Co to jest rak gruczołu krokowego Chcielibyśmy to wyjaśnić · Rak gruczołu krokowego: poradnik dla pacjentów – informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej

Rak gruczołu krokowego

www.anticancerfund.org www.esmo.org

Co to jest rak gruczołu krokowego?

Chcielibyśmy to wyjaśnić.

Seria poradników dla pacjentów ESMO/ACFopartych na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej

Rakgruczołukrokowego:poradnikdlapacjentów–informacjeopartenawytycznychESMOdotyczącychpraktykiklinicznej-wer.2016.1 Strona1

NiniejszydokumentopublikowanyzostałprzezAnticancerFundzazezwoleniemESMO.Informacjezawartewtymdokumencieniezastępująkonsultacjimedycznej.Dokumenttenprzeznaczonyjestwyłączniedoużytkuprywatnegoiniewolnogowżadensposóbzmieniać,powielaćanirozprowadzaćbezpisemnejzgodyESMOiAnticancerFund.

RAKGRUCZOŁUKROKOWEGO:PORADNIKDLAPACJENTÓW

INFORMACJEDLAPACJENTÓWOPARTENAWYTYCZNYCHESMODOTYCZĄCYCHPOSTĘPOWANIADIAGNOSTYCZNO-TERAPEUTYCZNEGO

PoradniktenzostałopracowanyprzezAnticancerFund,abyułatwićpacjentomiichrodzinomlepszezrozumienienaturyrakagruczołukrokowegoipoznanieoptymalnychmetodleczeniawzależnościodjego podtypu. Zalecamy, aby pacjenci dowiedzieli się od swoich lekarzy, jakie badania i rodzajeleczenia konieczne są przy danym typie i stadium zaawansowania choroby. Informacje medycznezawarte w niniejszym dokumencie są oparte na wytycznych dotyczących postępowaniadiagnostyczno-terapeutycznegow raku gruczołu krokowegoopracowanychprzez European Societyfor Medical Oncology (ESMO). Niniejszy poradnik dla pacjentów został wydany we współpracy zESMOijestrozprowadzanyzajegozgodą.ZostałonopracowanyprzezlekarzaizweryfikowanyprzezdwóchonkologówzESMO,wtymgłównegoautorawytycznychdlaprofesjonalistów.Teksttenzostałtakże skonsultowany z przedstawicielami pacjentów z Grupy Roboczej Pacjentów OnkologicznychESMO.DodatkoweinformacjenatematAnticancerFund:www.anticancerfund.orgDodatkoweinformacjenatematESMO:www.esmo.orgDla słów oznaczonych gwiazdką (*) podane są definicje, znajdujące się w słowniczku na końcudokumentu.



Spistreści:Informacjenatematrakagruczołukrokowego.........................................................................3

Definicjarakagruczołukrokowego...........................................................................................5

Czyrakgruczołukrokowegowystępujeczęsto?........................................................................6

Jakiesąprzyczynyrakagruczołukrokowego?...........................................................................7

Wjakisposóbustalanejestrozpoznanierakaprostaty?..........................................................8

Jakieinformacjesąniezbędneprzedrozpoczęciemleczenia?................................................10

Jakiesąmożliwościleczenia?..................................................................................................13

Jakiesąpotencjalnedziałanianiepożądane(skutkiuboczne)leczenia?.................................19

Cosięstaniepozakończeniuleczenia?...................................................................................21

Słowniczek...............................................................................................................................25

Pierwszawersjaniniejszegoporadnikazostałaopublikowanaw2012r.;jejautorembyładrAnaUgarte(AnticancerFund),arecenzentamidrSvetlanaJezdic(ESMO),prof.LouisDenis(EuropeanProstateCancerCoalitioniGrupaRoboczaPacjentówOnkologicznychESMO)iprof.RaphaelCatane(GrupaRoboczaPacjentówOnkologicznychESMO).

Jesttotrzeciaaktualizacjaniniejszegoporadnika.aktualizacjataodzwierciedlazmianywprowadzonewnajnowszejwersjiwytycznych postępowania diagnostyczno-terapeutycznego ESMO. Autorem drugiej aktualizacji była dr Ana Ugarte(Anticancer Fund), a recenzentami dr Svetlana Jezdic (ESMO), prof. Alan Horwich (ESMO), Prof. Raphael Catane (GrupaRobocza Pacjentów Onkologicznych ESMO), Prof. Louis Denis (European Prostate Cancer Coalition i Grupa RoboczaPacjentów Onkologicznych ESMO) oraz Anita Waldman i p. Zorana Stokic (Grupa Robocza Pacjentów OnkologicznychESMO).

Autoremtrzeciejaktualizacji jestdrAnaUgarte (AnticancerFund),a recenzentamidrSvetlana Jezdic (ESMO) iProf.AlanHorwich(ESMO).Niniejszy poradnik został przetłumaczony na język polski przez profesjonalnego tłumacza i zweryfikowany przezdrMagdalenęSzymanik.



INFORMACJENATEMATRAKAGRUCZOŁUKROKOWEGODefinicjarakagruczołukrokowego• Rak gruczołu krokowego powstaje w tkankach gruczołu krokowego (określanego też jako

prostata lub stercz), gruczołumęskiego układu rozrodczego znajdującego się poniżej pęcherzamoczowegoaprzedodbytnicą*.Prostataskładasięzdwóchsymetrycznychpłatów.

• Nie należy mylić raka prostaty z łagodnym rozrostem prostaty*, czyli niezłośliwympowiększeniemgruczołukrokowego.

Rozpoznanie• Na obecność raka prostaty mogą wskazywać takie objawy, jak wzrost częstości oddawania

moczu, trudności z rozpoczęciem oddawania moczu, wielokrotne budzenie się w nocy w celuoddania moczu, bądź uczucie naglącego parcia a mocz/potrzeby natychmiastowego oddaniamoczu.

• Rozpoznaniemożeułatwićbadanieprzedmiotoweorazoznaczeniezawartościwekrwipewnegobiałkawytwarzanegoprzezprostatę(PSA*).

• Rozpoznanierakamożnapotwierdzićwyłącznienapodstawieanalizytkankiprostaty(materiałubiopsyjnego*)przeprowadzonejpodmikroskopem.

Leczeniewzależnościodzakresuchoroby(klasyfikowanegowgstadiówzaawansowania)• Rakprostatywstadium I i IInazywany jest rakiemzlokalizowanym/miejscowym lubrakiemwe

wczesnymstadium,ponieważjestonograniczonydoprostaty.o Jeżeli rak zostanie rozpoznany w bardzo wczesnym stadium i lekarze uznają, że

zagrożeniazwiązanez leczeniemprzeważająnakorzyściami,możnarozważyćpodejście„bacznej obserwacji”.Obejmujeono regularne kontrole bez żadnej interwencji, dopókibadaniekontrolneniewykaże,żeguzrośnie.

o We wszystkich innych przypadkach zabieg chirurgiczny i radioterapia* mają podobnąskuteczność.Powodująjednakróżnedziałanianiepożądane,wzwiązkuzczymzkażdympacjentem należ omówić związane z nimi zagrożenia i korzyści. Ponadto zastosowanabędzieterapiahormonalna.*

o Wprzypadku pacjentóww podeszłymwieku oraz pacjentówniekwalifikujących się lubniezgadzających na radioterapię* lub operację można zaproponować samą terapięhormonalną.

• RakgruczołukrokowegowstadiumIIIokreślasięjakorakmiejscowozaawansowany,cooznacza,żerakrozprzestrzeniłsiępozazewnętrznąwarstwętkanekotaczającychprostatęzwanątorebką.

o Standardowepostępowanieobejmujeradioterapię*idodatkowoterapięhormonalną*.o Wwybranychprzypadkachmożliwyjesttakżezabiegchirurgiczny.

• RakprostatywstadiumIVnazywanyjestrakiemzaawansowanymlubprzerzutowym,ponieważrozprzestrzeniłsięjeszczedalej.

o Terapia hormonalna* jest preferowaną opcją leczenia początkowego. W przypadkupacjentówkwalifikujących siędo chemioterapii, terapięhormonalnąmożna skojarzyć zdocetakselem.



o Możnatakżezastosowaćzabiegchirurgicznyiradioterapię*wceluzłagodzeniaobjawówzwiązanychznowotworem.

o Wrazieopornościguzanaleczeniehormonalne(chorobaopornanakastrację)zalecasięstosowanie dalszego leczenia w celu utrzymania supresji produkcji hormonów, biorącpoduwagęschematyleczenia,jakiemogłybyćuprzedniostosowaneudanegopacjenta.

Obserwacja(kontrola)• Wceluwykryciaewentualnegonawrotu(wznowy)rakaregularniekontrolujesięstężeniePSA*.

Samo zwiększenie stężenia PSA* nie wystarczy do potwierdzenia wznowy; wynikowi takiemumuszą towarzyszyć inne obserwacje, takie jak dodatni wynik analizy próbki biopsyjnej* lubnieprawidłowywynikobrazowaniaTK.

• Celemobserwacji*jesttakżeocenadziałańniepożądanychleczeniaorazzapewnieniepacjentomwsparciapsychologicznegoiinformacjiułatwiającychpowrótdonormalnegożycia.



DEFINICJARAKAGRUCZOŁUKROKOWEGO

Rak gruczołu krokowego to rak powstający w tkankach gruczołu krokowego gruczołu męskiegoukładurozrodczegoznajdującegosięponiżejpęcherzamoczowegoaprzedodbytnicą*.Rakprostatyzwykle występuje u mężczyzn w podeszłym wieku. Nie należy mylić go z łagodnym rozrostemprostaty*, czyli powiększeniem gruczołu krokowego spowodowanym przez zwiększenie liczbykomórek,iktórynierozszerzasięnainneczęściciała;jegoobjawyzwiązanesązuciskiempobliskichstruktur,tzn.cewkimoczowej*.

Budowamęskiegoukładumoczowo-płciowegozwidocznąprostatą,jądrami,pęcherzemmoczowymiinnyminarządami.



CZYRAKGRUCZOŁUKROKOWEGOWYSTĘPUJECZĘSTO?Rakprostaty jest najczęściejwystępującymnowotworem złośliwymwśródmężczyzn.WEuropiewprzybliżeniu jeden na 10mężczyzn zachoruje w ciągu swojego życia na raka gruczołu krokowego.Ryzykotojestmniejszewkrajachskandynawskiiśródziemnomorskich.Szacuje się, że w Europie w 2008r. raka prostaty rozpoznano łącznie u 382000 mężczyzn, czyliśredniou65na100000mężczyzn,od18wGrecji do126w Irlandii. Jednakże różnica tawynika zróżnej częstości stosowania badań przesiewowych w kierunku raka prostaty w poszczególnychkrajach.Rak prostaty w początkowej fazie może nie dawać żadnych objawów i u poza tym zdrowychmężczyzn w wieku od 55 do 69lat jest zwykle wykrywany na podstawie testu krwi w kierunkuantygenuswoistegostercza*(PSA*,prostatespecificantigen).Sugerujesię,żebadaniaprzesiewowezzastosowaniemoznaczeniaPSA*zmniejszająo21%wskaźnikzgonówspowodowanychprzezrakaprostaty. Jednakże rak prostaty rozwija się stosunkowo wolno i objawy obecne przy rozpoznaniuzwykle wskazują na zaawansowane stadium. Użyteczność oznaczenia stężenia PSA jako badaniaprzesiewowego została obszernie przebadana i uważa się, że chociaż jest w stanie nieznaczniezmniejszyć wskaźnik zgonów spowodowanych przez raka prostaty, prowadzi też do nadmiernegoleczenia pacjentów, niepotrzebnie obniżając ich jakość życia, w związku z czym nie zaleca sięsystematycznychbadańprzesiewowychopartychnaoznaczaniuPSA*.Umężczyznwwiekupowyżej70latorazmężczyznbezobjawówchorobynienależyoznaczaćstężeniaPSA.



