Čedomir Drašković - Katunski fatum Krsta Zrnova

215Čedomir Drašković: KATUNSKI FATUM KRSTA ZRNOVA

u odnosu na srpsku okupaciju i aneksiju Crne Gore 1918. godine

Tradicionalna podjela tzv. Stare Crne Gore traje od početka XVII vije-ka, a nahijsko ustrojstvo pod u cajem turske administracije od sredine istog vijeka. Od če ri nahije (Katunska, Riječka, Crmnička i Lješanska), Katunska nahija je po površini bila dominantna (zahvatala je 933,66 km2, ili čak 63,5% ukupne teritorije Stare Crne Gore) – i može se smatra njenom okosnicom. Čine je devet plemena: Ce njsko (77,92 km2), Njeguško (82,04 km2), Ćeklić-ko (58,12 km2), Bjeličko (66,76 km2), Cucko (202,61 km2), Čevsko/Ozrinićko (220,19 km2), Pješivačko (133,56 km2), Zagaračko (40,62 km2) i Komansko (51, 84 km2). „Catunos Cernagore“, odnosno Katuni Crne Gore pominju se još 1435. godine, i kao takvi predstavljali specifi čnu prirodnu cjelinu – uglavnom oivičenu planinskim masivima. U kraćem periodu, od 1860. do Berlinskog kongresa (1878), Katunskoj nahiji bili su pridoda novooslobođeni krajevi Grahovo, Rudine, Nikšićka Župa i Lukovo, ali je kasnije sve vraćeno u prvo-bitno stanje. (Čevo – kao središte najveće nahije, i kao jedan od njenih ključ-nih centara, prvi put se pominje kao Kčevo još u XII vijeku, u Ljetopisu popa Dukljanina. Kao „bratstvo“, Ozrinići se pominju 1335. godine, a kao posebna društvena zajednica u pismu Dubrovčana Jeleni Balšić 1411. godine – povo-dom napada neke ozrinićke hajdučke družine na trgovački karavan Dubrovča-na. Godine 1492. Đurađ Crnojević utvrđuje „međe“, tj. granicu između Čeva i Pješivaca…).

Čedomir Drašković

KATUNSKI FATUM KRSTA ZRNOVA

216 Crnogorski anali, br. 1/2013

*

Predanje i crnogorska tradicija su uspješno prenosili, a istoričari ponekad potencirali: svima se manje-više moglo desi da ne s gnu na ratni poklič, nekad možda i sustanu, ili ovlaš okasne (kao na pr. iz jedne vinogra-darske regije, zbog berbe grožđa – na Mar nićku bitku). Nekima se ponekad dešavalo da im pažnju „odvuku“ moćni pazari u okruženju. Generalno, jedino Katunska nahija nikad nije sabo rala, a još manje izdala Crnu Goru! U tom smislu, katunski dobrovoljci su (po nekim podacima bilo ih je oko devet sto -na), pod komandom kapetana crnogorske vojske Đura Draškovića, jednim od glavnih ustaničkih vođa u Božićnom ustanku – pohitali da oslobode crnogor-sku prijestonicu Ce nje – u Božićnom ustanku, poslije brutalne srpske anek-sije Crne Gore 1918. godine. Pošto je izostalo očekivano sadejstvo drugog oslobodilačkog odreda (koji je trebao da se uključi sa druge strane, od Rijeke Crnojevića, pod voćstvom bivšeg ministra i poli čara Jovana Plamenca), ka-tunski dobrovoljci su se kao malo kad sa fronta vra li pognu h glava… Na ovakav rasplet događaja direktno je u cala i pogibija komandira, kapetana Đ. Draškovića – koji je na prevaru ubijen, iz zasjede, čim se pojavio na brisanom prostoru poslije poziva na pregovore.

Pripremano ideološko rasulo i nesloga harali su tada Crnom Gorom, a opstrukcije velikih sila, dojučerašnjih saveznika – dodatno su pospješivali hao čno stanje, i pogodovali dugo planiranim rigidnim srbijanskim aneksi-onim i asimilatorskim naumima. S m u vezi, kao da je Crnogorce mahom izdala i toliko poznata im viteška sudbina: kod mnogih je perfi dno zaveden i izigran njihov moralni i patriotski fana zam – jer je žrtvovan nepromišljenom uskakanju u toliko sanjanu novu, veliku „bratsku“ državnu zajednicu. Tragič-ni usud predvojio ih je od osnovnog im vaspitnog i genetskog koda – koji je dugo i nepogrješivo funkcionisao kao uobičajeni dio svakodnevice, kao stav i s l ginjeničkog crnogorskog naroda, sviknutog na smrt i pogibiju za slobodu svoga prostora i imena. Kako tvrde hroničari crnogorskog ratovanja (treba se podsje ) – Crna Gora je u prosjeku, vjekovima, ratovala svakih pet godina za svoju samobitnost i svoju slobodnu volju. Među m, u pus u duši i u srcu prevareni, Crnogorci su sve više postajali najsamodestruk vniji narod pod kapom nebeskom! Što se i dan-danas izuzetno snažno očituje – u interesu srpskih asimilatorskih tendencija, i na štetu i sramotu istorijske i nacionalne dimenzije Crne Gore i Crnogoraca.

Crnu Goru već dugo more veoma složene posljedice aneksione krize, počev od glavnog čina imperijalne srpske kolonizacije iz 1918. godine. U tom kulturno i civilizacijski dezorijen sanom i smušenom vremenu, Crna Gora se


dugo zlopa la kao u nekom ustajalom i mračnom tunelu. Čak i mnogo kasnije, poslije zvanično izglasane samostalnos crnogorske države (na Referendumu 2006. godine), Crna Gora umnogome funkcioniše kao kulturni i vjerski distrikt srbijanski! Naročito mnogo toga podsjeća na nekadašnju duhovnu aneksio-nu agoniju Crne Gore, iako više nema njihove okupacione vojne i policijske sile. Jer ovđe još nesmetano djeluje podjednako licemjerno agilna, ključna asimilatorska ins tucija: Srpska pravoslavna crkva. Takođe, i dalje je snažno zastupljeno veoma uvješteno posrbljavanje Crne Gore uz pomoć redovnih procesa ispoli zovane prosvjete i obrazovanja, kulture i nauke. Za m, na sce-ni je otvoreno an crnogorsko djelovanje srpskih poli čkih stranaka u Crnoj Gori, sa njihovim pripros m ali efi kasnim manipulacijama po pitanjima jezika, kulture, kulturne baš ne, crkve i sl., u interesu prosrpskog nacionalnog izjaš-njavanja pravoslavnog življa u Crnoj Gori. Sve do 1948. godine (osim vjerske pripadnos ) – u Crnoj Gori nijesu prikupljani podaci o nacionalnoj, odnosno etničkoj pripadnos . S m u vezi, po popisu stanovništva u Crnoj Gori 1948. godine registrovano je svega 6.700 Srba, a 2003. godine (poslije Miloševi-ćevsko-Šešeljevske ekstaze) Srbi su se ideološki „nakvasili“ do nevjerovatnih preko 203.000!

Ako kultura u najširem smislu podrazumijeva opštu obrazovanost, i ophođenje u skladu sa društvenim i e čkim normama određenog naroda, odnosno njegove države (u nacionalnom smislu kultura objedinjava istorijsku tradiciju, moral i običaje, jezik, književnost i ukupnu umjetnost toga naroda). S m u vezi, civilizacija preferira visoki stepen i sadejstvo društvenog razvoja i materijalne kulture, što se temelji na prosvijećenos i uljuđenos , i sređenom i uređenom obliku društvenog života konkretnog prostora, tj. odgovarajućeg naroda i njegove države, onda nauka treba da bude sistematsko i metodsko istraživanje i znanje, u kome svako tvrđenje mora bi zasnovano na dovoljnim i relevantnim racionalnim razlozima. Među m, fenomen nauke ogleda se u njenoj principijelnoj suš ni za mogućnost preispi vanja i opovrgavanja – s obzirom da naučna tvrđenja često počivaju i na osnovama neke fi lozofske, odnosno ideološke, poli čke ili druge vrijednosne pretpostavke.

U odnosu na ove opšte fenomene, principijelne i temeljne – sistem-ske društvene vrijednos u prosvijećenim i koherentnim društvenim i poli- čkim zajednicama, Crna Gora je već dugo u veoma rizičnom kulturološkom

haosu i pratećem civilizacijskom rasulu. Upravo zbog toga što je njena ključna duhovna i socijalna razvojna infrastruktura – sa svojim varljivim značenjima, neusaglašenim vrijednos ma, i odsustvom cjelovite društvene i nacionalne, odnosno državne vizije: prepuštena zagovornicima i mešetarima suprotstav-


ljenog i suparničkog, srpskog (ili, po toj inerciji, slično agresivnog) kulturnog habitusa!

