora piangendo eseguono gli ordini

della Sibilla, senza esitare, e gareggiano a coprire con alberi

l'altare del sepolcro e ad alzarlo fino alcielo.

Si va nell'antica boscaglia, profonde tane di fiere,

i pini stramazzano, il leccio risuona colpito dalle scuri,

le travi di frassino, il rovere fendibile coi cunei

si spacca: enormi orni rotolano dai monti.

Nondimeno Enea tra tali opere per primo esorta

i compagni e si cinge di uguali armi.

Egli medita questo col suo triste cuore

osservando l'immensa selva e così proprio prega:

"Oh se adesso quel ramo dorato si mostrasse

dalla pianta in così grande bosco, poiché con verità

la sacerdotessa dissse tutto, ahi troppo, du di te, Miseno".

Aveva appena parlato, quando per caso due colombe

vennero dal cielo volando sotto gli stessi occhi dell'eroe,

e si posarono sul verde suolo. Allora il grandissimo eroe

riconobbe gli uccelli materni e lieto prega:

" Siate guide, oh, se c'è una via, dirigete la rotta nell'aria

dentro i boschi, dove il ramo prezioso rinfresca la ricca

terra. Tu, o dea madre, non venir meno

in situazioni dubbiose." Detto così, fermò il passo,

osservando quali segnali portino, dove vogliano andare.

Esse beccando tanto avanzano volando

quanto potevano guardare a vista gli occhi di chi seguiva.

Poi quando giunsero alle gole dell'Averno che gravemente puzza,

si alzan veloci e scivolando nella limpida aria

si posano sulle sedi desiderate, una duplice pianta

donde l'aureola cangiante dell'oro brillò tra i rami.

Come il vsco è solito rinverdire di nuove fronde

nelle selve nel freddo invernale, (che una pianta non sua semina),

e circondare i tronchi rotondi di giallo germoglio,

tale era l'aspetto dell'oro frondeggiante nella fresca

elce, così la lamina mormorava al vento leggero.

Subito Enea l'afferra ed avido lo spezza,

mentre dondola, e lo porta sooto i tetti della profetessa Sibilla.

DE MISENI FUNERE (6.212-235)

Nec minus interea Misenum in litore Teucri 6.212

flebant et cineri ingrato suprema ferebant.

principio pinguem taedis et robore secto

ingentem struxere pyram, cui frondibus atris

intexunt latera et feralis ante cupressos

constituunt, decorantque super fulgentibus armis.

pars calidos latices et aena undantia flammis

RITI FUNEBRI PER MISENO ( 6. 212 -235)

Ma non meno intanto i Teucri piangevan Miseno

sul lido e rendevan gli estremi onori al corpo insensibile.

Al principio eressere una pira enorme piena di resine

e rovere tagliato, a cui intessono i fianchi di nere fronde

e davantimettono funerei cipressi e sopra l'ornano

con armi risplendenti. Parte preparan col fuoco

liquidi caldi e caldaie grondanti,

Page 77: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

expediunt, corpusque lavant frigentis et unguunt.

fit gemitus. tum membra toro defleta reponunt 6.22O

purpureasque super vestis, velamina nota,

coniciunt. pars ingenti subiere feretro,

triste ministerium, et subiectam more parentum

aversi tenuere facem. congesta cremantur

turea dona, dapes, fuso crateres olivo.

postquam conlapsi cineres et flamma quievit,

reliquias vino et bibulam lavere fauvillam,

ossaque lecta cado texit Corynaeus aeno.

idem ter socios pura circumtulit unda

spargens rore levi et ramo felicis olivae,

lustravitque viros dixitque novissima verba.

at pius Aeneas ingenti mole sepulcrum

imponit suaque arma viro remumque tubamque

monte sub aerio, qui nunc Misenus ab illo

dicitur aeternumque tenet per saecula nomen.

lavano ed ungono il corpo del defunto.

C'è il compianto. Poi depongono sul letto le membra compiante

e gettano sopra vesti purpuree, coperte famigliari.

Parte si sono avvicinati all'enorme feretro e, voltati,

secondo la tradizione dei padri hanno tenuto la fiaccola,

messa sotto, quale triste dovere: Bruciano i doni di incenso

raccolti, vivande, tazze con olio versato.

Dopo che le ceneri caddero e la fiamma si quietò,

bagnarono di vino i resti e la fiamma che assorbe,

e Corineo protesse le ossa raccolte in un'urna di bronzo.

Egli stesso girò attorno ai compagni con acqua pura

spruzzando con lieve rugiada e e con ramo di olivo fecondo,

purificò gli uomini e disse le ultime parole.

Ma il pio Enea protegge il sepolcro con gigantesca mole,

per l'eroe mette le sue armi, il remo, la tromba

sotto l'aereo monte, che ora da lui si chiama

Miseno e ne mantiene nei secoli il nome eterno.

DE SACRIS AD INFERORUM DEOS (6.236-263)

His actis propere exsequitur praecepta Sibyllae.

spelunca alta fuit vastoque immanis hiatu,

scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,

quam super haud ullae poterant impune volantes

tendere iter pennis: talis sese halitus atris

faucibus effundens supera ad convexa ferebat.

[unde locum Grai dixerunt nomine Aornum.]

quattuor hic primum nigrantis terga iuvencos

constituit frontique invergit vina sacerdos,

et summas carpens media inter cornua saetas

ignibus imponit sacris, libamina prima,

voce vocans Hecaten caeloque Ereboque potentem.

supponunt alii cultros tepidumque cruorem

succipiunt pateris. ipse atri velleris agnam

Aeneas matri Eumenidum magnaeque sorori

ense ferit, sterilemque tibi, Proserpina, vaccam;

tum Stygio regi nocturnas incohat aras

et solida imponit taurorum viscera flammis,

pingue super oleum fundens ardentibus extis.

ecce autem primi sub limina solis et ortus

sub pedibus mugire solum et iuga coepta moveri

silvarum, visaeque canes ululare per umbram

adventante dea. 'procul, o procul este, profani,'

conclamat vates, 'totoque absistite luco;

tuque invade viam vaginaque eripe ferrum: 6.260

nunc animis opus, Aenea, nunc pectore firmo.'

tantum effata furens antro se immisit aperto;

ille ducem haud timidis vadentem passibus aequat.

RITI PER GLI DEI DEGLI INFERI ( 6.236 -263)

Compiuti questi riti, presto eseguei comandi della Sibilla.

Vi fu una profonda spelonca ed enorme per il vasto abisso,

rocciosa, protetta da nero algo ed ombre di boschi,

sopra la quale nessun volatile poteva impunemente

volgere il volo con l'ali: tale alito, esalando

da nere bocche, si portava alla volta celeste.

(Da ciò i Greci chiamarono il luogo col nome di A(v)orno!)

Qui la sacerdotessa anzitutto pose quattrogiovenchi, neri

sul dorso, e versò vini sulla fronte

e prendendo, in mezzo alle corna, un ciuffo di peli

li pone sui sacri fuochi, come prime offerte,

chiamando a voce Ecate potente nel cielo enell?Erebo.

Altri affondano i coltelli e raccolgono con tazze

il tiepido sangue: Lo stesso Enea sgozza con la spada un'agnella

di nero mantello, per la madre delle Eumenidi, alla grande sorella

e per te, Proserpina, una vacca sterile.

Poi abbozza per il re stigio altari notturni

e pone sulle fiamme intere viscere di tori

versando olio grasso, mentre le offerte ardono.

Ecco dunque, alla soglia del primo sole e sul sorgere,

il suolo muggire sotto i pedi, i gioghi delle selve cominciarono

a muoversi e sembrò che cagne ululassero nell'ombra,

all'arrivo della dea. "Lontano, oh, lontatno state, profani,

grida la profetessa, allontanatevi da tutto il bosco:

tu affronta la via e dal fodero sguaina la spada:

adesso è necessario il coraggio, Enea, uncuore saldo, adesso".

Detto solo questo, furente si gettò nell'aperta spelonca.

Egli con passi non timidi eguaglia la guida che avanza.

DE INFERORUM VESTIBULO (6.264-294)

Di, quibus imperium est animarum, umbraeque silentes

et Chaos et Phlegethon, loca nocte tacentia late,

sit mihi fas audita loqui, sit numine vestro

pandere res alta terra et caligine mersas.

Ibant obscuri sola sub nocte per umbram

perque domos Ditis vacuas et inania regna:

quale per incertam lunam sub luce maligna

VESTIBOLO DELL'ADE ( 6. 264 -294)

"O dei, che avete il potere delle anime, ombre selenziose

Caos, Flegetonte, luoghi ampiamente silenziosi nella notte,

mi sia permesso dire le cose udite, sia possibile col vostro aiuto

rivelare le cose immerse nella terra profonda e nel buio.

Andavano incerti nella notte totale nell'ombra

e per le vuote case ed i morti regni.

Quale è un sentiero nei boschi attraverso la luna incerta

Page 78: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

est iter in silvis, ubi caelum condidit umbra

Iuppiter, et rebus nox abstulit atra colorem.

vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci

Luctus et ultrices posuere cubilia Curae,

pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus,

et Metus et malesuada Fames ac turpis Egestas,

terribiles visu formae, Letumque Labosque;

tum consanguineus Leti Sopor et mala mentis

Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum,

ferreique Eumenidum thalami et Discordia demens 6.280

vipereum crinem vittis innexa cruentis.

in medio ramos annosaque bracchia pandit

vlmus opaca, ingens, quam sedem Somnia vulgo

vana tenere ferunt, foliisque sub omnibus haerent.

multaque praeterea variarum monstra ferarum,

Centauri in foribus stabulant Scyllaeque biformes

et centumgeminus Briareus ac belua Lernae

horrendum stridens, flammisque armata Chimaera,

Gorgones Harpyiaeque et forma tricorporis umbrae.

corripit hic subita trepidus formidine ferrum

Aeneas strictamque aciem venientibus offert,

et ni docta comes tenuis sine corpore vitas

admoneat volitare cava sub imagine formae,

inruat et frustra ferro diverberet umbras.

sotto la luce maligna, quando Giove con l'ombra ha nascosto il cielo

e la buia notte ha tolto il colore alle cose:

Davanti allo stesso vestibolo e nelle prime bocchedell'Orco,

il Lutto e gli Affanni hanno le loro tane:

vi abitano le pallide Malattie, la triste Vecchiaia,

la Paura, la Fame, cattiva consigliera, la brutta Povertà,

apettiterribili a verdersi, la Morte e la Pena:

poi il Sonno, parente della Morte, le cattive Gioie della mente

e la Guerra, portatrice di morte, davanti sulla soglia

i ferrei letti delle Eumenidi, la pazza Discordia,

che annoda la chioma con bende insanguinate.

Nel mezzo un olivo spande i rami e le annose braccia,

enorme, ombroso, che, dicono, i Sogni vani in massa

occupano come sede e s'attaccano a tutte le foglie.

Inoltre molti mostri di strane bestie,

i Centauri hanno le stalle sulle porte,

le Scille biformi, Briareo centumane, la belva di Lerna,

stridente orrendamente e la Chimera, armata di fiame,

le Gorgoni, le Arpie e l'imagine dell'ombra contre corpi (Briareo).

Qui Enea trepido per l'improvviso terrore afferra la spada

ed offre la punta sguainata a quelli che avanzano

e se la dotta guida non ammonisse che le vite volano

leggere senza corpo sotto un aspetto privo di forma,

si buterebbe ed invano col ferro trapasserebbe le ombre.

DE ACHERONTE (6.295-330)

Hinc via Tartarei quae fert Acherontis ad undas.

turbidus hic caeno vastaque voragine gurges

aestuat atque omnem Cocyto eructat harenam.

portitor has horrendus aquas et flumina servat

terribili squalore Charon, cui plurima mento

canities inculta iacet, stant lumina flamma,

sordidus ex umeris nodo dependet amictus.

ipse ratem conto subigit velisque ministrat

et ferruginea subvectat corpora cumba,

iam senior, sed cruda deo viridisque senectus.

huc omnis turba ad ripas effusa ruebat,

matres atque viri defunctaque corpora vita

magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae,

impositique rogis iuvenes ante ora parentum:

quam multa in silvis autumni frigore primo

lapsa cadunt folia, aut ad terram gurgite ab alto

quam multae glomerantur aves, ubi frigidus annus

trans pontum fugat et terris immittit apricis.

stabant orantes primi transmittere cursum

tendebantque manus ripae ulterioris amore.

navita sed tristis nunc hos nunc accipit illos,

ast alios longe summotos arcet harena.

Aeneas miratus enim motusque tumultu

'dic,' ait, 'o virgo, quid vult concursus ad amnem?

quidve petunt animae? vel quo discrimine ripas

hae linquunt, illae remis vada livida verrunt?' 6.320

olli sic breviter fata est longaeva sacerdos:

'Anchisa generate, deum certissima proles,

Cocyti stagna alta vides Stygiamque paludem,

di cuius iurare timent et fallere numen.

haec omnis, quam cernis, inops inhumataque turba est;

portitor ille Charon; hi, quos vehit unda, sepulti.

nec ripas datur horrendas et rauca fluenta

IL FIUME ACHERONTE( 6. 295 -330)

Di qui è la via che porta alle onde del tartareo Acheronte.

Qui la corrente torbida ribolle di fango in vasta voragine

e vomita tutta la sabbia in Cocito.

Un orribile traghettatore custodisce queste acque ed i fiumi,

Caronte di terribile squalore, a cui sta nel mento

molta canizie incolta, gli occhi di fiamma fissano,

dalle spalle pende uno sporco mantello con nodo.Egli spinge la barca

col palo e la governa con le vele

e col battello ferrigno trasporta i corpi.

Anche se vecchio, ma il dio ha una cruda e verde vecchiaia.

Qui tutta la folla confusa si ammassava alle rive,

madri, uomini e corpi di magnanimi eroi

liberi dalla vita, ragazzi ed inviolate fanciulle,

giovani posti sui roghi davanti ai volti dei genitori:

quante foglie nei boschi al primo freddo d'autunno

vacillano, cadono o quanti uccelli si affollano

a terra dall'alto mare, quando il freddo anno

li allontana al di là del mare e li invia su terre assolate.

I primi s'ergevano pregando di oltrepasare la rotat

e tendevan le mani per amore della riva di fronte.

Ma il triste nocchiero accoglie ora questi ora quelli,

altri invece manda lontano, cacciati dalla sabbia.

Enea meravigliato e scosso dal tumulto:

"Dimmi, vergine, disse, cosa vuole la corsa al fiume?

Cosa chiedon le anime? O per quale decisione queste

lascian le rive, le altre coi remi spazzano i lividi guadi?"

Così a lei brevemente parlò la vecchia sacerdotessa:

"Figli di Anchise, certissima prole di dei,

tu vedi i profondi stagni di Cocito e la palude stigia,

anche gli dei temono o ingannare il suo nome.

Tutta questa, che vedi, è una folla povera ed insepolta.

Quello il nocchiero, Caronte; questi, che l'onda trasporta, i sepolti.

Ma non è concesso oltrepassare le terribili rive e le roche

Page 79: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

transportare prius quam sedibus ossa quierunt.

centum errant annos volitantque haec litora circum;

tum demum admissi stagna exoptata revisunt.'

correnti, prima che le ossa abbian riposato nei sepolcri.

Vagano per cento anni e volano attorno a questi lidi:

poi finalmente ammessi rivedono gli stagni desiderati."

DE PALINURO (6.331-385)

constitit Anchisa satus et vestigia pressit 6.331

multa putans sortemque animo miseratus iniquam.

cernit ibi maestos et mortis honore carentis

Leucaspim et Lyciae ductorem classis Oronten,

quos simul a Troia ventosa per aequora vectos

obruit Auster, aqua involvens navemque virosque.

Ecce gubernator sese Palinurus agebat,

qui Libyco nuper cursu, dum sidera servat,

exciderat puppi mediis effusus in undis.

hunc ubi vix multa maestum cognovit in umbra, 6.340

sic prior adloquitur: 'quis te, Palinure, deorum

eripuit nobis medioque sub aequore mersit?

dic age. namque mihi, fallax haud ante repertus,

hoc uno responso animum delusit Apollo,

qui fore te ponto incolumem finisque canebat

venturum Ausonios. en haec promissa fides est?'

ille autem: 'neque te Phoebi cortina fefellit,

dux Anchisiade, nec me deus aequore mersit.

namque gubernaclum multa vi forte revulsum,

cui datus haerebam custos cursusque regebam,

praecipitans traxi mecum. maria aspera iuro

non ullum pro me tantum cepisse timorem,

quam tua ne spoliata armis, excussa magistro,

deficeret tantis navis surgentibus undis.

tris Notus hibernas immensa per aequora noctes

vexit me violentus aqua; vix lumine quarto

prospexi Italiam summa sublimis ab unda.

paulatim adnabam terrae; iam tuta tenebam,

ni gens crudelis madida cum veste gravatum

prensantemque uncis manibus capita aspera montis 6.360

ferro invasisset praedamque ignara putasset.

nunc me fluctus habet versantque in litore venti.

quod te per caeli iucundum lumen et auras,

per genitorem oro, per spes surgentis Iuli,

eripe me his, invicte, malis: aut tu mihi terram

inice, namque potes, portusque require Velinos;

aut tu, si qua via est, si quam tibi diva creatrix

ostendit neque enim, credo, sine numine divum

flumina tanta paras Stygiamque innare paludem,

da dextram misero et tecum me tolle per undas,

sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.'

talia fatus erat coepit cum talia vates:

'unde haec, o Palinure, tibi tam dira cupido?

tu Stygias inhumatus aquas amnemque severum

Eumenidum aspicies, ripamve iniussus adibis?

desine fata deum flecti sperare precando,

sed cape dicta memor, duri solacia casus.

nam tua finitimi, longe lateque per urbes

prodigiis acti caelestibus, ossa piabunt

et statuent tumulum et tumulo sollemnia mittent,

aeternumque locus Palinuri nomen habebit.'

his dictis curae emotae pulsusque parumper

corde dolor tristi; gaudet cognomine terra.

INCONTRO CON PALINURO ( 6. 331-383)

Il figlio di Anchise si fermò e bloccò il passo,

pensando molto, commiserando l'iniqua sorte nell'animo.

Vede lì mesti e mancanti dell'onore della morte

Leucapi ed Oronte, capo della flotta licia,

che l'Austro insieme portati da Troia per le acque ventose

sommerse, mentre l'aqua travolgeva nave ed uomini.

Ecco avanzava il nocchiero Plinuro,

che da poco nel viaggio libico, mentre osservava le stelle,

era caduto da poppa, sbalzato in mezzo alle onde.

Quando a stento lo riconobbe triste tra le grandi ombre,

così per primo parla: " O Palinuro, chi degli dei

ti strappò a noi e ti immerse nel mezzo del mare?

Orsù dimmi. Infatti Apollo, mai prima scoperto

falso, ha illuso l'snimo con questo solo responso

che profetava saresti stato incolume dal mare e saresti giunto

nelle terre ausonie: Questa è dunque la fede promessa?

Ma lui: "L'oracolo di Febo non ti ingannò:

capo anchisiade, né un dio mi sommerse nell'acqua:

infatti precipitando, trassi con me il timone, divelto per caso

a gran forza, a cui affidato come custode, ero attaccato

e guidavo la rottta. Giuro per i mari crudeli

che non ebbi alcun timore solo per me, quanto

che la tua nave spogliata delle difese, privata della guida,

venisse meno, poiché s'alzavano sì grandi onde.

Tre volte per tre fredde notti Noto mitrascinò violento nell'acqua

per l'immenso mare: ma al quarto giorno vidi appena

l'Italia, alto sulla cresta dell'onda.

Un poco mi avvicinavo alla terra, ormai avevo la sicurezza,

se un popolo crudele non m'avesse assalito col ferro, io appesantito,

con la veste madida, mentre afferravo con mani adunche

le sporgenze aspre del del monte e non m'avesse creduto una preda.

Ora il flutto mi tiene ed i venti mi battono sul lido.

Prego te per la bella luce del cielo e per l'aria,

per il padre, per la speranza di Iulo che cresce:

strappami, o invitto, dai mali: oppure buttami sopra

della terra ( lo puoi!) e cerca i porti velini:

o se c'è una via, se la dea madre te la

indica ( non senza aiuto degli dei, credo,

ti prepari ad attraversare sì grandi fiumi e la palude stigia)

concedi la destra ad un misero e con te portami tra l'onde,

perché almeno io riposi nella morte in placidi luoghi":

Così aveva parlato, quando la profetessa cominciò così:

"Donde ha tu, o Palinuro, questa così terribile voglia?

Tu insepolto vedrai le acque stigie ed il severo

fiume delle Eumenidi o senza ordine raggiungerai la riva?

Smetti di sperare che i fati degli dei si pieghino, pregando,.

Ma memore prendi i responsi, sollievo della sorte crudele:

i vicini spinti per le città in lungo ed in largo dai prodigi celesti,

espieranno le tue ossa, costruiranno una tomba

e sulla tomba porranno vittime,

il luogo avrà l'eterno nome di Palinuro.

A queste parole gli affani furono allontanati ed un poco

cacciato il dolore dal triste cuore: la terra gioisce per il nome.

Page 80: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE ACHERONTIS TRANSITU (6.384-425)

Ergo iter inceptum peragunt fluvioque propinquant.

navita quos iam inde ut Stygia prospexit ab unda

per tacitum nemus ire pedemque advertere ripae,

sic prior adgreditur dictis atque increpat ultro:

'quisquis es, armatus qui nostra ad flumina tendis,

fare age, quid venias, iam istinc et comprime gressum.

umbrarum hic locus est, somni noctisque soporae:

corpora viva nefas Stygia vectare carina.

nec vero Alciden me sum laetatus euntem

accepisse lacu, nec Thesea Pirithoumque,

dis quamquam geniti atque invicti viribus essent.

Tartareum ille manu custodem in vincla petivit

ipsius a solio regis traxitque trementem;

hi dominam Ditis thalamo deducere adorti.'

quae contra breviter fata est Amphrysia vates:

'nullae hic insidiae tales absiste moveri,

nec vim tela ferunt; licet ingens ianitor antro 6.400

aeternum latrans exsanguis terreat umbras,

casta licet patrui servet Proserpina limen.

Troius Aeneas, pietate insignis et armis,

ad genitorem imas Erebi descendit ad umbras.

si te nulla movet tantae pietatis imago,

at ramum hunc' aperit ramum qui veste latebat

'agnoscas.' tumida ex ira tum corda residunt;

nec plura his. ille admirans venerabile donum

fatalis virgae longo post tempore visum

caeruleam advertit puppim ripaeque propinquat.

inde alias animas, quae per iuga longa sedebant,

deturbat laxatque foros; simul accipit alveo

ingentem Aenean. gemuit sub pondere cumba

sutilis et multam accepit rimosa paludem.

tandem trans fluvium incolumis vatemque virumque

informi limo glaucaque exponit in ulva.

Cerberus haec ingens latratu regna trifauci

personat adverso recubans immanis in antro.

cui vates horrere videns iam colla colubris

melle soporatam et medicatis frugibus offam 6.420

obicit. ille fame rabida tria guttura pandens

corripit obiectam, atque immania terga resolvit

fusus humi totoque ingens extenditur antro.

occupat Aeneas aditum custode sepulto

evaditque celer ripam inremeabilis undae.

SUPERAMENTO DEL FIUME ACHERONTE ( 6. 384 -425)

Quindi continuano il viaggio iniziato e s'avvicinano al fiume.

Ma quando il nocchiero li vide venire di lì ormai dalla onda

Stigia per il bosco selvoso e volgere il piede alla riva,

così per primo li affronta a parole ed inoltre li sgrida:

"Chiunque tu sia, tu che armato giungi ai nostri fiumi,

su di' perchè vieni da lì e ferma il passo.

Questo è il luogo delle ombre, del sonno e della notte soporifera:

è proibito trasportare corpi vivi con la barca stigia.

Davvero non mi son rallegrato d'aver accolto sul lago

Alcide, che avanzava, né Teseo e Piritoo,

benchè fossero figli di dei e invitti per le forze..

Egli con la mano mise in catene il custode del Tartaro

e lo strappò tremante dalla soglia dello stesso re:

essi, assalitala, tolsero dal letto la signora di Dite."

A questo brevemente la profetessa anfrisia rispose:

"Qui non ci sono tali insidie (smetti d'esser spaventato)

le armi non portan violenza; l'enorme portinaio atterrisca

pure nell'antro latrando in eterno le pallide ombre,

la casta Proserpina conservi pure la casa dello zio.

Il troiano Enea, famoso per pietà ed armi,

discende dal padre alle profonde ombre dell'Erebo.

Se nessuna immagine di sì grande pietà ti commuove,

ricoosci però questo ramo (mostra il ramo che nascondeva

sotto la veste). Allora i cuori gonfi dall'ira si placano,

e nulla (risponde) a ciò. Egli ammirando il venerabile dono

della verga fatale, visto dopo lungo tempo,

volge la cerula poppa e s'avvicina alla riva.

Quindi sloggia le altre anime, che sedevan per i lunghi banchi,

ed allarga i posti; poi accoglie sullo scafo

il gigantesco Enea. La barca cucita gemette sotto il peso

e screpolata accolse molta (acqua di) palude.

Infine incolume oltre il fiume depone l'eroe e la profetessa

nell'nforme fango e nell'alga verdastra.

Cerbero gigantesco rimbomba questi regni col latrato

di tre bocche, enorme sdraiandosi davanti nell'antro.

A lui la profetessa, vedendo che ormai i sepenti

si rizzavan sul collo, butta una focaccia sopofifera

di miele e frutta drogata:Egli aprendo le tre gole con fame

rabbiosa, lanciata, l'afferra e sciolse il dorso terribile

e buttato a terra, gigantesco si stende per tutto l'antro.

Enea occupa l'entrata, sepolto il guardiano,

veloce supera la riva dell'onda inattraversabile.

DE ANIMIS ANTE DIEM MORTUIS (6.426-449)

Continuo auditae voces vagitus et ingens 6.426

infantumque animae flentes, in limine primo

quos dulcis vitae exsortis et ab ubere raptos

abstulit atra dies et funere mersit acerbo;

hos iuxta falso damnati crimine mortis.

nec vero hae sine sorte datae, sine iudice, sedes:

quaesitor Minos urnam movet; ille silentum

consiliumque vocat vitasque et crimina discit.

proxima deinde tenent maesti loca, qui sibi letum

insontes peperere manu lucemque perosi

proiecere animas. quam vellent aethere in alto

nunc et pauperiem et duros perferre labores.

I MORTI PRIMA DEL TEMPO ( 6. 426-449)

Subito si udirono voci ed un enorme vagito

di infanti, anime piangenti, sul far della soglia:

un nero giorno li strappò, privi della dolce vita

e rapiti dalla poppa li sommerse con morte acerba.

Vicinia questi i condannati a morte ingiustamente:

Ma questi luoghinon furon dati senza sorte, senza giudice.

Minosse inquisitore scuote l'urna: egli convoca

l'assemblea dei silenziosi, indaga vite e crimini.

Poi mesti occupano i luoghi vicini, quelli che innocenti

di propria mano si procuraron la morte, odiando la luce,

buttaron via le anime.Come vorrebbero ora sopportare

nell'aria superiore la povertà e dure fatiche.

Page 81: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

fas obstat, tristisque palus inamabilis undae

alligat et novies Styx interfusa coercet.

nec procul hinc partem fusi monstrantur in omnem

Lugentes campi; sic illos nomine dicunt.

hic quos durus amor crudeli tabe peredit

secreti celant calles et myrtea circum

silva tegit; curae non ipsa in morte relinquunt.

his Phaedram Procrinque locis maestamque Eriphylen

crudelis nati monstrantem vulnera cernit,

Evadnenque et Pasiphaen; his Laodamia

it comes et iuvenis quondam, nunc femina, Caeneus

rursus et in veterem fato revoluta figuram.

Il fato si oppone, la triste palude dell'onda odiata

lilega e lo Stige che scorre attorno nove volte, li blocca.

Non lontano di qui, sparsi in ogni parte, si mostrano

Le pianure piangenti così li chiaman di nome.

Qui segreti sentieri nascondono quelli che il duro amore

consumò con crudele malattia: una selva di mirti attorno

li copre; nellastessa morte gli affanni non li lasciano.

In questi luoghi vede Fedra, Procri e la mesta Eufile,

che mostra le ferite del figlio crudele,

Evadne e Pasifae: con questi Laodamia

va come compagna e Ceuco, un tempo giovanotto, ora donna,

ritornato per fato nell'antico aspetto.

DE DIDONIS UMBRA (6.450-476)

inter quas Phoenissa recens a vulnere Dido 6.450

errabat silva in magna; quam Troius heros

ut primum iuxta stetit agnovitque per umbras

obscuram, qualem primo qui surgere mense

aut videt aut vidisse putat per nubila lunam,

demisit lacrimas dulcique adfatus amore est:

'infelix Dido, verus mihi nuntius ergo

venerat exstinctam ferroque extrema secutam?

funeris heu tibi causa fui? per sidera iuro,

per superos et si qua fides tellure sub ima est,

invitus, regina, tuo de litore cessi.

sed me iussa deum, quae nunc has ire per umbras,

per loca senta situ cogunt noctemque profundam,

imperiis egere suis; nec credere quivi

hunc tantum tibi me discessu ferre dolorem.

siste gradum teque aspectu ne subtrahe nostro.

quem fugis? extremum fato quod te adloquor hoc est.'

talibus Aeneas ardentem et torva tuentem

lenibat dictis animum lacrimasque ciebat.

illa solo fixos oculos aversa tenebat

nec magis incepto vultum sermone movetur 6.470

quam si dura silex aut stet Marpesia cautes.

tandem corripuit sese atque inimica refugit

in nemus umbriferum, coniunx ubi pristinus illi

respondet curis aequatque Sychaeus amorem.

nec minus Aeneas casu percussus iniquo

prosequitur lacrimis longe et miseratur euntem.

L'OMBRA DELLA REGINA DIDONE ( 6.450 -476)

Ma tra queste la fenicia Didone, recente dalla ferita

vagava per la grande selva; appena l'eroe troiano

le fu vicino e la riconobbe tra le ombre

tenebrosa, come quella luna che all'inizio del mese

uno pensa di vedere o d'aver visto tra le nubi,

versò lacrime e parlò con dolce amore:

"Infelice Didone, dunque mi era giunta vera la notizia

che eri morta e con la spada avevi raggiunto la fine?

Ahi, ti fui causa di morte? Per le stelle giuro;

per i celesti e se c'è lealtà sotto il più profondo della terra,

conto voglia, o regina, me ne andai dal tuo lido.

Ma gli ordini degli dei mi spinsero, coi loro poteri,

quelli che ora spingono ad andare tra queste ombre

per luoghi orridi di squallore e per la notte profonda,

davvero no potei credere ch'io ti recassi sì forte dolore:

Ferma il passo e non sottrarti al nostro sguardo.

Chi fuggi? Questa è l'ultima volta che ti parlo, per fato!"

Con tali parole Enea alleviava l'anima ardente

e che guardava torvo e chiamava pianto.

Lei, scontrosa, teneva gli occhi fissi al suolo,

né è commossa in volto dal discorso iniziato più

che fosse dura roccia oscoglio marpesio.

Infine si sottrasse ed ostile si rifugiò

nel bosco ombroso, dove il primo marito Sicheo

risponde alle angosce e ne eguaglia l'amore.

Enea nondimeno sconvolto dall'ingiusto destino,

piangendo segue da lontano e commisera lei che se ne va.

DE VIRORUM UMBRIS (6.477-493)

Inde datum molitur iter. iamque arva tenebant

ultima, quae bello clari secreta frequentant.

hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armis

Parthenopaeus et Adrasti pallentis imago,

hic multum fleti ad superos belloque caduci

Dardanidae, quos ille omnis longo ordine cernens

ingemuit, Glaucumque Medontaque Thersilochumque,

tris Antenoridas Cererique sacrum Polyboeten,

Idaeumque etiam currus, etiam arma tenentem.

circumstant animae dextra laevaque frequentes,

nec vidisse semel satis est; iuvat usque morari

et conferre gradum et veniendi discere causas.

at Danaum proceres Agamemnoniaeque phalanges

ut videre virum fulgentiaque arma per umbras,

LE OMBRE DEI GUERRIERI (6.477-493)

Poi riprende la strada obbligata. Ormai occupavano

gli ultimi campi, che i famosi in guerra affollano.

Qui gli si presenta Tideo,, qui l'illustre per l'armi

Partenopeo e l'ombra del pallido Adrasto,

qui i Dardanidi caduti in battaglia e molto compianti

fra i viventi: egli vedendoli tutti in lunga fila

li pianse: Glauco, Medonte, Tersilico,

i tre Antenoridi, Polibete, sacro a Cerere,

Ideo, che ancora teneva il cocchio e le armi.

Le anime accerchiano a destra e sinistra affollandosi:

Ma è sufficiente aver visto una volta; piace fermarsi ancora,

seguirne il passo e sapere i motivi del viaggiare.

Ma i corpi dei Danai e le falangi agamennonie,

come videro l'eroe e le armi sfavillanti tra le ombre,

Page 82: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

ingenti trepidare metu; pars vertere terga,

ceu quondam petiere rates, pars tollere vocem

exiguam: inceptus clamor frustratur hiantis.

trepidavan per l'enorme paura in parte volgevan le spalle,

come quando un tempo corsero alle navi; in parte alzavano

una flebile voce: il grido iniziato di chi apre bocca si annulla.

DE DEIPHOBI UMBRA (6.494-547)

Atque hic Priamiden laniatum corpore toto 6.494

Deiphobum videt et lacerum crudeliter ora,

ora manusque ambas, populataque tempora raptis

auribus et truncas inhonesto vulnere naris.

vix adeo agnovit pavitantem ac dira tegentem

supplicia, et notis compellat vocibus ultro:

'Deiphobe armipotens, genus alto a sanguine Teucri,

quis tam crudelis optavit sumere poenas?

cui tantum de te licuit? mihi fama suprema

nocte tulit fessum vasta te caede Pelasgum

procubuisse super confusae stragis acervum.

tunc egomet tumulum Rhoeteo in litore inanem

constitui et magna manis ter voce vocavi.

nomen et arma locum servant; te, amice, nequivi

conspicere et patria decedens ponere terra.'

ad quae Priamides: 'nihil o tibi, amice, relictum;

omnia Deiphobo solvisti et funeris umbris. 6.520

sed me fata mea et scelus exitiale Lacaenae

his mersere malis; illa haec monimenta reliquit.

namque ut supremam falsa inter gaudia noctem

egerimus, nosti: et nimium meminisse necesse est.

cum fatalis equus saltu super ardua venit

Pergama et armatum peditem gravis attulit alvo,

illa chorum simulans euhantis orgia circum

ducebat Phrygias; flammam media ipsa tenebat

ingentem et summa Danaos ex arce vocabat.

tum me confectum curis somnoque gravatum

infelix habuit thalamus, pressitque iacentem

dulcis et alta quies placidaeque simillima morti.

egregia interea coniunx arma omnia tectis

emovet, et fidum capiti subduxerat ensem:

intra tecta vocat Menelaum et limina pandit,

scilicet id magnum sperans fore munus amanti,

et famam exstingui veterum sic posse malorum.

quid moror? inrumpunt thalamo, comes additus una

hortator scelerum Aeolides. di, talia Grais

instaurate, pio si poenas ore reposco.

sed te qui vivum casus, age fare vicissim,

attulerint. pelagine venis erroribus actus

an monitu divum? an quae te fortuna fatigat,

ut tristis sine sole domos, loca turbida, adires?'

Hac vice sermonum roseis Aurora quadrigis

iam medium aetherio cursu traiecerat axem;

et fors omne datum traherent per talia tempus,

sed comes admonuit breviterque adfata Sibylla est:

'nox ruit, Aenea; nos flendo ducimus horas.

hic locus est, partis ubi se via findit in ambas: 6.540

dextera quae Ditis magni sub moenia tendit,

hac iter Elysium nobis; at laeva malorum

exercet poenas et ad impia Tartara mittit.'

Deiphobus contra: 'ne saevi, magna sacerdos;

discedam, explebo numerum reddarque tenebris.

i decus, i, nostrum; melioribus utere fatis.'

tantum effatus, et in verbo vestigia torsit.

L'OMBRA SFIGURATA DI DEIFOBO ( 6.494-546)

Proprio qui vede il priamide Deifobo, dilaniato

in tutto il corpo, crudelmente lacero in volto,

in volto ed ambe le mani, le tempia devastate, le orecchie strappate, le

narici toncate da orribile ferita.

A stento così lo riconobbe tremante e che copriva

i crudeli supplizi, poi lo chiama con chiare parole:

"Deifobo potente in armi, prole della grande stirpe di Teucro,

chi tanto crudele volle vendicarsi?

A chi fu possibile così tanto su di te? L fama mi riferì

che nell'ultima notte tu stanco per la grande strage di Pelasgi,

cadesti sopra il cumulo di confuso massacro.

Allora io sul lido reteo ti feci un tumulo vuoto

e per tre volte chiamai a gran voce i Mani:

Il nome e le armi custodiscono il posto: Non potei

vedere te, amico, e porti nella terra patria, partendo".

A ciò il priamide:"Ah, nulla fu tralasciato da te, amico,

tutto hai assolto per Deifobo e per le ombre di morte.

I miei fati ed il mortale delitto della Spartana

mi immersero in questi mali: ella mi lasciò questi ricordi.

Tu sai comme passammo tra false gioie l'ultima notte,

è necessario purtroppo ricordare.

Quando il cavallo fatale giunse a salti sopra

Pergamo e gravido portò in grembo la fanteria armata,

ella, simulando una danza, portava in giro le frigie

inneggianti i riti; lei in mezzo teneva una fiaccola

enorme e chiamava i Danai dall'alta rocca.

Allora l'infelice talamo mi accolse, sfinito d'affanni,

una dolce profonda quiete mi oppresse

mentre dormivo similissima alla placida morte.

Frattanto la nobile sposa toglie dalla casa tutte

le armi ed aveva sottratto la spada fidata da sotto la testa:

chiama in casa Menelao ed apre le porte, certamente

sperando che ciò sarebbe stato gran dono per l'amante

e così si potesse estinguere la fama degli antichi mali:

Perché indugio?Irrompono in camera: si aggiunge insieme

compagno e maestro di delitti l'eolide: O dei, ai Grai

tali cose restituite, se chiedo vendetta con voce pia.

Ma racconta a tua volta, orsù, quali vicende ti portarono

qui vivo?Arrivi spinto dai viaggi del mare

o per ordine degli dei? O quale sorte ti affanna

da raggiungere le tristi case senza sole, luoghi oscuri?"

A questo scambio di parole, l'Aurora con rosee quadrighe

ormai aveva passato la metà dell'asse celeste con etereo

percorso e forse passerebbero tutto il tempo dato con tali

discorsi, ma la compagna ammonì e brevemente la Sibilla

intervenne; "La notte corre, Enea, noi piangendo passiamo

le ore. Questo è il luogo dove la via si divide in due parti:

la destra che guida sotto le mura del grande Dite,

di qui per noi è la strada per l'Elisio; la destra invece

tratta le pene dei mali ed immette nell'empio Tartaro."

Deifobo allora: "Non infierire, grande sacerdotessa,

Partirò, entrerò nella massa, e sarò restituito alle tenebre.

Va', va', nostra gloria: abbi destini migliori.".

Disse solo questo e nel discorso volse i passi.

Page 83: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE TARTARO (6.548-636)

Respicit Aeneas subito et sub rupe sinistra 6.548

moenia lata videt triplici circumdata muro,

quae rapidus flammis ambit torrentibus amnis,

Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa.

porta adversa ingens solidoque adamante columnae,

vis ut nulla virum, non ipsi exscindere bello

caelicolae valeant; stat ferrea turris ad auras,

Tisiphoneque sedens palla succincta cruenta

vestibulum exsomnis servat noctesque diesque.

hinc exaudiri gemitus et saeva sonare

verbera, tum stridor ferri tractaeque catenae.

constitit Aeneas strepitumque exterritus hausit.

'quae scelerum facies? o virgo, effare; quibusve 6.560

urgentur poenis? quis tantus plangor ad auras?'

tum vates sic orsa loqui: 'dux inclute Teucrum,

nulli fas casto sceleratum insistere limen;

sed me cum lucis Hecate praefecit Avernis,

ipsa deum poenas docuit perque omnia duxit.

Cnosius haec Rhadamanthus habet durissima regna

castigatque auditque dolos subigitque fateri

quae quis apud superos furto laetatus inani

distulit in seram commissa piacula mortem.

continuo sontis ultrix accincta flagello

Tisiphone quatit insultans, torvosque sinistra

intentans anguis vocat agmina saeva sororum.

tum demum horrisono stridentes cardine sacrae

panduntur portae. cernis custodia qualis

vestibulo sedeat, facies quae limina servet?

quinquaginta atris immanis hiatibus Hydra

saevior intus habet sedem. tum Tartarus ipse

bis patet in praeceps tantum tenditque sub umbras

quantus ad aetherium caeli suspectus Olympum.

hic genus antiquum Terrae, Titania pubes, 6.580

fulmine deiecti fundo volvuntur in imo.

hic et Aloidas geminos immania vidi

corpora, qui manibus magnum rescindere caelum

adgressi superisque Iovem detrudere regnis.

vidi et crudelis dantem Salmonea poenas,

dum flammas Iovis et sonitus imitatur Olympi.

quattuor hic invectus equis et lampada quassans

per Graium populos mediaeque per Elidis urbem

ibat ovans, divumque sibi poscebat honorem,

demens, qui nimbos et non imitabile fulmen

aere et cornipedum pulsu simularet equorum.

at pater omnipotens densa inter nubila telum

contorsit, non ille faces nec fumea taedis

lumina, praecipitemque immani turbine adegit.

nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum,

cernere erat, per tota novem cui iugera corpus

porrigitur, rostroque immanis vultur obunco

immortale iecur tondens fecundaque poenis

viscera rimaturque epulis habitatque sub alto

pectore, nec fibris requies datur ulla renatis. 6.600

quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque?

quos super atra silex iam iam lapsura cadentique

imminet adsimilis; lucent genialibus altis

IL TARTARO ( 6.547-636)

Enea osserva: ed ecco vede a sinistra sotto una rupe

ampi bastioni, circondati da triplice muto

che il tartare fiume Flegetonte attornia

Con fiamme incandescenti e trascina massi risonanti.