JAKIESĄPRZYCZYNYRAKAGRUCZOŁUKROKOWEGO?Aktualnie przyczyny raka prostaty są nieznane. Zidentyfikowano jednak pewne czynniki ryzyka*.Czynnik ryzyka* zwiększa ryzykowystąpienia raka, alenie jest koniecznyaniwystarczającydo jegospowodowania.Czynnikryzyka*niestanowisamwsobieprzyczynychoroby.Uczęścimężczyzn,uktórychwystępująwymienioneponiżejczynnikiryzyka*nigdynierozwiniesięrakprostaty,zkoleiinni,uktórychniewystępujeżadenznich,zachorująmimoto.Główneczynnikiryzyka*rozwojurakaprostatysąnastępujące:

• Wiek: Ryzyko zachorowania na raka prostaty w dużym stopniu zależy od wieku. Poukończeniu 50lat ryzykowzrastawykładniczo z każdym rokiem. Dokładnymechanizm tegozwiązkujestnieznany,wskazanojednaknastarzeniesiękomórekizmianywichDNA*.

• Pochodzenie etniczne: W krajach rozwiniętych czarnoskórzy mężczyźni są w większymstopniu zagrożeni rakiemprostatyniżmężczyźni rasybiałej i żółtej. Przyczyny tej różnicy sąniejasne.

• Geny: Niedawne badania wykazały, że istnieje kilka dziedziczonych genów związanych zwiększymryzykiemwystąpieniarakaprostaty,jednakżenajwyraźniejmatoznaczeniewmałejliczbie przypadków. Aktualnie planowane są badania w celu sprawdzenia, czy testywykrywającetegenymogąbyćprzydatnewprzewidywaniuryzykarakaprostaty.

• Występowanie raka prostaty w wywiadzie rodzinnym: Wykazano występowaniepredyspozycjidorakaprostatywrodzinie,zwłaszczaumężczyzn,którychojciec lubbratmalubmiałtęchorobę.

• Dieta: Nie wiadomo, czy dieta i styl życia odgrywają jakąś rolę w rozwoju raka prostaty.Pewne badania sugerują, że duża zawartość czerwonego mięsa lub nabiału w diecienieznacznie zwiększa ryzyko wystąpienia raka prostaty. Z drugiej strony inne badaniasugerują, że duża zawartość w diecie likopenu pochodzącego z pomidorów, jak i selenu(pierwiastkawystępującegogłówniewczerwonymmięsie,rybachiowocachmorza,jajkachiproduktach zbożowych) niezależnie od siebie nieznacznie zmniejszają ryzyko raka prostaty.Jednakże potrzebne są solidniejsze dowody wskazujące na takie działanie. Otyłość takżezwiększaryzykowystąpieniarakaprostaty.

• Styl życia: Palenie tytoniu może nieznacznie zwiększać ryzyko wystąpienia raka prostaty,natomiastwiększaaktywnośćfizycznawydajesięjenieznaczniezmniejszać.

• Hormony: Duże stężenie testosteronu* we krwi wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rakaprostaty. Także niektóre hormony związane ze wzrostem kojarzone są z nowotworami,jednakżepotwierdzenietegowymagadalszychbadań.

Podejrzewa się, że pewne inne czynniki wiążą się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia rakaprostaty,jednakdowodynatoniesąjednoznaczne.Niestetyniemożnazmienićczynnikówmającychnajwiększywpływnaryzykorakaprostaty,takichjakwiek,pochodzenieetniczne,genyirakprostatywwywiadzierodzinnym.



WJAKISPOSÓBUSTALANEJESTROZPOZNANIERAKAPROSTATY?

Rakprostatyrozwijasiępowoliijegoobjawypojawiająsięprzeważniedopierowtedy,gdychorobajestzaawansowana.Typoweobjawywtakimprzypadku,toobjawy ze strony układu moczowego, takie jak wzrost częstości oddawaniamoczu, trudności z rozpoczęciemoddawaniamoczu,wielokrotnebudzenie sięwnocywceluoddaniamoczu,bądźuczucienaglącegoparciaamocz/potrzebynatychmiastowego oddaniamoczu. Inne, rzadsze objawy to obecność krwi wmoczu i nasieniu, bóle kości i utrata kontroli nad pęcherzem. Objawy te sąmniejswoisteniżwymienioneuprzednio.W związku z tym badania przesiewowe powinny objąć mężczyzn zwymienionymi powyżej objawami lub czynnikami ryzyka*, takimi jakwiek lubwystępowanierakaprostatywrodzinie.Podejrzenie raka opiera się na wyniku oznaczenia PSA* we krwi oraz badania per rectum (DRE,badanie palcemprzez odbytnicę) u pacjentów z objawami lub pacjentów, którzy chcą przechodzićregularne kontrole. Wyniki oznaczenia PSA* i DRE muszą być potwierdzone przez badaniehistopatologicznepróbkipobranejpodczasbiopsji.

1. Badanieprzezodbytnicę(perrectum,DRE)DRE jest to badanie kliniczne umożliwiające ocenęwielkości, konsystencji, wrażliwości oraz granicprostaty.Ponieważprostataznajdujesięzprzoduodbytnicy*, lekarzmoże jąwyczuć,wsuwającdoodbytnicypalecw rękawiczcepokryty środkiempoślizgowym.W razie stosowania tylkoDREokołopołowaprzypadków rakaprostatypozostajeniewykryta.Dlategobadanie tonależyprzeprowadzaćłącznie z oznaczeniem zawartości PSA*poprzeprowadzeniu odpowiedniegowywiaduu pacjenta zpodejrzeniemrakaprostatylubpacjenta,którychceprzejśćbadanieprzesiewowewtymkierunku.

2. OznaczeniestężeniaPSA*SkrótPSA*oznaczaprostate-specificantigen(swoistyantygengruczołukrokowego)*.Jesttobiałko*wytwarzane wyłącznie przez prostatę. Badanie PSA* polega na oznaczeniu stężenia PSA we krwi.Białkotowystępujenormalniewekrwi,alezwiększeniejegostężeniamożesugerowaćrakaprostaty.UpacjentówbezobjawówstężeniePSA* jest regularniekontrolowanewceluocenyewentualnychzmian. U pacjentów z podejrzeniem raka zaleca się wykonanie biopsji*. Jednakże jednorazowezwiększenie stężenia PSA nie powinno stanowić powodu do biopsji prostaty i powinno byćzweryfikowane przez drugie oznaczenie. Należy pamiętać, że rak prostaty nie jest jedynąmożliwąprzyczyną zwiększenia stężenia PSA*. Stężenie PSA może być zwiększone także przez zapalenieprostaty,zakażeniedrógmoczowychiłagodnyrozrostprostaty*.InneczęsteprzyczynyzwiększonegostężeniaPSAtoprzyjmowaniepewnychleków,przeprowadzeniebiopsji*prostaty lubbadaniaDRE,jazdanarowerzeiodbyciestosunkupłciowego.NależyunikaćtakichokolicznościprzedoznaczeniemstężeniaPSA*.



3. BiopsjaRozpoznanie raka można potwierdzić wyłącznie na podstawielaboratoryjnej analizy próbki komórek nowotworowych (materiałubiopsyjnego*). Biopsja polega na pobraniu z prostaty próbki tkanki wceluanalizy jej komórek.Próbki takiepobiera sięprzezwprowadzenieigłyprzezodbytnicę*,krocze*lubcewkęmoczową*.

• Biopsja przezodbytnicza: W razie wykonywania biopsji* przezodbytnicę* konieczne jest wcześniejsze zastosowanie lewatywy* w celu oczyszczeniaodbytnicy*. Podanie antybiotyków* minimalizuje ryzyko zakażenia. Zabieg ten możnaprzeprowadzićwznieczuleniu*miejscowymlubogólnym.Generalnieigłęwprowadzasiępodkontrolą przezodbytniczego obrazowania USG* (TRUS, transrectal ultrasound), jednakżeniekiedyigłaprzytwierdzonajestdopalcalekarzawprowadzonegodoodbytnicy*.Następnieigłęprzesuwasięwzdłużprowadnikaprzezścianęodbytnicy*idoprostaty;lekarzobracaigłą,bypobraćpróbkę iwyciąga ją.Zabiegbiopsji*przezodbytniczej trwaokoło30minut; jesttonajczęściejstosowanametodabiopsji*prostaty.

• Biopsja kroczowa W razie wykonywania biopsji* przez krocze* można zastosowaćznieczulenie* miejscowe lub ogólne; lekarz wprowadza palec do odbytnicy* pacjenta, abyustalić położenie prostaty podczas pobierania próbki. Wykonuje się niewielkie nacięcie wkroczu*pacjenta,przezktórelekarzwprowadzaigłędoprostaty.Następniedelikatnieobracaigłą, by pobrać próbkę i wyciąga igłę. Stosuje się odpowiedni ucisk w celu zatamowaniakrwawieniainakładasięopatruneknacięcie.Tenrodzajbiopsji*zwykletrwa15do30minut.

• Biopsja przezcewkowa: W razie wykonywania biopsji* przez cewkę moczową* możnazastosowaćznieczulenie*miejscowe,rdzeniowelubogólne.Docewkimoczowej*wprowadzasię endoskop ze źródłem światła (cystoskop). Umożliwia to lekarzowi bezpośredniąobserwacjęprostaty.Następnieprzezcystoskopwprowadzasiępętlętnącąwcelupobraniamałychfragmentówtkankiprostaty.Biopsja*przezcewkowazwykletrwa30do45minut.

Zwykle jednocześnie pobiera się kilka próbek z różnych części prostaty. Umożliwia to lekarzowiokreślenielokalizacjikomóreknowotworowych,jakrównieżwzrosturaka.Przedzabiegiemlekarzpowinienprzepisaćpacjentowiantybiotyki*,abyzapobieczakażeniu.Drugiebadaniehistopatologiczne*obejmująceanalizęguzaiwęzłówchłonnych*usuniętychpodczaszabieguchirurgicznegoprzeprowadzasięwpóźniejszymczasie.Decyzja o konieczności wykonania biopsji powinna być podjęta z uwzględnieniemwyniku badaniaDRE, wielkości prostaty, pochodzenia etnicznego i wieku pacjenta, innych chorób, wywiadurodzinnego, wyników badań pacjenta, w tym stężenia PSA* oraz wyników biopsji wykonywanychuprzednio.Przed powtórzeniem biopsji zaleca się przeprowadzenie wieloparametrycznego obrazowaniarezonansumagnetycznego(MRI)zbiopsjąprzeprowadzonąpodkontroląMRIlubbiopsjąfuzyjnąpodkontrolą MRI i przezodbytniczego badania USG (TRUS). Wieloparametryczne MRI to technikaobrazowaniadającainformacjenietylkonatematstrukturyprostaty,aletakżejejczynności.



