Casopis Nacionalni Parkovi Novembar-Decembar 2009

Časopis Nacionalnih parkova Crne Gore, godina I, broj 5, novembar-decembar 2009.

UPOZNAJTE I POSJETITE NACIONALNE PARKOVE CRNE GORE

Foto: Marija VugdelićKanjon rijeke Tare

Nacionalni park – putokaz opstanka

Ako ljudska bića iščeznu sa Zemlje, to neće bitno uticati na ostale biološke vrste; no ako nestanu biljke i životinje, nestaće i čovjek.

B. Wallace

Nacionalni parkovi imaju poseban značaj među brojnim oblicima zaštićenog prirodnog i društvenog nasljeđa što nije rezultat njihovog broja i veličine, već višestrukog značaja za nauku, kulturu, obrazovanje, rekreaciju, turizam i zaštitu prirodnih ekosistema. Nesumnjivo je da Nacionalni park Durmitor pod UNESCO zaštitom, kanjon rijeke Tare, Skadarsko jezero kao Ramsar područje ili ornitološki rezervat, Mauzolej na Lovćenu ili prašuma Biogradske gore nijesu nepoznati prosječno obrazovanom Evropljaninu. Ali neizmjerna ljepota naših parkova nije dovoljna za uspjeh na turističkom tržištu. Prema savremenom turističkom modelu, neop-hodno je ponuditi širok i kvalitetan spektar atrakcija i mogućnosti koje će proizvesti spremnost zadovoljnog posjetioca da i narednih godina dolazi.

Upravo svjesni toga, Nacionalni parkovi su proteklih godina, pored osnovne funkcije da u najvećoj mjeri posvete pažnju očuvanju i zaštiti prirode, nastojali da oforme, unaprijede i usa-vrše infrastrukturu kojom bi se privukao što veći broj posjetilaca, poštujući principe održivog razvoja. Danas imamo osposobljenu službu zaštite, oformljenu mrežu centara za posjetioce, i u njima visokoobrazovani kadar za kvalitetno pružanje informacija o svim segmentima naci-onalnih parkova; osmišljene pješačke, edukativne i biciklističke staze, izgrađene suvenirnice i opremljene najinteresantnijim ručno rađenim predmetima, postavljenu neophodnu namjen-sku signalizaciju i u ponudi raznovrstan propagandni materijal, od čega, u ovom trenutku, ističemo časopis «Nacionalni parkovi». Glavna okosnica časopisa je svakako priroda u svom najobuhvatnijem smislu, te njena zaštita i očuvanje, što samo po sebi govori da ova publikacija ima širok spektar tema i interesovanja.

Kao i prethodnim, i ovim, petim brojem, nastojali smo da informišemo javnost o najzna-čajnijim segmentima koji čine cjelovitost Durmitora, Biogradske gore, Lovćena, Skadarskog jezera ili Prokletija ubijeđeni da pred nacionalnim parkovima tek predstoji vrijeme kvalitet-ne valorizacije i afirmacije. To vrijeme, pored ostalog, podrazumijeva dugoročno usklađen i racionalan odnos između razvoja ekonomije, društva i prirodnih vrijednosti, kao i aktivnu participaciju svih subjekata uključenih u upravljanje zaštićenim prirodnim područjima. Pri tome neizostavno treba istaći učešće lokalnog stanovništva koje predstavlja neraskidivu sponu između tradicije, s jedne strane i onog novog, modernog sa druge.

S tim u vezi, radi njegovanja ljepote koju nam je priroda nesebično podarila, pozivamo Vas da je upoznate kako neposredno na samom njenom tlu, vazduhu ili vodi, tako i posredno na stranicama ovog časopisa.

Urednik

NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 3

5. Aktivnosti

▪ USPJEšNA PREZENTACIJA NACIONALNIh PARKOVA U VIRPAZARU

▪ DOPUNA POSTAVKE U CENTRU ZA POSJETIOCE NP BIOGRADSKA GORA ▪ Prekogranični Projekti brojne mogućnosti

9. Tema broja

reljef lovćena

13. Speleologija Cetinjska Pećina

16. Floralovćenski zvončić

19. Klima klima lovćena

21. Kulturno-istorijsko nasljeđeCrnogorski svjetionik kroz vrijeme

25.Iz etnografske rizniceNJEGUšI VRATA CRNE GORE

32. SusretiPriroDa most Prijateljstva

Iz sadržajačasopis „nacionalni parkovi“

izdavač: jP nacionalni parkovi Crne gore, Podgorica

Direktor: Rade K. Gregović

glavni i odgovorni urednik: Marijana Džaković

uređivački kolegijum:prof. dr Branko Radojičić, prof. dr Jovan KavarićSlobodanka Martinović, mr Nela Vešović-Dubak

Vanja Krgović Šarović, mr Veselin Luburić,dr Marija Vugdelić

stalni saradnici:prof. dr Mihailo Burić, prof. dr Vukić Pulević,

prof. dr Drago Marić, mr Luka Mitrović, mr Darko Dubak, prof. Veljko Martinović,

mr Mirjana Ivanov

grafički urednik: mr Ivanka Haverić

lektura i korektura: IK Gligorije Dijak

Prevod na engleski: Marijana Džaković

naslovna strana: Vaso Uskoković

fotografije:Arhiva JPNPCG i Duško Miljanić

Štampa: M Print, Podgorica

adresa: nacionalni parkovi - za časopis

Put Radomira Ivanovića 2, 81000 Podgorica

tel/fax: +382 (0)20 658 071 e-mail: [email protected], www.nparkovi.cg.yu

broj žiro–računa: 510-5848-53

36.Vodno bogatstvo KRIPTODEPRESIJA RIJEKE BOJANE

43.Šumski ekosistemsanaCija PoŽariŠta u kanjonu

RIJEKE TARE

47. Iskustva iz EvropeORAGNIZOVAN SUSRET

meDiteranskih zemalja

48.TurizamSA TRPEZE NACIONALNIh PARKOVA

Foto: B. Strugar

USPJEšNA PREZENTACIJA NACIONALNIh PARKOVA U VIRPAZARU


U organizaciji Projektne kancelarije za razvoj lokalnih zajednica Skadarskog jezera i JP Nacionalni parkovi Crne Gore, 13. septembra održan je II Festival prirode i kulture na području NP Skadarsko jezero. Centralna svečanost je održana u Virpazaru. Na platou u centru je bila izložba na kojoj je predstavljena domaća radinost lokalnog stanovništva, poljoprivredni proizvod (sir, masline, maslinovo ulje, med i proizvodi od meda, ljekovito bilje, autohtone vrste vina i rakije), kao i mnogobrojni autentični suveniri parka. Gosti su bili u prilici i da besplatno posjete centre za posjetioce na Vranjini, Rijeci Crnojevića, Murićima i Virpazaru.

Sa naše prezentacije

DOPUNA POSTAVKE U CENTRU ZA POSJETIOCE NP BIOGRADSKA GORA

6 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

U je Centru predstavljen samo djelić izuzetnog bogatstva, sa željom da inspiriše svakog posje-tioca da laganom šetnjom oko jezera, ličnim doživljajem, spozna ljepotu biljne raznovrsno-sti. Neponovljivo ukomponovane u ambijent prašume - Biogradske gore.