La porta di fronte, enorme, le colonne di duro acciaio,

che nessuna forza di uomini, né gli stessi celesti

possano rompere col ferro: una torre di ferro s'erge nell'aria,

e Tisifone, sedendo, avvolta in cruento mantello,

insonne controlla il vestibolo notte e giorno.

Qui si sentivano gemiti e frustate crudeli

risuonavano, poi stridore di ferro e catene strascinate.

Si fermò Enea ed atterrito dallo strepito esitò:

che spettacolo di delitti?vergine, parla; da che pene

sono straziati?Che pianto sì grande nell'aria?

Allora la profetessa così cominciò a dire: "Ilustre guida dei Teucri,

a nessun giusto è lecito stare sulla soglia scellerata;

ma quando Ecate mi incaricò dei boschi dell'Averno,

lei stessa narrò le pene degli dei e mi condusse dappertutto.

Radamanto di Cnosso tiene questi terribilissimi regni,

castiga, sente gli inganni e costringe a confessare

ciò che ognuno tra i vivi, contento d'un vano furto,

differì alla morte lontana l'espiazione dovuta.

Subito, balzando, Tisifone vendicatrice, munita di frusta, scuote

ed incalza i colpevoli, scagliando con la sinistra torve

serpi e chiama le terribili schiere delle sorelle.

Poi finalmente le sacre porte stridendo sul cardine

dal suono orrendo si aprono. Vedi quale guardia

sieda nel vestibolo? Che mostro controlli la soglia?

L'Idra dalle enormi cinquanta gole nere, troppo crudele,

occupa il luogo dentro. Poi Tartaro stesso

due volte si apre a precipizio e tanto s'addentra tra le ombre

quanto l'altezza del cielo rispetto al celeste Olimpo.

Qui l'antica prole della Terra, il popolo titanio,

cacciati da un fulmine si rotolano nel fondo dell'abisso.

Qui pure vidi i gemelli Aloidi, corpi

giganteschi, che tentarono con le mani di squarciare

il grande cielo e cacciare Giove dai regni celesti.

Vidi anche Salmoneo che espiava pene crudeli:

mentre imita le fiamme di Giove ed i rimbombi dell'Olimpo,

lui trascinato da quattro cavalli e scuotendouna fiaccola

attraverso i popoli dei Grai e la città del centro dell'Elide,

andava esultando e si arrogava il culto degli dei:

pazzo! Tanto da simulare i nembi ed il fulmine inimitabile

col bronzo e col galoppo dei cavalli zoccolati.

Ma il padre onnipotente scagliò tra le dense nubi un'arma,

non fiaccole e neppure lucifumose per fiaccole

e lo gettò a precipizio in un gigantesco vortice.

C'era pure da vedere Tizio, figlio della Terra generatrice

universale, il cui corpo si stende per nove iugeri

interi: un gigantesco avvoltoio rodendo col becco sdunco

il fegato immortale, viscere feconde per le pene, lo scava

per il pasto ed abita sotto l'alto petto:

e non vien dato alcun riposo alle fibre rinate.

Perché ricordare i Lpiti, Issione, Piritoo?

Sopra di essi una nera roccia che quasi quasi sta per crollare,

non dissimile da una che cade: aurei sostegni splendono

Page 84: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

aurea fulcra toris, epulaeque ante ora paratae

regifico luxu; Furiarum maxima iuxta

accubat et manibus prohibet contingere mensas,

exsurgitque facem attollens atque intonat ore.

hic, quibus invisi fratres, dum vita manebat,

pulsatusve parens et fraus innexa clienti,

aut qui divitiis soli incubuere repertis

nec partem posuere suis quae maxima turba est,

quique ob adulterium caesi, quique arma secuti

impia nec veriti dominorum fallere dextras,

inclusi poenam exspectant. ne quaere doceri

quam poenam, aut quae forma viros fortunave mersit.

saxum ingens volvunt alii, radiisque rotarum

districti pendent; sedet aeternumque sedebit

infelix Theseus, Phlegyasque miserrimus omnis

admonet et magna testatur voce per umbras:

"discite iustitiam moniti et non temnere divos." 6.620

vendidit hic auro patriam dominumque potentem

imposuit; fixit leges pretio atque refixit;

hic thalamum invasit natae vetitosque hymenaeos:

ausi omnes immane nefas ausoque potiti.

non, mihi si linguae centum sint oraque centum,

ferrea vox, omnis scelerum comprendere formas,

omnia poenarum percurrere nomina possim.'

Haec ubi dicta dedit Phoebi longaeva sacerdos,

'sed iam age, carpe viam et susceptum perfice munus;

acceleremus' ait; 'Cyclopum educta caminis

moenia conspicio atque adverso fornice portas,

haec ubi nos praecepta iubent deponere dona.'

dixerat et pariter gressi per opaca viarum

corripiunt spatium medium foribusque propinquant.

occupat Aeneas aditum corpusque recenti

spargit aqua ramumque adverso in limine figit.

per gli alti letti festosi e son pronti davanti alle bocche i pranzi

con lusso regale; vicino la maggiore delle Furie

vigila e e vieta di toccare con le mani le mense

e si alza reggendo unafiamma e tuona con la bocca.

Qui, quelli che odiarono i fratelli, mentre la vita scorreva,

o cacciato un genitore e si intentò una frode al povero

oppure quelli che da egoisti si buttarono su ricchezze

trovate, ma non le spartiron: questa folla è immensa,

quelli uccisi per adulterio, che seguirono

le empie armi non temendo di tradire le destre dei padroni,

rinchiusi aspettan la pena. Non chieder di sapere

quale pena e che forma o sorte travolse gli uomini.

Alcuni rotolano un masso enorme, altri pendon

legati a raggi di ruote; siede e siederà in eterno

l'infelice Teseo ed il miserrimo Flegias ammonisce

tutti ed a gran voce dichiara tra le ombre:

"Ammoniti imparate la giustizia e non disprezzare gli dei".

Questi ha venduto la patria per denaro ed impose un potente

tiranno, fece e disfece le leggi dietro compenso;

costui occupò il letto della figlia, nozze proibite:

tutti osando enorme sacrilegio ed ottennero quanto osato.

No, se avessi cento lingue e cento bocche,

una voce di ferro, non potrei abbracciare tutte le forme

di delitti, enumerare tutti i nomi delle pene."

Come l'anziana sacerdotessa di Febo espresse queste parole,

"Ma orsù, prendi la via e compi l'offerta iniziata;

affrettiamoci disse. Vedo le mura costruite dalle officine

dei Ciclopi e le porte con l'arco davanti,

dove gli ordini ci obbligano di deporre questi doni":

Aveva detto ed avanzando insieme per il buio delle strade

completano la distanza frapposta e s'avvicinano ai battenti:

Enea occupa l'ingresso ed asperge di acqua fresca

il corpo ed attacca il ramo sulla soglia davanti.

DE ELYSII LOCIS AMOENIS (6.637-679)

His demum exactis, perfecto munere divae, 6.637

devenere locos laetos et amoena virecta

fortunatorum nemorum sedesque beatas.

largior hic campos aether et lumine vestit

purpureo, solemque suum, sua sidera norunt.

pars in gramineis exercent membra palaestris,

contendunt ludo et fulva luctantur harena;

pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt.

nec non Threicius longa cum veste sacerdos

obloquitur numeris septem discrimina vocum,

iamque eadem digitis, iam pectine pulsat eburno.

hic genus antiquum Teucri, pulcherrima proles,

magnanimi heroes nati melioribus annis,

Ilusque Assaracusque et Troiae Dardanus auctor. 6.650

arma procul currusque virum miratur inanis;

stant terra defixae hastae passimque soluti

per campum pascuntur equi. quae gratia currum

armorumque fuit vivis, quae cura nitentis

pascere equos, eadem sequitur tellure repostos.

conspicit, ecce, alios dextra laevaque per herbam

vescentis laetumque choro paeana canentis

inter odoratum lauris nemus, unde superne

plurimus Eridani per silvam volvitur amnis.

hic manus ob patriam pugnando vulnera passi, 6.660

I CAMPI ELISI ( 6.637-678)

Compiuti dunque i riti, consegnato il dono alla dea,

giunsero ai luoghi ridenti, alle amene verzure,

le sedi beate dei boschi fortunati:

Qui l'aria è più pura e veste di luce purpurea

le pianure, vedono un loro sole e stelle loro.

Alcuni esercitano le membra in palestre erbose,

si sfidano nel gioco e lottano su bionda sabbia,

altri ritmano coi piedi le danze e cantan canzoni.

Inoltre un sacerdote trace con lunga veste

suona con ritmo le sette corde dei suoni,

e le tocca ora con le dita, ora col plettro d'avorio.

Qui è l'antica stirpe di Teucro, bellissima prole,

magnanimi eroi, nati in tempi migliori,

Ilo, Assaraco ed il fondatore di Troia Dardano.

Ammira le armi ed i cocchi vuoti degli eroi,

le lance stanno piantate per terra e qua e là sciolti

i cavalli pascolano per la pianura. Quell'amore dei carri

e delle armi che ebbero da vivi, la passione di pascere cavalli

splendenti, la stessa li segue, ora coperti dalla terra.

Ecco vede altri a destra ed a sinistra tra l'erbe

banchettare ed in coro cantare un allegro inno

dentro un bosco odoroso d'alloro: di là verso l'alto

score attraverso la selva il ricchissimo fiume dell'Eridano.

Qui, a schiera, quelli che soffriron ferite combattendo per la

Page 85: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

quique sacerdotes casti, dum vita manebat,

quique pii vates et Phoebo digna locuti,

inventas aut qui vitam excoluere per artis

quique sui memores aliquos fecere merendo:

omnibus his nivea cinguntur tempora vitta.

quos circumfusos sic est adfata Sibylla,

Musaeum ante omnis medium nam plurima turba

hunc habet atque umeris exstantem suspicit altis:

'dicite, felices animae tuque optime vates,

quae regio Anchisen, quis habet locus? illius ergo

venimus et magnos Erebi tranavimus amnis.'

atque huic responsum paucis ita reddidit heros:

'nulli certa domus; lucis habitamus opacis,

riparumque toros et prata recentia rivis

incolimus. sed vos, si fert ita corde voluntas,

hoc superate iugum, et facili iam tramite sistam.'

dixit, et ante tulit gressum camposque nitentis

desuper ostentat; dehinc summa cacumina linquunt.

patria, quei sacerdoti puri, mentre la vita scorreva,

quei profeti pii, che espressero cose vere per Febo,

o quelli che coltivaron la vita attraverso arti inventate

e quelli che si resero memori beneficand gli altri;

per tutti questi le tempie son cinte di candida benda.

Ad essi stretti intorno, così parlò la Sibilla:

anzitutto a Museo, una foltissima folla lo preme

in mezzo, ammira lui che sovrasta per le alte spalle:

"Dite, felici anime, e tu, ottimo poeta,

quale ambiente, quale luogo trattiene Anchise? Per lui

venimo e passammo i garndi fiumi di Erebo":

Ed a lei così l'eroe diede risposta con poche (parole):

"Nessuno ha dimora precisa: dimoriamo per boschi ombrosi,

abitiamo i giacigli delle rive ed i freschi prati

di ruscelli: Ma voi, se così la volontà vuole nel cuore,

superate questa altura e vi porrò subito su facile percorso":

Disse e portò avanti il passo: dall'alto mostra

pianure splendenti: poi lascian la sommità della cima.

DE AENEAE OCCURSU CUM PATRE ANCHISA

(6.679-702)

At pater Anchises penitus convalle virenti

inclusas animas superumque ad lumen ituras 6.680

lustrabat studio recolens, omnemque suorum

forte recensebat numerum, carosque nepotes

fataque fortunasque virum moresque manusque.

isque ubi tendentem adversum per gramina vidit

Aenean, alacris palmas utrasque tetendit,

effusaeque genis lacrimae et vox excidit ore:

'venisti tandem, tuaque exspectata parenti

vicit iter durum pietas? datur ora tueri,

nate, tua et notas audire et reddere voces?

sic equidem ducebam animo rebarque futurum

tempora dinumerans, nec me mea cura fefellit.

quas ego te terras et quanta per aequora vectum

accipio. quantis iactatum, nate, periclis.

quam metui ne quid Libyae tibi regna nocerent.'

ille autem: 'tua me, genitor, tua tristis imago

saepius occurrens haec limina tendere adegit;

stant sale Tyrrheno classes. da iungere dextram,

da, genitor, teque amplexu ne subtrahe nostro.'

sic memorans largo fletu simul ora rigabat.

ter conatus ibi collo dare bracchia circum; 6.700

ter frustra comprensa manus effugit imago,

par levibus ventis volucrique simillima somno.

L'OMBRA DEL PADRE ANCHISE ( 6. 679-702)

Ma il padre Anchise dentro una valle verdeggiante

osservava le anime raccolte e destinate ad andare alla luce

dei viventi, ammirando con amore e contava proprio tutta

la folla dei suoi, i cari nipoti;

i destini e le ricchezza degli eroi, i costumi, le gesta.

Egli come vide Enea che davanti avanzava

sull'erba, pronto tese entrambe le mani: le lacrime

si sparsero sulle guance e la voce proruppe dalla bocca:

"Giungesti finalmente e la tua pietà atesa dal padre

ha vinto il duro cammino? E' dato vedere il tuo volto,

figlio, ascoltare voci conosciute e rispondere?

Proprio così riflettevo in cuore e pensavo il futuro

calcolando i tempi ed il mio impegno non mi ingannò:

Io ti accolgo, trascinato per quali terre e per quanti

mari! Sballottato, figlio, da quanti rischi!

Quanto temetti che i regni di Libia ti nuocessero un poco"

Lui in risposta:" O padre, la triste tua immagine

mi spinse, apparendomi spesso, a raggiungere queste sedi;

le flotte stanno sul mar Tirreno. Lasciami stringere la destra,

lascia, padre, e non sottrarti al nostro abraccio"

Così ricordando, insieme rigava il volto di molto pianto:

Tre volte tentò lì di gettargli le braccia al collo;

tre volte l'immagine invano afferrata sfuggì alle mani,

uguale ei leggeri venti e similissima al sogno.

DE ANIMARUM FATIS (6.703-755)

Interea videt Aeneas in valle reducta 6.703

seclusum nemus et virgulta sonantia silvae,

Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem.

hunc circum innumerae gentes populique volabant:

ac veluti in pratis ubi apes aestate serena

floribus insidunt variis et candida circum

lilia funduntur, strepit omnis murmure campus.

horrescit visu subito causasque requirit

inscius Aeneas, quae sint ea flumina porro,

quive viri tanto complerint agmine ripas.

SORTE E DESTINO DELLE ANIME (6.703 -755)

Intanto Enea vede nella vale solitaria

un bosco appartato ed i rami della selva risuonanti

ed il fiume Leteo che bagna le tranquille dimore.

Attorno ad esso volavano innumerevoli popoli e stirpi:

e come nei prati quando le api nella serena estete

si posano sui fiori colorati e si riversano attorno

ai candidi gigli: tutta la pianura echeggia per il mormorio.

Rabbrividisce per la visione improvvisa, l'ignaro Enea

ne domanda i motivi: quali siano poi quelle correnti,

o quali uomini abbian riempito le rive con sì grande schiera.

Page 86: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

tum pater Anchises: 'animae, quibus altera fato

corpora debentur, Lethaei ad fluminis undam

securos latices et longa oblivia potant.

has equidem memorare tibi atque ostendere coram

iampridem, hanc prolem cupio enumerare meorum,

quo magis Italia mecum laetere reperta.'

'o pater, anne aliquas ad caelum hinc ire putandum est

sublimis animas iterumque ad tarda reverti 6.720

corpora? quae lucis miseris tam dira cupido?'

'dicam equidem nec te suspensum, nate, tenebo'

suscipit Anchises atque ordine singula pandit.

'Principio caelum ac terras camposque liquentis

lucentemque globum lunae Titaniaque astra

spiritus intus alit, totamque infusa per artus

mens agitat molem et magno se corpore miscet.

inde hominum pecudumque genus vitaeque volantum

et quae marmoreo fert monstra sub aequore pontus.

igneus est ollis vigor et caelestis origo

seminibus, quantum non noxia corpora tardant

terrenique hebetant artus moribundaque membra.

hinc metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neque auras

dispiciunt clausae tenebris et carcere caeco.

quin et supremo cum lumine vita reliquit,

non tamen omne malum miseris nec funditus omnes

corporeae excedunt pestes, penitusque necesse est

multa diu concreta modis inolescere miris.

ergo exercentur poenis veterumque malorum

supplicia expendunt: aliae panduntur inanes 6.740

suspensae ad ventos, aliis sub gurgite vasto

infectum eluitur scelus aut exuritur igni:

quisque suos patimur manis. exinde per amplum

mittimur Elysium et pauci laeta arva tenemus,

donec longa dies perfecto temporis orbe

concretam exemit labem, purumque relinquit

aetherium sensum atque aurai simplicis ignem.

has omnis, ubi mille rotam volvere per annos,

Lethaeum ad fluvium deus evocat agmine magno,

scilicet immemores supera ut convexa revisant

rursus, et incipiant in corpora velle reverti.'

Dixerat Anchises natumque unaque Sibyllam

conventus trahit in medios turbamque sonantem,

et tumulum capit unde omnis longo ordine posset

adversos legere et venientum discere vultus.

Allora il padre Anchise: "Le anime, a cui per fato

sono dovuti nuovi corpi, presso l'onda del fiume Leteo

bevono liquidi sicuri e lunghi oblii.

Senz'altro desidero ricordarti e mostrare apertamente

e da tempo enumerare questa prole dei miei,

perché con me gioisca di più, trovata l'Italia."

"O padre, bisogna pensare che alcune anime di qui

vadano leggere al cielo e di nuovo tornino ai corpi

pesanti? Quale sì crudele desiderio di luce per le misere?"

"Parlerò certamente e non ti terrò sospeso, figlio"

riprende Anchise e chiarisce con ordine cosa per cosa.

"In principio lo spirito dentro anima il cielo, le terre,

le limpide pianure, il globo lucente della luna,

le stelle titanie e l'anima diffusa per le membra

smuove tutta la mole e s'unisce al grande corpo.

Di qui la specie umana ed animale, le vite degli uccelli,

ed i mostri che il mare offre sotto l'onda marmorea.

Tali semi hanno vigore igneo ed origine celeste,

fin quando non li ritardino i corpi nocivie li

inebetiscano organi di terra e membra che devon morire.

Perciò temono e vogliono, soffron e godono, ma

non vedono i cieli, chiuse in tenebre e carcere cieco.

Anzi quando la vita se n'è andata con l'ultima luce,

tuttavia non tutto il male né tutte le malattie fisiche

se nevanno completamente dai miseri: è necessario che

molte cose troppo indurite si sviluppino in strani modi.

Orbene son travagliate dalle pene e pagano i tormenti

dei mali passati: alcune vuote si aprono

sospese ai venti; per altre in un vasto gorgo

il peccato impregnato vien lavato o bruciato dal fuoco:

tutti soffriamo i propri castighi: di lì siam mandati

nell'ampio Elisio ed in pochi otteniamo i campi felici,

finchè un lungo giorno, compiutosi il corso del tempo,

ha tolto la macchia impregnata e lascia puro

il senso celeste ed il fuoco dal semplice soffio.

Tutte queste le chiama il dio, quando han girato la ruota

mille anni, presso il fiume Leteo in gran numero,

perché poi immemori rivedano il mondo di sopra

e di nuovo comincino a voler ritornare nei corpi.

Aveva parlato Anchise ed attira il figlio ed anche la Sibilla

in mezzo a gruppi e tra una folla che grida,

raggiunge un'altura, da cui potesse vedere tutti davanti

in lunga fila e riconoscere i volti dei passanti.

DE ROMANIS NEPOTIBUS (6.756-787)

'Nunc age, Dardaniam prolem quae deinde sequatur

gloria, qui maneant Itala de gente nepotes,

inlustris animas nostrumque in nomen ituras,

expediam dictis, et te tua fata docebo.

ille, vides, pura iuvenis qui nititur hasta,

proxima sorte tenet lucis loca, primus ad auras

aetherias Italo commixtus sanguine surget,

Silvius, Albanum nomen, tua postuma proles,

quem tibi longaevo serum Lavinia coniunx

educet silvis regem regumque parentem,

unde genus Longa nostrum dominabitur Alba.

proximus ille Procas, Troianae gloria gentis,

et Capys et Numitor et qui te nomine reddet

Silvius Aeneas, pariter pietate vel armis

RASSEGNA DEGLI EROI ROMANI (6. 756 - 787)

Orsù adesso la prole dardania e poi quale gloria ne segua,

quali siano i nipoti dalla popolazione italica,

le anime illustri destinate alla nostra gloria,

le spieghierò a parole ed a te rivelerò i tuoidestini.

Quel giovane, vedi, che si appoggia alla pura lancia,

tiene per sorte i luoghi vicinissimi alla luce, per primo sorge

per l'aria celeste, misto di sangue italico,

Silvio, nome albano, tua prole postuma,

che tardi per te vecchio la sposa Lavinia alleva

nei boschi re e padre di re,

da cui la nostra stirpe dominerà Alba Longa.

E' vicino quel Proca, gloria del popolo troiano,

Capi, Numitore e chi ti rinnoverà col nome

Silvio Enea, ugualmente famoso per pietà ed armi,

Page 87: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

egregius, si umquam regnandam acceperit Albam.

qui iuvenes. quantas ostentant, aspice, viris

atque umbrata gerunt civili tempora quercu.

hi tibi Nomentum et Gabios urbemque Fidenam,

hi Collatinas imponent montibus arces,

Pometios Castrumque Inui Bolamque Coramque;

haec tum nomina erunt, nunc sunt sine nomine terrae.

quin et avo comitem sese Mavortius addet

Romulus, Assaraci quem sanguinis Ilia mater

educet. viden, ut geminae stant vertice cristae

et pater ipse suo superum iam signat honore? 6.780

en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma

imperium terris, animos aequabit Olympo,

septemque una sibi muro circumdabit arces,

felix prole virum: qualis Berecyntia mater

invehitur curru Phrygias turrita per urbes

laeta deum partu, centum complexa nepotes,

omnis caelicolas, omnis supera alta tenentis.

se mai riceverà Alba da governare.

Che giovani! Guarda quali forze mostrano!

E portan le tempie adombrate di quercia civica!

Questi ti costruiranno Nomento, Gbi, e la città di Fidene,

questi ergeranno sui monti le rocche collatine,

Pomezia, il castello d'Inuo, Bola e Cora:

Allora questi saranno i nomi, ora son terre senza un nome.

Ancora Romolo, figlio di Marte, si unirà come compagno

al nonno, la madre Ilia della stirpe di Assaraco

lo alleverà. Vedi come le creste s'ergon gemello alla sommità,

e lo stesso padre dei celesti lo segna già del suo onore?

Ecco, figlio, coi suoi auspici quella famosa Roma:

eguaglierà l'impero alle terre, gli animi all'Olimpo,

unica si circonderà le sette rocche di muraglia,

fortunata per stirpe d'eroi: come la madre Berecinzia

turrita è portata sul cocchio per le città frigie,

gioiosa per la nascita di dei, abbracciando cento nipoti,

tutti celesti, tutti occupanti le massime altezze.

DE CAESARE AUGUSTO (6.788-807)

huc geminas nunc flecte acies, hanc aspice gentem 6.788

Romanosque tuos. hic Caesar et omnis Iuli

progenies magnum caeli ventura sub axem.

hic vir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,

Augustus Caesar, divi genus, aurea condet

saecula qui rursus Latio regnata per arva

Saturno quondam, super et Garamantas et Indos

proferet imperium; iacet extra sidera tellus,

extra anni solisque vias, ubi caelifer Atlas

axem umero torquet stellis ardentibus aptum.

huius in adventum iam nunc et Caspia regna

responsis horrent divum et Maeotia tellus,

et septemgemini turbant trepida ostia Nili.

nec vero Alcides tantum telluris obivit,

fixerit aeripedem cervam licet, aut Erymanthi

pacarit nemora et Lernam tremefecerit arcu;

nec qui pampineis victor iuga flectit habenis

Liber, agens celso Nysae de vertice tigris.

et dubitamus adhuc virtutem extendere factis,

aut metus Ausonia prohibet consistere terra?

IL DIVINO CESARE AUGUSTO ( 6.788 -807)

Ora volgi qui i tuoi due occhi: osserva questo popolo,

i tuoi Romani.Qui c'è Cesare e tutta la stirpe

di Iulo, che verrà sotto l'asse del cielo:

Qui c'è l'eroe, questi, che più volte ti senti promesso,

Cesare Augusto, stirpe del dio, che di nuovo sul Lazio

fonderà le età d'oro , per campi un tempo governati

da Saturno, porterà il regno sopra i Garamanti

e gli Indi: il territorio sta fuori degli astri,

fuori dalle vie dell'anno e del sole, dove Atlante, portatore del cielo,

regge sulla spalla l'asse ornato di stelle splendenti.

Già ora per il suo arrivo i regni del Caspio temono

per i responsi degli dei, la terra Meozia

e le trepidanti foci del settemplice Nilo si turbano.

Neppure l'Alcide affrontò tanta terra

anche se trafisse la cerva dagli zoccoli di bronzo e se pacificò

i boschi d'Erimanto e se atterrì Lerna con l'arco:

ma neppure Libero, che vincitore guida le pariglie con briglie

di pampini, spingendo le tigri dall'alta cima di Nisa.

E ancora dubitiamo di aumentare l'eroismo con le azioni

o la paura impedisce di fermarci in terra ausonia?

DE ROMANORUM REGIBUS ATQUE VIRIS

ILLUSTRIBUS (6.808-859)

quis procul ille autem ramis insignis olivae 6.808

sacra ferens? nosco crinis incanaque menta

regis Romani primam qui legibus urbem

fundabit, Curibus parvis et paupere terra

missus in imperium magnum. cui deinde subibit

otia qui rumpet patriae residesque movebit

Tullus in arma viros et iam desueta triumphis

agmina. quem iuxta sequitur iactantior Ancus

nunc quoque iam nimium gaudens popularibus auris.

vis et Tarquinios reges animamque superbam

ultoris Bruti, fascisque videre receptos?

consulis imperium hic primus saevasque securis

accipiet, natosque pater nova bella moventis 6.820

ad poenam pulchra pro libertate vocabit,

I PRIMI RE ED ALTRI EROI ( 6.808 -859)

Ma chi è cului, lontano, illustre per i rami d'olivo

che reca oggetti sacri?Riconosco i capelli el il mento bianco

del re romano, che fonderà l'inizio della città

con le leggi, inviato dala piccola Curi e da povera terra

al grande impero. A lui poi subentrerà Tullo,

che romperà gli ozi della patria e muoverà alle armi

gli uomini pigri e le schiere ormai disabituate

ai trionfi. Vicino lo segue più baldanzoso Anco, ora

già troppo rallegrandosi dei favori popolari:

Vuoi pure vedere i re Tarquini e l'anima fiera

di Bruto vendicatore ed i fasci ripresi?

Costui riceverà il primo potere di console

e le tremende scuri ed il padre chiamerà a morte i figli,

che muovon nuove guerre per la bella libertà,

Page 88: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

infelix, utcumque ferent ea facta minores:

vincet amor patriae laudumque immensa cupido.

quin Decios Drusosque procul saevumque securi

aspice Torquatum et referentem signa Camillum.

illae autem paribus quas fulgere cernis in armis,

concordes animae nunc et dum nocte prementur,

heu quantum inter se bellum, si lumina vitae

attigerint, quantas acies stragemque ciebunt,

aggeribus socer Alpinis atque arce Monoeci

descendens, gener adversis instructus Eois.

ne, pueri, ne tanta animis adsuescite bella

neu patriae validas in viscera vertite viris; allitt

tuque prior, tu parce, genus qui ducis Olympo,

proice tela manu, sanguis meus.-

ille triumphata Capitolia ad alta Corintho

victor aget currum caesis insignis Achivis.

eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas

ipsumque Aeaciden, genus armipotentis Achilli,

ultus avos Troiae templa et temerata Minervae. 6.840

quis te, magne Cato, tacitum aut te, Cosse, relinquat?

quis Gracchi genus aut geminos, duo fulmina belli,

Scipiadas, cladem Libyae, parvoque potentem

Fabricium vel te sulco, Serrane, serentem?

quo fessum rapitis, Fabii? tu Maximus ille es,

unus qui nobis cunctando restituis rem.

excudent alii spirantia mollius aera

credo equidem, vivos ducent de marmore vultus,

orabunt causas melius, caelique meatus

describent radio et surgentia sidera dicent:

tu regere imperio populos, Romane, memento

hae tibi erunt artes, pacique imponere morem,

parcere subiectis et debellare superbos.'

Sic pater Anchises, atque haec mirantibus addit:

'aspice, ut insignis spoliis Marcellus opimis

ingreditur victorque viros supereminet omnis.

hic rem Romanam magno turbante tumultu

sistet eques, sternet Poenos Gallumque rebellem,

tertiaque arma patri suspendet capta Quirino.'

infelice, comunque i posteri riferiranno quei fatti.

Vincerà l'amor di patria e l'immensa voglia di gloria.

Poi osserva lontano i Deci, i Drusi ed il feroce Torquato

con la scure e Camillo che riporta le insegne.

Ma quelle anime, che vedi risplendere con armi uguali,

adesso concordi e finchè sono oppressi dalla notte.

Ahi, quale guerra tra loro se raggiungerano le luci

della vita, quali eserciti e che strage richiameranno,

il suocero discendendo dalle alture alpine e dalla rocca

di Monaco, il genero, armato dall'oriente nemico.

No, ragazzi, non abituatevi a tali guerre nei cuori

e non rivolgete le energiche forze contro il seno della patria;

e tu per primo, t, perdona, che hai il sangue dall'Olimpo,

getta le armi dalla mano, o samgue mio.

Quello, vinta Corinto, condurrà da vincitore il cocchio

all'alto Campidoglio, illustre per gli Achei uccisi.

Egli abbatterà Argo e l'agamennonia Micene,

lo stesso Eacide, stirpe d'Achille potente nell'armi,

vendicando gli avi di Troia ed i templi profanati di Minerva.

Chi lascerebbein silenzio te, grande Catone, o te, Cosso?

Chi la stirpe di Gracco o entrambi gli Scipioni, due fulmini

di guerra, rovina dell Libia o Fabrizio, potente

di povertà, o te, Serrano, che semini nel solco?

Dove mi trascinate, stanco, o Fabi? Sei tu quel Massimo,

che da solo, temporeggiando, rigeneri lo stato?

Altri plasmeranno meglio le statue palpitanti,

lo credo proprio, trarranno dal marmo volti vivi,

tratteranno megli i processi e descriveranno con lo strumento

le strade del cielo e prediranno gli astri nascenti:

tu, Romano, ricordati di guidare i popoli col potere.

Tu avrai queste arti: imporre usanze di pace,

perdonare ai vinti ed abbattere i superbi":

Così il padre Anchise ed aggiunge per quelli che stupivano:

"Osserva come Marcello, glorioso per le ricche spoglie,

avanza e da vincitore supera tutti gli eroi.

Costui, da cavaliere, sistemerà lo stato romano, quando

un grande tumulto sconvolga, vincerà i Puni ed il Gallo ribele,

ed appenderà per terzo al padre Quirino le armi catturate."

DE MARCELLI FATO (6.860-887)

atque hic Aeneas una namque ire videbat 6.860

egregium forma iuvenem et fulgentibus armis,

sed frons laeta parum et deiecto lumina vultu

'quis, pater, ille, virum qui sic comitatur euntem?

filius, anne aliquis magna de stirpe nepotum?

qui strepitus circa comitum. quantum instar in ipso.

sed nox atra caput tristi circumvolat umbra.'

tum pater Anchises lacrimis ingressus obortis:

'o gnate, ingentem luctum ne quaere tuorum;

ostendent terris hunc tantum fata nec ultra

esse sinent. nimium vobis Romana propago

visa potens, superi, propria haec si dona fuissent.

quantos ille virum magnam Mavortis ad urbem

campus aget gemitus. vel quae, Tiberine, videbis

funera, cum tumulum praeterlabere recentem.

nec puer Iliaca quisquam de gente Latinos

in tantum spe tollet avos, nec Romula quondam

ullo se tantum tellus iactabit alumno.

heu pietas, heu prisca fides invictaque bello

IL GIOVANE MARCELLO ( 6. 860 -887)

Ma qui Enea (infatti vedeva insieme procedere

un giovane, bello d'aspetto e splendente nelle armi,

ma poco lieta la fronte, gli occhi col volto abbassato):

"Chi è, padre, colui che accompagna l'eroe che avanza?

Il figlio o qualcuno dei nipoti della grande stirpe?

Che fervore di compagni, attorno! Quanta maestà in lui!

Ma una nera notte attornia il capo di triste ombra".

Allora il padre Anchise, spuntate le lacrime, iniziò:

"O figlio, con chiedere l'enorme luto dei tuoi:

i fatti lo mostreranno soltanto in terra né lasceranno

che resti di più. O celesti, la stirpe romana vi sembrò

troppo potente se questi doni fossero stati suoi.

Quanti gemiti d'eroi provocherà quella piana presso

la grande città di Marte! Quali funerali, o Tevere,

vedrai, quando scorrerai oltre la tomba fresca.

Nessun ragazzo della stirpe di Ilio innalzerà a tanto

per speranza gli avilatini, né la terra di Romolo

si glorierà mai tanto di alcun figlio.

Oh pietà, oh antica fede, destra invincibile

Page 89: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

dextera. non illi se quisquam impune tulisset

obvius armato, seu cum pedes iret in hostem 6.880

seu spumantis equi foderet calcaribus armos.

heu, miserande puer, si qua fata aspera rumpas,

tu Marcellus eris. manibus date lilia plenis

purpureos spargam flores animamque nepotis

his saltem accumulem donis, et fungar inani

munere.' sic tota passim regione vagantur

aeris in campis latis atque omnia lustrant.

in guerra.A lui armato, nessuno si sarebe recato contro

impunemente, sia andando contro il nemico da fante, sia che calcasse

con gli speroni i fianchi di spumeggiante cavallo.

Ohi, ragazzo degno di pianto: se mai rompessi i tuoi fati,

tu resterai marcello. Gettate gigli a piene mani,

che io sparga fiori purpurei e colmi l'anima del nipote

almeno con questi doni e faccia un inutile

regalo". Così camminano qua e là per tutta la regione

in vaste pianure ariose ed osservano tutto.

DE INFERORUM EXITU (6.888-901)

quae postquam Anchises natum per singula duxit 6.888

incenditque animum famae venientis amore,

exim bella viro memorat quae deinde gerenda,

Laurentisque docet populos urbemque Latini,

et quo quemque modo fugiatque feratque laborem.

Sunt geminae Somni portae, quarum altera fertur

cornea, qua veris facilis datur exitus umbris,

altera candenti perfecta nitens elephanto,

sed falsa ad caelum mittunt insomnia Manes.

his ibi tum natum Anchises unaque Sibyllam

prosequitur dictis portaque emittit eburna,

ille viam secat ad navis sociosque revisit.

Tum se ad Caietae recto fert limite portum. 6.900

anchora de prora iacitur; stant litore puppes.

USCITA DAL REGNO DEGLI INFERI( 6. 888-901)

Dopo che Anchise ebbe condotto il figlio per ogni singola parte

ed ebbe incendiato lo spirito di amore della fama in arrivo,

allora ricorda all'eroe le guerre, che son poi da combattere,

illustra i popoli di Laurento e la città di Latino

ed in che modo fugga e sopporti ogni fatica.

Son due le porte del Sonno, di cui una si dice

cornea, da cui è data una facile uscita alle vere ombre:

la seconda, brillante, fatta di splendente avorio,

ma gli spiriti mandano al cielo falzi sogni.

Qui poi Anchise accompagna il figlio insieme con la Sibilla

con queste parole e li lascia dalla porta d'avorio:

egli taglia la via verso le navi e rivede i compagni.

Poi si reca al porto di Gaeta per il litorale diritto.

L'ancora è calata dalla prua: sul lido stanno le poppe.

LIBER VII LIBRO VII DE CAIETA DISCESSU (7.1-9) - DE CIRCAEIS TERRIS (7.10-24)

- DE FLAVO TIBERI (7.25-36) - DE INVOCATIONE AD

MUSAM (7.37-45) - DE REGE LATINO DEORUMQUE

PORTENTIS (7.45-80) - DE FAUNI ORACULIS (7.81-106) - DE

MENSIS CONSUMPTIS (7.107-147) - DE LEGATIONE AD

LATINUM REGEM (7.148-191) - DE LEGATORUM ADITU AD

LATINUM REGEM (7.192-285) - DE IUNONE CUM ALLECTO

(7.286-340) - DE ALLECTO IN TERRAS MISSA (7.341-372) - DE

AMATA REGINA, FURORE INCENSA (7.373-403) - DE TURNO

AD BELLUM INCENSO (7.404-474) - DE SILVIAE CERVO

PRIMOQUE PROELIO (7.475-539) - DE IUNONIS IRA SATIATA

(7.540-571) - DE LATINO REGE IMMOTO (7.572-600) - DE

BELLI PORTIS (7.601-622) - DE LATIO ARMATO (7.623-640) -

DE ITALIAE VIRIS ARMATIS (7.641-802) -

DE VIRGINE CAMILLA (803-817) -

LIBER VIII

DE BELLI INITIIS (8.1-30) - DE DEO TIBERINO (8.31-85) - DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101) - DE

PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183) - DE HERCULE ET CACO (8.184-279) - DE CANTIBUS AD

HERCULIS LAUDES (8.280-306) - DE ANTIQUO LATIO (8.306-369) - DE VENERE ET VULCANO (8.370-406) -

DE VULCANI CAMINIS (8.407-453) - DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE (8.454-519) - DE CYTHEREAE

VENERIS APERTO SIGNO (8.520-553) - DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584) - DE DISCESSU A

PALLANTEO (8.585-607) - DE VULCANI ARMIS (8.608-625) - DE AENEAE CLIPEO (8.626-731)

Page 90: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

LIBER IX

DE TURNO ET IRI, A IUNONE MISSA (9.1-32) - DE RUTULIS IN TEUCRORUM CASTRIS (9.33-76) - DE

TEUCRORUM NAVIBUS IN DIVINAM FORMAM MUTATIS (9.77-125) - DE AUDACIS TURNI FIDUCIA

(9.126-175) - DE EURYALO ET NISO (9.176-223) - DE TEUCRUM DUCTORUM CONSILIO (9.224-313) - DE

NOCTURNA CAEDE (9.314-366) - DE EURYALI ET NISI INTERITU (9.367-449) - DE AENEADUM LUCTU

(9.450-472) - DE EURYALI MATRIS ULULATU (9.473-524) - DE ACRI PUGNA AD TURRIM (9.525-589) - DE

REMULO AB ASCANIO INTERFECTO (9.590-637) - DE APOLLINIS INTERVENTU (9.638-671) - DE

PANDARO ET BITIA (9.672-755) - DE TURNI CAEDE IN TEUCRORUM CASTRIS (9.756-777) - DE TURNO A

TEUCRORUM CASTRIS FUGATO (9.778-818)

LIBER X

DE IOVIS CONCILIO (10.1-117) - DE AENEADUM LEGIONE DENUO OBSESSA (10.118-145) - DE ETRUSCIS

SOCIIS (10.146-214) - DE NYMPHARUM NUNTIO AD AENEAN (10.215-259) - DE AENEAE REDITU AD SUOS

(10.260-307) - DE PROELIO CUM RUTULIS (10.308-361) - DE PALLANTIS VIRTUTE (10.362-438) - DE

PALLANTIS INTERITU (10.439-509) - DE AENEAE IRA IN TURNUM (10.510-605) - DE IOVE ET IUNONE

(10.606-635) - DE TURNO A SORORE CUM DOLO DECEPTO (10.636-688) - DE MEZENTII INTERVENTU

(10.689-754) - DE AENEAE PUGNA CUM MEZENTIO (10.755-790) - DE LAUSI INTERITU (10.791-832) - DE

MEZENTIO AB AENEA NECATO (10.833-908)

LIBER XI

DE AENEA VICTORE (11.1-58) - DE SUPREMO VALE (11.59-99) - DE ORATORIBUS VENIAM ROGANTIBUS

(11.100-138) - DE EVANDRI DOLORE GEMITUQUE (11.139-182) - DE EXSEQUIIS TEUCRORUM

RUTULORUMQUE (11.183-224) - DE LATINI REGIS CONCILIO (11.225-295) - DE LATINI REGIS PROPOSITO

(11.296-335) - DE DRANCIS IMPETU (11.336-375) - DE TURNI VIOLENTO RESPONSO (11.376-444) - DE

AENEAE ADVENTU (11.445-497) - DE TURNO ET CAMILLA (11.498-596) - DE EQUITUM PUGNA (11.597-

647) - DE CAMILLAE REBUS GESTIS (11.648-724) - DE TARCONTIS VIRTUTE (11.725-758) - DE CAMILLA

AB ARRUNTE VULNERATA (11.759-804) - DE CAMILLAE MORTE (11.805-835) - DE DIANAE ULTIONE

(11.836-867) - DE LATINIS FUGATIS (11.868-895) - DE AENEA ET TURNO (11.896-915) -

LIBER XII

DE TURNO ET REGE LATINO (12.1-53) - DE REGINA AMATA ET TURNO (12.54-80) - DE TURNI ARMIS

(12.81-112) - DE CAMPO AD CERTAMEN PARATO (12.113-133) - DE IUNONE ET IUTURNA (12.134-160) - DE

FOEDERE PACTO (12.161-215) - DE IUTURNAE INTERVENTU CONTRA FOEDUS (12.216-243) - DE PUGNA

RENOVATA (12.244-323) - DE TURNI REBUS GESTIS (12.324-383) - DE AENEA A VENERE MATRE

SANATO (12.383-440) - DE AENEAE REDITU (12.441-467) - DE IUTURNAE DOLO (12.468-499) - DE AENEAE

ET TURNI CAEDIBUS (12.500-553) - DE URBE OBSESSA (12.554-592) - DE REGINAE AMATAE

VOLUNTARIA MORTE (12.593-649) - DE SACIS NUNTIO (12.650-680) - DE AENEAE ET TURNI SINGULARI

CERTAMINE (12.681-726) - DE TURNI FUGA (12.727-790) - DE IUNONE PACATA (12.791-842) - DE

IUTURNAE LUCTU (12.843-886) - DE TURNI MORTE (12.887-952)

LIBER VII

DE CAIETA DISCESSU (7.1-9) - DE CIRCAEIS TERRIS (7.10-24) - DE FLAVO TIBERI (7.25-36) - DE

INVOCATIONE AD MUSAM (7.37-45) - DE REGE LATINO DEORUMQUE PORTENTIS (7.45-80) - DE FAUNI

ORACULIS (7.81-106) - DE MENSIS CONSUMPTIS (7.107-147) - DE LEGATIONE AD LATINUM REGEM

(7.148-191) - DE LEGATORUM ADITU AD LATINUM REGEM (7.192-285) - DE IUNONE CUM ALLECTO

(7.286-340) - DE ALLECTO IN TERRAS MISSA (7.341-772) - DE AMATA REGINA, FURORE INCENSA (7.373-

403) - DE TURNO AD BELLUM INCENSO (7.404-474) - DE SILVIAE CERVO PRIMOQUE PROELIO (7.475-

539) - DE IUNONIS IRA SATIATA (7.540-571) - DE LATINO REGE IMMOTO (7.572-600) - DE BELLI PORTIS

(7.601-622) - DE LATIO ARMATO (7.623-640) - DE ITALIAE VIRIS ARMATIS (7.641-803) -

DE VIRGINE CAMILLA (803-817) -

DE CAIETA DISCESSU (7.1-9)

Tu quoque litoribus nostris, Aeneia nutrix, 7.1

aeternam moriens famam, Caieta, dedisti;

et nunc servat honos sedem tuus, ossaque nomen

Hesperia in magna, si qua est ea gloria, signat.

