Čekrlija_LICNOST I DRUSTVO II

LINOST I DRUTVO II

ETNIKI, DRAVNI I EVROPSKI IDENTITET

PRIREDILI: Vladimir Turjaanin i ore ekrlija

Neimarima budunosti

Zbornik Linost i drutvo; Etniki, dravni i evropski identitet predstavlja skup rezultata i istraivakih radova proisteklih iz nauno-istraivakog projekta "Etniki, dravni i evropski identitet graana u Bosni i Hercegovini", koji je u potpunosti finansiran od strane Fondacije "Friedrich Ebert Stiftung" i koji bez njihove pomoi ne bi bilo mugue realizovati.

LINOST I DRUTVO II

ETNIKI, DRAVNI I EVROPSKI IDENTITET

Priredili:

dr Vladimir Turjaanin ore ekrlija

Banja Luka, 2005. godine

Izdava

Fondacija FRIEDRICH EBERT STIFTUNG

Recenzeti

dr Goran Opai dr Vladimir Turjaanin

Autori

dr Vladimir Turjaanin ore ekrlija Sran Puhalo

mr Sran Duani Tanja Gaji

Priprema za tampu i grafiku dizajn

ore ekrlija

SADRAJ

Uvod 9 Metod 10 ore ekrlija ETNIKI, DRAVNI I EVROPSKI IDENTITET I NJIHOVI MEUODNOSI KOD GRAANA U BiH 17 Sran Puhalo SOCIO-DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ETNIKOG IDENTITETA I POVEZANOST SA DRAVNIM I EVROPSKIM IDENTITETOM 25 Tanja Gaji ZAJEDNIKI PROSTOR NACIONALNE VEZANOSTI, NACIONALNE OTVORENOSTI I ETNIKOG IDENTITETA 57dr Vladimir Turjaanin KOLEKTIVNI IDENTITETI U BIH 66mr Sran Duani RELIGIOZNOST I SOCIJALNI IDENTITETI ADOLESCENATA 79Sran Puhalo POVEZANOST ETNIKOG IDENTITETA I RELIGIOZNOSTI KOD MLADIH U BOSNI I HERCEGOVINI 91dr Vladimir Turjaanin PREDIKCIJA NACIONALNE VEZANOSTI I OTVORENOSTI 102Sran Puhalo POVEZANOST ETNIKOG IDENTITETA I INDIVIDUALISTIKIH I KOLEKTIVISTIKIH VRIJEDNOSNIH ORJENTACIJA MLADIH U BOSNI I HERCEGOVINI 113Tanja Gaji ZAJEDNIKA STRUKTURA RELIGIOZNOSTI, NACIONALNE VEZANOSTI I KONFORMIZMA 132mr Sran Duani i ore ekrlija KANONIKE RELACIJE RELIGIOZNOSTI I LOKUSA KONTROLE 150mr Sran Duani HIJERARHIJSKA FAKTORSKA ANALIZA RELIGIOZNOSTI I KONFORMIZMA 158ALI NIJE JO SVE GOTOVO 170

UVOD

Prokleta avlija. Tamni vilajet. Zemlja bez suza. Slijepo crijevo svijeta. Zemlja bez budunosti,... samo su neki od naina koji se koriste da bi se opisala Bosna i Hercegovina. alosno je to. Jo je alosnije to je to samo mali dio takvog naina opisivanja sa kojima se susreemo. A najalosnije je to to ovako Bosnu i Hercegovinu vide njeni stanovnici i graditelji. I na poslijetku toliko alosno, da bi bilo potrebno uvesti stepen vii od superlativa dao bi se dao valjan opis, je to to da gotovo nema opisa BiH koji bi govorili o njoj kao o neem lijepom, sretnom i spokojnom, a da se pri tome odnosi na SADA a ne na neku prolost ili budunost.

Doivljaji mjere u kojoj je pojedinev ivot odreen grupom ili mjestom na kome pojedinci provode svoj ivotni vijek danas predstavlja jedan od najaktuelnijih istraivakih pravaca u socijalnoj psihologiji. Evropa kao jedna drava, razbijanje granica i zajedniki interesi su neto to je stavljeno u prvi plan u razvijenim zemljama Starog kontinenta, tako da savremena istraivanja pored nastojanja da ustanove osnove linosti koje su u ishoditu socijalnih identiteta, nastoje da pronau i zdravu osnovu na kojoj je mogue razvijati puni evropski identitet. Po pitanju istraivakih interesovanja ovaj pokuaj se ne razlikuje od pomenutog trenda. Meutim, ipak je razlika po jednom pitanju ogromna. Na alost u Bosni i Hercegovini su istraivanja ove vrste socijalnih identiteta, etnikih vezanosti ili etnike otvorenosti usmjerena ustanovljavanju mogunosti da se objasne ponaanja njenih stanovnika iz proteklih dvadesetak godina i mogunost preskakanja ogranienja nametnutih imenom graana ili habitatom. Tek bi onda, kroz izvjesno (na alost ne i kratko) vijeme na red trebalo da dou bavljenja moguim prikljuenjima onim zemljama koje su shvatile da je jedina realna mogunost uspjenog daljeg ivota zajedniko angaovanje na istim ili slinim ciljevima ili pomaganje drugima da prevaziu sopstvene tekoe. Zato smo tuni. Puno. Ali i zatvoreni za nastojanja da se bavimo ovim pitanjima na mikronivou i komentariemo ih tamo gdje ih niko nee uti, kao i sposobni da se u svojim mogunostima prikljuimo aktivnostima koje su u skladu sa onima koje poduzimaju starije kontinentalne sestre i braa.

Stoga smo vie nego zahvalni fondaciji "Friedrich Ebert Stiftung" na prepoznavanju zaista vanog i aktuelnog problema u naoj dravi i potpunom finansiranju istraivakog poduhvata. Istraivaki projekat "Etniki, dravni i evropski identitet graana u Bosni i Hercegovini" trebalo bi da prui polazne informacije o socijalnim identitetima i njima srodnim konstruktima. Takoe bi trebalo da prui i glavne smjernice u razvoju zdravije drave koja pripada u podjednakoj mjeri svim graanima. Dobijeni rezultati su "konzumni" na dva naina. Sa jedne strane, na polju psiholokih nauka, da se upotnune znanja o ispitivnim konstruktima i sagledavanju mogunosti za dalja specifinija istraivanja ovih fenomena. I sa druge, dobijeni rezultati su primjenjivi u daljoj izgradnji Bosne i Hercegovine. Sve u svemu, previe alosno bi bilo ne koristiti ih u praktinom radu sa onim naratajima koji e biti menaderi ove drave u periodu koji slijedi.

Urednici

LINOST I DRUTVO; Etniki, dravni i evropski identitet 10

METOD (bez metoda obrade podataka)

Iako je planirano da sprovedeno istraivanje svoje tragove ostavi u formi zbornika naunih lanaka, radi utede prostora (i vee smoslenosti po miljenju urednika) svjesno smo odstupili od osnovnih normi u dijelu koji se tie metodoloke osnove na kojoj je kompletno istraivaki poduhvat koncipiran. Naime, karakteristike uzorka ispitanika su date samo jednom jer su svi radovi bazirani na istim ispitanicima. Uz to i testovi iz koritene baterije, sa njihovim metrijskim karakteristikama, su takoe samo jednom date da ne bi dolo do nepotrebnog ponavljanja i jo bespotrebnijeg uzurpiranja ionako preteko steenog prostora za naune radove i objavljivanje njihovih rezultata.

U pojedinanim radovima, u dijelu koji se tie metodolokog dijela istraivanja, dati su samo opisi statistikih analiza koje su primijenjene u razgledavanju i razmatranju ispitivanih konstrukata. Prilozi koji su uobiajeni kao sastavni dio istraivakog izvjetaja su izostavljeni u svrhu utede prostora. Oni se nalaze kod autora istraivanja i dostupni su na zahtjev.

Uzorak

Pri izboru ispitanika se prvo vodilo rauna o uravnoteenoj zastupljenosti stanovnika oba entiteta u Bosni i Hercegovini. Razlog za to ne moe biti upitan samo kada se pogleda sam naziv istraivakog projekta, jer je jedino na osnovu sveobuhvatnog razmatranja karakteristika mogue iznai strategije uspostavljanja stabilne dravne zajednice sa osnovom koju ine zajedniki interesi i sklonosti. Ispitivanje je sprovedeno u deset gradova, po pet u RS (Banja Luka, Prijedor, Doboj, Istono Sarajevo, Trebinje) i Federaciji BiH (Sarajevo, Tuzla, Zenica, Biha i Mostar). Gradovi koji su odabrani na neki nain predstavljaju obrazovna sredita drave. Sa obzirom da je gornja granica starosti ispitanika iznosila 30 godina (to je prema zakonu gornja granica prema kojoj se neko ubraja u kategoriju mladih) ovi su gradovi predstavljali najbolji nain da se okupe srednjokolci i studenti koji potiu iz razliitih dijelova BiH.

Ukupan uzorak je iznosio N=1224 ispitanika. Za veliinu uzorka se moe rei da u potpunosti ispunjava zahtjeve primijenjenih statistikih metoda. Po svojim karakteristikama bi se mogao opisati kao stratifikovani uzorak. Najvei broj ispitanika spada u kategoriju onih koji se jo obrazuju, srednjokolci i studenti po 30 %, dok su mladi zaposleni i mladi nezaposleni zastupljeni sa po 20%. Ono to se moe iznijeti kao opravdan prigovor sastavu uzorka je vrlo mala zastupljenost onih koji su svoje obrazovanje zavrili nakon osnovne kole (svega oko 3%). Jedini argument sa kojim se moemo braniti protiv ovakvog prigovora je da je injenica da su svjesno odabrani oni koji su svoje obrazovanje nastavili i nakon osnovne kole. Prvenstveno iz nade da e ova subpopulacija na sebe uzeti uspostavljanje zdravih osnova jedne funkcionalne i ne-trusne zajednice i biti bar donekle ispraviti gluposti koje su joj prethodnici ostavili.

to se tie polne zastupljenosti, djevojke ine neto vei dio uzorka, oko 56% (N=684) a mukarci oko 44% (540). Starost ispitanika se kretala od 14 do 30 godina, s tim to je najfrekventniji uzrast ispitanika 17 godina.


Na pitanje da li su jedina djeca svojih roditelja oko 90% ispitanika je izjavilo da

ima brata ili sestru. Dalje, 3% ispitanika nema ivu majku, naspram 10% njih kojima otac nije iv. Pri tome treba naglasiti da ove karakteristike nistu uzete u vezi sa ratnim tragedijama, ve samo kao nastojanje da se dobije potpunija slika porodica iz kojih ispitanici potiu. to se tie obrazovanja roditelja, zavrenu osnovnu kolu ima 115 majki i 45 oeva, zavrenu srednju kolu 772 majke i 708 oeva i zavrenu viu ili visoku kolu 335 majki i 469 oeva. U cjelokupnom uzorku 134 ispitanika potie iz porodice iji su roditelji razliite etnike pripadnosti, dok ak 1090 ispitanika ima roditelje pripadnike iste etnike skupine. Po istom pitanju, ovaj put za prijatelje 281 ispitanika navodi da ima prijatelje razliitih etnikih skupina, dok ak 943 za prijatelje imaju iskljuivo pripadnike vlastite etnike skupine. Iako je na ovom mjestu predvieno samo da se opie uzorak, nemogue je ne osvrnuti se na ovu injenicu. Ovaj se podatak svakako treba uzeti u razmatranje. Prvo stoga, to je nevjerovatno da se u jednoj zemlji u kojoj ive tri konstitutivna naroda samo ovako malo mladi ljudi veu prijateljskim vezama za osobe druge nacionalnosti. A drugo, posebno je zabrinjavajua injenica da se radi o mladim ljudima koji treba da prevaziu nominalne podjele i raznolikosti i izgrade drutvo u kojima e parametri za razvoj bliskih interpersonalnih veza biti bazirani na vrijednostima i kriterijima drugaijim od etnike pripadnosti. U vezi sa kategorijom stanovnitva kojoj ispitanici pripadaju, dobijen je podatak da njih 844 spadaju u domicilno stanovnitvo, 294 u kategoriju izbjeglih ili raseljenih osoba i 86 u kategoriju povratnika. Konano, ispitanici su procijenjivali svoj materijalni status. Prema njihovim iskazima gotovo podjednak broj pripada kategorijama ispod i iznad prosjenog materijalnog statusa (105 ispod prosjeka i 104 iznad prosjeka), a 1015 spada u kategoriju prosjenog materijalnog statusa. Ovdje se moe iznijeti djelimina sumnja u samoprocjenu materijalnog statusa, i mogue je pretpostaviti da je dobar broj ispitanika barem malo ublaio realno materijalno stanje u kome se njegova porodica nalazi. U drutvu ije su privreda i ekonomija u ovakvoj situaciji, realno bi bilo oekivati da kategorija ispod prosjenog materijalnog statusa ima veu ostvarenu frekvenciju.