„Postojanje Crne Gore je nož u leđa Srbiji“

Ovim riječima je Ilija Garašanin, tvorac velikosrpskog poli čkog pro-grama („Načertanija“), odnosno preśednik Vlade i ministar spoljnih poslova Srbije, prokomentarisao proglašavanje Crne Gore za knjaževinu 1952. godine. Slično je doživljavano i proglašavanje Crne Gore za kraljevinu 1910. godine. Vladan Đorđević, pa Nikola Pašić, kasniji posebno značajni nosioci poli čke misli u Srbiji, dosljedno su nastavili sa snažnim ak vnos ma za degradiranje, ništenje i uklanjanje Crne Gore sa poli čke i istorijske pozornice. Crnu Goru su projektovali kao „južnu srpsku pokrajinu“ – a njene nacionalne i državne, od-nosno „provincijalne težnje“ i patološki doživljavanu samostalnost, odnosno „separa zam“ – unaprijed su osudili da po svaku cijenu „moraju ustuknu pred idejom ujedinjenja srpskog naroda“! Posebno manipulišući i sa sve broj-nijim crnogorskim studen ma u Beogradu, inscenirane su se i one poznate zavjere pro v zvaničnog Ce nja 1907. i 1908/1909. godine, a perfi dni veliko-srpski strateg N. Pašić, kao preśednik Kraljevske vlade u Beogradu, nije zabo-ravio da pri srpskoj Vladi formirao posebni Crnogorski odsek…

Pojedinačna i ukupna vojnička crnogorska odanost Srbiji u Balkan-skim ratovima, i Prvom svjetskom ratu – bila je gotovo bezgranična: „Mi smo s vama da dijelimo zlo i dobro“, „Sudbina Srbije je naša“, za m „Svaka je duša Crne Gore gotova prinije i posljednju kap krvi na žrtvenik srpske slobode“, itd., bile su redovne i is nski bratske poruke Crnogoraca – što su, naravno i bukvalno dokazivali vojnički se žrtvujući u interesu „bratske Srbije“ na Graho-vu, Troglavu, Drini, Višegradu, Javoru, Mojkovcu, Bregalnici… Bili su bedem srpskoj sigurnos i srbijanskoj poli ci, i pored toga što je bilo očigledno koliko je, recimo, zajednička Vojna komanda na Crnogorce gledala ignorantski. Cr-nogorska vojska je loše hranjena, obezbjeđivana sa dotrajalim oružjem, a bila je često i u rizičnom nedostatku municije. Uz to je čak i srbijanski komandant Radomir Putnik zvanično izvještavao svoju vladu kako crnogorska vojska nema „vojničkog duha ni discipline“, te da je i bez solidarnos (!?). To sumnjičenje i omalovažavanje Crne Gore išlo je dotle da je Srbija bila plasirala i posebnu dalekosežnu laž o „tajnom ugovoru o miru“ Crne Gore sa Austrijom – kao tezu da je Crna Gora tajno (iza leđa Srbije) šurovala sa srbijanskim neprijateljem.

U januaru 1916. godine desio se možda najtragičniji, ali svakako naj-ponižavajući trenutak u crnogorskoj istoriji: po nalogu generalne srpske vojne komande – crnogorska vojska je položila oružje! Kasnije, čim se ukazala prili-


ka, pod komandom pukovnika Dragu na Milu novića, 23. oktobra 1918. go-dine, od pravca Peći – srpska vojska „pobjedonosno“ ulazi u Crnu Goru! Žurno zaposijedajući crnogorske teritorije, da bi već 05. novembra bila stacionirana i u prije toga oslobođeno Ce nje; koje je austrijska vojska prethodnih dana bila napuš la. Brzometnim organizovanjem i vješ m manipilisanjem da se „pomoću Crnogoraca“ na svim opera vnim pozicijama odradi „sjedinjavanje Crne Gore sa Srbijom“, srpska vlast je formirala posebni Odbor – za realizaciju prisajedinjenja Crne Gore (Svetozar Tomić, Petar Kosović, Janko Spasojević i Milisav Raičević). Već 07. novembra u Beranama na brzinu su usvojena im-provizovana pravila za izbor i učešće poslanika na Veliku narodnu skupš nu srpskog naroda u Podgorici (kako je u startu bila koncipirana, o čemu postoji auten čni dokumenat u Arhivu Jugoslavije u Beogradu). Koja je kasnije nazi-vana Velika podgorička skupš na, ili samo – Podgorička skupš na, a zasije-dala je od 24. do 29. novembra. Sve se to, dakle, dešavalo u istorijski davno utemeljenoj, suverenoj Crnoj Gori. Čak zemlji saveznici i zvaničnoj pobjednici u I svjetskom ratu – i to, naravno, mimo njenih zvaničnih državnih organa i ins tucija: kralja, narodne skupš ne, vlade, ministarstava, sudova!?!

Neposredno poslije surove aneksije Crne Gore, predstavnici crno-gorskog pobunjenog naroda pisali su (između ostalog) i tadašnjem posebno markantnom faktoru svjetske poli čke i vojničke moći, američkom preśedni-ku Vilsonu: „Danas živimo pod takvim uslovima da smo prinuđeni da traži-mo utočište u inostranstvu, ili da živimo pod razbojništvom nečuvenim čak i u srednjem vijeku… Ako govorimo o stvaranju jugoslovenske države, onda smo svi za to; to je naša tradicija, i sveta dužnost prema našim precima – za koju smo se borili i prolivali krv… Ući ćemo u jugoslovensku državu samo pod sljedećim uslovima: da svaka članica uđe u zajedničku državu sa punim pra-vima, tradicijom, i dugovima“… Srpska okupaciona vojska i žandarmerija, i njihova vjerna ideološka saputnica Srpska pravoslavna crkva – činili su svoje! Uspostavljanjem okupacionog sistema „reda i mira“, nametali su nemilosrdne represalije, i latentno stanje „ognja i krvi“. Smjenjivana su brojna zlodjela, sa monstruoznim zločinima: često i zbog samog zastrašivanja naroda – a sraču-nato je izrugivano i ponižavano sve što je bilo crnogorsko. U periodu od 1918. do 1921. godine popaljeno je oko 5.000 crnogorskih domova, a isto tako i više od 1.000 pomoćnih objekata „predato je ognju“. U m godinama zavođenja okupacionog „reda“, ubijeno je oko 9.000 crnogorskih rodoljuba, dok ih je više od 4.000 bilo utamničeno na Ce nju, u Podgorici, Zenici, Baru, Nikšiću, Kolašinu… U analima svjetskih zlodjela teško je naći slična – da su na pr. sa-hranjeni mrtvaci, poginuli crnogorski rodoljubi vađeni iz groba, radi zvaničnog strijeljanja!? Tako je, recimo, urađeno sa poručnikom Nikolom Nikolićem, koji


je „počivao“ pred crkvom u Broćancu (pošto je izvršio samoubistvo bombom da ne bi pao u ruke svirepom neprijatelju). Dok ipak nije stupio na scenu „streljački“ vod njihove kaznene ekspedicije…

Dokumentovano je i kako su „u septembru 1919. srpske vlas uhva- le ustanika Radula Boškovića i odveli ga na Boge će. Tamo su ga privezali za

teretna kola i u bijesnom trku (zaprege) vukli ga sve do Nikšića. S gavši u va-roš, jadnika su privezali za drvo i zabavljali se bodući ga s vremena na vrijeme bajone ma, tako da bi njegove muke produžili. On je umro isto veče“. Slično je prošao i uhvaćeni, u obije noge ranjeni ustanik Marko Mrđenović, kojega su sa konjem „vukli čitav sat za noge do Čeva, gdje je i umro. Njegov leš su obje-sili i tu je ostao tri dana“. A njegove drugove, takođe zarobljene komite F. Mr-đenovića, K. Popivodu, V. Stanojevića i B. Kuzmana deportovali na Ce nje… Ili, okupacione vlas su 06. avgusta 1919. uhva li ranjene Antonija Bojovića, Miletu Andrijevića, Blaža Bojovića, Tomaša Markovića – „i tako ranjenim ki-dali komad po komad mesa, vadili živima oči, kidali noseve, uši, jezik, i potom ih zaklali nožem ispod grla“. Prema drugim, mirnim i dostojanstvenim Crno-gorcima, samo zato što nijesu htjeli da se zakunu na vjernost srpskom kralju Petru, činili su i takve manijakalne zločine, kao na pr. prema Miliji Stamatovi-ću i Mihajlu Niševiću, kojima su „najprije izvadili oči, odsjekli im uši, prosjekli donju vilicu i kroz nju provukli jezik. Tako unakažene, ostavili su mučenike da se muče, pa su im onda izvadili crijeva i dotukli ih bajone ma“.

Ovakvi i slični, činjeni su brojni zločini; teško je i povjerova da su predstavnicima nedužnog, iskrenog i samo patriotskog naroda Crne Gore mogle bi činjene takve strahote!? S m u vezi, kako a ne pomenu i slučaj komandira Dragiše Bojovića i barjaktara Milu na Bojovića iz Župe Nikšićke. Porodica komandira Bojovića bila je u nikšićkom zatvoru, osim 75-godišnjeg oca i devetogodišnje kćerke. Njih su doveli da gledaju Dragišino mučenje: „ša-ranje“ lica bajonetom, bodenje očiju, i odsijecanje komada mesa još živom sinu – da bi ocu nudili da jede… Od toga je nesrećno Dragišino dijete poluđe-lo, „te se i dan danas potuca po tuđije ulica“.

O svemu ovome, i mnogo čemu sličnome – iz velikog korpusa naj-težih srbijanskih zločina pro v čovječnos po Crnoj Gori između sva svjetska rata, a naročito poslije anek ranja Crne Gore 1918. godine – ima dosta poda-taka i auten čne dokumentacione građe, i u domaćim i u stranim izvorima. Pa je sramno za crnogorsku kulturu, istoriografi ju – i državu Crnu Goru, što se o tome još uvijek povremeno i nedovoljno, gotovo slučajno saznaje. Zaslugom savjesnih i odvažnih autora, ponekad i onih kojima to prioritetno nije profe-sionalni zadatak (poput vrlo sadržajnog, privatnog monografskog poduhva-ta Radovana Damjanovića „Vjernost kao grijeh“, Podgorica 2009). Odnosno,


mimo i na sramotu crnogorskih ins tucija kulture i nauke! Valjda su (kulturno, naučno, civilizacijski) važnije žrtve od dželata!? Da bismo potpuno, i u kon -nuitetu sagledali taj najveći gazap nesreća Crne Gore, odnosno fašisoidnost srbijanskih okupacionih i aneksionih vlas i njihove vojničke sile, uz izdašnu pomoć patološki revnosnih, dreserski izmanipulisanih i na svašto spremnih – ostrašćenih i obneviđelih domaćih „ujedinitelja“! Na pr., u julu 1919. godi-ne „kapetan Tunguz, poručnik Božo Marković, Stevan Zvicer, Nikola Vujačić i Dušan Dangubić došli su sa skoro dva bataljona vojske u selo Klačina, poslije bitke na Trubjeli. Te opljačkali žito, robu, piće, duvan i dr. Pošto su ručali više od 100 druga, izveli su pred kuću domaćina Joka Krivokapića, stara 65 godina. Kuću su zapalili, a njega iako toliko stara i sakata od desne noge ubili, pa ga onda bacili onako mrtva na vrata od kuće da izgori“.