At pius exsequiis Aeneas rite solutis,

Page 91: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

aggere composito tumuli, postquam alta quierunt

aequora, tendit iter velis portumque relinquit.

aspirant aurae in noctem nec candida cursus

luna negat, splendet tremulo sub lumine pontus.

DE CIRCAEIS TERRIS (7.10-24)

proxima Circaeae raduntur litora terrae, 7.10

dives inaccessos ubi Solis filia lucos

adsiduo resonat cantu, tectisque superbis

urit odoratam nocturna in lumina cedrum

arguto tenuis percurrens pectine telas.

hinc exaudiri gemitus iraeque leonum 15

vincla recusantum et sera sub nocte rudentum,

saetigerique sues atque in praesepibus ursi

saevire ac formae magnorum ululare luporum,

quos hominum ex facie dea saeva potentibus herbis

induerat Circe in vultus ac terga ferarum. 20

quae ne monstra pii paterentur talia Troes

delati in portus neu litora dira subirent,

Neptunus ventis implevit vela secundis,

atque fugam dedit et praeter vada fervida vexit.

DE FLAVO TIBERI (7.25-36)

Iamque rubescebat radiis mare et aethere ab alto 7.25

Aurora in roseis fulgebat lutea bigis,

cum venti posuere omnisque repente resedit

flatus, et in lento luctantur marmore tonsae.

atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucum

prospicit. hunc inter fluvio Tiberinus amoeno 30

verticibus rapidis et multa flavus harena

in mare prorumpit. variae circumque supraque

adsuetae ripis volucres et fluminis alveo

aethera mulcebant cantu lucoque volabant.

flectere iter sociis terraeque advertere proras 35

imperat et laetus fluvio succedit opaco.

DE INVOCATIONE AD MUSAM (7.37-45)

Nunc age, qui reges, Erato, quae tempora, rerum 7.37

quis Latio antiquo fuerit status, advena classem

cum primum Ausoniis exercitus appulit oris,

expediam, et primae revocabo exordia pugnae. 40

tu vatem, tu, diva, mone. dicam horrida bella,

dicam acies actosque animis in funera reges,

Tyrrhenamque manum totamque sub arma coactam

Hesperiam. maior rerum mihi nascitur ordo,

maius opus moveo.

DE REGE LATINO DEORUMQUE PORTENTIS

(7.45-80)

Rex arva Latinus et urbes 7.45

Page 92: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

iam senior longa placidas in pace regebat.

hunc Fauno et nympha genitum Laurente Marica

accipimus; Fauno Picus pater, isque parentem

te, Saturne, refert, tu sanguinis ultimus auctor.

filius huic fato divum prolesque virilis 50

nulla fuit, primaque oriens erepta iuventa est.

sola domum et tantas servabat filia sedes

iam matura viro, iam plenis nubilis annis.

multi illam magno e Latio totaque petebant

Ausonia; petit ante alios pulcherrimus omnis 55

Turnus, avis atavisque potens, quem regia coniunx

adiungi generum miro properabat amore;

sed variis portenta deum terroribus obstant.

laurus erat tecti medio in penetralibus altis

sacra comam multosque metu servata per annos, 7.60

quam pater inventam, primas cum conderet arces,

ipse ferebatur Phoebo sacrasse Latinus,

Laurentisque ab ea nomen posuisse colonis.

huius apes summum densae mirabile dictu

stridore ingenti liquidum trans aethera vectae 65

obsedere apicem, et pedibus per mutua nexis

examen subitum ramo frondente pependit.

continuo vates 'externum cernimus' inquit

'adventare virum et partis petere agmen easdem

partibus ex isdem et summa dominarier arce.' 70

praeterea, castis adolet dum altaria taedis,

et iuxta genitorem astat Lavinia virgo,

visa nefas longis comprendere crinibus ignem

atque omnem ornatum flamma crepitante cremari,

regalisque accensa comas, accensa coronam 75

insignem gemmis; tum fumida lumine fulvo

involvi ac totis Volcanum spargere tectis.

id vero horrendum ac visu mirabile ferri:

namque fore inlustrem fama fatisque canebant

ipsam, sed populo magnum portendere bellum. 7.80

DE FAUNI ORACULIS (7.81-106)

At rex sollicitus monstris oracula Fauni, 7.81

fatidici genitoris, adit lucosque sub alta

consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro

fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim.

hinc Italae gentes omnisque Oenotria tellus 85

in dubiis responsa petunt; huc dona sacerdos

cum tulit et caesarum ovium sub nocte silenti

pellibus incubuit stratis somnosque petivit,

multa modis simulacra videt volitantia miris

et varias audit voces fruiturque deorum 90

conloquio atque imis Acheronta adfatur Avernis.

hic et tum pater ipse petens responsa Latinus

centum lanigeras mactabat rite bidentis,

atque harum effultus tergo stratisque iacebat

velleribus: subita ex alto vox reddita luco est: 95

'ne pete conubiis natam sociare Latinis,

o mea progenies, thalamis neu crede paratis;

externi venient generi, qui sanguine nostrum

nomen in astra ferant, quorumque a stirpe nepotes

omnia sub pedibus, qua sol utrumque recurrens 100

Page 93: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

aspicit Oceanum, vertique regique videbunt.'

haec responsa patris Fauni monitusque silenti

nocte datos non ipse suo premit ore Latinus,

sed circum late volitans iam Fama per urbes

Ausonias tulerat, cum Laomedontia pubes 105

gramineo ripae religavit ab aggere classem.

DE MENSIS CONSUMPTIS (7.107-147)

Aeneas primique duces et pulcher Iulus 7.107

corpora sub ramis deponunt arboris altae,

instituuntque dapes et adorea liba per herbam

subiciunt epulis (sic Iuppiter ipse monebat ) 110

et Cereale solum pomis agrestibus augent.

consumptis hic forte aliis, ut vertere morsus

exiguam in Cererem penuria adegit edendi,

et violare manu malisque audacibus orbem

fatalis crusti patulis nec parcere quadris: 115

'heus, etiam mensas consumimus?' inquit Iulus,

nec plura, adludens. ea vox audita laborum

prima tulit finem, primamque loquentis ab ore

eripuit pater ac stupefactus numine pressit.

continuo 'salve fatis mihi debita tellus 7.120

vosque' ait 'o fidi Troiae salvete penates:

hic domus, haec patria est. genitor mihi talia namque

nunc repeto Anchises fatorum arcana reliquit:

"cum te, nate, fames ignota ad litora vectum

accisis coget dapibus consumere mensas,

tum sperare domos defessus, ibique memento

prima locare manu molirique aggere tecta."

haec erat illa fames, haec nos suprema manebat

exitiis positura modum.

quare agite et primo laeti cum lumine solis 130

quae loca, quive habeant homines, ubi moenia gentis,

vestigemus et a portu diversa petamus.

nunc pateras libate Iovi precibusque vocate

Anchisen genitorem, et vina reponite mensis.'

Sic deinde effatus frondenti tempora ramo

implicat et geniumque loci primamque deorum

Tellurem Nymphasque et adhuc ignota precatur

flumina, tum Noctem Noctisque orientia signa

Idaeumque Iovem Phrygiamque ex ordine matrem

invocat, et duplicis caeloque Ereboque parentis. 7.140

hic pater omnipotens ter caelo clarus ab alto

intonuit, radiisque ardentem lucis et auro

ipse manu quatiens ostendit ab aethere nubem.

diditur hic subito Troiana per agmina rumor

advenisse diem quo debita moenia condant. 145

certatim instaurant epulas atque omine magno

crateras laeti statuunt et vina coronant.

DE LEGATIONE AD LATINUM REGEM

(7.148-191)

Postera cum prima lustrabat lampade terras 7.148

orta dies, urbem et finis et litora gentis

Page 94: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

diversi explorant: haec fontis stagna Numici, 150

hunc Thybrim fluvium, hic fortis habitare Latinos.

tum satus Anchisa delectos ordine ab omni

centum oratores augusta ad moenia regis

ire iubet, ramis velatos Palladis omnis,

donaque ferre viro pacemque exposcere Teucris.

haud mora, festinant iussi rapidisque feruntur

passibus. ipse humili designat moenia fossa

moliturque locum, primasque in litore sedes

castrorum in morem pinnis atque aggere cingit. 7.159

iamque iter emensi turris ac tecta Latinorum ipermetr.

ardua cernebant iuvenes muroque subibant.

ante urbem pueri et primaevo flore iuventus

exercentur equis domitantque in pulvere currus,

aut acris tendunt arcus aut lenta lacertis

spicula contorquent, cursuque ictuque lacessunt: 165

cum praevectus equo longaevi regis ad auris

nuntius ingentis ignota in veste reportat

advenisse viros. ille intra tecta vocari

imperat et solio medius consedit avito.

Tectum augustum, ingens, centum sublime columnis 5spo

urbe fuit summa, Laurentis regia Pici,

horrendum silvis et religione parentum.

hic sceptra accipere et primos attollere fascis

regibus omen erat; hoc illis curia templum,

hae sacris sedes epulis; hic ariete caeso 175

perpetuis soliti patres considere mensis.

quin etiam veterum effigies ex ordine avorum

antiqua e cedro, Italusque paterque Sabinus

vitisator curvam servans sub imagine falcem,

Saturnusque senex Ianique bifrontis imago 7.180

vestibulo astabant, aliique ab origine reges,

Martiaque ob patriam pugnando vulnera passi.

multaque praeterea sacris in postibus arma,

captivi pendent currus curvaeque secures

et cristae capitum et portarum ingentia claustra 185

spiculaque clipeique ereptaque rostra carinis.

ipse Quirinali lituo parvaque sedebat

succinctus trabea laevaque ancile gerebat

Picus, equum domitor, quem capta cupidine coniunx

aurea percussum virga versumque venenis 190

fecit avem Circe sparsitque coloribus alas.

DE LEGATORUM ADITU AD LATINUM REGEM

(7.192-285)

Tali intus templo divum patriaque Latinus 7.192

sede sedens Teucros ad sese in tecta vocavit,

atque haec ingressis placido prior edidit ore:

'dicite, Dardanidae neque enim nescimus et urbem 195

et genus, auditique advertitis aequore cursum,

quid petitis? quae causa rates aut cuius egentis

litus ad Ausonium tot per vada caerula vexit?

sive errore viae seu tempestatibus acti,

qualia multa mari nautae patiuntur in alto, 7.200

fluminis intrastis ripas portuque sedetis,

ne fugite hospitium, neve ignorate Latinos

Saturni gentem haud vinclo nec legibus aequam,

sponte sua veterisque dei se more tenentem.

atque equidem memini (fama est obscurior annis) 205

Page 95: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Auruncos ita ferre senes, his ortus ut agris

Dardanus Idaeas Phrygiae penetrarit ad urbes

Threiciamque Samum, quae nunc Samothracia fertur.

hinc illum Corythi Tyrrhena ab sede profectum

aurea nunc solio stellantis regia caeli 210

accipit et numerum divorum altaribus auget.'

Dixerat, et dicta Ilioneus sic voce secutus:

'rex, genus egregium Fauni, nec fluctibus actos

atra subegit hiems vestris succedere terris,

nec sidus regione viae litusve fefellit: 215

consilio hanc omnes animisque volentibus urbem

adferimur pulsi regnis, quae maxima quondam

extremo veniens sol aspiciebat Olympo.

ab Iove principium generis, Iove Dardana pubes

gaudet avo, rex ipse Iovis de gente suprema: 7.220

Troius Aeneas tua nos ad limina misit.

quanta per Idaeos saevis effusa Mycenis

tempestas ierit campos, quibus actus uterque

Europae atque Asiae fatis concurrerit orbis,

audiit et si quem tellus extrema refuso 225

summovet Oceano et si quem extenta plagarum

quattuor in medio dirimit plaga solis iniqui.

diluvio ex illo tot vasta per aequora vecti

dis sedem exiguam patriis litusque rogamus

innocuum et cunctis undamque auramque patentem. 230

non erimus regno indecores, nec vestra feretur

fama levis tantique abolescet gratia facti,

nec Troiam Ausonios gremio excepisse pigebit.

fata per Aeneae iuro dextramque potentem,

sive fide seu quis bello est expertus et armis: 235

multi nos populi, multae ne temne, quod ultro

praeferimus manibus vittas ac verba precantia

et petiere sibi et voluere adiungere gentes;

sed nos fata deum vestras exquirere terras

imperiis egere suis. hinc Dardanus ortus, 7.240

huc repetit iussisque ingentibus urget Apollo

Tyrrhenum ad Thybrim et fontis vada sacra Numici.

dat tibi praeterea fortunae parva prioris

munera, reliquias Troia ex ardente receptas.

hoc pater Anchises auro libabat ad aras, 245

hoc Priami gestamen erat cum iura vocatis

more daret populis, sceptrumque sacerque tiaras

Iliadumque labor vestes.'

Talibus Ilionei dictis defixa Latinus

obtutu tenet ora soloque immobilis haeret, 250

intentos volvens oculos. nec purpura regem

picta movet nec sceptra movent Priameia tantum

quantum in conubio natae thalamoque moratur,

et veteris Fauni volvit sub pectore sortem:

hunc illum fatis externa ab sede profectum 255

portendi generum paribusque in regna vocari

auspiciis, huic progeniem virtute futuram

egregiam et totum quae viribus occupet orbem.

tandem laetus ait: 'di nostra incepta secundent

auguriumque suum. dabitur, Troiane, quod optas. 7.260

munera nec sperno: non vobis rege Latino

divitis uber agri Troiaeve opulentia deerit.

ipse modo Aeneas, nostri si tanta cupido est,

si iungi hospitio properat sociusque vocari,

adveniat, vultus neve exhorrescat amicos: 265

pars mihi pacis erit dextram tetigisse tyranni.

vos contra regi mea nunc mandata referte:

Page 96: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

est mihi nata, viro gentis quam iungere nostrae

non patrio ex adyto sortes, non plurima caelo

monstra sinunt; generos externis adfore ab oris, 270

hoc Latio restare canunt, qui sanguine nostrum

nomen in astra ferant. hunc illum poscere fata

et reor et, si quid veri mens augurat, opto.'

haec effatus equos numero pater eligit omni

(stabant ter centum nitidi in praesepibus altis; ) 275

omnibus extemplo Teucris iubet ordine duci

instratos ostro alipedes pictisque tapetis

aurea pectoribus demissa monilia pendent,

tecti auro fulvum mandunt sub dentibus aurum,

absenti Aeneae currum geminosque iugalis 7.280

semine ab aetherio spirantis naribus ignem,

illorum de gente patri quos daedala Circe

supposita de matre nothos furata creavit.

talibus Aeneadae donis dictisque Latini

sublimes in equis redeunt pacemque reportant. 285

DE IUNONE CUM ALLECTO (7.286-340)

Ecce autem Inachiis sese referebat ab Argis 6.286

saeva Iovis coniunx aurasque invecta tenebat,

et laetum Aenean classemque ex aethere longe

Dardaniam Siculo prospexit ab usque Pachyno.

moliri iam tecta videt, iam fidere terrae, 290

deseruisse rates: stetit acri fixa dolore.

tum quassans caput haec effundit pectore dicta:

'heu stirpem invisam et fatis contraria nostris

fata Phrygum. num Sigeis occumbere campis,

num capti potuere capi? num incensa cremavit 295

Troia viros? medias acies mediosque per ignis

invenere viam. at, credo, mea numina tandem

fessa iacent, odiis aut exsaturata quievi.

quin etiam patria excussos infesta per undas

ausa sequi et profugis toto me opponere ponto. 7.300

absumptae in Teucros vires caelique marisque.

quid Syrtes aut Scylla mihi, quid vasta Charybdis

profuit? optato conduntur Thybridis alveo

securi pelagi atque mei. Mars perdere gentem

immanem Lapithum valuit, concessit in iras 305

ipse deum antiquam genitor Calydona Dianae,

quod scelus aut Lapithis tantum aut Calydone merente?

ast ego, magna Iovis coniunx, nil linquere inausum

quae potui infelix, quae memet in omnia verti,

vincor ab Aenea. quod si mea numina non sunt 310

magna satis, dubitem haud equidem implorare quod

usquam est:

flectere si nequeo superos, Acheronta movebo.

non dabitur regnis, esto, prohibere Latinis,

atque immota manet fatis Lavinia coniunx:

at trahere atque moras tantis licet addere rebus, 315

at licet amborum populos exscindere regum.

hac gener atque socer coeant mercede suorum:

sanguine Troiano et Rutulo dotabere, virgo,

et Bellona manet te pronuba. nec face tantum

Cisseis praegnas ignis enixa iugalis; 7.320

quin idem Veneri partus suus et Paris alter,

Page 97: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

funestaeque iterum recidiva in Pergama taedae.'

Haec ubi dicta dedit, terras horrenda petivit;

luctificam Allecto dirarum ab sede dearum

infernisque ciet tenebris, cui tristia bella 325

iraeque insidiaeque et crimina noxia cordi.

odit et ipse pater Pluton, odere sorores

Tartareae monstrum: tot sese vertit in ora,

tam saevae facies, tot pullulat atra colubris.

quam Iuno his acuit verbis ac talia fatur: 330

'hunc mihi da proprium, virgo sata Nocte, laborem,

hanc operam, ne noster honos infractave cedat

fama loco, neu conubiis ambire Latinum

Aeneadae possint Italosve obsidere finis.

tu potes unanimos armare in proelia fratres 335

atque odiis versare domos, tu verbera tectis

funereasque inferre faces, tibi nomina mille,

mille nocendi artes. fecundum concute pectus,

dissice compositam pacem, sere crimina belli;

arma velit poscatque simul rapiatque iuventus.' 340

DE ALLECTO IN TERRAS MISSA (7.341-372)

Exim Gorgoneis Allecto infecta venenis 7.341

principio Latium et Laurentis tecta tyranni

celsa petit, tacitumque obsedit limen Amatae,

quam super adventu Teucrum Turnique hymenaeis

femineae ardentem curaeque iraeque coquebant. 345

huic dea caeruleis unum de crinibus anguem

conicit, inque sinum praecordia ad intima subdit,

quo furibunda domum monstro permisceat omnem.

ille inter vestis et levia pectora lapsus

volvitur attactu nullo, fallitque furentem 350

vipeream inspirans animam; fit tortile collo

aurum ingens coluber, fit longae taenia vittae

innectitque comas et membris lubricus errat.

ac dum prima lues udo sublapsa veneno

pertemptat sensus atque ossibus implicat ignem 355

necdum animus toto percepit pectore flammam,

mollius et solito matrum de more locuta est,

multa super natae lacrimans Phrygiisque hymenaeis:

'exsulibusne datur ducenda Lavinia Teucris,

o genitor, nec te miseret nataeque tuique? 7.360

nec matris miseret, quam primo Aquilone relinquet

perfidus alta petens abducta virgine praedo?

at non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor,

Ledaeamque Helenam Troianas vexit ad urbes?

quid tua sancta fides? quid cura antiqua tuorum 365

et consanguineo totiens data dextera Turno?

si gener externa petitur de gente Latinis,

idque sedet, Faunique premunt te iussa parentis,

omnem equidem sceptris terram quae libera nostris

dissidet externam reor et sic dicere divos. 370

et Turno, si prima domus repetatur origo,

Inachus Acrisiusque patres mediaeque Mycenae.'

DE AMATA REGINA, FURORE INCENSA (7.373-403)

Page 98: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

His ubi nequiquam dictis experta Latinum 7.373

contra stare videt, penitusque in viscera lapsum

serpentis furiale malum totamque pererrat, 375

tum vero infelix ingentibus excita monstris

immensam sine more furit lymphata per urbem.

ceu quondam torto volitans sub verbere turbo,

quem pueri magno in gyro vacua atria circum

intenti ludo exercent - ille actus habena 7.380

curvatis fertur spatiis; stupet inscia supra

impubesque manus mirata volubile buxum;

dant animos plagae: non cursu segnior illo

per medias urbes agitur populosque ferocis.

quin etiam in silvas simulato numine Bacchi 385

maius adorta nefas maioremque orsa furorem

evolat et natam frondosis montibus abdit,

quo thalamum eripiat Teucris taedasque moretur,

euhoe Bacche fremens, solum te virgine dignum

vociferans: etenim mollis tibi sumere thyrsos, 390

te lustrare choro, sacrum tibi pascere crinem.

fama volat, furiisque accensas pectore matres

idem omnis simul ardor agit nova quaerere tecta.

deseruere domos, ventis dant colla comasque;

ast aliae tremulis ululatibus aethera complent 395

pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas.

ipsa inter medias flagrantem fervida pinum

sustinet ac natae Turnique canit hymenaeos

sanguineam torquens aciem, torvumque repente

clamat: 'io matres, audite, ubi quaeque, Latinae: 7.400

si qua piis animis manet infelicis Amatae

gratia, si iuris materni cura remordet,

solvite crinalis vittas, capite orgia mecum.'

DE TURNO AD BELLUM INCENSO (7.404-474)

talem inter silvas, inter deserta ferarum

reginam Allecto stimulis agit undique Bacchi. 405

Postquam visa satis primos acuisse furores

consiliumque omnemque domum vertisse Latini,

protinus hinc fuscis tristis dea tollitur alis

audacis Rutuli ad muros, quam dicitur urbem

Acrisioneis Danae fundasse colonis 410

praecipiti delata Noto. locus Ardea quondam

dictus avis, et nunc magnum manet Ardea nomen,

sed fortuna fuit. tectis hic Turnus in altis

iam mediam nigra carpebat nocte quietem.

Allecto torvam faciem et furialia membra 415

exuit, in vultus sese transformat anilis

et frontem obscenam rugis arat, induit albos

cum vitta crinis, tum ramum innectit olivae;

fit Calybe Iunonis anus templique sacerdos,

et iuveni ante oculos his se cum vocibus offert: 7.420

'Turne, tot in cassum fusos patiere labores,

et tua Dardaniis transcribi sceptra colonis?

rex tibi coniugium et quaesitas sanguine dotes

abnegat, externusque in regnum quaeritur heres.

i nunc, ingratis offer te, inrise, periclis; 425

Tyrrhenas, i, sterne acies, tege pace Latinos.

haec adeo tibi me, placida cum nocte iaceres,

ipsa palam fari omnipotens Saturnia iussit.

Page 99: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

quare age et armari pubem portisque moveri

laetus in arma para, et Phrygios qui flumine pulchro 430

consedere duces pictasque exure carinas.

caelestum vis magna iubet. rex ipse Latinus,

ni dare coniugium et dicto parere fatetur,

sentiat et tandem Turnum experiatur in armis.'

Hic iuvenis vatem inridens sic orsa vicissim 435

ore refert: 'classis invectas Thybridis undam

non, ut rere, meas effugit nuntius auris;

ne tantos mihi finge metus. nec regia Iuno

immemor est nostri.

sed te victa situ verique effeta senectus, 7.440

o mater, curis nequiquam exercet, et arma

regum inter falsa vatem formidine ludit.

cura tibi divum effigies et templa tueri;

bella viri pacemque gerent quis bella gerenda.'

Talibus Allecto dictis exarsit in iras. 445

at iuveni oranti subitus tremor occupat artus,

deriguere oculi: tot Erinys sibilat hydris

tantaque se facies aperit; tum flammea torquens

lumina cunctantem et quaerentem dicere plura

reppulit, et geminos erexit crinibus anguis, 450

verberaque insonuit rabidoque haec addidit ore:

'en ego victa situ, quam veri effeta senectus

arma inter regum falsa formidine ludit.

respice ad haec: adsum dirarum ab sede sororum,

bella manu letumque gero.' 455

sic effata facem iuveni coniecit et atro

lumine fumantis fixit sub pectore taedas.

olli somnum ingens rumpit pavor, ossaque et artus

perfundit toto proruptus corpore sudor.

arma amens fremit, arma toro tectisque requirit; 7.460

saevit amor ferri et scelerata insania belli,

ira super: magno veluti cum flamma sonore

virgea suggeritur costis undantis aeni

exsultantque aestu latices, furit intus aquai

fumidus atque alte spumis exuberat amnis, 465

nec iam se capit unda, volat vapor ater ad auras.

ergo iter ad regem polluta pace Latinum

indicit primis iuvenum et iubet arma parari,

tutari Italiam, detrudere finibus hostem;

se satis ambobus Teucrisque venire Latinisque. 470

haec ubi dicta dedit divosque in vota vocavit,

certatim sese Rutuli exhortantur in arma.

hunc decus egregium formae movet atque iuventae,

hunc atavi reges, hunc claris dextera factis.

DE SILVIAE CERVO PRIMOQUE PROELIO

(7.475-539)

Dum Turnus Rutulos animis audacibus implet, 7.475

Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis,

arte nova, speculata locum, quo litore pulcher

insidiis cursuque feras agitabat Iulus.

hic subitam canibus rabiem Cocytia virgo

obicit et noto naris contingit odore, 7.480

ut cervum ardentes agerent; quae prima laborum

causa fuit belloque animos accendit agrestis.

cervus erat forma praestanti et cornibus ingens,

Page 100: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Tyrrhidae pueri quem matris ab ubere raptum

nutribant Tyrrhusque pater, cui regia parent 485

armenta et late custodia credita campi.

adsuetum imperiis soror omni Silvia cura

mollibus intexens ornabat cornua sertis,

pectebatque ferum puroque in fonte lavabat.

ille manum patiens mensaeque adsuetus erili 490

errabat silvis rursusque ad limina nota

ipse domum sera quamvis se nocte ferebat.

hunc procul errantem rabidae venantis Iuli

commovere canes, fluvio cum forte secundo

deflueret ripaque aestus viridante levaret. 495

ipse etiam eximiae laudis succensus amore

Ascanius curvo derexit spicula cornu;

nec dextrae erranti deus afuit, actaque multo

perque uterum sonitu perque ilia venit harundo.

saucius at quadripes nota intra tecta refugit 7.500

successitque gemens stabulis, questuque cruentus

atque imploranti similis tectum omne replebat.

Silvia prima soror palmis percussa lacertos

auxilium vocat et duros conclamat agrestis.

olli (pestis enim tacitis latet aspera silvis) 505

improvisi adsunt, hic torre armatus obusto,

stipitis hic gravidi nodis; quod cuique repertum

rimanti telum ira facit. vocat agmina Tyrrhus,

quadrifidam quercum cuneis ut forte coactis

scindebat rapta spirans immane securi. 510

At saeva e speculis tempus dea nacta nocendi

ardua tecta petit stabuli et de culmine summo

pastorale canit signum cornuque recurvo

Tartaream intendit vocem, qua protinus omne

contremuit nemus et silvae insonuere profundae; onomat

audiit et Triviae longe lacus, audiit amnis

sulpurea Nar albus aqua fontesque Velini,

et trepidae matres pressere ad pectora natos.

tum vero ad vocem celeres, qua bucina signum

dira dedit, raptis concurrunt undique telis 7.520

indomiti agricolae, nec non et Troia pubes

Ascanio auxilium castris effundit apertis.

derexere acies. non iam certamine agresti

stipitibus duris agitur sudibusve praeustis,

sed ferro ancipiti decernunt atraque late 525

horrescit strictis seges ensibus, aeraque fulgent

sole lacessita et lucem sub nubila iactant:

fluctus uti primo coepit cum albescere vento,

paulatim sese tollit mare et altius undas

erigit, inde imo consurgit ad aethera fundo. 530

hic iuvenis primam ante aciem stridente sagitta,

natorum Tyrrhi fuerat qui maximus, Almo,

sternitur; haesit enim sub gutture vulnus et udae

vocis iter tenuemque inclusit sanguine vitam.

corpora multa virum circa seniorque Galaesus, 535

dum paci medium se offert, iustissimus unus

qui fuit Ausoniisque olim ditissimus arvis:

quinque greges illi balantum, quina redibant

armenta, et terram centum vertebat aratris.

DE IUNONIS IRA SATIATA (7.540-571)

Page 101: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Atque ea per campos aequo dum Marte geruntur, 7.540

promissi dea facta potens, ubi sanguine bellum

imbuit et primae commisit funera pugnae,

deserit Hesperiam et caeli conversa per auras

Iunonem victrix adfatur voce superba:

'en, perfecta tibi bello discordia tristi; 545

dic in amicitiam coeant et foedera iungant.

quandoquidem Ausonio respersi sanguine Teucros,

hoc etiam his addam, tua si mihi certa voluntas:

finitimas in bella feram rumoribus urbes,

accendamque animos insani Martis amore 550

undique ut auxilio veniant; spargam arma per agros.'

tum contra Iuno: 'terrorum et fraudis abunde est:

stant belli causae, pugnatur comminus armis,

quae fors prima dedit, sanguis novus imbuit arma.

talia coniugia et talis celebrent hymenaeos 555

egregium Veneris genus et rex ipse Latinus.

te super aetherias errare licentius auras

haud pater ille velit, summi regnator Olympi.

cede locis. ego, si qua super fortuna laborum est,

ipsa regam.' talis dederat Saturnia voces; 7.560

illa autem attollit stridentis anguibus alas

Cocytique petit sedem supera ardua linquens.

est locus Italiae medio sub montibus altis,

nobilis et fama multis memoratus in oris,

Amsancti valles; densis hunc frondibus atrum 565

urget utrimque latus nemoris, medioque fragosus

dat sonitum saxis et torto vertice torrens.

hic specus horrendum et saevi spiracula Ditis

monstrantur, ruptoque ingens Acheronte vorago

pestiferas aperit fauces, quis condita Erinys, 570

invisum numen, terras caelumque levabat.

DE LATINO REGE IMMOTO (7.572-600)

Nec minus interea extremam Saturnia bello 7.572

imponit regina manum. ruit omnis in urbem

pastorum ex acie numerus, caesosque reportant

Almonem puerum foedatique ora Galaesi, 575

implorantque deos obtestanturque Latinum.

Turnus adest medioque in crimine caedis et igni

terrorem ingeminat: Teucros in regna vocari,

stirpem admisceri Phrygiam, se limine pelli.

tum quorum attonitae Baccho nemora avia matres 7.580

insultant thiasis (neque enim leve nomen Amatae )

undique collecti coeunt Martemque fatigant.

ilicet infandum cuncti contra omina bellum,

contra fata deum perverso numine poscunt.

certatim regis circumstant tecta Latini; 585

ille velut pelago rupes immota resistit,

ut pelagi rupes magno veniente fragore,

quae sese multis circum latrantibus undis

mole tenet; scopuli nequiquam et spumea circum

saxa fremunt laterique inlisa refunditur alga. 590

verum ubi nulla datur caecum exsuperare potestas

consilium, et saevae nutu Iunonis eunt res,

multa deos aurasque pater testatus inanis

'frangimur heu fatis' inquit 'ferimurque procella.

ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas, 595

Page 102: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

o miseri. te, Turne, nefas, te triste manebit

supplicium, votisque deos venerabere seris.

nam mihi parta quies, omnisque in limine portus

funere felici spolior.' nec plura locutus

saepsit se tectis rerumque reliquit habenas. 7.600

DE BELLI PORTIS (7.601-622)

Mos erat Hesperio in Latio, quem protinus urbes 7.601

Albanae coluere sacrum, nunc maxima rerum

Roma colit, cum prima movent in proelia Martem,

sive Getis inferre manu lacrimabile bellum

Hyrcanisve Arabisve parant, seu tendere ad Indos 605

Auroramque sequi Parthosque reposcere signa:

sunt geminae Belli portae, sic nomine dicunt,

religione sacrae et saevi formidine Martis;

centum aerei claudunt vectes aeternaque ferri

robora, nec custos absistit limine Ianus. 610

has, ubi certa sedet patribus sententia pugnae,

ipse Quirinali trabea cinctuque Gabino

insignis reserat stridentia limina consul,

ipse vocat pugnas; sequitur tum cetera pubes,

aereaque adsensu conspirant cornua rauco. 615

hoc et tum Aeneadis indicere bella Latinus

more iubebatur tristisque recludere portas.

abstinuit tactu pater aversusque refugit

foeda ministeria, et caecis se condidit umbris.

tum regina deum caelo delapsa morantis 7.620

impulit ipsa manu portas, et cardine verso

Belli ferratos rumpit Saturnia postis.

DE LATIO ARMATO (7.623-640)

ardet inexcita Ausonia atque immobilis ante; 7.623

pars pedes ire parat campis, pars arduus altis

pulverulentus equis furit; omnes arma requirunt. 625

pars levis clipeos et spicula lucida tergent

arvina pingui subiguntque in cote securis;

signaque ferre iuvat sonitusque audire tubarum.

quinque adeo magnae positis incudibus urbes

tela novant, Atina potens Tiburque superbum, 630

Ardea Crustumerique et turrigerae Antemnae.

tegmina tuta cavant capitum flectuntque salignas

umbonum cratis; alii thoracas aenos

aut levis ocreas lento ducunt argento;

vomeris huc et falcis honos, huc omnis aratri 635

cessit amor; recoquunt patrios fornacibus ensis.

classica iamque sonant, it bello tessera signum;

hic galeam tectis trepidus rapit, ille trementis

ad iuga cogit equos, clipeumque auroque trilicem

loricam induitur fidoque accingitur ense. 7.640

DE ITALIAE VIRIS ARMATIS (7.641-803)

Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete, 7.641

Page 103: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

qui bello exciti reges, quae quemque secutae

complerint campos acies, quibus Itala iam tum

floruerit terra alma viris, quibus arserit armis;

et meministis enim, divae, et memorare potestis; 645

ad nos vix tenuis famae perlabitur aura.

Primus init bellum Tyrrhenis asper ab oris

contemptor divum Mezentius agminaque armat.

filius huic iuxta Lausus, quo pulchrior alter

non fuit excepto Laurentis corpore Turni; 650

Lausus, equum domitor debellatorque ferarum,

ducit Agyllina nequiquam ex urbe secutos

mille viros, dignus patriis qui laetior esset

imperiis et cui pater haud Mezentius esset.

Post hos insignem palma per gramina currum 655

victoresque ostentat equos satus Hercule pulchro

pulcher Aventinus, clipeoque insigne paternum

centum anguis cinctamque gerit serpentibus Hydram;

collis Aventini silva quem Rhea sacerdos

furtivum partu sub luminis edidit oras, 7.660

mixta deo mulier, postquam Laurentia victor

Geryone exstincto Tirynthius attigit arva,

Tyrrhenoque boves in flumine lavit Hiberas.

pila manu saevosque gerunt in bella dolones,

et tereti pugnant mucrone veruque Sabello. 665

ipse pedes, tegimen torquens immane leonis,

terribili impexum saeta cum dentibus albis

indutus capiti, sic regia tecta subibat,

horridus Herculeoque umeros innexus amictu.

Tum gemini fratres Tiburtia moenia linquunt, 670

fratris Tiburti dictam cognomine gentem,

Catillusque acerque Coras, Argiva iuventus,

et primam ante aciem densa inter tela feruntur:

ceu duo nubigenae cum vertice montis ab alto

descendunt Centauri Homolen Othrymque nivalem 675

linquentes cursu rapido; dat euntibus ingens

silva locum et magno cedunt virgulta fragore.

Nec Praenestinae fundator defuit urbis,

Volcano genitum pecora inter agrestia regem

inventumque focis omnis quem credidit aetas, 7.680

Caeculus. hunc legio late comitatur agrestis:

quique altum Praeneste viri quique arva Gabinae

Iunonis gelidumque Anienem et roscida rivis

Hernica saxa colunt, quos dives Anagnia pascis,

quos Amasene pater. non illis omnibus arma 685

nec clipei currusve sonant; pars maxima glandes

liventis plumbi spargit, pars spicula gestat

bina manu, fulvosque lupi de pelle galeros

tegmen habent capiti; vestigia nuda sinistri

instituere pedis, crudus tegit altera pero. 690

At Messapus, equum domitor, Neptunia proles,

quem neque fas igni cuiquam nec sternere ferro,

iam pridem resides populos desuetaque bello

agmina in arma vocat subito ferrumque retractat.

hi Fescenninas acies Aequosque Faliscos, 695

hi Soractis habent arces Flaviniaque arva

et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos.

ibant aequati numero regemque canebant:

ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni

cum sese e pastu referunt et longa canoros 7.700

dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe

pulsa palus.

nec quisquam aeratas acies examine tanto

Page 104: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

misceri putet, aeriam sed gurgite ab alto

urgeri volucrum raucarum ad litora nubem. 705

Ecce Sabinorum prisco de sanguine magnum

agmen agens Clausus magnique ipse agminis instar,

Claudia nunc a quo diffunditur et tribus et gens

per Latium, postquam in partem data Roma Sabinis.

una ingens Amiterna cohors priscique Quirites, 710

Ereti manus omnis oliviferaeque Mutuscae;

qui Nomentum urbem, qui Rosea rura Velini,

qui Tetricae horrentis rupes montemque Severum

Casperiamque colunt Forulosque et flumen Himellae,

qui Tiberim Fabarimque bibunt, quos frigida misit 715

Nursia, et Ortinae classes populique Latini,

quosque secans infaustum interluit Allia nomen:

quam multi Libyco volvuntur marmore fluctus

saevus ubi Orion hibernis conditur undis,

vel cum sole novo densae torrentur aristae 7.720

aut Hermi campo aut Lyciae flaventibus arvis.

scuta sonant pulsuque pedum conterrita tellus. onomatop

Hinc Agamemnonius, Troiani nominis hostis,

curru iungit Halaesus equos Turnoque ferocis

mille rapit populos, vertunt felicia Baccho 725

Massica qui rastris, et quos de collibus altis

Aurunci misere patres Sidicinaque iuxta

aequora, quique Cales linquunt amnisque vadosi

accola Volturni, pariterque Saticulus asper

Oscorumque manus. teretes sunt aclydes illis 730

tela, sed haec lento mos est aptare flagello.

laevas caetra tegit, falcati comminus enses.

Nec tu carminibus nostris indictus abibis,

Oebale, quem generasse Telon Sebethide nympha

fertur, Teleboum Capreas cum regna teneret, 735

iam senior; patriis sed non et filius arvis

contentus late iam tum dicione premebat

Sarrastis populos et quae rigat aequora Sarnus,

quique Rufras Batulumque tenent atque arva Celemnae,

et quos maliferae despectant moenia Abellae, 7.740

Teutonico ritu soliti torquere cateias;

tegmina quis capitum raptus de subere cortex

aerataeque micant peltae, micat aereus ensis.

Et te montosae misere in proelia Nersae,

Ufens, insignem fama et felicibus armis, 745

horrida praecipue cui gens adsuetaque multo

venatu nemorum, duris Aequicula glaebis.

armati terram exercent semperque recentis

convectare iuvat praedas et vivere rapto.

Quin et Marruvia venit de gente sacerdos 750

fronde super galeam et felici comptus oliva

Archippi regis missu, fortissimus Umbro,

vipereo generi et graviter spirantibus hydris

spargere qui somnos cantuque manuque solebat,

mulcebatque iras et morsus arte levabat. 755

sed non Dardaniae medicari cuspidis ictum

evaluit neque eum iuvere in vulnera cantus

somniferi et Marsis quaesitae montibus herbae.

te nemus Angitiae, vitrea te Fucinus unda,

te liquidi flevere lacus. 7.760

Ibat et Hippolyti proles pulcherrima bello,

Virbius, insignem quem mater Aricia misit,

eductum Egeriae lucis umentia circum

litora, pinguis ubi et placabilis ara Dianae.

namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte novercae

Page 105: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

occiderit patriasque explerit sanguine poenas

turbatis distractus equis, ad sidera rursus

aetheria et superas caeli venisse sub auras,

Paeoniis revocatum herbis et amore Dianae.

tum pater omnipotens aliquem indignatus ab umbris 770

mortalem infernis ad lumina surgere vitae,

ipse repertorem medicinae talis et artis

fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas.

at Trivia Hippolytum secretis alma recondit

sedibus et nymphae Egeriae nemorique relegat, 775

solus ubi in silvis Italis ignobilis aevum

exigeret versoque ubi nomine Virbius esset.

unde etiam templo Triviae lucisque sacratis

cornipedes arcentur equi, quod litore currum

et iuvenem monstris pavidi effudere marinis. 7.780

filius ardentis haud setius aequore campi

exercebat equos curruque in bella ruebat.

Ipse inter primos praestanti corpore Turnus

vertitur arma tenens et toto vertice supra est.

cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram 785

sustinet Aetnaeos efflantem faucibus ignis;

tam magis illa fremens et tristibus effera flammis

quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae.

at levem clipeum sublatis cornibus Io

auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos, 790

(argumentum ingens), et custos virginis Argus,

caelataque amnem fundens pater Inachus urna.

insequitur nimbus peditum clipeataque totis

agmina densentur campis, Argivaque pubes

Auruncaeque manus, Rutuli veteresque Sicani, 795

et Sacranae acies et picti scuta Labici;

qui saltus, Tiberine, tuos sacrumque Numici

litus arant Rutulosque exercent vomere collis

Circaeumque iugum, quis Iuppiter Anxurus arvis

praesidet et viridi gaudens Feronia luco; 7.800

qua Saturae iacet atra palus gelidusque per imas

quaerit iter vallis atque in mare conditur Ufens.