Prezentacija stočarstva poka-zuje kako su vjekovi-ma naši preci koristili ovaj prostor, i šalje poruku o prošlosti sa-dašnjim i budućim ge-neracijama.

PROSTOR KOJI INSPIRIšE

Životinjski svijet predstavljen eksponatima prepariranih životinja i odgovarajućim dvojezičnim tekstovima o njihovoj ekologiji. Dio postavke čini i tematska cjelina „Tragom životinja“, gdje su predstavljeni otisci životinjskih tragova, kojima se opisuje njihovo ka-rakteristično kretanje u prostoru.

Postavku osmislileSlavica Đurišić, Snežana Vukotić, Marina Manojlović, Dragana Raičević

Floristička postavka pruža posjetiocima osnovna saznanja o specifičnostima prašumskog rezervata, jedinstve-nog ekosistema sa preko 220 biljnih vrsta, od kojih čak 86 pripada dendroflori.


Krajem septembra Banja Luka je bila do-maćin okruglog stola na temu „Prekogranična saradnja u oblasti razvoja i promocije turizma“. Okrugli sto je, povodom obilježavanja Svjetskog dana turizma i dodjele „Zlatne turističke ruže“, or-ganizovalo Ministarstvo turizma i trgovine Vlade Republike Srpske u saradnji sa Turističkom orga-nizacijom grada Banjaluka.

Kao gosti okruglog stola, pozivu su se odazvali predstavnici relevantnih državnih insti-tucija Republike Hrvatske, Srbije, državnih insti-tucija i NVO sektora, kao i istaknutih javnih i na-učnih radnika iz oblasti zaštite prirode i turizma Republike Srpske i BiH. Skupu je prisustvovao i predstavnik JP Nacionalni parkovi Crne Gore, koji je ujedno bio i jedini predstavnik Crne Gore. Tokom trajanja okruglog stola istaknuta je uloga nacionalnih parkova Crne Gore u radu na CBD projektima, prema svim granicama, i našem par-tnerstvu sa NP Sutjeska u BiH, NP Tara u Srbiji, gradu Skadru u Albaniji, partnerima iz Republike Hrvatske, kao i potencijalnim partnerstvima iz komponente Adriatik programa.

Na okruglom stolu poseban akcenat dat je prekograničnoj saradnji, naročito u oblasti turiz-ma i mogućnostima pristupa fondovima Evrop-ske unije. Prezentovani su projekti koji su u fazi razvoja ili su već implementirani. Kao glavni kla-steri predstavljeni su seoski i agroturizam koji se bazira na održivom korišćenju prirodnih resursa. Na okruglom stolu prikazana je mogućnost i pred-nosti prekogranične saradnje u oblasti seoskog tu-

rizma, kao i iskustva uspostavljanja partnerstva i pripreme projektnog prjedloga.

Drugi dio okruglog stola odnosio se na sa-radnju u oblasti zaštite prirodnog i kulturnog na-sljeđa u funkciji razvoja turizma.

Kao dobar primjer, realizovan u praksi, Exit Centar iz Banjaluke prezentovao je projekat „Vr-bas Adventure Resort“. Taj projekat je finansiran iz izvora Evropske unije, a programsko područje gdje je implementiran projekat prostire se na 800 km2. Turistička ponuda ovog područja ogleda se u adrenalinskim sportovima kao što su: rafting, ka-njoning, paraglajding, mountbajking, speleologija itd.

Na kraju skupa izveden je zaključak, koji su nedvosmisleno podijelili svi učesnici, da cijeli re-gion u perspektivi ima veliku šansu da razvojem i implementacijom prekograničnih projekata, ra-zvije svoje prirodne resurse i dovede do društvene, socio-ekonomske i kulturne kohezije različitih ge-ografskih prostora dvije ili više država.

Nacionalni parkovi Crne Gore dobili su po-ziv od Ministarstva turizma i trgovine, kao i TO grada Banjaluke da, u pripremi sledeće turističke sezone, budemo njihovi gosti i uz njihovu podršku organizujemo promociju prirodnih i kulturnih vri-jednosti, i potencijalnim gostima iz cijele Banjaluč-ke regije prezentujemo svoju turističku ponudu.

Mr Veselin LuburićŠef Službe za unapređenje, razvoj i marketing


u banja luCi oDrŽan okrugli sto na temu „Prekogranična saraDnja u oblasti razvoja i PromoCije turizma“

Prekogranični Projekti – brojne mogućnosti

treba razviti koheziju između različitih geografskih prostora dvije ili više država regiona, jedan od zaključaka sa okruglog stola

Čunovi na Skadarskom jezeru

Sa prezentacije


lovćen je legendarna planina crnogorska – gora nad gorama, simbol istorije Crne gore – crnogorski olimp

reljef lovćena i okoline

Piše: prof. dr Branko Radojičić

Istorije se odriče onaj ko je nema. Cnogorci imaju veličanstvenu

istoriju, istoriju vječne borbe za slobodu, istoriju kojoj se vjekovima

divio svijet. Crna Gora, ekološka država, država slavne istorije

treba da ima Lovćenijadu – kulturno-sportsku manifestaciju koja

bi doprinosila očuvanju kolektivnoog indentiteta građana Crne

Gore i ponosu na prošlost

Lovćen i Njegoš su simboli slobode Crne Gore. Lovćen sa Mauzolejom Petra Petrovića Njegoša, čiji je arhitekta Ivan Meštrović, hrvat-ski vajar svjetskog glasa, jedinstven je nacionalni park u svijetu.

Jezerski vrh, Štirovnik i drugi vrhovi Lovće-na su vidikovci sa kojih je nezaboravan pogled na Boku Kotorsku i cijelo Crnogorsko primorje, na Katunski krš – „kameno more“, Zetsku ravnicu i Skadarsko jezero, Bjelopavlićku ravnicu, Ostroške grede i Ostrog, Nikšićko polje, klanac Duge i Golije

(crnogorske Termopile), zaravan Rudina i Banjana, visoke površi i planine, šume i pitomine sjeveroi-stočne Crne Gore, na najljepše kanjone svijeta. Sa Lovćena se vide i nezaboravna mjesta slavne istorije Crne Gore – obelisci i drugi spomenici na mjestima sudbonosnih pobjeda Crnogoraca: Tuđemili (1042), Martinići (1796), Krusi (1796), Grahovac (1858), Vučji do (1876), Crmnica (1941) i dr. O pogledu sa Lovćena veliki Njegoš kaže: „Odavde se vidi dalje i više. Pomjere se međe ljudske i vremenske. Svijet se otvori kao knjiga“.

Foto: Lazar Pejović

TEMA BROJA


Reljef Lovćena i njegove okoline po mnogo čemu je jedinstven. Planina se strmo uzdiže od mora i njene padine čine okvir jedinstvenog zaliva Boke Kotorske i Budvanskog primorja. Nešto blaže se planinske padine spuštaju prema zaravni Katun-skog krša u zaleđu. Zapadnim, sjevernim i istočnim podnožjem planine su krška polja i uvale: Krstac i Njeguško polje, uvale Dugi do, Čekanje, Dubovik i Cetinjsko polje. I prema jugoistoku Lovćen je ogra-ničen uvalama preko kojih prolazi magistralni put Cetinje – Budva: Očinići, Ugnji, Vrela uganjaska, Obzovica i Brajići.

