Crkva i Drustvo uz Jadran

7/27/2019 Crkva i Drustvo uz Jadran

1/415

1

Crkva i drutvo uz JadranVrela i rezultati istraivanja

Upozorenje!!!!!

Ina"ica radnoga teksta!!

!Slu#ite se tekstomtiskanim u knjizi.!


2/415

Crkva i drutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja2

SVEUILITEU SPLITUKATOLIKIBOGOSLOVNIFAKULTET

KATEDRACRKVENEPOVIJESTI

KNJIGA 2CRKVAIDRUTVOUZ JADRAN CHIESAESOCIETNELLAREAADRIATICA

Vrela i rezultati istraivanja Fonti e bilancio delle ricerche

SLUBA BOJABogoslovna biblioteka, knj. 23.

UREDNIK / REDATTOREVicko Kapitanovi

ZNANSTVENOVIJEE / COMITATODICONSULENZASCIENTIFICAFiliberto AgostiniVicko Kapitanovi

Slavko KovaiGabriele De Rosa

PREVODITELJISAETAKA/ TRADUTTORIDEIRIASSUNTI

Anna Maria Juri (talijanski)Danijel Tonki (hrvatski)

RECENZENTI / CENSORIStijepo Obad

Luka Tomaevi

LEKTURAHRVATSKIHTEKSTOVA / REVISIONEDEITESTICROATIIvan J. Bokovi

LEKTURATALIJANSKIHTEKSTOVA / REVISIONEDEITESTIITALIANIFiliberto Agostini

GRAFIKOOBLIKOVANJEKORICA / ILLUSTRAZIONEDELLACOPERTINA

Neven Marin

ZANAKLADNIKE / DIRETTORIRESPONSABILIMarinko VidoviAnelko Domazet

TISAK / STAMPADalmacija papir Split


3/415

3

SVEUILITE U SPLITUKATOLIKIBOGOSLOVNIFAKULTET

KATEDRACRKVENEPOVIJESTI

CRKVAIDRUTVOUZ JADRAN

VRELAIREZULTATIISTRAIVANJAZbornik radova Meunarodnoga znanstvenog skupa

Split, 21-22. IX. 2001.

CHIESAESOCIETNELLAREAADRIATICAFONTIEBILANCIODELLERICERCHE

Atti del convegno internazionale, Split, 21-22 IX 2001

PRIREDIO:VICKO KAPITANOVI

Split, 2006.


4/415


CIP-Katalogizacija u publikaciji

SVEUILINA KNJINICA U SPLITU

UDK 261.6(497.5)

MEUNARODNI znanstveni skup Crkva i drutvo uz Jadran: Vrela

i rezultati istraivanja (2001; Split)Crkva i drutvo uz Jadran Vrela i rezultati istraivanja :

zbornik radova meunardnoga znanstvenog skupa, Split, 21-22. IX.2001. = Chiesa e societ nellarea Adriatica fonti e bilancio del-le ricerche : atti del convegno internazionale, Split, 21-22. IX. 2001.

/ priredio Vicko Kapitanovi ; . Split : Katoliki bo-goslovni fakultet : Sluba Boja, 2006. (Katedra crkvene povijesti ;knj. 2) (Bogoslovna biblioteka ; knj. 23)

Bibliografija. - Kazala.

ISBN 953-7187-01-2 (KBF) . ISBN 953-6236-25-7 (Suba Boja)

1. Kapitanovi, Vicko

2. Katolika crkva Drutvena uloga

120408038

ISBN 953-7187-01-2 (KBF) . ISBN 953-6236-25-7 (Suba Boja)


5/415

5

SADRAJ

PROGRAMZNANSTVENOGSKUPA ..................................................................9

PREDGOVOR:Hrvatska drutvena i religiozna povijestsastavni dio europske povijesti ........................................................... 15

I. REZULTATIISMJERNICEZNANSTVENIHISTRAIVANJA

GABRIELEDE ROSA possibile una storia socio-religiosa dellarea alto-adriatica? ......... 25Saetak: Je li mogua drutveno-religiozna povijest jadranskog podruja

FRANJOANJEK,Rezultati i smjernice istraivanja drutveno-religiozne povijestiu Hrvatskoj ........................................................................................ 35Sommario: Stato e prospettive di ricerca di storia sociale e religiosa in Croazia

PETAR VRANKIHrvatska u historiografiji njemakog govornog podruja ................. 43Sommario: Croazia nella storiografia tedesca

MILE BOGOVIOkolnosti za nastanak i nestanak biskupskih sjedita izmeuZagreba i Zadra .................................................................................65Sommario: Circostanze di creazione e di estinzione delle sedi vescovilitra Zagreb e Split

JOEKOFLJANECIseljavanje hrvatskih katolika pred turskom opasnou u Slovenijus posebnim osvrtom na iseljavanje franjevaca ProvincijeBosnae-Croatiae ................................................................................81Sommario: Le migrazioni dei cattolici croati in Slovenia, causate dal pericoloturco, con speciale riguardo ai francescani della Provincia di Bosnia-Croazia

FILIBERTO AGOSTINI,La politica ecclesiastica della Repubblica di Venezia in Istriae Dalmazia nel secondo Settecento ................................................... 97Saetak: Mletaka crkvena politika u Istri i Dalmaciji u drugojpolovici XVIII. stoljea


6/415


STANKO PIPLOVIUloga drave u izgradnji sakralnih graevina u Dalmaciji

tijekom XIX. stoljea ...................................................................... 113Sommario: Il ruolo dello Stato nella costruzione degli edifici ecclesiasticinellOttocento in Dalmazia

ZDRAVKO DIZDARStradanje Hrvata u II. svjetskom ratu i neposredno nakon njega ....129Sommario: Il massacro dei cattolici croati nella II. guerra mondialee nel dopoguerra

VICKO KAPITANOVIStoriografia dellOrdine francescano e delle congregazionireligiose di ispirazione francescana in Croazia ...............................187Saetak: Franjevaka historiografija u Hrvatskoj

ANTEKEGROLa situazione ed i risultati di ricerca della storia ecclesiasticadella Bosnia ed Erzegovina .............................................................233Saetak: Stanje i rezultati istraivanja crkvene povijesti o Bosni i Hercegovini

BOO GOLUARezultati istraivanja crkvene povijesti u Hercegovini i Bosni(novi vijek) ...................................................................................... 279Sommario: Risultati della ricerca della storia ecclesiastica in Erzegovinae in Bosnia (Evo moderno)

II. VRELATOMISLAV MRKONJI

Izvori za hrvatsku povijest u Vatikanskom arhivu. Papinskikonzulati na istonoj obali Jadrana u 19. stoljeu .........................295Sommario: Fonti per la storia croata nell Archivio Segreto Vaticano

IVAN PEDERINSources for the History of the Church in the State Archivesof Zadar (Croatia) ........................................................................... 325Saetak: Vrela za crkvenu povijest u Dravnom arhivu u Zadru

MELINA LUI

Vrela za hrvatsku crkvenu povijest 1945-1990. u Hrvatskomdravnom arhivu .............................................................................. 331Sommario: Fonti per la storia della Chiesa in Croazia 1945-1990nellArchivio di Stato della Repubblica Croata in Zagreb

III. KRATKAPRIOPENJA

FULVIO SALIMBENI,Gli studi italiani di storia religiosa istriana, fiumana e dalmata.Problemi aperti e prospettive di ricerca...........................................343Talijanska istraivanja religiozne povijesti istone jadranske obale.Problemi i smjerovi istraivanja

ELJKO TOLIOdnos franjevaca i politike vlasti u Dalmaciji u kasnom


7/415

7Sadraj

srednjem vijeku ............................................................................... 346Il rapporto dei francescani con la nobilt in Dalmazia nel tardo medioevo

SLAVKO KOVAIVrela za crkvenu povijest hrvatskih pokrajina uz Jadran u prvojpolovici 19. stoljea u Dravnom arhivu u Beu. .........................349

Fonti per la storia ecclesiastica delle provincie croate sullAdriatico,nellArchivio di Stato inVienna

JOSIP KOLANOVIVrela za povijest Crkve u Dalmaciji u drugoj poloviciXIX. stoljea u Hrvatskom dravnom arhivu.................................. 351Fonti per la storia della Chiesa in Dalmazia nella seconda met dellOttocentonellArchivio di Stato della Repubblica Croata in Zagreb

IVAN

UBELI

Arhiv Hrvatske biskupske konferencijekao vrelo za noviju crkvenu povijest...............................................356Sommario: LArchivio della conferenza episcopale croatacome fonte per la storia della Chiesa in Croazia

IV. ODJECIUTISKUOdjeci u novinama i asopisima ........................................................... 363

PRILOZIIVAN UGRIN

Crkva i drutvo uz Jadran (Slobodna Dalmacija) ........................... 364JASMINA PARI

Religiozna povijest Jadranskog podruja(Slobodna Dalmacija) ... 365JASMINA PARI

Sastavni dio europskog tla (Slobodna Dalmacija) .......................... 366MIRKO MIHAJ

Povijest progona, pogroma i iseljavanja (Glas koncila).................. 368PETAR VULI

Crkva i drutvo uz Jadran (Solinska kronika).................................. 371DRAGICA ZELJKO SELAK

Znanstveni skup povjesniara(Crkva na Kamenu).........................373FILIBERTO AGOSTINI,Il convegno di Spalato su Chiesa e Adriatico, (Ricerchedi storia sociale e religiosa) ............................................................ 374

V. BILJEKEOAUTORIMAAutori lanaka .................................................................................381Autori kratkih priopenja ................................................................ 393

VI. KAZALA

Kazalo osobnih imena .....................................................................397

Kazalo zemljopisnih naziva.............................................................405


8/415



9/415

9

SVEUILITE U SPLITUKATOLIKIBOGOSLOVNIFAKULTETKATEDRAZACRKVENUPOVIJEST

ISTITUTOPERLERICERCHEDISTORIASOCIALEERELIGIOSAVICENZA

DIPARTIMENTODISTUDISTORICIEPOLITICI PADOVA

MEUNARODNIZNANSTVENISKUP

CRKVA I DRUTVO UZ JADRANCRKVA I DRUTVO UZ JADRANCRKVA I DRUTVO UZ JADRANCRKVA I DRUTVO UZ JADRANCRKVA I DRUTVO UZ JADRANVRELA I REZULTATI ISTRAIVANJAVRELA I REZULTATI ISTRAIVANJAVRELA I REZULTATI ISTRAIVANJAVRELA I REZULTATI ISTRAIVANJAVRELA I REZULTATI ISTRAIVANJA

CONVEGNOINTERNAZIONALE

CHIESA E SOCIET NELLAREA ADRIATICAFONTI E BILANCIO DELLE RICERCHE

Split, 21-22. rujna 2001.


10/415


CRKVA I DRUTVO UZ JADRANVRELA I REZULTATI ISTRAIVANJA

Petak, 21. rujna

8,30 hUvodna rije i pozdravi:

Hrvatska drutvena i religiozna povijest kao sastavni dioeuropske povijesti (Ivo Babi i Vicko Kapitanovi)Marin Barii, nadbiskup i veliki kancelar

arko Mareti, provincijal i veliki vicekancelarLuka Tomaevi, dekan Katolikog Bogoslovnog fakultetaBranimir Luki, upan splitsko-dalmatinski

Rezultati i smjernice znanstvenih istraivanja1. Smjernice i istraivaki postupak za moebitnu drutveno-

religioznu povijest jadranskog podruja (Gabriele De Rosa)2. Rezultati i smjernice istraivanja drutveno-religiozne povijesti

u Hrvatskoj (Franjo anjek)3. Talijanska istraivanja religiozne povijesti istone jadranske

obale. Problemi i smjerovi istraivanja. (Fulvio Salimbeni)4. Hrvatska u historiografiji Njemakog govornog podruja (Petar

Vranki)5. Okolnosti za nastanak i nestanak biskupijskih sjedita izmeu

Zagreba i Zadra (Mile Bogovi)6. Odnos franjevaca i plemstva u Dalmaciji u kasnom srednjem

vijeku (eljko Toli)7. Iseljavanje hrvatskih katolika, pred turskom opasnou u

Sloveniju s posebnim osvrtom na iseljavanje FranjevacaProvincije Bosnae-Croatiae (Joe kofljanec)

8. Mletaka crkvena politika u Istri i Dalmaciji u drugoj poloviciXVIII. stoljea (Filiberto Agostini)

15,30 h9. Uloga drave u izgradnji sakralnih graevina u Dalmaciji

tijekom XIX. stoljea (Stanko Piplovi)10. Masovna stradanja hrvatskih katolika u II. svjetskom ratu i

neposredno nakon njega (Zdravko Dizdar)11. Hrvatska franjevaka historiografija (Vicko Kapitanovi)12. Rezultati istraivanja crkvene povijesti u Bosni i Hercegovini

(Boo Golua i Ante kegro)

PROGRAM


11/415

11

CHIESA E SOCIET NELLAREA ADRIATICAFONTI E BILANCIO DELLE RICERCHE

Venerdi, 21. settembre

8,30 hIntroduzione e parole di saluto:

Storia religiosa e sociale della Croazia vista come parte inte-grante della storia europea (Ivo Babi e Vicko Kapitanovi)Marin Barii, arcivescovo e grancanceliere della Facolt

arko Mareti, ministro provinciale e vicegrancanceliereLuka Tomaevi, decano della FacoltBranimir Luki, presidente della Regione

Bilancio e itinerari delle ricerche1 Itinerari e metodi per una possibile storia socio-religiosa

nellarea adriatica. (Gabriele De Rosa)2. Stato e prospettive di ricerca di storia sociale e religiosa in

Croazia (Franjo anjek)3 Gli studi italiani di storia religiosa istriana, fiumana e dalmata.