DE VIRGINE CAMILLA (7.803-817)

Hos super advenit Volsca de gente Camilla 7.803

agmen agens equitum et florentis aere catervas,

bellatrix, non illa colo calathisve Minervae 805

femineas adsueta manus, sed proelia virgo

dura pati cursuque pedum praevertere ventos.

illa vel intactae segetis per summa volaret

gramina nec teneras cursu laesisset aristas,

vel mare per medium fluctu suspensa tumenti 7.810

ferret iter celeris nec tingeret aequore plantas.

illam omnis tectis agrisque effusa iuventus

turbaque miratur matrum et prospectat euntem,

attonitis inhians animis ut regius ostro

velet honos levis umeros, ut fibula crinem 815

auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram

et pastoralem praefixa cuspide myrtum.

Page 106: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

LIBER VIII LIBRO VIII DE BELLI INITIIS (8.1-30) - DE DEO TIBERINO (8.31-

85) - DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101) - DE

PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183) - DE

HERCULE ET CACO (8.184-279) - DE CANTIBUS AD

HERCULIS LAUDES (8.280-306) - DE ANTIQUO

LATIO (8.306-369) - DE VENERE ET VULCANO

(8.370-406) - DE VULCANI CAMINIS (8.407-453) - DE

EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE (8.454-519) - DE

CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO (8.520-553) -

DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584) - DE

DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607) - DE

VULCANI ARMIS (8.608-625) - DE AENEAE CLIPEO

(8.626-731)

DE BELLI INITIIS (8.1-30)

Ut belli signum Laurenti Turnus ab arce 8.1

extulit et rauco strepuerunt cornua cantu,

utque acris concussit equos utque impulit arma,

extemplo turbati animi, simul omne tumultu

coniurat trepido Latium saevitque iuventus 5

effera. ductores primi Messapus et Ufens

contemptorque deum Mezentius undique cogunt

auxilia et latos vastant cultoribus agros.

mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem

qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, 10

advectum Aenean classi victosque penatis

inferre et fatis regem se dicere posci

edoceat, multasque viro se adiungere gentis

Dardanio et late Latio increbrescere nomen:

quid struat his coeptis, quem, si fortuna sequatur,

eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi

quam Turno regi aut regi apparere Latino.

Talia per Latium. quae Laomedontius heros

cuncta videns magno curarum fluctuat aestu,

atque animum nunc huc celerem nunc dividit illuc 7.20

in partisque rapit varias perque omnia versat,

sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenis

sole repercussum aut radiantis imagine lunae

omnia pervolitat late loca, iamque sub auras

erigitur summique ferit laquearia tecti. 25

nox erat et terras animalia fessa per omnis

alituum pecudumque genus sopor altus habebat,

cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe

Aeneas, tristi turbatus pectora bello,

procubuit seramque dedit per membra quietem. 30

DE DEO TIBERINO (8.31-85)

huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno 8.31

populeas inter senior se attollere frondes

Page 107: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

visus eum tenuis glauco velabat amictu

carbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo,

tum sic adfari et curas his demere dictis: 35

'O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem

qui revehis nobis aeternaque Pergama servas,

exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,

hic tibi certa domus, certi ne absiste penates.

neu belli terrere minis; tumor omnis et irae 8.40

concessere deum.

iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,

litoreis ingens inventa sub ilicibus sus

triginta capitum fetus enixa iacebit,

alba solo recubans, albi circum ubera nati. 45

[hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,]

ex quo ter denis urbem redeuntibus annis

Ascanius clari condet cognominis Albam.

haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat

expedias victor, paucis adverte docebo. 50

Arcades his oris, genus a Pallante profectum,

qui regem Evandrum comites, qui signa secuti,

delegere locum et posuere in montibus urbem

Pallantis proavi de nomine Pallanteum. spondaico

hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina; 55

hos castris adhibe socios et foedera iunge.

ipse ego te ripis et recto flumine ducam,

adversum remis superes subvectus ut amnem.

surge age, nate dea, primisque cadentibus astris

Iunoni fer rite preces, iramque minasque 8.60

supplicibus supera votis. mihi victor honorem

persolves. ego sum pleno quem flumine cernis

stringentem ripas et pinguia culta secantem,

caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.

hic mihi magna domus, celsis caput urbibus exit.' 65

Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto

ima petens; nox Aenean somnusque reliquit.

surgit et aetherii spectans orientia solis

lumina rite cavis undam de flumine palmis

sustinet ac talis effundit ad aethera voces: 70

'Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est,

tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,

accipite Aenean et tandem arcete periclis.

quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra

fonte tenent, quocumque solo pulcherrimus exis, 75

semper honore meo, semper celebrabere donis

corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum.

adsis o tantum et propius tua numina firmes.'

sic memorat, geminasque legit de classe biremis

remigioque aptat, socios simul instruit armis. 8.80

Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum,

candida per silvam cum fetu concolor albo

procubuit viridique in litore conspicitur sus;

quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno,

mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. 85

DE ITINERE PER TIBERIM (8.86-101)

Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem 8.86

leniit, et tacita refluens ita substitit unda,

mitis ut in morem stagni placidaeque paludis

Page 108: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.

ergo iter inceptum celerant rumore secundo: 8.90

labitur uncta vadis abies; mirantur et undae,

miratur nemus insuetum fulgentia longe

scuta virum fluvio pictasque innare carinas.

olli remigio noctemque diemque fatigant

et longos superant flexus, variisque teguntur 95

arboribus, viridisque secant placido aequore silvas.

sol medium caeli conscenderat igneus orbem

cum muros arcemque procul ac rara domorum

tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo

aequavit, tum res inopes Evandrus habebat. 8.100

ocius advertunt proras urbique propinquant.

DE PALLANTE, IUVENUM PRIMO (8.102-183)

Forte die sollemnem illo rex Arcas honorem 8.102

Amphitryoniadae magno divisque ferebat

ante urbem in luco. Pallas huic filius una,

una omnes iuvenum primi pauperque senatus 105

tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.

ut celsas videre rates atque inter opacum

adlabi nemus et tacitos incumbere remis,

terrentur visu subito cunctique relictis

consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas 110

sacra vetat raptoque volat telo obius ipse,

et procul e tumulo: 'iuvenes, quae causa subegit

ignotas temptare vias? quo tenditis?' inquit.

'qui genus? unde domo? pacemne huc fertis an arma?'

tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta 115

paciferaeque manu ramum praetendit olivae:

'Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,

quos illi bello profugos egere superbo.

Evandrum petimus. ferte haec et dicite lectos

Dardaniae venisse duces socia arma rogantis.' 8.120

obstipuit tanto percussus nomine Pallas:

'egredere o quicumque es' ait 'coramque parentem

adloquere ac nostris succede penatibus hospes.'

excepitque manu dextramque amplexus inhaesit;

progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. 125

Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:

'optime Graiugenum, cui me Fortuna precari

et vitta comptos voluit praetendere ramos,

non equidem extimui Danaum quod ductor et Arcas

quodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis; 130

sed mea me virtus et sancta oracula divum

cognatique patres, tua terris didita fama,

coniunxere tibi et fatis egere volentem.

Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor,

Electra, ut Grai perhibent, Atlantide cretus, 135

advehitur Teucros; Electram maximus Atlas

edidit, aetherios umero qui sustinet orbis.

vobis Mercurius pater est, quem candida Maia

Cyllenae gelido conceptum vertice fudit;

at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas, 8.140

idem Atlas generat caeli qui sidera tollit.

sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.

his fretus non legatos neque prima per artem

temptamenta tui pepigi; me, me ipse meumque

Page 109: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

obieci caput et supplex ad limina veni. 145

gens eadem, quae te, crudeli Daunia bello

insequitur; nos si pellant nihil afore credunt

quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittant,

et mare quod supra teneant quodque adluit infra.

accipe daque fidem. sunt nobis fortia bello 150

pectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.'

Dixerat Aeneas. ille os oculosque loquentis

iamdudum et totum lustrabat lumine corpus.

tum sic pauca refert: 'ut te, fortissime Teucrum,

accipio agnoscoque libens. ut verba parentis 155

et vocem Anchisae magni vultumque recordor.

nam memini Hesionae visentem regna sororis

Laomedontiaden Priamum Salamina petentem

protinus Arcadiae gelidos invisere finis.

tum mihi prima genas vestibat flore iuventas, 8.160

mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsum

Laomedontiaden; sed cunctis altior ibat

Anchises. mihi mens iuvenali ardebat amore

compellare virum et dextrae coniungere dextram;

accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi. 165

ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittas

discedens chlamydemque auro dedit intertextam,

frenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas.

ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra,

et lux cum primum terris se crastina reddet, 170

auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo.

interea sacra haec, quando huc venistis amici,

annua, quae differre nefas, celebrate faventes

nobiscum, et iam nunc sociorum adsuescite mensis.'

Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponi 175

pocula gramineoque viros locat ipse sedili,

praecipuumque toro et villosi pelle leonis

accipit Aenean solioque invitat acerno.

tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdos

viscera tosta ferunt taurorum, onerantque canistris 8.180

dona laboratae Cereris, Bacchumque ministrant.

vescitur Aeneas simul et Troiana iuventus

perpetui tergo bovis et lustralibus extis.

DE HERCULE ET CACO (8.184-279)

Postquam exempta fames et amor compressus edendi,

rex Evandrus ait: 'non haec sollemnia nobis, 185

has ex more dapes, hanc tanti numinis aram

vana superstitio veterumque ignara deorum

imposuit: saevis, hospes Troiane, periclis

servati facimus meritosque novamus honores.

iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem, 190

disiectae procul ut moles desertaque montis

stat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.

hic spelunca fuit vasto summota recessu,

semihominis Caci facies quam dira tenebat

solis inaccessam radiis; semperque recenti 195

caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis

ora virum tristi pendebant pallida tabo.

huic monstro Volcanus erat pater: illius atros

ore vomens ignis magna se mole ferebat.

attulit et nobis aliquando optantibus aetas 8.200

Page 110: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

auxilium adventumque dei. nam maximus ultor

tergemini nece Geryonae spoliisque superbus

Alcides aderat taurosque hac victor agebat

ingentis, vallemque boves amnemque tenebant.

at furis Caci mens effera, ne quid inausum 205

aut intractatum scelerisve dolive fuisset,

quattuor a stabulis praestanti corpore tauros

avertit, totidem forma superante iuvencas.

atque hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis,

cauda in speluncam tractos versisque viarum 210

indiciis raptor saxo occultabat opaco;

quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.

interea, cum iam stabulis saturata moveret

Amphitryoniades armenta abitumque pararet,

discessu mugire boves atque omne querelis 215

impleri nemus et colles clamore relinqui.

reddidit una boum vocem vastoque sub antro

mugiit et Caci spem custodita fefellit.

hic vero Alcidae furiis exarserat atro

felle dolor: rapit arma manu nodisque gravatum 8.220

robur, et aerii cursu petit ardua montis.

tum primum nostri Cacum videre timentem

turbatumque oculis; fugit ilicet ocior Euro

speluncamque petit, pedibus timor addidit alas.

ut sese inclusit ruptisque immane catenis 225

deiecit saxum, ferro quod et arte paterna

pendebat, fultosque emuniit obice postis,

ecce furens animis aderat Tirynthius omnemque

accessum lustrans huc ora ferebat et illuc,

dentibus infrendens. ter totum fervidus ira 230

lustrat Aventini montem, ter saxea temptat

limina nequiquam, ter fessus valle resedit.

stabat acuta silex praecisis undique saxis

speluncae dorso insurgens, altissima visu,

dirarum nidis domus opportuna volucrum. 235

hanc, ut prona iugo laevum incumbebat ad amnem,

dexter in adversum nitens concussit et imis

avulsam solvit radicibus, inde repente

impulit; impulsu quo maximus intonat aether,

dissultant ripae refluitque exterritus amnis. 8.240

at specus et Caci detecta apparuit ingens

regia, et umbrosae penitus patuere cavernae,

non secus ac si qua penitus vi terra dehiscens

infernas reseret sedes et regna recludat

pallida, dis invisa, superque immane barathrum 245

cernatur, trepident immisso lumine Manes.

ergo insperata deprensum luce repente

inclusumque cavo saxo atque insueta rudentem

desuper Alcides telis premit, omniaque arma

advocat et ramis vastisque molaribus instat. 250

ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli,

faucibus ingentem fumum mirabile dictu

evomit involvitque domum caligine caeca

prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antro

fumiferam noctem commixtis igne tenebris. 255

non tulit Alcides animis, seque ipse per ignem

praecipiti iecit saltu, qua plurimus undam

fumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.

hic Cacum in tenebris incendia vana vomentem

corripit in nodum complexus, et angit inhaerens 8.260

elisos oculos et siccum sanguine guttur.

panditur extemplo foribus domus atra revulsis

Page 111: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

abstractaeque boves abiurataeque rapinae

caelo ostenduntur, pedibusque informe cadaver

protrahitur. nequeunt expleri corda tuendo 265

terribilis oculos, vultum villosaque saetis

pectora semiferi atque exstinctos faucibus ignis.

ex illo celebratus honos laetique minores

servavere diem, primusque Potitius auctor

et domus Herculei custos Pinaria sacri 270

hanc aram luco statuit, quae maxima semper

dicetur nobis et erit quae maxima semper.

quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudum

cingite fronde comas et pocula porgite dextris,

communemque vocate deum et date vina volentes.' 275

dixerat, Herculea bicolor cum populus umbra

velavitque comas foliisque innexa pependit,

et sacer implevit dextram scyphus. ocius omnes

in mensam laeti libant divosque precantur.

DE CANTIBUS AD HERCULIS LAUDES (8.280-306)

Devexo interea propior fit Vesper Olympo. 8.280

iamque sacerdotes primusque Potitius ibant

pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.

instaurant epulas et mensae grata secundae

dona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.

tum Salii ad cantus incensa altaria circum 285

populeis adsunt evincti tempora ramis,

hic iuvenum chorus, ille senum, qui carmine laudes

Herculeas et facta ferunt: ut prima novercae

monstra manu geminosque premens eliserit anguis,

ut bello egregias idem disiecerit urbes, 290

Troiamque Oechaliamque, ut duros mille labores

rege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquae

pertulerit. 'tu nubigenas, invicte, bimembris

Hylaeumque Pholumque manu, tu Cresia mactas

prodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem. 295

te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci

ossa super recubans antro semesa cruento;

nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus

arduus arma tenens; non te rationis egentem

Lernaeus turba capitum circumstetit anguis. 8.300

salve, vera Iovis proles, decus addite divis,

et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.'

talia carminibus celebrant; super omnia Caci

speluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.

consonat omne nemus strepitu collesque resultant. 305

DE ANTIQUO LATIO (8.306-369)

Exim se cuncti divinis rebus ad urbem 8.306

perfectis referunt. ibat rex obsitus aevo,

et comitem Aenean iuxta natumque tenebat

ingrediens varioque viam sermone levabat.

miratur facilisque oculos fert omnia circum 310

Aeneas, capiturque locis et singula laetus

exquiritque auditque virum monimenta priorum.

tum rex Evandrus Romanae conditor arcis:

Page 112: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

'haec nemora indigenae Fauni Nymphaeque tenebant

gensque virum truncis et duro robore nata, 315

quis neque mos neque cultus erat, nec iungere tauros

aut componere opes norant aut parcere parto,

sed rami atque asper victu venatus alebat.

primus ab aetherio venit Saturnus Olympo

arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis. 8.320

is genus indocile ac dispersum montibus altis

composuit legesque dedit, Latiumque vocari

maluit, his quoniam latuisset tutus in oris.

aurea quae perhibent illo sub rege fuere

saecula: sic placida populos in pace regebat, 325

deterior donec paulatim ac decolor aetas

et belli rabies et amor successit habendi.

tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae,

saepius et nomen posuit Saturnia tellus;

tum reges asperque immani corpore Thybris, 330

a quo post Itali fluvium cognomine Thybrim

diximus; amisit verum vetus Albula nomen.

me pulsum patria pelagique extrema sequentem

Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum

his posuere locis, matrisque egere tremenda 335

Carmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.'

Vix ea dicta, dehinc progressus monstrat et aram

et Carmentalem Romani nomine portam

quam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,

vatis fatidicae, cecinit quae prima futuros 8.340

Aeneadas magnos et nobile Pallanteum. spondaico

hinc lucum ingentem, quem Romulus acer asylum

rettulit, et gelida monstrat sub rupe Lupercal

Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.

nec non et sacri monstrat nemus Argileti 345

testaturque locum et letum docet hospitis Argi.

hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit

aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.

iam tum religio pavidos terrebat agrestis

dira loci, iam tum silvam saxumque tremebant. 350

'hoc nemus, hunc' inquit 'frondoso vertice collem

(quis deus incertum est) habitat deus; Arcades ipsum

credunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantem

aegida concuteret dextra nimbosque cieret.

haec duo praeterea disiectis oppida muris, 355

reliquias veterumque vides monimenta virorum.

hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem;

Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.'

talibus inter se dictis ad tecta subibant

pauperis Evandri, passimque armenta videbant 8.360

Romanoque foro et lautis mugire Carinis.

ut ventum ad sedes, 'haec' inquit 'limina victor

Alcides subiit, haec illum regia cepit.

aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignum

finge deo, rebusque veni non asper egenis.' 365

dixit, et angusti subter fastigia tecti

ingentem Aenean duxit stratisque locavit

effultum foliis et pelle Libystidis ursae:

nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.

DE VENERE ET VULCANO (8.370-406)

Page 113: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

At Venus haud animo nequiquam exterrita mater 8.370

Laurentumque minis et duro mota tumultu

Volcanum adloquitur, thalamoque haec coniugis aureo

incipit et dictis divinum aspirat amorem:

'dum bello Argolici vastabant Pergama reges

debita casurasque inimicis ignibus arces, 375

non ullum auxilium miseris, non arma rogavi

artis opisque tuae, nec te, carissime coniunx,

incassumve tuos volui exercere labores,

quamvis et Priami deberem plurima natis,

et durum Aeneae flevissem saepe laborem. 8.380

nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:

ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numen

arma rogo, genetrix nato. te filia Nerei,

te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.

aspice qui coeant populi, quae moenia clausis 385

ferrum acuant portis in me excidiumque meorum.'

dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertis

cunctantem amplexu molli fovet. ille repente

accepit solitam flammam, notusque medullas

intravit calor et labefacta per ossa cucurrit, 390

non secus atque olim tonitru cum rupta corusco

ignea rima micans percurrit lumine nimbos;

sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.

tum pater aeterno fatur devinctus amore:

'quid causas petis ex alto? fiducia cessit 395

quo tibi, diva, mei? similis si cura fuisset,

tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset;

nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabant

stare decemque alios Priamum superesse per annos.

et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est, 8.400

quidquid in arte mea possum promittere curae,

quod fieri ferro liquidove potest electro,

quantum ignes animaeque valent, absiste precando

viribus indubitare tuis.' ea verba locutus

optatos dedit amplexus placidumque petivit 405

coniugis infusus gremio per membra soporem.

DE VULCANI CAMINIS (8.407-453)

Inde ubi prima quies medio iam noctis abactae 8.407

curriculo expulerat somnum, cum femina primum,

cui tolerare colo vitam tenuique Minerva

impositum, cinerem et sopitos suscitat ignis 410

noctem addens operi, famulasque ad lumina longo

exercet penso, castum ut servare cubile

coniugis et possit parvos educere natos:

haud secus ignipotens nec tempore segnior illo

mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit. 415

insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque

erigitur Liparen fumantibus ardua saxis,

quam subter specus et Cyclopum exesa caminis

antra Aetnaea tonant, validique incudibus ictus

auditi referunt gemitus, striduntque cavernis 8.420

stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,

Volcani domus et Volcania nomine tellus.

hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.

ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,

Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.425

Page 114: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

his informatum manibus iam parte polita

fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo

deicit in terras, pars imperfecta manebat.

tris imbris torti radios, tris nubis aquosae

addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri. 430

fulgores nunc terrificos sonitumque metumque

miscebant operi flammisque sequacibus iras.

parte alia Marti currumque rotasque volucris

instabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;

aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma, 435

certatim squamis serpentum auroque polibant

conexosque anguis ipsamque in pectore divae

Gorgona desecto vertentem lumina collo.

'tollite cuncta' inquit 'coeptosque auferte labores,

Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem: 8.440

arma acri facienda viro. nunc viribus usus,

nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.

praecipitate moras.' nec plura effatus, at illi

ocius incubuere omnes pariterque laborem

sortiti. fluit aes rivis aurique metallum 445

vulnificusque chalybs vasta fornace liquescit.

ingentem clipeum informant, unum omnia contra

tela Latinorum, septenosque orbibus orbis

impediunt. alii ventosis follibus auras

accipiunt redduntque, alii stridentia tingunt 450

aera lacu; gemit impositis incudibus antrum;

illi inter sese multa vi bracchia tollunt

in numerum, versantque tenaci forcipe massam.

DE EVANDRI SERMONE AUXILIOQUE

(8.454-519)

Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris, 8.454

Evandrum ex humili tecto lux suscitat alma 455

et matutini volucrum sub culmine cantus.

consurgit senior tunicaque inducitur artus

et Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis.

tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem

demissa ab laeva pantherae terga retorquens. 8.460

nec non et gemini custodes limine ab alto

praecedunt gressumque canes comitantur erilem.

hospitis Aeneae sedem et secreta petebat

sermonum memor et promissi muneris heros.

nec minus Aeneas se matutinus agebat; 465

filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.

congressi iungunt dextras mediisque residunt

aedibus et licito tandem sermone fruuntur.

rex prior haec:

'maxime Teucrorum ductor, quo sospite numquam 470

res equidem Troiae victas aut regna fatebor,

nobis ad belli auxilium pro nomine tanto

exiguae vires; hinc Tusco claudimur amni,

hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.

sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnis 475

iungere castra paro, quam fors inopina salutem

ostentat: fatis huc te poscentibus adfers.

haud procul hinc saxo incolitur fundata vetusto

urbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondam

Page 115: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

gens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis. 8.480

hanc multos florentem annos rex deinde superbo

imperio et saevis tenuit Mezentius armis.

quid memorem infandas caedes, quid facta tyranni

effera? di capiti ipsius generique reservent.

mortua quin etiam iungebat corpora vivis 485

componens manibusque manus atque oribus ora,

(tormenti genus) et sanie taboque fluentis

complexu in misero longa sic morte necabat.

at fessi tandem cives infanda furentem

armati circumsistunt ipsumque domumque, 490

obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.

ille inter caedem Rutulorum elapsus in agros

confugere et Turni defendier hospitis armis.

ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis,

regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt. 495

his ego te, Aenea, ductorem milibus addam.

toto namque fremunt condensae litore puppes

signaque ferre iubent, retinet longaevus haruspex

fata canens: "o Maeoniae delecta iuventus,

flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostem 8.500

fert dolor et merita accendit Mezentius ira,

nulli fas Italo tantam subiungere gentem:

externos optate duces." tum Etrusca resedit

hoc acies campo monitis exterrita divum.

ipse oratores ad me regnique coronam 505

cum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,

succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.

sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectus

invidet imperium seraeque ad fortia vires.

natum exhortarer, ni mixtus matre Sabella 510

hinc partem patriae traheret. tu, cuius et annis

et generi fatum indulget, quem numina poscunt,

ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.

hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri,

Pallanta adiungam; sub te tolerare magistro 515

militiam et grave Martis opus, tua cernere facta

adsuescat, primis et te miretur ab annis.

Arcadas huic equites bis centum, robora pubis

lecta dabo, totidemque suo tibi nomine Pallas.'

DE CYTHEREAE VENERIS APERTO SIGNO

(8.520-553)

Vix ea fatus erat, defixique ora tenebant 8.520

Aeneas Anchisiades et fidus Achates,

multaque dura suo tristi cum corde putabant,

ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.

namque improviso vibratus ab aethere fulgor

cum sonitu venit et ruere omnia visa repente, 525

Tyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.

suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens.

arma inter nubem caeli in regione serena

per sudum rutilare vident et pulsa tonare.

obstipuere animis alii, sed Troius heros 530

agnovit sonitum et divae promissa parentis.

tum memorat: 'ne vero, hospes, ne quaere profecto

quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo.

hoc signum cecinit missuram diva creatrix,

Page 116: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auras 535

laturam auxilio.

heu quantae miseris caedes Laurentibus instant.

quas poenas mihi, Turne, dabis. quam multa sub undas

scuta virum galeasque et fortia corpora volves,

Thybri pater. poscant acies et foedera rumpant.' 8.540

Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab alto

et primum Herculeis sopitas ignibus aras

excitat, hesternumque larem parvosque penatis

laetus adit; mactat lectas de more bidentis

Evandrus pariter, pariter Troiana iuventus. 545

post hinc ad navis graditur sociosque revisit,

quorum de numero qui sese in bella sequantur

praestantis virtute legit; pars cetera prona

fertur aqua segnisque secundo defluit amni,

nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque. 550

dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;

ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonis

pellis obit totum praefulgens unguibus aureis.

DE EVANDRI SALUTE AD FILIUM (8.554-584)

Fama volat parvam subito vulgata per urbem 8.554

ocius ire equites Tyrrheni ad limina regis.

vota metu duplicant matres, propiusque periclo

it timor et maior Martis iam apparet imago.

tum pater Evandrus dextram complexus euntis

haeret inexpletus lacrimans ac talia fatur:

'o mihi praeteritos referat si Iuppiter annos, 8.560

qualis eram cum primam aciem Praeneste sub ipsa

stravi scutorumque incendi victor acervos

et regem hac Erulum dextra sub Tartara misi,

nascenti cui tris animas Feronia mater

horrendum dictu dederat, (terna arma movenda 565

ter leto sternendus erat; cui tunc tamen omnis

abstulit haec animas dextra et totidem exuit armis):

non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,

nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquam

huic capiti insultans tot ferro saeva dedisset 570

funera, tam multis viduasset civibus urbem.

at vos, o superi, et divum tu maxime rector

Iuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regis

et patrias audite preces. si numina vestra

incolumem Pallanta mihi, si fata reservant, 575

si visurus eum vivo et venturus in unum,

vitam oro, patior quemvis durare laborem.

sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris,

nunc, nunc o liceat crudelem abrumpere vitam,

dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri, 8.580

dum te, care puer, mea sola et sera voluptas,

complexu teneo, gravior neu nuntius auris

vulneret.' haec genitor digressu dicta supremo

fundebat; famuli conlapsum in tecta ferebant.

DE DISCESSU A PALLANTEO (8.585-607)

Page 117: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Iamque adeo exierat portis equitatus apertis 8.585

Aeneas inter primos et fidus Achates,

inde alii Troiae proceres; ipse agmine Pallas

it medio chlamyde et pictis conspectus in armis,

qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,

quem Venus ante alios astrorum diligit ignis, 590

extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.

stant pavidae in muris matres oculisque sequuntur

pulveream nubem et fulgentis aere catervas.

olli per dumos, qua proxima meta viarum,

armati tendunt; it clamor, et agmine facto 595

quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum.

est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem,

religione patrum late sacer; undique colles

inclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.

Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos, 8.600

arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,

qui primi finis aliquando habuere Latinos.

haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebant

castra locis, celsoque omnis de colle videri

iam poterat legio et latis tendebat in arvis. 605

huc pater Aeneas et bello lecta iuventus

succedunt, fessique et equos et corpora curant.

DE VULCANI ARMIS (8.608-625)

At Venus aetherios inter dea candida nimbos 8.608

dona ferens aderat; natumque in valle reducta

ut procul egelido secretum flumine vidit, 610

talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:

'en perfecta mei promissa coniugis arte

munera, ne mox aut Laurentis, nate, superbos

aut acrem dubites in proelia poscere Turnum.'

dixit, et amplexus nati Cytherea petivit, 615

arma sub adversa posuit radiantia quercu.

ille deae donis et tanto laetus honore

expleri nequit atque oculos per singula volvit,

miraturque interque manus et bracchia versat

terribilem cristis galeam flammasque vomentem, 8.620

fatiferumque ensem, loricam ex aere rigentem,

sanguineam, ingentem, qualis cum caerula nubes

solis inardescit radiis longeque refulget;

tum levis ocreas electro auroque recocto,

hastamque et clipei non enarrabile textum. 625

DE AENEAE CLIPEO (8.626-731)

illic res Italas Romanorumque triumphos 8.626

haud vatum ignarus venturique inscius aevi

fecerat ignipotens, illic genus omne futurae

stirpis ab Ascanio pugnataque in ordine bella.

fecerat et viridi fetam Mavortis in antro 630

procubuisse lupam, geminos huic ubera circum

ludere pendentis pueros et lambere matrem

impavidos, illam tereti cervice reflexa

mulcere alternos et corpora fingere lingua.

nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinas 635

Page 118: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

consessu caveae, magnis Circensibus actis,

addiderat, subitoque novum consurgere bellum

Romulidis Tatioque seni Curibusque severis.

post idem inter se posito certamine reges

armati Iovis ante aram paterasque tenentes 8.640

stabant et caesa iungebant foedera porca.

haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigae

distulerant (at tu dictis, Albane, maneres),

raptabatque viri mendacis viscera Tullus

per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres. 645

nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebat

accipere ingentique urbem obsidione premebat;

Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.

illum indignanti similem similemque minanti

aspiceres, pontem auderet quia vellere Cocles 650

et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.

in summo custos Tarpeiae Manlius arcis

stabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,

Romuleoque recens horrebat regia culmo.

atque hic auratis volitans argenteus anser 655

porticibus Gallos in limine adesse canebat;

Galli per dumos aderant arcemque tenebant

defensi tenebris et dono noctis opacae.

aurea caesaries ollis atque aurea vestis,

virgatis lucent sagulis, tum lactea colla 8.660

auro innectuntur, duo quisque Alpina coruscant

gaesa manu, scutis protecti corpora longis.

hic exsultantis Salios nudosque Lupercos

lanigerosque apices et lapsa ancilia caelo

extuderat, castae ducebant sacra per urbem 665

pilentis matres in mollibus. hinc procul addit

Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,

et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci

pendentem scopulo Furiarumque ora trementem,

secretosque pios, his dantem iura Catonem. 670

haec inter tumidi late maris ibat imago

aurea, sed fluctu spumabant caerula cano,

et circum argento clari delphines in orbem

aequora verrebant caudis aestumque secabant.

in medio classis aeratas, Actia bella, 675

cernere erat, totumque instructo Marte videres

fervere Leucaten auroque effulgere fluctus.

hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar

cum patribus populoque, penatibus et magnis dis,

stans celsa in puppi, geminas cui tempora flammas 6.680

laeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.

parte alia ventis et dis Agrippa secundis

arduus agmen agens, cui, (belli insigne superbum),

tempora navali fulgent rostrata corona.

hinc ope barbarica variisque Antonius armis, 685

victor ab Aurorae populis et litore rubro,

Aegyptum virisque Orientis et ultima secum

Bactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx.

una omnes ruere ac totum spumare reductis

convulsum remis rostrisque tridentibus aequor. 690

alta petunt; pelago credas innare revulsas

Cycladas aut montis concurrere montibus altos,

tanta mole viri turritis puppibus instant.

stuppea flamma manu telisque volatile ferrum

spargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt. 695

regina in mediis patrio vocat agmina sistro,

necdum etiam geminos a tergo respicit anguis.

Page 119: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

omnigenumque deum monstra et latrator Anubis

contra Neptunum et Venerem contraque Minervam

tela tenent. saevit medio in certamine Mavors 8.700

caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae,

et scissa gaudens vadit Discordia palla,

quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.

Actius haec cernens arcum intendebat Apollo

desuper; omnis eo terrore Aegyptus et Indi, 705

omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.

ipsa videbatur ventis regina vocatis

vela dare et laxos iam iamque immittere funis.

illam inter caedes pallentem morte futura

fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri, 710

contra autem magno maerentem corpore Nilum

pandentemque sinus et tota veste vocantem

caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.

at Caesar, triplici invectus Romana triumpho

moenia, dis Italis votum immortale sacrabat, 715

maxima ter centum totam delubra per urbem.

laetitia ludisque viae plausuque fremebant;

omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;

ante aras terram caesi stravere iuvenci.

ipse sedens niveo candentis limine Phoebi 8.720

dona recognoscit populorum aptatque superbis

postibus; incedunt victae longo ordine gentes,

quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.

hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,

hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos 725

finxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,

extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis,

indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.

Talia per clipeum Volcani, dona parentis,

miratur rerumque ignarus imagine gaudet 730

attollens umero famamque et fata nepotum. 8 731

Page 120: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

LIBER IX LIBRO IX DE TURNO ET IRI, A IUNONE MISSA (9.1-32) - DE

RUTULIS IN TEUCRORUM CASTRIS (9.33-76) - DE

TEUCRORUM NAVIBUS IN DIVINAM FORMAM

MUTATIS (9.77-125) - DE AUDACIS TURNI FIDUCIA

(9.126-175) - DE EURYALO ET NISO (9.176-223) - DE

TEUCRUM DUCTORUM CONSILIO (9.224-313) - DE

NOCTURNA CAEDE (9.314-366) - DE EURYALI ET

NISI INTERITU (9.367-459) - DE AENEADUM LUCTU

(9.450-472) - DE EURYALI MATRIS ULULATU (9.473-

524) - DE ACRI PUGNA AD TURRIM (9.525-589) - DE

REMULO AB ASCANIO INTERFECTO (9.590-637) -

DE APOLLINIS INTERVENTU (9.638-671) - DE

PANDARO ET BITIA (9.672-755) - DE TURNI CAEDE

IN TEUCRORUM CASTRIS (9.756-777) - DE TURNO

A TEUCRORUM CASTRIS FUGATO (9.778-818)

DE TURNO ET IRI, A IUNONE MISSA (9.1-32)

Atque ea diversa penitus dum parte geruntur,

Irim de caelo misit Saturnia Iuno

audacem ad Turnum. luco tum forte parentis

Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.

ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est: 5

'Turne, quod optanti divum promittere nemo

Page 121: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

auderet, volvenda dies en attulit ultro.

Aeneas urbe et sociis et classe relicta

sceptra Palatini sedemque petit Evandri.

nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes 10

Lydorumque manum, collectos armat agrestis.

quid dubitas? nunc tempus equos, nunc poscere currus.

rumpe moras omnis et turbata arripe castra.'

dixit, et in caelum paribus se sustulit alis

ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum. 15

agnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmas

sustulit ac tali fugientem est voce secutus:

'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actam

detulit in terras? unde haec tam clara repente

tempestas? medium video discedere caelum 9.20

palantisque polo stellas. sequor omina tanta,

quisquis in arma vocas.' et sic effatus ad undam

processit summoque hausit de gurgite lymphas

multa deos orans, oneravitque aethera votis.

Iamque omnis campis exercitus ibat apertis 25

dives equum, dives pictai vestis et auri;

Messapus primas acies, postrema coercent

Tyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus:

[vertitur arma tenens et toto vertice supra est]

ceu septem surgens sedatis amnibus altus 30

per tacitum Ganges aut pingui flumine Nilus

cum refluit campis et iam se condidit alveo.

DE RUTULIS IN TEUCRORUM

CASTRIS (9.33-76)

hic subitam nigro glomerari pulvere nubem

prospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.

primus ab adversa conclamat mole Caicus: 35

'quis globus, o cives, caligine volvitur atra?

ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,

hostis adest, heia.' ingenti clamore per omnis

condunt se Teucri portas et moenia complent.

namque ita discedens praeceperat optimus armis 40

Aeneas: si qua interea fortuna fuisset,

neu struere auderent aciem neu credere campo;

castra modo et tutos servarent aggere muros.

ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,

obiciunt portas tamen et praecepta facessunt, 45

armatique cavis exspectant turribus hostem.

Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen

viginti lectis equitum comitatus et urbi

improvisus adest, maculis quem Thracius albis

portat equus cristaque tegit galea aurea rubra, 50

'ecquis erit mecum, iuvenes, qui primus in hostem ?

en,' ait et iaculum attorquens emittit in auras,

principium pugnae, et campo sese arduus infert.

clamorem excipiunt socii fremituque sequuntur

horrisono; Teucrum mirantur inertia corda, 55

non aequo dare se campo, non obvia ferre

arma viros, sed castra fovere. huc turbidus atque huc

lustrat equo muros aditumque per avia quaerit.

ac veluti pleno lupus insidiatus ovili

cum fremit ad caulas ventos perpessus et imbris 9.60

nocte super media; tuti sub matribus agni

Page 122: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

balatum exercent, ille asper et improbus ira

saevit in absentis; collecta fatigat edendi

ex longo rabies et siccae sanguine fauces:

haud aliter Rutulo muros et castra tuenti 65

ignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.

qua temptet ratione aditus, et quae via clausos

excutiat Teucros vallo atque effundat in aequum?

classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,

aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis, 70

invadit sociosque incendia poscit ovantis

atque manum pinu flagranti fervidus implet.

tum vero incumbunt urget praesentia Turni,

atque omnis facibus pubes accingitur atris.

diripuere focos: piceum fert fumida lumen 75

taeda et commixtam Volcanus ad astra favillam.

DE TEUCRORUM NAVIBUS IN

DIVINAM FORMAM MUTATIS (9.77-125)

Quis deus, o Musae, tam saeva incendia Teucris

avertit? tantos ratibus quis depulit ignis?

dicite: prisca fides facto, sed fama perennis.

tempore quo primum Phrygia formabat in Ida 80

Aeneas classem et pelagi petere alta parabat,

ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnum

vocibus his adfata Iovem: 'da, nate, petenti,

quod tua cara parens domito te poscit Olympo.

pinea silva mihi multos dilecta per annos, 85

lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,

nigranti picea trabibusque obscurus acernis.

has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,

laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.

solve metus atque hoc precibus sine posse parentem, 90

ne cursu quassatae ullo neu turbine venti

vincantur: prosit nostris in montibus ortas.'

filius huic contra, torquet qui sidera mundi:

'o genetrix, quo fata vocas? aut quid petis istis?

mortaline manu factae immortale carinae 95

fas habeant? certusque incerta pericula lustret

Aeneas? cui tanta deo permissa potestas?

immo, ubi defunctae finem portusque tenebunt

Ausonios olim, quaecumque evaserit undis

Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva, 9.100

mortalem eripiam formam magnique iubebo

aequoris esse deas, qualis Nereia Doto

et Galatea secant spumantem pectore pontum.'

dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,

per pice torrentis atraque voragine ripas 105

adnuit, et totum nutu tremefecit Olympum.

Ergo aderat promissa dies et tempora Parcae

debita complerant, cum Turni iniuria Matrem

admonuit ratibus sacris depellere taedas.

hic primum nova lux oculis offulsit et ingens 110

visus ab Aurora caelum transcurrere nimbus

Idaeique chori; tum vox horrenda per auras

excidit et Troum Rutulorumque agmina complet:

'ne trepidate meas, Teucri, defendere navis

neve armate manus; maria ante exurere Turno 115

quam sacras dabitur pinus. vos ite solutae,

Page 123: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

ite deae pelagi; genetrix iubet.' et sua quaeque

continuo puppes abrumpunt vincula ripis

delphinumque modo demersis aequora rostris

ima petunt. hinc virgineae, mirabile monstrum, 120

[quot prius aeratae steterant ad litora prorae]

reddunt se totidem facies pontoque feruntur.

Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipse

turbatis Messapus equis, cunctatur et amnis

rauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto.

DE AUDACIS TURNI FIDUCIA (9.126-175)

at non audaci Turno fiducia cessit; 9.126

ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:

'Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipse

auxilium solitum eripuit: non tela neque ignis

exspectant Rutulos. ergo maria invia Teucris, 130

nec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est,

terra autem in nostris manibus, tot milia gentes

arma ferunt Italae. nil me fatalia terrent,

si qua Phryges prae se iactant, responsa deorum;

sat fatis Venerique datum, tetigere quod arva 135

fertilis Ausoniae Troes. sunt et mea contra

fata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem

coniuge praerepta; nec solos tangit Atridas

iste dolor, solisque licet capere arma Mycenis.

"sed periisse semel satis est": peccare fuisset 9.140

ante satis, penitus modo non genus omne perosos

femineum. quibus haec medii fiducia valli

fossarumque morae, leti discrimina parva,

dant animos; at non viderunt moenia Troiae

Neptuni fabricata manu considere in ignis? 145

sed vos, o lecti, ferro qui scindere vallum

apparat et mecum invadit trepidantia castra?

non armis mihi Volcani, non mille carinis

est opus in Teucros. addant se protinus omnes

Etrusci socios. tenebras et inertia furta 150

Palladii caesis late custodibus arcis

ne timeant, nec equi caeca condemur in alvo:

luce palam certum est igni circumdare muros.

haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga

esse ferant, decimum quos distulit Hector in annum.

nunc adeo, melior quoniam pars acta diei, 156

quod superest, laeti bene gestis corpora rebus

procurate, viri, et pugnam sperate parari.'

interea vigilum excubiis obsidere portas

cura datur Messapo et moenia cingere flammis. 160

bis septem Rutuli muros qui milite servent

delecti, ast illos centeni quemque sequuntur

purpurei cristis iuvenes auroque corusci.

discurrunt variantque vices, fusique per herbam

indulgent vino et vertunt crateras aenos. 165

conlucent ignes, noctem custodia ducit

insomnem ludo.

Haec super e vallo prospectant Troes et armis

alta tenent, nec non trepidi formidine portas

explorant pontisque et propugnacula iungunt, 170

tela gerunt. instat Mnestheus acerque Serestus,

quos pater Aeneas, si quando adversa vocarent,

Page 124: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros.

omnis per muros legio sortita periclum

excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est. 175

DE EURYALO ET NISO (9.176-223)

Nisus erat portae custos, acerrimus armis,

Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida

venatrix iaculo celerem levibusque sagittis,

et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter

non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, 9.180

ora puer prima signans intonsa iuventa.

his amor unus erat pariterque in bella ruebant;

tum quoque communi portam statione tenebant.

Nisus ait: 'dine hunc ardorem mentibus addunt,

Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido? 185

aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum

mens agitat mihi, nec placida contenta quiete est.

cernis quae Rutulos habeat fiducia rerum:

lumina rara micant, somno vinoque soluti

procubuere, silent late loca. percipe porro 190

quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.