JAKIEINFORMACJESĄNIEZBĘDNEPRZEDROZPOCZĘCIEMLECZENIA?Abywybraćnajlepsze leczenie, lekarzebędąmusieliwziąć poduwagęwieleaspektówdotyczącychzarównopacjenta,jakinowotworu.Ważneinformacjenatematpacjenta

• Dotychczasowywywiadmedyczny.• Wywiad dotyczący występowania nowotworów u krewnych

pacjenta,wszczególnościrakaprostaty.• Wynikbadaniaprzedmiotowego*przeprowadzonegoprzezlekarza.• Ogólnesamopoczucie.• Wynikitestówkrwiprzeprowadzonychwceluocenybiałychkrwinek*,czerwonychkrwinek* ipłytek

krwi*,ewentualnychzaburzeńczynnościwątrobyinerek,jakrównieżproblemówdotyczącychkości.• Wiekioczekiwanadługośćżyciapacjenta.• Innechorobypacjenta,takiejakzaburzeniasercalubpłucczycukrzyca.• Preferencjepacjentadotyczącemożliwości leczeniawodniesieniudomożliwychzagrożeń i

działańniepożądanychorazszanspowodzenia(zagrożeńikorzyści).Ważneinformacjenatematnowotworu

• Wynikibiopsji* Rozpoznanierakaprostatymożebyćpotwierdzonewyłącznienapodstawiewynikówbadaniapróbkibiopsyjnej*.Biopsjapoleganapobraniuzprostatypróbkitkankiwceluanalizyjejkomórek.Jakwyjaśnionopowyżej,próbkitakiepobierasięprzezwprowadzenieigłyprzezodbytnicę*,krocze*lubcewkęmoczową*.Poprzeprowadzeniuanalizyprzesłanejpróbkihistopatologokreślastopieńzróżnicowania*komóreknowotworowych, najczęściej korzystając z systemu Gleasona. System Gleasona wykorzystujepięciopunktową skalę (od 1 do 5) określającą jak bardzo komórki nowotworowe przypominająwyglądemprawidłowekomórkiprostaty.Stopień1oznacza,żekomórkinowotworowewdużymstopniuprzypominająwyglądemprawidłowekomórkiprostaty.Stopień5oznacza,żekomórkinowotworowerozrastająsięwniezorganizowanysposóbipowstałaznichtkankanieprzypominajużtkankiprostaty.Stopnie2,3i4mieszcząsiępomiędzydwomaskrajnymiwynikami.Jednakżestopnie1i2niesąjużstosowane.OcenęwskaliGleasonaokreśla sięprzez zsumowaniestopniaokreślonegodlawiększościkomóreknowotworowychinajwiększegozaobserwowanegostopnia.Ocena w skali Gleasona =<6 oznacza dobrze zróżnicowane* komórki, czyli niski stopień. Zwykleoznaczatolepszerokowanie*.



OcenawskaliGleasonawynosząca7torakumiarkowaniezróżnicowany*,czylipośredniegostopnia.Zwykleoznaczatopośrednierokowanie*.OcenawskaliGleasonawynosząca8-10toraksłabozróżnicowany*,czyliwysokiegostopnia.Zwykleoznaczatogorszerokowanie*.Niekiedywynikibadaniapróbkibiopsyjnej*sąnierozstrzygająceizabiegtennależypowtórzyć.

• Określeniestadiumzaawansowania(ang.staging)Lekarze określają stadium zaawansowania nowotworu w celu oceny zasięgu guza i rokowania*danegopacjenta.PowszechniestosujesięsystemklasyfikacjiTNM.Kombinacjaocenywielkościguzaizajęcia okolicznych tkanek (cecha T), zajęcia węzłów chłonnych*(cecha N) oraz obecnościprzerzutów*, czyli rozsiewu raka do innych narządów ciała (cechaM) umożliwia zakwalifikowanienowotworudojednegozestadiówwymienionychponiżej.Dokładnaznajomośćstadiumzaawansowaniamazasadniczeznaczeniedlapodjęciawłaściwejdecyzjio trybie leczenia. Im bardziej zaawansowane stadium, tym gorsze rokowanie*. Stadiummoże byćokreślane dwa razy: po badaniu przedmiotowym* i obrazowym oraz po operacji. W razieprzeprowadzenia operacji przy określaniu stadium zaawansowania może być zmienione pootrzymaniuwynikubadanialaboratoryjnegousuniętegoguza.Wponiższejtabeliprzedstawionoposzczególnestadiarakaprostaty.Stadium DefinicjaStadiumI Guzzajmujejedenzdwóchpłatówprostaty.Możebyćwykrytyprzypadkowodziękibiopsji*

przeprowadzonejpooznaczeniudużegostężeniaPSA.Niedoszłodorozprzestrzenieniarakadowęzłówchłonnych*anidoinnychobszarówciała.

StadiumII Nowotwórrozszerzyłsiędodrugiegopłataimożezajmowaćcałąprostatębezuszkodzeniaotaczającejjątorebki.Niedoszłodorozprzestrzenieniarakadowęzłówchłonnych*anidoinnychobszarówciała.

StadiumIII Nowotwór rozszerzył się poza prostatę do pęcherzyków nasiennych*, pary gruczołówpołożonychpowyżejprostaty, którewydzielają znacznączęśćpłynuwchodzącegowskładnasienia. Nie doszło do rozprzestrzenienia raka do węzłów chłonnych* ani do innychobszarówciałapozapęcherzykaminasiennymi*.

StadiumIV Guz zajął okoliczne struktury inne niż pęcherzyki nasienne*, na przykład odbytnicę*,mięśnielubścianęmiednicylub,niezależnieodzajęciaokolicznychstruktur,rozprzestrzeniłsiędoinnychobszarówciała,wtymwęzłówchłonnychikości.

• Kategorieryzyka

W celu oszacowania agresywności zlokalizowanych raków prostaty klasyfikuje się je jako raki niskiego,pośredniegolubwysokiegoryzyka,wzależnościodwielkościguza,ocenywskaliGleasonaistężeniaPSA*.Rakprostatyniskiegoryzykatoguzograniczonydojednegopłataprostaty(któramadwapłaty)zocenąwskaliGleasona<7istężeniemPSA*<10ng/ml(nanogramównamililitr).Rakprostatypośredniegoryzykatoguz,któryzająłteż,częściowolubcałkowicie,drugipłatprostaty,zocenąwskaliGleasona=7istężeniemPSA*wzakresie11do19ng/ml.Rakprostatywysokiegoryzykatoguz,któryzająłstrukturysąsiadującezprostatą,zocenąwskaliGleasona>7istężeniemPSA*>20ng/ml.



Wprzypadkuniskiegoryzykarutynowoniezalecasięscyntygrafiikości.Celemscyntygrafiikościjestwykrycieewentualnychprzerzutówrakadokości.Wprzypadkupośredniegoryzykadostępnesądwiemożliwości: jeśli planowane jest leczenie pacjenta radioterapią*, optymalnie powinien on przejśćbadanieobrazowemiednicymetodąrezonansumagnetycznego(MRI)*;zdrugiejstrony,jeślipacjentma przejść zabieg chirurgiczny, należy rozważyć stosunek zagrożeń do korzyści usunięcia węzłówchłonnych* mając na uwadze rokowanie. W razie wysokiego ryzyka należy przeprowadzićscyntygrafię*kościirozważyćMRI*miednicy.Wraziepodejrzeniaprzerzutu*dokości,scyntygrafię*kości przeprowadza się tylkowtedy, gdy ocenaw skali Gleasonawynosi co najmniej7, a stężeniePSA*przekracza10ng/ml.



JAKIESĄMOŻLIWOŚCILECZENIA?Planowanie leczenia angażuje zespół specjalistów medycznych z różnychdziedzin.Obejmujetozwyklespotkanieróżnychspecjalistówzwanekonsylium*.Podczas takiegozebraniaomawiane jestplanowanie leczeniazuwzględnieniemwcześniejwspomnianychistotnychinformacji.Zakres leczenia zależy od stadium zaawansowania raka, charakterystyki guza izwiązanychzterapiązagrożeń.Dostępnych jest wiele możliwości leczenia, jednakże dotychczas nie ustalono,jakiepostępowanie jestoptymalne.Wymienioneponiżej różne rodzaje leczeniamają swoje korzyści, zagrożenia i przeciwwskazania. Zaleca się zapytanie onkologa o oczekiwanekorzyści i zagrożenia związane z każdą z metod leczenia, aby mieć świadomość możliwychkonsekwencji. Dla niektórych typów leczenia istnieje kilkamożliwości.Właściwegowyborumożnadokonaćporozważeniukorzyściizagrożeńzwiązanychzdanąmetodąleczenia.

PlanleczeniarakaprostatywzależnościodstadiumPlanleczeniazlokalizowanegorakaprostaty(stadiumIiII)W stadium I i II raka prostaty guz obejmuje tylko jeden lub oba płaty prostaty, ale nie naciekażadnych tkanekpozaprostatą.Niedoszłodo rozprzestrzenienia rakadowęzłówchłonnych*anidoinnychobszarówciała.Upacjentówzrakiemniskiegoryzykamożliwością,jakąnależyrozważyć,jestbacznaobserwacja*(„obserwuj iczekaj”),natomiastwprzypadkurakapośredniegoryzyka leczenieobejmujezabiegchirurgicznylubradioterapię*plusterapięhormonalną*.Wprzypadkupacjentówwpodeszłymwiekuorazpacjentówniekwalifikującychsięlubniezgadzającychnainnemetodyleczenia,możnazaproponowaćsamąterapięhormonalną*.Nie ma uzgodnionego stanowiska co do optymalnego postępowania w zlokalizowanej chorobie.Różnedostępnemetody leczeniamają swojedziałanianiepożądane, którychpacjentpowinienbyćświadomy; dlatego też pacjent powinien skonsultować się nie tylko z urologiem, ale także zespecjalistą radioterapii. Do grupy tej należą pacjenci z rakiem niskiego i pośredniego ryzyka. Upacjentów z rakiem niskiego ryzyka możliwością, jaką należy omówić z lekarzem, jest bacznaobserwacja* („obserwuj i czekaj”), bowiemw tej grupiepacjentówniewykazanona razie żadnychkorzyści z wcześniejszego rozpoczęcia leczenia w odniesieniu do wydłużenia życia. Możliwościleczenia pacjentów z rakiem pośredniego ryzyka obejmują całkowite usunięcie prostaty metodąchirurgiczną lub teleradioterapię (radioterapię* zewnętrzną) w połączeniu z terapią hormonalną*(obniżającąstężenietestosteronu*wekrwi)lubbrachyterapią*.



W przypadku pacjentów w zbyt podeszłym wieku bez objawów, pacjentów z innymi poważnymiproblemamizdrowotnymilubpacjentów,którzyniechcąpoddaćsięleczeniu,możnazaproponowaćścisłą obserwację* ich stanu oraz,w razie progresji, terapię hormonalną*. Jednakże nie zaleca sięstosowaniasamejterapiihormonalnejjakoleczeniapoczątkowegowchorobiebezprzerzutów.Terapia hormonalna* ma na celu zmniejszenie stężenia hormonu o nazwie testosteron*, którypowiązany jest zewzrostemkomóreknowotworowychwprostacie. Zaleca się jej zastosowaniepowystąpieniu objawów progresji choroby, gdy pacjent jest objęty baczną obserwacją* („obserwuj iczekaj”).Możliwościleczeniamającenaceluusunięcielubzmniejszenierozmiarówguzasąnastępujące:

• Prostatektomia, czyli usunięcie prostaty podczas zabiegu chirurgicznego. Prostatektomialaparoskopowa* stanowi odmianęprostatektomii, która zasadniczomaefekty podobnedozabiegu otwartego, jednakże może wiązać się z niewielkim opóźnieniem przywróceniakontroli pęcherza. Technika laparoskopowa* oszczędzająca nerwy zwiększa szansę nazachowanie aktywności seksualnej. Zautomatyzowana (zrobotyzowana) laparoskopowa*prostatektomia radykalna ma wyraźną przewagę nad operacją otwartą w odniesieniu dobólu,utratykrwiiczasurekonwalescencji.Przewidujesię,żezabiegtenbędziecechowałsięwiększą precyzją niż klasyczna operacja laparoskopowa, jednakżeważnym czynnikiem, jakinależy wziąć pod uwagę jest czas potrzebny chirurgom na pełne opanowaniezrobotyzowanych technik. Ponadto, ponieważ jest to nowa technika, nie oceniono jeszczedługookresowychefektówjejstosowania.