Geologija, posebno tektonika, petrografija i geomorfologija Lovćena i njegove okoline, predstav-ljaju otvoreni muzej – školu prirode krša. Lovćen i njegova okolina pripada tzv. dubokom kršu, gdje karbonatne stijene dostižu debljinu preko 4.000 m. Do tih najvećih dubina bezbrojne su šupljine (kao u sunđeru) stvorene korozijom, poslije tektonskih izdizanja i lomljenja marinskih stijena – proces koji traje oko 50 miliona godina. Planina je izgrađena od trijaskih krečnjaka i dolomita, litiotskih laporo-vitih krečnjaka, preko kojih leže krečnjaci srednje i gornje jure. Ispod trijaskih dolomita i dolomitičnih krečnjaka, na više mjesta, na padinama i u pod-nožju, otkriveni su stratifikovani glinovito-rožnački

krečnjaci, na kojima je reljef blažih formi. Takvi prostori su: jugoistočni obod Cetinjskog polja i atar pomenutih sela duž puta Cetinje – Brajići. I na li-tiotskim slojevima reljef je mirniji i blažih formi. Takva su: Ivanova korita, Dolovi, Međuvršje, veliki dio okoline Njeguša, kao i vrhovi Štirovnika, Jezer-skog vrha i Huma. Litiotski krečnjaci zbog svoje glinovitosti uslovljavaju pojavu manjih izvora, od kojih su najpoznatiji oni na Ivanovim koritima.

Korozivni procesi (hemijsko rastvaranje karbonatnih stijena, prije svega krečnjaka, pod uticajem vode kišnice i raznih kiselina) koji su ovdje stvorili najtipičnije oblike reljefa dubokog krša u svijetu (jame, pećine, škripe, škrape, rupe, dolovi, uvale i polja) bili su osobito intenzivni krajem tercijara (u pliocenu, prije 2 – 10 miliona godina). Tada je u ovim krajevima vladala tropska klima, sa dosta padavina, visokim temperaturama i bujnom vegetacijom.

Oko središnjih vrhova Štirovnika (1.749 m) i Jezerskog vrha (1.657 m), brojne su prostrane uva-le i dolovi (Kuk, Bižaljevac, Vučјi do, Veliki i Mali Bostur i dr.). Kotlastog su oblika, a obično otvorene jednom stranom prema nižim predjelima. Južno od najviših vrhova je uvala Ivanova korita (1.200 m), formirana u laporovitim litiotskim krečnjaci-


Krš Lovćena


ma. Duža osa uvale, u pravcu istok-zapad, duga je oko dva kilometra. Dno uvale, ispresijecano broj-nim manjim plitkim rupama i brežuljcima između njih, talasasto je i sa postepenom otvorenošću se spušta prema nižim djelovima, pravcem koji prati put Lovćen – Cetinje.

Glacijacija na Lovćenu, u doba pleistocena, nije bila razvijena kao na Orjenu i visokim plani-nama u unutrašnjosti Crne Gore. Lovćen je niži, a njegov reljef, blažih formi i oblika, bio je manje po-voljan za razvoj glacijacije, ali su tragovi glacijacije i ovdje vrlo vidni. Iz sabirališta leda – cirkova, koji su bili na Ivanovim koritima i u rupama i dolovima ispod Štirovnika i Jezerskog vrha, led se kretao pre-ma nižim djelovima planine. Očuvane su morene duž valova, nekadašnjih ledničkih dolina. Najra-zvijeniji lednik se kretao sa Ivanovih korita, između uzvišenja Rožac (1.174 m) i Treštenski vrh (1.490 m), preko uravnjenog prostora (podovi i terase) sela Bjeloša, pokrivenog morenama koje nestaju u najnižem dijelu sela. Otoka ovog lednika tekla je prema Cetinjskom polju i zasula ga fluvioglaci-jalnim nanosom debljine do osam metara. Između Bjeloša i Cetinjskog polja na više mjesta je ostala duboko usječena dolina – žljebina ili surdup, kojom je tekla otoka lednika. Drugi lednik se kretao izme-

đu Jezerskog vrha i Štirovnika kroz udolinu u kojoj su uvale Vuči do i Žanjev do. Otoka ovoga lednika nanijela je fluvioglacijalni nanos, krupniji na Kr-stac, a sitniji na Njeguško polje. Manji lednici kre-tali su se i prema drugim djelovima Lovćena i nje-govog podnožja. Takav je bio i lednik čiji je cirk bio današnje povremeno jezero ispod Jezerskog vrha. Manji lednici su ostavili erozione tragove (komčići, strije i dr.), ali bez većih tragova morena.

Okolina Lovćena – Katunski krš, najtipičniji je ljuti krš na svijetu. Na prostranoj krševitoj zarav-ni ističu se po značaju dva krška polja, u kojima su se i mogla razviti veća naselja – Cetinje i Njeguši.

Cetinjsko polje je u istočnom podnožju Lovćena, na nadmorskoj visini 660 – 700 m. Ravan polja, u pravcu sjeverozapad-jugoistok, duga je pet kilometara, a široka do 1,5 km. Površina polja je 4,6 km2 i ono spada u manja polja u Dinaridima. Razvijeno je na granici jurskih krečnjaka u istoč-nom obodu i trijaskih dolomita u jugozapadnom. Rjeđe su prisutni i trijaski krečnjaci. Formiranje polja, u gornjem pliocenu, kontaktnom korozijom, pomogle su i rječice čiji su izvori bili u sjeveroza-padnom obodu. Tako formirano polje, u pleistoce-nu su otoke lednika sa Lovćena prekrile fluviogla-cijalnim nanosom koji danas čini dno polja.


Njeguško polje (sastoji se od dva dijela - Kr-stac 1,1 km2 i Njeguško polje 1,2 km2) je u sjevernom podnožju Lovćena. Njeguško polje je na nadmor-skoj visini 844 m – 860 m, a Krstac na 880 – 935 m. Po obodu polja su manji izvori, od kojih većina ljeti presuši. Na obodu polja Krstac je jama Duboki do (935 m), duboka 340 m, a dužina njenih kanala je 750 m. Utvrđena je podzemna hidrološka veza ove jame i vrela u primorju (Gurdič i Škurda).

Na kontaktima krečnjaka i dolomita fomira-ne su i brojne uvale i dolovi, u obliku nizova kojima danas idu važni putevi. Takav niz uvala od Cetinj-skog polja prema Nikšićkom polju su: Dubovik, Petrov do, Vojkovići, Vučji do, Čevo, Ubli, Bijele poljane; od prijevoja Čekanje, ka Grahovskom polju su uvale: Ržani do, Bata, Izvori i Trešnjevo. Pojave dolova i uvala u nizovima navodilo je istra-živače krša na pomisao da su preko Katunskog krša nekada tekle rijeke koje su „skaršćavenjem terena nestale i nastavile teći podzemnim tokovima prema Skadarskom jezeru“ (J. Cvijić, J. Petrović i dr.). U doba posljednje glacijacije (Würma) od otapanja leda tekle su otoke prema Cetinjskom i Njeguškom polju, koje su prestale teći završetkom otapanja leda (prije 10.000 godina). Preko Cetinjskog polja je od izvora u Bajicama, od kojih danas još postoji stalni izvor Pištet, tekla rijeka Cetinja čiji je tok za-bilježen na crtežu osnove Manastira Crnojevića (F. Barbieri, 1692). Vjerovatno je to bio povremeni tok koji je kasnije nestao, kao i mnoga vrela i tokovi u kršu. Smanjio se priliv, a voda se izgubila u podze-mne šupljine.