Aenean acciri omnes, populusque patresque,

exposcunt, mittique viros qui certa reportent.

si tibi quae posco promittunt, nam mihi facti

fama sat est, tumulo videor reperire sub illo 195

posse viam ad muros et moenia Pallantea.' spondaico

obstipuit magno laudum percussus amore

Euryalus, simul his ardentem adfatur amicum:

'mene igitur socium summis adiungere rebus,

Nise, fugis? solum te in tanta pericula mittam? 200

non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes,

Argolicum terrorem inter Troiaeque labores

sublatum erudiit, nec tecum talia gessi

magnanimum Aenean et fata extrema secutus:

est hic, est animus lucis contemptor et istum 205

qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.'

Nisus ad haec: 'equidem de te nil tale verebar,

nec fas, non; ita me referat tibi magnus ovantem

Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis.

sed si quis (quae multa vides discrimine tali) 210

si quis in adversum rapiat casusve deusve,

te superesse velim, tua vita dignior aetas.

sit qui me raptum pugna pretiove redemptum

mandet humo, solita aut si qua id Fortuna vetabit,

absenti ferat inferias decoretque sepulcro. 215

neu matri miserae tanti sim causa doloris,

quae te sola, puer, multis e matribus ausa

persequitur, magni nec moenia curat Acestae.'

ille autem: 'causas nequiquam nectis inanis

nec mea iam mutata loco sententia cedit. 220

acceleremus' ait, vigiles simul excitat. illi

succedunt servantque vices; statione relicta

ipse comes Niso graditur regemque requirunt.

DE TEUCRUM DUCTORUM CONSILIO (9.224-313)

Page 125: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Cetera per terras omnis animalia somno

laxabant curas et corda oblita laborum: 225

ductores Teucrum primi, delecta iuventus,

consilium summis regni de rebus habebant,

quid facerent quisve Aeneae iam nuntius esset.

stant longis adnixi hastis et scuta tenentes

castrorum et campi medio. tum Nisus et una 230

Euryalus confestim alacres admittier orant:

rem magnam pretiumque morae fore. primus Iulus

accepit trepidos ac Nisum dicere iussit.

tum sic Hyrtacides: 'audite o mentibus aequis

Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis 235

quae ferimus. Rutuli somno vinoque soluti

conticuere. locum insidiis conspeximus ipsi,

qui patet in bivio portae quae proxima ponto.

interrupti ignes aterque ad sidera fumus

erigitur. si fortuna permittitis uti 9.240

quaesitum Aenean et moenia Pallantea, spondaico

mox hic cum spoliis ingenti caede peracta

adfore cernetis. nec nos via fallit euntis:

vidimus obscuris primam sub vallibus urbem

venatu adsiduo et totum cognovimus amnem.' 245

hic annis gravis atque animi maturus Aletes:

'di patrii, quorum semper sub numine Troia est,

non tamen omnino Teucros delere paratis,

cum talis animos iuvenum et tam certa tulistis

pectora.' sic memorans umeros dextrasque tenebat 250

amborum et vultum lacrimis atque ora rigabat.

'quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istis

praemia posse rear solvi? pulcherrima primum

di moresque dabunt vestri: tum cetera reddet

actutum pius Aeneas atque integer aevi 255

Ascanius meriti tanti non immemor umquam.'

'immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,'

excipit Ascanius 'per magnos, Nise, penatis

Assaracique larem et canae penetralia Vestae

obtestor, quaecumque mihi fortuna fidesque est, 260

in vestris pono gremiis. revocate parentem,

reddite conspectum; nihil illo triste recepto.

bina dabo argento perfecta atque aspera signis

pocula, devicta genitor quae cepit Arisba,

et tripodas geminos, auri duo magna talenta, 265

cratera antiquum quem dat Sidonia Dido.

si vero capere Italiam sceptrisque potiri

contigerit victori et praedae dicere sortem,

vidisti, quo Turnus equo, quibus ibat in armis

aureus; ipsum illum, clipeum cristasque rubentis 270

excipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise.

praeterea bis sex genitor lectissima matrum

corpora captivosque dabit suaque omnibus arma,

insuper his campi quod rex habet ipse Latinus.

te vero, mea quem spatiis propioribus aetas 275

insequitur, venerande puer, iam pectore toto

accipio et comitem casus complector in omnis.

nulla meis sine te quaeretur gloria rebus:

seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerum

verborumque fides.' contra quem talia fatur 280

Euryalus: 'me nulla dies tam fortibus ausis

dissimilem arguerit; tantum fortuna secunda

aut adversa cadat. sed te super omnia dona

unum oro: genetrix Priami de gente vetusta

est mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellus 285

Page 126: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

mecum excedentem, non moenia regis Acestae.

hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli

inque salutatam linquo: nox et tua testis

dextera, quod nequeam lacrimas perferre parentis.

at tu, oro, solare inopem et succurre relictae. 290

hanc sine me spem ferre tui, audentior ibo

in casus omnis.' percussa mente dedere

Dardanidae lacrimas, ante omnis pulcher Iulus,

atque animum patriae strinxit pietatis imago.

tum sic effatur: 295

'sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis.

namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusae

solum defuerit, nec partum gratia talem

parva manet. casus factum quicumque sequentur,

per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat: 300

quae tibi polliceor reduci rebusque secundis,

haec eadem matrique tuae generique manebunt.'

sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensem

auratum, mira quem fecerat arte Lycaon

Cnosius atque habilem vagina aptarat eburna. 305

dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonis

exuvias, galeam fidus permutat Aletes.

protinus armati incedunt; quos omnis euntis

primorum manus ad portas, iuvenumque senumque,

prosequitur votis. nec non et pulcher Iulus, 310

ante annos animumque gerens curamque virilem,

multa patri mandata dabat portanda; sed aurae

omnia discerpunt et nubibus inrita donant.

DE NOCTURNA CAEDE (9.314-366)

Egressi superant fossas noctisque per umbram

castra inimica petunt, multis tamen ante futuri 315

exitio. passim somno vinoque per herbam

corpora fusa vident, arrectos litore currus,

inter lora rotasque viros, simul arma iacere,

vina simul. prior Hyrtacides sic ore locutus:

'Euryale, audendum dextra: nunc ipsa vocat res. .320

hac iter est. tu, ne qua manus se attollere nobis

a tergo possit, custodi et consule longe;

haec ego vasta dabo et lato te limite ducam.'

sic memorat vocemque premit, simul ense superbum

Rhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altis 325

exstructus toto proflabat pectore somnum,

rex idem et regi Turno gratissimus augur,

sed non augurio potuit depellere pestem.

tris iuxta famulos temere inter tela iacentis

armigerumque Remi premit aurigamque sub ipsis 330

nactus equis ferroque secat pendentia colla.

tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquit

sanguine singultantem; atro tepefacta cruore

terra torique madent. nec non Lamyrumque Lamumque

et iuvenem Serranum, illa qui plurima nocte 335

luserat, insignis facie, multoque iacebat

membra deo victus ; felix, si protinus illum

aequasset nocti ludum in lucemque tulisset:

impastus ceu plena leo per ovilia turbans

suadet enim vesana fames manditque trahitque 340

molle pecus mutumque metu, fremit ore cruento.

Page 127: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

nec minor Euryali caedes; incensus et ipse

perfurit ac multam in medio sine nomine plebem,

Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque

ignaros; Rhoetum vigilantem et cuncta videntem, 345

sed magnum metuens se post cratera tegebat.

pectore in adverso totum cui comminus ensem

condidit adsurgenti et multa morte recepit.

purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixta

vina refert moriens, hic furto fervidus instat. 350

iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignem

deficere extremum et religatos rite videbat

carpere gramen equos, breviter cum talia Nisus,

sensit enim nimia caede atque cupidine ferri,

'absistamus' ait, 'nam lux inimica propinquat. 355

poenarum exhaustum satis est, via facta per hostis.'

multa virum solido argento perfecta relinquunt

armaque craterasque simul pulchrosque tapetas.

Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bullis

cingula, Tiburti Remulo ditissimus olim 360

quae mittit dona, hospitio cum iungeret absens,

Caedicus; ille suo moriens dat habere nepoti;

post mortem bello Rutuli pugnaque potiti:

haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat.

tum galeam Messapi habilem cristisque decoram

induit. excedunt castris et tuta capessunt.

DE EURYALI ET NISI INTERITU (9.367-449)

Interea praemissi equites ex urbe Latina, 9.367

cetera dum legio campis instructa moratur,

ibant et Turno regi responsa ferebant,

ter centum, scutati omnes, Volcente magistro. 370

iamque propinquabant castris murosque subibant

cum procul hos laevo flectentis limite cernunt,

et galea Euryalum sublustri noctis in umbra

prodidit immemorem radiisque adversa refulsit.

haud temere est visum. conclamat ab agmine Volcens: 375

'state, viri. quae causa viae? quive estis in armis?

quove tenetis iter?' nihil illi tendere contra,

sed celerare fugam in silvas et fidere nocti.

obiciunt equites sese ad divortia nota

hinc atque hinc, omnemque aditum custode coronant. 380

silva fuit late dumis atque ilice nigra

horrida, quam densi complerant undique sentes;

rara per occultos lucebat semita callis.

Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda

impediunt, fallitque timor regione viarum. 385

Nisus abit; iamque imprudens evaserat hostis

atque locos qui post Albae de nomine dicti

Albani tum rex stabula alta Latinus habebat,

ut stetit et frustra absentem respexit amicum:

'Euryale infelix, qua te regione reliqui? 390

quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvens

fallacis silvae?" simul et vestigia retro

observata legit dumisque silentibus errat.

audit equos, audit strepitus et signa sequentum;

nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris 395

pervenit ac videt Euryalum, quem iam manus omnis

fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,

Page 128: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

oppressum rapit et conantem plurima frustra.

quid faciat? qua vi iuvenem, quibus audeat armis

eripere? an sese medios moriturus in enses 9.400

inferat et pulchram properet per vulnera mortem?

ocius adducto torquet hastile lacerto

suspiciens altam Lunam et sic voce precatur:

'tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,

astrorum decus et nemorum Latonia custos. 405

si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris

dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi

suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi,

hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.'

dixerat et toto conixus corpore ferrum 410

conicit. hasta volans noctis diverberat umbras

et venit aversi in tergum Sulmonis ibique

frangitur, ac fisso transit praecordia ligno.

volvitur ille vomens calidum de pectore flumen

frigidus et longis singultibus ilia pulsat. 415

diversi circumspiciunt. hoc acrior idem

ecce aliud summa telum librabat ab aure.

dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque

stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro.

saevit atrox Volcens nec teli conspicit usquam 9.420

auctorem nec quo se ardens immittere possit.

'tu tamen interea calido mihi sanguine poenas

persolves amborum' inquit; simul ense recluso

ibat in Euryalum. tum vero exterritus, amens,

conclamat Nisus nec se celare tenebris 425

amplius aut tantum potuit perferre dolorem:

'me, me, adsum qui feci, in me convertite ferrum,

o Rutuli. mea fraus omnis, nihil iste nec ausus

nec potuit; caelum hoc et conscia sidera testor;

tantum infelicem nimium dilexit amicum.' 430

talia dicta dabat, sed viribus ensis adactus

transadigit costas et candida pectora rumpit.

volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus

it cruor inque umeros cervix conlapsa recumbit:

purpureus veluti cum flos succisus aratro 435

languescit moriens, lassove papavera collo

demisere caput pluvia cum forte gravantur.

at Nisus ruit in medios solumque per omnis

Volcentem petit, in solo Volcente moratur.

quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc

proturbant. instat non setius ac rotat ensem

fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore

condidit adverso et moriens animam abstulit hosti.

tum super exanimum sese proiecit amicum

confossus, placidaque ibi demum morte quievit. 445

Fortunati ambo. si quid mea carmina possunt,

nulla dies umquam memori vos eximet aevo,

dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum

accolet imperiumque pater Romanus habebit.

DE AENEADUM LUCTU (9.450-472)

Victores praeda Rutuli spoliisque potiti 9.450

Volcentem exanimum flentes in castra ferebant.

nec minor in castris luctus Rhamnete reperto

exsangui et primis una tot caede peremptis,

Page 129: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Serranoque Numaque. ingens concursus ad ipsa

corpora seminecisque viros, tepidaque recentem 455

caede locum et pleno spumantis sanguine rivos.

agnoscunt spolia inter se galeamque nitentem

Messapi et multo phaleras sudore receptas.

Et iam prima novo spargebat lumine terras

Tithoni croceum linquens Aurora cubile. 9.460

iam sole infuso, iam rebus luce retectis

Turnus in arma viros armis circumdatus ipse poliptoto

suscitat: aeratasque acies in proelia cogunt,

quisque suos, variisque acuunt rumoribus iras.

quin ipsa arrectis visu miserabile in hastis 465

praefigunt capita et multo clamore sequuntur

Euryali et Nisi.

Aeneadae duri murorum in parte sinistra

opposuere aciem nam dextera cingitur amni,

ingentisque tenent fossas et turribus altis 470

stant maesti; simul ora virum praefixa movebant

nota nimis miseris atroque fluentia tabo.

DE EURYALI MATRIS ULULATU (9.473-524)

Interea pavidam volitans pennata per urbem 9.473

nuntia Fama ruit matrisque adlabitur auris

Euryali. at subitus miserae calor ossa reliquit, 475

excussi manibus radii revolutaque pensa.

evolat infelix et femineo ululatu spondaico

scissa comam muros amens atque agmina cursu

prima petit, non illa virum, non illa pericli

telorumque memor, caelum dehinc questibus implet: 480

'hunc ego te, Euryale, aspicio? tune ille senectae

sera meae requies, potuisti linquere solam,

crudelis? nec te sub tanta pericula missum

adfari extremum miserae data copia matri?

heu, terra ignota canibus data praeda Latinis 485

alitibusque iaces. nec te tua funera mater

produxi pressive oculos aut vulnera lavi,

veste tegens tibi quam noctes festina diesque

urgebam, et tela curas solabar anilis.

quo sequar? aut quae nunc artus avulsaque membra 490

et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te,

nate, refers? hoc sum terraque marique secuta?

figite me, si qua est pietas, in me omnia tela

conicite, o Rutuli, me primam absumite ferro;

aut tu, magne pater divum, miserere, tuoque 495

invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,

quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.'

hoc fletu concussi animi, maestusque per omnis

it gemitus, torpent infractae ad proelia vires.

illam incendentem luctus Idaeus et Actor 9.500

Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli

corripiunt interque manus sub tecta reponunt.

At tuba terribilem sonitum procul aere canoro onomat

increpuit, sequitur clamor caelumque remugit.

accelerant acta pariter testudine Volsci 505

et fossas implere parant ac vellere vallum;

quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros,

qua rara est acies interlucetque corona

non tam spissa viris. telorum effundere contra

Page 130: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

omne genus Teucri ac duris detrudere contis, 510

adsueti longo muros defendere bello.

saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua

possent tectam aciem perrumpere, cum tamen omnis

ferre iuvet subter densa testudine casus.

nec iam sufficiunt. nam qua globus imminet ingens, 515

immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,

quae stravit Rutulos late armorumque resolvit

tegmina. nec curant caeco contendere Marte

amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo

missilibus certant. 9.520

parte alia horrendus visu quassabat Etruscam

pinum et fumiferos infert Mezentius ignis;

at Messapus equum domitor, Neptunia proles,

rescindit vallum et scalas in moenia poscit.

DE ACRI PUGNA AD TURRIM (9.525-589)

Vos, o Calliope, precor, aspirate canenti 9.525

quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus

ediderit, quem quisque virum demiserit Orco,

et mecum ingentis oras evolvite belli.

[et meministis enim, divae, et memorare potestis ]

Turris erat vasto suspectu et pontibus altis, 530

opportuna loco, summis quam viribus omnes

expugnare Itali summaque evertere opum vi

certabant, Troes contra defendere saxis

perque cavas densi tela intorquere fenestras.

princeps ardentem coniecit lampada Turnus 535

et flammam adfixit lateri, quae plurima vento

corripuit tabulas et postibus haesit adesis.

turbati trepidare intus frustraque malorum

velle fugam. dum se glomerant retroque residunt

in partem quae peste caret, tum pondere turris 9.540

procubuit subito et caelum tonat omne fragore.

semineces ad terram immani mole secuta

confixique suis telis et pectora duro

transfossi ligno veniunt. vix unus Helenor

et Lycus elapsi; quorum primaevus Helenor, 545

Maeonio regi quem serva Licymnia furtim

sustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis,

ense levis nudo parmaque inglorius alba.

isque ubi se Turni media inter milia vidit,

hinc acies atque hinc acies astare Latinas, 550

ut fera, quae densa venantum saepta corona

contra tela furit seseque haud nescia morti

inicit et saltu supra venabula fertur;

haud aliter iuvenis medios moriturus in hostis

inruit et qua tela videt densissima tendit. 555

at pedibus longe melior Lycus inter et hostis

inter et arma fuga muros tenet, altaque certat

prendere tecta manu sociumque attingere dextras.

quem Turnus pariter cursu teloque secutus

increpat his victor: 'nostrasne evadere, demens, 9.560

sperasti te posse manus?' simul arripit ipsum

pendentem et magna muri cum parte revellit:

qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum

sustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncis,

quaesitum aut matri multis balatibus agnum 565

Page 131: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Martius a stabulis rapuit lupus. undique clamor

tollitur: invadunt et fossas aggere complent,

ardentis taedas alii ad fastigia iactant.

Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis

Lucetium portae subeuntem ignisque ferentem, 570

Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas,

hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta,

Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus,

Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumque

et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan, 575

Privernum Capys. hunc primo levis hasta Themillae

strinxerat, ille manum proiecto tegmine demens

ad vulnus tulit; ergo alis adlapsa sagitta

et laevo infixa est alte lateri, abditaque intus

spiramenta animae letali vulnere rupit. 9.580

stabat in egregiis Arcentis filius armis

pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera,

insignis facie, genitor quem miserat Arcens

eductum Martis luco Symaethia circum

flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici: 585

stridentem fundam positis Mezentius hastis

ipse ter adducta circum caput egit habena

et media adversi liquefacto tempora plumbo

diffidit ac multa porrectum extendit harena.

DE REMULO AB ASCANIO INTERFECTO (9.590-

637)

Tum primum bello celerem intendisse sagittam 9.590

dicitur ante feras solitus terrere fugacis

Ascanius, fortemque manu fudisse Numanum,

cui Remulo cognomen erat, Turnique minorem

germanam nuper thalamo sociatus habebat.

is primam ante aciem digna atque indigna relatu 595

vociferans tumidusque novo praecordia regno

ibat et ingentem sese clamore ferebat:

'non pudet obsidione iterum valloque teneri,

bis capti Phryges, et morti praetendere muros?

en qui nostra sibi bello conubia poscunt. 9.600

quis deus Italiam, quae vos dementia adegit?

non hic Atridae nec fandi fictor Ulixes:

durum a stirpe genus natos ad flumina primum

deferimus saevoque gelu duramus et undis;

cenatu invigilant pueri silvasque fatigant, 605

flectere ludus equos et spicula tendere cornu.

at patiens operum parcoque adsueta iuventus

aut rastris terram domat aut quatit oppida bello.

omne aevum ferro teritur, versaque iuvencum

terga fatigamus hasta, nec tarda senectus 610

debilitat viris animi mutatque vigorem:

canitiem galea premimus, semperque recentis

comportare iuvat praedas et vivere rapto.

vobis picta croco et fulgenti murice vestis,

desidiae cordi, iuvat indulgere choreis, 615

et tunicae manicas et habent redimicula mitrae.

o vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per alta

Dindyma, ubi adsuetis biforem dat tibia cantum.

tympana vos buxusque vocat Berecyntia Matris

Idaeae; sinite arma viris et cedite ferro.' 9.620

Page 132: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Talia iactantem dictis ac dira canentem

non tulit Ascanius, nervoque obversus equino

contendit telum diversaque bracchia ducens

constitit, ante Iovem supplex per vota precatus:

'Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis. 625

ipse tibi ad tua templa feram sollemnia dona,

et statuam ante aras aurata fronte iuvencum

candentem pariterque caput cum matre ferentem,

iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.'

audiit et caeli genitor de parte serena 630

intonuit laevum, sonat una fatifer arcus.

effugit horrendum stridens adducta sagitta

perque caput Remuli venit et cava tempora ferro

traicit. 'i, verbis virtutem inlude superbis.

bis capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt': 635

hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequuntur

laetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt.

DE APOLLINIS INTERVENTU (9.638-671)

Aetheria tum forte plaga crinitus Apollo

desuper Ausonias acies urbemque videbat

nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum: 640

'macte nova virtute, puer, sic itur ad astra,

dis genite et geniture deos. iure omnia bella

gente sub Assaraci fato ventura resident,

nec te Troia capit.' simul haec effatus ab alto

aethere se mittit, spirantis dimovet auras 645

Ascaniumque petit; forma tum vertitur oris

antiquum in Buten. hic Dardanio Anchisae

armiger ante fuit fidusque ad limina custos;

tum comitem Ascanio pater addidit. ibat Apollo

omnia longaevo similis vocemque coloremque iperm

et crinis albos et saeva sonoribus arma,

atque his ardentem dictis adfatur Iulum:

'sit satis, Aenide, telis impune Numanum

oppetiisse tuis. primam hanc tibi magnus Apollo

concedit laudem et paribus non invidet armis; 655

cetera parce, puer, bello.' sic orsus Apollo

mortalis medio aspectus sermone reliquit

et procul in tenuem ex oculis evanuit auram.

agnovere deum proceres divinaque tela

Dardanidae pharetramque fuga sensere sonantem. 9.660

ergo avidum pugnae dictis ac numine Phoebi

Ascanium prohibent, ipsi in certamina rursus

succedunt animasque in aperta pericula mittunt.

it clamor totis per propugnacula muris,

intendunt acris arcus amentaque torquent. 665

sternitur omne solum telis, tum scuta cavaeque

dant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit:

quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedis

verberat imber humum, quam multa grandine nimbi

in vada praecipitant, cum Iuppiter horridus Austris 670

torquet aquosam hiemem et caelo cava nubila rumpit.

PANDARO ET BITIA (9.672-755)

Page 133: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti,

quos Iovis eduxit luco silvestris Iaera

abietibus iuvenes patriis et montibus aequos,

portam, quae ducis imperio commissa, recludunt 675

freti armis, ultroque invitant moenibus hostem.

ipsi intus dextra ac laeva pro turribus astant

armati ferro et cristis capita alta corusci:

quales aeriae liquentia flumina circum

sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum 9.680

consurgunt geminae quercus intonsaque caelo

attollunt capita et sublimi vertice nutant.

inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentis:

continuo Quercens et pulcher Aquiculus armis

et praeceps animi Tmarus et Mavortius Haemon 685

agminibus totis aut versi terga dedere

aut ipso portae posuere in limine vitam.

tum magis increscunt animis discordibus irae,

et iam collecti Troes glomerantur eodem

et conferre manum et procurrere longius audent. 690

Ductori Turno diversa in parte furenti

turbantique viros perfertur nuntius, hostem

fervere caede nova et portas praebere patentis.

deserit inceptum atque immani concitus ira

Dardaniam ruit ad portam fratresque superbos. 695

et primum Antiphaten ( is enim se primus agebat ),

Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,

coniecto sternit iaculo: volat Itala cornus

aera per tenerum stomachoque infixa sub altum

pectus abit; reddit specus atri vulneris undam 9.700

spumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.

tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum

tum Bitian ardentem oculis animisque frementem,

non iaculo neque enim iaculo vitam ille dedisset,

sed magnum stridens contorta phalarica venit 705

fulminis acta modo, quam nec duo taurea terga

nec duplici squama lorica fidelis et auro

sustinuit; conlapsa ruunt immania membra,

dat tellus gemitum et clipeum super intonat ingens.

talis in Euboico Baiarum litore quondam 710

saxea pila cadit, magnis quam molibus ante

constructam ponto iaciunt, sic illa ruinam

prona trahit penitusque vadis inlisa recumbit;

miscent se maria et nigrae attolluntur harenae,

tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubile 715

Inarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.

Hic Mars armipotens animum virisque Latinis

addidit et stimulos acris sub pectore vertit,

immisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.

undique conveniunt, quoniam data copia pugnae, 9.720

bellatorque animo deus incidit.

Pandarus, ut fuso germanum corpore cernit

et quo sit fortuna loco, qui casus agat res,

portam vi multa converso cardine torquet

obnixus latis umeris, multosque suorum 725

moenibus exclusos duro in certamine linquit;

ast alios secum includit recipitque ruentis,

demens, qui Rutulum in medio non agmine regem

viderit inrumpentem ultroque incluserit urbi,

immanem veluti pecora inter inertia tigrim. 730

continuo nova lux oculis effulsit et arma

horrendum sonuere, tremunt in vertice cristae

sanguineae clipeoque micantia fulmina mittit.

Page 134: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

agnoscunt faciem invisam atque immania membra

turbati subito Aeneadae. tum Pandarus ingens 735

emicat et mortis fraternae fervidus ira

effatur: 'non haec dotalis regia Amatae,

nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.

castra inimica vides, nulla hinc exire potestas.'

olli subridens sedato pectore Turnus: 9.740

'incipe, si qua animo virtus, et consere dextram,

hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.'

dixerat. ille rudem nodis et cortice crudo

intorquet summis adnixus viribus hastam;

excepere aurae, vulnus Saturnia Iuno 745

detorsit veniens, portaeque infigitur hasta.

'at non hoc telum, mea quod vi dextera versat,

effugies, neque enim is teli nec vulneris auctor'.

sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem

et mediam ferro gemina inter tempora frontem 750

dividit impubisque immani vulnere malas.

fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus;

conlapsos artus atque arma cruenta cerebro

sternit humi moriens, atque illi partibus aequis

huc caput atque illuc umero ex utroque pependit. 755

DE TURNI CAEDE IN TEUCRORUM CASTRIS

(9.756-777)

Diffugiunt versi trepida formidine Troes,

et si continuo victorem ea cura subisset,

rumpere claustra manu sociosque immittere portis,

ultimus ille dies bello gentique fuisset.

sed furor ardentem caedisque insana cupido 760

egit in adversos.

principio Phalerim et succiso poplite Gygen

excipit, hinc raptas fugientibus ingerit hastas

in tergum, Iuno viris animumque ministrat.

addit Halyn comitem et confixa Phegea parma, 765

ignaros deinde in muris Martemque cientis

Alcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque. omo

Lyncea tendentem contra sociosque vocantem

vibranti gladio conixus ab aggere dexter

occupat, huic uno deiectum comminus ictu 770

cum galea longe iacuit caput. inde ferarum

vastatorem Amycum, quo non felicior alter

unguere tela manu ferrumque armare veneno,

et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis,

Crethea Musarum comitem, cui carmina semper 775

et citharae cordi numerosque intendere nervis,

semper equos atque arma virum pugnasque canebat.

DE TURNO A TEUCRORUM CASTRIS FUGATO

(9.778-818)

Tandem ductores audita caede suorum

conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus,

palantisque vident socios hostemque receptum. 780

et Mnestheus: 'quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit.

'quos alios muros, quaeve ultra moenia habetis?

Page 135: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

unus homo et vestris, o cives, undique saeptus

aggeribus tantas strages impune per urbem

ediderit? iuvenum primos tot miserit Orco? 785

non infelicis patriae veterumque deorum

et magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?'

talibus accensi firmantur et agmine denso

consistunt. Turnus paulatim excedere pugna

et fluvium petere ac partem quae cingitur unda. 790

acrius hoc Teucri clamore incumbere magno

et glomerare manum, ceu saevum turba leonem

cum telis premit infensis; at territus ille,

asper, acerba tuens, retro redit et neque terga

ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra 795

ille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque.

haud aliter retro dubius vestigia Turnus

improperata refert et mens exaestuat ira.

quin etiam bis tum medios invaserat hostis,

bis confusa fuga per muros agmina vertit; 9.800

sed manus e castris propere coit omnis in unum

nec contra viris audet Saturnia Iuno

sufficere; aeriam caelo nam Iuppiter Irim

demisit germanae haud mollia iussa ferentem,

ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis. 805

ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantum

nec dextra valet, iniectis sic undique telis

obruitur. strepit adsiduo cava tempora circum

tinnitu galea et saxis solida aera fatiscunt

discussaeque iubae capiti nec sufficit umbo 810

ictibus; ingeminant hastis et Troes et ipse

fulmineus Mnestheus. tum toto corpore sudor

liquitur et piceum nec respirare potestas

flumen agit, fessos quatit aeger anhelitus artus.

tum demum praeceps saltu sese omnibus armis 9.815

in fluvium dedit. ille suo cum gurgite flavo

accepit venientem ac mollibus extulit undis

et laetum sociis abluta caede remisit.

9 818

Page 136: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

LIBER X LIBRO X DE IOVIS CONCILIO (10.1-117) - DE AENEADUM

LEGIONE DENUO OBSESSA (10.118-145) - DE

ETRUSCIS SOCIIS (10.146-214) - DE NYMPHARUM

NUNTIO AD AENEAN (10.215-259) - DE AENEAE

REDITU AD SUOS (10.260-307) - DE PROELIO CUM

RUTULIS (10.308-361) - DE PALLANTIS VIRTUTE

(10.362-438) - DE PALLANTIS INTERITU (10.439-509)

- DE AENEAE IRA IN TURNUM (10.510-605) - DE

IOVE ET IUNONE (10.606-635) - DE TURNO A

SORORE CUM DOLO DECEPTO (10.636-688) - DE

MEZENTII INTERVENTU (10.689-754) - DE AENEAE

PUGNA CUM MEZENTIO (10.755-790) - DE LAUSI

INTERITU (10.791-832) - DE MEZENTIO AB AENEA

NECATO (10.833-908)

DE IOVIS CONCILIO (10.1-117)

Panditur interea domus omnipotentis Olympi 10.1

conciliumque vocat divum pater atque hominum rex

sideream in sedem, terras unde arduus omnis

castraque Dardanidum aspectat populosque Latinos.

considunt tectis bipatentibus, incipit ipse: 5

'caelicolae magni, quianam sententia vobis

versa retro tantumque animis certatis iniquis?

abnueram bello Italiam concurrere Teucris.

quae contra vetitum discordia? quis metus aut hos

aut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit? 10

adveniet iustum pugnae ne arcessite tempus,

cum fera Karthago Romanis arcibus olim

exitium magnum atque Alpis immittet apertas:

tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.

nunc sinite et placitum laeti componite foedus.' 15

Iuppiter haec paucis; at non Venus aurea contra

pauca refert:

'o pater, o hominum rerumque aeterna potestas

(namque aliud quid sit quod iam implorare queamus?),

cernis ut insultent Rutuli, Turnusque feratur 10.20

per medios insignis equis tumidusque secundo

Marte ruat? non clausa tegunt iam moenia Teucros;

quin intra portas atque ipsis proelia miscent

aggeribus murorum et inundant sanguine fossae.

Aeneas ignarus abest. numquamne levari 25

obsidione sines? muris iterum imminet hostis

nascentis Troiae nec non exercitus alter,

atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab Arpis

Tydides. equidem credo, mea vulnera restant

et tua progenies mortalia demoror arma. 30

si sine pace tua atque invito numine Troes

Page 137: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Italiam petiere, luant peccata neque illos

iuveris auxilio; sin tot responsa secuti

quae superi manesque dabant, cur nunc tua quisquam

vertere iussa potest aut cur nova condere fata? 35

quid repetam exustas Erycino in litore classis,

quid tempestatum regem ventosque furentis

Aeolia excitos aut actam nubibus Irim?

nunc etiam manis ( haec intemptata manebat

sors rerum ) movet et superis immissa repente 10.40

Allecto medias Italum bacchata per urbes.

nil super imperio moveor. speravimus ista,

dum fortuna fuit. vincant, quos vincere mavis.

si nulla est regio Teucris quam det tua coniunx

dura, per eversae, genitor, fumantia Troiae 45

excidia obtestor: liceat dimittere ab armis

incolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.

Aeneas sane ignotis iactetur in undis

et quacumque viam dederit Fortuna sequatur:

hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae. 50

est Amathus, est celsa mihi Paphus atque Cythera

Idaliaeque domus: positis inglorius armis

exigat hic aevum. magna dicione iubeto

Karthago premat Ausoniam; nihil urbibus inde

obstabit Tyriis. quid pestem evadere belli 55

iuvit et Argolicos medium fugisse per ignis

totque maris vastaeque exhausta pericula terrae,

dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt?

non satius cineres patriae insedisse supremos

atque solum quo Troia fuit? Xanthum et Simoenta 10.60

redde, oro, miseris iterumque revolvere casus

da, pater, Iliacos Teucris.' tum regia Iuno

acta furore gravi: 'quid me alta silentia cogis

rumpere et obductum verbis vulgare dolorem?

Aenean hominum quisquam divumque subegit 65

bella sequi aut hostem regi se inferre Latino?

Italiam petiit fatis auctoribus esto

Cassandrae impulsus furiis: num linquere castra

hortati sumus aut vitam committere ventis?

num puero summam belli, num credere muros, 70

Tyrrhenamque fidem aut gentis agitare quietas?

quis deus in fraudem, quae dura potentia nostra

egit? ubi hic Iuno demissave nubibus Iris?

indignum est Italos Troiam circumdare flammis

nascentem et patria Turnum consistere terra, 75

cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater:

quid face Troianos atra vim ferre Latinis,

arva aliena iugo premere atque avertere praedas?

quid soceros legere et gremiis abducere pactas,

pacem orare manu, praefigere puppibus arma? 10.80

tu potes Aenean manibus subducere Graium

proque viro nebulam et ventos obtendere inanis,

et potes in totidem classem convertere nymphas:

nos aliquid Rutulos contra iuvisse nefandum est?

"Aeneas ignarus abest": ignarus et absit. 85

est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta Cythera:

quid gravidam bellis urbem et corda aspera temptas?

nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere fundo

conamur? nos? an miseros qui Troas Achivis

obiecit? quae causa fuit consurgere in arma 90

Europamque Asiamque et foedera solvere furto?

me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter,

aut ego tela dedi fovive Cupidine bella?

Page 138: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

tum decuit metuisse tuis: nunc sera querelis

haud iustis adsurgis et inrita iurgia iactas.' 95

Talibus orabat Iuno, cunctique fremebant

caelicolae adsensu vario, ceu flamina prima

cum deprensa fremunt silvis et caeca volutant

murmura venturos nautis prodentia ventos.

tum pater omnipotens, rerum cui prima potestas, 10.100

infit eo dicente deum domus alta silescit

et tremefacta solo tellus, silet arduus aether,

tum Zephyri posuere, premit placida aequora pontus:

'accipite ergo animis atque haec mea figite dicta.

quandoquidem Ausonios coniungi foedere Teucris 105

haud licitum, nec vestra capit discordia finem,

quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem,

Tros Rutulusne fuat, nullo discrimine habebo,

seu fatis Italum castra obsidione tenentur

sive errore malo Troiae monitisque sinistris. 110

nec Rutulos solvo. sua cuique exorsa laborem

fortunamque ferent. rex Iuppiter omnibus idem.

fata viam invenient.' Stygii per flumina fratris,

per pice torrentis atraque voragine ripas

adnuit et totum nutu tremefecit Olympum. 115

hic finis fandi. solio tum Iuppiter aureo

surgit, caelicolae medium quem ad limina ducunt.

DE AENEADUM LEGIONE DENUO OBSESSA

(10.118-145)

Interea Rutuli portis circum omnibus instant

sternere caede viros et moenia cingere flammis.

at legio Aeneadum vallis obsessa tenetur 120

nec spes ulla fugae. miseri stant turribus altis

nequiquam et rara muros cinxere corona:

Asius Imbrasides Hicetaoniusque Thymoetes

Assaracique duo et senior cum Castore Thymbris,

prima acies; hos germani Sarpedonis ambo 125

et Clarus et Thaemon Lycia comitantur ab alta.

fert ingens toto conixus corpore saxum,

haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon,

nec Clytio genitore minor nec fratre Menestheo.

hi iaculis, illi certant defendere saxis 130

molirique ignem nervoque aptare sagittas.

ipse inter medios, Veneris iustissima cura,

Dardanius caput, ecce, puer detectus honestum,

qualis gemma micat fulvum quae dividit aurum,

aut collo decus aut capiti, vel quale per artem 135

inclusum buxo aut Oricia terebintho

lucet ebur; fusos cervix cui lactea crinis

accipit et molli subnectens circulus auro.

te quoque magnanimae viderunt, Ismare, gentes

vulnera derigere et calamos armare veneno, 10.140

Maeonia generose domo, ubi pinguia culta

exercentque viri Pactolusque inrigat auro.

adfuit et Mnestheus, quem pulsi pristina Turni

aggere murorum sublimem gloria tollit,

et Capys: hinc nomen Campanae ducitur urbi. 145

Page 139: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE ETRUSCIS SOCIIS (10.146-214)

Illi inter sese duri certamina belli

contulerant: media Aeneas freta nocte secabat.

namque ut ab Evandro castris ingressus Etruscis

regem adit et regi memorat nomenque genusque

quidve petat quidve ipse ferat, Mezentius arma 150

quae sibi conciliet, violentaque pectora Turni

edocet, humanis quae sit fiducia rebus

admonet immiscetque preces, haud fit mora, Tarchon

iungit opes foedusque ferit; tum libera fati

classem conscendit iussis gens Lydia divum 155

externo commissa duci. Aeneia puppis

prima tenet rostro Phrygios subiuncta leones,

imminet Ida super, profugis gratissima Teucris.

hic magnus sedet Aeneas secumque volutat

eventus belli varios, Pallasque sinistro 10.160

adfixus lateri iam quaerit sidera, opacae

noctis iter, iam quae passus terraque marique.

Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete,

quae manus interea Tuscis comitetur ab oris

Aenean armetque rates pelagoque vehatur. 165

Massicus aerata princeps secat aequora Tigri,

sub quo mille manus iuvenum, qui moenia Clusi

quique urbem liquere Cosas, quis tela sagittae

gorytique leves umeris et letifer arcus.

una torvus Abas: huic totum insignibus armis 170

agmen et aurato fulgebat Apolline puppis.

sescentos illi dederat Populonia mater

expertos belli iuvenes, ast Ilva trecentos

insula inexhaustis Chalybum generosa metallis.

tertius ille hominum divumque interpres Asilas, 175

cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parent

et linguae volucrum et praesagi fulminis ignes,

mille rapit densos acie atque horrentibus hastis.

hos parere iubent Alpheae ab origine Pisae,

urbs Etrusca solo. sequitur pulcherrimus Astyr, 10.180

Astyr equo fidens et versicoloribus armis.

ter centum adiciunt ( mens omnibus una sequendi )

qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis,

et Pyrgi veteres intempestaeque Graviscae.

Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello, 185

transierim, Cynira, et paucis comitate Cupavo,

cuius olorinae surgunt de vertice pennae,

crimen, Amor, vestrum formaeque insigne paternae.

namque ferunt luctu Cycnum Phaethontis amati,

populeas inter frondes umbramque sororum 190

dum canit et maestum Musa solatur amorem,

canentem molli pluma duxisse senectam

linquentem terras et sidera voce sequentem.

filius aequalis comitatus classe catervas

ingentem remis Centaurum promovet: ille 195

instat aquae saxumque undis immane minatur

arduus, et longa sulcat maria alta carina.

Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris,

fatidicae Mantus et Tusci filius amnis,

qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen, 10.200

Mantua dives avis, sed non genus omnibus unum:

gens illi triplex, populi sub gente quaterni,

ipsa caput populis, Tusco de sanguine vires.

hinc quoque quingentos in se Mezentius armat,

quos patre Benaco velatus harundine glauca 205

Page 140: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Mincius infesta ducebat in aequora pinu.

it gravis Aulestes centenaque arbore fluctum

verberat adsurgens, spumant vada marmore verso.

hunc vehit immanis Triton et caerula concha

exterrens freta, cui laterum tenus hispida nanti 210

frons hominem praefert, in pristim desinit alvus,

spumea semifero sub pectore murmurat unda.

Tot lecti proceres ter denis navibus ibant

subsidio Troiae et campos salis aere secabant.

DE NYMPHARUM NUNTIO AD AENEAN

(10.215-259)

Iamque dies caelo concesserat almaque curru 10.215

noctivago Phoebe medium pulsabat Olympum:

Aeneas ( neque enim membris dat cura quietem )

ipse sedens clavumque regit velisque ministrat.

atque illi medio in spatio chorus, ecce, suarum

occurrit comitum: nymphae, quas alma Cybebe 10.220

numen habere maris nymphasque e navibus esse

iusserat, innabant pariter fluctusque secabant,

quot prius aeratae steterant ad litora prorae.

agnoscunt longe regem lustrantque choreis;

quarum quae fandi doctissima Cymodocea 225

pone sequens dextra puppim tenet ipsaque dorso

eminet ac laeva tacitis subremigat undis.

tum sic ignarum adloquitur: 'vigilasne, deum gens,

Aenea? vigila et velis immitte rudentis.

nos sumus, Idaeae sacro de vertice pinus, 230

nunc pelagi nymphae, classis tua. perfidus ut nos

praecipitis ferro Rutulus flammaque premebat,

rupimus invitae tua vincula teque per aequor

quaerimus. hanc genetrix faciem miserata refecit

et dedit esse deas aevumque agitare sub undis. 235

at puer Ascanius muro fossisque tenetur

tela inter media atque horrentis Marte Latinos.

iam loca iussa tenent forti permixtus Etrusco

Arcas eques; medias illis opponere turmas,

ne castris iungant, certa est sententia Turno. 10.240

surge age et Aurora socios veniente vocari

primus in arma iube, et clipeum cape quem dedit ipse

invictum ignipotens atque oras ambiit auro.

crastina lux, mea si non inrita dicta putaris,

ingentis Rutulae spectabit caedis acervos.' 245

dixerat et dextra discedens impulit altam

haud ignara modi puppim: fugit illa per undas

ocior et iaculo et ventos aequante sagitta.

inde aliae celerant cursus. stupet inscius ipse

Tros Anchisiades, animos tamen omine tollit. 250

tum breviter supera aspectans convexa precatur:

'alma parens Idaea deum, cui Dindyma cordi

turrigeraeque urbes biiugique ad frena leones,

tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinques

augurium Phrygibusque adsis pede, diva, secundo.' 255

tantum effatus, et interea revoluta ruebat

matura iam luce dies noctemque fugarat;

principio sociis edicit signa sequantur

atque animos aptent armis pugnaeque parent se.