U dijelu koji slijedi pomenuta obiljeja uzorka ispitanika predstavljena su grafiki.

Grafiki prikazi karakteristika uzorka ispitanika

Grafik 1. Polna struktura uzorka Grafik 2. Da li je jedino dijete u porodici

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

enski pol muki pol

0.00%

20.00%

40.00%

60.00%

80.00%

100.00%

da ne


Grafik 3. Da li je iva majka Grafik 4. Da li je iv otac

0.00%10.00%20.00%30.00%40.00%50.00%60.00%70.00%80.00%90.00%

100.00%

da ne

0.00%

10.00%20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%80.00%

90.00%

da ne

Grafik 5. Obrazovanje majki ispitanika Grafik 6. Obrazovanje oeva ispitanika

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

osnovnakola

srednja kola via i visokakola

0.00%

10.00%20.00%

30.00%40.00%

50.00%60.00%

70.00%

osnovnakola

srednja kola via ili visokakola

Grafik 7. Nacionalna pripadnost roditelja Grafik 8. Nacionalna pripadnost prijatelja

0.00%10.00%20.00%30.00%40.00%

50.00%60.00%70.00%80.00%90.00%

razliita nacija ista nacija0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

razliita nacija ista nacija


Grafik 9. Status Grafik 10. Procjena materijalnog statusa porodice

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

domicilni izbjegli iraseljeni

povratnici0.00%

10.00%20.00%30.00%40.00%50.00%60.00%70.00%80.00%90.00%

ispodprosjeka

prosjek iznadprosjeka

Instrumenti

Ukupnan skup podataka koji je tokom istraivanja prikupljen se najgrublje moe

podijeliti u dvije skupine. Prvu bi inili podaci o ispitanicima, odnosno set pitanja koja se odnose na njihove sociodemografske karakteristike (pol ispitanika, uzrast, uspjeh ispitanika u prethodnom razredu, stepen obrazovanja ispitanikovih roditelja, da li ima brae i sestara, redoslijed roenja ispitanika, da li su ivi roditelji ispitanika, nacionalnost roditelja i nacionalnost prijatelja). Neka od ovih pitanja (kao npr., red roenja) su izostala iz razmatranja podataka. Razlog tome je preliminarni uvid da dobijeni podaci ne pokazuju nikakve pravilne tendencije u graenju odnosa sa ispitivanim konstruktima. Time istovremeno postaju i viak u skupu vrlo korisnih podataka.

Drugi dio testovne baterije ini est skala. To su:

1. Skala EDEID (ekrlija, 2005) je formirana za ovo istraivanje. ine je tri 3 subskale. Svaka se odnosi na po jednu vrstu identiteta (etniki, dravni, evropski). Skala se sastoji se od 30 stavki (svaka subskala po 10 stavki). Likertovog tipa sa petostepenom skalom odgovora. Ponuene vrijednosti znae:

1 - potpuno netano, 2 - uglavnom netano, 3 - nisam siguran, 4 - uglavnom tano i 5 - potpuno tano.


Na osnovu ove skale se dobijaju tri skora, a svaki od njih znai: a) Doivljaj nacionalnog identiteta (ili patriotizam, jer se ovi termini na podruju BiH najee poistovjeuju) b) Doivljaj dravnog identiteta c) Doivljaj evropskog identiteta Uz to skali je dodan kao 31. ajtem i iskaz "Mislim da je istovremeno mogue biti i

Bosanac i pripadnik vlastite nacije". Njegova je svrha da omogui uvid u odnos pojedinih stavova i aspekata identiteta sa ovakvim direktnim i izgleda jo uvijek vrlo iritirajuim stavom.

2. Skala NVNO (ekrlija i Turjaanin, 2005), namijenjena mjerenju stepena vezanosti za vlastitu etniku skupinu. Skala se sastoji od dva dijela koji su namijenjeni identifikovanju dvije dimenzije koje vezanost ovog tipa zahtijeva; vezanost za vlastitu etniku zajednicu i otvorenost prema drugim zajednicama: Skala je Likertovog tipa, i sastoji se od 31 ajtema uz ponuenu petostepenu skalu odgovora gdje ponuene vrijednosti znae:

1 - potpuno netano, 2 - uglavnom netano, 3 - nisam siguran, 4 - uglavnom tano i 5 - potpuno tano. Konaan skor za dva pomenuta predmeta mjerenja se zasniva na faktorskim

skorovima ispitanika koji se odnose na etniku vezanost i otvorenost prema drugim etnikim zajednicama.

3. Skala KI, namijenjena mjerenju individualistike naspram kolektivistikoj orjentaciji (Turjaanin, ekrlija, 2005). Sastoji se od 31 ajtema. Vii skor na skali ukazuje na dominaciju kolektivistike orjentacije. Skala je Likertovog tipa. Na tvrdnje su ponueni petostepeni odgovori sa znaenjem:

1 - potpuno netano, 2 - uglavnom netano, 3 - nisam siguran, 4 - uglavnom tano i 5 - potpuno tano. 4. Skala LK subskala testa namijenjenog mjerenju opteg samopouzdanja OPBLK

(Opai, 1996) namijenjena mjerenju sklonosti da se za pojave u vlastitom okruenju uzroci nalaze u okviru vlastitih sposobnosti i oblika ponaanja ili pripisivanje uzronosti spoljnom svijetu. Sastoji se od 17 ajtema. Vii rezultat na ovoj skali ukazuje na sklonost pripisivanju uzroka vlastitom ponaanju. Nii skor ukazuje na traenje uzroka u spoljnom svijetu. Skala je Likertovog tipa. Na tvrdnje su ponueni petostepeni odgovori sa znaenjem:

1 - potpuno netano, 2 - uglavnom netano, 3 - nisam siguran, 4 - uglavnom tano i


5 - potpuno tano.

5. Skala R namijenjena je mjerenju religioznosti i ve je vie puta provjeravana, kako psihometrijski tako i po pitanju njene strukture. Sastoji se od 18 estica Likertovog tipa. Stepen slaganja sa svakom pojedinanom stavkom ispitanici izraavaju na petostepenoj skali, gdje broj 5 znai potpuno tano, a broj 1 potpuno netano. Pri prvoj primjeni skale, njena utvrena pozdanost je =.849 i standardizovani =.856.

6. Skala K, (ekrlija, 2003) namijenjena mjerenju konformizma kao, bezrezervno prihvatanje stavova i miljenja nekog autoriteta. Sastoji se od 39 ajtema. Vii rezultat na ovoj skali ukazuje na veu sklonost usaglaavanju stavova i ponaanja sa zahtjevima autoriteta. Skala je Likertovog tipa. Na tvrdnje su ponueni petostepeni odgovori sa znaenjem:

1 - potpuno netano, 2 - uglavnom netano, 3 - nisam siguran, 4 - uglavnom tano i 5 - potpuno tano.

Mjere instrumenata

U pogledu metrijskih karakteristika skala koritenih u istraivanju moe se biti zadovoljan, kako onim skalama koje su ve koritene i provjerene, tako i onim koje se prvi put provjeravaju. Najloije mjere pokazuju skale namijenjene mjerenju lokusa kontrole i identiteta, meutim ni u kom se sluaju ne radi o karakteristikama kojima bi trebalo biti nezadovoljan, ili koje bi ukazivale na njihovu neprimjerenost predmetima ijem su mjerenju namijenjeni. Tabela 1. Mjere instrumenata

KI NVNO LK EDEID ETNOI DRI EUROI K R Reprezentativnost

testa Normalizirani

KMO .860 .846 .824 .7826 .765 .779 .790 .842 .900 .800 .803 .760 .768 ,752 ,759 ,763 .829 .869 1 .773 .777 .717 .742 .732 .756 .760 .807 .821 Pouzdanost testa 6 .845 .843 .787 .820 .815 .808 .819 .867 .886

Pouzdanost prve glavne komponente

MI1 .831 .813 .756 .769 .762 .759 .752 .852 .833

Homogenost testa H4 .759 .724 .765 .759 .780 .749 .778 .710 .823


KMO - Normalizirani Kaiser-Mayer-Olkinova, mera reprezentativnosti - Cronbahova mjera pouzdanosti pod sumacionim modelom 1 - Gutmanova mjera pouzdanosti pod sumacionim modelom 6 - Gutmanova mjera pouzdanosti pod sumacionim modelom MI1 - Momirovi-Kneevi-Radovieva mjera pouzdanosti prve glavne komponente H4 - Momirovi-Gredeljeva mjera homogenosti


ETNIKI, DRAVNI I EVROPSKI IDENTITET I NJIHOVI MEUODNOSI KOD GRAANA U BiH

ore ekrlija

REZIME: Pitanje identiteta ima znaajan uticaj na deavanja u BiH i u prolosti i

danas. Kakvi su stvarno odnosi razliitih identiteta nastojali smo odgovoriti u sprovedenom istraivanju. Za predmet rada su uzeti etniki, dravni i evropski identitet graana u BiH. Uzorak je inilo 1224 ispitanika, sa oko 56% djevojaka i 44% mukaraca. Uzrast ispitanika se kretao izmeu 14 i 30 godina. Primijenjena skala EDEID (ekrlija, Turjaanin, 2005) broji 30 stavki, 10 za svaku vrstu identiteta. Karakterisktike skale su: pouzdanost pod klasinim sumacionim modelom (alfa =.768), reprezentativnost (KMO=.783), homogenost .759 (H=.759). U obradi podataka je primijenjena faktorska analiza, uz metodu glavnih komponenti i promax rotaciju. Scree testom su odabrana etiri faktora, sa objanjenjem varijanse od oko 41%. Dobijeni faktori su: dravni identitet uz etniku otvorenost, dravni identitet, odbacivanje etnikih i geografskih okvira i identiteta kao znaka otvorenosti i evropski identitet. Meu interkorelacijama faktora se istiu veze dravnog identiteta sa etnikom otvorenosti i evropskog identiteta (.227) i dravnog identiteta sa odbacivanjem uokvirenosti etnikim i geografskim kategorijama (-.235). Dobijene veze pokazuju da dravni i etniki identitet nisu nuno prepreka stvaranju evropskog identiteta, ve da mogu postojati razliiti aspekti osjeanja pripadnosti jednoj dravi koji utiu na otvorenost osobe i na formiranje drugih, kompleksnijih vrsta identiteta. Prema dobijenim rezultatima se moe rei da je potvreno postojanje identiteta vezanih za vlastitu dravu i Evropu, ali ne i etnikog identiteta. Stvarno ponaanje ovih faktora bie mogue provjeriti i opisati nakon razgledanja odnosa sa skalama nacinalne vezanosti i otvorenosti.

Kljune rijei: etniki, dravni i evropski identitet, faktorska analiza.

UVOD

Za pitanje identiteta se svakako moe rei da je bitno u objanjenju ljudskog ponaanja. A njegovo najoptije znaenje je mogue opisati kao doivljaj vlastitog sebstva (sebe samoga). Sistem na kome je zasnovan identitet bi trebao da ukljuuje komponente opaanja (vlastite linosti, kao pojedinca sa svim svojim osobinama linosti1, drutva i deavanja u njemu, i konano percepcija odnosa koji se sa okruenjem ostvaruju) i interpretacije opaenog. Sama ovakva odrednica identiteta dovodi do mogunosti da se ovaj pojam dovede u vezu sa pojmom samopoimanja (self-koncept). I sama interesovanja i ispitivanja spitivanja self-koncepta su zapoeta ispitivanjem i

1 organi linosti bi ovdje bili najprikladniji termin za opis svega to ini pojedinca cjelovitim sistemom


odreivanjem niih stratuma identiteta. Osjeanje pripadnosti nekim grupama ili tokovima u drutvu2 svakako da odreuju subdimenzije identiteta, ali je istovremeno na osnovu istih informacija mogue donositi zakljuke i o self-konceptu. Poredei ova dva konstrukta moe se rei da je identitet pitanje vezanosti za odreene socijalne instance ili deavanja u drutvu, a self-koncept evaluativni doivljaj sebstva sa obzirom na cjelokupne odnose sa drutvenim okruenjem i naravno, baziran na osobinama linosti.