Problemi aperti e prospettive di ricerca. (Fulvio Salimbeni)4 Croazia nella storiografia tedesca (Petar Vranki)5 Circostanze di creazione e di estinzione delle sedi vescovili tra

Zagreb e Split (Mile Bogovi)6 Il rapporto dei francescani con la nobilt in Dalmazia nel tardo

medioevo (eljko Toli)7 Le migrazioni dei cattolici croati in Slovenia, causate dal

pericolo turco, con speciale riguardo ai francescani dellaProvincia di Bosnia-Croazia (Joe kofljanec)

8 La politica ecclesiastica della Repubblica di Venezia in Istria eDalmazia nel secondo Settecento (Filiberto Agostini)

15,30 h9 Il ruolo dello Stato nella costruzione degli edifici ecclesiastici

nellOttocento in Dalmazia (Stanko Piplovi)10 Il massacro dei cattolici croati nella II. guerra mondiale e nel

dopoguerra (Zdravko Dizdar)11 La storiografia francescana in Croazia (Vicko Kapitanovi)12. Bilancio delle ricerche scientifiche della storia ecclesiastica in

Bosnia ed Erzegovina (Boo Golua e Ante kegro)

PROGRAMMA


12/415


Vrela13. Izvori za hrvatsku povijest u Vatikanskom tajnom arhivu

(Tomislav Mrkonji)14. Vrela za crkvenu povijest hrvatskih pokrajina uz Jadran u prvoj

polovici 19. st. u Dravnom arhivu u Beu (Slavko Kovai)15. Vrela za povijest Crkve u Dalmaciji u drugoj polovici XIX.

stoljea u Hrvatskom dravnom arhivu u Zagrebu (JosipKolanovi)

16. Vrela za crkvenu povijest u Dravnom arhivu u Zadru (IvanPederin)

Subota, 22. rujna8,30 h

17. Vrela za povijest Crkve u Hrvata 1945- 1990. u Hrvatskomdravnom arhivu (Melina Lui)

18. Vrela za crkvenu povijest hrvatskog sjevernog Jadrana udravnom arhivu u Rijeci (Franjo Veli)

19. Arhivksa vrela za drutveno religioznu povijest Hrvata u Bosnii Hercegovini (Andrija Niki)

20. Arhiv Hrvatske biskupske konferencije kao vrelo za novijuhrvatsku crkvenu povijest (Ivan ubeli)

Organizacijski odbor / Comitato scientificoVicko KapitanoviSlavko KovaiGabriele de RosaFiliberto Agostini

PROGRAM


13/415

13

Fonti13 Fonti per la storia croata nell Archivio Segreto Vaticano

(Tomislav Mrkonji)14 Fonti per la storia ecclesiastica delle provincie croate

sullAdriatico, nellArchivio di Stato inVienna (SlavkoKovai)

15 Fonti per la storia della Chiesa in Dalmazia nella seconda metdellOttocento nellArchivio di Stato della Repubblica Croatain Zagreb (Josip Kolanovi)

16 Fonti per la storia della Chiesa nellArchivio di Stato in Zadar(Ivan Pederin)

Sabato, 22. settembre8,30

17 Fonti per la storia della Chiesa in Croazia 1945-1990nellArchivio di Stato della Repubblica Croata in Zagreb(Melina Lui)

18 Fonti per la storia della Chiesa nellarea alto adriaticanellArchivio storico di Rijeka (Franjo Veli)

19 Fonti per la storia sociale e religiosa dei Croati in Bosnia ed

Erzegovina (Andrija Niki)20 LArchivio della conferenza episcopale croata come fonte per

la storia della Chiesa in Croazia (Ivan ubeli)

Prireiva i mjesto odravanja / Sede del congressoKatoliki Bogoslovni fakultetZrinsko-frankopanska 19Split

Za prireivaaVicko KapitanoviTrg Gaje Bulata 321000 Split

! 021/348091E mail: [email protected]

PROGRAMMA


14/415


SSSSSVEUILITEVEUILITEVEUILITEVEUILITEVEUILITEUUUUU SSSSSPLITUPLITUPLITUPLITUPLITUKKKKKATOLIKIATOLIKIATOLIKIATOLIKIATOLIKIBOGOSLOVNIBOGOSLOVNIBOGOSLOVNIBOGOSLOVNIBOGOSLOVNIFAKULTETFAKULTETFAKULTETFAKULTETFAKULTETKKKKKATEDRAATEDRAATEDRAATEDRAATEDRAZAZAZAZAZACRKVENUCRKVENUCRKVENUCRKVENUCRKVENUPOVIJESTPOVIJESTPOVIJESTPOVIJESTPOVIJESTu suradnji sa / in collaborazione con

IIIIINSTITUTOMNSTITUTOMNSTITUTOMNSTITUTOMNSTITUTOMZAZAZAZAZAISTRAIVANJEISTRAIVANJEISTRAIVANJEISTRAIVANJEISTRAIVANJEDRUTVENODRUTVENODRUTVENODRUTVENODRUTVENO-----RELIGIOZNERELIGIOZNERELIGIOZNERELIGIOZNERELIGIOZNEPOVIJESTIPOVIJESTIPOVIJESTIPOVIJESTIPOVIJESTIUUUUU VVVVVICENZIICENZIICENZIICENZIICENZI

IIIIISTITUTOSTITUTOSTITUTOSTITUTOSTITUTOPERPERPERPERPERLELELELELERICERCHERICERCHERICERCHERICERCHERICERCHEDIDIDIDIDISTORIASTORIASTORIASTORIASTORIASOCIALESOCIALESOCIALESOCIALESOCIALEEEEEERELIGIOSARELIGIOSARELIGIOSARELIGIOSARELIGIOSA, V, V, V, V, VICENZAICENZAICENZAICENZAICENZA

i/ei/ei/ei/ei/e

OOOOODJELOMDJELOMDJELOMDJELOMDJELOMZAZAZAZAZAPOVIJESTPOVIJESTPOVIJESTPOVIJESTPOVIJESTFFFFFAKULTETAAKULTETAAKULTETAAKULTETAAKULTETAPOLITIKIHPOLITIKIHPOLITIKIHPOLITIKIHPOLITIKIHZNANOSTIZNANOSTIZNANOSTIZNANOSTIZNANOSTI SSSSSVEUILITAVEUILITAVEUILITAVEUILITAVEUILITAUUUUU PPPPPADOVIADOVIADOVIADOVIADOVI

DDDDDIPARTIMENTOIPARTIMENTOIPARTIMENTOIPARTIMENTOIPARTIMENTODIDIDIDIDISTUDISTUDISTUDISTUDISTUDISTORICISTORICISTORICISTORICISTORICIEEEEEPOLITICIPOLITICIPOLITICIPOLITICIPOLITICIDELLADELLADELLADELLADELLAFFFFFACOLTACOLTACOLTACOLTACOLTDIDIDIDIDISCIENZESCIENZESCIENZESCIENZESCIENZEPOLITICHEPOLITICHEPOLITICHEPOLITICHEPOLITICHEDELLDELLDELLDELLDELLUUUUUNIVERSITNIVERSITNIVERSITNIVERSITNIVERSITDIDIDIDIDI PPPPPADOVAADOVAADOVAADOVAADOVA

PREDAVAI: Filiberto Agostini, Sveuilite u Padovi Ivo Babi, Sveuilite u Splitu Mile Bogovi, biskup, Sveuilite u Zagrebu/studij Rijeka

Ivan

ubeli, Pravna komisija Hr. biskupske konferencije Gabriele De Rosa, Institut za istraivanja socijalne i religiozne povijestiu Vicenzi

Zdravko Dizdar, Hrvatski institut za povijest u Zagrebu Boo Golua, Sveuilite u Mostaru Vicko Kapitanovi, Sveuilite u Splitu Josip Kolanovi, Hrvatski dravni arhiv u Zagrebu Slavko Kovai, Sveuilite u Splitu Melina Lui, Hrvatski dravni arhiv u Zagrebu Tomislav Mrkonji, Tajni vatikanski arhiv

Andrija Niki, Sveuilite u Mostaru Ivan Pederin, Sveuili?te u Zadru Stanko Piplovi,Sveuilite u Zadru Fulvio Salimbeni, Sveuilite u Udinama Franjo anjek, Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti Ante kegro, Hrvatski institut za povijest u Zagrebu Joe kofljanec, Dravni arhiv, Ljubljana eljko Toli, Franjevaka klasina gimnazija u Sinju Franjo Veli, Sveuilite u Zagrebu/studij Rijeka Petar Vranki, Sveuilite u Augsburgu

PRIRE

IVA

IPREDAVA

I


15/415

15

PREDGOVOR

HRVATSKA DRUTVENA I RELIGIOZNA POVIJESTSASTAVNI DIO EUROPSKE POVIJESTI

Znanstveni skup Crkva i drutvo uz Jadran prireen je u elji da sebarem donekle popuni zaostatak u prouavanju drutveno-religioznepovijesti na hrvatskim prostorima te da se istakne njezina povezanost sdrutveno-religioznom povijeu ostale Europe. Razlog zaostajanja nije biou nedostatku strunjaka. U raznim znanstvenim ustanovama rade vrsni

strunjaci. Neki nastupaju i na europskim kongresima, predaju ili supredavali na europskim sveuilitima. Drutveno-religiozna istraivanja

zaostala su zbog polustoljetne vladavine ideologije historijskogmaterijalizma u hrvatskoj povijesnoj znanosti. Videi u religiji opijum zanarod, krojai obrazovanja i znanstvenih istraivanja protjerali su religioznupovijest iz znanosti i iz drutva. Ona se jedino odrala na rubu zahvaljujuisamoprijegornim istraivaima koji su se, prouavajui drutvo i Crkvu,kuali pribliiti Onome koji svojom mudrou ravna povijesnimzbivanjima. No, u takvom ozraju, protivnom Crkvi, nita udno da su tiprouavatelji crkvene prolosti, ponekad nastupali obrambeno, odnosno

zaobilazei negativne strane da ne bi dali protivnicima oru

je u ruke.Religiozna su shvaanja duboko utjecala na hrvatsko drutvo, toliko

da bez njihova poznavanja postoji opasnost pogrenog shvaanja injenicai nepotpuna prikazivanja povijesnih zbivanja. Zbog toga se u Hrvatskojdanas osjea potreba stunog pristupa religioznoj prolosti, bez odbojnostii naklonosti. Povijesnoj istini nisu potrebni branitelji ve istinoljubivistruni istraivai. Istina e dati najbolje svjedoanstvo o sebi i biti najboljipokazatelj puta u budunost.

CRKVAOPLEMENITELJICAIVOTAUZISTONUOBALU JADRANA

Hrvati su batinici kranske kulture, ivljenja i ivota. Premavlastitim rijeima, Krist je doao na svijet da ljudi imaju ivot, i to da ga


16/415


imaju u izobilju. Dio zemlje koji nastavaju Hrvati spominje se, meurijetkim zemljama, i u svetopisamskim knjigama. Apastol Pavao, koji je

propovijedanjem dopro sve doIlirika, poslao je uenika Tita jo dalje, uDalmaciju. Prema predaji, Epifanije je zabiljeio da je i evenelist Lukadospio u Dalmaciju.1

Kad se sredite kranstava pomaknulo prema Zapadu, u Rim, vezehrvatskih prostora sa sreditem kranstva postale su jo tjenje, i od tadatraju do danas. Rimska Dalmacija postaje poprite vanih zbivanja, aDalmatinci i Iliri igraju vane uloge u politikom i crkvenom ivotu. inise da je u davnini, u vrijeme progonstva Crkve, i jedan od papa, Gaj (283-296), potjecao iz Dalmacije. Podruje na kojem danas obitavaju Hrvati

natopljeno je u tim davnim stoljeima, posebno za cara Dioklecijana,kranskom muenikom krvlju. Venancije, Demetrije, Anastazije,

etvorica okrunjenih, Polion, Kvirin, Dujam, Feliks, samo su neka odpoznatijih imena uz manje poznate, sveenika Asterija, akona Septimija,tangara Anastazija i druge, ije se tovanje rairilo kranstvom. U timnemirnim vremenima neki su krani s ovih prostora traili mirnije kutkeprirode da bi se u miru pribliili Bogu. Spomenimo Rabljanina S. Marinakome se, prema legendi, pripisuje osnivanje istoimene dravice u Italiji.