• Inna możliwość leczenia to radioterapia, która polega na stosowaniupromieniowania* w celu zniszczenia komórek nowotworowych. Komórkinowotworowe mają mniejszy potencjał regeneracji uszkodzeńspowodowanych przez promieniowanie niż prawidłowe komórki, dziękiczemu radioterapia* może być stosowana jako metoda leczenia. Dwastosowane typy radioterapii to radioterapia zewnętrzna (teleradioterapia)orazbrachyterapia*.W teleradioterapii* promieniowanie* wytwarzane jest przez źródłozewnętrzne i kierowane na guza. Należy stosować technikikonformalne,umożliwiającebardziejprecyzyjnewycelowaniewiązkipromieniowania*, co zmniejsza ryzyko działań niepożądanych.Stosowane techniki konformalne to, na przykład, radioterapia zmodulacjąnatężeniawiązki(IMRT)iradioterapia*stereotaktyczna.W brachyterapii* źródło promieniowania* w postaci małychradioaktywnychziarenumieszczasięwewnętrzuprostaty.Wprzypadkupacjentówzrakiemprostatypośredniegoryzykanależyrozważyćzastosowaniewstępnej terapii (neoadjuwantowej) w postaci 4-6miesięcy terapii hormonalnej* przedwłaściwymleczeniemradioterapią*.

• Skuteczność radioterapii* jest taka sama, jak skuteczność prostatektomii. Aby dokonaćwyboru jednej z tychmetod,należy rozważyć iocenićdziałanianiepożądanekażdej znich.Możnatozrobićzpomocąchirurgaonkologicznegolubradioterapeuty.



Planleczeniamiejscowozaawansowanegorakaprostaty(stadiumIII)W stadiumIII raka prostaty doszło do rozszerzenia się guza poza prostatę, do pęcherzykównasiennych*.Nie doszło do rozprzestrzenienia raka dowęzłów chłonnych* ani do innych obszarówciała poza pęcherzykami nasiennymi*. Standardowe postępowanie obejmuje radioterapię* idodatkowoterapięhormonalną*.Wwybranychprzypadkachmożliwyjesttakżezabiegchirurgiczny.Do grupy tej należą pacjenci z rakiem wysokiego ryzyka. Standardowymleczeniem jest radioterapia*orazneoadjuwantowahormonoterapia,poktórejstosowana jest dodatkowa terapia hormonalna* podawana przed dwa dotrzech lat. Wykazano, że takie połączenie może przynieść korzyść w postaciwydłużeniażyciawporównaniuzsamąradioterapią*.Niezalecasięstosowaniasamej terapii hormonalnej*. W pewnych przypadkach możliwe jest leczeniechirurgiczneobejmująceusunięcieważnychwęzłówchłonnych*.Wprzypadkumężczyznbezobjawów,którzyniekwalifikująsięlubniechcąpoddaćsiętymmetodomleczenia,możnazastosowaćbacznąobserwację*(„obserwujiczekaj”).Jeżeliwpewnymmomenciepojawiąsiędowodywzrastaniaguza,możnarozpocząćterapięhormonalną*.W ramach jednego schematu łączy się różne metody leczenia, aby zwiększyć jego skuteczność.Terapia neoadjuwantowa to leczenie podawane pacjentowi przed rozpoczęciem zasadniczegoleczenia.Zkoleiterapiaadjuwantowapodawanajestjednocześniei/lubpozasadniczymleczeniu.W przypadku pacjentów z rakiem prostaty wysokiego ryzyka leczonych radioterapią*, zaleca sięneoadjuwantowąterapięhormonalnąagonistąLHRH*przezczterydosześciumiesięcyprzedrozpoczęciemradioterapii*.Ponadtozalecasięhormonoterapię*adjuwantowąprzezdwadotrzechlat.Wprzypadkupacjentówprzykładającychdużąwagędo zachowania aktywności seksualnejpodczasleczenia, adjuwantowa terapia hormonalna* może obejmować bikalutamid* w dawce 150mg nadobę zamiast agonisty LHRH, należy jednak pamiętać, że dane dotyczące efektów leczeniabikalutamidemsąwciążograniczone.Po całkowitym usunięciu prostaty można rozważyć natychmiastową radioterapię* pooperacyjną,jednakże nie jest to rutynowo zalecane postępowanie. Pacjenci z dużym prawdopodobieństwemchoroby resztkowej po operacji, z dodatnim marginesem* guza lub rakiem naciekającym tkankiotaczające prostatę powinni być dokładnie poinformowani o korzyściach i wadach związanych zestosowaniemradioterapii*adjuwantowej.Niezalecasięhormonoterapii*adjuwantowejpocałkowitymusunięciuprostaty.Planleczeniazaawansowanegorakaprostaty(stadiumIV) Guz zajął okoliczne struktury inne niż pęcherzyki nasienne*, na przykład odbytnicę*, mięśnie lubścianę miednicy lub, niezależnie od zajęcia okolicznych struktur, rozprzestrzenił się do innychobszarów ciała, w tym węzłów chłonnych* i kości. Standardowe postępowanie polega nazastosowaniu terapii hormonalnej*.Można także zastosować zabieg chirurgiczny i radioterapię*wceluzłagodzeniaobjawówspowodowanychprzezmasęguza.



Preferowanym leczeniem początkowym jest terapia hormonalna u pacjentów z chorobąprzerzutową, którzy nie otrzymywali uprzednio hormonoterapii. Docetaksel (lekchemioterapeutyczny) podawany w skojarzeniu z terapią hormonalną stanowi opcję leczeniamężczyzn, którzy nie otrzymywali uprzednio hormonoterapii, a ich stan pozwala na podawaniechemioterapii.Innemożliwościleczeniatoradioterapia*zewnętrznawpołączeniuzhormonoterapiąorazzabiegiemchirurgicznymwceluzłagodzeniaobjawów,takichjakkrwawienieczyzablokowanieprzepływumoczu.Wraziewystąpieniachorobyopornejnakastrację(opornościna leczeniehormonalne)dostępnesąinne metody wpływające na stężenie hormonów, takie jak antyandrogeny*, kortykosterydy*,estrogeny* i inhibitory CYP17*. Jeżeli pacjent oporny na hormonoterapię nigdy wcześniej nieotrzymywałchemioterapii,możnauniegozastosowaćtakieleki,jakabirateronienzalutamid.TerapiahormonalnaCelem terapii hormonalnej* jest zmniejszenie stężenia androgenów*, w tym przypadkutestosteronu*, we krwi. Testosteron* stymuluje wzrost komórek. Terapia hormonalna* może byćprzeprowadzona drogą chirurgiczną (usunięcie obu jąder, czyli obustronna orchideoktomia) lubniechirurgiczną (podawanie leków zwanych agonistami LHRH). Metoda chirurgiczna polega nausunięciu jąder, narządówwytwarzających testosteron*, co określa się jako kastracja chirurgiczna.Przy metodzie niechirurgicznej podawanie agonistów LHRH hamuje uwalnianie z mózgu tzw.hormonuluteinizującego(LH),odpowiedzialnegozawytwarzanietestosteronu*wjądrach,cookreślasięjakokastracjachemiczna.Wtensposóbterapiahormonalna*zmniejszastężenietestosteronuwekrwi.Rozważając korzyści i koszty leczenia, metodą z wyboru w przypadku leczenia hormonalnegopowinna być kastracja chirurgiczna lub chemiczna, która prowadzi do zmniejszenia stężeniaandrogenów*wekrwi.W niedawno zakończonym dużym badaniu wykazano, że włączenie docetakselu, lekuchemioterapeutycznego, do hormonoterapii poprawia przeżywalność i opóźnia progresję choroby.Włączenie docetakselu wymaga, aby pacjent był w dobrym stanie ogólnym, pozwalającym natolerowanieskutkówubocznychchemioterapii.Pewienszczególnyefektterapiihormonalnej*wymagadokładnegowyjaśnienia:

• Efekt flary: jednym ze skutków leczenia agonistami* LHRH ja pojawiający się początkowotzw. efekt flary, związany z początkowym zwiększeniem stężenia testosteronu* we krwi,spowodowanym stymulacją receptorów androgenowych*. Powoduje to krótkotrwałeprzyspieszeniewzrostu nowotworuoraz, jeśli pacjentmaprzerzuty* do kości, dolegliwościbólowe. W przypadku przerzutów* do kręgosłupa nawet niewielkie zwiększenie objętościmoże spowodować ucisk rdzenia kręgowego i porażenie/niedowład. Aby nie dopuścić dowystąpienia efektu flary przez pierwsze kilka tygodni można podawać antyandrogeny*.Stosunkowo niedawno opracowano leki z klasy antagonistów* LHRH i wydaje się, żepowodują one takie samo zmniejszenie stężenia testosteronubez konieczności stosowaniaantyandrogenów*wceluopanowaniaprzejściowegowzrostustężeniatestosteronu*.



ChorobaopornanakastracjęPodczashormonoterapii*możerozwinąćsięchorobaopornanakastrację.Stantenpoleganatym,żerakleczonyterapiąhormonalną*stajesięopornynategotypuleczenie.Pacjenci,uktórychwystąpioporność na leczenie kastracyjne (hormonoterapie), powinni w dalszym ciągu stosować supresjęandrogenów*wramachhormonoterapii*,ponadtokwalifikująsiędoinnychmetodhormonoterapii,w tym antyandrogenów*, kortykosterydów*, estrogenów* i inhibitorów CYP17* (blikującychkluczowyenzymodpowiedzialnyzasyntezęandrogenów),takichjakabirateron.Kortykosterydy zmniejszają produkcję androgenów i powodują zmniejszenie stężenia PSA i ogólnąpoprawęstanuzdrowiapacjenta.Wydaje się, żedeksametazon jest skuteczniejszyniżprednizolon.Jednakże wartość stosowania kortykosterydów i innych metod manipulacji stężeniem hormonów,które niemają potwierdzonego korzystnegowpływu na przeżywalność, nie jest popartawynikamibadań klinicznych z randomizacją; za ich stosowaniem przemawia niewielka cena oraz małatoksycznośćczęściznich.U mężczyzn bez objawów lub z łagodnymi objawami choroby przerzutowej opornej na kastrację,którzynieotrzymywaliuprzedniochemioterapii,zalecasięstosowanieabirateronulubenzalutamidu.U pacjentów ze słabą początkową odpowiedzią na hormony lub ciężkimi objawami preferowanamoże być chemioterapia*. Wykazano, że docetaksel* wydłuża przeżycie. W przypadku dalszejprogresjichorobypozastosowaniudocetakselu*,alebezzajęcia innychnarządów,należyrozważyćhormonoterapię*obejmującąabirateron*lubenzalutamid*zprednizonem*,o iletakieskojarzenienie było stosowane wcześniej. U pacjentów, u których leczenie docetakselem* okazało sięnieskuteczne,możnazastosowaćkabazytaksel*,którywydajesięskuteczny.Inna zalecana metoda leczenia choroby opornej na kastrację to rad-223. Jest to metoda terapiiradioizotopowej polegającej na podaniu (we wstrzyknięciu dożylnym) źródła promieniowaniaukierunkowanegonatkankękostną,któremożeosiągnąćmiejscedocelowe(kości) iemitowaćtampromieniowanie.Wykazanotakże,żeterapiatamożepoprawićprzeżywalność.Kolejna metoda leczenia poprawiająca przeżywalność to lek immunoterapeutyczny Sipuleucel-T*oparty na komórkach dendrytycznych. Jest to metoda leczenia pacjentów bez objawów lub złagodnymi objawami raka prostaty opornego na kastrację, którzy nie otrzymywali uprzedniochemioterapii. Jednakże brak jakiegokolwiek wpływu na reakcję nowotworu ani na progresję, jakrównieżkwestielogistyczneicenaograniczająstosowanietegoleku.Upacjentów z chorobąopornąna kastracjępodczas leczeniaogólnoustrojowegonależy regularniewykonywaćbadaniaobrazowewcelumonitorowaniaodpowiedzi/progresjichoroby.