Da su preko zaravni Katunskog krša, ma kada u prošlosti, tekle velike rijeke, kako su pisa-

li pomenuti istraživači, danas bi njihove suve ka-njonske doline dominirale u reljefu zaravni, a njih ovdje nema. Riječne doline u kršu su uvijek oblika kanjona. Još od najstarijih perioda kroz podzemne pukotine krša oticala je voda, što potvrđuje postoja-nje Cetinjske pećine (dužina ispitanih kanala u više nivoa je 1.680 m), Lipske (dužina kanala je 1.140 m), Obodske (dužina kanala je 340 m) i mnogih neotkrivenih pećina.

U podzemlju Cetinjskog polja su brojni kana-li i ponori koji su danas na površini polja pokriveni asfaltiranim ulicama, kućama, zbog čega u vrijeme velikih padavina i otapanja snijega dolazi do popla-va većih nego su se ranije javljale (1986). Na sreću, i taj je problem riješen prokopavanjem tunela do pukotina u krševitom obodu polja, kroz koje otiče voda. U kontaktnim djelovima polja između vodo-drživog dolomita i krečnjaka mogu se bušenjima dobiti manje količine vode, ali sigurno ne toliko ko-liko je u sušnom periodu godine potrebno Cetinju i selima u okolini.

Vodu na Ivanovim koritima treba čuvati od svake vrste kopanja oko izvora, uništenja šuma i sl. Razvijeni turizam zahtijeva više vode na Lovćenu. U Južnim uzvišenjima oko Ivanovih korita, u unu-trašnjosti zemlje, bez narušavanja izgleda površine, moguće je izgraditi veće rezervoare vode, koji bi se punili preko plastičnih sakupljača vode u doba obimnih padavina, a potom sakupljači uklanjali. Sve što se na ovom prostoru radi mora biti usagla-šeno sa normativama Nacionalnog parka Lovćen. Površinski izgled mora biti sačuvan.

Mauzolej na Lovćenu treba da postane sa-stavni dio Nacionalnog parka Lovćen. Lovćen i cio Cetnjski kraj postaće turistički atraktivni tek onda kada budu izgrađene uspinjače od Kotora, Tivta, Budve i Cetinja do vrhova Lovćena, kao i magistral-ni put Cetinje – Nikšić. Nadajmo se da će to vrijeme brzo doći.

Vidikovac ispod KapeFoto: Slavica Đurišić


PoloŽajCetinjska pećina se nalazi u samom gradskom

jezgru između Cetinjskog manastira i Bogoslovije.

Poznata je svima, i otvorena za posjetioce koji obi-

laze znamenitosti Cetinja.

nastanak Pećinskog kanalaCetinjska pećina je ponorska pećina i pripada

grupi složenih speleoloških objekata. Kanali i gale-

rije, spratovski poređani iznad i ispod dna Cetinj-

skog polja, rezultat su uzajamnog djelovanja više

elemenata (veoma jake karstifikacije, oburvavanja,

erozije, taloženja sedimenata).

Cetinjska pećina je nastala najviše radom

Cetinjske rijeke koja je svoj tok iz polja preselila u

podzemlje i u mnogobrojnim fazama skaršćavanja

kroz veoma pogodnu geološku i tektonsku osnovu,

uz vrlo povoljne klimatske i hidrološke uslove, for-

mirala njene kanale.

Nastanak Cetinjske pećine možemo posma-

trati u tri faze: U prvoj fazi je nastala Gornja gale-

rija koja je jamskim kanalima povezana sa površi-

nom. Druga faza je period dalje evolucije pećine

kada je došlo do formiranja Donje galerije, nastaja-

nja i proširivanja Glavnog kanala i povezivanja sa

Gornjom galerijom. Ovakav proces je bio olakšan

Cetinjska PećinaPiše: mr Goran Barović, Filozofski fakultet, Speleološko društvo Nikšić

Cetinjska pećina je jedna od tri (Cetinjska, Lipska i Obodska) u sistemu cetinjskih pećina. Pećinski kanali, su najviši u zoni od oko 600 m. n.v. a najniži se spuštaju neposredno iznad površine Skadarskog jezera. Svi kanali sistema Cetinjskih pećina hidrološki su povezani. Kretanje vode u sistemu najlakše se može pratiti kada poslije sušnog dijela godine dolazi do izlučivanja padavina u prostor Cetinjskog polja. Tada se vode iz gornjih prelivaju u niže nivoe, do pojave na izvorima u najnižim etažama iznad samog Skadarskog jezera

Iznad ulaza u Cetinjsku pećinu

spElEOlOgiJA


postojanjem brojnih poprečnih rasjeda koji presje-

caju glavnu razlomnu zonu. Treća faza nastanka

Cetinjske pećine predstavlja period zasipanja dna

Cetinjskog polja, spuštanje toka Cetinjske rijeke

na još niže nivoe i formiranja najnižih djelova pe-

ćinskog kanala koji se pružaju prema jugoistoku.

Najniži djelovi Cetinjske pećine se spuštaju do oko

50 m ispod ravni polja i sada se usporeno razvijaju

jer je proces karstifikacije veoma spor. Nastanak

Cetinjske pećine u potpunosti se poklapa sa ste-

penastim spuštanjem Cetinjske rijeke u dubinu.

Najviša Gornja galerija pećine, odgo vara vremenu

nastanka Lipske pećine. Donja galerija se veže za

period nastanka rijeke Crnojevića koje teče ispod

prevoja Košćele. Najniža galerija veže se za nasta-

nak Obodske pećine.

Oburvavanje kao pojava koja je česta u ova-

kvom tipu speleoloških objekata, prati izgrađivanje

velikog broja podzemnih kraških oblika, naročito

ako se stvaraju u razlomnim zonama i razvijaju pre-

težno u vertikali. U Cetinjskoj pećini oburvavanje je

prisutno već od početka njenog stvaranja. U Gornjoj

galeriji prva oburvavanja su se desila još u vrijeme

kada su njeni kanali bili hidrološki aktivni. Ta poja-

va postoji i u recentnoj fazi, što se tumači malom de-

bljinom nadsloja i velikom izlomljenošću krečnjaka.

Izuzetno visoka Donja galerija nastala je rušenjem

medjuspratova i oburvavanjem tavanice. Otuda ova

galerija u pojedinim djelovima ima izgled pravog

podzemnog kanjona. U nekim djelovima pećinski

kanali su ispunjeni oburvanim blokovima i sipar-

skim materijalom skoro do same tavanice. Time i

proces oburvavanja ulazi u završnu etapu.