Istraivanje koje je sprovedeno u iu interesovanja je postavilo tri vrste identiteta koji su bazirani na etnikoj i geografskoj pripadnosti i koji ine obuhvatniju kategoriju identiteta, socijalni identitet. On se smatra vrlo bitnim aspektom za svaku linost iz dva razloga. Prvo, kako je socijalni je identitet zasnovan na pripadnosti nekoj drutvenoj grupi ili ueem u nekim drutvenim deavanjima, onda on predstavlja neto to je pojedincu zajedniko sa ostalima koji pripadaju istoj grupi ili su obuhvaeni istim deavanjima. Drugo, pripadnost jednoj grupi ili uestvovanje u tokovima jedne drutvene zajednice znaajno formira miljene, stavove, vrijednosti i obrasce ponaanja individue. Odreenje socijalnog identiteta koje se moe smatrati danas najprihvaenijim je definicija data od strane Tadfela (prema Simon i Brown, 2000) koja ga opisuje dijelom pojedinevog identiteta koji proistie iz njegovog znanja o sopstvenoj pripadnosti nekoj grupi udruen sa znaajem i emocijama pripisanim toj pripadnosti. Time se kao okviri ovog koncepta postavljaju kognitivna i emocionalna komponenta. Ova prva komponenta predstavlja osnovu socijalnog identiteta i uz osjeaj pripadanja nekoj socijalnoj grupi, ona daje i mogunost distinkcije vlastite grupe od svih ostalih. Drugim rijeima kongnitivna konponenta daje osnovu za farmiranje kategorija MI i ONI. Prema Tadfelu i Forgasu (2000) jedna e grupa zadrati u svoj dominantan znaaj kod jedne osobe samo ukoliko prema individualnim mjerilima, na njega ima pozitivniji uticaj od ostalih grupa. Za kognitivnu se komponentu socijalnog identiteta vee i paradigma minimalnog lanstva u grupi, odnosno mogunost da i najbanalniji uzroci mogu da uzrokuju podjelu na pomenute dvije kategorije (Turner i Tadfel, 1986). Podjela na NAS i NJIH sadri osjeanje pripadnosti odreenoj grupi, i dalje zbog potrebe da se vlastita grupa velia, istovremeno se poveava i lino samopotovanje. Takvi su nalazi dobijeni i u anijim istraivanjima koja su u stvari dala idejne osnove za bavljenje razliitim vrstama identiteta u BiH (ekrlija, Turjaanin, 2002). to se emocionalne komponente socijalnog identiteta tie, moe se rei da u zavisnosti od stepena vanosti koji za pojedinca ima pripadnosti grupi, zavisi i uticaj pripadnosti grupe na njegovo ponaanje. To moe da se odnosi i na sluajeve u kojima se grupa prihvata kao datost i neodvojivi dio vlastitog ivota, i na sluajeve gdje pripadnost grupi ima iskljuivo instrumentalnu ulogu, odnosno gdje lanstvo u nekoj grupi predstavlja samo svjesno oblikovano sredstvo za postizanje odreene dobiti (ekrlija, Turjaanin, Puhalo, 2004; ekrlija, Roi, Turjaanin, 2004). Jedan od zanimljivih nalaza do kojeg se dolo u ve pomenutom istraivanju (ekrlija, Turjaanin, 2002) je pozitivna veza etnikog identiteta sa agresivnosti koja se javlja kao posljedica svijesti o svjesnom nanoenja tete ili ugroavanju od strane drugih. U

2 Od subdimenzija identiteta za oblast kojom se ovaj rad bavi u prvi plan su postavljeni aspekti obuhvaeni identitetima koji kao prefiks imaju socijalni, odnosno oni koji su vezani za socijalne grupe i odnose koji se u njima razvijaju i uspostavljaju. To nikako ne znai da se negiraju preklapanja drugih vrsta identiteta i poddimenzija self-koncepta, ve samo da se pokuava izbjei opasnost od gubljenja osnovne niti istraivanja u preirokom opisu odnosa identiteta i samopoimanja.


objanjenju ove veze mogue je bilo dati dva objanjenja. Prvo, pretpostavlja da u okolnostima u kojima vlastitoj etnikoj grupi neko nanosi tetu i koji se interpretiraju kao ugroenost vlastite etnike skupine (a time i vlastita ugroenosti) dolazi do porasta vezanosti za vlastitu etniku skupinu i isticanja njene vanosti. Tome se moemo dodati i druga pretpostavka koja je proizvod prvenstveno posmatranja dogaaja u vlastitom okruenju, a koja kae da ugroenost nacije kojoj se pripada ne mora biti stvarna ve tako predoena od strane politiara ili medija (koji su nesumnjivi autoriteti bar kad je rije o vezanosti za vlastitu naciju rije). Potkrepljenje za ovu premisu je naeno kroz isto istraivanje u posmatranju odnosa izmeu generalne autoritarnosti i isticanja znaaja nacionalne vezanosti. U razmatranju ove druge pretpostavke smo se pozvali na mehanizme odbrane, jer za ponaanje koje se tumai kao neprijateljsko i ugroavajue vrlo se esto ne trae nikakvi objektivni razlozi, ve se sudovi i delanje zasnivaju na sadrajima koji pojedincu vie odgovaraju i koji su mu manje neprijatni.

Socijalni identiteti svakako su u velikoj mjeri uzeli uea u deavanjima u Bosni i Hercegovini u proteklih petnaestak godina. Sukobi razliitih vrsta identiteta i danas su prisutni u gotovo svim aspektima ivota i ini se da, na alost, u velikoj mjeri onemoguavaju uspjeno funkcionisanje njenih graana i preusmjeravanje ka tokovima uspjenijih zemalja u Evropi. U kojoj su mjeri razliite vrste identiteta suprotstavljene, odnosno kakav je stvarno njihov odnos nastojali smo da odgovorimo u sprovedenom istraivanju. Za predmet rada su uzeti etniki, dravni i evropski identitet graana u BiH i njihovi meusobni odnosi. Pretpostavka od koje se polo je da ove tri razliite vrste identiteta mogu dati razliite zastupljene kod pojedinaca i da se ne moraju meusobno kositi. Drugim rijeim istraivanje je trebalo da pokae prisustvo ove tri vrste identiteta kod graana u BiH i pokae kakve odnose meu sobom oni mogu graditi. Prema jednom shvatanju, etniki i evropski identitet su neuskladivi i predstavljaju suprotne polove jedinstvenog kontinuuma. Samim takvim shvatanjem se odrie mogunost postojanja profila osoba kod kojih su istovremeno razvijeni i etniki i evropski identitet. Time i shvatanja autora (McManus-Czubinska, Miller, Markowski, Wasilewski, 2003, Medrano, Gutierrez, 1966) moguim modelima postojanja ovih identiteta nisu odriva. Naime, ovi autori istiu da jedna osoba moe istovremeno imati ili samo jedan (etniki) ili samo drugi (evropski) identitet, i do ove take bi njihovo miljenje bilo mogue odrivo (barem do empirijskih provjera). Sa druge strane je shvatanje autora da se radi o identitetima koji se razvijaju nezavisno (ili barem relativno nezavisno) jedan od drugog, to bi trebalo da znai da je mogua dominacija jednog identiteta nad nerazvijenim oblikom drugog, ali i istovremena razvijenost (stepen razvijenosti je za ovaj sluaj od manjeg znaaja) oba identiteta. Konano posljednja, etvrta je mogunost da pojedinac nema ni jedan razvijen identitet. Ovaj drugi pretpostavljeni model odnosa identiteta se svakako ini prihvatljivijim i utemeljenijim. Svoje je potvrde dobio i od strane domaih autora (Kamenov, jeli, Franceko, Mihi, Hui, 2005), to je posebno bitno za ovaj rad jer je i njegova osnova generisana na pretpostavci o relativnoj nezavisnosti etnikog, dravnog i evropskog identiteta, to bi trebalo da znai da se radi o tri vrste identiteta od kojih je svaki neobjanjiv preko preostala dva (odnosno nesvodiva na njih bez prevelikog neobjanjenog ostatka).

Poduzeto istraivanje pored nastojanja da ustanovi postojanje i prirodu odnosa tri navedena identiteta kod graana u Bosni i Hercegovini, treba da ukae i na mogunost da dva ili ak sva tri identiteta mogu biti usklaena u jedinstven funkcionalan sistem koji i


pojedincu priinjava prijatnost i osjeaj pripadnosti, a da pri tome ne ugroava druge iz svoga okruenja ili se sam osjea nesigurnim i nefunkcionalanim. U osnovi ovog rada se pretpostavlja egzistencija sva tri identiteta i, dalje, mogunost da oni grade razliite profile osoba o zavisnosti od kombinacija ovih entiteta i njihovih specifinih karakteristika. Profil osoba koji bi se pri tome smatrao idealnim za dravu u kojoj ivimo je profil koji okuplja osjeaj pripadnosti vlastitoj etnikoj grupi i elju za unapreenjem iste, ali i sa osnovom koja omoguava uvianje da dravni ili evropski identitet ne ugroavaju etniki, ve da najkrae reeno predstavljaju mogunost ivljenja i djelovanja (ili ono barem razmiljanja) na irem i raznovrsnijem nivou. Ukoliko se takvi nalazi dobiju (a trebalo bi) onda se dobijaju i rezultati koji imaju svoje pragmatine i pedagoke implikacije. jednostavno dobio bi se nalaz u kom smjeru treba usmjeravati i vaspitavati (naravno i obrazovati) mlade kako bi razvili drutvo samosvjesnih, ali i prema drugima otvorenih pojedinaca osobama. Praktino pitanje koje bi se nametnulo na tako dobijene rezultate je iznalaenje strategije praktinog djelovanja koja bi razvijala takve lanove drutva, i to je sigurno veliki posao, ali svakako olakan injenicom (tanije nalazima) da je takvo neto mogue.

METOD OBRADE PODATAKA

Kao metoda za razmatranje strukture skale za mjerenje tri identiteta je odabrana

faktorska analiza, sa metodom glavnih komponenti primijenjenom u ekstrakciji faktora. Pomou Cattelovog scree testa izdvojena su etiri znaajna faktora, koji ukupnu varijansu sistema objanjavaju sa oko 41%. Faktori su rotirani u promax poziciju.

REZULTATI Tabela 1. Izvod iz faktorske matrice

Varijabla I II III IV Etniki identitet mi nije vaan. -.512 Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mome narodu. .309 .542 Pripadnici jedne etnike skupine treba da govore jedan jezik. .475 Pripadnost mojoj etnikoj skupini mi nije vana. -.600 .394 Moja etnika pripadnost je sastavni dio mog ivota. .655 Etniki identitetne postoji. -.573 .407 Narod je izmiljena kategorija. -.496 .549 Nacionalni identitet je neophodan. .590 Uspjehe svoga naroda doivljavam kao vlastite. .350 .658 Svoju budunost jedino vidim uz svoj narod. .496 .573


Varijabla I II III IV Dravni identitet mi nije vaan. .506 Kao osobu me najvie odreuje pripadnost mojoj dravi. .692 Pripadnici jedne drave skupine treba da govore jedan jezik. .510 Pripadnost mojoj dravi skupini mi nije vana. -.374 .534 Moja dravna pripadnost je sastavni dio mog ivota. .673 Dravnii identitetne postoji. .637 Drava je izmiljena kategorija. .722 Dravni identitet je neophodan. .402 .356 Uspjehe svoje drave doivljavam kao vlastite. .722 Svoju budunost jedino vidim uz svojoj dravi. .698 Evropski identitet mi nije vaan. .401 -.359 Kao osobu me najvie odreuje pripadnost Evropi. .588 Evriopljani treba da govore jedan jezik. .351 .355 .323 Pripadnost Evropi mi nije vana. .502 -.359 Pripadnost Evropi je sastavni dio mog ivota. .687 Evropski identitetne postoji. .534 -.335 Evropa je izmiljena kategorija. .592 Evropski identitet je neophodan. .612 Uspjehe evropskih drava doivljavam kao vlastite. .378 .589 Svoju budunost vidim bilo gdje u Evropi. .431

Prvi faktor je dobro definisan. U objanjenju varijanse sistema uestvuje sa oko 16%. Ajtemi koji ga najsnanije odreuju ukazuju na vanost drave u ivotu pojedinca, koji se sa njom poistovjeuje, koja je neizostavan dio njegovog ivota, koja ga odreuje i koja je jednom rijeju neophodna. Istovremeno su tu i dvije estice koje ukazuju na to da se pojedinac doivljava i kao dio Evrope, koji dio sebe vidi dijelom Evropskih deavanja i koji smatra da treba insistirati na zajednikim karakteristikama svih Evropljana. Konano tu su i komponente koje ukazuju na prisustvo etnikog identiteta kao neeg vanog i znaajnog. Ovaj mijeani faktor svojom strukturom upuuje na to da je mogue u optem doivljaju samog sebe imati razvijene razliite vrste identiteta, koji su barem na ovom podruju do nedavno bili meusobno suprotstavljeni. Ipak se moe pretpostaviti, na osnovu visina veza koje sa faktorom grade ajtemi da razliite vrste identiteta nisu od iste vanosti za pojedinca. U ovom sluaju dominantan bio bio dravni identitet, a naziv faktora bi mogao da bude dravni identitet uz etniku otvorenost.