Przerzuty*dokościZwiekiemmężczyźni stają się podatni na osteoporozę i tym samym na złamania kości. Ryzyko towzrasta w razie deprywacji (pozbawienia) androgenów*.Wskaźnikiem ryzyka złamań jest gęstośćmineralna kości* (BMD).Gdy gęstość jestmała, ryzyko złamań jest zwiększone.Gęstośćmineralnąkości*należysprawdzaćcoroku.Wraziezmniejszeniagęstościkościdostępnąmetodąleczeniajestkwas zoledronowy*. Także sameprzerzuty*mogąpowodować złamania.Ciężkimpowikłaniem jestuciskrdzeniakręgowegozpowoduzłamaniakręgosłupa,jednakżemożnajewcześnierozpoznaćprzyużyciubadańobrazowychiskutecznieleczyć.W przypadku pacjentów z umiarkowaną liczbą bolesnych przerzutów do kości spowodowanychchorobą oporną na kastrację (oporną na brak androgenów*) można zaproponować jednorazowezastosowanieradioterapii*zewnętrznej.W przypadku pacjentów z bolesnymi przerzutami do kości spowodowanymi chorobą oporną nakastracjęmożna rozważyć leczenie radioizotopami/leczenie celowane kości z użyciem strontu-89*,radu-223* lub samaru-153*. Technika ta polega na dożylnym* wstrzyknięciu radioaktywnychcząsteczek związku o dużym powinowactwie do kości. Powstrzyknięciu cząsteczki te docierają dokościiemitująlokalniepromieniowanie*.U pacjentów z bólem kości opornym na radioterapię* paliatywną i konwencjonalne lekiprzeciwbólowenależyrozważyćzastosowaniekwasuzoledronowego*lubdenosumabu*.Wykazano, że denosumab* opóźnia wystąpienie efektów związanych z uszkodzeniem kości przezprzerzuty* skuteczniejniż kwas zoledronowy*, jednakżeniektóre jegodziałanianiepożądanemogąwystępować częściejw porównaniu do kwasu zoledronowego*. Niewykazano, aby którykolwiek ztychlekówwydłużałżyciepacjentów(przeżywalność).Ucisk rdzenia kręgowego jest bardzo szkodliwym powikłaniem raka prostaty z przerzutami* dokręgosłupa,ajegowczesnewykryciemazasadniczeznaczeniedlaskutecznegoleczenia.Wprzypadkupacjentówzprzerzutami*dokręgosłupaibólemplecównależyrozważyćbadaniaMRI*,abywykryćewentualnyuciskrdzenia.



JAKIESĄPOTENCJALNEDZIAŁANIANIEPOŻĄDANE(SKUTKIUBOCZNE)LECZENIA?LeczeniechirurgiczneChirurgiczne usunięcie prostaty może spowodować pewne skutki uboczne, takie jak nietrzymaniemoczu, impotencja ibezpłodność,wynikającezuszkodzeniastruktur inerwówodpowiadającychzazdolnośćdoerekcji.RadioterapiaMożepowodować takie skutkiuboczne, jaknietrzymaniemoczu, impotencja, zaburzenia czynnościpęcherza moczowego i jelit, męczliwość, zwężenie cewki moczowej* oraz niedrożność* naczyńchłonnych(limfatycznych)iwkonsekwencjizatrzymaniepłynów*iobrzęktkanek.Ponieważbrachyterapia*wiążesięzumieszczeniemwcielemateriałupromieniotwórczego,pacjentnapewienczassamstajesięźródłempromieniowania.Ponieważczęśćdawkipromieniowania*możedotrzećdopowierzchni ciała, pacjentpowinienprzezpewienokresunikać kontaktu z kobietamiwciążyidziećmi.Terapiaradioizotopowa/leczeniecelowanekościKrewimoczsąprzezpewienokresradioaktywne.Lekarzipielęgniarkiudzieląpacjentowiporadynatematśrodkówostrożności,jakienależystosować.TerapiahormonalnaNiektóre skutkiubocznezwiązanez terapiąhormonalną* toutratapopędupłciowego, impotencja,uderzenia gorąca, zmiany nastroju, osteoporoza, osłabienie mięśni, nieprawidłowe powiększeniepiersi (ginekomastia), oporność na insulinę* oraz zwiększenie zawartości tłuszczuw ciele.W raziewystąpieniatakichskutkówubocznych,należyobjąćpacjentówobserwacją.

• Abirateron*:Niektóre skutki uboczne związane swoiście z tym lekiem towysokie ciśnieniekrwi, zatrzymanie płynów* i obrzęk* tkanek, zmęczenie, zakażenie dróg moczowych,zaburzeniarytmuserca(arytmia)*iuszkodzeniewątroby.

• Enzalutamid*: Jego stosowanie wiąże się, między innymi, z bólem głowy, uderzeniamigorąca, wysokim ciśnieniem krwi, bólem pleców, zakażeniami dróg oddechowych, lękiem,biegunką, zmęczeniem, napadami padaczkowymi, obecnością krwi w moczu i obrzękiem*tkanek.

Chemioterapia*

• Docetaksel:Niektóreskutkiubocznezwiązanezestosowaniemdocetakselutoneutropenia*,zmęczenie, utrata włosów, biegunka, neuropatia*, obrzęk obwodowy oraz dystrofia*paznokci.



• Mitoksantron*:Może powodować zmęczenie, utratęwłosów,mdłości,wymioty, biegunkę,limfopenię*itrombocytopenię*.

• Kabazytaksel*: Niektóre skutki uboczne związane z jego stosowaniem to zmęczenie,biegunka, krwiomocz (obecność krwi w moczu), anemia, neutropenia*, utrata włosów iobrzękobwodowy*(opuchnięcietkanekzpowoduzatrzymaniapłynów*).

KwaszoledronowySkutki uboczne związane ze stosowaniem kwasu zoledronowego to anemia, gorączka, obrzęk*(zatrzymanie płynów*), zmęczenie, ból mięśni, a także martwica szczęki. Zaleca się staranneutrzymywanie higieny jamy ustnej i regularne wizyty u dentysty, co pozwala na zmniejszenie (aleniestety nie wyeliminowanie) ryzyka martwicy szczęki. W wybranych przypadkach pacjentówotrzymującychkwaszoledronowy*dożylnie*wskazanemożebyćstosowanieantybiotyku*, takiegojakklindamycyna,wpołączeniuzpłukaniemustpłynembakteriobójczymzchlorheksydyną4razynadobę.Denosumab*Najczęstsze skutki uboczne związane z denosumabem* to ból pleców,wysypka skórna, niekiedy zpęcherzami,obecnośćkrwiwmoczuitrudnościzoddawaniemmoczuorazbólmięśniikości.Sipuleucel-T*Ta szczepionka terapeutyczna związana jest z gorączką oraz objawami stanu zapalnego i niekiedyzakażeniemwmiejscupobraniakrwinekdoprzygotowaniaszczepionkiorazwmiejscuwstrzyknięciagotowej szczepionki. Jej skutki uboczne obejmują także mdłości, ból głowy, ból pleców oraz bólróżnychobszarówciała.



COSIĘSTANIEPOZAKOŃCZENIULECZENIA?Niemametody leczenia, która niemiałaby skutków ubocznych, chociaż nowetechnikileczeniaopracowywanesązintencjąichograniczenia.Lekarzpowinienomówićotwarciezpacjentemtakieskutkiuboczneleczenia,jakimpotencja,nietrzymaniemoczuibezpłodność.Wszystkiepodstawowemetodyleczeniamająswojenastępstwa.Naprzykładnaaktywnośćseksualnąnajwiększywpływmaleczeniechirurgiczne,aradioterapiazewnętrzna i brachyterapia mają największy wpływ na czynność drógmoczowychijelit.

Wizytykontrolne*ulekarzyPozakończeniuleczenialekarzezaproponująprogramwizytkontrolnych(obserwacji)*wcelu:

• jaknajwcześniejszegowykryciaewentualnegonawrotu*choroby,• ocenydziałańniepożądanychterapiiorazichleczenia,Naprzykład:

! Przewlekłe objawy ze strony jelit po radioterapii powinny być kontrolowane przezgastroenterologa.

! Mężczyźni leczeni długotrwale hormonoterapią powinni być monitorowani wkierunkuosteoporozyizespołumetabolicznego*.

• zapewnieniawsparciapsychologicznegoorazinformacjiułatwiającychpacjentowipowrótdonormalnegożycia.

Wizytykontrolne*uonkologapowinnyobjąćnastępująceelementy:

• Zebraniewywiadumedycznegonatematprzebieguchoroby,przebytegoleczeniaiobecnychdolegliwości,atakżebadanieprzedmiotowe.

• PocałkowitymusunięciuguzanależyregularnieoznaczaćstężeniePSA*.Można oczekiwać, że po zabiegu chirurgicznym, w związku z usunięciem komórek raka prostaty,stężenie PSA*we krwi osiągnie poziomniewykrywalny, jednakże czasamiwciążmożnawykryćwekrwi pewną zawartość PSA*. W takim przypadku lekarz może zalecić odczekanie kilku tygodni ipowtórzenietegotestu.Po radioterapii* stężenie PSA* zwykle nie maleje gwałtownie. Proces ten postępuje powoli,dochodząc do minimalnego stężenia PSA* po około 2latach. W wielu, a nawet w większościprzypadkówpacjentleczonyradioterapią*przechodzirównocześnierozpoczynanąwcześniejterapięhormonalną*. W takim przypadku stężenie PSA* będzie najprawdopodobniej niewykrywalne lubbardzo małe jeszcze przed rozpoczęciem radioterapii. Ponieważ w takich okolicznościach stężeniePSA* po radioterapii* jest nadal małe, w ramach obserwacji* można oznaczać stężenie innegobiałka*,wytwarzanegotylkoprzezprostatę,zwanegofrakcjąsterczowąfosfatazykwaśnej(PAP)*.



StężeniePSA*zmieniasięnieznaczniezbiegiemczasu.Niewielkiezwiększeniestężenianieoznaczakoniecznie, żedoszłodowznowy* rakaani że raknie zostałwyleczony.Może tobyć jednakobjawwznowy,więcnależyjemonitorować.Niezalecasięrutynowobadaniaprzezodbytnicę(DRE)poleczeniumiejscowym,oilestężeniePSA*pozostajenapoziomiepodstawowym.Nienależywykonywaćbiopsji* loży*prostatyupacjentówzrakiemprostatypozabieguradykalnejprostatektomii.Biopsję*prostatyporadioterapii*należyprzeprowadzaćtylkoupacjentówzrakiemprostaty, którzy potencjalnie kwalifikują się do leczenia ratunkowego (np. HIFU, kriochirurgia*,ratunkowyzabiegchirurgiczny).DodatkoweleczeniemożebyćzalecanewraziestwierdzeniatendencjiwzrostowejstężeniaPSA*wczasie(wznowabiochemiczna)wnastępującysposób:

• W przypadku pacjentów znajdujących się pod czynną obserwacją, jeżeli dojdzie dopodwojeniastężeniaPSA*wciągu3latlubszybkośćwzrostustężeniaPSA*(zmianystężeniaPSA w czasie) przekroczy 0,75ng/ml na rok lub jeśli biopsja prostaty wykaże progresję(postęp)choroby.

• W przypadku pacjentów po radykalnej prostatektomii (usunięciu całej prostaty), jeżeli po

operacji stężeniePSAnie spadnieponiżej granicywykrywalności lubw raziewykrywalnegostężenia PSA* (>0,3ng/ml) wzrastającego w dwóch lub więcej kolejnych pomiarach postwierdzeniuniewykrywalnegoPSA*.