Zapunjivanje pećinskih prostorija mehanič-

kim sedimentima prisutno je i u Gornjoj i u Donjoj

galeriji. Ulazni vertikalni i kosi kanali u Gornjoj ga-

leriji potpuno su začepljeni glinovitim i siparskim

materijalom. Pećinska glina ispunjava Manastirske

hodnike kao i završni kanal Donje gale rije. Rječni

pijesak ispunio je završni dio Gornje galerije, od-

vajajući je od Donje galerije. U Velikoj sali Donje

galerije pjeskovito-šljunkoviti materijal, sa pro-

slojcima gline, debeo je više metara. Pjeskovitim

naslagama pokrivene su i strane Visoke dvorane u

završnom dijelu Donje galerije. Istim sedimentima

pokriveno je i dno Podzemnog kanjona, tako da su

korita periodskih rijeka usječena u moćnim glino-

vito-peskovitim naslagama.

Hemijski sedimenti označavaju da se galerije

Cetinjske pećine nalaze u različitim fazama razvoja.

Moćni bigreni i kalcitski salivi, pored meha ničkih

sedimenata, pokazuju da se Gornja galerija nala-

zi u završnoj fazi fosilizacije. Pojedini njeni kanali

potpuno su ispunjeni hemijskim sedimen tima, a

salivima i stubovima su odvojeni od drugih pro-

storija. U Donjoj galeriji kroz koju još uvek protiču

povremeni tokovi, a proces izlučivanja hemijskih

sedimenata je tek u početnoj fazi. U najnižoj galeriji

ovih sedimenata nema. Na osnovu toga se zaklju-

čuje da se najviše galerije Cetinjske pećine nalaze

u etapi zapunjavanja, a najniže u fazi intenzivnog

erozionog procesa.

Ukrasi u pećini

Ulaz u pećinu


IZGLED KANALACetinjska pećina predstavlja složen speleološki

objekat, sa do sada istraženih više od 1700 m pećinskih

kanala, a speleološka istraživanja još uvijek nijesu zavr-

šena. Sastoji se od četiri glavna i više sporednih kanala

koji su uzajamno povezani. U sistem Cetinjske pećine

može se ući kroz više ulaznih otvora koji su nastali pri-

rodnim ili vještačkim putem. U ovom sistemu izdvajaju

se četiri cjeline: Glavni kanal, Gornja galerija, Donja ga-

lerija i Manastirski hodnici.

Glavni kanal se sastoji od dva dijela: Kosog hodni-

ka i Podzemnog kanjona. Pored ove dvije izdvojene cje-

line od Glavnog kanala odvaja se više manjih produžnih

i bočnih kanala.

U Gornjem kanalu se izdvajaju sledeće cjeline:

Dvorana stubova, Dugački hodnik, Hodnik sa pločama

i Kružna niska dvorana. Ovo je nakitom najbogatiji dio

Cetinjske pećine. Velika količina nakita u ovom dijelu

objekta nastala je kao posledica prodiranja vode sa po-

vršine u unutrašnjost objekta, pa je gornji kanal, kao naj-

gornja etaža imao najviše uslova za izgradnju ukrasa.

Donji kanal se sastoji od Višeg i Nižeg kanala koji

su povezani sa nekoliko dvorana i jama.

Manastirski hodnici su najvlažniji dio pećine, pre-

kriveni su glinom i velikim brojem jezeraca.

VALORIZACIJACetinjska pećina je bila uređena za turističku po-

sjetu, ali na žalost nije se istrajalo u realizaciji tog pro-

jekta. Svojevremeno je bila uvedena rasvjeta, urađene

staze sa rukohvatima, urađeni sanitarni čvorovi, ali je

tokom jednog naglog priliva vode iz podzemlja došlo do

oštećenja dijela urađenog inventara. U narednoj fazi ne-

odgovorni posjetioci su demontirali a ostatak infrastruk-

ture polomili i ovaj zanimljiv objekat pretvorili u prostor

koji treba izbjegavati. Danas se Cetinjska pećina nalazi

u veoma lošem stanju, sa razrušenom infrastrukturom,

polomljenim nakitom, na ulazima pećine se odlaže sme-

će i otpad.

Pećinu bi radi dalje zaštite samog objekta ali i

eventualnih posjetilaca (posebno onih neodgovornih)

trebalo zatvoriti. Potrebno je napraviti novi plan či-

šćenja i rekonstrukcije kako bi bila vraćena u prvo-

bitno stanje.


flORA

lovćenski zvončićendemičnost je termin kojim se označava ograničenost u rasprostranjenju na jednu, često vrlo usku, oblast. ukoliko je areal rasprostranjenja manji to je endemi-zam veći i ukoliko se odnosi na višu taksonomsku kate-goriju (vrsta je viša jedinica od podvrste, a rod od vrste, zatim slijedi familija itd.) to je i njihova prisutnost u ukupnom florističkom diverzitetu dragocjenija i po pra-vilu dobijaju veći stepen zaštite, na nacionalnom i na međunarodnom nivou.

U flori Crne Gore, pored brojnih balkanskih ende-ma, prisutni su i crnogor-ski endemi, pa i oni jako uskog rasprostranjenja, kakva je biljka s kojom vas želimo upoznati

biljka koja je oDabrala lovćen za svoj jeDini Dom

Prije 40 godina, botaničari Mayer i Ble-čić pronašli su na južnim padinama Štirovnika populaciju endemičnog zvončića - Edraianthus wettstainii i ustanovili da se, debljinom stabljike, brojnijim cvjetovima u cvasti i dlakavošću listova sa naličja, razlikuje od tipičnih predstavnika vrste, koji rastu na Rumiji, Vrsuti i jedna populacija u Albaniji, iznad Skadra. Time se vrsta dijeli na dvije podvrste, tipičnu (E.w. wettstainii) i lovćensku (E.w. lovcenicus), obje endemične za svoje loka-litete.

Najnovija istraživanja (Molekularna filogeni-ja roda Edraianthus bazirana na nekodirajućoj se-kvenci plastidne DNK – S. Stefanović et all. 2008.) ističu geografske, morfološke i kariološke razlike između ove dvije podvrste i ukazuju na veliku vje-rovatnoću da se radi o odvojenim vrstama.

Lovćenski zvončić - Edraianthus wetstainii ssp. lovcenikus, na osnovu dosadašnjih saznanja, raste isključivo na Lovćenu, na krečnjačkom ka-

menjaru i u pukotinama stijena južnih padina Šti-rovnika, nad Bokokotorskim zalivom.

Stručna služba JP Nacionalni parkovi Crne Gore obišla je stanište i JPS metodom utvrdila i kar-tirala granice areala i njegovu veličinu, a metodom prebrojavanja ustanovila da se radi o brojnoj (u odno-su na površinu koju zauzima) i stabilnoj populaciji.

Stanište je geografsko područje sa obiljem padavina na godišnjem nivou, ali izuzetno ksero-termno u toku vegetacionog perioda. Temperatur-ne amplitude jako variraju i godišnje i u toku dana (i do 40C). Prilagođenost lovćenskog zvončiča na vodoporoznu krečnjačku podlogu sa oskudnim ze-mljištem i na postojeće klimatske uslove, ogleda se u njegovoj ekologiji i morfologiji. Izrazita je helio-fita, za razliku od tipične podvrste, koja izbjegava direktnu sunčevu svjetlost. Kseromorfna građa - busenasta, sa linearnim listovima u rozeti i izražena dlakavost (čak i cvjetova) su morfološke prilagođe-nosti u zašiti od pregrijavanja i gubitka vode.