Page 141: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE AENEAE REDITU AD SUOS (10.260-307)

Iamque in conspectu Teucros habet et sua castra 260

stans celsa in puppi, clipeum cum deinde sinistra

extulit ardentem. clamorem ad sidera tollunt

Dardanidae e muris, spes addita suscitat iras,

tela manu iaciunt, quales sub nubibus atris

Strymoniae dant signa grues atque aethera tranant 265

cum sonitu, fugiuntque Notos clamore secundo.

at Rutulo regi ducibusque ea mira videri

Ausoniis, donec versas ad litora puppis

respiciunt totumque adlabi classibus aequor.

ardet apex capiti cristisque a vertice flamma 270

funditur et vastos umbo vomit aureus ignis:

non secus ac liquida si quando nocte cometae

sanguinei lugubre rubent, aut Sirius ardor.

ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris

nascitur et laevo contristat lumine caelum. 275

Haud tamen audaci Turno fiducia cessit

litora praecipere et venientis pellere terra.

[ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:]

'quod votis optastis adest, perfringere dextra.

in manibus Mars ipse viris. nunc coniugis esto 10.280

quisque suae tectique memor, nunc magna referto

facta, patrum laudes. ultro occurramus ad undam

dum trepidi egressisque labant vestigia prima.

audentis Fortuna iuvat.'

haec ait, et secum versat quos ducere contra 285

vel quibus obsessos possit concredere muros.

Interea Aeneas socios de puppibus altis

pontibus exponit. multi servare recursus

languentis pelagi et brevibus se credere saltu,

per remos alii. speculatus litora Tarchon, 290

qua vada non spirant nec fracta remurmurat unda,

sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu,

advertit subito proras sociosque precatur:

'nunc, o lecta manus, validis incumbite remis;

tollite, ferte rates, inimicam findite rostris 295

hanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.

frangere nec tali puppim statione recuso

arrepta tellure semel.' quae talia postquam

effatus Tarchon, socii consurgere tonsis

spumantisque rates arvis inferre Latinis, 10.300

donec rostra tenent siccum et sedere carinae

omnes innocuae. sed non puppis tua, Tarchon:

namque inflicta vadis, dorso dum pendet iniquo

anceps sustentata diu fluctusque fatigat,

solvitur atque viros mediis exponit in undis, 305

fragmina remorum quos et fluitantia transtra

impediunt retrahitque pedes simul unda relabens.

DE PROELIO CUM RUTULIS (10.308-361)

Nec Turnum segnis retinet mora, sed rapit acer

totam aciem in Teucros et contra in litore sistit.

signa canunt. primus turmas invasit agrestis 310

Aeneas, omen pugnae, stravitque Latinos

occiso Therone, virum qui maximus ultro

Page 142: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Aenean petit. huic gladio perque aerea suta,

per tunicam squalentem auro latus haurit apertum.

inde Lichan ferit exsectum iam matre perempta 315

et tibi, Phoebe, sacrum: casus evadere ferri

quo licuit parvo? nec longe Cissea durum

immanemque Gyan sternentis agmina clava

deiecit leto; nihil illos Herculis arma

nec validae iuvere manus genitorque Melampus, 320

Alcidae comes usque gravis dum terra labores

praebuit. ecce Pharo, voces dum iactat inertis,

intorquens iaculum clamanti sistit in ore.

tu quoque, flaventem prima lanugine malas

dum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon, 325

Dardania stratus dextra, securus amorum

qui iuvenum tibi semper erant, miserande iaceres,

ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorci

progenies, septem numero, septenaque tela

coniciunt; partim galea clipeoque resultant 10.330

inrita, deflexit partim stringentia corpus

alma Venus. fidum Aeneas adfatur Achaten:

'suggere tela mihi, non ullum dextera frustra

torserit in Rutulos, steterunt quae in corpore Graium

Iliacis campis.' tum magnam corripit hastam 335

et iacit: illa volans clipei transverberat aera

Maeonis et thoraca simul cum pectore rumpit.

huic frater subit Alcanor fratremque ruentem

sustentat dextra: traiecto missa lacerto

protinus hasta fugit servatque cruenta tenorem, 10.340

dexteraque ex umero nervis moribunda pependit.

tum Numitor iaculo fratris de corpore rapto

Aenean petiit: sed non et figere contra

est licitum, magnique femur perstrinxit Achatae.

Hic Curibus fidens primaevo corpore Clausus 345

advenit et rigida Dryopem ferit eminus hasta

sub mentum graviter pressa, pariterque loquentis

vocem animamque rapit traiecto gutture; at ille

fronte ferit terram et crassum vomit ore cruorem.

tris quoque Threicios Boreae de gente suprema 350

et tris quos Idas pater et patria Ismara mittit,

per varios sternit casus. accurrit Halaesus

Auruncaeque manus, subit et Neptunia proles,

insignis Messapus equis. expellere tendunt

nunc hi, nunc illi: certatur limine in ipso 355

Ausoniae. magno discordes aethere venti

proelia ceu tollunt animis et viribus aequis;

non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit;

anceps pugna diu, stant obnixa omnia contra: 359

haud aliter Troianae acies aciesque Latinae pol+chias

concurrunt, haeret pede pes densusque viro vir. Polipt. 2

DE PALLANTIS VIRTUTE (10.362-438)

At parte ex alia, qua saxa rotantia late 10.362

intulerat torrens arbustaque diruta ripis,

Arcadas insuetos acies inferre pedestris

ut vidit Pallas Latio dare terga sequaci, 365

(aspera quis natura loci dimittere quando

suasit equos ), unum quod rebus restat egenis,

Page 143: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris;

'quo fugitis, socii? per vos et fortia facta,

per ducis Evandri nomen devictaque bella 370

spemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi,

fidite ne pedibus. ferro rumpenda per hostis

est via. qua globus ille virum densissimus urget,

hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit.

numina nulla premunt, mortali urgemur ab hoste 375

mortales; totidem nobis animaeque manusque.

ecce maris magna claudit nos obice pontus,

deest iam terra fugae: pelagus Troiamne petamus?'

haec ait, et medius densos prorumpit in hostis.

Obvius huic primum fatis adductus iniquis 10.380

fit Lagus. hunc, vellit magno dum pondere saxum,

intorto figit telo, discrimina costis

per medium qua spina dabat, hastamque receptat

ossibus haerentem. quem non super occupat Hisbo,

ille quidem hoc sperans; nam Pallas ante ruentem, 385

dum furit, incautum crudeli morte sodalis

excipit atque ensem tumido in pulmone recondit.

hinc Sthenium petit et Rhoeti de gente vetusta

Anchemolum thalamos ausum incestare novercae.

vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in arvis, 390

Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,

indiscreta suis gratusque parentibus error;

at nunc dura dedit vobis discrimina Pallas.

nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis;

te decisa suum, Laride, dextera quaerit 395

semianimesque micant digiti ferrumque retractant.

Arcadas accensos monitu et praeclara tuentis

facta viri mixtus dolor et pudor armat in hostis.

Tum Pallas biiugis fugientem Rhoetea praeter

traicit. hoc spatium tantumque morae fuit Ilo; 10.400

Ilo namque procul validam derexerat hastam,

quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra,

te fugiens fratremque Tyren, curruque volutus

caedit semianimis Rutulorum calcibus arva.

ac velut optato ventis aestate coortis 405

dispersa immittit silvis incendia pastor,

correptis subito mediis extenditur una

horrida per latos acies Volcania campos,

ille sedens victor flammas despectat ovantis:

non aliter socium virtus coit omnis in unum 410

teque iuvat, Palla. sed bellis acer Halaesus

tendit in adversos seque in sua colligit arma.

hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque,

Strymonio dextram fulgenti deripit ense

elatam in iugulum, saxo ferit ora Thoantis 415

ossaque dispersit cerebro permixta cruento.

fata canens silvis genitor celarat Halaesum;

ut senior leto canentia lumina solvit,

iniecere manum Parcae telisque sacrarunt

Evandri. quem sic Pallas petit ante precatus: 10.420

'da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro,

fortunam atque viam duri per pectus Halaesi.

haec arma exuviasque viri tua quercus habebit.'

audiit illa deus; dum texit Imaona Halaesus,

Arcadio infelix telo dat pectus inermum. 425

At non caede viri tanta perterrita Lausus,

pars ingens belli, sinit agmina: primus Abantem

oppositum interimit, pugnae nodumque moramque.

sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusci

Page 144: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

et vos, o Grais imperdita corpora, Teucri. 430

agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis;

extremi addensent acies nec turba moveri

tela manusque sinit. hinc Pallas instat et urget,

hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas,

egregii forma, sed quis Fortuna negarat 435

in patriam reditus. ipsos concurrere passus

haud tamen inter se magni regnator Olympi;

mox illos sua fata manent maiore sub hoste.

DE PALLANTIS INTERITU (10.439-509)

Interea soror alma monet succedere Lauso

Turnum, qui volucri curru medium secat agmen. 440

ut vidit socios: 'tempus desistere pugnae;

solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas

debetur; cuperem ipse parens spectator adesset.'

haec ait, et socii cesserunt aequore iusso.

at Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superba 445

miratus stupet in Turno corpusque per ingens

lumina volvit obitque truci procul omnia visu,

talibus et dictis it contra dicta tyranni:

'aut spoliis ego iam raptis laudabor opimis

aut leto insigni: sorti pater aequus utrique est. 450

tolle minas.' fatus medium procedit in aequor;

frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis.

desiluit Turnus biiugis, pedes apparat ire

comminus; utque leo, specula cum vidit ab alta

stare procul campis meditantem in proelia taurum, 455

advolat, haud alia est Turni venientis imago.

hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae,

ire prior Pallas, si qua fors adiuvet ausum

viribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur:

'per patris hospitium et mensas, quas advena adisti, 10.460

te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis.

cernat semineci sibi me rapere arma cruenta

victoremque ferant morientia lumina Turni.'

audiit Alcides iuvenem magnumque sub imo

corde premit gemitum lacrimasque effundit inanis. 465

tum genitor natum dictis adfatur amicis:

'stat sua cuique dies, breve et inreparabile tempus

omnibus est vitae; sed famam extendere factis,

hoc virtutis opus. Troiae sub moenibus altis

tot gnati cecidere deum, quin occidit una 470

Sarpedon, mea progenies; etiam sua Turnum

fata vocant metasque dati pervenit ad aevi.'

sic ait, atque oculos Rutulorum reicit arvis.

At Pallas magnis emittit viribus hastam

vaginaque cava fulgentem deripit ensem. 475

illa volans umeri surgunt qua tegmina summa

incidit, atque viam clipei molita per oras

tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.

hic Turnus ferro praefixum robur acuto

in Pallanta diu librans iacit atque ita fatur: 10.480

'aspice num mage sit nostrum penetrabile telum.'

dixerat; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris,

quem pellis totiens obeat circumdata tauri,

Page 145: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

vibranti cuspis medium transverberat ictu

loricaeque moras et pectus perforat ingens. 485

ille rapit calidum frustra de vulnere telum:

una eademque via sanguis animusque sequuntur.

corruit in vulnus sonitum super arma dedere

et terram hostilem moriens petit ore cruento.

quem Turnus super adsistens: [ sic ore precatur] 490

'Arcades, haec' inquit 'memores mea dicta referte

Evandro: qualem meruit, Pallanta remitto.

quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est,

largior. haud illi stabunt Aeneia parvo

hospitia.' et laevo pressit pede talia fatus 495

exanimem rapiens immania pondera baltei

impressumque nefas: una sub nocte iugali

caesa manus iuvenum foede thalamique cruenti,

quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro;

quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus. 10.500

nescia mens hominum fati sortisque futurae

et servare modum rebus sublata secundis.

Turno tempus erit magno cum optaverit emptum

intactum Pallanta, et cum spolia ista diemque

oderit. at socii multo gemitu lacrimisque 505

impositum scuto referunt Pallanta frequentes.

o dolor atque decus magnum rediture parenti,

haec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert,

cum tamen ingentis Rutulorum linquis acervos.

DE AENEAE IRA IN TURNUM (10.510-605)

Nec iam fama mali tanti, sed certior auctor 10.510

advolat Aeneae tenui discrimine leti

esse suos, tempus versis succurrere Teucris.

proxima quaeque metit gladio latumque per agmen

ardens limitem agit ferro, te, Turne, superbum

caede nova quaerens. Pallas, Evander, in ipsis 515

omnia sunt oculis, mensae quas advena primas

tunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatos

quattuor hic iuvenes, totidem quos educat Ufens,

viventis rapit, inferias quos immolet umbris

captivoque rogi perfundat sanguine flammas. 10.520

inde Mago procul infensam contenderat hastam:

ille astu subit, at tremibunda supervolat hasta,

et genua amplectens effatur talia supplex:

'per patrios manis et spes surgentis Iuli

te precor, hanc animam serves gnatoque patrique. 525.

est domus alta, iacent penitus defossa talenta

caelati argenti, sunt auri pondera facti

infectique mihi. non hic victoria Teucrum

vertitur aut anima una dabit discrimina tanta.'

dixerat. Aeneas contra cui talia reddit: 530

'argenti atque auri memoras quae multa talenta

gnatis parce tuis. belli commercia Turnus

sustulit ista prior iam tum Pallante perempto.

hoc patris Anchisae manes, hoc sentit Iulus.'

sic fatus galeam laeva tenet atque reflexa 535

cervice orantis capulo tenus applicat ensem.

nec procul Haemonides, Phoebi Triviaeque sacerdos,

infula cui sacra redimibat tempora vitta,

totus conlucens veste atque insignibus albis.

Page 146: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

quem congressus agit campo, lapsumque superstans 540

immolat ingentique umbra tegit, arma Serestus

lecta refert umeris tibi, rex Gradive, tropaeum.

Instaurant acies Volcani stirpe creatus

Caeculus et veniens Marsorum montibus Umbro.

Dardanides contra furit: Anxuris ense sinistram 545

et totum clipei ferro deiecerat orbem;

dixerat ille aliquid magnum vimque adfore verbo

crediderat, caeloque animum fortasse ferebat

canitiemque sibi et longos promiserat annos;

Tarquitus exsultans contra fulgentibus armis, 550

silvicolae Fauno Dryope quem nympha crearat,

obvius ardenti sese obtulit. ille reducta

loricam clipeique ingens onus impedit hasta,

tum caput orantis nequiquam et multa parantis

dicere deturbat terrae, truncumque tepentem 555

provolvens super haec inimico pectore fatur:

'istic nunc, metuende, iace. non te optima mater

condet humi patrioque onerabit membra sepulcro:

alitibus linquere feris, aut gurgite mersum

unda feret piscesque impasti vulnera lambent.' 10.560

protinus Antaeum et Lucam, prima agmina Turni,

persequitur, fortemque Numam fulvumque Camertem,

magnanimo Volcente satum, ditissimus agri

qui fuit Ausonidum et tacitis regnavit Amyclis.

Aegaeon qualis, centum cui bracchia dicunt 565

centenasque manus, quinquaginta oribus ignem

pectoribusque arsisse, Iovis cum fulmina contra

tot paribus streperet clipeis, tot stringeret ensis:

sic toto Aeneas desaevit in aequore victor

ut semel intepuit mucro. quin ecce Niphaei 570

quadriiugis in equos adversaque pectora tendit.

atque illi longe gradientem et dira frementem

ut videre, metu versi retroque ruentes

effunduntque ducem rapiuntque ad litora currus.

Interea biiugis infert se Lucagus albis 575

in medios fraterque Liger; sed frater habenis

flectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem.

haud tulit Aeneas tanto fervore furentis;

inruit adversaque ingens apparuit hasta.

cui Liger: 10.580

'non Diomedis equos nec currum cernis Achillis

aut Phrygiae campos: nunc belli finis et aevi

his dabitur terris.' vesano talia late

dicta volant Ligeri. sed non et Troius heros

dicta parat contra, iaculum nam torquet in hostis. 585

Lucagus ut pronus pendens in verbera telo

admonuit biiugos, proiecto dum pede laevo

aptat se pugnae, subit oras hasta per imas

fulgentis clipei, tum laevum perforat inguen;

excussus curru moribundus volvitur arvis. 590

quem pius Aeneas dictis adfatur amaris:

'Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorum

prodidit aut vanae vertere ex hostibus umbrae:

ipse rotis saliens iuga deseris.' haec ita fatus

arripuit biiugos; frater tendebat inertis 595

infelix palmas curru delapsus eodem:

'per te, per qui te talem genuere parentes,

vir Troiane, sine hanc animam et miserere precantis.'

pluribus oranti Aeneas: 'haud talia dudum

dicta dabas. morere et fratrem ne desere frater.' 10.600

tum latebras animae pectus mucrone recludit.

Page 147: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

talia per campos edebat funera ductor

Dardanius torrentis aquae vel turbinis atri chiasmo

more furens. tandem erumpunt et castra relinquunt

Ascanius puer et nequiquam obsessa iuventus. 605

DE IOVE ET IUNONE (10.606-635)

Iunonem interea compellat Iuppiter ultro: 10.606

'o germana mihi atque eadem gratissima coniunx,

ut rebare, Venus nec te sententia fallit

Troianas sustentat opes, non vivida bello

dextra viris animusque ferox patiensque pericli.' 610

cui Iuno summissa: 'quid, o pulcherrime coniunx,

sollicitas aegram et tua tristia dicta timentem?

si mihi, quae quondam fuerat quamque esse decebat,

vis in amore foret, non hoc mihi namque negares,

omnipotens, quin et pugnae subducere Turnum 615

et Dauno possem incolumem servare parenti.

nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas.

ille tamen nostra deducit origine nomen

Pilumnusque illi quartus pater, et tua larga

saepe manu multisque oneravit limina donis.' 10.620

cui rex aetherii breviter sic fatur Olympi:

'si mora praesentis leti tempusque caduco

oratur iuveni meque hoc ita ponere sentis,

tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatis:

hactenus indulsisse vacat. sin altior istis 625

sub precibus venia ulla latet totumque moveri

mutarive putas bellum, spes pascis inanis.'

et Iuno adlacrimans: 'quid si, quae voce gravaris,

mente dares atque haec Turno rata vita maneret?

nunc manet insontem gravis exitus, aut ego veri 630

vana feror. quod ut o potius formidine falsa

ludar, et in melius tua, qui potes, orsa reflectas.'

Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus alto

misit agens hiemem nimbo succincta per auras,

Iliacamque aciem et Laurentia castra petivit. 635

DE TURNO A SORORE CUM DOLO DECEPTO

(10.636-688)

tum dea nube cava tenuem sine viribus umbram 10.636

in faciem Aeneae visu mirabile monstrum

Dardaniis ornat telis, clipeumque iubasque

divini adsimulat capitis, dat inania verba,

dat sine mente sonum gressusque effingit euntis, 10.640

morte obita qualis fama est volitare figuras

aut quae sopitos deludunt somnia sensus.

at primas laeta ante acies exsultat imago

inritatque virum telis et voce lacessit.

instat cui Turnus stridentemque eminus hastam 645

conicit; illa dato vertit vestigia tergo.

tum vero Aenean aversum ut cedere Turnus

credidit atque animo spem turbidus hausit inanem:

'quo fugis, Aenea? thalamos ne desere pactos;

hac dabitur dextra tellus quaesita per undas.' 650

Page 148: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

talia vociferans sequitur strictumque coruscat

mucronem, nec ferre videt sua gaudia ventos.

Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxi

expositis stabat scalis et ponte parato,

qua rex Clusinis advectus Osinius oris. 655

huc sese trepida Aeneae fugientis imago

conicit in latebras, nec Turnus segnior instat

exsuperatque moras et pontis transilit altos.

vix proram attigerat, rumpit Saturnia funem

avulsamque rapit revoluta per aequora navem. 10.660

tum levis haud ultra latebras iam quaerit imago,

sed sublime volans nubi se immiscuit atrae,

illum autem Aeneas absentem in proelia poscit;

obvia multa virum demittit corpora morti,

cum Turnum medio interea fert aequore turbo. 665

respicit ignarus rerum ingratusque salutis

et duplicis cum voce manus ad sidera tendit:

'omnipotens genitor, tanton me crimine dignum

duxisti et talis voluisti expendere poenas?

quo feror? unde abii? quae me fuga quemve reducit? 670

Laurentisne iterum muros aut castra videbo?

quid manus illa virum, qui me meaque arma secuti?

quosque (nefas) omnis infanda in morte reliqui

et nunc palantis video, gemitumque cadentum

accipio? quid ago? aut quae iam satis ima dehiscat 675

terra mihi? vos o potius miserescite, venti;

in rupes, in saxa (volens vos Turnus adoro )

ferte ratem saevisque vadis immittite syrtis,

quo nec me Rutuli nec conscia fama sequatur.'

haec memorans animo nunc huc, nunc fluctuat illuc, 680

an sese mucrone ob tantum dedecus amens

induat et crudum per costas exigat ensem,

fluctibus an iaciat mediis et litora nando

curva petat Teucrumque iterum se reddat in arma.

ter conatus utramque viam, ter maxima Iuno 685

continuit iuvenemque animi miserata repressit.

labitur alta secans fluctuque aestuque secundo

et patris antiquam Dauni defertur ad urbem.

DE MEZENTII INTERVENTU (10.689-754)

At Iovis interea monitis Mezentius ardens

succedit pugnae Teucrosque invadit ovantis. 690

concurrunt Tyrrhenae acies atque omnibus uni,

uni odiisque viro telisque frequentibus instant.

ille velut rupes vastum quae prodit in aequor,

obvia ventorum furiis expostaque ponto,

vim cunctam atque minas perfert caelique marisque 695

ipsa immota manens prolem Dolichaonis Hebrum

sternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem,

sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montis

occupat os faciemque adversam, poplite Palmum

succiso volvi segnem sinit, armaque Lauso 10.700

donat habere umeris et vertice figere cristas.

nec non Evanthen Phrygium Paridisque Mimanta

aequalem comitemque, una quem nocte Theano

in lucem genitore Amyco dedit et face praegnas

Cisseis regina Parim; Paris urbe paterna 705

occubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta.

Page 149: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

ac velut ille canum morsu de montibus altis

actus aper, multos Vesulus quem pinifer annos

defendit multosque palus Laurentia silva

pascit harundinea, postquam inter retia ventum est, 710

substitit infremuitque ferox et inhorruit armos,

nec cuiquam irasci propiusve accedere virtus,

sed iaculis tutisque procul clamoribus instant;

haud aliter, iustae quibus est Mezentius irae,

non ulli est animus stricto concurrere ferro, 715

missilibus longe et vasto clamore lacessunt.

ille autem impavidus partis cunctatur in omnis

dentibus infrendens et tergo decutit hastas.

Venerat antiquis Corythi de finibus Acron,

Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos. 720

hunc ubi miscentem longe media agmina vidit,

purpureum pennis et pactae coniugis ostro,

impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans

suadet enim vesana fames, si forte fugacem

conspexit capream aut surgentem in cornua cervum, 725

gaudet hians immane comasque arrexit et haeret

visceribus super incumbens; lavit improba taeter

ora cruor :

sic ruit in densos alacer Mezentius hostis.

sternitur infelix Acron et calcibus atram 730

tundit humum exspirans infractaque tela cruentat.

atque idem fugientem haud est dignatus Oroden

sternere nec iacta caecum dare cuspide vulnus;

obvius adversoque occurrit seque viro vir

contulit, haud furto melior sed fortibus armis. 735

tum super abiectum posito pede nixus et hasta:

'pars belli haud temnenda, viri, iacet altus Orodes.'

conclamant socii laetum paeana secuti;

ille autem exspirans: 'non me, quicumque es, inulto,

victor, nec longum laetabere; te quoque fata 10.740

prospectant paria atque eadem mox arva tenebis.'

ad quem subridens mixta Mezentius ira:

'nunc morere.ast de me divum pater atque hominum rex

viderit.' hoc dicens eduxit corpore telum.

olli dura quies oculos et ferreus urget 745

somnus, in aeternam clauduntur lumina noctem.

Caedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator Hydaspen

Partheniumque Rapo et praedurum viribus Orsen,

Messapus Cloniumque Lycaoniumque Erichaeten,

illum infrenis equi lapsu tellure iacentem, 750

hunc peditem. pedes et Lycius processerat Agis,

quem tamen haud expers Valerus virtutis avitae

deicit; at Thronium Salius Saliumque Nealces,

insignis iaculo et longe fallente sagitta.

DE AENEAE PUGNA CUM MEZENTIO (10.755-790)

Iam gravis aequabat luctus et mutua Mavors 10.755

funera; caedebant pariter pariterque ruebant

victores victique, neque his fuga nota neque illis.

di Iovis in tectis iram miserantur inanem

amborum et tantos mortalibus esse labores;

hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno. 10.760

pallida Tisiphone media inter milia saevit.

At vero ingentem quatiens Mezentius hastam

Page 150: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

turbidus ingreditur campo. quam magnus Orion,

cum pedes incedit medii per maxima Nerei

stagna viam scindens, umero supereminet undas, 765

aut summis referens annosam montibus ornum

ingrediturque solo et caput inter nubila condit,

talis se vastis infert Mezentius armis.

huic contra Aeneas speculatus in agmine longo

obvius ire parat. manet imperterritus ille 770

hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat;

atque oculis spatium emensus quantum satis hastae:

'dextra mihi deus et telum, quod missile libro,

nunc adsint. voveo praedonis corpore raptis

indutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeum 775

Aeneae.' dixit, stridentemque eminus hastam

iecit. at illa volans clipeo est excussa proculque

egregium Antoren latus inter et ilia figit,

Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argis

haeserat Evandro atque Itala consederat urbe. 10.780

sternitur infelix alieno vulnere, caelumque

aspicit et dulcis moriens reminiscitur Argos.

tum pius Aeneas hastam iacit; illa per orbem

aere cavum triplici, per linea terga tribusque

transiit intextum tauris opus, imaque sedit 785

inguine, sed viris haud pertulit. ocius ensem

Aeneas viso Tyrrheni sanguine laetus

eripit a femine et trepidanti fervidus instat.

ingemuit cari graviter genitoris amore,

ut vidit, Lausus, lacrimaeque per ora volutae. 790

DE LAUSI INTERITU (10.791-832)

hic mortis durae casum tuaque optima facta, 10.791

si qua fidem tanto est operi latura vetustas,

non equidem nec te, iuvenis memorande, silebo.

ille pedem referens et inutilis inque ligatus

cedebat clipeoque inimicum hastile trahebat. 795

proripuit iuvenis seseque immiscuit armis,

iamque adsurgentis dextra plagamque ferentis

Aeneae subiit mucronem ipsumque morando

sustinuit; socii magno clamore sequuntur,

dum genitor nati parma protectus abiret, 10.800

telaque coniciunt perturbantque eminus hostem

missilibus. furit Aeneas tectusque tenet se.

ac velut effusa si quando grandine nimbi

praecipitant, omnis campis diffugit arator

omnis et agricola, et tuta latet arce viator 805

aut amnis ripis aut alti fornice saxi,

dum pluit in terris, ut possint sole reducto

exercere diem: sic obrutus undique telis

Aeneas nubem belli, dum detonet omnis,

sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur: 810

'quo moriture ruis maioraque viribus audes?

fallit te incautum pietas tua.' nec minus ille

exsultat demens, saevae iamque altius irae

Dardanio surgunt ductori, extremaque Lauso

Parcae fila legunt. validum namque exigit ensem 815

per medium Aeneas iuvenem totumque recondit;

transiit et parmam mucro, levia arma minacis,

Page 151: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

et tunicam molli mater quam neverat auro,

implevitque sinum sanguis; tum vita per auras

concessit maesta ad Manis corpusque reliquit. 10.820

At vero ut vultum vidit morientis et ora,

ora modis Anchisiades pallentia miris,

ingemuit miserans graviter dextramque tetendit,

et mentem patriae subiit pietatis imago.

'quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis, 825

quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum?

arma, quibus laetatus, habe tua; teque parentum

manibus et cineri, si qua est ea cura, remitto.

hoc tamen infelix miseram solabere mortem:

Aeneae magni dextra cadis.' increpat ultro 830

cunctantis socios et terra sublevat ipsum

sanguine turpantem comptos de more capillos.

DE MEZENTIO AB AENEA NECATO (10.833-908)

Interea genitor Tiberini ad fluminis undam 10.833

vulnera siccabat lymphis corpusque levabat

arboris acclinis trunco. procul aerea ramis 835

dependet galea et prato gravia arma quiescunt.

stant lecti circum iuvenes; ipse aeger anhelans

colla fovet fusus propexam in pectore barbam;

multa super Lauso rogitat, multumque remittit

qui revocent maestique ferant mandata parentis. 10.840

at Lausum socii exanimem super arma ferebant

flentes, ingentem atque ingenti vulnere victum.

agnovit longe gemitum praesaga mali mens.

canitiem multo deformat pulvere et ambas

ad caelum tendit palmas et corpore inhaeret. 845

'tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas,

ut pro me hostili paterer succedere dextrae,

quem genui? tuane haec genitor per vulnera servor

morte tua vivens? heu, nunc misero mihi demum

exitium infelix, nunc alte vulnus adactum. 850

idem ego, nate, tuum maculavi crimine nomen,

pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis.

debueram patriae poenas odiisque meorum:

omnis per mortis animam sontem ipse dedissem.

nunc vivo neque adhuc homines lucemque relinquo. 855

sed linquam.' simul hoc dicens attollit in aegrum

se femur et, quamquam vis alto vulnere tardat,

haud deiectus equum duci iubet. hoc decus illi,

hoc solamen erat, bellis hoc victor abibat

omnibus. adloquitur maerentem et talibus infit: 10.860

'Rhaebe, diu, res si qua diu mortalibus ulla est,

viximus. aut hodie victor spolia illa cruenti

et caput Aeneae referes Lausique dolorum

ultor eris mecum, aut, aperit si nulla viam vis,

occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo, 865

iussa aliena pati et dominos dignabere Teucros.'

dixit, et exceptus tergo consueta locavit

membra manusque ambas iaculis oneravit acutis,

aere caput fulgens cristaque hirsutus equina.

sic cursum in medios rapidus dedit. aestuat ingens 870

uno in corde pudor mixtoque insania luctu.

[et furiis agitatus amor, et conscia virtus]

atque hic Aenean magna ter voce vocavit.

Page 152: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Aeneas agnovit enim laetusque precatur:

'sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo. 875

incipias conferre manum.'

tantum effatus et infesta subit obvius hasta.

ille autem: 'quid me erepto, saevissime, nato

terres? haec via sola fuit qua perdere posses:

nec mortem horremus nec divum parcimus ulli. 10.880

desine, nam venio moriturus et haec tibi porto

dona prius.' dixit, telumque intorsit in hostem;

inde aliud super atque aliud figitque volatque

ingenti gyro, sed sustinet aureus umbo.

ter circum astantem laevos equitavit in orbis 885

tela manu iaciens, ter secum Troius heros

immanem aerato circumfert tegmine silvam.

inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedet

vellere, et urgetur pugna congressus iniqua,

multa movens animo iam tandem erumpit et inter 890

bellatoris equi cava tempora conicit hastam.

tollit se arrectum quadripes et calcibus auras

verberat, effusumque equitem super ipse secutus

implicat eiectoque incumbit cernuus armo.

clamore incendunt caelum Troesque Latinique. 895

advolat Aeneas vaginaque eripit ensem

et super haec: 'ubi nunc Mezentius acer et illa

effera vis animi?' contra Tyrrhenus, ut auras

suspiciens hausit caelum mentemque recepit:

'hostis amare, quid increpitas mortemque minaris? 10.900

nullum in caede nefas, nec sic ad proelia veni,

nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus.

unum hoc, per si qua est victis venia hostibus oro:

corpus humo patiare tegi. scio acerba meorum

circumstare odia: hunc, oro, defende furorem 905

et me consortem nati concede sepulcro.'

haec loquitur, iuguloque haud inscius accipit ensem

undantique animam diffundit in arma cruore. 10.908

Page 153: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

LIBER XI LIBRO XI DE AENEA VICTORE (11.1-58) - DE OCCISORUM

EXSEQUIIS (11.59-99) - DE ORATORIBUS VENIAM

ROGANTIBUS (11.100-138) - DE EVANDRI DOLORE

GEMITUQUE (11.139-182) - DE EXSEQUIIS

TEUCRORUM RUTULORUMQUE (11.183-224) - DE

LATINI REGIS CONCILIO (11.225-295) - DE LATINI

REGIS PROPOSITO (11.296-335) - DE DRANCIS

IMPETU (11.336-375) - DE TURNI VIOLENTO

RESPONSO (11.376-444) - DE AENEAE ADVENTU

(11.445-447) - DE TURNO ET CAMILLA (11.498-597) -

DE EQUITUM PUGNA (11.597-647) - DE CAMILLAE

REBUS GESTIS (11.648-724) - DE TARCONTIS

VIRTUTE (11.725-758) - DE CAMILLA AB ARRUNTE

VULNERATA (11.759-804) - DE CAMILLAE MORTE

(11.805-835) - DE DIANAE ULTIONE (11.836-867) - DE

LATINIS FUGATIS (11.868-895) - DE AENEA ET

TURNO (11.896-915) -

DE AENEA VICTORE (11.1-58)

Oceanum interea surgens Aurora reliquit: 11.1

Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandis

praecipitant curae turbataque funere mens est,

vota deum primo victor solvebat Eoo.

ingentem quercum decisis undique ramis 5

constituit tumulo fulgentiaque induit arma,

Mezenti ducis exuvias, tibi magne, tropaeum,

bellipotens; aptat rorantis sanguine cristas

telaque trunca viri, et bis sex thoraca petitum

perfossumque locis, clipeumque ex aere sinistrae 10

subligat atque ensem collo suspendit eburnum.

tum socios (namque omnis eum stipata tegebat

turba ducum) sic incipiens hortatur ovantis:

'maxima res effecta, viri; timor omnis abesto,

quod superest; haec sunt spolia et de rege superbo 15

primitiae manibusque meis Mezentius hic est.

nunc iter ad regem nobis murosque Latinos.

arma parate, animis et spe praesumite bellum,

ne qua mora ignaros, ubi primum vellere signa

adnuerint superi pubemque educere castris, 20

impediat segnisve metu sententia tardet.

interea socios inhumataque corpora terrae

mandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est.

ite,' ait 'egregias animas, quae sanguine nobis

hanc patriam peperere suo, decorate supremis 25

muneribus, maestamque Evandri primus ad urbem

mittatur Pallas, quem non virtutis egentem

abstulit atra dies et funere mersit acerbo.'

Sic ait inlacrimans, recipitque ad limina gressum

corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetes 30

servabat senior, qui Parrhasio Evandro

armiger ante fuit, sed non felicibus aeque

tum comes auspiciis caro datus ibat alumno.

circum omnis famulumque manus Troianaque turba

et maestum Iliades crinem de more solutae. 35

Page 154: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

ut vero Aeneas foribus sese intulit altis

ingentem gemitum tunsis ad sidera tollunt

pectoribus, maestoque immugit regia luctu.

ipse caput nivei fultum Pallantis et ora

ut vidit levique patens in pectore vulnus 40

cuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis:

'tene,' inquit 'miserande puer, cum laeta veniret,

invidit Fortuna mihi, ne regna videres

nostra neque ad sedes victor veherere paternas?

non haec Evandro de te promissa parenti 45

discedens dederam, cum me complexus euntem

mitteret in magnum imperium metuensque moneret

acris esse viros, cum dura proelia gente.

et nunc ille quidem spe multum captus inani

fors et vota facit cumulatque altaria donis, 50

nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullis

debentem vano maesti comitamur honore.

infelix, nati funus crudele videbis.

hi nostri reditus exspectatique triumphi?

haec mea magna fides? at non, Evandre, pudendis 55

vulneribus pulsum aspicies, nec sospite dirum

optabis nato funus pater. ei mihi quantum

praesidium, Ausonia, et quantum tu perdis, Iule.'

DE SUPREMO VALE (11.59-99)

Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpus

imperat, et toto lectos ex agmine mittit 60

mille viros qui supremum comitentur honorem

intersintque patris lacrimis, solacia luctus

exigua ingentis, misero sed debita patri.

haud segnes alii cratis et molle feretrum

arbuteis texunt virgis et vimine querno 65

exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.

hic iuvenem agresti sublimem stramine ponunt:

qualem virgineo demessum pollice florem

seu mollis violae seu languentis hyacinthi,

cui neque fulgor adhuc nec dum sua forma recessit, 70

non iam mater alit tellus virisque ministrat.

tum geminas vestis auroque ostroque rigentis

extulit Aeneas, quas illi laeta laborum

ipsa suis quondam manibus Sidonia Dido

fecerat et tenui telas discreverat auro. 75

harum unam iuveni supremum maestus honorem

induit arsurasque comas obnubit amictu,

multaque praeterea Laurentis praemia pugnae

aggerat et longo praedam iubet ordine duci;

addit equos et tela quibus spoliaverat hostem. 80

vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbris

inferias, caeso sparsurus sanguine flammas,

indutosque iubet truncos hostilibus armis

ipsos ferre duces inimicaque nomina figi.

ducitur infelix aevo confectus Acoetes, 85

pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus ora, chiasm

sternitur et toto proiectus corpore terrae;

ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.

post bellator equus positis insignibus Aethon

it lacrimans guttisque umectat grandibus ora. 90

Page 155: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnus

victor habet. tum maesta phalanx Teucrique sequuntur

Tyrrhenique omnes et versis Arcades armis.

postquam omnis longe comitum praecesserat ordo,

substitit Aeneas gemituque haec addidit alto: 95

'nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida belli

fata vocant: salve aeternum mihi, maxime Palla,

aeternumque vale.' nec plura effatus ad altos

tendebat muros gressumque in castra ferebat.

DE ORATORIBUS VENIAM ROGANTIBUS

(11.100-138)

Iamque oratores aderant ex urbe Latina 100

velati ramis oleae veniamque rogantes:

corpora, per campos ferro quae fusa iacebant,

redderet ac tumulo sineret succedere terrae;

nullum cum victis certamen et aethere cassis;

parceret hospitibus quondam socerisque vocatis. 105

quos bonus Aeneas haud aspernanda precantis

prosequitur venia et verbis haec insuper addit:

'quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini,

implicuit bello, qui nos fugiatis amicos?

pacem me exanimis et Martis sorte peremptis 110

oratis? equidem et vivis concedere vellem.

nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent,

nec bellum cum gente gero; rex nostra reliquit

hospitia et Turni potius se credidit armis.

aequius huic Turnum fuerat se opponere morti. 115

si bellum finire manu, si pellere Teucros

apparat, his mecum decuit concurrere telis:

vixet cui vitam deus aut sua dextra dedisset.

nunc ite et miseris supponite civibus ignem.'

dixerat Aeneas. illi obstipuere silentes 120

conversique oculos inter se atque ora tenebant.

Tum senior semperque odiis et crimine Drances

infensus iuveni Turno sic ore vicissim

orsa refert: 'o fama ingens, ingentior armis,

vir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem? 125

iustitiaene prius mirer belline laborum?

nos vero haec patriam grati referemus ad urbem

et te, si qua viam dederit Fortuna, Latino

iungemus regi. quaerat sibi foedera Turnus.

quin et fatalis murorum attollere moles 130

saxaque subvectare umeris Troiana iuvabit.'

dixerat haec unoque omnes eadem ore fremebant.

bis senos pepigere dies, et pace sequestra

per silvas Teucri mixtique impune Latini

erravere iugis. ferro sonat alta bipenni 135

fraxinus, euvrtunt actas ad sidera pinus,

robora nec cuneis et olentem scindere cedrum

nec plaustris cessant vectare gementibus ornos.

DE EVANDRI DOLORE GEMITUQUE (11.139-182)

Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus,

Page 156: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Evandrum Evandrique domos et moenia replet, polipt,

quae modo victorem Latio Pallanta ferebat. 141

Arcades ad portas ruere et de more vetusto

funereas rapuere faces; lucet via longo

ordine flammarum et late discriminat agros.

contra turba Phrygum veniens plangentia iungit 145

agmina. quae postquam matres succedere tectis

viderunt, maestam incendunt clamoribus urbem.

at non Evandrum potis est vis ulla tenere,

sed venit in medios. feretro Pallante reposto

procubuit super atque haeret lacrimansque gemensque, 150

et via vix tandem voci laxata dolore est:

'non haec, o Palla, dederas promissa parenti,

cautius ut saevo velles te credere Marti.

haud ignarus eram quantum nova gloria in armis

et praedulce decus primo certamine posset. 155

primitiae iuvenis miserae bellique propinqui

dura rudimenta, et nulli exaudita deorum

vota precesque meae. tuque, o sanctissima coniunx,

felix morte tua neque in hunc servata dolorem.

contra ego vivendo vici mea fata, superstes 160

restarem ut genitor. Troum socia arma secutum

obruerent Rutuli telis. animam ipse dedissem

atque haec pompa domum me, non Pallanta, referret.

nec vos arguerim, Teucri, nec foedera nec quas

iunximus hospitio dextras: sors ista senectae 165

debita erat nostrae. quod si immatura manebat

mors gnatum, caesis Volscorum milibus ante

ducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit.

quin ego non alio digner te funere, Palla,

quam pius Aeneas et quam magni Phryges et quam 170

Tyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.

magna tropaea ferunt quos dat tua dextera leto;

tu quoque nunc stares immanis truncus in arvis,

esset par aetas et idem si robur ab annis,

Turne. sed infelix Teucros quid demoror armis? 175

vadite et haec memores regi mandata referte:

quod vitam moror invisam Pallante perempto

dextera causa tua est, Turnum gnatoque patrique

quam debere vides. meritis vacat hic tibi solus

fortunaeque locus. non vitae gaudia quaero, 180

nec fas, sed gnato manis perferre sub imos.'

DE EXSEQUIIS TEUCRORUM RUTULORUMQUE

(11.182-224)

Aurora interea miseris mortalibus almam

extulerat lucem referens opera atque labores:

iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchon

constituere pyras. huc corpora quisque suorum 185

more tulere patrum, subiectisque ignibus atris

conditur in tenebras altum caligine caelum.

ter circum accensos cincti fulgentibus armis

decurrere rogos, ter maestum funeris ignem

lustravere in equis ululatusque ore dedere. 190

spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma,

it caelo clamorque virum clangorque tubarum. Onomat

hic alii spolia occisis derepta Latinis

coniciunt igni, galeas ensisque decoros

Page 157: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

frenaque ferventisque rotas; pars munera nota, 195

ipsorum clipeos et non felicia tela.

multa boum circa mactantur corpora Morti,

saetigerosque sues raptasque ex omnibus agris

in flammam iugulant pecudes. tum litore toto

ardentis spectant socios semustaque servant 11.200

busta, neque avelli possunt, nox umida donec

invertit caelum stellis ardentibus aptum.