• W przypadku pacjentów, którzy przeszli inne leczenie pierwszego rzutu, na przykład

radioterapię* w połączeniu z terapią hormonalną* lub bez, jeśli stężenie PSA* wzrosło o2ng/mllubwięcejpostwierdzeniuniewykrywalnegolubbardzomałegostężeniaPSA*.

Obserwacje takie muszą być skojarzone z innymi wynikami, np. dodatnim wynikiem biopsji* lubnieprawidłowymobrazemwbadaniuTK*.Pacjenci, u których po radioterapii występują takie objawy, jak jadłowstręt*, biegunka, mdłości,wymioty i spadek masy ciała, powinni przejść badanie w celu wykluczenia ewentualnej chorobyzapalnejjelit*,rakajelitagrubegolubenteropatiiporadiacyjnej*.

PowrótdonormalnegożyciaŻycie ze świadomością, że możliwy jest nawrót choroby nowotworowej, może być trudne. Napodstawie dostępnej aktualnie wiedzy, po zakończeniu leczenia nie ma zalecanego sposobuzmniejszenia ryzyka wznowy choroby*, poza unikaniem zwiększenia masy ciała i regularnąaktywnością fizyczną.Zpowodusamejchorobynowotworowej,a takżezpowodu leczenia,powrótdonormalnegożyciaupewnychosóbmożeniebyćłatwy.



Rakprostatydotykaprzeważniemężczyznwpodeszłymwieku,którzymogąmieć impotencję,orazproblemyz jelitami idrogamimoczowymi jużprzed leczeniem.Generalniepacjenci tacywracająwpełni do zdrowia psychicznego i fizycznego, ale niekiedy powrót do stanu normalnegomoże zająćnawet 2lata. Powrót do stanu normalnego oznacza powrót do stanu zdrowia sprzed leczenia.Niestety obejmuje to wszystkie problemy z impotencją, jelitami lub drogami moczowymi, jakiewystępowałyprzedleczeniem.

Corobić,jeślidojdziedowznowyraka?Jeśli rak powróci, sytuacja ta będzie określanamianemwznowy*, zaś leczenie będzie zależało odzakresuwznowy*.Na poziomie lokalnym może dojść do wznowy raka prostaty w tkankach otaczających prostatę(mięśniach kontrolujących oddawanie moczu, odbytnicy*, ścianie miednicy) lub w pęcherzykachnasiennych. Rakmoże też pojawić sięwwęzłach chłonnych* otaczających prostatę lubwwęzłachchłonnychpozatymobszarem.Rak prostaty może tez pojawić się ponownie w innych częściach ciała. Takie nowe ogniska rakanazywasięprzerzutami*.W celu określenia wznowy nowotworu i rozpoczęcia nowego rodzaju leczenia należy wziąć poduwagę wielkość guza, zajęcie węzłów chłonnych*, ocenę w skali Gleasona i stadium jegozaawansowania.NieprawidłowywzroststężeniaPSA*,określanyjakowznowabiochemiczna,sugerujenawrótraka.Wtakimprzypadkuprzeprowadzasięinnetesty,takiejakbadaniaobrazowe.Niekiedy dochodzi do progresji choroby bez znaczącego zwiększenia stężenia PSA*. W takimprzypadku należy ocenić zmiany neuroendokrynne* z zastosowaniem biopsji* lub analizy krwi wkierunkuswoistejenolazyneuronowej i/lubchromograninyA,ponieważdodatniwynikwskazujenamałąszansęreakcjinaleczeniehormonalne.Pacjencizpotwierdzonązmianąneuroendokrynnąrakaprostatypowinnibyćkwalifikowanidochemioterapii*,aniedoterapiihormonalnej*.Dostępne możliwości leczenia wznowy* raka zależą od leczenia, jakie już stosowano u danegopacjenta.Po całkowitym usunięciu prostaty należy monitorować stężenie PSA* we krwi. W razie wznowybiochemicznejzalecasięwczesnąradioterapięratunkowąobszaruprostaty.W przypadku pacjentów ze wznową biochemiczną zwykle nie zaleca się natychmiastowej terapiihormonalnej*, z wyjątkiem pacjentów z objawową miejscową progresją choroby, potwierdzonąobecnościąprzerzutów*lubpodwojeniemstężeniaPSA*wczasiekrótszymniż3miesiące.Przerywana terapia hormonalna* polega na stosowaniu wstępnego okresu czynnej supresjiandrogenów*,zwykletrwającego6do9miesięcy,poktórymnastępujetakisamokresbezczynnegoleczenia.Pacjencisąnastępnieobjęciobserwacjąi,wraziespełnieniakryteriówreaktywacjichoroby,ponownierozpoczynanajestczynnaterapiahormonalna*.Takischematprzerywanegoleczeniajestwciąż przedmiotem badań, jednakże wczesne wyniki wskazują, że nie jest on mniej skuteczny odleczeniaciągłego,natomiastprzynosikorzyściwzakresiejakościżycia.Jeżeli pacjent stanie się oporny na pierwsze leczenie hormonalne, kolejne opcje terapiihormonalnej*obejmująantyandrogeny*,kortykosterydy*,estrogeny*orazinhibitoryCYP17*.



W przypadku pacjentów ze słabą odpowiedzią na terapię hormonalną* lub ciężkimi skutkamiubocznyminależyrozważyćzastosowanienastępującychlekówchemioterapeutycznych:Docetaksel (stosowany w skojarzeniu z prednizonem* lub prednizolonem*) ma wykazanąskutecznośćwwydłużeniużyciawleczeniuchorobyopornejnakastrację.Kabazytaksel* jest lekiem przeciwnowotworowym stosowanym w połączeniu z prednizonem* wleczeniuopornegonaterapięhormonalnąrakaprostaty,którybyłuprzednioleczonydocetakselemirozszerzyłsię.Mitoksantron (razemzprednizonem* lubprednizolonem*)możebyćzastosowanywsytuacjach,wktórychdocetakseljestprzeciwwskazanylubjeślioczekujesięniemożliwychdotolerowaniaskutkówubocznychkabazytakselu.Jesttoskutecznylekprzeciwkorakowiprostaty,aleniewydłużażycia.



SŁOWNICZEKAbirateronLek stosowanywpołączeniu zprednizonem*w leczeniu rakaprostaty, który rozprzestrzenił sięnainne obszary ciała, a innemetody terapii hormonalnej* nie przyniosły poprawy. Jest także badanypod kątem stosowania w innych nowotworach. Octan abirateronu zmniejsza ilość androgenów*(męskich hormonów), takich jak testosteron*, wytwarzanych przez organizm. Może to zatrzymaćwzrost nowotworu, który wymaga androgenów* do wzrostu. Octan abirateronu należy do klasyantyandrogenów*.Agonista(analog)hormonuuwalniającegohormonluteinizujący(LH-RH)Każda substancja pobudzająca hormon uwalniający hormon luteinizujący (LHRH), czyli hormonkontrolującyhormonypłcioweukobietimężczyzn.AndrogenTyphormonu,którypobudzarozwójiutrzymywaniemęskichcechpłciowych.Anemia(niedokrwistość)Stan charakteryzujący sięniedoboremczerwonychkrwinek lubhemoglobiny;hemoglobina zawierażelazo,któreuczestniczywprzenoszeniutlenuzpłucdokomórekcałegociała.Wprzypadkuanemiiprocestenjestupośledzony.Antagonistahormonuuwalniającegohormonluteinizujący(LH-RH)Każda substancja hamująca hormon uwalniający hormon luteinizujący (LHRH), czyli hormonkontrolującyhormonypłcioweukobietimężczyzn.AntyandrogenSubstancja uniemożliwiająca wiązanie się androgenów* (męskich hormonów) z ich receptorami,któreznajdująsięwkomórkachprostatyipewnychinnychtkanek.Leczenieantyandrogenamimożezahamowaćwzrost komóreknowotworowych.Niektóreantyandrogeny stosowanew leczeniu rakaprostatytoflutamid,bikalutamid*,enzalutamid*inilutamid.AntybiotykLekstosowanywleczeniuzakażeńspowodowanychprzezbakterielubinnemikroorganizmy.Antygenswoistystercza(PSA)Antygenswoistysterczajesttobiałko*wytwarzaneprzezprostatę.StężeniePSA*jestzwiększonewprzypadkurakaprostaty iwielu innychzaburzeńprostaty.OznaczeniestężeniaPSA*wekrwimożeułatwićwykrycierakaprostaty.BadaniekliniczneRodzaj badania naukowego, w którym oceniana jest przydatność innowacyjnych rozwiązań wmedycynie. W badaniach tych oceniane są nowe metody badań przesiewowych, profilaktyki,diagnostykibądźleczeniadanejchoroby.



BadanieprzedmiotoweInaczej badanie lekarskie lub fizykalne. Badanie pacjenta przez lekarza w celu wykrycia objawówchoroby.BacznaobserwacjaŚcisłe nadzorowanie stanu pacjenta, bez stosowania czynnego leczenia, celem szybszegowykryciazmianwprzebieguchorobylubnowychdolegliwości.Bacznaobserwacjajestniekiedystosowanawwolno postępujących chorobach. Ma także zastosowanie w sytuacjach, w których zagrożeniazwiązanez leczeniemsąwiększeniżmożliwekorzyści.Wramachbacznejobserwacjipacjencimogąprzechodzićpewnetestyibadania.Bacznaobserwacjajestniekiedystosowanawrakuprostaty.BiałkoNiezbędny składnik odżywczy zbudowany z aminokwasów. Białka* są niezbędne do pracy wieluorganizmów, w tym organizmu człowieka. Odpowiadają za transport i komunikację międzykomórkami,zazmianychemiczne,atakżezautrzymywaniestruktury,m.in.komórek.BikalutamidLek stosowanyw połączeniu z innym lekiemw leczeniu raka prostaty, który rozprzestrzenił się nainne obszary ciała. Bikalutamid wiąże się z białkami* zwanymi receptorami androgenów*, którewystępują w niektórych komórkach raka prostaty. Białka* te wiążą się z androgenami* (męskimihormonami), co może powodować wzrost guza. Bikalutamid blokuje te białka*, co możeuniemożliwićwzrostkomórekraka.Należydoklasyantyandrogenów*.BiopsjaPobranie komórek lub tkanekdobadaniaprzezpatomorfologa.Patomorfologmoże zbadać tkankępodmikroskopem lub przeprowadzić inne testy z wykorzystaniem pobranych komórek lub tkanki.Istnieje wiele różnych typów biopsji. Do najczęściej wykonywanych zalicza się: (1) biopsję zpobraniemwycinka,podczasktórejpobieranyjestwyłączniefragmenttkanki;(2)biopsjęwycinającą,podczasktórejusuwanyjestcałyguzeklubpodejrzanyobszaroraz(3)biopsjęigłową,podczasktórejpróbkatkankilubpłynupobieranajestzapomocąigły.Gdyużywanajestigłaodużejśrednicy,zabiegnosinazwębiopsji gruboigłowej.Gdyużywana jest igłaomałej średnicy, zabiegnosinazwębiopsjicienkoigłowejlubaspiracyjnej.BrachyterapiaRodzaj radioterapii*, w której radioaktywny materiał zamknięty w igłach, ziarnach, drutach lubcewnikach umieszczany jest w guzie lub w jego pobliżu. Nazywana jest również radioterapią* zwykorzystaniemimplantów,radioterapiąwewnętrznąorazbrachyterapiąpromieniotwórczą.CewkamoczowaPrzewódłączącypęcherzmoczowyzzewnętrzemorganizmu.Umężczyzncewkąmoczowąwydostajesięmocz,jakrównieżnasienie(sperma).