Drugi ekstrahovani faktor se sasvim jasno moe odrediti kao etniki identitet. varijansu objanjava sa oko 11%. Svih deset estica koje se tiu ove vrste identiteta su u znaajnoj vezi sa njim i moe se rei da je faktor relativno dobro definisan. Najvei znaaj u njegovom odrenjenju imaju stavke koje ukazuju na veliki znaaj koji se pripisuje doivljavanju vlastite etnike skupine. Tako se vrsta identiteta koja poiva na etnikoj pripadnosti opisuje kao vrlo znaajan, gotovo neophodan aspekt u ivotu


pojedinca. Snaan doprinos egzistenciji etnikog identiteta prua opredjeljenje da je budunost jedino mogua u okviru vlastite etnike skupine. Pored toga potpuno se odriu mogunosti da etniki identitet ne postoji i da je narod izmiljena kategorija. Etniki identitet.

I za trei faktor se moe rei da je relativno dobro definisan, a u objanjenju varijanse uestvuje sa oko 8%. Njegova struktura pokazuje izostajanje bilo kakvog identiteta koji se moe izgraditi na osjeanju pripadnosti i doivljaju vlastitog naroda, drave i Evrope. Za sve tri kategorije, i dravu i Evropu i etniku skupinu se iznosi stav da se radi o neem vjetakom to ne postoji. Dravni i evropski identitet se pored toga shvataju potpuno nevani, tako da je i pripadnost njima neto irelevantno. Stoga bi se faktor mogao tumaiti izostankom bilo kakve vrste identiteta koja je bazirana na etnikom ili geografskom principu. Meutim, prije e biti da se radi o potpunoj otvorenosti, odnosno o nedozvoljavanju da navedene vrste identiteta ili pripadnosti pojedinca ogranie u njegovom miljenju, ponaanju ili okvirima odnosa koje stvara sa pripadnicima i svojstvima ija je osnova za mjerene vrste identiteta izvorno drugaija od njegove. Tome u prilog jasno govori iskaz da evropljani treba da govore jedan jezik. Stoga e faktor prije biti odreen i nazvan odbacivanjem etnikih i geografskih identiteta.

Posljednji, etvrti faktor objanjenju varijanse doprinosi sa 6%. Za faktor se moe rei da je jasne strukture. Samo jedan od ajtema koji je uzet kao indikator evropskog identiteta ne uestvuje u njegovom odreenju. Osjeaj pripadnosti Evropi se istie kao neophodan i vaan. Nebitnim se smatra mjesto na kome se ivi ukoliko je ono u Evropi, a pripadnost Evropi se smatra sastavnim dijelom ivota i karakteristikom koja u najveoj mjeri odreuje pojedinca. Jedina estica koja ne pripada setu tvrdnji namijenjenih mjerenju evropskog identiteta je ona koja istie vanost dravnog identiteta. Ovo, ipak, ne bi trebalo da umanji znaaj koji se evropskom identitetu pridaje, ve prije da pokae da porijeklo moe biti bitno i da i tom aspektu linog ivota treba pokloniti panju i ukazuje na mogunost da se identitet nieg stratuma usaglasi sa onim sa vieg nivoa koji je kompleksniji i zasnovan na veem broju karakteristika i raznolikosti. Drugim rijeima doivljaj sebe kao Evropljanina, odnosno evropski identiet ne iskljuuje egzistenciju dravnog identieta, ve ga moe sadravati kao jednu od svojih svoju substrukturu koja ga aktivno oblikuje u njegovoj konanoj formi. Naziv faktora je evropski identitet.

Tabela 2. Interkorelacije faktora I II III IV Dravni identitet uz etniku otvorenost 1.000 .184 .100 .227 Etniki identitet 1.000 -.235 -.004 Odbacivanje etnikih i geografskih identiteta 1.000 .000 Evropski identitet 1.000

U matrici interkorelacija faktora se istiu veze dravnog identiteta sa etnikom

otvorenosti i evropskog identiteta (.227) i etnikog identiteta sa odbacivanjem etnikih i geografskih identiteta (-.235). Dobijene veze pokazuju neiskljuivost da je u odnosu na dravni i etniki identitet nisu nuno prepreka stvaranju evropskog identiteta, kao entiteta


ireg obima. Vjerovatno je da postoje razliiti aspekti osjeanja pripadnosti jednoj dravi i da u zavisnosti od komponenti na kojima je baziran zavisi da li e osoba biti i otvorena i za formiranje drugih vrsta identiteta oslonjenih na geografskim ili etnikim osnova drugaijim od vlastitih. Korelacija izmeu faktora dravnog identiteta sa etnikim identitetom bi trebalo tome da dodatno govori u prilog.

DISKUSIJA I ZAKLJUAK Na osnovu dobijenih rezultata, moe se rei da je potvreno postojanje tri vrste

identiteta koji su vezani za vlastitu etniku skupinu, dravu i Evropu kao geografsku cjelinu. Svaki od ovih faktora se dovoljno jasno izdvojio tako da se u njihovu egzistenciju ne treba sumnjati. Priroda veza koja je dobijena izumeu faktora pokazuje da je mogua simultana egzistencija etnikog, dravnog i evropskog identiteta, kao i to da je mogue da ustanoviti koji bi profili graana BiH bili oni na kojima bi se trebalo insistirati u izgradnji BiH kao drave i drutva sa modernim smjernicama razvoja i vrijednostima kojima se tei u uspjenijim i manje krvavim i manje tunim narodima Evrope (barem u odnosu na tek okonanih stotinu godina nazvanih XX vijek).

Kako rekosmo, nakon ovakvog nalaza bilo bi potrebno usmjeriti se na iznalaenje strategija u razvijanju profila graana BiH koji e omoguiti nesukobljenost etnikog, dravnog i evropskog identiteta kod graana BiH. Svakako da to nije ni malo lagan posao. Jo manje zgodna i zahvala dunost, ali je najvaniji nalaz da je takvo neto mogue postii. Meutim, prerano je govoriti o tome dok je ovaj skup radova na svojim mladim stranicama. U dijelovima koji dolaze ove tri vrste identiteta e biti razmatrane u odnosu na svoje relacije sa drugim znaajnim konstruktima i sociodemografskim karakteristikama ispitanika, tako da e se nakon toga svakako mogue potpunije okrenuti praktinim aspektima sprovedenog istraivanja.

Stoga za sada moemo rei da je dovoljan nalaz da su dobijeni nalazi koji govore u prilog simultane egzistencije tri ispitivane vrste socijalnog identiteta i mogunosti njihove nesukobljenosti na intrapersonalnom nivou.

LITERATURA

ekrlija, ., Roi, V. i Turjaanin, V. (2004). Provjera empirijske zasnovanosti dvije vrste konformizma. X nauni skup Empirijska istraivanja u psihologiji, Rezimei, Beograd.

ekrlija, . i Turjaanin, V. (2002). Relacije konstrukata autoritarnosti, agresivnosti i self-koncepta sa nacionalnom vezanosti. Nauka i naa drutvena stvarnost, Banja Luka: Filozofski fakultet, 301-323.

ekrlija, ., Turjaanin, V. i Puhalo, S. (2004). Drutvene orijentacije mladih. Banja Luka: Nacionalni institut za borbu protiv narkomanije.


Kamenov, ., Jeli, M., Franceko, M., Mihi, V. i Hui, A. (2005). National and European identity and attitudes toward the European integrations. 9th European congres of psychology, Rezimei.

McManus-Czubinska, C., Miller, W.L., Markowski, R. & Wasilewski, J. (2003). Understanding dual identities in Poland. Political studies, 51, 121-143.

Medrano, J.D. & Gutierrez, K. (1966). Nested identities: National and European identity in Spain. Ethnic and rascial studies, 24, 753-778.

Simon, B., & Brown, R. (2000). Perceived intragroup homogenity in minority-majority context. In: Stangor, C (Ed.) Stereotypes and prejudice (326-337), Philadelphia: Tylor and Francis.

Tajfel, H. & Turner, J. (1986). The Social Identity Theory of Intergroup Behavior. In: Worchel & Austin (Ed.) Psychology of Intergroup Relations, Chicago: Nelson.

Tajfel, H. & Forgas, J.P. (2000). Social categorisation; Cognitions, Values and groups. In: Stangor, C (Ed.) Stereotypes and prejudice (49-63), Philadelphia: Tylor and Francis.

Turjaanin, V. i ekrlija, . (2002). Etnike distance i etniki stereotipi studenata psihologije u Banjaluci i Sarajevu. VIII nauni skup Empirijska istraivanja u psihologiji, Rezimei, Beograd.


SOCIO-DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ETNIKOG IDENTITETA I POVEZANOST SA DRAVNIM I EVROPSKIM

IDENTITETOM

Sran Puhalo

Abstrakt: Cilj istraivanja je bio da utvrdimo kako pojedine socio-demografske

varijable utiu na izraenost etnikog identiteta i vezu etnikog identiteta sa sa nacionalnim i evropskim identitetom. Mladima u Bosni i Hercegovni veoma su vana sva tri identiteta i ti identiteti nisu meusobno iskljuivi. Veza izmeu etnikog identiteta i nacionalne vezanosti pokazuje da pripadanje odreenoj etnikoj grupi, podrazumjeva i visok stepen vezanosti za tu grupu. Djevojke imaju izraeniji etniki identitet nego mladii. Kod ispitanika koji imaju ivog oca etniki identitet je izraeniji. Sa porastom obrazovanja oeva raste i stepen izraenosti etnikog identiteta. Etniki identitet je vie izraen kod ispitanika koji dolaze iz jednonacionalnih porodica, nego kod mladih iji su roditelji razliitih nacionalnosti. Djeca iz mjeovitih brakova mnogo meke gledaju na etniki identitet. Ispitanici koji imaju prijatelje drugih nacionalnosti imaju izraeniji etniki identitet.

Kljune rijei: etniki identit, nacionalni identitet, evropski identitet, mladi, Bosna i Hercegovina

etiri vere ive na ovom uskom, brdovitom i oskudnom komadiu zemlje. Svaka od njih je iskljuiva i strogo odvojena od ostalih. Svi ive pod jednim nebom i od iste zemlje, ali svaka od te etiri grupe ima sredite svoga duhovnog ivota daleko, u tuem svijetu, u Rimu, u Moskvi, u Carigradu, u Meki, Jerusalimu ili sam bog zna gde, samo ne onde gde se raa i umire. I svaka od njih smatra da su njeno dobro i njena korist uslovljena tetom i nazatkom svake od ostale tri vere, a da njihov napredak moe biti samo na njihovu tetu. I svaka od njih je od netrpeljivosti nainila najveu vrlinu i svaka oekije spasenje odnekud spolja, i svaka iz protivnog pravca.