Slavica Đurišićstručni saradnik za zaštitu flore

Obavezujuće za službu NP, i sve nas, je da lovćen-skom zvončiću, svojim prisustvom, ne ugrozimo po-stojanje na planini čije ime nosi i koja nas vjekovima nacionalno predstavlja

Modro lasinje

Planinski likovac

Lovćenski zvončić

Biljka je izuzetno dekorativna. Raste u sim-patriji (preklapaju im se areali) sa njoj srodnom vrstom zvončića - Edraianthus tenuifolius, koja kao endemit Balkanskog poluostrva (primorskih planina) ima širi areal.

Prelijepi ljubičasti cvjetovi lovćenskog zvon-čića, brojno grupisani u cvasti, kao nježni jastučići prekrivaju gole stijene i obrastaju kamenjar. Nalazi se na staništu takođe endemične Moltkea petraea (modro lasinje), koja u isto vrijeme svojim modrim cvjetovima osvaja kamenite litice, i uz ne manje lijepe busenove narandžaste mlječike (Euphorbia spinosa) i bjelocvjetnog planinskog likovca (Daphne alpina), te sve zajedno čine vizuelni doživljaj nezaboravnim, u sveukupnoj ljepoti stjenovitog pejzaža visoko nad plavetnilom bokeljskih zaliva. Sve se savršeno ukla-pa, te ne čudi ni izdvajajuća ljepota zvončića, niti prisutnost drugih endemskih vrsta, a ponajmanje njihovo postojanje upravo tu, visoko nad morem, pod okriljem sunca i vjetrova Mediterana.

Zbog značaja u ukupnoj flori Crne Gore, za-konom je zaštićena kao rijetka endemična vrsta. Prepoznata je kao IPA (Important Plant Areas) vr-sta, što njoj i njenom staništu daje međunarodni značaj.

Odnedavno, nalazeći se na poštanskim mar-kicama Crne Gore, na jedinstven način prezentuje florističku dragocjenost naše zemlje i van njenih granica.


Područje NP Lovćen pripada regiji koja ima vrlo specifične i originalne klimatske karakteristike. U ovoj oblasti glavni klimatski tip je u velikoj mjeri stalno modifikovano raznim klimatskim podtipovima. Klimu ove oblasti determinišu uticaj mora, uticaj kontinentalnosti i planinski uticaj. Ovo područje originalno je po tome što tople i vlažne mediteranske južne struje ovdje ostvaruju svoj „prvi“ kontakt sa kopnom visine preko 100 mnv. Tom prilikom te struje svoje fizičke osobine i procesi koji se generišu „predaju“ ovom lokalitetu. Sa druge strane, kontinentalni efekti sa sjevera ka jugu na ovom dijelu završavaju svoju kontinentalnu „misiju“ i ovdje će ostvariti prvi kontakt sa efektima mora koji dopiru u ovim krajevima. A, skoro i da ne povjeruje čovjek, nešto što je karakteristika duboke kontinental-nosti, ovjde se dešava. Naime, nakon vedrih i prozračnih zimskih noći, u jutarnjim satima dešavaju se veoma niske temperature ispod -20 C i one su redovna pojava u kontinentalnim predjelima na sjeveru CG, ali i područje NP Lovćena želi da prigrabi slavu i u tom pogledu. Iako nadomak mora, jutarnje temperature spuštaju se i ispod -20 C, a samo na par kilometara temperature su više za skoro 30 C. U ljetnjim i vrelim danima kada temperature u okruženju dostižu i 40 C, područje NP Lovćen „nudi“ idealnu prirodnu kombinaciju temperature i vlage, a takvom biometeorološkom kombinacijom malo mjesta se može pohvaliti.

klima lovćenaPiše: Branko Micev, Hidrometeorološki zavod Crne Gore

kliMA


Količina i režim padavina su nešto po čemu se ovaj lokalitet izdvaja u regionu. Po-dručje NP Lovćen je oblast sa velikom količi-nom kiše. Godišnja količina padavina, na ši-rem području, kreće se oko 3200 do 3600mm. Novembar i decembar su najkišniji mjeseci i tokom ova dva mjeseca padne oko 30% od uku-pne godišnje količine. Period jun, jul i avgust ima najmanju količinu padavina i tokom ova tri mjeseca padne svega oko 8% ukupne godišnje količine. Tokom decembra 95% mjesečnih koli-čina ima vrijednost do 990mm, dok tokom jula 95% mjesečnih količina ima vrijednost koja ne prelazi 128.3mm. Prosječna maksimalna visina sniježnog pokrivača kreće se oko 150cm u pla-ninskim predjelima Lovćena.

Početak perioda sa sniježnim pokrivačem je oko 1. decembra a kraj perioda sa sniježnim pokri-vačem je oko 15. marta. Planinski dio Lovćena ima početak snijega oko 1. novembra a kraj perioda sa snijegom je oko 1. maja.

Klimadijagram po Walteru, koji predstavlja ličnu kartu za klimu nekog područja, pokazuje izu-zetno povoljnu kombinaciju odnosa režima padavi-na i temperature vazduha. Može se konstatovati pri-lično dugo trajanje vlažnog perioda, a vrlo malo tra-janje sušnog i nepostojanje aridnog perioda. Period sa negativnom srednjom mjesečnom temperaturom prostire se na decembar-januar-februar-mart. Ovaj period se proširuje na septembar-oktobar-novem-bar i april-maj kao ukupan period-mjeseci u kojima su apsolutno minimalne temperature negativne.

Učešće mjesečnih količina padavina, u %, od ukupne god. količine

Toplotno stanje je od fundamentalnog značaja i ono daje najveću težinu u determinisanju klime. Na području NP Lovćen temperature, u zavisnosti od godišnjeg doba, su vrlo različite i imaju jako izražene amplitude. Godišnja maksimalna amplituda kreće se i do 50 stepeni. Srednja godišnja temperatura vaz-duha kreće se oko 8 stepeni. Srednja maksimalna temperatura najtoplijeg mjeseca-jul je oko 20 do 22 stepena. Početak perioda sa pozitivnom srednjom dnevnom temperaturom je oko 1.marta a u planin-skim predjelima Lovćena oko 21.marta. Prosječan broj ledenih dana, dani u kojima tokom 24 časa dnevno temperatura vazduha ostaje ispod nule, u širem području kreće se oko 50 dana godišnje.

Na meteorološkoj stanici u Cetinju, kao naj-bližoj lokaciji na kojoj se vrše dugogodišnja siste-matska mjerenja, apsolutno maksimalna tempe-ratura iznosi 33.3oC u avgustu a apsolutno najniža je -22.8oC izmjerena u januaru. Tokom avgusta mjeseca 95% svih maksimalnih temperatura ima vrijednost do 37 stepeni a tokom februara 95% svih minimalnih temperatura vazduha ima vrijednost ispod 0 stepeni.

Za područje NP Lovćen može se reći da ima visoke vrijednosti relativne vlažnosti tokom čitave godine. Tokom ljetnjeg perioda vlažnost pada na oko 60%. Srednja godišnja relativna vlažnost je prilično visoka i iznosi oko 70%.