Čak je i Milovan Đilas, u romanu „Crna Gora“ opisivao mučenje ze-lenaša, crnogorskih rodoljuba: slučaj crnogorskog komandira, nad kojim se srbijanska žandarmerija sadis čki iživljavala – stavljajući mu razjarenu mačku u „široke gaće istkane od nevaljane vune“… Inače, srbijanski sadis su razja-rene mačke češće koris li za mučenje žena. „Ženu poručnika Boža Bulatovića, Ružicu, kad nije ništa znala kaza o svome mužu, usijanim gvožđem vukli su za jezik; vrhunac u mučenju doživjele su Manja, Milica, Mare i Petrana, žene uglednih Bulatovića, tako što su im Srbijanci zavezali donji dio suknje, i ubacili im po dvije mačke između noga“…

Iako se nijesam posebno bavio „bijelim terorom“, odnosno srbijan-skim anek ranjem Crne Gore 1918. godine, nijesu mi ostali nepozna ni mno-gi primjeri maltre ranja, premlaćivanja i mučenja, obesčašćivanja, hapšenja i zatvaranja (čak!) i žena, i đece po Crnoj Gori. Srbijanski silovatelji i nasilnici direktno su ubijali i đecu, poput 13-godišnjeg sina Sava Otaševića sa Njeguša. U poređenju sa m, kako piše Milovan Đilas, za vrijeme gotovo dvogodišnje austrijske okupacije Crne Gore – od strane Austrijanaca nije ubijeno ni jedno dijete, ni je silovana ni jedna žena! U odnosu na uravnoteženu vlast, i pro-fesionalni kodeks uniformisanih lica, da se podśe mo i detalja nevjerovatnog zločina nad porodicom Zvicer iz Cuca 1923. godine. Pozna komita Blažo „Zvi-cer imađaše u kući: babu po ocu Đurđu, koja je imala oko 100 godina, majku Anđu od 60 godina, ženu Zagorku od 23 godine, sestru Planu od 20 godina, i brata Vidaka od 14 godina. Oko pola noći između 24. i 25. aprila 1923. godine došli su šest žandarma njihovoj kući pod voćstvom nekog Kolakovića… Ušli su u kuću i svu rečenu Zvicerovu čeljad pomla li i poklali. Samo su ostavili staru Đurđu da gleda kako joj se mrcvare i izdišu unučad Plana i Vidak, snaha joj za sina Anđa i snaha za unukom Zagorka. Kad su to zvjerstvo izvršili, nastavili su


dalje. Izveli su Đurđu pred kuću, i ovu zapalili te su svi leševi u njoj izgoreli. Đurđa je i to gledala“, zavezana za drvo ispred kuće.

Naravno, teror nije mogao mimoići ni porodicu Krsta Zrnova Popo-vića. U julu 1919. godine, „Srbijanci su isprebijali ženu majora Krsta Popovića iz Cuca, samo s toga što nije htjela reći đe je sklonila šestoro đece, od kojih je najstarijemu 11 godina. Ona je zbog terorisanja, a pošto joj je kuća bila zapaljena, pobjegla sa đetetom od 4 mjeseca u Kotor, gdje se nalazila pored srbijanske posade još i italijanska i francuska. Ostalu đecu uzeli su dobri ljudi – seljaci, te ih držali prikrivenu kao svoju“.

Srbijanskim okupacionim snagama – i mnogim njihovim zvjerskim domaćim pomagačima, izdajnicima Crne Gore – ništa nije bilo sramno, ni ružno učini . Toliko su bili ogrezli u sopstveno ništavilo i sluganjersku servil-nost, da su se čak i pojedini članovi demokratski improvizovane Podgoričke skupš ne zalagali da se sruši Ce njski manas r, i da se iz njega izbaci i spali ćivot Sv. Petra Ce njskog! Kao i da se iz Ostroškog manas ra izbaci ćivot Sv. Vasilija Ostroškog! U decembru 1918. godine, grupa srpskih ofi cira i vojnika, i njihovih – crnogorskih izroda – „napravila je tri kovčega u formi mrtvačkih sanduka. Na jednom je bilo napisano „Sve Petar“, na drugom „Sve Vasilije“, a na trećem „Crnogorska kruna“. Ove kovčege su nosili kroz varoš Nikšić, na način kao što se čine crkvene procesije. Za m su se zadržali na trgu, gdje su iskopali tri groba, u koja su položili ova tri kovčega. Poslije ovoga održali su opijelo, kao što se to čini u pravoslavnoj crkvi prilikom sahrane, nakon čega su poručnik srpske vojske Dušan Stajić, poručnik Mijušković i poručnik Tunguz te grobove prelili svojom mokraćom“. Nije rijedak slučaj da su slično činili po crnogorskim grobljima, skrnaveći grobove drugih značajnih crnogorskih ličnos .

Tragični slučaj crnogorskog majora (potom komite) Šćepana Mijuš-kovića, više je poznat crnogorskoj i široj javnos . O tome je neposredno po-slije Šćepanovog užasnog smaknuća, njegov crnogorski kolega po činu (ka-snije pozna an fašis čki general iz II sv. rata) Savo Čelebić napisao opsežnu lirsko-epsku pjesmu (objavljena kao brošura 1925. godine u SAD) – koja je i dokumentovana povjesnica o tadašnjem tragičnom poli čkom i ukupnom stanju u Crnoj Gori). Uspješni komandant Pješivačkog bataljona, u Drugom balkanskom (odnosno srpsko-bugarskom) ratu komandovao je kombinova-nim Čevsko-bjeličko-pješivačkim bataljonom, poslije čega ga je srpski kralj Petar odlikovao Karađorđevom zvijezdom – koju je (kao i još neki crnogorski ofi ciri) kasnije odbio da primi! Bio je veliko junak: u I svjetskom ratu više puta je ranjavan, kao komandant Pješivačkog bataljona. Potom je dugo tamnovao u podgoričkoj Jusovači – pro veći se odluci Podgoričke skupš ne o „bezu-


slovnom ujedinjenju“, kao i zbog odbijanja da položi zakletvu kralju Petru, te da primi okupatorsku, tj. državnu penziju. Poslije dugog i svirepog mučenja, ubijen je u proljeće 1924. godine (zajedno sa bratom mu od strica Stevanom), a njegovo jelo pronađeno je tek poslije 92 dana – pošto je bilo tajno bačeno u neku jamu nikšićkog brda Trebjesa.

Nasilno i nelegalno ukinuta je i Crnogorska pravoslavna crkva, čiju su autokefalnost priznavali i Carigrad i Moskva. Mimo Ustava Knjaževine Crne Gore iz 1905. godine – a po (slobodno se može reći) razbojničkoj Odluci Pod-goričke skupš ne – Sve sinod Kraljevine Crne Gore je na svojoj śednici od 29. XI 1918. godine odlučio „da se autokefalna crkva u Crnoj Gori sjedini sa nezavisnom Sv. Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca“, što je hegemonalno ozvaničio regent Aleksandar Karađorđević Dekretom od 17. juna 1920. godine. I pored toga, crnogorski svještenici nijesu mogli da vrše kanonsku službu – dok ne polože zakletvu kralju Petru Karađorđeviću. Zbog lošeg materijalnog položaja, kao i zbog redovnih uvreda i omalovažavanja, bivši crnogorski popovi su i otvoreno štrajkovali 1924. godine.

Srušena je zgrada Crnogorskog senata – da bi na toj lokaciji bio po-dignut spomenik kralju Aleksandru – „velikom oslobodiocu“(!). Crnogorski državni simboli bili su najstrožije zabranjivani u cijelom trajanju okupacione prinude od 1918. do 1941. godine, a skrnavljenje crnogorske zastave (1918), poslije skidanja sa Dvora kralja Nikole (ljudskim izmetom, na javnoj sceni) je opet jedinstven primjer za jedinstveno primi vno i an crnogorski ostrašćeno djelovanje tzv. ujedinitelja. Njegoševa „Biljarda“ (sa dvorištem) bila je pretvo-rena u vojni logor (i konjušnicu) srpske ar ljerije, a za Dvorac kralja Nikole je redovno vezivana krupna stoka, naročito konji i magarad pazarnim danima. Pośečen je čuveni Ce njski brijest, a sa Ce njskog manas ra skinuto legen-darno Veliko zvono (Ivana Crnojevića), i pretopljeno za kvake kuće nekog voj-vođanskog bogataša. Srušena je originalna Njegoševa kapela na Lovćenu (da bi kralj Aleksandar kasnije podigao svoju „zadužbinu“). Činjena su i brojna druga, svakakva nepočinstva, počev od hapšenja, ponižavanja i fi zičke tortu-re uglednijih ličnos crnogorskog određenja, do zabrane nošenja crnogorske kape (koja je često završavala privezana na glavama domaćih živo nja), a bilo je slučajeva da su svinjama oblačili uniforme crnogorskih ofi cira.

Naravno, to nije moglo osta gluvo i slijepo za mnoge pobornike objek vne vojne i slobodoumne poli čke i društvene misli u Evropi, i šire. Jedan od takvih pojedinaca, Amerikanac Vitni Voren, član međunarodnog Ko-miteta za odbranu crnogorske nezavisnos (inače, pozna svjetski arhitekta) piše 1922. godine u knjizi „Zločin mirovne konferencije“ (misleći na Parisku konferenciju, koja je legalizovala srbijansku poli ku prema Crnoj Gori): „Sau-


česnici smo zločina počinjenog u našem prisustvu… Ako pus mo Srbiju i nje-ne saveznike da konačno dotuku ranjenu suverenost Crne Gore, mi jačamo svaku ruku koja udara na bezbjednost svijeta. Ako dopus mo da balkanska laž prođe kao is na, potkopaćemo temelje sopstvene slobode“. Nažalost, ova velika i po Crnu Goru tragična „balkanska laž prošla je kao is na“. Novu (drugu po redu, poslije nemanjićke) srpsku imperiju počele su 1920. i 1921. godine – zvanično da priznaju velike sile. Među njima i Italija, navodno najdosljedniji crnogorski poli čki saveznik: u novembru 1920. pravi rapalsku nagodbu sa beogradskom vladom. Shodno tome, 24. marta 1921. godine donosi odlu-ku o razoružavanje crnogorske vojske stacionirane u Gae , a nešto kasnije joj ukida i redovno snabdijevanje, da bi joj u decembru iste godine zvanično uskra la boravak na njenoj teritoriji.