Ivo Andri, Travnika hronika


UVOD

Mnogi naunici su predviali da e krajem 20 vijeka, pod naletom globalizacije, drutvo postati multinacionalno i multietniko, a da e pripadnost naciji/etniji i nacionalni/etniki identitet postati manje vaan. Ovaj optimizam se vremenom topio i pokazalo se da nacija/etnija i nacionalni/etniki identitet jo uvijek zauzimaju znaajno mjesto u drutvu. Nietchmannu (prema Putinja i Stref-Fenar, 1997) navodi da je 80% ratova, koji su se vodili osamdesetih godina 20. vijeka, bili sukobi izmeu etnikih grupa ili drava. Na prostoru bive Jugoslavije meuetniki sukobi, devedesetih godina, odnijeli su na hiljade ivota i pokazali svu pogubnost nacionalizma i etnocentrizma na ovim prostorima. Analizirajui prilike u SFR Jugoslaviji krajem osamdesetih i poetkom devedesetih godina iber (2002) istie da u situaciji raspada jednog ideologijsko-vrijednosnog sistema i sloene vienacionalne zajednice neposredno su dole do izraaja sve traume i sukobi iz prolosti, nefunkcionalnost ranijih institucionalnih i ideologijskih normi, kao i neprimjerena politika kultura zahtjevima novih drutvenih i politikih odnosa. Svojevrsna svjetovna religija uspostavljena u ranijem poretku kao niz neupitnih vrijednosti i osnova drutvenog konformizma, niz rituala, mitova, specifian politiki jezik, struktura autoriteta, sve ono to predstavlja kriterije pripadanja, identifikacije i lojalnosti, s propau ranijeg politikog sustava jednostavno je nestala ostavljajui prazninu normi, vrijednosti, kriterija dobra i zla. U situaciji vrijednosnog vakuuma, suoen s novim drutvenim odnosima, pojedinac se vraa vrim, jednoznanim uporitima, najee naciji i religiji. Problem identiteta u drutvenim naukama

O poblemu identiteta mnogo se raspravljalao u proteklih dvije stotine godina. Sa

industrijskom revolucijom, razvojem nauke i sredstava komunikacija ovjek je po prvi put mogao da bira ta eli da bude i gdje da pripada. Po prvi put mali ljudi poeli su da trae odgovore na pitanja: Ko sam ja? Gdje pripadam? Ko smo mi, a ko su drugi? Zato sam ovdje? Kasnije e se pokazati, da je za najvei broj ljudi problem identiteta postao teko rjeiv problem. I danas je teko dati odgovor na ova pitanja u drutvu koje se stalno mijenja. Filozofi su bili ti koji su prvi pokuali dati odgovor na ova pitanja, vie ili manje uspjeno. Za na rad nije od velike vanosti da se detaljno upoznajemo sa razmatranjima filozofa, ali bi bilo korisno naglasiti ta se u filozofiji podrazumjeva pod pojmom identiteta, a koji se u mnogome razlikuje od psiholokog vienja (Miri, 2001):

- Identitet u filozofiji upotrebljavaju u njenom izvornom znaenju kao istost. Iz toga proizilazi osnovno pitanje Da li sam ja isti, tj. da li sam ja-ja ? u razliitim situacijama.

- U filozofiji se pojam identiteta uvijek odnosi na na osobu, a ne na ego ili self. - Ljudi obino imaju osjeaj istosti, ali filozofi ne postavljaju pitanje kakve je

prirode taj osjeaj, niti na emu on poiva.


- U filozofiji pojam istosti logiki podrazumjeva i jednost. Identitet pojedinca

Mnoge psiholoke kole su se bavile identitetom i svaka je davala svoje ime ovom fenomenu kao i svoju definiciju. Nazivaju ga samosvjest, self, self-koncept, ja, ja-identitet, ja-funkcije, ego, identitet, sebstvo, samstvo, jastvo. Iza naziva koji opisuju ovaj fenomen najee stoji i iri teorijski koncept koji nastoji da ovaj fenomen to bolje objasni. Zbrka koja nastaje zbog korienja razliitih naziva i teorijskih koncepta esto zbunjuje i same psihologe. Jaspers (prema Hrnjici,1990) identitet naziva svijest o svom ja i predlae da se definie preko sledeih sadraja: aktivnosti svoga Ja, doivljavanja jedinstva svoga Ja, identiteta svoga Ja, svijesti o svojemu Ja u suprotnosti prema spoljanjem svijetu. Kre i Krafild (prema Hrnjici,1990) ovjekovo Ja definiu kao subjektivno doivljeni entitet, ukupnu svest o sebi jedne osobe, proces koji omoguuje integraciju opaanja, osjeanja i misli o vlastitoj linosti. Maslov (prema Golubovi, 1999) definie identitet kao rast prirodnih sposobnosti: da se shvati realnost, da se prepozna ja, drugi i priroda, osjeanje spontanosti i odvajanja, kao i autonomije i orginalnog miljenja i bogastva emocionalnosti i kreativnosti, mobilnosti vrednosnog sistema i vizije sebe u budunosti.

U kontekstu psihoanalitike teorije fenomen identiteta se vezuje za Ego kao komponentu linosti ija je jedna uloga da organizuje i integrie pojedine unutarpsihike procese i linost u cjelini. Ako to Ego ne uspije dolazi do rascjepa linosti. Erik Erikson identitet definie (prema Hrnjici, 1990) kao svjesno osjeanje zasnovano na dva tipa istovremenog opaanja: na neposrednom opaanju sopstvene samoistovetnosti i neprekidnosti u vremenu i na istovremenom opaanju injenica da i drugi opaaju nau istovetnost i neprekidnost. Ovaj autor podrazumjeva da osoba ima u ivotu vie uloga ili identiteta koje Ja sakuplja i integrie u jedan psihosocijalni identitet. Augusto Blazi (prema Miriu, 2001) je naao 12 odrednica Eriksonovog koncepta identitata:

1. Identitet je odgovor na pitanje ko sam ja, 2. Uopte, taj odgovor se sastoji iz postignua novog jedinstva meu elementima

neije prolosti i oekivanja od budunosti, 3. pri emu jedinstvo predstavlja izvor fundamentalnog osjeaja istosti i

kontinuiteta, 4. Do odgovora na pitanje o identitetu dolazi se putem realistinog ocjenjivanja sebe

i svoje prolosti, 5. Uzimanjem u obzir svoje kulture, naroito ideologije, kao i toga ta drutvo

oekuje od nas, 6. dok se u isto vrijeme kritiki preispituje valjanost i kulture i drutva, kao i

privremenost tuih percepcija i oekivanja, 7. Proces integrisanja i preispitivanja treba da se odvija oko nekih fundamentalnih

oblasti kao to su zanimanje, seksualnost, religija i politike ideje, 8. a treba da dovede do fleksibilne, a ipak trajne privrenosti u tim oblastima, 9. Tako da obezbjedi, gledano iz objektivne perspektive, integraciju jedinke u

drutvo, 10. da obezbjedi, subjektivno gledano, osjeaj bazine lojalnosti i povjerenja, 11. kao i, podsvjesno, osjeanje ukorjenjenosti i dobrobiti, samocijenjenja i

svrhovitosti.


12. Senzitivni period za razvoj identiteta jesu adolescentske godine.

Erikson smatra da se razvoj identiteta pojedinca zavrava oko osamnaeste godine i tada se moe govoriti o Ja kao stabilnoj unutranjoj strukturi koja ima mnoga obiljeja opte crte, ali sa osobenom unutranjom strukturom. Psiholozi se slau da je stvaranje i kreiranje identiteta razvojni proces. Olport smatra da se samosvijest razvija u prvih pet ili est godina ivota. Prvo se formira osjeanje tjelesnog sebe, potom osjeanje trajnog identiteta i na kraju samocjenjenje i ponos. Ako pogledamo Eriksonovu definiciju identiteta vieemo da on govori o postojanju vie uloga koje osoba mora odigrati tokom ivota. U socijalnoj psihologiji (Rot,1994) uloga se definie kao ponaanje koje se oekuje od pojedinca koji se nalaze na odreenim poloajima u drutvu. Antropolozi i psiholozi su veoma rano primjetili da odreeni poloaj pojedinca u drutvu podrazumjeva i odreene aktivnosti koje su neophodne za obavljanje odreenih zadataka. Linton (prema Rotu, 1994) navodi pet univerzalnih (za najvei broj dutava) poloaja koji reguliu ponaanje pojedinca, to su: pol i starost, profesija, drutveni presti i hijerarhija, porodina i plemenska pripadnost i pripadnost grupama iji lanovi imaju nekakav zajedniki ineteres.

U zavisnosti od toga koje pozicije pojedinac zauzima u drutvu, zavisi i njegovo ponaanje. esto se deava da pojedinac u odreenom periodu ne moe da uskladi vie uloga, ali je mnogo ei nesklad unutar jedne uloge. Ovaj nesklad se manifestuje kao neprimjereno ponaanje pojedinca u odnosu na funkciju na kojoj se nalazi ili u odnosu na oekivanja okoline vezana za njegovo ponaanje. Ovaj nesklad Erikson naziva krizom identiteta.

Kolektivni identitet

Posmatrati ovjeka izolovanim od socijalne sredine u kojoj se razvija i formira, nemogue je. Porodica, kola, prijatelji u velikoj mjeri utiu na linost pojedinca. Dodamo li tome i uticaj kulturnog nasljea (jezik, obiaji, drutvene norme i vrijednosti, ideologija i dr.) jasno je da ovjek odrasta u jednom kompleksnom okruenju u kome mnogi faktori deluju na pojedinca. O uticajima socijalne sredine na formiranje linosti mnogo je pisao From. On uvodi pojam socijalnog karaktera i definie ga (prema Rotu,1994) kao jezgro karakterne strukture koje je zajedniko za veinu lanova iste kulture i u suprotnosti je sa individualnim karakterom po kome se ljudi koji pripadaju istoj strukturi meusobno razlikuju jedan od drugoga. From tvrdi da drutvo nastoji da stvori pojedinca onakvog kakav je potreban drutvu da bi ono adekvatno funkcionisalo. Ako prihvatimo Fromovu tezu o socijalnom karakteru kao tanu, moemo oekivati da e se razlikovati i pojedinci koji dolaze iz razliitih zajednica koje se meusobno razlikuju po drutvenom ureenju, ekonomiji, religiji.

Sociolog Antthony Smith govori o tri komponente koje konstruiu kolektivni identitet (prema Golubovi, 1999), to su: kontinuitet iskustva generacije date populacije, zajedniko sjeanje na specifine dogaaje koji su inili prelomne take kolektivne istorije i osjeanje zajednike sudbine. Smith istie da zajedniko iskustvo i zajedniko sjeanje daje novim generacijama osjeaj kontinuiteta, kroz postojanje zajednike


sudbine svih lanova zajednice, to svakako utie na formiranje kolektivnog identiteta. Ovakav oblik povezanosti karakteristian je za etniki identitet. Za Olporta (prema Lazaroskom,1990) koncept nacionalnog karaktera implicira da pripadnost naciji uprkos etnikim, rasnim, religioznim i individualnim razlikama ini da pripadnici jedne nacije s obzirom na odreene osnovne obrazce, vjerovanja i ponaanja vie lie jedni na druge nego to lie na pripadnike drugih nacija.

Kao vrste kolektivnog identiteta moemo razlikovati: grupni identitet, klasni identitet, etniki i nacionalni identitet, kulturni identitet i profesionalni identitet.Mnogi autori govore i o socijalnom identitetu, ali ga razliito definiu, to dovodi do zabune. Dawid Snow (prema Kecmanovicu, 2004) o socijalnom identitetu govori kao o neemu to je od sutinskog znaaja za socijalnu interakciju utoliko to nas orjentie u odnosima prema drugima i to je povezano sa profesionalnim i socijalnim ulogama. U ovom istraivanju neemo praviti razliku izme socijalnog i kolektivnog identiteta. Kolektivni identitet predstavlja osjeenje zajednitva (mitstva), to je njegova bitna karakteristika. i to osjeanje je utemeljeno na stvarnim ili zamiljenim karakteristikama ili iskustvima onih koji ine kolektiv.

Vezu izmeu kulture (u njenom najirem znaenju) i linosti pojedini antropolozi, sociolozi i psiholozi nastojali su da dokau preko nacionalnih karakteristika pojedinih naroda. U toku svog rada naunici su nailazili na niz problema na koje nisu mogli dati valjane odgovore. Naveemo neke od tih problema:

1. Neprecizno i iroko definisan pojam nacionalne karakteristike, 2. Uticaj predrasuda i stereotipa na opaanje karakteristika pojedinih naroda, 3. Uticaj ideologije na opaanje pojedinih naroda, 4. Aktualna situacija u svijetu.

Metodoloke zamjerke ovakvim vrstama istraivanja su: 1. Nerazraene teorijske osnove, 2. Nepostojanje pouzdanih tehnika istraivanja i 3. Neopravdana generalizacija.

Imajui u vidu da socijalna sredina u velikoj mjeri utie na formiranje pojedinca, i

uz sve ograde koje su gore navedene, nastojanja da se opiu osobine jednog naroda su sasvim legitimna. Poznata su istraivanja Jovana Cvijia (prema Jovanoviu,1992) i Dvornikovia (1939) o psihikim karakteristikama junoslovenskih naroda raena u prvoj polovini 20. vijeka. U Cvijievim istraivanjima se ne govori o nacionalnom karakteru, nego o etiri psihika tipa (dinarski, centralni, panonski i istonobalkanski) i njihovim varijetetima povezanim sa odraenim regijama. Da bi smo to bolje shvatili prilike u drutvu, neposredno prije rata i u toku njega, interesantno je analizirati kako su Bonjaci, Srbi i Hrvati vidjeli sebe i druge u poslednjih petnaestak godina. (Kecmanovi, 2005, Vukadinovi, 2002, Mari, 1998). U psiholokoj i sociolokoj literaturi iz perioda SFRJ mnogo se govori o klasnoj pripadnosti tj. identitetu, a malo o pripadnosti pojedinom etnicitetu tj. etnikom identitetu. To nam pokazuje kako ni nauna istraivanja nisu imuna na drutveni kontekst u kome se odvijaju i da to treba imati u vidu i toga se uvati u smislu nepristrasnosti ili bar osvijestiti djelovanje toga i u skladu sa tim interpretirati nalaze tih istraivanja.