ChemioterapiaRodzaj leczeniaprzeciwnowotworowego,wktórymstosowane są leki niszczące i/lubograniczającewzrostkomóreknowotworowych.Przeważnie podaje się je pacjentom w powolnych wlewach dożylnych, ale mogą być równieżpodawane doustnie, w bezpośrednich wlewach do kończyny lub do wątroby, w zależności odlokalizacjinowotworu.ChorobazapalnajelitOgólny termin odnoszący się do stanu zapalnego okrężnicy i odbytnicy*. Choroba zapalna jelitobejmujewrzodziejącezapaleniejelitagrubegoorazchorobęLeśniowskiego-Crohna.CzynnikryzykaCzynnikzwiększającyprawdopodobieństworozwojuchoroby.Dowybranychprzykładówczynnikówryzyka zachorowania na nowotwór można zaliczyć wiek, występowanie nowotworów w rodzinie,stosowanie wyrobów tytoniowych, narażenie na promieniowanie* lub pewne związki chemiczne,zakażenianiektórymiwirusamilubbakteriami,atakżeokreślonezmianygenetyczne.DenosumabLekstosowanywzapobieganiuileczeniupewnychschorzeńkości.Stosujesięgowceluzapobieganiazłamaniomkościiinnymzaburzeniomkościupacjentówzguzamilitymiizichprzerzutamidokości.Inne jego zastosowanie to leczenie niektórych pacjentów z guzem olbrzymiokomórkowym kości,który nie może być usunięty chirurgicznie. Stosowany jest także w leczeniu osteoporozy(zmniejszeniu masy i gęstości kości) u kobiet po menopauzie z dużym ryzykiem złamań kości.Denosumabjesttakżebadanypodkątemstosowaniawinnychschorzeniachitypachnowotworów.Wiążesięzbiałkiem*onazwieRANKL,couniemożliwiazwiązanieRANKLzinnymbiałkiem*onazwieRANK, które występuje na powierzchni niektórych komórek kości, w tym komórek nowotworówkości.Możetoułatwićzapobieganiezłamaniomkościiwzrostowikomóreknowotworowych.DNASkrótodkwasudeoksyrybonukleinowego.DNA*jestnośnikieminformacjigenetycznej.DocetakselDocetaksel należy do grupy leków przeciwnowotworowych zwanych taksanami*. Docetakseluniemożliwia komórce zniszczeniewewnętrznego „szkieletu” niezbędnego do podziału imnożeniasiękomórek.Gdyszkieletpozostajenamiejscu,komórkaniemożesiępodzielićiostatecznieumiera.Docetaksel wpływa także na komórki nienowotworowe, takie jak krwinki, co prowadzi do działańniepożądanych.DożylnyDotyczyumieszczaniawżylelubwprowadzaniadoniej.Określenie„dożylny”dotyczyzazwyczajdrogipodania leku lub innej substancji zapomocą igły lubcewnikaumieszczonegowżyle.Określane teżskrótem„i.v.”.DystrofiapaznokciStan,wktórympaznokciesąpoważnieuszkodzoneiwyglądająnaczęściowozniszczone.



EnzalutamidLekstosowanywleczeniurakaprostaty,któryrozprzestrzeniłsięnainneobszaryciała,ainnemetodyleczenia, włącznie z docetakselem, nie przyniosły poprawy. Enzalutamid wiąże się z białkami*zwanymireceptoramiandrogenów*,którewystępująwniektórychkomórkachrakaprostaty.Białka*tewiążą się zandrogenami* (męskimihormonami), comożepowodowaćwzrostguza.Blokowanietych białek* może uniemożliwić wzrost komórek raka. Enzalutamid należy do klasyantyandrogenów*.EstrogenTyp hormonu wytwarzanego przez organizm, umożliwiający rozwój i utrzymanie żeńskich cechpłciowych oraz wzrost długich kości. Estrogeny mogą też być wytwarzane w laboratorium. Sąstosowane jako środki antykoncepcyjne oraz w celu leczenia objawów menopauzy, zaburzeńmiesiączkowania,osteoporozyiinnychstanów.Frakcjasterczowafosfatazykwaśnej(PAP)Enzymwytwarzanyprzezprostatę.Występujewwiększymstężeniuumężczyznzrakiemprostaty.Gęstośćmineralnakości(BMD)Parametr określający zawartość minerałów* (głównie związków wapnia i fosforu) w określonejobjętości kości. Gęstość mineralną kości mierzy się w celu rozpoznania osteoporozy (stanuzwiązanego ze zmniejszonąmasą kości), określenia skuteczności leczenia osteoporozy oraz ryzykazłamańkości.Małagęstośćmineralnakościmożewystępowaćupacjentówleczonychzpowoduraka.InhibitoryCYP17KlasalekówhamującychdziałanieenzymuonazwieCYP17,którymakluczoweznaczeniedlasyntezyandrogenów. Tym samym hamują one syntezę androgenów*. Jednym z inhibitorów CYP17 jestabirateron.JadłowstrętStan,wktórympacjenttraciapetyt,niezależnieodprzyczyny.KabazytakselLek stosowany w połączeniu z prednizonem* w leczeniu opornego na terapię hormonalną rakaprostaty,którybyłuprzednioleczonydocetakselemiuległrozsiewowidoinnychobszarówciała.Jesttakżebadanypodkątemstosowaniaw innychnowotworach.Kabazytakselblokujewzrostkomórekpoprzezhamowaniepodziałówkomórkowych;możezabijaćkomórkinowotworowe.KonsyliumPodejściedoplanowanialeczeniapolegającenaspotkaniulekarzybędącychspecjalistamiwróżnychgałęziach medycyny (specjalizacjach), w celu zapoznania się ze stanem ogólnym konkretnegopacjentaiomówieniamożliwościjegoleczenia.Składonkologicznychkonsyliówzazwyczajobejmujeonkologaklinicznego(specjalizującegosięw leczeniuogólnoustrojowym),chirurgaonkologicznego iradioterapeutę* (specjalistę radioterapii onkologicznej, czyli leczenia promieniowaniem*).Nieformalnietakiespotkanienazywanejest„kominkiem”.



KortykosterydDowolnyzhormonówsterydowychwytwarzanywzewnętrznejwarstwienadnerczy.Wytwarzasięjerównież laboratoryjnie. Kortykosterydymają różnorodne działanie w organizmie i stosuje się je wleczeniu wielu różnych chorób. Mogą być stosowane jako hormonalna terapia zastępcza, dohamowania czynności układuodpornościowego* (immunosupresji) orazw ramach leczenia działańniepożądanychchorobynowotworowej i jej leczenia.Kortykosterydystosujesięrównieżwleczeniupewnychtypówchłoniakówibiałaczeklimfoidalnych.KriochirurgiaMinimalnie inwazyjnametoda leczenia, wykorzystująca bardzo niską temperaturę do zamrażania iniszczeniakomórek,wtymkomóreknowotworowych.KroczeObszarciałapomiędzyodbytemasromemukobiet,orazpomiędzyodbytemamosznąumężczyzn.KrwinkibiałeKomórkiukładuodpornościowegobiorąceudziałwobronieorganizmuprzedzakażeniami.KrwinkiczerwoneNajczęściej występujący typ komórek krwi. Zawarta w nich hemoglobina sprawia, że są oneczerwone.Ichpodstawowąfunkcjąjesttransportowanietlenu.KwaszoledronowyLekstosowanywleczeniupacjentówzhiperkalcemią(dużymstężeniemwapniawekrwi)spowodowanąprzeznowotwór.Jesttakżestosowany,wpołączeniuzinnymilekami,wleczeniuszpiczakamnogiegoorazwzapobieganiuzłamaniomkościiłagodzeniubólukościupacjentówzprzerzutamirakadokości.Kwaszoledronowynależydogrupylekówzwanychbisfosfonianami.Laparoskopia/laparoskopowyOperacjachirurgiczna,podczasktórejnarzędziawprowadzanesądojamybrzusznejimiednicyprzezmałenacięciezpomocąkamerywideo.Lewatywa(enema)Podaniepłynuprzezodbytdojelitagrubego.LimfopeniaStan,wktórymliczbalimfocytów,rodzajubiałychkrwinek*,jestmniejszaniżnormalnie.LożaprostatyNiewielki zagłębienie poniżej pęcherzamoczowego,w którym znajduje się prostata. Jest to częstalokalizacjaszerzeniasięrakaprostaty.ŁagodnyNieszkodliwy dla zdrowia. W przypadku nowotworu oznacza „niezłośliwy”. Łagodne guzy mogądorastaćdodużychrozmiarów,jednakniedochodzidoichrozsiewudoinnychobszarówciała.



Łagodnyprzerostgruczołukrokowego(BPH)Łagodny (niezłośliwy) stan,w którymprzerośnięta tkanka gruczołu krokowego (prostaty) uciskanacewkęmoczową*ipęcherz,blokującprzepływmoczu.

Prawidłowygruczołkrokowyiłagodnyprzerostgruczołukrokowego(BPH).Prawidłowaprostatanieblokujeprzepływumoczuzpęcherzamoczowego.Powiększonaprostatauciskanapęcherzicewkęmoczową,utrudniającwtensposób

przepływmoczu.MarginesBrzeglubkrawędźtkankiusuniętejpodczasoperacjionkologicznej.Marginesokreślasięjakoujemnylubczysty, jeślipatomorfolognieznalazł żadnychkomóreknowotworowychnakrawędzi tkanki, cosugeruje,żeusuniętyzostałcałyguz.Marginesokreślasięjakododatnilubzajęty,jeślipatomorfologznalazłkomórkinowotworowenakrawędzitkanki,cosugeruje,żenieudałosięusunąćcałegoguza.MinerałMinerał jest to naturalny stały związek chemiczny występujący w skorupie ziemskiej. Minerałyodgrywają kluczową rolęw funkcjonowaniuorganizmuczłowieka,wytwarzaniuenzymów, regulacjirytmu serca, tworzeniu tkanki kostnej i wielu innych procesach. Minerały są przyswajane zpożywieniemlubwytwarzaneprzezorganizm.MitoksantronLek stosowany w leczeniu zaawansowanego raka gruczołu krokowego, opornego na leczeniehormonalne, ostrej białaczki nielimfocytowej u dorosłych oraz zaawansowanego lub przewlekłegostwardnienia rozsianego. Jest on również poddawany badaniom w leczeniu innych typównowotworów.Zaliczasięgodogrupylekównazywanychantybiotykami*przeciwnowotworowymi.NeuropatiaTerminodnoszącysiędokażdejchorobyukładunerwowego.Układnerwowyobejmujemózg,rdzeńkręgowyoraznerwy.