„Velika balkanska laž je prošla kao istina“!

Snažno je bilo aneksiono nastojanje Srbije da Crnu Goru onemogući u svakom pogledu, i da je državno i dinas čki, za m kulturno i nacionalno po-tre i potpuno uniš – u interesu velike Srbije. Zbrisali su i ukinuli državu Crnu Goru! I njenu slobodarsku Crnogorsku pravoslavnu crkvu. Proćerali su dinas -ju Petrović, posvojili crnogorsku kulturu i njenu kulturnu baš nu, a crnogor-sku naciju satanizovali i izrugivali – kao nepostojeću. Desio se jedinstven ap-surd, u svjetskim razmjerama: Crnogorci više nijesu bili vlasnici ni svoje duge i teške istorije, dakle – nijesu raspolagali ni sa svojom prošlošću!!! Sve je po-stalo srpsko… U tom smislu – neprekidno su izmišljane nove i nove laži, pod-vale, klevete, omalovažavanja, ruganja. O čemu uglavnom zapisuju i tekuća sredstva javnog informisanja. Poput toga se čini i dan-danas! Na primjer, kao nedavno od nekog anonimnog srpskog popa iz Dajbaba (okolina Podgorice), ili vrlo često od strane njegovog mitropolita iz Ce njskog manas ra(!?!), do samog patrijarha Srpske pravoslavne crkve! Adekvatno tome, kako je nekad „naučno“ zagovarao srpski akademik Vaso Čubrilović, koji je „prvi put čuo za crnogorsku naciju kad je 1936. godine letovao na Durmitoru“… Danas još otvorenije asimilatorski krovotvore i podvode vodeći srpski istoričari Vasili-je Kres ć i Radoš Ljušić. Crnogorska kulturna poli ka, njena naučna vizija i opšteobrazovna pla orma – državno i strateški i dalje uglavnom funkcionišu kao inferiorne i an crnogorske kategorije. Crnogorsku poli čku elitu, i njene ustanove kulture i nauke to podjednako – mahom ne interesuje. S m u vezi, odavno se prepričava jedna anegdota o karakteru srpsko-crnogorskih odno-sa, a događaj se desio ubrzo poslije II svjetskog rata. Naime, jedan crnogorski predstavnik iz vrha Federacije, pošao vozom da obiđe bliske rođake, koloniste


u Vojvodini. Naravno, adekvatnog je izgleda i garderobe. Sa njim je u kupeu srbijanski seljak, vraća se sa pijace, sa mnogo pijačne ambalaže. Vidi da se radi o „visokom gospodinu“, te da je (po govoru) iz Crne Gore. Zapitkuje se-ljak, i bez ustezanja forsira dijalog, a kad mu je ponestalo priče – iznenada upi-ta, sa gejački drskim primi vizmom: „Boga , kako vam je dole, pod nama“…

Vješto dozirana aneksiona kriza uspješno istrajava, i stalno biva du-hovno osvježavana i programski obnavljana. U periodu prošlom su i druge ideološke stras snažno harale Crnom Gorom, komunis čka i proleterska prije svega. Iako su komunis otvorili mogućnost za djelimičnu rehabilitaciju Crne Gore (previše ostavljajući prostora imaginarnom „bratstvu i jedinstvu“), prije toga nacionalno iščašena, anemična i onesposobljena, tj. sve više otu-đivana Crna Gora kulturološki je i dalje tonula, i civilizacijski se raslojavala. Bio je to samo privid da se Crna Gora pod komunis ma konsolidovala, i da je došla u stabilnu luku budućnos . Upravo zbog toga što je velika predatorska, imperijalna srpska neman pritajeno vrebala, u međuvremenu genocidno ne-prekidno mljackajući crnogorsku duhovnost i kulturu. Zbog toga crnogorsku „prosutu pamet“ (osim nje same) ne može niko da „pokupi“, i učini je dosto-janstvenim faktorom budućnos ! Iluzija da će to riješi standardi i regula va Evropske unije, ili da će se to samo od sebe rješava pod NATO „kišobranom“. Savremena birokratsko-stranačka sebičnost, i sirovi neoliberalni oligarhijski kapitalizam u Crnoj Gori sve to još više usložnjava – čime smo sve manje u šansi da dosegnemo pristojni civilizacijski „stupanj društvenog razvoja na ko-jem podjela rada i razmjena među pojedinim osobama (koja iz nje prois če), i robna proizvodnja koja ujedinjuje oba ta procesa – pos žu pun procvat: i vrše prevrat u čitavom prijašnjem društvu“, kako je F. Engels vidio ekonomske procese u društvima visoke socijalne pravde.

**

Dakle, dugo sanjana agresija „savezničke i bratske Srbije“ na Crnu Goru, ostvarila se njenom otvorenom vojnom invazijom krajem Prvog svjet-skog rata. Prevarena je i do smr izgažena država nedužnih i roman čarski naivnih Crnogoraca! Vojničko zaposijedanje i razbojničko srpsko posjedo-vanje Crne Gore (podlo imenovano kao „bratsko ujedinjenje“) – odvijalo se pred očima svih dojučerašnjih saveznika, i ukupne međunarodne javnos . Beogradske vlas su, uz pomoć vojne i žandarmerijske torture, i u raritetno neljudskom izobilju koristeći se svojim crnogorskim pristavima i oblapornim ideološkim sljedbenicima (školovanim u Beogradu, ili uspješno vrbovanim po Crnoj Gori i „prepariranim“ dugotrajnim manipulacijama) – improvizova-


li poli zovani sastav i rad Podgoričke skupš ne: da bi navodno demokratski formalizovali svoj okupatorski projekat. U toj patološkoj utakmici Nikole Pa-šića i njegovih saradnika, koji su krstarili i denuncirali Evropom (od Ce nja do Petrograda, i od Rima do Pariza), izmišljajući i takve gados i nebuloze, kao na pr. da je kralj Nikola za ogromnu novčanu sumu prodao Skadar Au-striji… U tom kontekstu, ništa dobro nije moglo da se desi Crnoj Gori. Između ostalog, veliku materijalnu pomoć iz Rusije, koju je za Crnu Goru obezbijedio kralj Nikola, preko svoga zeta iz ruske carske porodice – zadržala je Srbija. A francusku pomoć Crnogorcima u hrani i ratnom materijalu, Srbija je potopila u Jadransko more!

Na drugoj strani, bio je veliki broj državnika i parlamentaraca, i drugih značajnih predstavnika evropskog i svjetskog javnog mnjenja – koji su otvore-no upozoravali na zločinačku agresiju i veliku nepravdu koja je učinjena Crnoj Gori. Redovno su se grozili na srbijanska nedjela – u ovoj maloj i nedužnoj balkanskoj državi. Na pr. Britanski parlament često je raspravljao o ovim pro-blemima. Lord Sidenhem se uporno zalagao kod britanskog premijera Lojda Džordža – da se povuku srbijanske trupe iz Crne Gore, te da se dozvoli Crnoj Gori pravo na samoopredjeljenje. Između ostalog, i zbog „mnogih vrsta zlo-činstava koje su počinile srbijanske trupe po Crnoj Gori“. Govoreno je i o ogro-mnim fi nansijskim sredstvima, koja je Srbija u međuvremenu utrošila za svoju propagandu: „Srbijanci su utrošili trideset miliona franaka za propagandu za svoje interese“! Ovakve stavove i činjenice podržavali su i plasirali i druge poznate ličnos engleske civilizovane poli čke misli, poput lorda Gledstona i lorda Brajsa, pa je Britanski parlament usvojio Rezoluciju, koja je predviđala da Crnogorski parlament bude izabran po odredbama crnogorskog Ustava, te da se osigura slobodno glasanje, odnosno – da srbijanske trupe napuste Crnu Goru. O svemu tome korektno je pisala engleska štampa, naročito lis „Viner Not“, londonska revija „Nacional“, pa pozna „Dejvi Krovikl“, i dr.

Iako je zvanična Francuska uglavnom „žmurila“ na ostrašćeno nepri-jateljstvo Srbije prema Crnoj Gori – brojna su bila udruženja, ugledni intelek-tualci, Liga za prava čovjeka, kao i mnogi javni mediji koji su „osudili poli ku savezničku i zvjerstva srbijanska, koji su od jučerašnjeg saveznika napravili mučenika i podjarmili jedan narod“. List „L’ Ekler“, pišući o „mučeničkom na-rodu“, apostrofi ra da je Crna Gora ušla u Prvi svjetski rat na strani Srbije – „iz idealnih pobuda“ – a Srbija je umjesto zahvalnos pro v nje radila i javno i tajno: da joj uniš ugled, i prigrabi je za sebe! „La Revi Diploma k“ piše, izme-đu ostalog, o „4.000 Crnogoraca u srbijanskim apsanama“, i upozorava: „Ako je Francuska prijatelj Srbije, ne mora bi neprijatelj Crne Gore, čast Francu-ske je u pitanju“! List „Sarivald“ pra o je mnoga okupaciona srpska zvjerstva


po Crnoj Gori: na pr. paljenje 45 kuća u jednom selu, i odvođenje njihovih 420-oro žena i đece, i mučenje svih onih koji su pokušali da ih zaš te. Neki su „mučeni vješanjem 4 puta u 24 sata“. Žene su vješane iznad vatre da bi otkrivale prebivališta svojih muževa, sinova, braće. Jednoj od njih je „na kraju istrgnut jezik usijanim gvožđem“„. Slično su se oglašavali i listovi „L’ Entransi-zan“, za m „Tan“ i „Pari-Sud-Uest“, „L’ Inion La n“, „La Revue Diploma que“, „La Droit des Peuples“, „Tribin Parlamenter“, „Revi Internasional“, i sl. Čak je i „najistaknu ji francuski poznavalac međunarodnog prava“, dr Rene Foanje u devetom izdanju svoje knjige „Međunarodno pravo“ obrazlagao potrebu nastavljanja dugog kon nuiteta suverenos crnogorske države.