Sloboda kranskog vjerovanja omoguila je bri razvoj kranstva.Sveenik s istone strane Jadrana, Petar presbyter Illyrica de Gente,

podigao je izmeu 422-425. baziliku na Aventinu u Rimu. Iz rimskeDalmacije vue svoj korijen i najvei nauitelj svetoga pisma, Jeronim.Jeronim je iz daleke Palestine oplakivao krv koja se, provalom novihnaroda, lila od Crnoga mora do Julijskih alpa, uz Boje rtvenike. Uznepoznate muenike Dalmacija daje Zapadu i velikog vojskovouMarcelina. Njegov neak i nasljednik, Julije Nepot, prodro je 474. svojskom i brodovljem u Italiju, svrgnuo cara Glicerija i zatoio ga u Salonu,gdje ga je postavio za biskupa, a sam se u Ravenni proglasio carem. Takoje jedan svrgnuti rimski car postao salonitanskim biskupom. Izgurnuo gaje njegov susjed, vojskovoa, Panonac Orest, koji je na prijestolje doveosvoga sina Romula (Augustula). Carsko znakovlje bilo je previe privlano,a Romul slab da bi ga mogao ouvati. God. 476. germanski etovoa,kranin-arijevac, Odoakar, oduzeo mu je carsko znakovlje i poslao ga uCarigrad, pa je s tim inom prestalo i Zapadno rimsko carstvo. etiri godineposlije (480) izgubio je ivot od dvojice svojih dvorjana, u carskoj palaiu Splitu, i Romul, posljednji ali tada ve bivi, rimski car.

Kad su na pozornicu stupili Slaveni i Hrvati, rimski su pape pokualiubrzo s njima uspostaviti vezu. Trebalo bi ispisati mnotvo stranica da bi

1Adversus Hereses, LI, 11 (Patrologia Graeca XLI, Parisiis 1863, 909.) [] kai. khru,tteiprw/ton evn Dalmati,a kai, Galli,a kai, evn Itali,a kai. Makedoni,a.


17/415

17

se opisale povijesne veze pap s Hrvatima. Spomenimo samo neke od papkoji su nam ostavili dragocjena svjedoanstva o svom zanimanju za

stanovnitvo s istone strane jadranskog mora. Ivan IV. Dalmatinac (640-642) dao je po Istri i Dalmaciji sakupiti kosti muenika i za njihovopoivalite izgradio kapelu sv. Venancija kraj Lateranske Bazilike u Rimu.S jednim od pap (Agatonom?), sklopili su Hrvati, prema KonstantinuPorfirogenetu, legendarni ugovor o nenapadakom ratu, odnosno onevoenju rata izvan Hrvatskih granica. Ivan VIII. ostavio je niz pisamaupravljenih hrvatskim vladarima.

Duhovni pokreti koji u razvijenom srednjem vijeku zahvaaju Europuire se jednako brzo s obje strane Jadrana. Heterodoksnim pokretima

patarenstva i bosanskih krstjana neujno se, ali sna

nije od inkvizicije,suprotstavljaju prosjaki redovi, iznikli sa zapadne strane Jadrana, ali koji

uz njegovu istonu obalu nadjoe upravo pogodno tlo za svoje irenje.Kako su Turci prodirali u Bosnu, Hercegovinu, Slavoniju i Hrvatsku,

a potom i zagospodarili osvojenim zemljama, val izbjeglica zasuo je srednjuEuropu i apeninski poluotok. itav niz mladih ljudi, bez igdje iega,oboruan jedino vjerom, uspio se izvan zaviaja vinuti prema vrhunacimapobonosti, znanosti, umjetnosti i diplomacije. Drugi su ostali u Domovinina komadiu zemljita koji nisu oduzeli Turci i borili se kao ratnici maemili kao pisci perom protiv otimaa domovine i zatiraa vjere. Hrvatski

humanistiki pisci i renesansni umjetnici dali su vrijedan doprinoseuropskoj knjizi diplomaciji i umjetnosti. Dovoljno se sjetiti samo Marulia,Berislavia i Zrinskoga.. Zaokupljeni vlastitim problemima, Europljani nisupruili dovoljno organiziran otpor turskom prodoru. Papa Pio II. se akpokrenuo iz Rima da bi potakao Europljane na kriarsku vojnu, ali je naputu u Anconi umro, a nitko se od pozvanih nije ni maknuo. Pozivihrvatskih diplomata i pisaca ostajali su bez veeg odjeka, a rtvovani ivotina ratitu preputeni su zaboravu.

Pokrenuli su se tek susjedi kad su zapazili da je susjedova kua

dogorjela i da je ve

i njihova u opasnosti. Pomo

Zapada Hrvatskoj bilaje nedovoljna, ali nipoto ne zanemariva. Na to bi spala Hrvatska kulturada nisu postojala uilita za Hrvate u Bologni, Loretu i Rimu, temnogobrojna uilita na kojima su se hrvatski redovnici kolovali na raunredova kojima su pripadali. Neki su od njih ostajali u inozemstvu gdje supostizali slavu. Veina se vraala u domovinu sa zavrenim kolovanjem.I u najteim danima ropstva hrvatski su sveenici, i to od reda, zavravalikolovanje koje nisu imali priliku zavriti ni mladii eljni kolovanjaroeni u zemljama koje su primale hrvatske studente.

Svojom pripadnou u vienacionalne dravne tvorevine, kao to su

bile Ugarsko-Hrvatska, Habsburka monarhija, Mletaka republika,Kraljevina SHS i Jugoslavija, Hrvati su kroz stoljea tvorili dio srednje Eu-

Predgovor: Hrvatska povijest sastavni dio europske povijesti


18/415


rope i njegovali misao zapadnog svijeta. A sve se to ipak na kraju svodilona ulogu kolca u tuem vinogradu. Pokuaj stvaranja vlastite drave uz

pomo pogreno izabranih saveznika pretvorio se u tragediju u kojoj su, uratu i nakon njega, stradali brojni pravednici. Kardinal Stepinac postao jesimbol tog stradanja. Mnogi hrvatski bjegunci pred komunistikimprogonima nali su u inozemstvu drugu domovinu, u kojoj su o prvoj jedinomogli sanjati.

Vojnici ili asnici po europskim ratitima, moreplovci po svjetskimmorima, radnici po gradilitima, sveenici i redovnici, kulturni djelatnici,i rijee diplomati, ljudi jednostavni ili obrazovani na velikim europskimuilitima, uvali su rodoljubivo svijest o svojoj vjerskoj pripadnosti i

znakove vlastite dravnosti; vra

ali su se u mislima svojim skromnimognjitima i s njih crpili snagu za ivot i nadahnua za rad.

IZPROLOSTIZABUDUNOSTDva visoka kolska uilita, prethodnici dananjeg Katolikog

bogoslovnog fakulteta, imala su takoer svoje crkvene meunarodnekorjene i veze. Nadbiskupsko sjemenite s teolokim uilitem u Splituosnovano je 1700. uz snanu podrku Svete Stolice. Prvo franjevakovisoko uilite na podruju dananje Provincije presvetog Otkupiteljaosnovano je 1698. u ibeniku vlastitim snagama, ali uz odobrenje rimskeKongregacije za irenje vjere, pa su zavreni studenti toga uilita moglipredavati i na inozemnim visokim uilitima. Niz profesora i studenata kojisu djelovali ili studirali na tim visokim uilitima, dali su svoj doprinosznanosti u svjetskim okvirima. A jedan od njih, fra Karlo Bali jeosnivateljPapinske meunarodne marijanske akademije i Meunarodne skotistikekomisije.

Nasljednik tih visokih uilita, Katoliki bogoslovni fakultet, osnovan1999, utemeljen je meunarodnim ugovorom.2 Profesori Fakulteta odredasu, barem neko vrijeme, studirali u inozemstvu, pa su i sami podravateljidavnih shvaanja svojih prethodnika o potrebi povezivanja u znanosti. U

neku ruku Fakultet je i batinik zanimanja za povijesna zbivanja prethodnihnarataja sveenik i redovnik splitske metropolije koji su u prolostidjelovali skupno na dobrobit hrvatskog naroda, dok je moda ponekiuskogrudni redovnik i sveenik traio svoje malo mjesto pod zvijezdama.Tko u hrvatskoj povijesnoj znanosti ne zna za Tomu Arhiakona koji je

2 Biskupi ordinariji Splitske metropolije u ime Teologije u Splitu i provincijal Franjevakeprovincije Presvetog Otkupitelja u ime Franjevake teologije u Makarskoj potpisali su 30.rujna 1997. Ugovor o udruivanju i ujedno o osnivanju Katolikog bogoslovnog fakulteta uSplitu. Ugovor o poloaju i djelovanju Katolikog bogoslovnog fakulteta u sastavu Sveuilita

u Splitu potpisan je 9. srpnja 1999, a isti dan je Kongregacija za Katoliki odgoj izdalaodluku o osnivanju Fakulteta.


19/415

19

podigao spomenik Splitskoj crkvi, pa i sv. Franji i franjevcima. TrogiraninIvan Luci udario je temelje znanstvenom pisanju povijesti i postao otac

znanstvene hrvatske historiografije. Frano Buli sa svojim radovima naistraivanju starokranske Salone stekao je slavu svjetskog arheologa. DonMijo Barada i Lovre Kati zasluni su prouavatelji strohrvatske prolosti.A bez prouavanja Ivana Ostojia nezamisliva je povijest naihbenediktinaca. Franjevci su zaduili hrvatsku religioznu povijest nizomsvojih ljetopisa. Meu povjesniarima spominjem Vinjalia, povjesniaraDalmacije, Hrvatske i Bosne, Zlatovia, povjesniara zagorske Dalmacijei fra Luju Maruna, oca starohrvatske arheologije. Njihovim tragovimakroili su i drugi ivui povjesniari kojih imena ne spominjem.

elja za osvjetljavanjem religiozne pro

losti navela je i biskupa u mirudr. Franu Frania da dadne potporu za okupljanje meunarodnih

znanstvenika koji su na dva znanstvena skupa dali vrijedan doprinos nesamo poznavanju prolosti Crkve na podruju splitske metropolije, ve ipoznavanju drutvene i politike hrvatske povijesti.

Povijesna batina grada i naroda u kojem djelujemo snaan jepoticatelj povijesnih istraivanja. Split je grad svjetske kulturne batine,palae monog Dioklecijana. Hrvatska je zemlja koja se na povijesnomzemljovidu pokazuje kao granina crta civilizacije katedrala, u ijem zaleuve izrasta duhovni utjecaj samostana, manastira i damija. Na ovom

podruju zamrena stvarnost ivota postaje jasnija ako je promatramo unjezinu povijesnom naslijeu meusobnih sukoba i spona. Promatrajuirtve koje postaju svijetli likovi, uzori dostojni udivljenja i tovanja,povijest nam pokazuje koliko se ljudske tenje, pa i ideali, znaju vrtoglavomijenjati i kako je teko dosei istinu, pravdu i meusobno razumijevanje.

Obzirui se na tu batinu, katedra Crkvene povijesti pri Katolikombogoslovnom fakultetu u Splitu sazvala je ovaj znstveni skup elei, premasvojim mogunostima, pridonijeti daljnjem razvijanju znanstvene suradnje.U uvjerennju da se povijesna batina treba prouavati i koristiti ogromno

povijesno iskustvo, ne samo radi povijesnih spoznaja nego i zbog boljegrazumijevanja sadanjih prilika i meusobnih odnosa, skup je planiran nameunarodnoj razini. U tom pothvatu dragocjena je bila ve ranijeuspostavljena suradnja sInstitutom za religiozno-drutvena istraivanja uVicenzi, na elu s vrsnim i poznatim znalcem religiozno-drutvenepovijesti, doivotnim talijanskim senatorom Gabrijelom De Rosom i s

3 Usp. G. De ROSA, Lalto adriatico: due secoli di storia,LArea alto Adriatica dal riformismoveneziano allet napoleonica, Venezia 1998, 21. Veneto, Istria e Dalmazia tra sette e

Ottocento. Aspetti economici sociali ed ecclesiastici (a cura di Filiberto Agostini), 13, n. 5. Jadran most meu narodima, Slobodna Dalmacija, 23. X. 1999. [57 (1999) br. 17520];Slobodna Dalmacija, 4. XI. 1999.