Razlika izmeu etnikog i nacionalnog identiteta; etnika grupa i etniki identitet

Prije nego to ponemo da govorimo o etnikom identitetu, treba napraviti jasnu

razliku izmeu pojmova etnije i nacije. Definisati etniku grupu u odnosu na naciju prilino je teko, ali je naophodno zbog lakeg snalaenja kada se govori o etnikom i nacionalnom identitetu mladih u Bosni i Hercegovini. Pod etnikom grupom podrazumjevamo ljude sa zajednikom kulturnom tradicijom (u najirem smislu) i osjenjem zajednitva i bliskosti koja se identifikuje sa svojom grupom, i koja postoji kao subgrupa u veem drutvu. Prema ovoj definiciji Bonjaci, Hrvati i Srbi u Bosni i Hercegovini su etnike grupe. U odnosu na etniju nacija je iri pojam i povezuje se sa odreenom dravom. Poto dananje drave nisu sastavljene od pripadnika jedne etnike grupe (ve su vie ili manje vieetnike) tako se i nacija moe sastojati od vie etnikih grupa (Amerikanci, vajcarci). U naem sluaju to znai da bi u Bosna i Hercegovini mogla postojati bosanskohercegovaka nacija. Naunici koji prouavaju naciju opisuju je na razliite naine: jedni politikim atributima (zajednica koja eli da opstane), drugi objektivnim parametrima (jezik, religija, porjeklo), a trei subjektivnim osobinama (mitovi, arhetipovi, osjeanje). U istraivanjima u SFRJ termin nacionalno je gotovo iskljuivo koriten kada se govorilo o grupama ljudi razliitog etnikog porijekla, i to moramo imati u vidu kada budemo itali rezultate ranijih istraivanja.

Pojam etnicitet (etnija, etnika grupa) vue korjene iz grkog izraza ethnos koji je upuivao na varvarske narode ili na grke narode, koji nisu bili organizovani po modelu grad-drava. Latinski izraz ethnicus u crkvenoj tradiciji 14. vijeka oznaavao je pagane nasuprot hriana. Kao to vidimo funkcija ovih pojmova je da oznai grupe ljudi koje su drugaiji (u negativnom kontekstu) u odnosu na referentnu grupu. U drutvenim naukama, prvanstveno u sociologiji i antropologiji, pojam etnicitet se pojavio etrdesetih godina 20. vijeka u engleskom govornom podruju. U francuskim akademskim krugovima znaajnije se javlja tek poetkom osamdesetih godina prolog vijeka. U naunim krugovima SFRJ vie se govorilo o klasnoj pripadnosti i klasnom identitetu nego o etnikoj ili nacionalnoj pripadnosti. Rudi Supek je 1961 godine ispitivao razliite aspekte zajednikog ivota i rada omladine svih naroda i narodnosti, i doao do zakljuka da naa omladina osjea jak otpor prema isticanju nacionalnih razlika i da se u svojim najnaprednijim dijelovima, nalazi u fazi prevladavanja tih razlika ( uri, 1980).

Kada se pokua definisati etnika grupa moe se to uiniti preko objektivnih i subjektivnih karakteristika. Urlich Beck (prema Vrcanu, 1999) tvrdi da etninost nije nikakva izvorna varijabla drutvene diferencijacije: ona je jedan posve politiko-birokratski konstrukt. Eric Hobsbawm (prema Vrcanu, 1999) pod etnikom grupom smatra svaku grupu koja se sama kao cjelina razlikuje od drugih grupa, koje ive i djeluju na datom teritoriju, koja ima zajedniko ime s pretpostavljenim karakteristikama koji je razlikuju od drugih s takoe realnim ili pretpostavljenim karakteristikama koje su zajednike svim njenim lanovima.... Ovakvom definicijom Hobsbawm nastoji da ukloni problem definicije etnike grupe i da prikae da su u njenoj osnovi interes i politiki motivi. iber (1998) psiholoki aspekt nacije/etnije definie kao osjeaj


pripadnosti, zajednitva, te kao sistem stavova prema vlastitoj nacionalnoj/etnikoj grupi. Nacionalni osjeaj je osjeaj pripadnosti koji se oblikuje unutar jedne odreene drutvene grupe. Pojedinac preuzima kulturu, oblike ponaanja i vrednovanja, te se osjea kao jedan od pripadnika grupe. Ipak, osim toga to je nacionalni osjeaj subjektivna kategorija, on u velikoj mjeri ovisi o ponaanju drugih prema nama te o njihovom vrednovanju nae nacionalne identifikacije.

Antthony Smith (1998) etniku grupu definie preko est glavnih atributa: kolektivnog vlastitog imena, mita o zajednikom porjeklu, zajednikih istorijskih sjeanja, jednog ili vie diferencirajuih elemenata zajednike kulture, povezanosti s odreenom domovinom i osjeanjem solidarnosti kod znaajnih djelova populacije. Jasno nam je da najvei broj atributa kojima Smith definie etniku grupu ima kulturnu, istorijsku ali i subjektivnu komponentu. On istie da je jedan od najznaajnihih faktora za formiranje etnike grupe upravo mit o zajednikom porjeklu koji se vie bazira na uvjerenju nego na injenicama. Sa ovim se slae i Horovic (prema Smith,1998) koji tvrdi da pripadnici etnike grupe smatraju da je etnija sastavljena od uzajamno povezanih porodica i da oni tvore jednu veliku porodicu.

Burgess (prema Putinja i Stref-Fenar, 1997) etnicitet definie prema sledeim kriterijumima: pripadnitvo grupi, etniki identitet, svijest o grupnom pripadanju i/ili razliitosti, afektivna privrenost vezama zasnovanim na zajednikoj i tobonjoj prolosti, te na zajednikim ciljevima ili interesima i crte uobliene ili diferencirane markerima (tradicija. amblemi, kultura, teritorija, biologija). Benedikt (prema Miloevi orevi, 2003) kao sutinsko obiljeje identiteta vidi jezik. Jezici su ukorjenjeni dublje od bilo eka drugog u dananjem drutvu. Pri tome ovaj autor naglaava da je za etniki identitet vaniji lokalni dijalekat i nain govora mnogo vie od nacionalnog govora. Priroda nacionalnog identiteta-socioloki pristup

Iako je literatura o etnicitetu svakim danom sve vea, jo uvijek se nije pojavila teorija koja bi uspjela da objedini sve empirijske nalaze do kojih su doli sociolozi, antropolozi i psiholozi. Sada emo prikazati neke socioloke teorije o etnikom identitetu:

1. Premordijalna teorija 2. Sociobioloka teorija 3. Instrumentalistika teorija 4. Konstruktivistike teorije 5. Situacionistike teorije i 6. Teorije koje naglaavaju funkcionalnost etnikog identiteta

Primordijalna teorija

Iako je ova teorija odavno naputena, bitno je spomenuti je zbog toga to se ovo uenje esto implicitno provlai u nacionalistikoj retorici. Prema ovoj teoriji ovjek se raa s konstitutivnim elementima svog etnikog identiteta ili ih stie odmah po roenju. Ti elementi su fizike karakteristike, prezime, plemenska ili vjerska pripadnost, i oni


pojedinca povezuju sa precima. Primordijalisti smatraju da iz ove bioloke ukorjenjenosti proizilazi a priori privrenost etnikoj grupi, to se najee opisuje kao mentalitet, senzibilnost. Etniki identitet nije neto to pojedinac moe da bira. To je bazni grupni identitet, koji prenosi emocije, instikte, uspomene kolektiva na lanove grupe. Otuda ne smije da nas iznenadi kada se o etnikoj grupi govori kao o kui, ognjitu koje pojedincu prua sigurnost, osjeanje pripadanja i utoite.

Kao to smo prije naglasili ova teorija je od strane naunika odavno naputena, i zamjera joj se to primordijalisti namjerno zanemaruju ekonomsko i drutveno okruenje u kojima se formira i ispoljava etniki identitet. Druga kritika se odnosi na sam pojam etnikog identiteta, u ijoj su osnovi afekti i emocije, i to je neto to je to je neizrecivo i mistino, a samim tim i teko za analizu i prouavanje. Primordijalisti teko da mogu da odgovore na sljedea pitanja:

1. ta je sa ljudima koji imaju vie etnikih identiteta (djeca iz mjeovitih brakova)? 2. ta je sa ljudima kojima etniki identitet nije primaran identitet? 3. Kako objasniti da nacionalni identitet, nekih pojedinca, varira tokom ivota i

esto varira u zavisnosti od drutvenog konteksta? 4. Kako objasniti mijenjanje etnikog identiteta u toku ivota?

Sociobioloka teorija- Etnika grupa kao proirenje srodstva

Ovo uenje se moe posmatrati kao nova varijanta klasinih primordijalistikih teorija. Glavni predstavnik ovog uenja je Pierue Van den Bergheu (prema Smitu,1998) sa svojom knjigom The etnich phenomenon. U korjenu ove teorije je bioloka teorema o altruizmu, to se moe posmatrati i kao genetski egoizam. Ljudska bia, kao i ivotinje, su genetiki programirana za maksimiranje svojih izgleda na uspjeh u reprodukciji, ali se to ne odnosi samo na reprodukciju gena pojedinca, nego i na gene njegove rodbine. Iz toga proizilazi da se etnika grupa doivljava kao proirena porodica i da je njezin cilj da opstane i proiri se. Za ovu teoriju, nepotizam je neto to je prirodno i u funkciji uspjeha grupe. Sociobiolozi smatraju da su etnika osjeanja, i oblici ponaanja koji iz njih proizilaze, genetiki programirana.

Etnika pripadnost se vidi kao univerzalna injenica ljudskog ponaanja. Samo uestvovanje u drutvenom ivotu grupe je bitno i ima za cilj opstanak grupe i njenu reprodukciju.

Instrumentalistika teorija U osnovi ove teorijske postavke je shvatanje da je etniki identitet promjenjiv,

fluidan i vezan za posebne okolnosti. U zavisnosti od situacije ljudi vie ili manje naglaavaju svoju etniku pripadnost (i kvalitet i itenzitet). Etnike grupe su interesne, vjetaki odravane i postoje iskljuivo iz praktinih razloga. Ova teorijska postavka ne iskljuuje iracionalne i emotivne komponente etnikog identiteta. To se najbolje moe vidjeti na primjeru meuetnikih sukoba, kada dolazi do preplitanja interesnih i emotivnh komponenti. Unutar ove teorijske postavke izdvaja se nekoliko teorija koje se razlikuju po tome na koje spoljanje faktore stavljaju akcenat. Dva su osnovna nedostatka ove grupe teorija. Kao prvo, etniki identitet je postavljen izvan pojedinca, a ipak ponekad predstavlja sutinsku karakteristiku pojedinca. I drugo, etniki identitet esto moe da


predstavlja jak mobilizatorski faktor, i to se teko da objasniti ako se prihvati samo njegova instrumentalna funkcija. Konstruktivistike teorije

Ovo teorija polazi od toga da se etniki identitet gradi tokom cijelog ivota i da je stvar izbora svakog ovjeka ponaosob, ali je ponekad predstavljen dubokim neizrecivim i nepromjenjivim vezama (Cornell i Hartman prema Miloevi orevi, 2003). Etniki identitet ima dvije bitne karakteristike obuhvatnost i dodjeljivanje. U zavisnosti od toga u kojoj mjeri etniki identitet utie/odreuje ivot pojedinca govori se o jakoj ili slaboj obuhvatnosti pojedinca. Osoba, esto ne svojom voljom, biva opaena kao pripadnik odreene etnike grupe i tada govorimo o drugoj dimenziji etnikog identiteta dodjeljivosti. Etniki identitet se formira kroz interakciju okoline i pojedinca, a njegov intenzitet varira od ovjeka do ovjeka.

Situacionistike teorije Ovaj skup teorija u prvi plan istie uticaj drutva na formiranje etnikog

identiteta. Pojedine drutvene okolnosti podstiu razvoj etnikog identiteta. Siromatvo, politika nestabilnost i ekonomsko siromatvo u velikoj mjeri utiu na formiranje etnikog identiteta. Na naim prostorima, u proteklih petnaestak godina, jaanje etnikog identiteta prelazilo je u nacionalizam i ovinizam upravo zbog delovanja pomenutih faktora.