Vlada SAD poslala je 1919. godine svoje izaslanike u Crnu Goru, tra-žeći odgovarajući izvještaj. Poslije šestoneđeljne misije, sačinjen je izvještaj u kojemu se posebno potencira potpuna proizvoljnost u vezi sa izborom po-slanika za Podgoričku skupš nu, i naglašavaju mučenički život crnogorskog naroda – pogotovo onog njegovog dijela koji se suprotstavlja srbijanskoj oku-paciji, o kojima se kaže: „Ovi nesrećnici, koji sačinjavaju sve ono najbolje u zemlji, raštrkani su po gorama i trpe neopisive muke… Potrebno je i to veoma potrebno, da odmah i neodložno prestane mučenje i terorisanje crnogorskog naroda od strane Srbije – i da se ostavi na miru da sam riješi o sebi i svojoj budućnos “, zaključuje se u pomenutom izvještaju američkih emisara.

O „falsifi kovanju narodne volje“, odnosno o okupacionom srbijan-skom režimu u Crnoj Gori izdašno je pisala i italijanska štampa. Između osta-log, i o „stanju i prilikama koje vladaju u toj nesrećnoj zemlji, koju su saveznici tako bezdušno žrtvovali imperijalis čkim prohtjevima Srbije“. Ko bi h o da se pošteno bavi aneksionom havarijom Crne Gore 1918. godine, morao bi da pribavi i „śedočenje“ rimskih listova „Tribuna“ i „Popolo Romano“, za m ugledne revija „Poli ka“, pa glasila „Tempo“, „Mesađero“, „Roma“, „Erosa“, „Corijera de Sicilia“, „Avan “, „Stampa Nuova“, i drugih italijanskih listova. Ugledni italijanski poli čar, i bivši preśednik italijanske vlade Franćesko Ni , u knjizi „Evropa bez mira“ – govoreći o Crnoj Gori poslije I svjetskog rata, poseb-no is če: „Nasilje Srbije nad Crnom Gorom jedna je od najsramnijih stranica istorije svjetskog rata i uređenja mira“.

Čak je i norveški parlament, na čelu sa svojim preśednikom Johakom Kastbergom, veoma ak vno raspravljao o tragediji Crne Gore: „Ja govorim o onoj maloj naciji, koja je od svih najviše pa la, koja je najveće žrtve podnijela od svih naroda koji su učestvovali u Svjetskom ratu… Mi je moramo smatra za najhrabriju naciju od svih ostalih. Ta nacija jeste narod nepobjedive Crne Gore. Ova mala nacija, koja ima svoju istoriju od hiljadu godina, uvijek je bra-nila svoju nezavisnost sa ogromnim žrtvama. Čim je rat buknuo (Prvi svjetski


rat), i Srbija došla u opasnost, Crna Gora je ušla u rat da bi pomogla svojoj braći. I kada je Srbija bila pobijeđena i nastala borba na život i smrt, kada Sr-bijanci morahu bježa iz svoje osvojene zemlje, i pokušavahu sačuva ostatak svoje razbijene vojske, ova mala bratska država, Crna Gora, otvori granice Sr-bijancima za njihovo odstupanje. Ova ista srbijanska vojska, koju je Crna Gora spasila, vraćajući se svojoj kući – ušla je u Crnu Goru, u njoj se zaustavila, i uz pomoć svojih bajoneta i lažne narodne skupš ne… učinila ogromnu povredu crnogorske državne samostalnos . Zakonita Vlada Crne Gore nalazi se u iz-gnanstvu u Francuskoj, dok nekoliko hiljada Crnogoraca iz svojih planina vode neprekidnu borbu za nezavisnost svoje otadžbine…“, objek vno i energično je alarmirao dostojanstveni prvi zvaničnik norveškog parlamenta.

Predśednik kanadskih ratnih bolnica za Srbiju, Crnu Goru i Makedo-niju, pukovnik Burhan, upu o je protest savezničkim vladama „zbog nepod-nošljivog stanja u Crnoj Gori, nakon okupacije od strane srbijanskih trupa“. Zvjerstva im prevazilaze turski srednji vijek, jer „Srbijanci su upotrijebili sva podla sredstva koja su mogli izmisli “, is cao je ovaj kanadski zvaničnik.

Ni švajcarska javnost nije ostala imuna na tragične prilike u Crnoj Gori, već je saośećala sa crnogorskim narodom koji se „bori za opstanak“. Posebno o naročito teškom ekonomskom i socijalnom stanju crnogorskog na-roda pisali su „Zurnal de Ženev“, kao i takođe ženevski „Droa de Pepl“. Pišući o površnom i neprincipijelnom, i nepravednom odnosu velikih sila prema malo-brojnim narodima, i briselska štampa se bavila problemom okupacije i anek-sije Crne Gore od strane Srbije. Slično tome, čak i štampa u Rusiji i Ukrajini! O Crnoj Gori toga vremena – kao „zemlji jauka“ – nije mogao da odoli čak ni dio srbijanske javnos . Beogradska „Republika“ na primjer. Takođe i „Raničke novine“, koje direktno ukazuju: „Vlast je nad narodom surova. Sve metode uništavanja života primenjuju se, čak se i kuće pale. To se čini u nameri da se kazne pristalice kralja Nikole“. Za m je počeo oglašava i naročito isključivi velikosrpski „Radikal“ (sa njegovim rodonačelnim Stojanom Pro ćem, auto-kratski surovim nosiocem vlas u Srbiji koji je, između ostalog, formirao prvu vladu u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca). Pro ć je jedno vrijeme otvoreno i generalno svima prije o metodom „amputacije“ – tj. svima onim koji se budu suprotstavljali zvaničnom Beogradu sa svojim nacionalnim i poli čkim stavo-vima i programima.

O „nesnosnom stanju i zločinima koji se vrše nad crnogorskim na-rodom od strane srbijanskih vlas , i njenih agenata i špijuna“, oglašavao se, eto, i „Radikal“… Pred smrt se i surovi nacionalista Stojan Pro ć „raznježio“ (umro 1923), i javno priznao da je Srbija, odnosno on i njegovi saradnici „po-činili zvjerstva i zločine u Crnoj Gori“, a njegov par jski drug Pantelija Jovović


priznao je da je grozno stanje u Crnoj Gori u godinama poslije 1918. godine – „najveći spomen srama i s da zvaničnog Beograda“. Slično, ali post festum, zagrcnu od tolikog svaštočinstva i poli čkog i ljudskog ništavila direktnih ak-tera okupacione vlas u Crnoj Gori – kri čki su progovorili i neki vatreni „uje-dinitelji“ iz Crne Gore, kao što su bili Jovan Ćetković i Jovan Đonović. Kad je poodmaklo vrijeme, i poispraznili se novi vagani nekad uglednih crnogorskih zvaničnika – pa onda vatrenih „demokrata“ i „ujedinitelja“ – počeli su i oni da gunđaju i škamuću o nepravdama.

Krsto Zrnov je velika patriotska žrtva, a ne negativac za retrogradna i zločinačka udruživanja!

U klasičnom smislu, fašis čku vladavinu karakteriše imperijalna po-li ka – i teror vlas nad porobljenim narodom. Umjesto uobičajenih i domi-nantnih ekonomskih razloga, za srpsku okupaciju i aneksiju Crne Gore bili su primarni (osim teritorije) – nacionalni, odnosno kulturni i vjerski razlozi.

Krsto Zrnov je, bez dileme, bio jedan od najboljih predstavnika u vojnički „ovijanom poletaru crnogorskom“ (kako je kralj Nikola, u srećnim vre-menima Crne Gore, nazivao mahom mlađu „poletnu, najbolju svoju vojsku“. U međuvremenu, srpskom aneksijom Crne Gore između I i II svjetskog rata Crna Gora je nemilosrdno i programski uništavana! Utoliko je sve više čilila, i tragično je nestajala. Uzorni crnogorski rodoljub i ratnik, pa čak i uporni uto-pista koncepcije o demokratskoj i ravnopravno kons tuisanoj jugoslovenskoj federaciji – Krsto Popović nije mogao da podnese izumiranje Crne Gore, pa je požurio da pokuša da je spasi iz smrtonosnog „zagrljaja“ imperijalnog srpskog udava. Dobro su mu bile poznate, i svježe sve patnje i poniženja, i duboke ljudske, narodne i državne rane crnogorske – koja je prevarena i izdata od saveznika, a onda podlo komadana i sa rana od strane tzv. „bratske“ Srbije. Iako nije nepoznato koliko je Krsto Popović već bio razočaran u Italijane, te da im nije vjerovao – nego ih gledao kao agresore i okupatore. Ali, od njih se makar nije morao plaši da će nacionalno i duhovno da sa ru, odnosno da asimiluju Crnogorce! I realno je bilo nada se da fašis čka koalicija u Evropi i svijetu neće traja vječito… U tome je vidio neku izglednu, i koliko-toliko izvjesnu šansu za etnički i državni vaskrs Crne Gore, njeno vojničko snaženje, i njen defi ni vni opstanak.

Vojni komandant Božićnih ustanika, potom šef Štaba crnogorskih trupa u Italiji, i posljednji načelnik Štaba crnogorske vojske u Gae – nije mo-gao da śedi „skrštenih ruku“, ni pak da traži posrednika za svoje patriotske i ratne planove. Pokušao je da traži izlaz, da se osloni makar i na crnog đavola


– samo da bi Crnu Goru vra o u život, vojnički je mo visao i postupno osa-mostaljivao – i kao nepopravljivi federalista učinio je ravnopravnim faktorom za neke buduće balkanske saveze, za novu južnoslovensku federaciju… Is nski se boreći za pravo, čast i slobodu Crne Gore, potpuno slobodne i samostalne, a samim m cjelovite i jedinstvene. Braneći je od tuđinskih aspiracija prema Boki, jednako kao što nije prihvatao pripajanje Plava i Gusinja Velikoj Albani-ji. I to treba podsje , Popović nije bio pristalica ni učesnik Petrovdanske skupš ne 1941. na Ce nju, kojom je u duhu prihvaćene italijanske rezolucije stvorena satelitska italijanska, tzv. nezavisna država Crna Gora.