Srednje mjesečne temperature za Cetinje

JAN FEB MAR APR MAJ JUN JUL AVG SEP OKT NOV DEC GODsr.vr. 0.9 1.6 4.6 9.0 14.0 17.8 20.2 19.6 15.1 10.2 5.9 2.4 10.1Max. 5.2 4.9 8.3 12.8 16.8 21.6 24.5 23.9 18.5 13.2 10.4 6.0 24.5Min. -2.6 -3.5 0.2 4.9 10.1 15.7 17.9 14.9 12.1 6.8 1.1 -2.2 -3.5

klimatske karakteristike

Klimadijagram po WALTERu za Cetinje

-5

5

15

25

35

45

55

65

75

850C

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

jan feb mar apr maj jun jul avg sep okt nov dec

mm

Legenda:m - naziv mjesta (broj ispod imena označava klimatski period); n - nadmorska visina meteorološke stanice; tg - prosječna godišnja temperatura vazduha; Rg - prosječna godišnja suma padavina; tsrmn - srednja minimalna temperatura najhladnijeg mjeseca; g - mjeseci sa apsolutnim minimumom temperature vazduha ispod 00C; h - mjeseci sa negativnom srednjom mjesečnom minimalnom temperaturom vazduha; R(mm) - godišnji hod srednjih mjesečnih suma padavina; t(0C) - godišnji hod srednjih mjesečnih temperatura vazduha; k - klimatska formula po Kepenu

200

300

400

500CETINJE (640mnm) (30)

Humidno(vlažni periodi)

R(mm)

Csbx''

tg=9,80C

Rg =3237mm

tsrmn = -4,00C Aps.tn = -21,70C

t(0C)

m n

gh

k


KULTURNO-ISTORIJSKO NASLJEĐE

CRNOGORSKI SVJETIONIK kroz vrijeme

lovćen nije samo predio za divljenje, lovćen je „oltar sveti“, „polarna zvijezda za Crnogorce“. ono što je starim grcima bio olimp, to je lovćen za Crnogorce. istorijski i kulturni razlozi bili su presudni da se lovćen proglasi za nacionalni park

Foto: B. Strugar

Pogled na Lovćen i Mauzolej


Poznati njemački geograf Kurt Hasert, obi-lazeći vrh Lovćena početkom XX vijeka, zabilježio je: „Cijela Crna Gora ležala je pred nama kao na nekoj reljefnoj karti. Ovdje se sunce igralo lako pokretnim talasima Boke, tamo se svjetlucala po-vršina Skadarskog jezera, a na horizontu se gubio plavi Jadran. U divljoj raskoši uzdizale su se al-banske planine i Rumija. Oko je lutalo po beskraj-nim nizovima lanaca i dolina, dok su u pozadini snijegom preliveni šiljci Durmitora i Komova slali posljednje pozdrave. Sa zelene ravnice uzdizala se Podgorica. Teško sam mogao da se rastanem od moćne slike“.

Jezerski vrh (1.664m), jedan od najvećih vi-sova na lovćenskom masivu, crnogorski gospodar, filozof i pjesnik, vladika Rade, izabrao je za vječni počinak i još za života na njemu podigao Kapelu.

Crkvicu, posvećenu Sv. Petru Cetinjskom, svom stricu i prethodniku, Njegoš je sagradio 1846. godine i neposredno pred smrt izrazio želju da u njoj bude i sahranjen. Milorad Medaković, Njego-šev ađutant i prijatelj, kasnije i državni sekretar crnogorskog knjaza Danila Petrovića, zapisao je Njegoševe riječi kojima obavezuje Crnogorce da ga sahrane na Lovćenu: „To je moja potonja želja, koju u vas ištem da je ispunite, i ako mi ne zadate Božju vjeru da ćete tako učinjet, kako i ja hoću, onda ću ve ostaviti pred prokletstvom, a moj po-sljednji čas biće mi najžalosniji i tu moju žalost stavljam vami na dušu“.

Kapela je bila skromnog izgleda, kružne osnove, zidana od lovćenskog krečnjaka, pokrivena kamenim pločama. Zbog značaja koji je crkvica ima-la za Crnogorce u borbi za slobodu, bila je na stalnoj meti Turaka i Austrijanaca. Njegoševo zavještanje nije odmah ispunjeno, jer je postojala opasnost skrnavljenja usamljene grobnice. Knjaz Danilo is-punjava amanet svog strica i sa najviđenijim Crno-gorcima iz Cetinjskog manastira na rukama iznosi njegove posmrtne ostatke na Jezerski vrh.

Znajući za važnost i simboliku Njegoševe kapele i Lovćena, Austrijanci 1916. godine grana-

Snimak Njegoševe crkvice, objavljen 1893.

Kapela iz 1925.


tiraju ovu svetinju, a nakon kapitulacije Crne Gore Njegoševe kosti su eshumirane i prenešene u Ce-tinjski manastir. Crkvica je razrušena kako bi na njenom mjestu bio podignut spomenik u znak au-strijskog osvajanja Lovćena. Ova ideja nije ostva-rena jer je Austrija izgubila rat.

Umjesto obnove stare kapelice, kralj Alek-sandar Karađorđević, unuk kralja Nikole Petrovi-ća, 1925. godine podiže novu, u kojoj je po drugi put sahranjen crnogorski genije. Sličnih dimen-zija, nova kapela je rađena po projektu ruskog emigranta Nikolaja Krasnova, po kojem je sačuva-no mjesto, osnova, oblik i polovina kamena stare kapele. Prostor oko crkvice je dosta proširen, obzi-dan lovćenskim kamenom. Unutrašnjost je u cje-lini izmijenjena, unošenjem novih ikonografskih elemenata, djelo poznatog srpskog slikara Uroša Predića. Na mermernim pločama naslikane su ikone Sv. Petra Cetinjskog, Sv. Vasilija Ostroškog, Sv. Stefana Piperskog i Sv. Jovana Vladimira. U gornjoj zoni iznad ikona, nalazila se freska Isusa Hrista. Na ulazu u kapelu, sa desne strane, postav-ljen je sarkofag sa Njegoševim likom u mozaiku.

Aprila 1942. godine Italijani su topovima gađali kapelu, ali pričinjena šteta nije bila velika.

Na stogodišnjicu Njegoševe smrti 1951. godine, Vlada NR Crne Gore odlučuje da se na Lovćenu, umjesto postojeće kapele, podigne ma-uzolej dostojan imenu i djelu velikog pjesnika. Smatrajući da kapela nije adekvatna Njegoševom značaju, crnogorska vlada je angažovala poznatog hrvatskog vajara Ivana Meštrovića da uradi pro-jekat mauzoleja. U izradi arhitektonskih rješenja

Meštroviću je pomagao arhitekta Harold Bilinić, a u vajarskoj obradi kipar Andrija Krstulović.

Demontiranje kapele obavljeno je 1970. go-dine, s namjerom da se rekonstruiše na Ivanovim koritima. Njeni kameni blokovi, numerisani, pre-neseni su kod Dječijeg odmarališta. Republički za-vod za zaštitu spomenika svojevremeno je uradio projekat rekonstrukcije Kapele.

Njegošev mauzolej građen je od 1970. do 1974. godine, kada je svečano otvoren. Monumen-talni kompleks prostire se po cijelom Jezerskom masivu i obuhvata prilazni plato, prilaz do tunela kroz koji se provlače 461 stepenica, plato i pred-vorje Mauzoleja, staza i guvno-vidikovac sa kojeg se pruža impresivan pogled na Bokokotorski zaliv, Skadarsko jezero i Katunsku oblast.