Teorije koje naglaavaju funkcionalnost etnikog identiteta Horovitz (prema Milosevi orevi, 2003) etniki identitet pokuava da objasni

ovjekovom potrebom za bliskou i emocionalnom podrkom. On etniku grupu i vidi kao nadporodicu tj. vie porodica koje su fiktivno povezane. S jedne strane pojedinac eli da pripada grupi, a s druge strane i da se razlikuje od drugih.

Funkcije etnikog identiteta su: - Politika funkcija: postavljanje granice meu grupama, ukazuju na zajednike

interese i ponitavanja individualnih razlika, omoguava kontrolu. - Jaa self individue: u sluajevima nedovoljno jakih drugih identiteta pojedinca i

neostvarenog razvoja (Hrnjica, 1996) - Zadovoljava bazinu ljudsku potrebu da se pripada grupi.

Ove teorije jaku vezanost za sopstvenu etniku grupu opaaju kao neto to je rigidno, negativno, kao posledicu uproene i netane percepcije i konformizma (Vasovi, prema Miloevi, orevi, 2003). Poricanje ostalih identiteta zarad etnike pripadnosti loe utie i na pojedinca. Kao to vidimo sve gore navedene teorije nalaze se izmeu dvije krajnosti primordijalistike (uroeni etniki identitet) i instrumentalistike (promjenjiv i fluidan identitet).

Antropolog Bart (prema Miloevi, orevi, 2003) naglaava da je za razvoj identiteta veoma vano kako drugi ljudi opaaju osobu. Stvaranje etnikog identiteta nikako ne nastaje u izolaciji niti je nepromjenjivo u vremenu. Interakcija etnikih grupa


ne dovodi do asimilacije, ve do jo otrijeg razvijanja etnikog identiteta. Veoma esto se etnika grupa definie navoenjem razlika po kojima se ta grupa razlikuje od neke druge grupe. Pripadanje grupi podrazumjeva identifikaciju sa tom grupom, ali i opanje te grupe kao razliite u odnosu na druge grupe.

Psiholoke teorije etnikog identiteta

Kao to smo ranije naglasili pojam etnikog identiteta u okviru psiholoke

literature predstavlja relativno neistraeno podruje, kako u nas, tako i u svijetu. Sama injenica da ne postoji opteprihvaena definicija etnikog identiteta, te da se pojedina istraivanja koja i jesu sprovedena temelje na razliitim polaznim definicijama ovog pojma, ukazuje na to da se jedno kljuno podruje socijalne psihologije tek poinje razvijati. U jednom broju radova, etniki identitet se uglavnom definie kao etnika komponenta socijalnog identiteta, onako kako ga definie Tajfel (prema Turjaanin 2004): dio linog self-koncepta koji proizilazi iz znanja o sopstvenoj pripadnosti odreenoj drutvenoj grupi (ili grupama) zajedno sa vrijednostima i emocionalnim znaenjem vezanim za to grupno lanstvo. Pored ove grupe radova koja naglaava osjeanja identifikacije, zajednikih stavova i osjeanja, druga vrsta definicija naglaava kulturoloke aspekte etnikog identiteta: npr. jezik, ponaanje, vrijednosti i znanja o zajednikoj etnikoj istoriji.

Veina navedenih radova objanjava dobijene rezultate na osnovu tri teorijska polazita (prema Turjaanin, 2004): a) teorije socijalnog identiteta, b) teorije akulturacije, i c) razvojne teorije formiranja identiteta. Teorija socijalnog identiteta

Tajfel i Turner su tvorci ove teorije i oni smatraju da identitet svakog ovjeka podrazumjeva postojanje socijalnog identiteta koji proizlazi iz pripadnosti pojedinca razliitim grupama. Samo lanstvo u grupi dovodi do razvijanja osjeaja pripadnosti to doprinosi pozitivnom samopoimanju. Primarna motivacija pojedinca, kao lana grupe, je razvijanje pozitivnog socijalnog identiteta, jer takav identitet doprinosi njegovom psihikom zdravlju, osjeaju sigurnosti, vlastite vrijednosti, samopotovanju, osjeaju pripadanja drutvu. Da bi se to ostvarilo, grupa se nastoji pozitivno vrednovati. No kada pripadnost odreenoj grupi ne donosi navedene dobrobiti, nego razvija suprotne efekte (smanjenje samopouzdanja, gubitak osjeaja vlastite vrijednosti) govorimo o negativnom socijalnom identitetu. To se esto javlja kada neka manjinska grupa doe u interakciju sa nekom venskom grupom, i tada se esto kod pripadnika manjinske grupe razvija nisko samopotovanje jer pojedinac moe sebe da opaa kao pripadnika inferiorne grupe. Ovo stanje se moe razrjeiti na dva naina:

- Prvi nain je odbacivanje trenutnog socijalnog identiteta i prijelaz u dominantnu grupu, ali to moe izazvati negativne psiholoke posljedice. To je nemogue uiniti ako su granice grupe vrste (npr. rasa, vjeroispovjest).

- Drugi nain razrjeenja negativnog socijalnog identiteta je zadravanje postojeeg identiteta i razvijanje mehanizama obrane svoje grupe. To se ostvaruje razvojem ponosa unutar grupe, uporeujui neku jaku osobinu svoje grupe sa


osobinam grupe koja nije dominantna. Osim toga, da bi se stekao pozitivan socijalni identitet mogue je reinterpretirati nepovoljne karakteristike na taj nain da se insistira na onim dimenzijama na kojima bi poreenja bila povoljna, a ignoriu dimenzije na kojima su poreenja nepovoljna.

Ako se pojedinac nae pod uticajem dvije razliite kulture postoji mogunost

identifikacije s obje kulture. Takva situacija moe nepovoljno uticati na formiranje identiteta usljed konflikta vrijednosti, stavova i normi kod onih etnikih grupa koje su bitno razliite. Pozitivan uticaj dvaju razliitih kultura postoji kada su kulture slinih vrijednosti, stavova i normi, a to doprinosi svijesti o raznolikosti. Teorija akulturacije

Pod akulturacijom podrazumjevamo promjenu stavova, vrijednosti i ponaanja kod pojedinaca koji pripadaju dvjema ili vie razliitih kultura uslijed njihove interakcije te dugog i neposrednog dodira. Promjene koje se deavaju usljed takvih kontakata su uticajnije na nivou grupe nego na razini pojedinca. Kada govore o etnikom identitetu, psiholozi koriste ovaj model da opiu kako se razvija etniki identitet manjinskih grupa na nekom podruju, pri emu je fokus na injenici da te manjinske grupe pripadaju kulturama koje su razliite od veinske. Prouava se to se deava u kontaktu pripadnika tih kultura s dominantnom, npr. zapadnjakom kulturom.

Kada se analiziraju promjene do kojih dolazi usljed dueg kontakta pripadnika razliitih etnikih grupa s dominantnom kulturom, polazi se od dva razliita teorijska modela. Linearnog/bipolarnog modela, koji pretpostavlja da su etniki identitet i akulturacija meusobno iskljuivi, to znai da jaim ukljuivanjem u iru zajednicu slabi etniki identitet i obrnuto, i Dvodimenzionalnog modela koji pretpostavlja da pojedinac moe biti nezavisno vezan za vlastitu, manjinsku i za dominantnu kulturu.

Prema stepenu identifikacije s manjinskom i dominantnom grupom razlikujemo etiri tipa orijentacije (Phinney, 1990) :

- Bikulturalizam; Snana identifikacija s obje kulture. Ova orijentacija se odnosi na osobe koje prihvaaju svoje porijeklo i njeguju tu vezu te istovremeno u istoj mjeri prihvaaju i cijene dominantnu kulturu u kojoj ive.

- Asimilacija; Snana identifikacija s dominantnom, a slaba s vlastitom kulturom. - Separacija; Snana identifikacija s vlastitom, a slaba s dominantnom kulturom. - Marginalizacija; Slaba identifikacija s bilo kojom kulturom.

Razvojne teorije

U okviru razvojnih teorija etniki identitet predstavlja dinamian koncept koji je promjenjiv u vremenu i kontekstu. U osnovi ovog uenja nalazi se Eriksonova teorija formiranja ego identiteta u kojoj ostvareni identitet predstavlja rezultat dugotrajnog eksperimentisanja i istraivanja. Phinney (1990) ovaj koncept preuzima i koristi kada opisuje razvoja etnikog identiteta, pri emu navodi tri faze njegova razvoja:

Faza difuznog identiteta: U ovoj fazi se nalaze adolescenti i sve osobe koje nisu nikad istraivale etniki identitet. Kod pripadnika etnikih manjina u ovoj fazi javlja se


preferencija dominantne kulture. Pojedincima iz manjinskih grupa mnogo je vanije da se pozicioniraju u drutvu, nego preispitivanje etnikog identiteta. Pojedinac nema vremena ili ne eli da se bavi ovim pitanjem. Takoer postoji mogunost da roditelji preuzmu veinski identitet pa pojedinac jednostavno preuzme stavove roditelja, bez vlastitog istraivanja.

Faza istraivanja: Manifestuje se kroz ukljuivanjepojedinca u ivot vlastite etnike grupe, a svijest o pripadnosti vlastitoj grupi raste kroz razliite aktivnosti: uestvovanje u kulturnim dogaanjima, kolovanje, itanje, informisanje i dr.

Internalizacija identiteta; Rezultat je istraivake aktivnosti pojedinca, a znai razumijevanje i vrednovanje vlastite etninosti. Znaenje internaliziranog identiteta je razliito kod svakog pojedinca i grupe jer postoje razliita individualna i kolektivna iskustva. Internalizirani etniki identitet ne znai nuno visok stepen etnike ukljuenosti, jer pojedinac moe biti svjestan etnike pripadnosti, a ne upranjavati obiaje. Moramo imati u vidu da je ovo proces i da moe ponovo doi do preispitivanja identiteta i njegovog znaenja.

Nikako ne smijemo zaboraviti da u korjenu etnikog identiteta nisu samo racionalni elementi, ve da je to praeno jakim emocijama. Mitovi, osjeanje zajednike pripadnosti, isticanje kolektivne sudbine, zasieni su afektima to etnikoj pripadnosti i etnikom identitetu daje veliku pokretaku mo.

Komponente etnikog identiteta

Phinney (1990) istie etiri komponente etnikog identiteta, i to: Komponenta samoidentifikacije; pojedinac sebe opaa kao lana odreene

nacionalne grupe. Samoidentifikacija moe biti odreena porijeklom, ali je mogua i kao iskaz vlastitiog opredjeljenja.

Osjeaj pripadnosti odreenoj grupi; Taj osjeaj moe po intenzitetu varirati od vrlo snanog osjeaja pripadnosti, gdje je jaka emocionalna vezanost, pa do osjeaja samo formalne pripadnosti grupi, pri emu postoji odsustvo emocionalne vezanosti.

Pozitivan ili negativan stav prema lanstvu u grupi; Biti lan neke grupe ne znai nuno i imati pozitivan stav prema toj grupi. Pozitivni stavovi se manifestuju kroz ponos, zadovoljstvo pripadnou grupi, prihvaanje vlastite grupe. Izraavanje negativnih stavova ukazuje na odbijanje i poricanje vlastitog nacionalnog identiteta, a manifestuje se i kao elja za prelazak u drugu etniku grupu.

Ukljuenost u rad etnike grupe; odnosi se na uestvovanje u njegovanju vlastite nacionalne tradicije i kulture. Ukljuenost se najbolje manifestuje kroz: upotrebu jezika, nain sklapanja prijateljskih i intimnih veza, uestvovanje u formiranju nacionalnih institucija (zaviajni klubovi, drutva) i dr. Etniki identitet i etnocentrizam

Iako se nae istraivanje ne bavi neposredno etnocentrizmom, moramo ga spomenuti zbog toga to on predstavlja ekstreman oblik etnike i inacionalne vezanosti. Etnika vezanost se moe sagledati kao kontinuum na ijem se jednom kraju nalazi


anacionalnost i kosmopolitizam, a na drugom kraju nacionalizam, etnocentrizam i ovinizam. Osim toga sve ono to se deavalao na Balkanu, u proteklih petnaestak godina, pokazalo je svu pogubnost ovakvih stavova koji su u jednom trenutku postali vodea ideologija kod skoro svih naroda.