NeutropeniaStan,wktórymliczbaneutrofili,rodzajubiałychkrwinek*,jestmniejszaniżnormalnie.Możedoniegodojść podczas zakażeń wirusowych oraz po radioterapii lub chemioterapii*. Osłabia barieręodpornościowąnazakażeniabakteryjneigrzybicze.NiedrożnośćnaczyńchłonnychZablokowanie naczyń chłonnych, które normalnie odprowadzają płyn z tkanek całego ciała iumożliwiajądocieraniekomórekodpornościowychdomiejsc,wktórychsąpotrzebne.Obrazowanierezonansumagnetycznego(MRI)Technika obrazowania stosowanawmedycynie.Wykorzystuje zjawisko rezonansumagnetycznego.Niekiedydociałapacjentawstrzykiwanyjestpłyn,którywzmacniakontrastmiędzyróżnymitkankamiorganizmuisprawia,żesąonewyraźniejwidoczne.ObrazowanieTK(badanieTK,tomografiakomputerowa)Tomografiakomputerowa,rodzajbadaniaradiologicznego,podczasktóregociałojestskanowanezapomocą promieniowania RTG, zaś wyniki poddawane są komputerowej obróbce, dzięki którejotrzymywanesątrójwymiaroweobrazyczęściciała.ObrzękPatologicznenagromadzeniepłynupodskórąlubwjamieciała.Obserwacja(kontrola)Monitorowanie stanu zdrowia danej osoby w okresie po zakończeniu leczenia. Obejmuje onokontrolęstanuzdrowiaosób,któreuczestnicząwbadaniuklinicznym*przezpewienokres,zarównowtrakciebadania,jakipojegozakończeniu.OdbytnicaOstatniodcinekjelitagrubegoprzechodzącywodbyt,odługościkilkunastucentymetrów.OrchidektomiaChirurgiczneusunięciejednegolubobująder.PęcherzykinasienneParapodłużnychgruczołówodługościokoło5cmzwiniętychwewnętrzustrukturyprzypominającejbańkę. Położone są powyżej prostaty. Każdy z pęcherzyków połączony jest z nim przewodem.Wytwarzająonewiększośćpłynuzawartegownasieniu.PłytkikrwiNiewielkie fragmenty komórek odgrywające kluczową rolę w krzepnięciu krwi. U pacjentów zobniżonąliczbąpłytekkrwiwystępujeryzykociężkichkrwawień.Upacjentówzpodwyższonąliczbąpłytek występuje ryzyko zakrzepicy, czyli tworzenia się zakrzepów krwi, które mogą zablokowaćnaczyniakrwionośneidoprowadzićdoudarumózgulubinnychciężkichstanów,jakrównieżryzykociężkiegokrwawieniazpowoduzaburzeniaczynnościpłytek.



PłucnyZwiązanyzpłucamilubdotyczącypłuc.PrednizolonLek należący do klasy sterydów. Zapobiega on uwalnianiu substancji powodujących w organizmiestanzapalny,stosowanyjestteżwceluzmniejszeniastężeniatestosteronu*worganizmie.PrednizonLek ograniczający stan zapalny i hamujący reakcje odpornościowe. Stosuje się go wraz z innymilekamiwleczeniubiałaczek,chłoniakóworazinnychrodzajównowotworów.Prednizonjestrównieżużywany w leczeniu wielu stanów chorobowych, takich jak zapalenia stawów, niektóre chorobyskórne,alergie,obniżonestężeniapewnychhormonównadnerczy,utrataapetytu iniedokrwistość.Jesttoglikokortykosterydterapeutyczny.PromieniowaniePromieniowaniemożebyć zdefiniowane jakoenergiaprzemieszczającasięwprzestrzeni.Przykładypromieniowania obejmują promieniowanie UV (ultrafioletowe) i rentgenowskie, które sąpowszechniewykorzystywanewmedycynie.Przerzut/przerzutyRozsiewchorobynowotworowej z jednej części ciałado innej.Guz składający się z komórek, któreuległy rozsiewowi nazywany jest nowotworem przerzutowym lub inaczej przerzutem. Nowotwórprzerzutowyzawierakomórkiwywodzącesięznowotworupierwotnego.Rad-223Lek stosowany w leczeniu raka prostaty, który rozprzestrzenił się do kości, a inne metody leczenia nieprzyniosłypoprawy.Jesttakżebadanypodkątemstosowaniawinnychnowotworach.Dichlorekradu-223zawiera radioaktywny izotop rad-223.Rad-223kumuluje sięwkościach i emitujepromieniowanie, któremożezabijaćkomórkinowotworowe.Dichlorekradu-223jesttypemradiofarmaceutyku.RadioterapiaMetoda leczenia nowotworów z wykorzystaniem promieniowania*; zawsze wymaga określeniaobszarunapromieniania.RadioterapiastereotaktycznaRodzaj radioterapii zewnętrznej*, wykorzystującej specjalny sprzęt do precyzyjnego ustawieniapacjenta i podania pojedynczej dużej dawki promieniowania* do guza. Stosowania jestw leczeniuguzówmózgu i innych zaburzeńmózgu, których niemożna leczyć chirurgicznie. Jest także badanapod kątem stosowania w innych nowotworach. Określana jest także jako radiochirurgia lubradiochirurgiastereotaktyczna.Radioterapiazmodulacjąnatężeniawiązki(ang.IMRT)Rodzaj 3-wymiarowej radioterapii*, w której do ocenywymiarów i kształtu guza wykorzystuje sięobrazygenerowanekomputerowo.Wąskiewiązkipromieniowania*o różnymnatężeniukierowanesą w stronę guza pod wieloma różnymi kątami. Ten rodzaj radioterapii* zmniejsza stopieńuszkodzeniazdrowychtkanekpołożonychwpobliżuguza.



RokowaniePrzewidywanyrezultatlubprzebiegchoroby;prawdopodobieństwowyzdrowienialubwznowy*.Różnicowanie/zróżnicowanyProces biologiczny, w którym mniej wyspecjalizowana komórka staje się komórką bardziejwyspecjalizowanego typu. Różnicowanie jest często przebiegającym procesem, w wyniku któregomożedojśćdozmianykształtu,rozmiarów,aktywnościipotencjałukomórki.Zróżnicowanekomórkinowotworu wyglądają jak komórki prawidłowe i przeważnie rosną wolniej niż komórkiniezróżnicowane lub zróżnicowane wmałym stopniu, których wygląd bardzo odbiega od wygląduprawidłowychkomórek,awzrostprzebiegagwałtownie.Samar-153Substancja radioaktywna stosowanaw leczeniu nowotworów kości i przerzutów* do kości (miejscszerzenia się oryginalnego nowotworu do kości). Samar-153 jest radioaktywnym izotopempierwiastkasamaru.Kumulujesięonwkościach,gdzieemitujepromieniowanie*,któremożezabijaćkomórkinowotworowe.Jestjednymzradioizotopów(radioaktywnychizotopów).ScyntygrafiaBadanieumożliwiająceuzyskanieobrazów(skanów)strukturwewnętrzuciała,wtymobszarów,wktórych znajdują się komórki nowotworowe. Scyntygrafię stosuje się w celu rozpoznawania,określania stadium zaawansowania i monitorowania choroby. Niewielką ilość substancjiradioaktywnej(radionuklidu)wstrzykujesiędożyłylubpodajedoustnie.Różneradionuklidywędrujązkrwiądoradioizotopównarządów.Urządzeniewyposażonewspecjalnąkamerę(skaner)przesuwasię nad pacjentem leżącym na stole i wykrywa typ promieniowania* emitowanego przez danyradionuklid. Następnie komputer generuje obrazy obszarów, w których gromadzi się radionuklid.Obszarytakiemogązawieraćkomórkinowotworowe.Sipuleucel-TLekstosowanywleczeniurakaprostaty,któryrozszerzyłsiępozapierwotnąlokalizację.Wytwarzanyjest z komórek układu odpornościowego pobieranych od pacjenta z rakiem prostaty. Komórki tenastępniepoddajesiędziałaniubiałka*powstałegoprzezsprzężeniepewnegobiałkawystępującegona komórkach raka prostaty z czynnikiem wzrostu. Po wstrzyknięciu tych komórek z powrotemdanemu pacjentowi mogą one stymulować limfocytyT do zabijania komórek raka prostaty.Sipuleucel-Tjesttypemszczepionkiitypemadoptywnejimmunoterapiikomórkowej.Stopieńzróżnicowania(ang.grade)Opis charakterystyki nowotworu oparty na tym, jak dalece komórki guza odbiegają wyglądem odprawidłowych i jak szybko guz rośnie i się rozprzestrzenia. Klasyfikacja stopni zróżnicowania jestosobnadlakażdegotypunowotworu.Stront-89Radioaktywny izotop metalicznego pierwiastka strontu, który jest wychwytywany przez rosnącątkankę kostną. Jest badany pod kątem stosowania w leczeniu bólu kości spowodowanego przezniektórenowotwory.



TerapiahormonalnaStosowaniehormonówwcelachleczniczych.TestosteronHormon wytwarzany głównie przez jądra (część męskiego układu rozrodczego). Jest konieczny dorozwojuiutrzymaniamęskichcechpłciowych,takichjakowłosienietwarzy,niskigłosiwzrostmięśni.Testosteronmożebyć teżwytwarzanyw laboratorium; stosuje się gow leczeniu pewnych stanówmedycznych.Trombocytopenia(małopłytkowość)Obecnośćzbytmałejliczbypłytekkrwi*wekrwiobwodowej.WęzełchłonnyZaokrąglonamasa złożona z tkanki limfatycznej otoczona torebką z tkanki łącznej.Węzły chłonnefiltrująchłonkę(limfę)imagazynująlimfocyty.Położonesąwzdłużnaczyńlimfatycznych.Wznowa(nawrót)Nowotwórlubchoroba(zwykleautoimmunologiczna),którewystąpiłyponownie,zwyklepookresienieobecnościlubniewykrywalnościworganizmie.Wznowamożewystąpićwtymsamymmiejscu,coguzoryginalny(pierwotny)-tzw.wznowamiejscowa,lubwinnymmiejscuciała.Innymokreśleniemponownegopojawieniasięnowotworujestchorobanawrotowa.Zaburzeniarytmuserca(arytmia)Problem związany z tempem lub rytmempracy serca. Sercemożebić zbyt szybko, zbytwolno lubnieregularnie.ZatrzymaniepłynówStan, w którym organizm nie jest w stanie usuwać płynów i dochodzi do nagromadzeniapatologicznych ilości płynów w ciele lub pewnym określonym obszarze; określany jest także jakoobrzęk*.Zmianaendokrynna/różnicowanieendokrynnePrawidłowaprostatazawierapewnąfrakcjękomórekzwanychkomórkamiendokrynnymi;komórkitewydzielająpewnehormony i innesubstancjebiorąceudziałwnormalnymwzroście, różnicowaniu ipewnychczynnościachprostaty.Wrakuprostatyliczbatychkomórekmożewzrosnąć,aponieważniemająonereceptorówhormonów,sąopornenaterapięhormonalną.ZnieczulenieOdwracalnystanutratyświadomości,wktórympacjentnieczujebólu,nieprzejawiaprawidłowychodruchóworazsłaboodpowiadanastresującebodźce;stantenwywoływanyjestsztuczniepoprzezstosowanieokreślonychsubstancjinazywanychśrodkamiznieczulającymi(anestetykami).Znieczulenie może być całkowite (ogólne) lub częściowe (miejscowe). Umożliwia ono pacjentompoddawaniesięzabiegomchirurgicznym.

www.anticancerfund.org www.esmo.org

Poradniki dla pacjentów European Society for Medical Oncology (Europejskie Towarzystwo Onkologii Medycznej, ESMO) / Anticancer Fund (Fundacja przeciwko rakowi, ACF) zostały opracowane, aby pomóc pacjentom oraz ich rodzinom i opiekunom w lepszym zrozumieniu natury różnych rodzajów nowotworów złośliwych i ocenie optymalnych dostępnych metod leczenia. Informacje medyczne podane w tych poradnikach są oparte na wytycznych praktyki klinicznej opracowanych przez ESMO przeznaczonych dla onkologów medycznych jako pomoc przy rozpoznawaniu, obserwacji i leczeniu różnych rodzajów nowotworów.Poradniki te publikowane są przez Fundację Przeciwko Rakowi w ścisłej współpracy z Grupą Roboczą ESMO ds. wytycznych oraz Grupą Roboczą Pacjentów Onkologicznych ESMO.

Więcej informacji można uzyskać na stronach internetowych www.esmo.org i anticancerfund.org.

Documents

Co to jest rak gruczołu krokowego Chcielibyśmy to wyjaśnić · Rak gruczołu krokowego: poradnik dla pacjentów – informacje oparte na wytycznych ESMO dotyczących praktyki klinicznej