Nec minus et miseri diversa in parte Latini

innumeras struxere pyras, et corpora partim

multa virum terrae infodiunt, avectaque partim 205

finitimos tollunt in agros urbique remittunt.

cetera confusaeque ingentem caedis acervum

nec numero nec honore cremant; tunc undique vasti

certatim crebris conlucent ignibus agri.

tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram: 210

maerentes altum cinerem et confusa ruebant

ossa focis tepidoque onerabant aggere terrae.

iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini,

praecipuus fragor et longi pars maxima luctus.

hic matres miseraeque nurus, hic cara sororum 215

pectora maerentum puerique parentibus orbi

dirum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos;

ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro,

qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores.

ingravat haec saevus Drances solumque vocari 11.220

testatur, solum posci in certamina Turnum.

multa simul contra variis sententia dictis

pro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat,

multa virum meritis sustentat fama tropaeis.

DE LATINI REGIS CONCILIO (11.225-295)

Hos inter motus, medio in flagrante tumultu, 225

ecce super maesti magna Diomedis ab urbe

legati responsa ferunt: nihil omnibus actum

tantorum impensis operum, nil dona neque aurum

nec magnas valuisse preces, alia arma Latinis

quaerenda, aut pacem Troiano ab rege petendum. 230

deficit ingenti luctu rex ipse Latinus:

fatalem Aenean manifesto numine ferri

admonet ira deum tumulique ante ora recentes.

ergo concilium magnum primosque suorum

imperio accitos alta intra limina cogit. 235

olli convenere fluuntque ad regia plenis

tecta viis. sedet in mediis et maximus aevo

et primus sceptris haud laeta fronte Latinus.

atque hic legatos Aetola ex urbe remissos

quae referant fari iubet, et responsa reposcit 11.240

ordine cuncta suo. tum facta silentia linguis,

et Venulus dicto parens ita farier infit:

'Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castra,

atque iter emensi casus superavimus omnis,

contigimusque manum qua concidit Ilia tellus. 245

ille urbem Argyripam patriae cognomine gentis

victor Gargani condebat Iapygis agris.

postquam introgressi et coram data copia fandi,

munera praeferimus, nomen patriamque docemus,

qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos. 250

Page 158: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

auditis ille haec placido sic reddidit ore:

"o fortunatae gentes, Saturnia regna,

antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietos

sollicitat suadetque ignota lacessere bella?

quicumque Iliacos ferro violavimus agros 255

mitto ea quae muris bellando exhausta sub altis,

quos Simois premat ille viros, infanda per orbem

supplicia et scelerum poenas expendimus omnes,

vel Priamo miseranda manus; scit triste Minervae

sidus et Euboicae cautes ultorque Caphereus. 11.260

militia ex illa diversum ad litus abacti,

Atrides Protei Menelaus adusque columnas

exsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes.

regna Neoptolemi referam versosque penatis

Idomenei? Libycone habitantis litore Locros? 265

ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivum

coniugis infandae prima inter limina dextra

oppetiit, devictam Asiam subsedit adulter.

invidisse deos, patriis ut redditus aris

coniugium optatum et pulchram Calydona viderem? 270

nunc etiam horribili visu portenta sequuntur,

et socii amissi petierunt aethera pennis

fluminibusque vagantur aves heu, dira meorum

supplicia. et scopulos lacrimosis vocibus implent.

haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunt 275

tempore cum ferro caelestia corpora demens

appetii et Veneris violavi vulnere dextram.

ne vero, ne me ad talis impellite pugnas.

nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellum

Pergama nec veterum memini laetorve malorum. 11.280

munera quae patriis ad me portatis ab oris

vertite ad Aenean. stetimus tela aspera contra

contulimusque manus: experto credite quantus

in clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.

si duo praeterea talis Idaea tulisset 285

terra viros, ultro Inachias venisset ad urbes

Dardanus, et versis lugeret Graecia fatis.

quidquid apud durae cessatum est moenia Troiae,

Hectoris Aeneaeque manu victoria Graium

haesit et in decimum vestigia rettulit annum. 290

ambo animis, ambo insignes praestantibus armis,

hic pietate prior. coeant in foedera dextrae,

qua datur; ast armis concurrant arma cavete."

et responsa simul quae sint, rex optime, regis

audisti et quae sit magno sententia bello.' 295

DE LATINI REGIS PROPOSITO (11.296-335)

Vix ea legati, variusque per ora cucurrit

Ausonidum turbata fremor, ceu saxa morantur

cum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmur

vicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis.

ut primum placati animi et trepida ora quierunt, 300

praefatus divos solio rex infit ab alto:

'Ante equidem summa de re statuisse, Latini,

et vellem et fuerat melius, non tempore tali

cogere concilium, cum muros adsidet hostis.

bellum importunum, cives, cum gente deorum 305

invictisque viris gerimus, quos nulla fatigant

Page 159: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

proelia nec victi possunt absistere ferro.

spem si quam adscitis Aetolum habuistis in armis,

ponite. spes sibi quisque; sed haec quam angusta videtis.

cetera qua rerum iaceant perculsa ruina, 310

ante oculos interque manus sunt omnia vestras.

nec quemquam incuso: potuit quae plurima virtus

esse, fuit; toto certatum est corpore regni.

nunc adeo quae sit dubiae sententia menti,

expediam et paucis animos adhibete docebo. 315

est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,

longus in occasum, finis super usque Sicanos;

Aurunci Rutulique serunt, et vomere duros

exercent collis atque horum asperrima pascunt.

haec omnis regio et celsi plaga pinea montis 320

cedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequas

dicamus leges sociosque in regna vocemus:

considant, si tantus amor, et moenia condant.

sin alios finis aliamque capessere gentem

est animus possuntque solo decedere nostro, 325

bis denas Italo texamus robore navis;

seu pluris complere valent, iacet omnis ad undam

materies: ipsi numerumque modumque carinis

praecipiant, nos aera, manus, navalia demus.

praeterea, qui dicta ferant et foedera firment 330

centum oratores prima de gente Latinos

ire placet pacisque manu praetendere ramos,

munera portantis aurique eborisque talenta

et sellam regni trabeamque insignia nostri.

consulite in medium et rebus succurrite fessis.' 335

DE DRANCIS IMPETU (11.336-375)

Tum Drances idem infensus, quem gloria Turni

obliqua invidia stimulisque agitabat amaris,

largus opum et lingua melior, sed frigida bello

dextera, consiliis habitus non futtilis auctor,

seditione potens (genus huic materna superbum 340

nobilitas dabat, incertum de patre ferebat, )

surgit et his onerat dictis atque aggerat iras:

'rem nulli obscuram nostrae nec vocis egentem

consulis, o bone rex: cuncti se scire fatentur

quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant. 345

det libertatem fandi flatusque remittat,

cuius ob auspicium infaustum moresque sinistros

(dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur)

lumina tot cecidisse ducum totamque videmus

consedisse urbem luctu, dum Troia temptat 350

castra fugae fidens et caelum territat armis.

unum etiam donis istis, quae plurima mitti

Dardanidis dicique iubes, unum, optime regum,

adicias, nec te ullius violentia vincat

quin natam egregio genero dignisque hymenaeis 355

des pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas.

quod si tantus habet mentes et pectora terror,

ipsum obtestemur veniamque oremus ab ipso:

cedat, ius proprium regi patriaeque remittat.

quid miseros totiens in aperta pericula civis 360

proicis, o Latio caput horum et causa malorum?

Page 160: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

nulla salus bello, pacem te poscimus omnes,

Turne, simul pacis solum inviolabile pignus.

primus ego, invisum quem tu tibi fingis (et esse

nil moror,) en supplex venio. miserere tuorum, 365

pone animos et pulsus abi. sat funera fusi

vidimus ingentis et desolavimus agros.

aut, si fama movet, si tantum pectore robur

concipis et si adeo dotalis regia cordi est,

aude atque adversum fidens fer pectus in hostem. 370

scilicet ut Turno contingat regia coniunx,

nos animae viles, inhumata infletaque turba,

sternamur campis. etiam tu, si qua tibi vis,

si patrii quid Martis habes, illum aspice contra

qui vocat.' 375

DE TURNI VIOLENTO RESPONSO (11.376-444)

Talibus exarsit dictis violentia Turni.

dat gemitum rumpitque has imo pectore voces:

'larga quidem semper, Drance, tibi copia fandi

tum cum bella manus poscunt, patribusque vocatis

primus ades. sed non replenda est curia verbis, 380

quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostem

agger murorum nec inundant sanguine fossae.

proinde tona eloquio (solitum tibi) meque timoris

argue tu, Drance, quando tot stragis acervos

Teucrorum tua dextra dedit, passimque tropaeis 385

insignis agros. possit quid vivida virtus

experiare licet, nec longe scilicet hostes

quaerendi nobis; circumstant undique muros.

imus in adversos? quid cessas? an tibi Mavors

ventosa in lingua pedibusque fugacibus istis 390

semper erit?

pulsus ego? aut quisquam merito, foedissime, pulsum

arguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrim

sanguine et Evandri totam cum stirpe videbit

procubuisse domum atque exutos Arcadas armis? 395

haud ita me experti Bitias et Pandarus ingens

et quos mille die victor sub Tartara misi,

inclusus muris hostilique aggere saeptus.

nulla salus bello? capiti cane talia, demens,

Dardanio rebusque tuis. proinde omnia magno 400

ne cessa turbare metu atque extollere viris

gentis bis victae, contra premere arma Latini.

nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt,

nunc et Tydides et Larisaeus Achilles,

amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas. 405

vel cum se pavidum contra mea iurgia fingit,

artificis scelus, et formidine crimen acerbat.

numquam animam talem dextra hac absiste moveri

amittes: habitet tecum et sit pectore in isto.

nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor. 410

si nullam nostris ultra spem ponis in armis,

si tam deserti sumus et semel agmine verso

funditus occidimus neque habet Fortuna regressum,

oremus pacem et dextras tendamus inertis.

quamquam o, si solitae quicquam virtutis adesset. 415

ille mihi ante alios fortunatusque laborum

egregiusque animi, qui, ne quid tale videret,

Page 161: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

procubuit moriens et humum semel ore momordit.

sin et opes nobis et adhuc intacta iuventus

auxilioque urbes Italae populique supersunt, 420

sin et Troianis cum multo gloria venit

sanguine (sunt illis sua funera, parque per omnis

tempestas) cur indecores in limine primo

deficimus? cur ante tubam tremor occupat artus?

multa dies variique labor mutabilis aevi 425

rettulit in melius, multos alterna revisens

lusit et in solido rursus Fortuna locavit.

non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi:

at Messapus erit felixque Tolumnius et quos

tot populi misere duces, nec parva sequetur 430

gloria delectos Latio et Laurentibus agris.

est et Volscorum egregia de gente Camilla

agmen agens equitum et florentis aere catervas.

quod si me solum Teucri in certamina poscunt

idque placet tantumque bonis communibus obsto, 435

non adeo has exosa manus Victoria fugit

ut tanta quicquam pro spe temptare recusem.

ibo animis contra, vel magnum praestet Achillem

factaque Volcani manibus paria induat arma

ille licet. vobis animam hanc soceroque Latino 440

Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus,

devovi. solum Aeneas vocat? et vocet oro;

nec Drances potius, sive est haec ira deorum,

morte luat, sive est virtus et gloria, tollat.'

DE AENEAE ADVENTU (11.445-497)

Illi haec inter se dubiis de rebus agebant 11.445

certantes: castra Aeneas aciemque movebat.

nuntius ingenti per regia tecta tumultu

ecce ruit magnisque urbem terroribus implet:

instructos acie Tiberino a flumine Teucros

Tyrrhenamque manum totis descendere campis. 450

extemplo turbati animi concussaque vulgi

pectora et arrectae stimulis haud mollibus irae.

arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuventus,

flent maesti mussantque patres. hic undique clamor

dissensu vario magnus se tollit in auras, 455

haud secus atque alto in luco cum forte catervae

consedere avium, piscosove amne Padusae

dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.

'immo,' ait 'o cives,' arrepto tempore Turnus,

'cogite concilium et pacem laudate sedentes; 11.460

illi armis in regna ruunt.' nec plura locutus

corripuit sese et tectis citus extulit altis.

'tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis,

duc' ait 'et Rutulos. equitem Messapus in armis,

et cum fratre Coras latis diffundite campis. 465

pars aditus urbis firment turrisque capessant;

cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.'

Ilicet in muros tota discurritur urbe.

concilium ipse pater et magna incepta Latinus

deserit ac tristi turbatus tempore differt, 470

multaque se incusat qui non acceperit ultro

Dardanium Aenean generumque asciverit urbi.

praefodiunt alii portas aut saxa sudesque

Page 162: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

subvectant. bello dat signum rauca cruentum

bucina. tum muros varia cinxere corona 475

matronae puerique, vocat labor ultimus omnis.

nec non ad templum summasque ad Palladis arces

subvehitur magna matrum regina caterva

dona ferens, iuxtaque comes Lavinia virgo,

causa mali tanti, oculos deiecta decoros. .480

succedunt matres et templum ture vaporant

et maestas alto fundunt de limine voces:

'armipotens, praeses belli, Tritonia virgo,

frange manu telum Phrygii praedonis, et ipsum

pronum sterne solo portisque effunde sub altis.' 485

cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus.

iamque adeo rutilum thoraca indutus aenis

horrebat squamis surasque incluserat auro,

tempora nudus adhuc, laterique accinxerat ensem,

fulgebatque alta decurrens aureus arce 490

exsultatque animis et spe iam praecipit hostem:

qualis ubi abruptis fugit praesepia vinclis

tandem liber equus, campoque potitus aperto

aut ille in pastus armentaque tendit equarum

aut adsuetus aquae perfundi flumine noto 495

emicat, arrectisque fremit cervicibus alte

luxurians luduntque iubae per colla, per armos.

DE TURNO ET CAMILLA (11.498-597)

Obvia cui Volscorum acie comitante Camilla

occurrit portisque ab equo regina sub ipsis

desiluit, quam tota cohors imitata relictis 500

ad terram defluxit equis; tum talia fatur:

'Turne, sui merito si qua est fiducia forti,

audeo et Aeneadum promitto occurrere turmae

solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.

me sine prima manu temptare pericula belli, 505

tu pedes ad muros subsiste et moenia serva.'

Turnus ad haec oculos horrenda in virgine fixus:

'o decus Italiae virgo, quas dicere grates

quasve referre parem? sed nunc, est omnia quando

iste animus supra, mecum partire laborem. 510

Aeneas, ut fama fidem missique reportant

exploratores, equitum levia improbus arma

praemisit, quaterent campos; ipse ardua montis

per deserta iugo superans adventat ad urbem.

furta paro belli convexo in tramite silvae, 515

ut bivias armato obsidam milite fauces.

tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis;

tecum acer Messapus erit turmaeque Latinae

Tiburtique manus, ducis et tu concipe curam.'

sic ait, et paribus Messapum in proelia dictis 520

hortatur sociosque duces et pergit in hostem.

Est curvo anfractu valles, accommoda fraudi

armorumque dolis, quam densis frondibus atrum

urget utrimque latus, tenuis quo semita ducit

angustaeque ferunt fauces aditusque maligni. 525

hanc super in speculis summoque in vertice montis

planities ignota iacet tutique receptus,

seu dextra laevaque velis occurrere pugnae

sive instare iugis et grandia volvere saxa.

Page 163: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

huc iuvenis nota fertur regione viarum 530

arripuitque locum et silvis insedit iniquis.

Velocem interea superis in sedibus Opim,

unam ex virginibus sociis sacraque caterva,

compellabat et has tristis Latonia voces

ore dabat: 'graditur bellum ad crudele Camilla, 535

o virgo, et nostris nequiquam cingitur armis,

cara mihi ante alias. neque enim novus iste Dianae

venit amor subitaque animum dulcedine movit.

pulsus ob invidiam regno virisque superbas

Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe, 540

infantem fugiens media inter proelia belli

sustulit exsilio comitem, matrisque vocavit

nomine Casmillae mutata parte Camillam.

ipse sinu prae se portans iuga longa petebat

solorum nemorum: tela undique saeva premebant 545

et circumfuso volitabant milite Volsci.

ecce fugae medio summis Amasenus abundans

spumabat ripis, tantus se nubibus imber

ruperat. ille innare parans infantis amore

tardatur caroque oneri timet. omnia secum 550

versanti subito vix haec sententia sedit:

telum immane manu valida quod forte gerebat

bellator, solidum nodis et robore cocto,

huic natam libro et silvestri subere clausam

implicat atque habilem mediae circumligat hastae; 555

quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur:

"alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,

ipse pater famulam voveo; tua prima per auras

tela tenens supplex hostem fugit. accipe, testor,

diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris." 560

dixit, et adducto contortum hastile lacerto

immittit: sonuere undae, rapidum super amnem

infelix fugit in iaculo stridente Camilla.

at Metabus magna propius iam urgente caterva

dat sese fluvio, atque hastam cum virgine victor 565

gramineo, donum Triviae, de caespite vellit.

non illum tectis ullae, non moenibus urbes

accepere neque ipse manus feritate dedisset,

pastorum et solis exegit montibus aevum.

hic natam in dumis interque horrentia lustra 570

armentalis equae mammis et lacte ferino

nutribat teneris immulgens ubera labris.

utque pedum primis infans vestigia plantis

institerat, iaculo palmas armavit acuto

spiculaque ex umero parvae suspendit et arcum. 575

pro crinali auro, pro longae tegmine pallae

tigridis exuviae per dorsum a vertice pendent.

tela manu iam tum tenera puerilia torsit

et fundam tereti circum caput egit habena

Strymoniamque gruem aut album deiecit olorem. 580

multae illam frustra Tyrrhena per oppida matres

optavere nurum; sola contenta Diana

aeternum telorum et virginitatis amorem

intemerata colit. vellem haud correpta fuisset

militia tali conata lacessere Teucros: 585

cara mihi comitumque foret nunc una mearum.

verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,

labere, nympha, polo finisque invise Latinos,

tristis ubi infausto committitur omine pugna.

haec cape et ultricem pharetra deprome sagittam: 590

hac, quicumque sacrum violarit vulnere corpus,

Page 164: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas.

post ego nube cava miserandae corpus et arma

inspoliata feram tumulo patriaeque reponam.'

dixit, at illa levis caeli delapsa per auras 595

insonuit nigro circumdata turbine corpus.

DE EQUITUM PUGNA (11.597-647)

At manus interea muris Troiana propinquat,

Etruscique duces equitumque exercitus omnis

compositi numero in turmas. fremit aequore toto

insultans sonipes et pressis pugnat habenis 600

huc conversus et huc; tum late ferreus hastis

horret ager campique armis sublimibus ardent.

nec non Messapus contra celeresque Latini

et cum fratre Coras et virginis ala Camillae

adversi campo apparent, hastasque reductis 605

protendunt longe dextris et spicula vibrant,

adventusque virum fremitusque ardescit equorum.

iamque intra iactum teli progressus uterque

substiterat: subito erumpunt clamore furentisque

exhortantur equos, fundunt simul undique tela 610

crebra nivis ritu, caelumque obtexitur umbra.

continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteus

conixi incurrunt hastis primique ruinam

dant sonitu ingenti perfractaque quadripedantum

pectora pectoribus rumpunt; excussus Aconteus 615

fulminis in morem aut tormento ponderis acti

praecipitat longe et vitam dispergit in auras.

Extemplo turbatae acies, versique Latini

reiciunt parmas et equos ad moenia vertunt;

Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas. 620

iamque propinquabant portis rursusque Latini

clamorem tollunt et mollia colla reflectunt;

hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis.

qualis ubi alterno procurrens gurgite pontus

nunc ruit ad terram scopulosque superiacit unda 625

spumeus extremamque sinu perfundit harenam,

nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbens

saxa fugit litusque vado labente relinquit:

bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos,

bis reiecti armis respectant terga tegentes. 630

tertia sed postquam congressi in proelia totas

implicuere inter se acies legitque virum vir,

tum vero et gemitus morientum et sanguine in alto

armaque corporaque et permixti caede virorum

semianimes volvuntur equi, pugna aspera surgit. 635

Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire,

hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit;

quo sonipes ictu furit arduus altaque iactat

vulneris impatiens arrecto pectore crura,

volvitur ille excussus humi. Catillus Iollan 640

ingentemque animis, ingentem corpore et armis

deicit Herminium, nudo cui vertice fulva

caesaries nudique umeri nec vulnera terrent;

tantus in arma patet. latos huic hasta per armos

acta tremit duplicatque virum transfixa dolore. 645

funditur ater ubique cruor; dant funera ferro

certantes pulchramque petunt per vulnera mortem.

Page 165: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE CAMILLAE REBUS GESTIS (11.648-724)

At medias inter caedes exsultat Amazon

unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla,

et nunc lenta manu spargens hastilia denset, 650

nunc validam dextra rapit indefessa bipennem;

aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae.

illa etiam, si quando in tergum pulsa recessit,

spicula converso fugientia derigit arcu.

at circum lectae comites, Larinaque virgo 655

Tullaque et aeratam quatiens Tarpeia securim,

Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilla

delegit pacisque bonas bellique ministras:

quales Threiciae cum flumina Thermodontis

pulsant et pictis bellantur Amazones armis, 660

seu circum Hippolyten seu cum se Martia curru

Penthesilea refert, magnoque ululante tumultu

feminea exsultant lunatis agmina peltis.

Quem telo primum, quem postremum, aspera virgo,

deicis? aut quot humi morientia corpora fundis? 665

Eunaeum Clytio primum patre, cuius apertum

adversi longa transverberat abiete pectus.

sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentam

mandit humum moriensque suo se in vulnere versat.

tum Lirim Pagasumque super, quorum alter habenas 670

suffosso revolutus equo dum colligit, alter

dum subit ac dextram labenti tendit inermem,

praecipites pariterque ruunt. his addit Amastrum

Hippotaden, sequiturque incumbens eminus hasta

Tereaque Harpalycumque et Demophoonta Chromimque;

quotque emissa manu contorsit spicula virgo,

tot Phrygii cecidere viri. procul Ornytus armis

ignotis et equo venator Iapyge fertur,

cui pellis latos umeros erepta iuvenco

pugnatori operit, caput ingens oris hiatus 680

et malae texere lupi cum dentibus albis,

agrestisque manus armat sparus; ipse catervis

vertitur in mediis et toto vertice supra est.

hunc illa exceptum (neque enim labor agmine verso )

traicit et super haec inimico pectore fatur: 685

'silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti?

advenit qui vestra dies muliebribus armis

verba redargueret. nomen tamen haud leve patrum

manibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.'

Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrum 690

corpora, sed Buten aversum cuspide fixit

loricam galeamque inter, qua colla sedentis

lucent et laevo dependet parma lacerto;

Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbem

eludit gyro interior sequiturque sequentem; 695

tum validam perque arma viro perque ossa securim

altior exsurgens oranti et multa precanti

congeminat; vulnus calido rigat ora cerebro.

incidit huic subitoque aspectu territus haesit

Appenninicolae bellator filius Auni, 700

haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.

isque ubi se nullo iam cursu evadere pugnae

posse neque instantem reginam avertere cernit,

consilio versare dolos ingressus et astu

incipit haec: 'quid tam egregium, si femina forti 705

Page 166: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

fidis equo? dimitte fugam et te comminus aequo

mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri:

iam nosces ventosa ferat cui gloria fraudem.'

dixit, at illa furens acrique accensa dolore

tradit equum comiti paribusque resistit in armis 710

ense pedes nudo puraque interrita parma.

at iuvenis vicisse dolo ratus avolat ipse

haud mora, conversisque fugax aufertur habenis

quadripedemque citum ferrata calce fatigat.

'vane Ligus frustraque animis elate superbis, 715

nequiquam patrias temptasti lubricus artis,

nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno.'

haec fatur virgo, et pernicibus ignea plantis

transit equum cursu frenisque adversa prehensis

congreditur poenasque inimico ex sanguine sumit: 720

quam facile accipiter saxo sacer ales ab alto

consequitur pennis sublimem in nube columbam

comprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis:

tum cruor et vulsae labuntur ab aethere plumae.

DE TARCONTIS VIRTUTE (11.725-758)

At non haec nullis hominum sator atque deorum 725

observans oculis summo sedet altus Olympo.

Tyrrhenum genitor Tarchonem in proelia saeva

suscitat et stimulis haud mollibus inicit iras.

ergo inter caedes cedentiaque agmina Tarchon

fertur equo variisque instigat vocibus alas 730

nomine quemque vocans, reficitque in proelia pulsos.

'quis metus, o numquam dolituri, o semper inertes

Tyrrheni, quae tanta animis ignavia venit?

femina palantis agit atque haec agmina vertit.

quo ferrum quidve haec gerimus tela inrita dextris? 735

at non in Venerem segnes nocturnaque bella,

aut ubi curva choros indixit tibia Bacchi.

exspectate dapes et plenae pocula mensae

(hic amor, hoc studium) dum sacra secundus haruspex

nuntiet ac lucos vocet hostia pinguis in altos.' 740

haec effatus equum in medios moriturus et ipse

concitat, et Venulo adversum se turbidus infert

dereptumque ab equo dextra complectitur hostem

et gremium ante suum multa vi concitus aufert.

tollitur in caelum clamor cunctique Latini 745

convertere oculos. volat igneus aequore Tarchon

arma virumque ferens; tum summa ipsius ab hasta

defringit ferrum et partis rimatur apertas,

qua vulnus letale ferat; contra ille repugnans

sustinet a iugulo dextram et vim viribus exit. Polip 750

utque volans alte raptum cum fulva draconem

fert aquila implicuitque pedes atque unguibus haesit,

saucius at serpens sinuosa volumina versat

arrectisque horret squamis et sibilat ore

arduus insurgens, illa haud minus urget obunco 755

luctantem rostro, simul aethera verberat alis:

haud aliter praedam Tiburtum ex agmine Tarchon

portat ovans. ducis exemplum eventumque secuti

Maeonidae incurrunt.

Page 167: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE CAMILLA AB ARRUNTE VULNERATA

Tum fatis debitus Arruns

velocem iaculo et multa prior arte Camillam

circuit, et quae sit fortuna facillima temptat. 760

qua se cumque furens medio tulit agmine virgo,

hac Arruns subit et tacitus vestigia lustrat;

qua victrix redit illa pedemque ex hoste reportat,

hac iuvenis furtim celeris detorquet habenas.

hos aditus iamque hos aditus omnemque pererrat 765

undique circuitum et certam quatit improbus hastam.

Forte sacer Cybelo Chloreus olimque sacerdos

insignis longe Phrygiis fulgebat in armis

spumantemque agitabat equum, quem pellis aenis

in plumam squamis auro conserta tegebat. 770

ipse peregrina ferrugine clarus et ostro

spicula torquebat Lycio Gortynia cornu;

aureus ex umeris erat arcus et aurea vati

cassida; tum croceam chlamydemque sinusque crepantis

carbaseos fulvo in nodum collegerat auro 775

pictus acu tunicas et barbara tegmina crurum.

hunc virgo, sive ut templis praefigeret arma

Troia, captivo sive ut se ferret in auro

venatrix, unum ex omni certamine pugnae 780

caeca sequebatur totumque incauta per agmen

femineo praedae et spoliorum ardebat amore,

telum ex insidiis cum tandem tempore capto

concitat et superos Arruns sic voce precatur:

'summe deum, sancti custos Soractis Apollo, 785

quem primi colimus, cui pineus ardor acervo

pascitur, et medium freti pietate per ignem

cultores multa premimus vestigia pruna,

da, pater, hoc nostris aboleri dedecus armis,

omnipotens. non exuvias pulsaeve tropaeum 790

virginis aut spolia ulla peto, mihi cetera laudem

facta ferent; haec dira meo dum vulnere pestis

pulsa cadat, patrias remeabo inglorius urbes.'

Audiit et voti Phoebus succedere partem

mente dedit, partem volucris dispersit in auras: 795

sterneret ut subita turbatam morte Camillam

adnuit oranti; reducem ut patria alta videret

non dedit, inque Notos vocem vertere procellae.

ergo ut missa manu sonitum dedit hasta per auras,

convertere animos acris oculosque tulere 800

cuncti ad reginam Volsci. nihil ipsa nec aurae

nec sonitus memor aut venientis ab aethere teli,

hasta sub exsertam donec perlata papillam

haesit virgineumque alte bibit acta cruorem.

DE CAMILLAE MORTE (11.805-835)

concurrunt trepidae comites dominamque ruentem 805

suscipiunt. fugit ante omnis exterritus Arruns

laetitia mixtoque metu, nec iam amplius hastae

credere nec telis occurrere virginis audet.

ac velut ille, prius quam tela inimica sequantur,

Page 168: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

continuo in montis sese avius abdidit altos 810

occiso pastore lupus magnove iuvenco,

conscius audacis facti, caudamque remulcens

subiecit pavitantem utero silvasque petivit:

haud secus ex oculis se turbidus abstulit Arruns

contentusque fuga mediis se immiscuit armis. 815

illa manu moriens telum trahit, ossa sed inter

ferreus ad costas alto stat vulnere mucro.

labitur exsanguis, labuntur frigida leto

lumina, purpureus quondam color ora reliquit.

tum sic exspirans Accam ex aequalibus unam 820

adloquitur, fida ante alias quae sola Camillae

quicum partiri curas, atque haec ita fatur:

'hactenus, Acca soror, potui: nunc vulnus acerbum

conficit, et tenebris nigrescunt omnia circum.

effuge et haec Turno mandata novissima perfer: 825

succedat pugnae Troianosque arceat urbe.

iamque vale.' simul his dictis linquebat habenas

ad terram non sponte fluens. tum frigida toto

paulatim exsolvit se corpore, lentaque colla

et captum leto posuit caput, arma relinquens, 830

vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

tum vero immensus surgens ferit aurea clamor

sidera: deiecta crudescit pugna Camilla;

incurrunt densi simul omnis copia Teucrum

Tyrrhenique duces Evandrique Arcades alae. 835

DE DIANAE ULTIONE (11.836-867)

At Triviae custos iamdudum in montibus Opis

alta sedet summis spectatque interrita pugnas.

utque procul medio iuvenum in clamore furentum

prospexit tristi mulcatam morte Camillam,

ingemuitque deditque has imo pectore voces: 840

'heu nimium, virgo, nimium crudele luisti

supplicium Teucros conata lacessere bello.

nec tibi desertae in dumis coluisse Dianam

profuit aut nostras umero gessisse pharetras.

non tamen indecorem tua te regina reliquit 845

extrema iam in morte, neque hoc sine nomine letum

per gentis erit aut famam patieris inultae.

nam quicumque tuum violavit vulnere corpus

morte luet merita.' fuit ingens monte sub alto

regis Dercenni terreno ex aggere bustum 850

antiqui Laurentis opacaque ilice tectum;

hic dea se primum rapido pulcherrima nisu

sistit et Arruntem tumulo speculatur ab alto.

ut vidit fulgentem armis ac vana tumentem,

'cur' inquit 'diversus abis? huc derige gressum, 855

huc periture veni, capias ut digna Camillae

praemia. tune etiam telis moriere Dianae?'

dixit, et aurata volucrem Threissa sagittam

deprompsit pharetra cornuque infensa tetendit

et duxit longe, donec curvata coirent 860

inter se capita et manibus iam tangeret aequis,

laeva aciem ferri, dextra nervoque papillam.

extemplo teli stridorem aurasque sonantis

audiit una Arruns haesitque in corpore ferrum.

illum exspirantem socii atque extrema gementem 865

Page 169: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

obliti ignoto camporum in pulvere linquunt;

Opis ad aetherium pennis aufertur Olympum.

DE LATINIS FUGATIS (11.868-895)

Prima fugit domina amissa levis ala Camillae,

turbati fugiunt Rutuli, fugit acer Atinas,

disiectique duces desolatique manipli 870

tuta petunt et equis aversi ad moenia tendunt.

nec quisquam instantis Teucros letumque ferentis

sustentare valet telis aut sistere contra,

sed laxos referunt umeris languentibus arcus,

quadripedumque putrem cursu quatit ungula campum.

volvitur ad muros caligine turbidus atra

pulvis, et e speculis percussae pectora matres

femineum clamorem ad caeli sidera tollunt.

qui cursu portas primi inrupere patentis,

hos inimica super mixto premit agmine turba, 880

nec miseram effugiunt mortem, sed limine in ipso,

moenibus in patriis atque inter tuta domorum

confixi exspirant animas. pars claudere portas,

nec sociis aperire viam nec moenibus audent

accipere orantis, oriturque miserrima caedes 885

defendentum armis aditus inque arma ruentum.

exclusi ante oculos lacrimantumque ora parentum

pars in praecipitis fossas urgente ruina

volvitur, immissis pars caeca et concita frenis

arietat in portas et duros obice postis. 890

ipsae de muris summo certamine matres

(monstrat amor verus patriae), ut videre Camillam

tela manu trepidae iaciunt ac robore duro

stipitibus ferrum sudibusque imitantur obustis

praecipites, primaeque mori pro moenibus ardent. 895

DE AENEA ET TURNO (11.896-915)

Interea Turnum in silvis saevissimus implet

nuntius et iuveni ingentem fert Acca tumultum:

deletas Volscorum acies, cecidisse Camillam,

ingruere infensos hostis et Marte secundo

omnia corripuisse, metum iam ad moenia ferri. 900

ille furens (et saeva Iovis sic numina poscunt )

deserit obsessos collis, nemora aspera linquit.

vix e conspectu exierat campumque tenebat,

cum pater Aeneas saltus ingressus apertos

exsuperatque iugum silvaque evadit opaca. 905

sic ambo ad muros rapidi totoque feruntur

agmine nec longis inter se passibus absunt;

ac simul Aeneas fumantis pulvere campos

prospexit longe Laurentiaque agmina vidit,

et saevum Aenean agnovit Turnus in armis 910

adventumque pedum flatusque audivit equorum.

continuoque ineant pugnas et proelia temptent,

ni roseus fessos iam gurgite Phoebus Hibero

tingat equos noctemque die labente reducat.

considunt castris ante urbem et moenia vallant. 915

Page 170: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

LIBER XII

LIBRO XII

DE TURNO ET REGE LATINO (12.1-53) - DE REGINA

AMATA ET TURNO (12.54-80) - DE TURNI ARMIS

(12.81-112) - DE CAMPO AD CERTAMEN (12.113-133)

- DE IUNONE ET IUTURNA (12.134-160) - DE

FOEDERE FIRMATO (12.161-215) - DE IUTURNAE

INTERVENTU CONTRA FOEDUS (12.216-243) - DE

PUGNA RENOVATA (12.244-323) - DE TURNI REBUS

GESTIS (12.324-383) - DE AENEA A VENERE MATRE

SANATO (12.383-440) - DE AENEAE REDITU (12.441-

467) - DE IUTURNAE DOLO (12.468-499) - DE

AENEAE ET TURNI CAEDIBUS (12.500-553) - DE

URBE OBSESSA (12.554-592) - DE REGINAE

AMATAE VOLUNTARIA MORTE (12.593-649) - DE

SACIS NUNTIO (12.650-680) - DE AENEAE ET TURNI

SINGULARI CERTAMINE (12.681-726) - DE TURNI

FUGA (12.727-790) - DE IUNONE PACATA (12.791-

842) - DE IUTURNAE LUCTU (12.843-886) - DE

TURNI MORTE (12.887-952)

DE TURNO ET REGE LATINO (12.1-53)

Turnus ut infractos adverso Marte Latinos

defecisse videt, sua nunc promissa reposci,

se signari oculis, ultro implacabilis ardet

attollitque animos. Poenorum qualis in arvis

saucius ille gravi venantum vulnere pectus 5

tum demum movet arma leo, gaudetque comantis

excutiens cervice toros fixumque latronis

Page 171: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

impavidus frangit telum et fremit ore cruento:

haud secus accenso gliscit violentia Turno.

tum sic adfatur regem atque ita turbidus infit: 10

'nulla mora in Turno; nihil est quod dicta retractent

ignavi Aeneadae, nec quae pepigere recusent:

congredior. fer sacra, pater, et concipe foedus.

aut hac Dardanium dextra sub Tartara mittam

desertorem Asiae (sedeant spectentque Latini), 15

et solus ferro crimen commune refellam,

aut habeat victos, cedat Lavinia coniunx.'

Olli sedato respondit corde Latinus:

'o praestans animi iuvenis, quantum ipse feroci

virtute exsuperas, tanto me impensius aequum est 20

consulere atque omnis metuentem expendere casus.

sunt tibi regna patris Dauni, sunt oppida capta

multa manu, nec non aurumque animusque Latino est;

sunt aliae innuptae Latio et Laurentibus arvis

nec genus indecores. sine me haec haud mollia fatu 25

sublatis aperire dolis, simul hoc animo hauri:

me natam nulli veterum sociare procorum

fas erat, idque omnes divique hominesque canebant.

victus amore tui, cognato sanguine victus

coniugis et maestae lacrimis, vincla omnia rupi; 30

promissam eripui genero, arma impia sumpsi.

ex illo qui me casus, quae, Turne, sequantur

bella, vides, quantos primus patiare labores.

bis magna victi pugna vix urbe tuemur

spes Italas; recalent nostro Thybrina fluenta 35

sanguine adhuc campique ingentes ossibus albent.

quo referor totiens? quae mentem insania mutat?

si Turno exstincto socios sum ascire paratus,

cur non incolumi potius certamina tollo?

quid consanguinei Rutuli, quid cetera dicet 40

Italia, ad mortem si te ( fors dicta refutet.)

prodiderim, natam et conubia nostra petentem?

respice res bello varias, miserere parentis

longaevi, quem nunc maestum patria Ardea longe

dividit.' haudquaquam dictis violentia Turni 45

flectitur; exsuperat magis aegrescitque medendo.

ut primum fari potuit, sic institit ore:

'quam pro me curam geris, hanc precor, optime, pro me

deponas letumque sinas pro laude pacisci.

et nos tela, pater, ferrumque haud debile dextra 50

spargimus, et nostro sequitur de vulnere sanguis.

longe illi dea mater erit, quae nube fugacem

feminea tegat et vanis sese occulat umbris.'

DE REGINA AMATA ET TURNO (12.54-80)

At regina nova pugnae conterrita sorte

flebat et ardentem generum moritura tenebat: 55

'Turne, per has ego te lacrimas, per si quis Amatae

tangit honos animum: spes tu nunc una, senectae

tu requies miserae, decus imperiumque Latini

te penes, in te omnis domus inclinata recumbit.

unum oro: desiste manum committere Teucris. 60

qui te cumque manent isto certamine casus

et me, Turne, manent; simul haec invisa relinquam

lumina nec generum Aenean captiva videbo.'

accepit vocem lacrimis Lavinia matris

Page 172: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

flagrantis perfusa genas, cui plurimus ignem 65

subiecit rubor et calefacta per ora cucurrit.

Indum sanguineo veluti violaverit ostro

si quis ebur, aut mixta rubent ubi lilia multa

alba rosa, talis virgo dabat ore colores.

illum turbat amor figitque in virgine vultus; 70

ardet in arma magis paucisque adfatur Amatam:

'ne, quaeso, ne me lacrimis neve omine tanto

prosequere in duri certamina Martis euntem,

o mater; neque enim Turno mora libera mortis.

nuntius haec, Idmon, Phrygio mea dicta tyranno 75

haud placitura refer. cum primum crastina caelo

puniceis invecta rotis Aurora rubebit,

non Teucros agat in Rutulos, Teucrum arma quiescant

et Rutuli; nostro dirimamus sanguine bellum,

illo quaeratur coniunx Lavinia campo.' 80

DE TURNI ARMIS (12.81-112)

Haec ubi dicta dedit rapidusque in tecta recessit,

poscit equos gaudetque tuens ante ora frementis,

Pilumno quos ipsa decus dedit Orithyia,

qui candore nives anteirent, cursibus auras.

circumstant properi aurigae manibusque lacessunt 85

pectora plausa cavis et colla comantia pectunt.

ipse dehinc auro squalentem alboque orichalco

circumdat loricam umeris, simul aptat habendo

ensemque clipeumque et rubrae cornua cristae,

ensem quem Dauno ignipotens deus ipse parenti 90

fecerat et Stygia candentem tinxerat unda.

exim quae mediis ingenti adnixa columnae

aedibus astabat, validam vi corripit hastam,

Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem

vociferans: 'nunc, o numquam frustrata vocatus 95

hasta meos, nunc tempus adest: te maximus Actor,

te Turni nunc dextra gerit; da sternere corpus

loricamque manu valida lacerare revulsam

semiviri Phrygis et foedare in pulvere crinis

vibratos calido ferro murraque madentis.' 100

his agitur furiis, totoque ardentis ab ore

scintillae absistunt, oculis micat acribus ignis,

mugitus veluti cum prima in proelia taurus

terrificos ciet aut irasci in cornua temptat

arboris obnixus trunco, ventosque lacessit 105

ictibus aut sparsa ad pugnam proludit harena.

Nec minus interea maternis saevus in armis

Aeneas acuit Martem et se suscitat ira,

oblato gaudens componi foedere bellum.

tum socios maestique metum solatur Iuli 110

fata docens, regique iubet responsa Latino

certa referre viros et pacis dicere leges.

DE CAMPO AD CERTAMEN PARATO (12.113-133)

Postera vix summos spargebat lumine montis

Page 173: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt

Solis equi lucemque elatis naribus efflant: 115

campum ad certamen magnae sub moenibus urbis

dimensi Rutulique viri Teucrique parabant

in medioque focos et dis communibus aras

gramineas. alii fontemque ignemque ferebant

velati limo et verbena tempora vincti. 120

procedit legio Ausonidum, pilataque plenis

agmina se fundunt portis. hinc Troius omnis

Tyrrhenusque ruit variis exercitus armis,

haud secus instructi ferro quam si aspera Martis

pugna vocet. nec non mediis in milibus ipsi 125

ductores auro volitant ostroque superbi,

et genus Assaraci Mnestheus et fortis Asilas

et Messapus equum domitor, Neptunia proles;

utque dato signo spatia in sua quisque recessit,

defigunt tellure hastas et scuta reclinant. 130

tum studio effusae matres et vulgus inermum

invalidique senes turris ac tecta domorum

obsedere, alii portis sublimibus astant.