Predgovor: Hrvatska povijest sastavni dio europske povijesti


20/415


Odjelom za povijest Fakulteta politikih znanosti Sveuilita u Padovi naelu s voditeljem katedre prof. Filibertom Agostinijem.

Ta je suradnja zapoela pred vie godina, a odreenije okvire dobilaje na znanstvenim skupovima u Veneciji 1997, Gradeu (Grado, Gorizia)i meunarodnom kolokviju u Splitu 1999. Kolokvij u Splitu pod nazivomJadran most medju narodima, na kojem su sudjelovali Gabriele De Rosa iFiliberto Agostini te Ivo Babi i Vicko Kapitanovi, pokazao je da u Splitupostoji zanimanje za takve teme,3 te je otvorio put pripremi skupa Crkva idrutvo uz Jadran - Vrela i rezultati istraivanja.

REZULTATIIVRELARELIGIOZNO-DRUTVENIHISTRAIVANJA

Skup je odran 21-22. rujna 2001, a organizirala ga je Katedra crkvenepovijesti Katolikog bogoslovnog fakulteta u Splitu, uz sudjelovanje dvijuspomenutih talijanskih ustanova. U nazivu skupakrije se i nakanaorganizatora. Organizator je, naime, elio da se otvori sustavno prouavanjepovijesti Crkve i drutva uz istonu obalu Jadrana. U zborniku radova s togaznanstvenog skupa eljelo se, na jednom mjestu, upozoriti na vrela i narezultate dosadanjih istraivanja na tom podruju. Dvije talijanskeustanove spremno su se odazvale pozivu na suradnju, kao i znanstvenici iz6 drava, i 16 razliitih znanstvenih i kulturnih ustanova. Teme skupanamjerno su uzete iz novije povijesti jer je starija crkvena povijest bolje

prouena u okviru politike povijesti.Teme predavanja razdijeljene su u dvije skupine. U prvom dijelu,

naslovljenom Rezultati i smjernice znanstvenih istraivanja, autori supokuali iznijeti metodoloku problematiku i saeti rezultate dosadanjihznanstvenih istraivanja hrvatske religiozne povijesti na podrujima nakojima ive Hrvati, tj. u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, te istraivanjaobjavljena u inozemstvu, na talijanskom i njemakom jeziku. Premda bi seo toj problematici mogli napisati opseni svesci, autori su u kraim iliduim izlaganjima uspjeli upozoriti na dosadanje radove i na neke praznine

koje bi trebalo obraditi. U drugom dijelu, Vrela za hrvatsku religioznupovijest, dat je pregled nekoliko vanijih arhiva ili iscrpnije nekih njihovihfondova. Iz tih je radova oito da su neki arhivski fondovi u zemlji iinozemstvu jedva ili nikako dotaknuti u znanstvenim istraivanjima. Svojimznanstvenim prilozima sudionici su pokuali otkriti te nepoznate tragoveshvaanja i ivota koji su utjecali na stvaranje posebnih obiljejareligioznosti, kulture i civilazacije na istonoj strani Jadrana.

Naalost, svi predavai i nakon odueg ekanja nisu dostavili svojapredavanja. Oteglo se i vrijeme recenziranja rukopisa kao i iekivanjepotpore za tiskanje knjige. Bolest glavnog urednika jo je vie odgodila

tiskanje.


21/415

21Predgovor: Hrvatska povijest sastavni dio europske povijesti

Nakon to su svladane spomenute potekoe, Zbornik se pojavljuje iztiska. Trebao bi biti vrijedno pomagalo istraivaima koji se tek upuuju

u istraivanja drutveno-religiozne povijesti, ali i onima koji su zavrilisvoje povijesne studije u vrijeme kada je religiozna povijest bila iskljuenas hrvatskih sveuilita, a nisu se potom bavili znanstvenim istraivanjima.Nadam se da moe biti i poticaj na bolju suradnju meu hrvatskim iinozemnim znanstvenicima, te pridonijeti usklaivanju i povezivanjustrunjaka za rad na novim projektima.

Skup se ne bi mogao odrati, niti bi se mogao objelodaniti zbornik beznovane potpore Ministarstva znanosti i dobrotvor, ija se imena navodena kraju ovoga sveska. Meu njima, uz Ministarstvo, ovdje spominjem

Splitsku nadbiskupiju i Franjevaku provinciju Presvetog Otkupitelja. Uime organizatora skupa svima svesrdno zahvaljujem. Srdana hvala osoblju

Nadbiskupskog sjemenita na dragocjenoj pomoi. Hvala recenzentima kojisu obavili posao bez novane naknade i svim suradnicima te kolegamanastavnicima Katolikog bogoslovnog fakulteta na ohrabrenju i potpori.

U Splitu, uoi Boia, 2005.Vicko Kapitanovi


22/415



23/415

23

I. REZULTATI I SMJERNICE

ZNANSTVENIH ISTRAIVANJA


24/415



25/415

25

POSSIBILE UNA STORIA SOCIO-RELIGIOSADELLAREA ALTO-ADRIATICA?

GABRIELEDE ROSAIstituto per le ricerche di storiasociale e religiosa, Vicenza

UDK 282(091) (497.5)Original scientific paper

Lautore espone i criteri della ricerca e della lettura delle fontiecclesiastiche utlizabili nella prospettiva di arrivare ad una storia

socio-religiosa, avvertendo in particolare limportanza delle visitepastorali. Informa sul contributo che ha prestato in questo campolIstituto Vicentino e indica le prospettive per una collaborazioneinternazionale, in particolare nellarea adriatica.

1. Chiamiamo storia socio-religiosa una storia nella quale la Chiesanon considerata come unisola, separata dal contesto economico, politico,civile, ideologico che la circonda: non un ente chiuso in se stesso, fuoridalle trasformazioni che avvengono nelleconomia, nelle strutturedemografiche, nella mentalit, nelle culture locali, nellevolversi delleistituzioni politiche, con i cambiamenti di regime. Se una volta bastava

studiare la storia della Chiesa nei rapporti tra la Santa Sede e gli Stati, frail papato ed i governi dei popoli, fra i vescovi e la Chiesa di Roma, fra laChiesa e le reali giurisdizioni questo non pi possibile oggi, specialmentenellet contemporanea.

Nel 1966, ad Este, in provincia di Padova, al XIV congressoarchivistico ecclesiastico illustrammo il programma di lavoro del primoCentro studi di storia della Chiesa nel Veneto secondo i criteri di ricercasu indicati. Ponemmo in quella sede il problema di una nuova lettura dellefonti ecclesiastiche, utilizzabili nella prospettiva di arrivare ad una storiasocio-religiosa: visite pastorali, questionari dei vescovi ai parroci, relazioniad limina, atti sinodali, libri parrocchiali e quantaltro.


26/415


Le domande che ci ponevamo allora erano sinteticamente le seguenti:quando la Chiesa locale incominci ad accorgersi che lancien rgime era

prossimo alla fine e che il capitalismo stava cambiando, tra le altre cose,anche la stabilit demografica delle popolazioni rurali? La nascita dellaclasse operaia, la formazione dei partiti di massa, lavvento dello Statoliberale, come e quanto modificarono le domande e la struttura delle visiteparrocchiali? Il modello della visita tridentina mut profondamente gi trala fine del secolo XIX e gli inizi del secolo XX: dalle 15-20 domande deisecoli XVI-XVIII, si pass alle centinaia di domande dei vescovi ai parrociprima della visita. Con let contemporanea il visitatore non si limita pia verificare lo stato delle pertinenze ecclesiastiche, il numero dei confessie dei non confessi, la pulizia e la tutela dei tabernacoli, ecc. La parrocchia

venne assumendo, dalla fine del XIX secolo in poi, un ruolo sempre pisociale, che andava molto al di l dello schema tridentino. Essa divenivafattore di promozione di quella che si chiamata la cooperazione bianca(casse rurali, istituti popolari di credito, associazioni previdenziali, ecc.),favorita, fra laltro, dallemanazione dellEnciclica Rerum Novarum, laprima sul lavoro e la condizione operaia, dietro la quale si affacciava lasollecitudine dei vescovi americani.

Lo studio delle domande e le risposte dei parroci, lanalisi seriale dellevisite pastorali, confrontate con le relazioni ad limina, consentivano unavisione realistica della dialettica fra il religioso prescritto e quello vissuto.

Come gi osserv Michel Vovelle, le ricerche di storia religiosa dellaboratorio vicentino non ipotizzavano una scissione tra la storia dellaChiesa istituzione ed il popolo cristiano, anzi, il testo della visitadiventava per il ricercatore uno strumento dindagine istituzionale, non ilsolo, ben sintenda, ma certo il pi importante, per capire i cambiamentidi mentalit e di comportamento dei cristiani di fronte alle profondetrasformazioni dellet contemporanea. Non cinteressava il discorsosociologico per correre dietro allimmagine della cosiddetta religionepopolare. Abbiamo cercato di evitare quella lunga, estenuante e sterile storia

dellopposizione fra cultura dlite e cultura popolare, di cui ha soffertola storiografia francese (Vovelle). In altre parole, le nostre ricerche sonopi vicine a quelle di Delumeau, che a quelle, pur di grande scuola, diGabriel Le Bras.

Potremmo sintetizzare cos il senso della nostra ricerca: il connubiomondo rurale chiesa aveva messo in moto nel Veneto della terraferma,nella met del XIX secolo, un ciclo associativo di opere economiche esociali di grandi dimensioni, quale non si era avuto in altra regione. Il loroscopo era di contenere labbandono della terra da parte del contadinopovero, di arginare il flusso migratorio, e il richiamo della fabbrica urbana.

Poich si trattava molto spesso di contadini analfabeti, lapporto dellescritture per redigere gli statuti e financo gli atti dovuti, era dato dal parroco.


27/415

27

Alla fine del XIX secolo nella sola provincia di Treviso oggi uno deidistretti industriali pi dinamici delleconomia cosiddetta locale su 96

comuni rurali, 63 contavano almeno una cassa rurale. Attraverso questa retedi piccole banche di credito, nellindifferenza dello Stato liberale, quellaspecifica modalit di appropriazione e rappresentanza politica locale, stataspesso, una delle forme pi attive e moderne di classe politica cattolica,legata alla cultura del territorio. Con gli anni Novanta del XX secolo, ilfenomeno si dissolve, perde la sua rappresentativit, non si pi rinnovato,mentre incominci a cambiare, sotto legemonia della tecnica e del mercato,il ruolo del territorio, la specificit della sua originaria localizzazioneproduttiva.

2. LIstituto di Vicenza, dal 1975 agli anni Novanta, ha anche svoltounintensa attivit didattica sui problemi metodologici della ricerca socio-religiosa, con la partecipazione di docenti universitari italiani, francesi dellascuola delle Annales, e tedeschi. Alcuni nomi che hanno tenuto lezioni,seminari, prolusioni al nostro Istituto: Jacques Le Goff, Franois Furet,Peter R. H. Brown, Michel Vovelle, Emile Goichot, Philippe Butry, AndrVauchez, Rudolf Lill, Jerzy Kloczowski.

Abbiamo incrementato convegni, seminari e colloqui di storiacomparata, che ci hanno consentito di arrivare ad unimmagine multiformee poliedrica della storia dellItalia religiosa. Dai confronti con le esperienze

di ricerca al Nord ed al Sud del Paese sono emerse infinite storie di monaci,diocesi e parrocchie, di santuari, tabernacoli e altari campestri, dipellegrinaggi e culti che assumono la loro caratterizzazione anche dasedimentazioni culturali lontanissime, come nelle Puglie, in Calabria, inBasilicata attraversate dal monachesimo greco-bizantino. Gli scriptoria delMezzogiorno erano noti fino al Monte Athos. LAdriatico meridionale stato anche area di grande influenza del cristianesimo orientale.