Treba bi realan, i pošteno gleda na odgovarajuće istorijske dato-s . Da se Krsto Zrnov najdobronamjernije pokušavao udubljiva u komuni-s čku ideju oslobodilačke borbe, koja će kasnije doves do revolucionarne (nacionalne i državne) transformacije bivše, tj. buduće jugoslovenske zajed-nice – on to nije mogao dokuči ni očekiva , iz razloga što je početkom rata komunis čki pokret u mnogo čemu bio poistovjećivan sa snažnim bjelaškim preokupacijama u njihovim redovima. Osim toga, ovom u suš ni primjernom i nesebičnom, iskonskom crnogorskom rodoljubu bilo je (u startu) najbitnije: da izvrši pacifi kaciju, odnosno da što ak vnije izvrši aktuelizovanje, tj. interna-cionalizaciju crnogorskog nacionalnog i državnog pitanja! H o je da iz razva-lina – po Crnu Goru zle olupine Kraljevine Jugoslavije, preciznije Velike Srbije – iščupa i spasi svoju domovinu Crnu Goru, te da pođe putem obnove crno-gorskog individualiteta, i dobro mu poznatog nekadašnjeg kolek vnog duha crnogorskog. Samo da Crnu Goru spasi nesnosnog „bijelog terora“, i podlog i ponižavajućeg posrbljavanja Crnogoraca! Poslije tridesetogodišnjeg mučnog iskustva, i dugog kon nuiteta mnogih loših i najgorih beskonačnos po Crnu Goru, Popović nije bio spreman da se spušta na bilo čije „uže“. Pogotovo ne na potpuno (ne)izvjesnu bivšu jugoslovensku opciju – dok se od Crne Gore ne stvori „ravnopravna kons tuenta“. Jer dobro je znao da je svo dotadašnje, poznato mu „jugoslovenstvo“ – bio obični licemjerni zaklon za velikosrpstvo.

Nije nepoznato koliko je Krsto Zrnov i u najtežim ratnim danima imao senzibiliteta za humanost, da je često afi rmisao ljudskost, i da je u prin-cipu imao i veoma tolerantan stav prema par zanima. Međunacionalno bio je uzorno razborit, uz to nepokolebljivi branič svoga naroda, i gotovo mitski zaš tnik njegova zajedničkog doma, Crne Gore. Zbog toga je kulturološki i ci-vilizacijski, a naročito istoriografski loše (a poli čki i ljudski često tragično) kad istoričari pobjedničke, komunis čke stvarnos etablirano i mahom okoštalo – sa isključivih ideoloških pozicija pišu o našoj skorijoj prošlos : o pro vnici-ma drukčijih ideja – ili generalno pro vnicima vlas ; o kolaboracionis ma, odmetnicima, škriparima, zelenašima, ustašama, ljo ćevcima, nedićevcima,


Dražinim i drugim četnicima, muslimanskoj miliciji… O svima u istom košu, i sa istog praga? Kao da se u cijelom XX vijeku, čak i nadalje, istorija uglavnom tre-ba da piše na osnovu komunis čke ideje i njene građe!? Zanemarujući suš -nu i sintezu priče h i drugih istorijskih procesa, i mnogih na raznim stranama ogromnih zločina pro v čovječnos , čak pro v čitavog jednog naroda i njego-ve države – kakav je u konačnom bio slučaj kulturnog i nacionalnog genocida u srpsko-crnogorskim odnosima. Nažalost, i danas smo śedoci da mnogo toga liči na običnu hajku: bez realnih analiza, i bez nužnih vrijednosnih stavova. U dobro pozna m manirima tzv. „viših interesa“ i njihovih nadređenih stavova. Prvo u interesu „bratskih“ odnosa Srbije i Crne Gore, pa uopštenog i apstrak-tnog komunis čkog monolita i njegove neostvarene internacionalizacije. Jer, što dugoročno – na jednoj strani znači tzv. narodna vlast; a na drugoj njena tzv. demokratska alterna va? Odnosno, do kad će linearno o svoj toj brojnoj i raznorodnoj grupaciji narodnih izdajnika, ili i onih koji su tamo ne po zločini-ma – nego po dominantnoj ideološkoj matrici, i njenoj inerciji? Do kad o Krstu Zrnovu kao „ratnom zločincu“ – kojemu se nije našlo elemenata za sudsku osudu – i o Krstu Zrnovu kao „izdajniku naroda“ – ličnos koja je još za svoga života ušla u legendu tog istog naroda, a odatle sve više i sve ubjedljivije u narodno predanje i raznorodne forme njegovog trajnog pamćenja i preno-šenja!? Još uvijek ideološki, komunis čki prognanik – Krsto Zrnov je nedužna žrtva velikih istorijskih lomova, i okrutnih stranačkih i poli čkih manipulacija. Kojemu je nepatvorena ljudskost, izvorna humanost, viteška nesebičnost, i nepokolebljiva vjernost prema Crnoj Gori – jedini mogući grijeh! Crna Gora iz-među dva svjetska rata bila je „zemlja jauka“, zasužnjeni bezimeni i obezličeni prostor – koji je vapio za svojim argonau ma, za svojim Crnogorcima. Za svo-jim nekadašnjim „nevinim sinovima prirode i mudros proste, najsjajnije“! Zbog toga se Krsto Zrnov 1941. godine, uis nu kao Jason, odvažno zapu o u više nego rizičnu i neizvjesnu avanturu da traži nestalo crnogorsko Zlatno runo…

Često zaboravljamo da bi prevashodno bilo nužno – primarno po-stojanje moralnih načela, pa tek onda ideoloških zadataka i programskih pre-okupacija – u opisivanju i komentarisanju, odnosno valorizovanju istorijskih pojava, događaja i ličnos . Krsto Zrnov Popović bio je i ostao veliki borac za samosvojnost i slobodu, i pojedinačno i kolek vno dostojanstvo Crne Gore. Prije svega, na svim onim viteškim i patriotskim klancima – do zločinačkog i tragičnog nestanka Crne Gore 1918. godine! To je onaj is Krsto Popović – vi-tez iz mnogih bitaka, koji zarobljenom austrijskom ofi ciru (Karnugi) na Moj-kovcu vraća oružje… Nije on drukčiji, ponajmanje istorijski nega vac ni 1941. godine, kada je pokušavao da Crnu Goru vaskrsne, da je smorenu spasi i go-


tovo beživotnu izvuče iz potpuno devas ranog prostora srpske hegemonije i asimilacije. Da je izvuče iz blata njihovih lagarija, tj. njihove apsolutne vlas , i potpune hipoteke nad is nom.

Krsto Zrnov je bio i ostao naroči vojnički i narodni, i porodični uglednik. I stožer kon nuiteta borbe da se Crna Gora održi, odnosno opstane na svojim biološkim, moralnim, istorijskim, kulturnim, geografskim, socijal-nim i drugim korijenima. Odnosno, kakva je to naučna is na naše zvanične, ins tucionalne istoriografi je ako se o Krstu Zrnovu redovno i uporno glagolja, i monotono ponavlja – da je bio izdajnik i kolaboracionista, italijanski general, ratni zločinac i slično. Čiji izdajnik, i koji su to zločini Krsta Zrnova!? Sarađivao je sa Italijanima, i bio je zvanični vođa crnogorske vojske i prije formiranje Lovćenske brigade, i crnogorski đeneral. Zar je „izdaja“ i „ratni zločin“ pokušaj da se smire kos i utješe žrtve svih onih bezbrojnih mučenika koji su stradali pod srpskom okupacijom 1918-1941. godine (u vezi sa čim sam naveo samo djelić h strašnih prizora). Zar je „izdaja“ i „ratni zločin“ zato što se Crna Gora opet počela pojavljiva u javnos !? Na drugoj strani, recimo, niko od srbijan-skih zločinaca po Crnoj Gori iz navedenog perioda nije označen kao takav, ni je iko od crnogorskih izdajnika u m najtežim zločinima adekvatno imenovan, i eventualno sudski procesuiran. Npr., o ortodoksnom srbijanskom i srpskom zlikovcu Stojanu Popoviću, crnorukcu i krvoločnom komandantu Odreda za gonjenje crnogorskih komita u prvim godinama poslije aneksije, ili njegovom kolegi po zlom oružju, Milanu Kalabiću – koji su od Crne Gore demonski stva-rali an crnogorski haos i „zemlju jauka“ – uz dosta sreće i umješnos može da se nađe tek poneka štura informacija! I to samo zahvaljujući prije svega literaturi iz najnovijeg vremena, odnosno samoinicija vnom trudu rijetkih pojedinaca.

Krsto Zrnov je istorijska ličnost sa „devet života“

S obzirom da je srpska „velika balkanska laž“ (1918), odnosno njena aneksiona sablazan na istorijskom licu Crne Gore – bila dugo pobjednička op-cija, iako to više nije – dobar dio crnogorske javnos na te probleme gleda sa očiglednim manjkom znanja, i pratećeg nacionalnog i državnog dostojanstva. Taj Drajfusovski rašomon, taj podli i krvnički „bratski“ surgun Crne Gore – ta neponovljiva okupatorska i asimilatorska srpska hipokrizija: vjerovatno su najtragičniji i najneugledniji dio crnogorske istorije!