DE IUNONE ET IUTURNA (12.134-160)

At Iuno ex summo qui nunc Albanus habetur;

(tum neque nomen erat neque honos aut gloria monti) 135

prospiciens tumulo campum aspectabat et ambas

Laurentum Troumque acies urbemque Latini.

extemplo Turni sic est adfata sororem

diva deam, stagnis quae fluminibusque sonoris

praesidet (hunc illi rex aetheris altus honorem 140

Iuppiter erepta pro virginitate sacravit):

'nympha, decus fluviorum, animo gratissima nostro,

scis ut te cunctis unam, quaecumque Latinae

magnanimi Iovis ingratum ascendere cubile,

praetulerim caelique libens in parte locarim: 145

disce tuum, ne me incuses, Iuturna, dolorem.

qua visa est Fortuna pati Parcaeque sinebant

cedere res Latio, Turnum et tua moenia texi;

nunc iuvenem imparibus video concurrere fatis,

Parcarumque dies et vis inimica propinquat. 150

non pugnam aspicere hanc oculis, non foedera possum.

tu pro germano si quid praesentius audes,

perge; decet. forsan miseros meliora sequentur.'

vix ea, cum lacrimas oculis Iuturna profundit

terque quaterque manu pectus percussit honestum. 155

'non lacrimis hoc tempus' ait Saturnia Iuno:

'accelera et fratrem, si quis modus, eripe morti;

aut tu bella cie conceptumque excute foedus.

auctor ego audendi.' sic exhortata reliquit

incertam et tristi turbatam vulnere mentis. 160

DE FOEDERE PACTO (12.161-215)

Interea reges ingenti mole Latinus

quadriiugo vehitur curru cui tempora circum

aurati bis sex radii fulgentia cingunt,

Page 174: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Solis avi specimen, bigis it Turnus in albis,

bina manu lato crispans hastilia ferro. 165

hinc pater Aeneas, Romanae stirpis origo,

sidereo flagrans clipeo et caelestibus armis

et iuxta Ascanius, magnae spes altera Romae,

procedunt castris, puraque in veste sacerdos

saetigeri fetum suis intonsamque bidentem 170

attulit admovitque pecus flagrantibus aris.

illi ad surgentem conversi lumina solem

dant fruges manibus salsas et tempora ferro

summa notant pecudum, paterisque altaria libant.

Tum pius Aeneas stricto sic ense precatur: 175

'esto nunc Sol testis et haec mihi terra vocanti,

quam propter tantos potui perferre labores,

et pater omnipotens et tu Saturnia coniunx

iam melior, iam, diva, precor, tuque inclute Mavors,

cuncta tuo qui bella, pater, sub numine torques; 180

fontisque fluviosque voco, quaeque aetheris alti

religio et quae caeruleo sunt numina ponto:

cesserit Ausonio si fors victoria Turno,

convenit Evandri victos discedere ad urbem,

cedet Iulus agris, nec post arma ulla rebelles 185

Aeneadae referent ferrove haec regna lacessent.

sin nostrum adnuerit nobis victoria Martem

ut potius reor et potius di numine firment,

non ego nec Teucris Italos parere iubebo

nec mihi regna peto: paribus se legibus ambae 190

invictae gentes aeterna in foedera mittant.

sacra deosque dabo; socer arma Latinus habeto,

imperium sollemne socer; mihi moenia Teucri

constituent urbique dabit Lavinia nomen.'

Sic prior Aeneas, sequitur sic deinde Latinus 195

suspiciens caelum, tenditque ad sidera dextram:

'haec eadem, Aenea, terram, mare, sidera, iuro

Latonaeque genus duplex Ianumque bifrontem,

vimque deum infernam et duri sacraria Ditis;

audiat haec genitor qui foedera fulmine sancit. 200

tango aras, medios ignis et numina testor:

nulla dies pacem hanc Italis nec foedera rumpet,

quo res cumque cadent; nec me vis ulla volentem

avertet, non, si tellurem effundat in undas

diluvio miscens caelumque in Tartara solvat, 205

ut sceptrum hoc' dextra sceptrum nam forte gerebat

'numquam fronde levi fundet virgulta nec umbras,

cum semel in silvis imo de stirpe recisum

matre caret posuitque comas et bracchia ferro,

olim arbos, nunc artificis manus aere decoro 210

inclusit patribusque dedit gestare Latinis.'

talibus inter se firmabant foedera dictis

conspectu in medio procerum. tum rite sacratas

in flammam iugulant pecudes et viscera vivis

eripiunt, cumulantque oneratis lancibus aras. 215

DE IUTURNAE INTERVENTU CONTRA FOEDUS

(12.216-243)

At vero Rutulis impar ea pugna videri

iamdudum et vario misceri pectora motu,

tum magis ut propius cernunt non viribus aequos.

Page 175: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

adiuvat incessu tacito progressus et aram

suppliciter venerans demisso lumine Turnus 220

pubentesque genae et iuvenali in corpore pallor.

quem simul ac Iuturna soror crebrescere vidit

sermonem et vulgi variare labantia corda,

in medias acies formam adsimulata Camerti,

cui genus a proavis ingens clarumque paternae 225

nomen erat virtutis, et ipse acerrimus armis,

in medias dat sese acies haud nescia rerum

rumoresque serit varios ac talia fatur:

'non pudet, o Rutuli, pro cunctis talibus unam

obiectare animam? numerone an viribus aequi 230

non sumus? en, omnes et Troes et Arcades hi sunt,

fatalisque manus, infensa Etruria Turno:

vix hostem, alterni si congrediamur, habemus.

ille quidem ad superos, quorum se devovet aris,

succedet fama vivusque per ora feretur; 235

nos patria amissa dominis parere superbis

cogemur, qui nunc lenti consedimus arvis.'

Talibus incensa est iuvenum sententia dictis

iam magis atque magis, serpitque per agmina murmur:

ipsi Laurentes mutati ipsique Latini. 240

qui sibi iam requiem pugnae rebusque salutem

sperabant, nunc arma volunt foedusque precantur

infectum et Turni sortem miserantur iniquam.

DE PUGNA RENOVATA (12.244-323)

his aliud maius Iuturna adiungit et alto

dat signum caelo, quo non praesentius ullum 245

turbavit mentes Italas monstroque fefellit.

namque volans rubra fulvus Iovis ales in aethra

litoreas agitabat avis turbamque sonantem

agminis aligeri, subito cum lapsus ad undas

cycnum excellentem pedibus rapit improbus uncis. 250

arrexere animos Itali, cunctaeque volucres

convertunt clamore fugam (mirabile visu),

aetheraque obscurant pennis hostemque per auras

facta nube premunt, donec vi victus et ipso

pondere defecit praedamque ex unguibus ales 255

proiecit fluvio, penitusque in nubila fugit.

Tum vero augurium Rutuli clamore salutant

expediuntque manus, primusque Tolumnius augur

'hoc erat, hoc votis' inquit 'quod saepe petivi.

accipio agnoscoque deos; me, me duce ferrum 260

corripite, o miseri, quos improbus advena bello

territat invalidas ut avis, et litora vestra

vi populat. petet ille fugam penitusque profundo

vela dabit. vos unanimi densete catervas

et regem vobis pugna defendite raptum.' 265

dixit, et adversos telum contorsit in hostis

procurrens; sonitum dat stridula cornus et auras

certa secat. simul hoc, simul ingens clamor et omnes

turbati cunei calefactaque corda tumultu.

hasta volans, ut forte novem pulcherrima fratrum 270

corpora constiterant contra, quos fida crearat

una tot Arcadio coniunx Tyrrhena Gylippo,

horum unum ad medium, teritur qua sutilis alvo

balteus et laterum iuncturas fibula mordet,

Page 176: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

egregium forma iuvenem et fulgentibus armis, 275

transadigit costas fulvaque effundit harena.

at fratres, animosa phalanx accensaque luctu,

pars gladios stringunt manibus, pars missile ferrum

corripiunt caecique ruunt. quos agmina contra

procurrunt Laurentum, hinc densi rursus inundant 280

Troes Agyllinique et pictis Arcades armis:

sic omnis amor unus habet decernere ferro.

diripuere aras, it toto turbida caelo

tempestas telorum ac ferreus ingruit imber,

craterasque focosque ferunt. fugit ipse Latinus 285

pulsatos referens infecto foedere divos.

infrenant alii currus aut corpora saltu

subiciunt in equos et strictis ensibus adsunt.

Messapus regem regisque insigne gerentem

Tyrrhenum Aulesten, avidus confundere foedus, 290

adverso proterret equo; ruit ille recedens

et miser oppositis a tergo involvitur aris

in caput inque umeros. at fervidus advolat hasta

Messapus teloque orantem multa trabali

desuper altus equo graviter ferit atque ita fatur: 295

'hoc habet, haec melior magnis data victima divis.'

concurrunt Itali spoliantque calentia membra.

obvius ambustum torrem Corynaeus ab ara

corripit et venienti Ebyso plagamque ferenti

occupat os flammis: olli ingens barba reluxit 300

nidoremque ambusta dedit. super ipse secutus

caesariem laeva turbati corripit hostis

impressoque genu nitens terrae applicat ipsum;

sic rigido latus ense ferit. Podalirius Alsum

pastorem primaque acie per tela ruentem 305

ense sequens nudo superimminet; ille securi

adversi frontem mediam mentumque reducta

dissicit et sparso late rigat arma cruore.

olli dura quies oculos et ferreus urget

somnus, in aeternam conduntur lumina noctem. 310

At pius Aeneas dextram tendebat inermem

nudato capite atque suos clamore vocabat:

'quo ruitis? quaeve ista repens discordia surgit?

o cohibete iras. ictum iam foedus et omnes

compositae leges. mihi ius concurrere soli; 315

me sinite atque auferte metus. ego foedera faxo

firma manu; Turnum debent haec iam mihi sacra.'

has inter voces, media inter talia verba

ecce viro stridens alis adlapsa sagitta est,

incertum qua pulsa manu, quo turbine adacta, 320

quis tantam Rutulis laudem, casusne deusne,

attulerit; pressa est insignis gloria facti,

nec sese Aeneae iactavit vulnere quisquam.

DE TURNI REBUS GESTIS (12.324-383)

Turnus ut Aenean cedentem ex agmine vidit

turbatosque duces, subita spe fervidus ardet; 325

poscit equos atque arma simul, saltuque superbus

emicat in currum et manibus molitur habenas.

multa virum volitans dat fortia corpora leto.

seminecis volvit multos: aut agmina curru

proterit aut raptas fugientibus ingerit hastas. 330

Page 177: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

qualis apud gelidi cum flumina concitus Hebri

sanguineus Mavors clipeo increpat atque furentis

bella movens immittit equos, illi aequore aperto

ante Notos Zephyrumque volant, gemit ultima pulsu

Thraca pedum circumque atrae Formidinis ora onom 335

Iraeque Insidiaeque, dei comitatus, aguntur:

talis equos alacer media inter proelia Turnus

fumantis sudore quatit, miserabile caesis

hostibus insultans; spargit rapida ungula rores

sanguineos mixtaque cruor calcatur harena. 340

iamque neci Sthenelumque dedit Thamyrumque Pholumque,

hunc congressus et hunc, illum eminus; eminus ambo

Imbrasidas, Glaucum atque Laden, quos Imbrasus ipse

nutrierat Lycia paribusque ornaverat armis

vel conferre manum vel equo praevertere ventos. 345

Parte alia media Eumedes in proelia fertur,

antiqui proles bello praeclara Dolonis,

nomine avum referens, animo manibusque parentem,

qui quondam, castra ut Danaum speculator adiret,

ausus Pelidae pretium sibi poscere currus; 350

illum Tydides alio pro talibus ausis

adfecit pretio nec equis aspirat Achillis.

hunc procul ut campo Turnus prospexit aperto,

ante levi iaculo longum per inane secutus

sistit equos biiugis et curru desilit atque 355

semianimi lapsoque supervenit, et pede collo

impresso dextrae mucronem extorquet et alto

fulgentem tingit iugulo atque haec insuper addit:

'en agros et, quam bello, Troiane, petisti,

Hesperiam metire iacens: haec praemia, qui me 360

ferro ausi temptare, ferunt, sic moenia condunt.'

huic comitem Asbyten coniecta cuspide mittit

Chloreaque Sybarimque Daretaque Thersilochumque omot

et sternacis equi lapsum cervice Thymoeten.

ac velut Edoni Boreae cum spiritus alto 365

insonat Aegaeo sequiturque ad litora fluctus,

qua venti incubuere, fugam dant nubila caelo:

sic Turno, quacumque viam secat, agmina cedunt

conversaeque ruunt acies; fert impetus ipsum

et cristam adverso curru quatit aura volantem. 370

non tulit instantem Phegeus animisque frementem

obiecit sese ad currum et spumantia frenis

ora citatorum dextra detorsit equorum.

dum trahitur pendetque iugis, hunc lata retectum

lancea consequitur rumpitque infixa bilicem 375

loricam et summum degustat vulnere corpus.

ille tamen clipeo obiecto conversus in hostem

ibat et auxilium ducto mucrone petebat,

cum rota praecipitem et procursu concitus axis

impulit effunditque solo, Turnusque secutus 380

imam inter galeam summi thoracis et oras

abstulit ense caput truncumque reliquit harenae.

DE AENEA A VENERE MATRE SANATO

(12.383-440)

Atque ea dum campis victor dat funera Turnus,

interea Aenean Mnestheus et fidus Achates

Ascaniusque comes castris statuere cruentum 385

Page 178: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

alternos longa nitentem cuspide gressus.

saevit et infracta luctatur harundine telum

eripere auxilioque viam, quae proxima, poscit:

ense secent lato vulnus telique latebram

rescindant penitus, seseque in bella remittant. 390

iamque aderat Phoebo ante alios dilectus Iapyx

Iasides, acri quondam cui captus amore

ipse suas artis, sua munera, laetus Apollo

augurium citharamque dabat celerisque sagittas.

ille, ut depositi proferret fata parentis, 395

scire potestates herbarum usumque medendi

maluit et mutas agitare inglorius artis.

stabat acerba fremens ingentem nixus in hastam

Aeneas magno iuvenum et maerentis Iuli

concursu, lacrimis immobilis. ille retorto 400

Paeonium in morem senior succinctus amictu

multa manu medica Phoebique potentibus herbis

nequiquam trepidat, nequiquam spicula dextra

sollicitat prensatque tenaci forcipe ferrum.

nulla viam Fortuna regit, nihil auctor Apollo 405

subvenit, et saevus campis magis ac magis horror

crebrescit propiusque malum est. iam pulvere caelum

stare vident: subeunt equites et spicula castris

densa cadunt mediis. it tristis ad aethera clamor

bellantum iuvenum et duro sub Marte cadentum. 410

Hic Venus indigno nati concussa dolore

dictamnum genetrix Cretaea carpit ab Ida,

puberibus caulem foliis et flore comantem

purpureo; non illa feris incognita capris

gramina, cum tergo volucres haesere sagittae. 415

hoc Venus obscuro faciem circumdata nimbo

detulit, hoc fusum labris splendentibus amnem

inficit occulte medicans, spargitque salubris

ambrosiae sucos et odoriferam panaceam.

fovit ea vulnus lympha longaevus Iapyx 420

ignorans, subitoque omnis de corpore fugit

quippe dolor, omnis stetit imo vulnere sanguis.

iamque secuta manum nullo cogente sagitta

excidit, atque novae rediere in pristina vires.

'arma citi properate viro. quid statis?' Iapyx 425

conclamat primusque animos accendit in hostem.

'non haec humanis opibus, non arte magistra

proveniunt, neque te, Aenea, mea dextera servat:

maior agit deus atque opera ad maiora remittit.'

ille avidus pugnae suras incluserat auro 430

hinc atque hinc oditque moras hastamque coruscat.

postquam habilis lateri clipeus loricaque tergo est,

Ascanium fusis circum complectitur armis

summaque per galeam delibans oscula fatur:

'disce, puer, virtutem ex me verumque laborem, 435

fortunam ex aliis. nunc te mea dextera bello

defensum dabit et magna inter praemia ducet.

tu facito, mox cum matura adoleverit aetas,

sis memor et te animo repetentem exempla tuorum

et pater Aeneas et avunculus excitet Hector.' 440

DE AENEAE REDITU (12.441-467)

Haec ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens

Page 179: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

telum immane manu quatiens; simul agmine denso

Antheusque Mnestheusque ruunt, omnisque relictis

turba fluit castris. tum caeco pulvere campus

miscetur pulsuque pedum tremit excita tellus. 445

vidit ab adverso venientis aggere Turnus,

videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit

ossa tremor; prima ante omnis Iuturna Latinos

audiit agnovitque sonum et tremefacta refugit.

ille volat campoque atrum rapit agmen aperto. 450

qualis ubi ad terras abrupto sidere nimbus

it mare per medium miseris, heu, praescia longe

horrescunt corda agricolis: dabit ille ruinas

arboribus stragemque satis, ruet omnia late,

ante volant sonitumque ferunt ad litora venti: 455

talis in adversos ductor Rhoeteius hostis

agmen agit, densi cuneis se quisque coactis

adglomerant. ferit ense gravem Thymbraeus Osirim,

Arcetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates

Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur, 460

primus in adversos telum qui torserat hostis.

tollitur in caelum clamor, versique vicissim

pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros.

ipse neque aversos dignatur sternere morti

nec pede congressos aequo nec tela ferentis 465

insequitur: solum densa in caligine Turnum

vestigat lustrans, solum in certamina poscit.

DE IUTURNAE DOLO (12.468-499)

Hoc concussa metu mentem Iuturna virago

aurigam Turni media inter lora Metiscum

excutit et longe lapsum temone reliquit; 470

ipsa subit manibusque undantis flectit habenas

cuncta gerens, vocemque et corpus et arma Metisci.

nigra velut magnas domini cum divitis aedes

pervolat et pennis alta atria lustrat hirundo

pabula parva legens nidisque loquacibus escas, 475

et nunc porticibus vacuis, nunc umida circum

stagna sonat: similis medios Iuturna per hostis

fertur equis rapidoque volans obit omnia curru,

iamque hic germanum iamque hic ostentat ovantem

nec conferre manum patitur, volat avia longe. 480

haud minus Aeneas tortos legit obvius orbis,

vestigatque virum et disiecta per agmina magna

voce vocat. quotiens oculos coniecit in hostem

alipedumque fugam cursu temptavit equorum,

aversos totiens currus Iuturna retorsit. 485

heu, quid agat? vario nequiquam fluctuat aestu,

diversaeque vocant animum in contraria curae.

huic Messapus, uti laeva duo forte gerebat

lenta, levis cursu, praefixa hastilia ferro,

horum unum certo contorquens derigit ictu. 490

substitit Aeneas et se collegit in arma

poplite subsidens; apicem tamen incita summum

hasta tulit summasque excussit vertice cristas.

tum vero adsurgunt irae, insidiisque subactus,

diversos ubi sensit equos currumque referri, 495

multa Iovem et laesi testatus foederis aras

iam tandem invadit medios et Marte secundo

Page 180: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

terribilis saevam nullo discrimine caedem

suscitat, irarumque omnis effundit habenas.

DE AENEAE ET TURNI CAEDIBUS (12.500-553)

Quis mihi nunc tot acerba deus, quis carmine caedes 500

diversas obitumque ducum, quos aequore toto

inque vicem nunc Turnus agit, nunc Troius heros,

expediat? tanton placuit concurrere motu,

Iuppiter, aeterna gentis in pace futuras?

Aeneas Rutulum Sucronem ea prima ruentis 505

pugna loco statuit Teucros haud multa morantem

excipit in latus et, qua fata celerrima, crudum

transadigit costas et cratis pectoris ensem.

Turnus equo deiectum Amycum fratremque Dioren,

congressus pedes, hunc venientem cuspide longa, 510

hunc mucrone ferit, curruque abscisa duorum

suspendit capita et rorantia sanguine portat.

ille Talon Tanaimque neci fortemque Cethegum,

tris uno congressu, et maestum mittit Oniten,

nomen Echionium matrisque genus Peridiae; 515

hic fratres Lycia missos et Apollinis agris

et iuvenem exosum nequiquam bella Menoeten,

Arcada, piscosae cui circum flumina Lernae

ars fuerat pauperque domus nec nota potentum

limina, conductaque pater tellure serebat. 520

ac velut immissi diversis partibus ignes

arentem in silvam et virgulta sonantia lauro,

aut ubi decursu rapido de montibus altis

dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt

quisque suum populatus iter: non segnius ambo 525

Aeneas Turnusque ruunt per proelia; nunc, nunc

fluctuat ira intus, rumpuntur nescia vinci

pectora, nunc totis in vulnera viribus itur.

Murranum hic, atavos et avorum antiqua sonantem

nomina per regesque actum genus omne Latinos, 530

praecipitem scopulo atque ingentis turbine saxi

excutit effunditque solo; hunc lora et iuga subter

provolvere rotae, crebro super ungula pulsu

incita nec domini memorum proculcat equorum.

ille ruenti Hyllo animisque immane frementi 535

occurrit telumque aurata ad tempora torquet:

olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.

dextera nec tua te, Graium fortissime Cretheu,

eripuit Turno, nec di texere Cupencum

Aenea veniente sui: dedit obvia ferro 540

pectora, nec misero clipei mora profuit aerei.

te quoque Laurentes viderunt, Aeole, campi

oppetere et late terram consternere tergo.

occidis, Argivae quem non potuere phalanges

sternere nec Priami regnorum eversor Achilles; 545

hic tibi mortis erant metae, domus alta sub Ida,

Lyrnesi domus alta, solo Laurente sepulcrum.

totae adeo conversae acies omnesque Latini,

omnes Dardanidae, Mnestheus acerque Serestus

et Messapus equum domitor et fortis Asilas 550

Tuscorumque phalanx Evandrique Arcades alae,

pro se quisque viri summa nituntur opum vi;

nec mora nec requies, vasto certamine tendunt.

Page 181: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

DE URBE OBSESSA (12.554-592)

Hic mentem Aeneae genetrix pulcherrima misit

iret ut ad muros urbique adverteret agmen 555

ocius et subita turbaret clade Latinos.

ille ut vestigans diversa per agmina Turnum

huc atque huc acies circumtulit, aspicit urbem

immunem tanti belli atque impune quietam.

continuo pugnae accendit maioris imago: 560

Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum

ductores, tumulumque capit quo cetera Teucrum

concurrit legio, nec scuta aut spicula densi

deponunt. celso medius stans aggere fatur:

'ne qua meis esto dictis mora, Iuppiter hac stat, 565

neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.

urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,

ni frenum accipere et victi parere fatentur,

eruam et aequa solo fumantia culmina ponam.

scilicet exspectem libeat dum proelia Turno 570

nostra pati rursusque velit concurrere victus?

hoc caput, o cives, haec belli summa nefandi.

ferte faces propere foedusque reposcite flammis.'

dixerat, atque animis pariter certantibus omnes

dant cuneum densaque ad muros mole feruntur; 575

scalae improviso subitusque apparuit ignis.

discurrunt alii ad portas primosque trucidant,

ferrum alii torquent et obumbrant aethera telis.

ipse inter primos dextram sub moenia tendit

Aeneas, magnaque incusat voce Latinum 580

testaturque deos iterum se ad proelia cogi,

bis iam Italos hostis, haec altera foedera rumpi.

exoritur trepidos inter discordia civis:

urbem alii reserare iubent et pandere portas

Dardanidis ipsumque trahunt in moenia regem; 585

arma ferunt alii et pergunt defendere muros,

inclusas ut cum latebroso in pumice pastor

vestigavit apes fumoque implevit amaro;

illae intus trepidae rerum per cerea castra

discurrunt magnisque acuunt stridoribus iras; 590

volvitur ater odor tectis, tum murmure caeco

intus saxa sonant, vacuas it fumus ad auras.

DE REGINAE AMATAE VOLUNTARIA MORTE

(12.593-649)

Accidit haec fessis etiam fortuna Latinis,

quae totam luctu concussit funditus urbem.

regina ut tectis venientem prospicit hostem, 595

incessi muros, ignis ad tecta volare,

nusquam acies contra Rutulas, nulla agmina Turni,

infelix pugnae iuvenem in certamine credit

exstinctum et subito mentem turbata dolore

se causam clamat crimenque caputque malorum, 600

multaque per maestum demens effata furorem

purpureos moritura manu discindit amictus

et nodum informis leti trabe nectit ab alta.

Page 182: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

quam cladem miserae postquam accepere Latinae,

filia prima manu flavos Lavinia crinis 605

et roseas laniata genas, tum cetera circum

turba furit, resonant late plangoribus aedes.

hinc totam infelix vulgatur fama per urbem:

demittunt mentes, it scissa veste Latinus

coniugis attonitus fatis urbisque ruina, 610

canitiem immundo perfusam pulvere turpans.

[Multaque se incusat, qui non acceperit ante

Dardanium Aenean generumque adsciverit ultro]

Interea extremo bellator in aequore Turnus

palantis sequitur paucos iam segnior atque 615

iam minus atque minus successu laetus equorum.

attulit hunc illi caecis terroribus aura

commixtum clamorem, arrectasque impulit auris

confusae sonus urbis et inlaetabile murmur.

'ei mihi. quid tanto turbantur moenia luctu? 620

quisve ruit tantus diversa clamor ab urbe?'

sic ait, adductisque amens subsistit habenis.

atque huic, in faciem soror ut conversa Metisci

aurigae currumque et equos et lora regebat,

talibus occurrit dictis: 'hac, Turne, sequamur 625

Troiugenas, qua prima viam victoria pandit;

sunt alii qui tecta manu defendere possint.

ingruit Aeneas Italis et proelia miscet,

et nos saeva manu mittamus funera Teucris.

nec numero inferior pugnae neque honore recedes.' 630

Turnus ad haec:

'o soror, et dudum agnovi, cum prima per artem

foedera turbasti teque haec in bella dedisti,

et nunc nequiquam fallis dea. sed quis Olympo

demissam tantos voluit te ferre labores? 635

an fratris miseri letum ut crudele videres?

nam quid ago? aut quae iam spondet Fortuna salutem?

vidi oculos ante ipse meos me voce vocantem

Murranum, quo non superat mihi carior alter,

oppetere ingentem atque ingenti vulnere victum. 640

occidit infelix ne nostrum dedecus Ufens

aspiceret; Teucri potiuntur corpore et armis.

exscindine domos (id rebus defuit unum )

perpetiar, dextra nec Drancis dicta refellam?

terga dabo et Turnum fugientem haec terra videbit? 645

usque adeone mori miserum est? vos o mihi, Manes,

este boni, quoniam superis aversa voluntas.

sancta ad vos anima atque istius inscia culpae

descendam magnorum haud umquam indignus avorum.'

DE SACIS NUNTIO (12.650-680)

Vix ea fatus erat: medios volat ecce per hostis 650

vectus equo spumante Saces, adversa sagitta

saucius ora, ruitque implorans nomine Turnum:

'Turne, in te suprema salus, miserere tuorum.

fulminat Aeneas armis summasque minatur

deiecturum arces Italum excidioque daturum, 655

iamque faces ad tecta volant. in te ora Latini,

in te oculos referunt; mussat rex ipse Latinus

quos generos vocet aut quae sese ad foedera flectat.

praeterea regina, tui fidissima, dextra

Page 183: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

occidit ipsa sua lucemque exterrita fugit. 660

soli pro portis Messapus et acer Atinas

sustentant acies. circum hos utrimque phalanges

stant densae strictisque seges mucronibus horret

ferrea; tu currum deserto in gramine versas.'

obstipuit varia confusus imagine rerum 665

Turnus et obtutu tacito stetit; aestuat ingens

uno in corde pudor mixtoque insania luctu

et furiis agitatus amor et conscia virtus.

ut primum discussae umbrae et lux reddita menti,

ardentis oculorum orbis ad moenia torsit 670

turbidus eque rotis magnam respexit ad urbem.

Ecce autem flammis inter tabulata volutus

ad caelum undabat vertex turrimque tenebat,

turrim compactis trabibus quam eduxerat ipse

subdideratque rotas pontisque instraverat altos. 675

'iam iam fata, soror, superant, absiste morari;

quo deus et quo dura vocat Fortuna sequamur.

stat conferre manum Aeneae, stat, quidquid acerbi est,

morte pati, neque me indecorem, germana, videbis

amplius. hunc, oro, sine me furere ante furorem.' 680

DE AENEAE ET TURNI SINGULARI CERTAMINE

(12.681-727)

dixit, et e curru saltum dedit ocius arvis

perque hostis, per tela ruit maestamque sororem

deserit ac rapido cursu media agmina rumpit.

ac veluti montis saxum de vertice praeceps

cum ruit avulsum vento, seu turbidus imber 685

proluit aut annis solvit sublapsa vetustas;

fertur in abruptum magno mons improbus actu

exsultatque solo, silvas armenta virosque

involvens secum: disiecta per agmina Turnus

sic urbis ruit ad muros, ubi plurima fuso 690

sanguine terra madet striduntque hastilibus aurae,

significatque manu et magno simul incipit ore:

'parcite iam, Rutuli, et vos tela inhibete, Latini.

quaecumque est fortuna, mea est; me verius unum

pro vobis foedus luere et decernere ferro.' 695

discessere omnes medii spatiumque dedere.

At pater Aeneas audito nomine Turni

deserit et muros et summas deserit arces

praecipitatque moras omnis, opera omnia rumpit

laetitia exsultans horrendumque intonat armis: 700

quantus Athos aut quantus Eryx aut ipse coruscis

cum fremit ilicibus quantus gaudetque nivali

vertice se attollens pater Appenninus ad auras.

iam vero et Rutuli certatim et Troes et omnes

convertere oculos Itali, quique alta tenebant 705

moenia quique imos pulsabant ariete muros,

armaque deposuere umeris. stupet ipse Latinus

ingentis, genitos diversis partibus orbis,

inter se coiisse viros et cernere ferro.

atque illi, ut vacuo patuerunt aequore campi, 710

procursu rapido coniectis eminus hastis

invadunt Martem clipeis atque aere sonoro.

dat gemitum tellus; tum crebros ensibus ictus

congeminant, fors et virtus miscetur in unum.

Page 184: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

ac velut ingenti Sila summove Taburno 715

cum duo conversis inimica in proelia tauri

frontibus incurrunt, pavidi cessere magistri,

stat pecus omne metu mutum, mussantque iuvencae

quis nemori imperitet, quem tota armenta sequantur;

illi inter sese multa vi vulnera miscent 720

cornuaque obnixi infigunt et sanguine largo

colla armosque lavant, gemitu nemus omne remugit:

non aliter Tros Aeneas et Daunius heros

concurrunt clipeis, ingens fragor aethera complet.

Iuppiter ipse duas aequato examine lances 725

sustinet et fata imponit diversa duorum,

quem damnet labor et quo vergat pondere letum.

DE TURNI FUGA (12.727-790)

Emicat hic impune putans et corpore toto

alte sublatum consurgit Turnus in ensem

et ferit; exclamant Troes trepidique Latini,

arrectaeque amborum acies. at perfidus ensis 730

frangitur in medioque ardentem deserit ictu,

ni fuga subsidio subeat. fugit ocior Euro

ut capulum ignotum dextramque aspexit inermem.

fama est praecipitem, cum prima in proelia iunctos

conscendebat equos, patrio mucrone relicto, 735

dum trepidat, ferrum aurigae rapuisse Metisci;

idque diu, dum terga dabant palantia Teucri,

suffecit; postquam arma dei ad Volcania ventum est,

mortalis mucro glacies ceu futtilis ictu 740

dissiluit, fulva resplendent fragmina harena.

ergo amens diversa fuga petit aequora Turnus

et nunc huc, inde huc incertos implicat orbis;

undique enim densa Teucri inclusere corona

atque hinc vasta palus, hinc ardua moenia cingunt. 745

Nec minus Aeneas, quamquam tardata sagitta

interdum genua impediunt cursumque recusant,

insequitur trepidique pedem pede fervidus urget:

inclusum veluti si quando flumine nactus

cervum aut puniceae saeptum formidine pennae 750

venator cursu canis et latratibus instat;

ille autem insidiis et ripa territus alta

mille fugit refugitque vias, at vividus Umber

haeret hians, iam iamque tenet similisque tenenti

increpuit malis morsuque elusus inani est; 755

tum vero exoritur clamor ripaeque lacusque

responsant circa et caelum tonat omne tumultu.

ille simul fugiens Rutulos simul increpat omnis

nomine quemque vocans notumque efflagitat ensem.

Aeneas mortem contra praesensque minatur 760

exitium, si quisquam adeat, terretque trementis

excisurum urbem minitans et saucius instat.

quinque orbis explent cursu totidemque retexunt

huc illuc; neque enim levia aut ludicra petuntur

praemia, sed Turni de vita et sanguine certant. 765

Forte sacer Fauno foliis oleaster amaris

hic steterat, nautis olim venerabile lignum,

servati ex undis ubi figere dona solebant

Laurenti divo et votas suspendere vestis;

sed stirpem Teucri nullo discrimine sacrum 770

Page 185: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

sustulerant, puro ut possent concurrere campo.

hic hasta Aeneae stabat, huc impetus illam

detulerat fixam et lenta radice tenebat.

incubuit voluitque manu convellere ferrum

Dardanides, teloque sequi quem prendere cursu 775

non poterat. tum vero amens formidine Turnus

'Faune, precor, miserere' inquit 'tuque optima ferrum

Terra tene, colui vestros si semper honores,

quos contra Aeneadae bello fecere profanos.'

dixit, opemque dei non cassa in vota vocavit. 780

namque diu luctans lentoque in stirpe moratus

viribus haud ullis valuit discludere morsus

roboris Aeneas. dum nititur acer et instat,

rursus in aurigae faciem mutata Metisci

procurrit fratrique ensem dea Daunia reddit. 785

quod Venus audaci nymphae indignata licere

accessit telumque alta ab radice revellit.

olli sublimes armis animisque refecti,

hic gladio fidens, hic acer et arduus hasta,

adsistunt contra certamina Martis anheli. 790

DE IUNONE PACATA (12.791-842)

Iunonem interea rex omnipotentis Olympi

adloquitur fulva pugnas de nube tuentem:

'quae iam finis erit, coniunx? quid denique restat?

indigetem Aenean scis ipsa et scire fateris

deberi caelo fatisque ad sidera tolli. 795

quid struis? aut qua spe gelidis in nubibus haeres?

mortalin decuit violari vulnere divum?

aut ensem (quid enim sine te Iuturna valeret? )

ereptum reddi Turno et vim crescere victis?

desine iam tandem precibusque inflectere nostris, 800

ne te tantus edit tacitam dolor et mihi curae

saepe tuo dulci tristes ex ore recursent.

ventum ad supremum est. terris agitare vel undis

Troianos potuisti, infandum accendere bellum,

deformare domum et luctu miscere hymenaeos: 805

ulterius temptare veto.' sic Iuppiter orsus;

sic dea summisso contra Saturnia vultu:

'ista quidem quia nota mihi tua, magne, voluntas,

Iuppiter, et Turnum et terras invita reliqui;

nec tu me aeria solam nunc sede videres 810

digna indigna pati, sed flammis cincta sub ipsa

starem acie traheremque inimica in proelia Teucros.

Iuturnam misero fateor succurrere fratri

suasi et pro vita maiora audere probavi,

non ut tela tamen, non ut contenderet arcum; 815

adiuro Stygii caput implacabile fontis,

una superstitio superis quae reddita divis.

et nunc cedo equidem pugnasque exosa relinquo.

illud te, nulla fati quod lege tenetur,

pro Latio obtestor, pro maiestate tuorum: 820

cum iam conubiis pacem felicibus, (esto)

component, cum iam leges et foedera iungent,

ne vetus indigenas nomen mutare Latinos

neu Troas fieri iubeas Teucrosque vocari

aut vocem mutare viros aut vertere vestem. 825

sit Latium, sint Albani per saecula reges,

Page 186: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

sit Romana potens Itala virtute propago:

occidit, occideritque sinas cum nomine Troia.'

olli subridens hominum rerumque repertor:

'es germana Iovis Saturnique altera proles, 830

irarum tantos volvis sub pectore fluctus.

verum age et inceptum frustra summitte furorem:

do quod vis, et me victusque volensque remitto.

sermonem Ausonii patrium moresque tenebunt,

utque est nomen erit; commixti corpore tantum 835

subsident Teucri. morem ritusque sacrorum

adiciam faciamque omnis uno ore Latinos.

hinc genus Ausonio mixtum quod sanguine surget,

supra homines, supra ire deos pietate videbis,

nec gens ulla tuos aeque celebrabit honores.' 840

adnuit his Iuno et mentem laetata retorsit;

interea excedit caelo nubemque relinquit.

DE IUTURNAE LUCTU (12.843-886)

His actis aliud genitor secum ipse volutat

Iuturnamque parat fratris dimittere ab armis.

dicuntur geminae pestes cognomine Dirae, 845

quas et Tartaream Nox intempesta Megaeram

uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit

serpentum spiris ventosasque addidit alas.

hae Iovis ad solium saevique in limine regis

apparent acuuntque metum mortalibus aegris, 850

si quando letum horrificum morbosque deum rex

molitur, meritas aut bello territat urbes.

harum unam celerem demisit ab aethere summo

Iuppiter inque omen Iuturnae occurrere iussit:

illa volat celerique ad terram turbine fertur. 855

non secus ac nervo per nubem impulsa sagitta,

armatam saevi Parthus quam felle veneni,

Parthus sive Cydon, telum immedicabile, torsit,

stridens et celeris incognita transilit umbras:

talis se sata Nocte tulit terrasque petivit. 860

postquam acies videt Iliacas atque agmina Turni,

alitis in parvae subitam collecta figuram,

quae quondam in bustis aut culminibus desertis spond

nocte sedens serum canit importuna per umbras,

hanc versa in faciem Turni se pestis ob ora 865

fertque refertque sonans clipeumque everberat alis.

illi membra novus solvit formidine torpor,

arrectaeque horrore comae et vox faucibus haesit.

At procul ut Dirae stridorem agnovit et alas,

infelix crinis scindit Iuturna solutos 870

unguibus ora soror foedans et pectora pugnis:

'quid nunc te tua, Turne, potest germana iuvare?

aut quid iam durae superat mihi? qua tibi lucem

arte morer? talin possum me opponere monstro?

iam iam linquo acies. ne me terrete timentem, 875

obscenae volucres: alarum verbera nosco

letalemque sonum, nec fallunt iussa superba

magnanimi Iovis. haec pro virginitate reponit?

quo vitam dedit aeternam? cur mortis adempta est

condicio? possem tantos finire dolores 880

nunc certe, et misero fratri comes ire per umbras.

immortalis ego? aut quicquam mihi dulce meorum

Page 187: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

te sine, frater, erit? o quae satis ima dehiscat

terra mihi, Manisque deam demittat ad imos?'

tantum effata caput glauco contexit amictu 885

multa gemens et se fluvio dea condidit alto.

DE TURNI MORTE (12.887-952)

Aeneas instat contra telumque coruscat

ingens arboreum, et saevo sic pectore fatur:

'quae nunc deinde mora est? aut quid iam, Turne, retractas?

non cursu, saevis certandum est comminus armis. 890

verte omnis tete in facies et contrahe quidquid

sive animis sive arte vales; opta ardua pennis

astra sequi clausumque cava te condere terra.'

ille caput quassans: 'non me tua fervida terrent

dicta, ferox; di me terrent et Iuppiter hostis.' 895

nec plura effatus saxum circumspicit ingens,

saxum antiquum ingens, campo quod forte iacebat,

limes agro positus litem ut discerneret arvis.

vix illum lecti bis sex cervice subirent,

qualia nunc hominum producit corpora tellus; 900

ille manu raptum trepida torquebat in hostem

altior insurgens et cursu concitus heros.

sed neque currentem se nec cognoscit euntem

tollentemve manu saxumve immane moventem;

genua labant, gelidus concrevit frigore sanguis. 905

tum lapis ipse viri vacuum per inane volutus

nec spatium evasit totum neque pertulit ictum.

ac velut in somnis, oculos ubi languida pressit

nocte quies, nequiquam avidos extendere cursus

velle videmur et in mediis conatibus aegri 910

succidimus; non lingua valet, non corpore notae

sufficiunt vires nec vox aut verba sequuntur:

sic Turno, quacumque viam virtute petiit,

successum dea Dira negat. tum pectore sensus

vertuntur varii; Rutulos aspectat et urbem 915

cunctaturque metu telumque instare tremescit

nec quo se eripiat, nec qua vi tendat in hostem,

nec currus usquam videt aurigamve sororem.

Cunctanti telum Aeneas fatale coruscat,

sortitus fortunam oculis, et corpore toto 920

eminus intorquet. murali concita numquam

tormento sic saxa fremunt nec fulmine tanti

dissultant crepitus. volat atri turbinis instar

exitium dirum hasta ferens orasque recludit

loricae et clipei extremos septemplicis orbis; 925

per medium stridens transit femur. incidit ictus

ingens ad terram duplicato poplite Turnus.

consurgunt gemitu Rutuli totusque remugit

mons circum et vocem late nemora alta remittunt.

ille humilis supplex oculos dextramque precantem 930

protendens 'equidem merui nec deprecor' inquit;

'utere sorte tua. miseri te si qua parentis

tangere cura potest, oro (fuit et tibi talis

Anchises genitor) Dauni miserere senectae

et me, seu corpus spoliatum lumine mavis, 935

redde meis. vicisti et victum tendere palmas

Ausonii videre; tua est Lavinia coniunx,

ulterius ne tende odiis.' stetit acer in armis

Page 188: COMPRENSIONE ENEIDE CON TESTO A FRONTE

Aeneas volvens oculos dextramque repressit;

et iam iamque magis cunctantem flectere sermo 940

coeperat, infelix umero cum apparuit alto

balteus et notis fulserunt cingula bullis

Pallantis pueri, victum quem vulnere Turnus

straverat atque umeris inimicum insigne gerebat.

ille, oculis postquam saevi monimenta doloris 945

exuviasque hausit, furiis accensus et ira

terribilis: 'tune hinc spoliis indute meorum

eripiare mihi? Pallas te hoc vulnere, Pallas

immolat et poenam scelerato ex sanguine sumit.'

hoc dicens ferrum adverso sub pectore condit 950

fervidus; ast illi solvuntur frigore membra

vitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras. 12 952

LIBER I - LIBER II - LIBER III - LIBER

IV - LIBER V - LIBER VI -

- LIBER VII - LIBER VIII - LIBER IX -

LIBER X - LIBER XI - LIBER XII

LIBRO I - LIBRO II - LIBRO III -

LIBRO IV - LIBRO V - LIBRO VI-

- LIBRO VII - LIBRO VIII - LIBRO IX -

LIBRO X - LIBRO XI - LIBRO XII