3. Con la caduta del Muro di Berlino si aperto per Vicenza un nuovocampo di studi e di ricerche, quello della vita religiosa nei Paesi del Centro-

est europeo. Gi dal 1981 intrattenemmo rapporti con lUniversit diLublino nella persona del professor Jerzy Kloczowski. Con lui, con ilprofessore Alexander Gieysgstor dellUniversit di Varsavia, il prof.Gerolamo Arnaldi, vicentino, docente dellUniversit di Roma, e conlEcole franaise, fondammo a Roma, con il patrocinio dellIstituto Sturzo,una Scuola storica italo-polacca, per giovani laureati polacchi. Macertamente questo interesse per la storia delle Chiese Centro-orientaliaument con la caduta del Muro di Berlino. Il nostro Istituto fu il primoad organizzare a Treviso, nel nord-est del Veneto, un convegno dal titolosignificativo:La fede sommersa nei Paesi dellEst(15 dicembre 1990). In

questa sede studiammo quale era stata concretamente la condizione dellafede, della sua pratica nei Paesi che una volta venivano chiamati delle

G. DEROSA, possibile una storia dellarea alto-adriatica?


28/415


democrazie popolari, ma si discusse anche dei problemi che alle Chiese,al clero ed ai fedeli aveva lasciato in eredit il comunismo. Fra i relatori il

croato Vjekoslav Bajsi, professore di filosofia alla Facolt teologicacattolica di Zagabria;Hugo Bogensberger, professore allora di sociologiadelle religioni allIstituto Superiore filosofico teologico S. Gabriele pressoVienna; France Martin Dolinar, nato a Susine in Croazia, storico dellaChiesa slovena, ben noto a tutti noi, con il quale Vicenza ha rapportifrequenti;Jerzy Kloczowski, che ha insegnato allUniversit di Lublino, inUniversit americane ed in Francia; Marcell Mrtonffy, di Budapest,monaco dellArciabbazia di Pannonhalma, teologo; Patrick Michel,ricercatore al Centre National de la Recherche Scintifique di Parigi;LadasTulaba, lituano, teologo, gi rettore del Pontifico Collegio lituano a Roma.

In questo convegno abbiamo imparato a capire pi addentro, nella lorospecificit territoriale, le diverse condizioni delle Chiese nei Paesi dellEstsotto i governi comunisti. Ci siamo anche resi conto come il registro perleggere il rapporto tra le Chiese cristiane, cattoliche, ortodosse, autocefaleo meno, e le trasformazioni dovute ai processi di modernizzazione, non puessere quello che noi abbiamo adottato per le varie regioni italiane. Nonavrebbe senso, in parole povere, porsi per i Paesi dellEst per il periodo deiregimi comunisti, le domande che noi ci ponevamo per quei luoghi in cui,come che sia, sussisteva, invece, un rapporto fra la Chiesa, ovvero leChiese, e la societ. In breve, non ci sono nostri modelli da esportare, cisono storie diverse che ci invitano ad un altro metodo, a quello della storiacomparata su premesse e ricerche che richiedono, ove possibile, unadisponibilit conoscitiva anche nei campi meno esplorati, della spiritualit,della devozione, come si dice, dal basso. E nel fare storia comparata siamospinti a studiare gli elementi che meglio concorrono a definire le peculiaritculturali dei vari cristianesimi. Cos, in linea generale, non possiamoignorare il fatto storico che per quasi 50 anni del XX secolo la societ,come gi ci ricord Vjekoslav Bajsi, era rimasta in Croazia divisa dallaChiesa: Tutto ci che era pubblico era la societ, era marxista e costituiva

il terreno operativo del partito. La religione, in altre parole, era un affareprivato; a differenza, per, di quanto avveniva nei Paesi del socialismoreale, essa, nella sua privatezza, era libera, tanto da poter avere negli anniSessanta una propria stampa e seguire cos le vicende del Concilio VaticanoII. Ma in Croazia, in Slovenia, non sarebbe stata possibile una fioritura diorganizzazioni economiche di promozione parrocchiale, cos come siverific tra la fine del XIX secolo e gli anni Trenta in Italia, e nemmenouna presenza di associazioni laicali cattoliche, cos come si ebbe duranteil fascismo. Per, a compensare la carenza del rapporto istituzionale dellaChiesa con la societ, cerano i pellegrinaggi ai santuari, un fatto sociale

di notevole rilievo, fenomeno complesso, che vide protagonisti contadini,vagabondi, donne erranti. Qui tutte le fedi sincontrano ed i popoli slavi


29/415

29

divengono ancora attori, come scrive Pierre Pascal, di quel Medioevo chesi sposta e si differenzia in onde continue lungo i cammini sacri. E dove

collocheremo i conventi ed i monasteri, addestrati a conservare evangeliari,scritti per i monaci da mandare a memoria? Quale vita religiosa si svolgevasulla striscia orientale dellAdriatico? Non solo nellantico, quando quelmare era controllato da Bisanzio e poi da Venezia, ma anche nelletcontemporanea negli anni della Guerra Fredda quando quel mare apparvecome una rigida frontiera preclusa ai rapporti con lOccidente.

Tuttavia, pur con tutti i limiti di cui si detto, la ricerca rimaneapertissima: fonti delle chiese locali, fonti dellArchivio Segreto Vaticanopossono dirci molto della storia della Chiesa nella fascia adriatica, inparticolare sulla Croazia. Ma occorrer, con ogni probabilit, ricorrere adaltre fonti ed organizzazioni di ricerca: noi ci siamo gi impegnati arealizzare un censimento dei Santuari, anche di quelli scomparsi, e deipellegrinaggi per larea alto adriatica, con tutta la cosmologia, di cui parlaEusebio di Cesarea, quando descrive la preghiera degli uomini della terra.

Nella profonda dicotomia, che avanza sempre di pi, fra let dellamodernizzazione cos come labbiamo vissuta attraverso il modello delloStato nazionale, e let globale, ancora informe, ma gi ingigantita dallamultimedialit, c posto per un viaggio attraverso le tante storie dei nostricristianesimi, senza preclusioni, esclusioni confinarie e sospetti?

4. Con la fine della Jugoslavia di Tito, e con le drammatiche vicendeche hanno fatto seguito alla guerra bosniaca e del Kosovo, lorizzonte deinostri interessi storici si allargato al Centro-est ed al Sud dellEuropa. Dal1997 abbiamo avviato rapporti di collaborazione storico-scientifica conUniversit ed istituti culturali dellarea slovena, croata e serba. Abbiamoindividuato il tema centrale della nostra attivit di ricerca, nel recupero diquellidentit culturale, religiosa e di civilt che fu dellAdriatico. Abbiamoposto il problema di un ampliamento e di una rilettura delle fonti, fra lequali quelle ecclesiastiche, che possono agevolare la ricerca dei tratti

comuni delle varie vicende dei popoli che sono affluiti nei secoli sulla fasciaadriatica. Tendiamo per questo a privilegiare il metodo della storiografiasocio-religiosa per lo studio delle religioni cattolica, ortodossa, protestantee islamica e delle confessioni e correnti religiose di rilevanza storica.Confronto, comparazione di fedi, analisi del diverso e del molteplice percomprendere e convivere, con laiuto della comunicazione e del computer,come si fa oggi. Tecnologia a servizio della ricerca, non tanto quella dellegrandi idee di cui siamo abbondanti, ma dei modi semplici di vita, di cre-dere e di pregare.

Riteniamo essenziali anche ricerche sul ruolo della letteratura e

dellarte in tutte le manifestazioni che hanno avuto unincidenza nellaformazione culturale e civile dei popoli del Sud-est europeo.



30/415


Nel convegno che abbiamo tenuto a Vicenza il 27-28 ottobre dellannoscorso, suLItalia e il Sud-est dal Congresso di Berlino alla prima guerra

mondiale (1878-1919), abbiamo lamentato la scarsezza o linsufficienza diuna seria informazione sulla storia dei popoli che si affaccianosullAdriatico, sui grandi flussi migratori, sullincontro fra le grandi civilt,slava, tedesca e veneziana - italica. Al termine di questo convegno,inviammo al Presidente della Commissione europea, Romano Prodi, unmessaggio, approvato allunanimit, in cui si rilevava storicamente comenessuna potenza fosse riuscita sinora a fondare Ununit balcanica, n laTurchia, n la Germania, n la Russia, n la Nato, per cui si sollecitavafinalmente lUnione europea ad adottare una politica pi forte, piilluminata, pi coraggiosa, che prenda il posto dellAlleanza Atlantica, entri

nellAdriatico facendo i popoli del Sud-est europeo partecipi dei valori diquella Carta costituzionale che si richiama ai diritti fondamentali dellanostra civilt e tradizione politica di segno umanistico. Mi pare si possadire che sia proprio evidente oggi alluniverso mondo che lEuropa non purisolversi nelle forme del mercato e delleuro: Ai trattati di Maastricht ha scritto recentemente Jrgen Habermas manca qualsiasi forza diincarnazione dei simboli, che solo un atto di fondazione politica pu avere.

Noi auspichiamo, come uomini della ricerca, che lEuropa di domani,della nuova Costituzione, attraverso un buon esame di coscienza, recuperiquellarea del Sud-est, larea che ci ostiniamo a chiamare della civiltadriatica, emarginata da secoli, attraverso il gioco delle grandi potenze, dalresto dellEuropa, quella che chiamiamo dellOccidente.

S, le fratture sono state profonde, tanto quanto gli odi fra le etnie ele due Chiese, di Roma e di Bisanzio; la modernit, con il corredodellIlluminismo, non ha sostato a lungo sulle coste orientali; dove arriv,fu spesso interrotta dalle guerre interne, dallinvasione turca e dalle strategiedelle grandi potenze europee. Provare a ripensare questa storia non pare unlusso inutile; c troppa ricchezza non solo di storia, ma di speranze e divolont dintere popolazioni che ci sollecitano a farlo. Recuperare, abbiamo

detto, questa identit, perch lAdriatico, come ha detto Predrag Matvejevi,torni ad essere il mare dellintimit, ma anche per non scivolare dentrola logica delluniversalismo dellutile, in cui non pi lo Stato, ma ilmercato diventa lo spazio di identificazione indispensabile alla formazionedellidentit dei singoli (Carlo Galli). Credo che questo potrebbe essereil compito nostro, possibile solo attraverso una franca ed apertacollaborazione tra storici, sociologi e teologi, di tutte le religioni, che nonhanno dimenticato la pi grande lezione europea, quella dei varicristianesimi che vengono dallOriente. Compito non facile, me ne rendoconto, ma poi veramente un compito, o non, invece, una via obbligata?

Una via che ci richiesta dalle stesse circostanze storiche odierne, tantodiverse da quelle in cui lEuropa era il regno della grande politica, delle


31/415

31

grandi strategie di potenza, del messianismo rivoluzionario. A guardarebene attorno a noi, scopriamo che perfino il calcolo del tempo

profondamente cambiato rispetto a quello che era solo qualche decina dianni fa. Sembra se lo sia divorato la legge del mercato, una leggeincontenibile, che non conosce confini e regioni, n diritti umani n dirittisociali. Poche cose possono aiutarci oggi, dopo i tanti sconvolgimenti checorrono su binari senza destinazione, sui binari di un processo dimondializzazione delle grandi economie, che divide lumanit intera. Frale poche cose che possono darci sicurezza il ritorno a quelle ideeoriginarie del cristianesimo, che invest anche queste terre.

JE LI MOGUA DRUTVENO-RELIGIOZNA POVIJESTJADRANSKOG PODRUJA

Saetak

Religiozno-drutvenom povijeu nazivamo povijest u kojoj Crkvu nepromatramo poput otoka, neovisno od gospodarske, politike, kulturne i ideolokeokoline kojom je okruena. Za njezino prouavanje postavlja se problem novogiitavanja vrel. Ta su vrela: pastoralni pohodi, biskupski upitnici upueniupnicima, izvjetaji ad limina, sinodalni spisi, upne knjige itd.

Kako je ve primijetio Michel Vovelle, istraivanja religiozne povijesti

vicentinskog laboratorija nisu pretpostavljala razdor izmeu povijesti Crkve-ustanove i kranskog puka, dapae tekst pastirskog pohoda postajao je zapovjesniara istraivaa pomagalo istraivanja, razumije se da nije jedino, ali zacijelonajvanije da bi se shvatile promjene kranskog shvaanja i ponaanja, uslijeddubokih promjena suvremenog doba. Nije nas zanimao socioloki govor ni tranjeza tzv. pukim vjerovanjem. Izbjegavali smo dugu, iscrpljujuu i neplodnu povijestsuprotstavljanja kulture elite i puke kulture od ega je trpjela francuskahistoriografija (Vovelle). Drugim rijeima, naa su istraivanja blia Delumeauovimistraivanjima nego istraivanjima velike kole Gabriela Le Bras.