Voleman (prema uriu,1995) etnocentrizam definie kao tendencija da se neka grupa, obino nacionalna ili etnika, smatra superiornijom od ostalih grupa, koristei, pri tome, svoju grupu ili grupe, kao referentni okvir prema kojem se ostale grupe ocjenjuju,to je sindrom linosti koji se karakterie percepcijom drutvene stvarnosti, sastavljen od in-grupa i njima neprijateljskih out-grupa, stereotipnog opaanja ljudi kao pozitivnih ili negativnih, u zavisnosti od njihove pripadnosti in ili out-grupi, to su autoritarni i ka moi orjentisani drutveni odnosi. U knjizi Autoritarna linost (Adorno et al, 1950) i saradnici etnocentrizam vide kao sindrom stavova koji su povezani sa politikim i ekonomskim konzervatizmom kao i sa antisemitizmom. Etnocentrizam, konzervativizam i antisemitizam su meusobno povezani i ine antidemokratsku orjenataciju, u ijoj je osnovi autoritarna struktura linosti. Gickov (prema uriu, 1995) etnocentrizam definie kao mehanizam koji djeluje da pojaa negativnost stavova prema spoljnim grupama. Etnocentrizam je tendencija grupe da upotrebljava norme svoje grupe u procjenjivanju ponaanja drugih grupa.

Kao to vidimo u osnovi svih navedenih definicija etnocentrizma karakteristino je pripisivanje pozitivnih osobina i kvaliteta grupi kojoj pripadamo, u odnosu na druge grupe. Odatle proizilazi da je vlastita etnika grupa superiornija u odnosu na druge narode. vlastita grupa je reper (standard), i u odnosu na nju, pojedinac procjenjuje i vrednuje pripadnike drugih etnikih grupa. Etnocentrizam je povezan tj. uslovljen specifinom strukturom liosti autoritarnom, ali i uticajem socijalnih inilaca. Istraivanja o etnikom identitetu

Ranije smo ukazali na problem definisanja i odreivanja pojma etnikog

identiteta. Takoe je vaoma teko operacionalizovati sam fenomen kroz istraivanja. Razliiti autori su na razliite naine pokuali da izmjere etniki identitet sa vie ili manje uspjeha. Sada emo prikazati razliite vrste istraivanja koje imaju veze sa svim to se odnosi na etniki identitet i etniku pripadnost. Etnika distanca

Pored nekih ranijih istraivanja etnikih distanci, za nas je sada znaajno da spomenemo istraivanje u kojem je ispitivan stepen etnike distance 790 srednjokolaca iz Beograda i Kragujevca prema Slovencima, Hrvatima, Makedoncima, Nijemcima, Bugarima, Rusima, Amerikancima, Englezima, Austrijancima i crncima (Rot i Havelka, 1973). Rezultati su pokazali da nema ni jednog naroda za koji se ne prihvata najmanje tri odnosa. Prosjek prihvatanja jugoslovenskih naroda je 5.61, a ostalih 4.68, to je vrlo visoko jer je maksimalni rezultat 7. Najmanji je bio stepen prihvatanja Bugara i Nijemaca. Ispitanici iz Kragujevca su pokazivali neto veu distancu prema Nijemcima, Bugarima, Amerikancima i Englezima, dok znaajnih polnih razlika nije bilo.


Istraivanje Pantia iz 1966 (1967) raeno na prostoru itave SFRJ na uzorku 2600 ispitanika starijih od 18 godina, imalo je, izmeu ostalog, za predmet i mjerenje distance prema osam nacionalnih grupa: Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci, Muslimani, Albanci, Maari. Istraivanje je pokazalo, raunajui ukupan procenat distance (bez distance prema sopstvenom narodu), sljedee brojke: ispitanika bez distance ima 71% u Vojvodini, 70.3% u Hrvatskoj, 63.9% u Bosni i Hercegovini, 59.6% u Crnoj Gori, 56.2% u uoj Srbiji, 51.7% na Kosovu, 42.2% u Sloveniji, 41.7% u Makedoniji. Ispitanika sa jakom distancom ima najmanje u Vojvodini 4.4%, pa u BiH 6%, Makedoniji 8.5%, Hrvatskoj 11.1%, uoj Srbiji 11.4%, Crnoj Gori 12.9%, na Kosovu 17.2%, Sloveniji 39.9%.

Istraivanje uria (1980) obavljeno u Vojvodini na uzorku uenika srpske i maarske nacionalnosti osmog razreda osnovne kole pokazuje da srpski ispitanici najvei broj socijalnih odnosa prihvataju sa Crnogorcima, podjednak broj odnosa prihvataju sa Hrvatima, Rusinima i Slovacima, Maarima, i najmanje sa Rumunima. Maarski ispitanici prihvataju najvie odnosa sa Srbima, pa Hrvatima, Slovacima, Crnogorcima, a najmanje sa Rusinima i Rumunima.

Jedno od posljednjih istraivanja koje se bavilo i problemom etnikih distanci na itavom prostoru SFRJ izvedeno je 1989 (Baevi, 1990). Autor navodi da najveu distancu pokazuju Albanci (72%), iza njih slijede Makedonci (65%), a zatim Srbi i Crnogorci (po 53%), Slovenci (49%), Hrvati (39%), Muslimani (25%) i Jugosloveni (23%). Takoe, nalazi su pokazali da je Vojvodina podruje sa najmanje rairenom distancom, i da se rijetko javlja u jaem intenzitetu. Srbi u BiH, Vojvodini i Hrvatskoj su pokazivali manje distance nego Srbi iz ue Srbije, to se ini kao logino, poto su navikli da ive u vienacionalnoj sredini. Ipak, paradoksalno je, da su neposredno nakon tih analiza, upravo u Hrvatskoj i BiH izbili sukobi, odnosno graanski ratovi na nacionalnoj osnovi.

Ispitujui optu distanciranost na uzorku od 4232 odraslih ispitanika sa podruja itave SFRJ 1990 godine, Panti nalazi (u Baevi i sar.,1991), da su grupe koje pokazuju najmanju distanciranost Jugosloveni iz BiH (56%), Muslimani iz BiH (51%), Srbi iz BiH (47%), a onda slijede ostale nacionalne grupe. Dakle, i u ovom istraivanju opet se pokazala paradoksalna injenica o najveoj otvorenosti etnikih grupa u BiH, a koja je kasnije eksplodirala u najkrvavije sukobe na prostorima bive SFRJ. Luieva (1997) se bavila ispitivanjem etnikih distanci i nacionalnih stereotipija Srba u Istonom Sarajevu. Istraivanje je sprovedeno u novembru 1996. godine i dalo je veoma interesantne rezultate. Pokazalo se da se Srbi iz Istonog Sarajeva najvie distanciraju od Bonjaka i Hrvata, a manje od Amerikanaca i Rusa, a najmanje od Srba iz Srbije. Stepen etnike distance povezan je sa uzrastom ispitanika (mlai se manje distanciraju od starijih); obrazovanje oca (manju distancu pokazuju oni iji otac ima zavrenu viu ili visoku kolu); znaaj nacionalne pripadnosti (vie se distanciniraju oni koji pridaju vei znaaj svojoj nacionalnoj pripadnosti); sindorom antoritarne linosti (vie se distanciniraju ispitanici sa viim stepenom autoritarnosti). Korelacije ispoljavanja etnike distance i nezavisnih varijabli su niske ali statistiki znaajne. Odnos prema stranim nacijama, Amerikancima i Rusima, nije isti. Srbi iz Istonog Sarajeva pokazuju vie distanciranja prema Amerikancima nego prema Rusima, vjerovatno zato to angaman Amerikanaca u toku rata procjenjuju kao neprijateljski i usmjeren protiv Srba. Odnos prema Rusima je, u poreenju sa drugim etnikim grupama, rekli bismo, neutralan, ispitanici ne pokazuju ni


ekstremno odbijanje ni prihvatanje. Izrazito odbacivanje Bonjaka, Hrvata i donekle Amerikanaca, izraena visoka distanca prema njima, upuuje na pretpostavku o postojanju etnocentrizma, razlikovanja svoje od druge etnike grupe. Sopstvena nacija se doivljana kao izrazito slavna, znaajna i istaknuta, a druge nacije kao razliite, tue i neprijateljske.

Istraivanje Turjaanina (2000) je za predmet istraivanja imalo etnike distance osnovaca, srednjokolaca i studenata u odnosu prema pojedinim narodima iji su vojnici u sastavu SFOR-a, te prema nekim narodima sa podruja bive SFRJ. Rezultati istraivanja pokazuju da ispitanici najvie odbacuju odnose sa Albancima (tj etnika distanca je najvea), potom sa Romima, Bonjacima, Njemcima, Hrvatima, Amerikancima, i Englezima, slijede Italijani i panci, dok se najmanje odbacuju Rusi. Prihvatanje Srba je skoro stopostotno. Osnovci pokazuju najmanje prihvatanje odnosa sa pripadnicima drugih naroda, slijede srednjokolci, dok su studenti najotvoreniji, tj najmanje distancirani. Razlike izmeu ovih grupa su znaajne u sluaju svih naroda i to na nivou 0.01. Ispitanici iz grada vie prihvataju ponuene odnose od ispitanika sa sela. Komparativno istraivanje uraeno 2001. na uzorku od 148 studenata psihologije banjalukog i sarajevskog Univerziteta (Turjaanin i sar., 2002) pokazalo je da se bonjaki (iz Sarajeva) i srpski (iz Banjaluke) ispitanici ne razlikuju znaajno po distancama prema treim narodima; poednako dobro prihvataju odnose sa Italijanima, Englezima, Portugalcima i Nijemcima. Ipak, najvee distance su se pokazale izmeu bonjakih i srpskih ispitanika, i to obostrano, tako da, naalost, ostaje injenica da su meusobne distance najbliih susjeda najvee.

U istraivanju obavljenom u junu 2001 godine na reprezentativnom uzorku od 1334 graana Srbije, bez Kosova (Biro, 2002) pokazalo se da Albance kao graane ne prihvata 34% gaana Srbije, kao komije 46%, kao efa 55%, dok 76% graana ne prihvata Albance kao zeta ili snaju. Rome kao graane Srbije ne prihvata 9% ispitanika, kao komiju 20%, kao efa 38% i kao zeta ili snaju 66%. Graani Srbije u 23% sluajeva nebi prihvatilo Muslimane kao graane Srbije, kao komije 28%, kao efa na poslu 41% i kao zeta ili snaju 64%. Hrvata kao graanina u svojoj zemlji nebi prihvatilo 19% ispitanika, kao komiju 22%, kao efa 36% i kao zeta ili snaju 51%. Najmanja distancu graani Srbije imali su prema Maarima. Maare kao graane Srbije ne prihvata 12% ispitanika, kao komiju 15%, kao efa 33% i kao zeta ili snaju 44%.

U septembru 2002. godine agencija za ispitivanje trita GfK iz Zagreba ispitivala je ertniku distancu graana Hrvatske prema pripadnicima etiri naroda: Srbima, Bonjacima-Muslimanima, Crnogorcima i Slovencima. Istraivanje je uraeno na hiljadu punoljetnih graana Republike Hrvatske. Rezultati pokazuju da graani Hrvatske najveu distancu imaju prema Srbima, potom Bonjacima-Muslimanima i Crnogorcima, dok je najmanja distanca, ali ne i mala, prema graanima Slovenije. Ovo istraivanje je takoe pokazalo da u zavisnosti od regiona u kojem je obavljeno istraivanje varira i stepen distance prema odreenim narodima. Srbi se najvie odbacuju u Dalmaciji i Slavoniji, dok su Primorje, Istra i Gorski Kotar mnogo tolerantniji. Regija Zagreb i okolina pokazuje manje razlikovanje meu nacionalnostima, uglavnom je rije o odbijanju karakteristinom za prosjek cijele Hrvatske. Ipak, zapaa se neto blae socijalno odbijanje prema Srbima, i znaajno vee prema Slovenacima, nego to je to sluaj u regijama Slavonija, Lika, Kordun i Banovina, Sjeverna Hrvatska, te Istra, Primorje i Gorski Kotar.


Istraivanje etnike distance na 670 stanovnika Zagreba (orkalo i Kamenov, 2003) pokazalo je da ispitanici imaju najmanju distancu prema Italijanima (1,38), Maarima (1,51), Slovencima (1,55), Jevrejima (1,58). Slijede Makedonci (1,62), Bonjaci (1,67), dok je najvea distanca prema Albancima (1,75), Rumunima (1,82) i Srbima (1,84). Pokazalo se da studenti imaju najmanje izraenu distancu u odnosu na srednjokolce i ispitanike koji su zaposleni. Postoji statistiki znaajna korelacija izmeu socijalne distance i nacionalnog ponosa, nacionalizma i nacionalne lojalnosti.

Istraiva

Documents

Čekrlija_LICNOST I DRUSTVO II