Krsto Zrnov je kao malo ko dugo i ak vno nosio crnogorsko oružje – svakako na ugled crnogorskom i čojstvu i junaštvu. Sa izvjesnim, i po pri-rodi stvari još uvijek brojnim oponen ma ovoj tezi nije vrijedno gubi vri-


jeme. Prije svega iz dva osnovna razloga. Prvo, iako je Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (iz maja 1944) – zvanično tre rala Krsta Popovića kao ratnog zločinca, rezultat istražnog postupka bio je: o imenima i broju žrtvama, lokaciji zločina, učinjenoj materijalnoj šte , i slično: nema podataka! Na istom nivou su se našli i „rezulta “ kasnije Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Federa vne demokratske Jugoslavije, f. br. 2566 ponovo iden čno: „Žrtve zločina – nijesu poznate“! Ipak, morao je da pla tragični ceh: nemilosrdna mašinerija pot-puno subjek vne (ideologije) komunis čke vlas , i njena intelektualna elita – dosljedno i jednako uporno mljeli su ga decenijama…

Drugo, ličnos se upoređuju i „mjere“ po onome što su za života uradili. Najveći broj jedinki posthumno ne ostavlja nekog dubljeg traga (neke, kažu, brzo zaboravljaju i sopstvena đeca), dok rijetki u pravcu budućnos ostavljaju značajni i veliki svijetli trag – po kojemu ih pam i prepoznaje najši-re potomstvo. Krsto Zrnov je „preživio“ i pobijedio sve svoje negatore! Njegov nesebični, dobronamjerni i ljudski, i junački trag sopstvenog života i ličnog žrtvovanja – nastavlja se beskonačno. Još za života uselio se u legendu, a već danas – spokojno počiva u narodnom śećanju i njegovoj mudros , u mnogim narodnim pričama i anegdotama, lirskim i epskim pjesmama, tužbalicama.

Sudovi bi trebalo da sude – „u ime naroda“; i nauka takođe – da djeluje u interesu is ne, tj. naroda. Nažalost, nauka (pogotovo istoriografska u nas) često ima i drukčijih rezultata. Nerijetko je mnogo jednostavnije – i pri-vremeno ugodnije – „jedri “ na energiji zablude, a „znanje“ dik ra dogmat-ski i au s čno, pod u cajem određene ideološko-poli čke amnezije. U tako opasnoj mreži sirovih, bilo auten čnih bilo poturenih činjenica, pa stvarnih ili iskonstruisanih podataka, ciljanih projekcija, vješ h palimpsesta i zavodljivih falsifi kata – često isključivo i bučno zabobonji probrani, parcijalni i jednostra-ni „govor činjenica“ (u lavirin ma opasno površne pseudo-istorije). Jezikom nekri čkim; uopštenim i nedorečenim, neodređenim, tj. nekonkre zovanim podacima, proizvoljnim stavovima i paušalnom sta s kom – zaključno sa vje-što mon ranim optužbama, i „naučnim“ presudama u s lu prijekog suda. Po-jedini predstavnici nauke umiju da kidišu na izlučenu i izolovanu temu – kao na glavicu kupusa. Pa kad počnu oko nje da čepukaju, da je čerupaju i „obra-đuju“, presijecaju i drobe – u zavisnos od potrebe završnog materijala, po revolucionarno usaglašenom metodološkom SUBNOR pristupu…

Suš nski, izvan realnos – nema moralnos ! Da nije tako, kako bi Krsto Zrnov ima tako sigurnu „ulaznicu“ u novu – humanu, ljudsku, kulturnu, istorijsku egzistenciju? Kako bi, inače, došao do tako velikog ugleda kod naj-šireg potomstva!? Sa m se teško snalaze ideološki dopingovani istoričari, i


svi oni koji se sa njima slično zalijeću. Lako je bilo vija na ideološkom vjetru poli čkog pobjednika, i „naučno“ pabirči i zbira po raznim osnovama – sve pod šiber… S m u vezi, poznato je kako se tumači istorije dijele, još od Hero-dota, „oca“ istorije. Po kojemu je, prije svega, istorija principijelna i zakono-mjerna naracija! A može da se transformiše i u istraživačku metodologiju, koja zna da počiva na halucinantnoj začaurenos , istorijskoj ignoranciji ili ciničnoj negaciji. Rezultat: revanšis čki hipertrofi rana imaginacija… Tako angažovana, tj. jednostrano dozirana istorijska nauka vrši ubojito poli čko, emo vno, in-telektualno, i „naučno“ prepariranje javnos – u zavisnos od doze kulturnog i naučnog fl ertovanja sa poli kom odgovarajućeg centra moći. Kao da već i svaki pristojno obrazovani i pribrani korisnik istoriografske literature ne zna da je naučna is na – procesni put do sinteze, ka potpunoj i koherentnoj isto-rijskoj cjelini, odnosno: pronađen i uravnotežen kontekst i sklad između niza (prije svega!) suprotstavljenih podataka i činjenica. Đe nije tako – nauka se guši, i čili u jednostranom nizu istorodnih i susjednih „sve h činjenica“(!?). Zbog toga se s razlogom treba podśeća kako su nam generacijama znanje podas rali „učenjaci koji se vladaju poput kljukanih gusaka – koje ništa ne žele probavi ; već nove ideje odbijaju jednostavno, kao glupost“. Po takvoj, novijoj naučnoj „muljači“, Krsto Zrnov je izdao. Koga!? Za m, Krsto je vladao i upravljao dijelom teritorije Crne Gore, što apsolutno – nije tačno! Tačno je da je Krsto kao autoritet značajno dominirao, ali u konkretnom smislu on je samo idejno i vojnički mobilisao predstavnike svoga (crnogorskog), naklonje-nog mu naroda. Krsto se a priori „dokazivao – kvislinški i zločinački“, bio poli- čki mešetar i kontroverzna ličnost, itd., i tsl., neuspješno (i dalje poli kanski)

pokušavaju da doziraju pojedini naučeni stručnjaci. Neovisno od auten čnog perioda zaslužne komunis čke slobodar-

ske borbe, i njihovog ideološkog rivalstva sa Krstom Popovićem i njegovim zelenaškim – crnogorskim oslobodilačkim pokretom šire provinijencije, noviji „naučni“ porotnici i „istorijski“ egzekutori suš nski griješe što o njegovo ne-dužno rame uporno hoće da okače okrvavljenu okupatorsku pušku, i što ga udbaški trpaju i jedinstveni koš „narodnih neprijatelja“. A još manje se žele osvrnu zbog čega je on to morao ponovo, već u godinama, 1941. godine – da uzme pušku! Čak i svi, ama baš svi oni koji su mu u ratu bili posebno važni poli čki pro vnici, pa onda organizovali i rukovodili njegovom likvidaci-jom – naknadno su o njemu govorili gotovo sa simpa jama: sa uvažavanjem, na miran i dostojanstven način svakako. A tek njegovi poznanici i saborci, i narod iz šireg zaleđa njegove ljudske i istorijske dominacije – i dalje nijansi-raju uspomene i predanje o Krstovoj humanoj naravi i dobrodušnoj prirodi, o njegovoj vojničkoj čvrs ni i ubjedljivos vođe na frontu „kojega zrno neće“.


Među borcima, kažu, znao je da se pojavi iznenada: sve je pra o i o svemu je ak vno vodio računa, a njegova korpulentna fi gura vojnički spretno, gotovo nadnaravno kretala se nečujno i kroz mnoštvo sitnog granja i dubokog šum-skog lišća… Ponašao se principijelno, i rodbinski brižno istovremeno. Bio je uzoran, klasični izdanak svoga podneblja, pa s toga i autorita vni predstavnik crnogorskog naroda u svom vremenu. (Kojega su kasnije banovinski predstav-nici „bratske“ vlas uspjeli da izblamiraju, gubitnički ga uključujući u cucke odborničke izbore).

Uostalom, nije Krsto nikad bio ono što bi poneki još uvijek, i danas htjeli da mu zbore. Sve je odavno očigledno, uzaludna im povika na vuka… Uz-digao se Krsto Zrnov sa svojim najboljim saradnicima za Crnu Goru – kao mo-numentalni istorijski spomenik, kao posađena vizija neuniš vog crnogorskog imena i njegovog trajanja. Andrićevski rečeno: narod poštuje, pam , i pre-pričava ono što mu je očigledno, izvorno, i nedvosmisleno. Što po iskonskom ośećaju može da prihva , i da pretvori u legendu. (Za ostalo ga ni briga nije).

Krsto Zrnov Popović, rođen je 1881. godine. Stasavao je superiorno, živio uglavnom vojnički i mučenički, i kao jedinstveni samotnjak i posljednji Mohikanac – sklopio svoje junačke i poštene oči 1947. godine na Lipi Cuc-koj, tamo đe je prvi put čelom dodirnuo svoju sve nju, crnogorsku zemlju. U imovno skromnom i siromašnom omanjem selu, u srcu Katunske nahije. U kući takođe uglednog oca, poznatog crnogorskog ofi cira Todora-Zrna Po-povića (koji je nadimak „Zrno“ dobio od knjaza Nikole – kao sinonim brzine i pouzdanos , u duhu crnogorske metafore – „zrnomet“, tj. kuršum puščani). Neposredno uz odžake i uspomene na svoje druge pretke, velika crnogorska junačka i patriotska imena Đoka Lazareva Popovića, i posebno znamenitu, mitsku ličnost iz epske i patriotske crnogorske tradicije Žutka Lipljanina Po-povića, o čijem svevremeno znamenitom liku posredno govore i još uvijek monumentalni ostaci zidina njegove utvrđene i spasonosne kule… I mnogih drugih, kojima se nije bilo lako istaći iz jata podjednakih. U Krstovom najbli-žem okruženju, susjednom selu Predišu, nastali su i oni pozna , jedinstveno snažni i neponovljivi epski s hovi iz vremena klasične crnogorske moralnos , kad majka sina jedinca (poslije rane očeve pogibije) – otprema na vojsku, go-voreći mu:

Ajde na put sinko, Senić Živko,Majka nema do tebe jednoga.

Ako s puta sramotu donio,Ne imala ni tebe jednoga…

Iz takve neponovljive životne škole, iz takvog sudbinski fatalnog klanca Crne Gore – ponikao je Krsto Zrnov Popović. I postao ono što je bio, i


kakav je ostao za pamćenje. Ta specifi čna crnogorska sudbina, taj snažni ka-tunski fatum određivao mu je životni put, čak i onda kada ga je – već umornog od brojnih i uzaludnih borbi, pa potom dugog egzila – sudbina snažno povu-kla prema zavičaju, i njegovim osnovnim, pično crnogorskim znamenjima: jedinstvenom kućnom pragu, i jedinstvenoj grobnoj ploči. U tom rodoljubno začaranom, posnom vilajetu katunskog krša! A to se desilo (tek!) poslije smr- njegovog vrhovnog komandanta kralja Nikole, prema kojemu je do kraja

ispoštovao „sve nju zakletve“ – da „stupi u borbu pro v onih elemenata… označenih kao neprijatelji Crne Gore“.