Vicentinski institut je od 1975. do devedesetih godina razvio snanu didaktiku

djelatnost o metodolokim problemima sociajalno-religioznih istra

ivanja, uzsudjelovanje talijanskih, francuskih (iz kole Annales) i njemakih sveuilinih

nastavnika.Padom berlinskog zida Vicenzi se otvorilo novo podruje studija i istraivanja,

a to je podruje religioznogivota srednjo-istonih europskih zemalja. Na je Institutprvi organizirao u Trevisu skup pod znakovitim naslovomLa fede sommersa neiPaesi dellEst . Tu smo prouavali kakvi su konkretno bili uvjeti vjere i njezinaprakticiranja u zemljama koje su neko nazivane narodnim demokracijama, alise raspravljalo i o problemima koje je Crkvi, kleru i vjernicima ostavio u batinukomunizam. Utvrdili smo povijesnu injenicu da je skoro kroz 50 godina XX.stoljea drutvo, kako je napomenuo Vjekoslav Bajsi, u Hrvatskoj ostalo

odijeljeno od Crkve. Drugim rijeima vjera je bila privatna stvar. Ali, nedostatakinstitucionalnih odnosa Crkve i drutva popunjala su hodoaa u svetita, vaan



32/415


drutveni in. A kamo smjestiti vanost samostana? Kakav se vjerski ivot odvijaouz istonu obalu Jadrana? Ne samo u starini, kada je to more nadzirao Bizant i zatim

Venecija, nego i u suvremeno doba, u godinama hladnog rata kada se to more inilopoput tvrde granice prema Zapadu.Uza sva spomenuta ogranienja, istraivanja ipak ostaju otvorena: povijesna

vrela mjesnih crkava, i vrela Vatikanskog tajnog arhiva, mogu nam mnogo rei oCrkvi uz Jadran, posebno u Hrvatskoj. Ali e ustrebati, najvjerojatnije, posegnuti iza drugim izvorima i nainima istraivanja.

U dubokom razdoru, koji se sve vie istie, izmeu razdoblja modernizacijekako smo ga proivljavali u obliku nacionalnih drava i jo neoblikovanog globalnograzdoblja, koje se sve vie gorostasno uzdie uz pomo multimedijalnosti, ima limjesta za hod za tolike povijesti naih kranstav, bez zaprjeivanja, iskljuivanja,

ograniavanja i sumnja?Od 1977. uspostavili smo suradnju na povijesno-znanstvenom podruju sa

slovenskim, hrvatskim i srpskim sveuilitima i znanstvenim institutima. Utvrdilismo sredinju temu nae istraivake djelatnosti u ponovnom postizavanjukulturnog, religioznog i civilizacijskog identiteta koji je postojao na Jadranu.Postavili smo problem proirenja i ponovnog iitavanja vrela, izmeu ostalog icrkvenih, koja mogu olakati istraivanje zajednikih crta razliitih zgoda naroda,koji su kroz stoljea pristigli na jadranske obale. Zbog toga dajemo prednost metodisocijalno-povijesne historiografije za prouavanje vjer, konfesija i religioznih strujapovijesnog znaenja. Potrebno je sueljavanje, usporeivanje vjer, analizarazliitoga i mnogostrukoga da bi se shvatilo i moglo ivjeti zajedno, uz pomo

dananjih sredstava komunikacije. Tehnologija u slubi znanosti, ne toliko u velikimidejama kojima obilujemo, nego u jednostavnom nainu ivota, vjere i molitve.Drimo bitnim i prouavanje uloge knjievnosti i umjetnosti u svim njihovim

oblicima koji su imali utjecaj na kulturno i civilizacijsko oblikovanje jugo-istoniheuropskih naroda.

Na skupu koji smo drali u Vicenzi 27-28. listopada prole godine, tuili smose na nedovoljnost ozbiljnih obavijesti o povijesti narod uz Jadran, o velikimseobama, o dodiru velikih civilizacija, slavenske, njemake i venecijansko-talijanske.Na kraju toga skupa poslali smo predsjedniku europskog povjerenstva, RomanuProdiju, poruku u kojoj se istie, na temelju povijesti, kako nijedna velesila dosada

nije uspjela utemeljiti Balkansku uniju, ni Turska , ni Austrija, ni Rusija ni Nato,zbog ega se potie Europska unija da poduzme odvaniju politiku, razboritiju ihrabriju, koja bi zauzela mjesto Atlantskog saveza, neka pristupi Jadranu i ukljuinarode europskog jugoistoka u dionitvo vrijednosti Ustava koji se poziva natemeljna prava nae civilizacije i politike batine humanistikog predznaka. inimi se da se moe rei da je danas itavom svijetu oito da se Europa ne moepromatrati samo kroz trite i euro.

Kao ljudi znanosti, elimo da sutranja Europa s novim Ustavom, nakondobroga ispita savjesti, ponovno prikupi prostore jugoistoka, podruje koje upornonazivamo podrujem jadranske civilizacije, igrom velikih sila stoljeima odbaenona rub ostatka Europe koju nazivamo zapadnom.

Pokuati preispitati tu povijest ne ini mi se beskorisnim luksuzom.Mnogostruko je ne samo povijesno bogatstvo, ve bogatstvo nada i elja itavih


33/415

33

naroda koji nas potiu da to inimo. Ponovno povratiti taj identitet da Jadran, kakoje rekao Predrag Matvejevi, ponovno postane more bliskosti, ali i da ne sklizne

u logiku univerzalizma koristoljubivosti, u kojoj Drava gubi mo oblikovanjaidentiteta pojedinaca, a trite postaje prostor neophodog poistovjeenja (CarloGalli). ini mi se da bi to mogao biti na zadatak, koji je mogu samo otvorenom iistinoljubivom suradnjom meu povjesniarima, sociolozima i teolozima svih vjera,koji nisu zaboravili najveu europsku lekciju, onu razliitog kranstva koje jeprispjelo s Istoka. Nije to lagan zadatak, svjestan sam toga; ali jeli to zaista zadatak,ili, naprotiv, obavezan put? Put koji trae dananje prilike, toliko razliite od onihkad je Europa bila kraljevstvo velike politike, velikih stratekih sila i revolucionarnogmesijanizma. Pogledamo li dobro oko sebe, otkrivamo ak da se i vrednovanjevremena promijenilo s obzirom na nekoliko prethodnih desetljea. ini se kao daga je poderao trini zakon, nezaustavljivi zakon, koji ne priznaje ni granice ni

krajeve, ni ljudska ni drutvena prava. Maloto nam danas moe pomoi poslijetolikih poremeaja zahuktalih na tranicama bez odredita, na tranicama procesaglobalizacije velikih ekonomija, to podvaja itavo ovjeanstvo. Meu malobrojnimstvarima koje nam mogu pruiti sigurnost, povratak je izvornim idejama kranstvakojim su zadojeni i ovi krajevi.



34/415



35/415

35

REZULTATI I SMJERNICE ISTRAIVANJADRUTVENO-RELIGIOZNE POVIJESTI

U HRVATSKOJ

FRANJOANJEKHrvatska akademijaznanosti i umjetnosti

UDK 282(497.5)091Izvorni znanstveni rad

Hrvatska je povijest tijesno povezana uz kranstvo, pa se i hrvatskacrkvena povijest prouavala usporedo s politikom, kulturnom

drutvenom i ekonomskom. Spominjui vanija djela sve od srednjegvijeka, autor se s posebnim naglaskom osvre na sustavno iznanstveno istraivanje crkvene povijesti u Hrvata iz novijegrazdoblja.

Iako poeci hrvatske crkvene historiografije seu u rani srednji vijek,sustavno i znanstveno istraivanje crkvene povijesti u Hrvata novijeg jedatuma, to potvruju struni i znanstveni asopisi i zbornici: Croatia sacra(Zagreb), Vrela i prinosi (Zagreb), Kai(Split), Crkva u svijetu (Split),Croatica christiana periodica (Zagreb) i dr. Suvremena crkvenahistoriografija usmjerena je prouavanju kranskih poetaka i djelovanju

Crkve na hrvatskim prostorima, rasvjetljavanju uloge redova i pojedinihredovnikih zajednica u nas, istraivanju heterodoksnih pokreta nahrvatskom crkvenom i etnikom prostoru, prinosu Hrvata intelektualnomivotu kranskog Zapada, ulozi Hrvata u nastojanjima oko sjedinjenjakrana, odnosu Crkve u Hrvata prema totalitarizmima XX. stoljea iprisutnosti Katolike crkve u suvremenom hrvatskom drutvu.

Crkvena povijest kao obvezan i samostalan predmet uvodi se ukatoliko kolstvo i na sveuilita tek u doba humanizma i potridentskeobnove, iako njezini korijeni datiraju jo iz razdoblja Pracrkve.

Hrvatska crkvena historiografija, iji poeci seu u rani srednji vijek,nastaje u gradovima uz istonu jadransku obalu tijekom prvog milenija


36/415


37/415

37

svojevrsna su novost i izvjesni pomak u razvoju povijesne znanosti. Vlaije originalan u tome to je kao marljivi istraitelj povijesti kranstva,

osobno ili preko svojih suradnika, otkrio i javnosti podastro znatan brojpovijesnih spisa i drugih vrela antikog i srednjovjekovnog kranstva.Hrvatski reformator odluno opovrgava manihejsko poimanje povijesti,svjestan da dobro i zlo mogu egzistirati zajedno u jednom te istom ovjeku.Ueni Istranin protestantske orijentacije proiruje povijesno podruje naistraivanje bogotovlja, na teologiju i ostale domene kranskog ivota,stekavi ugled pionira jer u navedenom podruju nije imao prethodnika.Objavljivanjem javnosti nepoznatih tekstova Vlai je u mnogome zaduiopovijesnu znanost i bio uzor istraivaima svojeg i kasnijeg vremena,pribavivi drugima enormnu dokumentaciju koja je, provjerena metodom

suvremene povijesne kritike, jo uvijek dragocjeno vrelo za povjesnike iistraivae nae epohe.

Vlaieve povijesne koncepcije slijede tek rijetki protestantskihistoriari, ali zato katoliki povjesniari, ma kako to zvualo nevjerojatno,jasno istiu znaenje i znanstveni ugled povijesnih radova uenog Hrvata.Ugledna imena katolike crkvene historiografije - prije svih Baronio,Medina i Sanders dive se umijeu kojim je Vlai oteo zaboravu iobjasnio mnoga do njega i njegovih radova neistraena i dotad nepoznatapodruja.9

ZNANSTVENOUTEMELJENA POVIJEST CRKVEU HRVATASedamdesetih godina XX. stoljea na Katolikom bogoslovnom

fakultetu u Zagrebu grupa profesora i kulturnih djelatnika pokrenula jeakciju istraivanja i pisanja sustavne i znanstveno utemeljene PovijestiCrkve na hrvatskom etnikom i kulturnom prostoru. Inicijatori su biliprofesori dr. Tomislav J. agi Buni, tadanji dekan KBF-a, dr. BonaventuraDuda, zaljubljenik u hrvatsku kulturnu batinu, dr. Josip Turinovi,uvaeni strunjak u poznavanju hrvatskog literarnog naslijea, dr. AntunIvandija, priznati povjesniar sakralne umjetnosti i predstojnik katedre za

crkvenu povijest na KBF-u i dr. Franjo anjek, docent pri istoj katedri.Njima e se pridruili mons. dr. uro Koka, dr. Mile Bogovi, dr. EmanuelF. Hoko, dr. Slavko Kovai, dr. Andrija uljak, dr. Vicko Kapitanovi, dr.Predrag Beli i drugi.10 Godine 1975. pri KBF-u je osnovan Institut zacrkvenu povijest s ciljem da unapreuje istraivaki rad osobito na podrujuhrvatske crkvene povijesti, kranske arheologije i sakralne umjetnosti(Statut, l. 2-a).

9 F. ANJEK,Matija VlaiIlirik, 108-109.10 Usp. F. ANJEK, Znanstveno utemeljena Povijest Crkve u Hrvata izmeu elja i stvarnosti,Croatica christiana periodica, XVI (1992) 29, 163-198.

F. ANJEK, Rezultati i smjernice istraivanja


38/415


Institut za crkvenu povijest u suradnji s Centrom za koncilskaistraivanja Kranska sadanjost iz Zagreba 1977. pokreu asopis

Croatica christiana periodica.11 Institut za povijest potie znanstvenoistraivanje u zemlji i inozemstvu: ustanovljuje vlastitu zbirkumikrofilmova i fotokopija dokumenata od znaenja za religioznu povijestHrvata, prikuplja strunu literaturu, prikuplja i objavljuje strunubibliografiju, struno pomae sreivanju i popisivanju crkvenih arhiva iknjinica i zauzima se za sustavno objavljivanje arhivske i ostale povijesnegrae.

Institut 1985. pokree akciju pisanja i objavljivanja sustavnog djela opovijesti Crkve i kranstva u Hrvata. Draganovi-Butureva Poviest Crkveu Hrvatskoj od najstarijih vremena do danas (Zagreb, 1944)12 svojevrstanje amalgam povijesti Crkve u Hrvata i povijesti biskupija na hrvatskomnacionalnom prostoru. Mnogo opirnijoj i nesumnjivo dokumentiranijojButurac-Ivandijinoj Povijesti Katolike crkve meu Hrvatima (Zagreb,1973)13 nedostaje opi nacionalni koncept, dok je Soldin Pregled povijestiHrvatske Crkve (Zagreb/Frankfurt, 1976) prilagoen sudionicimavjeronaune olimpijade. IzdavaVelike povijesti Crkve,Kranskasadanjost (1970-2004) objavla je ovaj renomirani prijevod s njemakogbez ikakvih dodatnih pojanjenja i pozivanja na fundamentalna djela izhrvatske crkvene historiografije.14

Rezultat triju gore spomenutih sastanaka hrvatskih crkvenihpovjesnika15 i zajednikog rada jest iscrpna tematska podjela povijestiCrkve u Hrvata.16 Agresijom na Hrvatsku zavravaju ova hvalevrijednanastojanja, iji su plod dva opirnija i sustavnija povijesna djela, Kranstvona hrvatskom prostoru. Pregled religiozne povijesti Hrvata od VII. do XX.stoljea (Zagreb, 1991. i, mnogo opirnije, 1996) Franje anjeka17 i PovijestCrkve u Hrvata (Split, 1996) Mile Vidovia.18

11

U dvadesetpet godina (1977-2001) izalo je 48 brojeva, uz dvobroj 43-44/1999. s kazalimaosobnih i zemljopisnih imena i pojmova (1-638).12 Izd. Hrvatsko knjievno drutvo Sv. Jeronima, 160 str.13 Izd. HKD Sv. irila i Metoda, 375 str. uz kronoloki pregled dogaaja (321-325),vremenski pregled papa, vladara i dogaaja (326-331), popis biskupa i nadbiskupa hrvatskihdijeceza prema Eubelu (333-354) te krai popis upotrijebljene literature (375).14 U rasponu od 1970. do 2004. objavljeno je itavo djelo u est tomova i osam svezaka.15 Ut supra, bilj. 10.16 F. ANJEK, Znanstveno utemeljena Povijest Crkve u Hrvata, 175-181; ISTI, Crkva ikranstvo u Hrvata. Srednji vijek, Zagreb, 1993, 8-15.17 Uz opiran tekst (1-546) autor donosi kronoloki pregled hrvatske i svjetske povijesti(1*-189*), popis rimskih biskupa-papa (191*-200*) te iscrpno kazalo imena i pojmova(547-599).18 Izdanja Crkveusvijetu, Biblioteka Radovi 17, str. 9-606.


39/415

39

TEMELJNAISTRAIVANJAFarlatijevo monumentalno djelo Illyricum sacrum (Venetiis, 1751-

1819) kaoi zbirke izvorne grae prema uzoru naTkalievaMonumentahistorica episcopatus zagrabiensis (Zagreb, 1873-1874)ili FermendinovaActa Bosnae potissimum ecclesiastica (1892)19 nezaobilazan su putokazprouavanju crkvene povijesti u Hrvata na prijelazu iz XIX. u XX. stoljee.

Moderna hrvatska historiografija istrauje prije svega odnos Crkve idrave, prouava poetke kranstva u Hrvata, veze hrvatskog naroda sApostolskom Stolicom,20 ulogu glagoljatva i narodnog jezika ubogotovlju, doprinos slavenskih apostola kristijanizaciji i literarnomstvaralatvu, ulogu monatva i redovnitva u kulturi, prosvjeti, znanosti i

umjetnosti itd. Brojni i vrijedni radovi hrvatskih crkvenih povjesniaradolaze do itatelja u izdanjima Hrvatske bogoslovne akademije i Hrvatskog

knjievnog drutva sv. Jeronima ili na stranicama asopisa Bogoslovskasmotra, Croatia sacra, Nova revija, Vrela i prinosi itd., a zadnjihnekoliko desetljea u revijama Croatica christiana periodica, Crkva usvijetu, Nova et vetera, u nizovima Croatica christiana analecta,Croatica christiana fontes, Studia Vrhbosnensia, u povijesnim edicijamaHrvatske akademije znanosti i umjetnosti, u zbornicima Kai,Historijski zbornik i povijesnim edicijama Hrvatske akademije znanostii umjetnosti u Zagrebu, Dubrovniku, Zadru i drugdje.

Najnovija dostignua crkvene i ire religiozne povijesti Hrvataposjeduju elemente kritinosti te podastiru znanstvenoj i iroj kulturnojjavnosti rezultate svojih istraivakih nastojanja u duhu suvremenepovijesne znanosti, vrednujui ne samo povijest kulture, ideja, dogaaja iznaajnih linosti nego takoer povijest mentaliteta i prisutnost teologijeu povijesti Crkve i kranstva u hrvatskom narodu.

Nesumnjiv poticaj istraivanju tisuljetnih povijesnih veza ApostolskeStolice i Hrvata zasigurno je odlunost Svete Stolice koja, prekidajuiustaljenu diplomatsku praksu, 13. sijenja 1992. priznaje Hrvatsku i

19 E. FERMENDIN,Acta Bosnae potissimum ecclesiastica cum insertis editorum documentorumregestis ab anno 925 usque ad annum 1752, Monumenta spectantia historiam Slavorummeridionalium 23, Zagreb 1892, 1-613.20 O vezama Apostolske Stolice i Hrvata postoji opirna povijesna literatura. Usp. J. KOCIJANI,Pape i hrvatski narod, Zagreb, 1927, I-XV i 1-409 (Drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanjepriredio je A. Bakovi, Zagreb, 1998, 1-579, uz dodatni tekst J. Kolaria za razdoblje 1927-1998. (585-741); I. MLIVONI, Pape i Hrvati, Zagreb, 1993, 1-250; . PULJI (ur.), Vatikan iDubrovnik, Dubrovnik, 1994, 1-239; B. PETRA F. ANJEK,Ivan Pavao II. i Hrvati, Zagre,1995, 1-256; V. BLAEVI, Sluenje miru. Ivan Pavao II. i Sveta Stolica za mir u Hrvatskoji Bosni i Hercegovini (1991-1995), Zagreb, 1995, 5-376; Hrvatska/Sveta Stolica (ur. T.

Mrkonji),Most/The Bridge, Zagreb, 1999, 1-444 (hrvatsko-talijansko izdanje); F.

ANJEK,Pape, Apostolska Stolica i Hrvati, u J. MERCIER, Povijest Vatikana, Zagreb, 2001, 13-43.



40/415


Sloveniju. Papa Ivan Pavao II. nije prestao inzistirati na tome da umeunarodnoj obitelji nema suvinih naroda i da sloboda ima prednost

pred drugim ovozemaljskim stvarnostima.21 I dok su vlade zapadnihdemokracija svim silama nastojale umrtviti javno mnijenje, podsjeajuiHrvate da njihovo iekivanje pravde i slobode dolazi tek nakon imperativaglobalne svjetske politike, Papa europskoj i svjetskoj javnosti doziva upamet da je svaki narod iva realnost i bogatstvo naeg planeta.22

Dragocjen prinos daju najnovija istraivanja hrvatskih povjesnika uvatikanskim arhivima s prvim rezultatima objavljenim u nizu Monumentacroatica vaticana (Camera Apostolica 1, 1299-1560, Zagreb, 1996.; Cam-era Apostolica 2, 1302-1732, Zagreb-Rim 2001; Korespondencija J. J.Strossmayer S. Vannutelli, 1881-1887, Zagreb, 1999) itd. Rad naistraivanju i objavljivanju vatikanske grae iziskuje suradnju pojedinacai institucija.

Nastavljen je Tkaliev niz Povijesnih spomenika Zagrebakebiskupije (sv. V-VI, Zagreb, 1992. i 1994. u redakciji A. Lukinovia).

Zbornici dvaju splitskih meunarodnih simpozija (1978. i 1985)sadre zanimljiv materijal o poecima kranskog i drutvenog ivota uHrvata23 te o vjerskom i moralnom ivotu Hrvata i splitskim saborima uX. i XI. stoljeu.24 U posljednjem desetljeu objavljeni su zanimljividokumenti i povijesne studije o Crkvi u Hrvata u vrijeme dominacije

totalitarnih ideologija, nacionalsocijalizma i komunizma, donedavnim tabu-temama. Zagrebaki simpozij o stotoj obljetnici Prvog katolikog kongresa(1900)25 potaknut e, nema sumnje, istraivanje Hrvatskog katolikogpokreta i prinos laika apostolskom poslanju Crkve u Hrvata. Poznavanjukranskog mentaliteta pridonosi i prouavanje heterodoksnog kranstva:krstjana Crkve bosanske, islama i protestantizma. Pojavom protestantizmanpr. bavili su se gotovo iskljuivo jezikoslovci i povjesniari knjievnosti,pa i danas nedostaju osnovni elementi objektivne spoznaje pojave i irenjareformacije na hrvatskom i junoslavenskom prostoru. Nisu zanemarivi niprinosi o Crkvi i kranstvu u Akademijinu projektu Hrvatska i Europa:

21 Usp. M. GJIDARA, Crkva, nacije i manjine u postkomunistikoj Europi, Croatica christianaperiodica, XVIII (1994) 33, 1-6.22 Osobita je zasluga pape Ivana Pavla II. to je umio otii dalje od prividne kritiketotalitarizma i apstraktne humanistike retorike (M. GJIDARA, Crkva, nacije i manjine, 43).23 Poeci hrvatskog kranskog i drutvenog ivota od VII. do kraja IX. stoljea, Zbornikradova Drugog meunarodnog simpozija o hrvatskoj crkvenoj i drutvenohj povijesti, Split,30. rujna 5. listopada 1985, Bibliteka Crkve u svijetu 20, Split, 1990, 1-364.24 Vita religiosa, morale e sociale ed i concili di Split (Spalato) dei secc. X-XI, Atti delSymposium internazionale di storia ecclesiastica, Split, 26-30 settembre 1978, a cura di A.G. Matani, Padova, 1982, I-XXVII i 1-568.25 Zagreb, 29-31. oujka 2001. Zbornik radova objavljen je 2002 (str.1-871).


41/415

41

kultura, znanost i umjetnost(sv. I-V, na hrvatskom, engleskom i francuskomjeziku).26

Ovim i slinim pothvatima nesumnjiv poticaj dat e i ovajmeunarodni znanstveni skup s izuzetno zanimljivom temom Crkva idrutvo uz Jadran vrela i rezultati istraivanja.

26 Dosad su objavljeni svesci I, II i III (Zagreb 1997, 2000 i 2003). Uz hrvatsko izdanje I.i II. sveska dosad su tiskani i prijevodi na engleskom i francuskom jeziku.



42/415


ESITI E ORIENTAMENTI DELLA RICERCA SULLA STORIASOCIO-RELIGIOSA IN CROAZIA

Sommario

Gli inizi della storiografia ecclesiastica croata risalgono allXI secolo, allorchAdamo di Parigi (intorno al 1060) complet e rifece a veteris historiis Passionesbeatorum martyrum Domini et Anastasii. Il testo citato rappresenta la prima storiadella Chiesa Salonitana ossia Spalatina. La ricerca scientifica sistematica dellastoria ecclesiastica presso i Croati recente e ci viene affermato anche dai periodiciscientifici specializzati:Bogoslovska smotra, Croatia sacra, Vrela i pruinosi, Crkvau svijetu, Croatica Christina periodica, Kai, Studia Vrhbosnesia, ecc. - Anche sela storiografia ecclesiastica contemporanea croata dispone di numerose monografie,

studi e saggi riguardanti la storia di tredici secoli del cristianesimo e della Chiesapresso i Croati, tuttavia non esiste ancora un manuale di storia sistematica religiosapresso i Croati, perch i tentativi fatti finora (Draganovi-Buturac, Buturac-Ivandija,Soldo, anjek, Vidovi) hanno piuttosto carattere popolare informativo. Lastoriografia ecclesiastica contemporanea presso i Croati orientata verso gli studidella diffusione del cristianesimo e dellattivit della Chiesa sul territorio croato altempo dei sovrani dalle dinastie nazionali (atti dei due convegni internazionali diSpalato); la precisazione del ruolo degli Ordini e delle Comunit religiose sulterritorio etnico croato (Vanino, Ostoji, Hoko); la ricerca della Chiesa eterodossabosniaca (idak, Mandi, anjek, Daja); il protestantesimo e lortodossia in Croazia(Mirkovi, Bogovi), verso il ruolo dei Croati nellunit dei cristiani (unionismo

ed ecumenismo da Stojkovi a Strossmayer, sono state notate le opere di agi-Buni,Turinovi, Golub ed altri); il movimento cattolico croato (Bozani, Matijevi,Trogrli); il rapporto della Chiesa presso i Croati nei confronti del totalitarismo delventesimo secolo; il ruolo della Chiesa nella societ croata contemporanea.