Dakle, kad su se 1941. godine pojavili novi neprijatelji – opet je spontano morao u akciju, realno im vagajući učinak… Ako komunis sudski i suš nski (sem ideološki, za suprotstavljenu koncepciju borbe za Crnu Goru, tj. za tzv. odmetništvo od komunis čke poli ke) nijesu mogli sudi Krstu Zrnovu, on je objek vno bio nedužan čovjek. Za svaku nepristrasnu i korektnu istorij-sku kategoriju, osim za predstavnike srpskog, pravoslavnog fundamentalizma i hegemonizma – njihovu poli zovanu istoriografsku školu, i njene trabante. Za njih je Krsto Zrnov Popović bio i ostao – i zločinac i izdajnik, i najveći državni neprijatelj; jer je u najtežem vremenu pribrao, osokolio i usnopio crnogorski duh i crnogorsku energiju: i bio vojnički i poli čki, odnosno državotvorni za-govornik i vođa zvaničnog Crnogorskog nacionalnog pokreta!1

1 Snaga sudbine, u ovom slučaju – muka otadžbine Crne Gore i dalje traje: kao tragična realnost naše nedovršene države! Bi hrabar i kad se završi rat i revolucija: ozbiljno uravnotežen, i dosljedan u kri čkom preispi vanju – na putu ka objek vnoj is ni i njenoj realnos mogu principu oni koji su – veći od groba! Razne ideologije, pa čitave armije uvijek spremnih pojedinaca, i s m u vezi redovna megalomanska poli čka kumbuljanja – redovno tonu u zaborav, ili nezaborav. A to su najsigurniji komšije i śedoci – i konačne sudije – svakog vakta. I čovjeka.

S m u vezi, nezaobilazno je spo canje potomaka o razne nekad ciljane poli čke projekcije, kojima ostaju kao prćija mnogi previdi, obmane, iluzije, predrasude, klevete; i laž – kao prekrivač i ključar is ne…

Između ostalog, zar nije Krsto Zrnov u samom startu pokušao da ostvari dijalog sa organizatorima ustanka, da bi poslije neostvarenog dogovora za drugi sastanak rezignirano zaključio: - Ovo su đečinja posla… Zar se zelenaši i komunis nijesu u nečemu presudno bit-nom i patriotskom – suš nski razlikovali? Komunis su bili za jedinstvenu borbu, jedinstvo (ka ujedinjenju) bez alterna ve, dok su Popovićevi zelenaši bili decidna federalis čka opcija, po kojoj Crna Gora mora bi ravnopravna kons tuenta za buduće ujedinjenje (o čemu su sa dozom samokri čnos kasnije povremeno debatovali mnogi stari komunis , i ugledne komunis čke i ustaničke vođe). Zar nije i pored toga, u jednoj bjeličkoj kući (u selu Resna u jesen 1941. Godine), bio ostvaren inicijalni dogovor zelenaških prvaka o saradničkoj zele-naško-par zanskoj vojničkoj opciji (u kojemu direktno nije učestvovao Krsto Popović), te da je tom prilikom Dušan Vuković (major crnogorske vojske) bio određen za komandanta Čev-sko-bjeličkog zelenaškog bataljona, a Andrija Dragu nović (takođe ofi cir crnogorske vojske) za komandanta Cucko-ćekličkog bataljona, dok je Spasoje (Ristov) Drašković bio određen za


komandira (čevske) vojinićko-miškovske čete… Pa su tu inicija vu osuje li par zani, na čelu sa izvjesnim Erakovićem, poslije čega su zatečene zelenaške prvake poveli na „konsultacije“ u zloglasno Kunovo prisoje! Strahujući za njihovu sudbinu, odmah i spontano organizovali su se prvo Ožegovičani i Ubljani, potom i drugi Čevljani, Bjelice itd., pošli za njima u Kunovo pri-soje, i izdejstvovali njihovo oslobađanje! Svih osim Dušana Vukovića, kojega su kao upornog i nemilosrdnog komitu (koji je ranije komitovao čak i iz Albanije), poveli na Bioče – odakle ga je puš o (navodno Blažo Jovanović), pod pri skom pris glih Bjelica i ostalih zelenaških pristalica.

Zar nije i poslije kapitulacije Italije, Popović išao inicija vom prema par zanskom Vrhovnom štabu (po detaljnom obrazlaganju, čak i pojedinačnom komentarisanju odgova-rajućeg povratnog dokumenta – od strane još uvijek živih saboraca Krsta Popovića): da se zelenaši priključe par zanskom pokretu, te da bi i on, Krsto Popović to učinio – pod uslovom da na uniformi ne mora da nosi komunis čki simbol, petokraku? Skup je održan u Trnjinama, i po kazivanju njegovih učesnika – sudbinu mu je zapeča la destruk vno angažovana par -zanska jedinica, koja se tu našla u odgovarajućem trenutku. Krsto je tom prilikom (sam se nevoljno vraćajući „u blok“) savjetovao okupljenima, a posredno i svim svojim pristalicama – „koji nijesu ruke okrvavili“ – „da se snalaze“, tj. da se povezuju s par zanima…

Zar nije, na pr., i Golub Đurov Drašković (sin pominjanog, na prevaru ubijenog uglednog crnogorskog ofi cira) – kao predratni komunista, i student završnih godina beograd-skog Pravnog fakulteta – bio u okrilju II sv. rata polaznik jugoslovenske rezervne ofi cirke škole u Mariboru? I potom učesnik sukoba rezervista sa Njemcima kod Mrkonjić-grada, a za m sa dijelom jedinice (koja se bila zapu la u Crnu Goru) bio zarobljen od strane ustaša u rejonu Mostara. Igrom sudbine, spasio ih je neki ustaški zapovjednik, koji je u vrijeme austrijske okupacije jedno vrijeme bio stacioniran na Čevu…, i čak im obezbijedio sigurno prebacivanje do Bileće. U daljem toku događaja, Golub se (1942) zvanično uključio u zelenaški pokret; bio čak povremeno angažovan i u značenju njihovog ministra inostranih poslova, da bi mu poslije rata bio suđeno prevashodno zbog toga što je – „izdao Par ju“!

Zar kod Krsta dosta često nijesu ubježavali i komunis , pa i poneki „bjelaš“ (bez rizika po život, kao što su na pr. Rade Brašanac, puškomitraljezac, ili izvjesni Džuverović – oba iz pljevaljskog kraja). Slično kao „zarobljeni“ par zan Nikola Perović, starinom Cuca, koji je na Krstovoj pisaćoj mašini kucao Krstova naređenja više od pola godine. Takođe, široj javnos je poznato kako su Krsto i njegovi prvi saradnici iz italijanskog zatvora uspjeli da izvuku – po ci-jenu sopstvenog rizika – više golobradih par zanskih mladića, da bi ih – puš li kućama! Jedan od njih bio je Žarko Bulajić, kasnije univerzitetski profesor i predśednik Izvršnog vijeća Crne Gore, koji je biranim riječima često pričao o Krstu Popoviću i Andriji Dragu noviću. S druge strane, poznate su mi sudbine nekolicine mladića (iz moje bliže okoline, od kojih su neki bili predratni komunis , odnosno vrlo agilni organizatori ustanka Narodno-oslobodilačkog rata u čevskom kraju, pa onda i odvažni učesnici narednih par zanskih operacija), i koji su se tek 1943. godine ipak opredijelili za „Krstovu vojsku“. Zbog čega su ili glavom pla li, ili im je kao „državnim neprijateljima“ bilo suđeno poslije rata (iako se uz njihova imena nikad nije pomi-njalo bilo kakvo neljudsko djelo).


Izvori i literatura:

1. ADŽIĆ, Novak: „Borci za nezavisnu Crnu Goru 1918 – 1941. godine. (Biografi ja ustanika, emigranata i komita). Tom I. – Ce nje, 2008.

2. ANDRIJAŠEVIĆ, Živko: „Crnogorska pravoslavna crkva 1852-1918. godina“. – Nikšić, 2008.

3. DAMJANOVIĆ, Radovan: „Vjernost kao grijeh. Životni put Ilije Jovi-čina Damjanovića“. – Podgorica, 2009.

4. ĆETKOVIĆ, Jovan: „Ujedinitelji Crne Gore i Srbije“. – Dubrovnik, 1940.

5. MARKOVIĆ, Momir: „Ogled o če ristogodišnjem crnogorskom ratu“. – Titograd, 1992.

6. „Nekoliko stranica iz krvavog albuma Karađorđevića“ (na osnovu dokumenata o srpskim zločinima u Crnoj Gori). – Rim 1921. godine (kasnije reprintovano).

7. RASTODER, Šerbo…: „Istorijski leksikon Crne Gore“. Knj. 1 – 5. – Podgorica, 2005.

8. RASTODER, Šerbo: „Crna Gora u egzilu, 1918 – 1925“. Knj. 1 – 2. – Podgorica, 2004.

9. RASTODER, Šerbo: Krsto Popović u istorijskoj građi i literaturi“. – Ce nje, 1999.

10. RASTODER, Šerbo: „Skrivana strana istorije. Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918 – 1929. godina“. Dokumen , knj. 1 – 4. – Bar, 1997.

11. SJEKLOĆA, Veljko: „Krsto Popović u istorijskoj građi i literaturi“. – Podgorica, 1998.

12. ŠUKOVIĆ, Mijat: „Podgorička skupš na 1918. godine“. – Podgo-rica, 2004.

13. VITNI, Voren: „Crna Gora, zločin Mirovne konferencije“. – Podgo-rica, 2000.

14. „Za pravo, čast i slobodu Crne Gore“. Zbornik radova. – Ce nje, 2009.


*

„Glas Crnogorca“, nedjeljni list za poli ku i književnost: 1921, 1941-42. god.

„Monitor“, crnogorski nezavisni nedjeljnik (Podgorica): br. 819 – 824/2006.

(2011)

Documents

Čedomir Drašković - Katunski fatum Krsta Zrnova