43/415

43

HRVATSKA U HISTORIOGRAFIJI NJEMAKOG GOVORNOGPODRUJA

PETAR VRANKISveuiliste u Augsburgu

UDK 016:94(497.5)=112.2Izvorni znanstveni rad

U historiografiji njemakog govornog podruja Hrvatska je prisutnau punoj cjelini, od predhrvatskog doba do stvaranja dananje modernehrvatske drave. Ima radova o dananjim hrvatskim zemljama ukeltsko, ilirsko, rimsko, gotsko i bizantskto doba. Obraeni su dolazaki pokrtavanje Hrvata, stvaranje hrvatske kneevine i hrvatskogkraljevstva i njegova propast. - Razdoblje od 15. do 19. stoljea, ukojem sjeverna Hrvatska dijeli skoro u punini sudbinu Njemake iCarstva ostalo je, na iznenaenje, najveim dijelom neistraeno.Izuzetak ini povijest Vojne krajine. - Povijest Hrvatske u 19. i 20.stoljeu prikazana je opirno i prilino objektivno, naroito francuskaokupacija, ilirski pokret, hrvatsko-ugarska nagodba, maarska iaustrijska uprava, zaposjednue Bosne i Hercegovine, junoslavenskopitanje i trijalizam. - Prvi svjetski rat, stvaranje Kraljevine Srba,

Hrvata i Slovenaca, njezino preoblienje u Kraljevinu Jugoslaviju teraspad 1941. naili su na znatan interes. Isto se moe rei o Drugom

svjetskom ratu, stvaranju i propasti NDH, kao i o pitanju nastankaTitove Jugoslavije. - Poloaj Hrvatske u socijalistikoj Jugoslaviji,Hrvatsko proljee i hrvatsko pitanje samo su djelomino obraenipod opim pojmom Jugoslavije. - Stvaranje moderne hrvatske drave,Domovinski rat, meunarodne implikacije i komplikacije okoHrvatske, u njemakoj historiografiji prikazani su skoro cjelovito.Pored ope povijesti Hrvatske, interes potiu i pojedine specifineznanosti i teme kao npr. povijest hrvatskog jezika, glagoljice,knjievnosti, arheologije i povijesti umjetnosti.

Sveobuhvatni pregled historiografije njemakog govornog podruja oHrvatskoj, Hrvatima ili pojedinim hrvatskim znanstvenicima teko je


44/415


ukratko saeti, jer ona prelazi okvire povijesnih i znanstvenih granica.Pregled bi mogao dati samo jedan skup znanstvenika razliitih smjerova

objavljujui radove viestruke znanstvene literature na njemakom jeziku,kao sto su npr. humanistike, prirodne ili gospodarske znanostiHrvatska je u njemakoj historiografiji kao pojam dobro poznata.

Prije raspada socijalistike Jugoslavije i Domovinskog rata Hrvatska jegledana kao integralni dio Jugoslavije. Uzmemo li u ruke novije leksikone,kao npr. Lexikon fr Theologie und Kirche1, TheologischerRealenzyklopdie2,Lexikon des Mittelalters3,BrockhausEnzyklopdie4 iliBertelsmann Lexikon5, U njima se moe pronai jedan prilino objektivanprikaz Hrvatske i njezine povijesti. Naravno, svaki lekiskon i autor dotinogpojma, uz kratke povijesne podatke, donosi o Hrvatskoj ono to je zanaznaeno podruje ili smjer leksikona najbitnije. Tako ve prije spomenutiLexikon fr Theologie und Kirche donosi pregled ustrojstva Crkve u Hrvata,Lexikon des Mittelalters prikazuje Hrvatsku u srednjem vijeku, aBrockhausEnzyklopdie donosi najosnovnije, ali istovremeno i najbitnijeekciklopedijske podatke o Hrvatskoj.

Hrvatska i njena starija povijest najbolje je prikazana u iievojGeschichte der Kroaten6 koja je jo i danas najmjerodavnija povijesnastudija o Hrvatskoj na njemakom jeziku. U kasnijim studijama, lancimaili osvrtima pozivaju se svi autori na ovu izvrsnu studiju naeg povjesnika.

Time je ujedno Hrvatskoj otvoren put da na europskoj razini ostane kaosamostalna nacija i narod premda nije bila samostalna drava, nego je dolau sastav Kraljevine SHS, Kraljevine Jugoslavije ili SocijalistikeJugoslavije7.

Raspad Austro-Ugarske Monarhije i ulazak Hrvatske u zajednicujunoslavenskih naroda pod srpskom kraljevskom dinastijom poticala jeautore njemakog govornog podruja na sustavno prikazivanje povijesnograzvoja junoslavenske ideje i njene primjene u stvarnosti8. Na samom

1 I. VITEZI, Art.: Kroatien, u:Lexikon fr Theologie und Kirche (=LThK) 6(1961), 647-648;

S. KoVA

I

, Art.: Kroatien, Kroaten, u:LThK6(1997), 489-493.2 EYER, Art.: Jugoslawien, u: Theologischer Realenzyklopdie (=TRE) 17(1988), 432-441, oHrvatskoj 438-439.3 EIN, Art.: Kroatien, u:Lexikon des Mittelalters (LexMA) 5(1991), 1538-1540.4 Kroatien, u:Brockhaus Enzyklopdie 12(1990), 530-531 i 12(1997) 557-564.5 Kroatien, u:Bertelsmann Lexikon 8(1997), 346.6 F. II, Geschichte der Kroaten, Zagreb 1917.7 S. NICKOLAS, Jugoslawien, Stuttgart 1972; Jugoslawien, priredio K.-D. GROTHAUSEN (=Sdosteuropa Handbuch 1), Gttingen 1975; G. LEMAN,Das jugoslawische Modell. Wegezur Demokratisierung, Frankfurt a. M. Kln 1976; D. RAZUMOVSKY, Titos Erbe Jugoslawien zwischen gestern und heute, Freiburg 1978; H. SUNDHAUSEN, GeschichteJugoslawiens 1918-1980; P. BARTL, Grundzge der jugoslawischen Geschichte, Darmstadt1985.8 Usp. H. WENDEL,Aus dem sdslawischen Risorgimento, Gotha 1921; ISTI,Die Habsburger


45/415

45

poetku osjea se u historiografiji njemakog govornog podruja primjernasimpatija prema stvaranju jedinstvene drave slavenskih naroda na

jugoistoku Europe. Kraljevina SHS kao i Kraljevina Jugoslavija prikazujuse kao ostvarenje stoljetnog sna junoslavenskih naroda, koji su dosad podrazliitim kulturnim utjecajima razvijali svoje posebnosti kako politiketako i kulturne. Brzopleto i neozbiljno ujedinjenje tih naroda u jednujedinstvenu dravu nije moglo proi glatko i jednostavno kako su tooekivali potpisnici Versailleskog ugovora i zagovornici unitaristike opcijemeu Junim Slavenima, posebno Hrvatima.

Studije koje su na njemakom govornom podruju objavljene predpoetak II. svjetskog rata ili tijekom samog rata, velikim dijelom nose u sebijasnu prohrvatsku orijentaciju. Brutalnost politike Kraljevine Jugoslavije injezinog policijskog sustava nudila je autorima dovoljnu grau zaobjektivno prikazivanje patnji i stradanja hrvatskog naroda pod srpskomdominacijom9. Postupni nagovjetaj izlaska Hrvatske iz KraljevineJugoslavije ili stvaranje hrvatske Banovine, jedne posebne oblasti u sklopuzajednice junoslavenskih naroda, ostvarit e se tek pred sam poetak II.svjetskog rata: sporazum Cvetkovi - Maek doao je ipak prekasno. VeinaHrvata bila se ve oprostila od Kraljevine Jugoslavije ili, bolje reeno, odVelike Srbije.

Negativnu ulogu u prikazivanju Hrvatske na njemakom govornom

podruju, za koju su i sami Hrvati najodgovorniji, naime stvaranjeNezavisne Drave Hrvatske kao i politika te drave u tadanjoj europskojkonstelaciji, preuzima knjiga Der Kroatische Ustascha-Staat 1941-1945madarskog novinara Ladislava Horya. Knjigu je preradio i za tisak priredioMartin Broszat10. Autori razraunavaju s Hrvatskom i Hrvatima za vrijemeII. svjetskog rata, kao i s politikom poglavnika Ante Pavelia. Hory, kojije za vrijeme rata bio akreditiran kao novinar Horthyeva reima uBeogradu, brie bez sumnje mnoge tragove povijesti i povijesnosti, modanekim sluajem i vlastite tragove. Time je bio znanstveno uveden unjemako govorno podruje pojam hrvatski nacizam i genocidnost

hrvatskog naroda. Odsad e se ovi pojmovi redovito ponavljati, prepisivatii pripisivati. I na kraju 20. stoljea oni prate Hrvatsku u modernimpovijesnim publikacijama diljem Europe.

und die Sdslawischefrage, Belgrad-Leipzig 1924 (reprint Nendeln 1976); ISTI,Der Kampfder Sdslawen um Freiheit und Einheit, Frankfurt/M 1925; E. ANRICH,Die jugoslawischeFrage 1870-1914, Stuttgart 1931.9Usp. M. BAUM,Die Slawen auf dem Balkan bis zur Befreiung von der trkischen Herrschaft,Leipzig 1941; D. GREGORI, So endete Jugoslawien, Leipzig 1943; L. HAUPTMANN, DieKroaten im Wandel der Jahrhunderte, Berlin 1944.10 Stuttgart 1964.

P. VRANKI, Hrvatska u germanofonoj historiografiji


46/415


Jedan takav iskrivljeno prepisani pogled na Hrvatsku i na njenu Crkvumoe se nai i u najnovijojDie Geschichte des Christentums, koja izlazi

paralelno na francuskom i na njemakom jeziku. Tu se poziva autor JerzyKloczowski, profesor Katolikog Sveuilista u Lublinu, u duhu hladnograta, ali i u duhu nepoznavanja povijesti Crkve u Junoj Europi upravo naspomenutu studijuDer Kroatische Ustascha-Staat. Tamo je otisnuta slikaAnte Pavelia pri susretu s Hitlerom. Naravno, ona slui kako bi se ne samoNDH ve i cijela Hrvatska u II. svjetskom ratu mogla prikazati kaonacistika tvorevina. Pokraj te slike otisnuta je slika kardinala Stepinca,kojeg su komunistike vlasti osudile na dugoronu robiju11.

Sudbina Hrvata pod komunistikim reimom, ugnjetavanje njegovihvjerskih, nacionalnih, kulturnih i jezinih tekovina, samo je djelominonala mjesto u tako kratkom pregledu. I pored pokuaja autora da neutralnoprikae poloaj Katolike crkve u Hrvata u razdoblju poslije II. svjetskograta mora se ipak njegov prikaz oznaiti kao jednostrani pristup nastao podutjecajem spomenute Horyve knjige i jugoslavenski orijentiranehistoriografije.

Riui ovaj mali prilog o Hrvatskoj u historiografiji njemakoggovornog podruja postaje upadljivo da postoji nekoliko grupapovjesniara, koje se meusobno razlikuju, ograniavaju i upotpunjuju:

Prvu grupu ine sami Nijemci, Austrijanci i vicarci kod kojih se

osjea suzdrana naklonost prema Hrvatskoj i Hrvatima. esto se moenaslutiti iz kojeg politikog ozraja dolaze njihovi prilozi: iz liberalnog,konzervativnog ili socijalistikog. Osjea se, naravno, isto tako i povijesenapozadina, regionalna i dravna pripadnost, tj. da li autor dolazi iznjemakog, austrijskog ili vicarskog kulturnog i politikog podruja. Timese dodue razdjeljuje njemako govorno podruje te dolaze do izraajapozadina dravnog, pravnog ili politikog poloaja pojedinih zemalja iautora. Ipak jo uvijek ostaje jedan zajedniki

Documents

Crkva i Drustvo uz Jadran