Mauzolej je ansambl arhitektonskih i umjet-ničkih ostvarenja koja sačinjavaju: atrijum-pred-vorje popločano jablaničkim granitom, na čijem je središtu bunar sa kamenim grlom težine 4 tone, portici sa lijeve i desne strane atrijuma sa deset granitnih stubova, dvije karijatide-Crnogorke u narodnoj nošnji, isklesane u crnom mermeru, teš-ke osam tona, visoke oko 4,50 metara.

Kripta-kapela je najimpresivniji dio Mauzo-leja. Izgrađena je od tamno-zelenog mermera sa šest bočnih i jednom centralnom nišom. Na visini od devet metara svod je prekriven mozaikom sa

Kripta u Mauzoleju sa Njegoševom skulpturom

Unutrašnjost Njegoševe Kapele iz 1925.


200.000 pozlaćenih pločica. Njegoševa granitna figura teška 28 tona i visoka 3,74 metra, rad Ivana Meštrovića, dominira ispred centralne niše. U samom pročelju je mermerni sarko-fag sa Njegoševim ostacima. Na nadgrobnoj ploči isklesani su u reljefu crnogorski grb i krst – simboli Njegoševe duhovne i svjetovne vlasti.

Grandiozni Mauzolej od otvaranja egzistirao je u sasta-vu Muzeja Cetinja, zatim Nacionalnog parka Lovćen i Javnog preduzeća za nacionalne parkove Crne Gore, te Ministarstva kulture. Od 1994. godine dobija status Javne ustanove Petar Drugi Petrović Njegoš.

Predvorje Mauzoleja

Rada Adžić, stručni saradnik za kulturno-istorijsko nasljeđe

Karijatida

Besides Lovćen’s natural beauties, national park was established to protect rich historical, cultural and architectural heritage of the area. The biggest and most important monument of Lovćen national park is Njegos’ Mausoleum. The location for his burial place and the mausoleum at the summit of Jezerski vrh was chosen by Njegos himself as his last wish.


IZ ETNOGRAFSKE RIZNICE

NJEGUšI VRATA CRNE GORE

kada se kaže njeguši prva pomisao je na „varošicu“ pod lovćenom gdje je rođen veliki crnogorski pjesnik i vladika Petar ii Petrović njegoš. ali ne samo to, nego i na mjesto koje je dalo duhovne i svjetovne vlada-re i tvorce crnogorske države. njeguši su ime čuvenog crnogorskog ple-mena koje nastanjuje prostor zapadne podgorine lovćena. u njihovom sklopu nalazi se naselje ivanova korita koje zauzima središnje područje planinskog vijenca lovćen

PreDstavljamo vam

Sa plemenskim imenom Njeguši prvi put se susrećemo u dokumentima iz 1420. godine, (vjerovatno su ga dobili krajem XIV vijeka), i ono postaje uobičajeno u vrijeme Radiča Crnojevića i Đurđa Stratimirovića Balšića. Po jednim autori-ma ime Njeguši, tj. Njegoš, izvedeno je od planine Njegoš, a po drugima postalo je od ličnog muškog imena Njegoš, ali je ipak prihvatljivije da je ono po nazivu potoka Nelgoše, koji je zajedno sa Pija-vicom tekao od Vrbe prema polju.

Središte Njeguša čini Njeguško polje, koje sami mještani nazivaju samo Polje. Nekada je bilo pod vodom i zvalo se „Lužina“. Prostrano i plodno, predstavlja pitomu životnu oazu u katunskom ka-menu. Sam položaj, blizina Kotora i mora uslovili su da je u prošlosti imao veliku ekonomsku i po-litičku važnost, za Njeguše, Cetinje a preko njega i veliki dio Crne Gore. Za vrijeme Turaka, preko njega se odvijao jedini saobraćaj, od Cetinja put Kotora, Evrope i svijeta. Po polju, njegovom obo-du i bližoj okolini nalaze se stalna naselja i zaseoci: Žanjev Do, Mirac, Kopito, Dugi Do, Erakovići, Ra-ičevići, Vrba, Velji Kraj, Veliki i Mali Zalazi, Mirac. Ova naselja obrazuju pojedina bratstva (sa oso-benim obilježjima), koja su tu podigla svoju crkvu i groblje, a najpoznatija i najveća su Erakovići i Raičevići. Brojnost crkvenih objekata je jedna od posebnosti Njeguša, tako da je to mjesto sa najviše crkava (do Drugog svjetskog rata bilo ih je 17, dok ih danas ima 15). To su: Sv. Nikola, Sv. Đorđije, Sv. Sava, Sv. Neđelja, Sv. Gospođa, Sv. Đorđije, Sv. Arhanđel Mihailo, Sv. Nikola, Sv. Petka, Sv. Đorđije, Sv. prorok Jeremija, Sv. Vrača, Sv. Jovan, Sv. Đorđe, Sv. Preobraženja.

Narodno predanje pamti da su (a brojni au-tori bilježe) da su braća Herak i Raič (sa porodi-cama) iz Zenice, sklanjajući se pred nadiranjem Turaka, stigli do Njeguškog polja (Erakoviće) u

prvoj polovini XV vijeka. Uz dopuštenje gospoda-ra Ivana Crnojevića, braća se dogovore da stariji Erak ostane tu, a Rajić u drugi dio polja sadašnje selo Raičeviće.

Od njih vode porodice nekoliko bratstava, kao čuveni Petrovići. Imena Stijepo i Petar bila su uobičajena u Njegoševoj porodici. Po Petru Kaluđerovu (Stijepovu) Herakoviću koji je živio sredinom XVI vijeka, prozvali su se Petrovići. Petrovići su dali dinastiju znamenitih crnogor-skih vladara i pjesnika, a Radonjići guvernadure Crne Gore.

Kuće dinastije Petrović Njegoš grupisane su uz glavni put što od Kotora vodi prema Cetinju i nazad. Tu su Njegoševa rodna kuća, zatim kuća-kula Petrovića, kuća Rada Petrovića i Toma Pe-trovića. Sa druge strane puta, a u istom dvorištu s Njegoševom je i kuća vojvode Mirka Petrovića sa gumnom pored. Kuća u kojoj se rodio Njegoš je od kamena, pravougaone osnove na svoltanim konobama, i pripada tipu tradicionalne narodne arhitekture kamenog dijela Crne Gore, jednostav-na, bez ukrasnih elemenata.

Slobodno možemo reći da je za Njeguše bila srećna okolnost što su se baš oni doselili, jer su zahvaljujući svojoj organizovanosti, vojnoj snazi i umješnosti stvorili prvu plemensku organizaciju u Crnoj Gori, koja je u odnosu na tursku upravu izborila određeni vid autonomije.

Posebno značenje u strukturi i organizaciji njeguškog plemena činila je porodica (famelja). Ona je bila osnovna ćelija cjelokupnog života. Ko-liko je bila važna vidi se iz pitanja koje se postav-ljalo nekada „Jesi li se upisao među ljude“ umje-sto „Jesi li oženjen“. Prirodno okruženje (zavidan zemljišni fond, bogati pašnjaci- komunice i vode) odredili su da osnovno zanimanje bude planinska

Njegoševa rodna kuća

Međe


zemljoradnja i stočarstvo. Svako parče zemje bri-žljivo je obrađivano. Kuće su pravljene obodnim krajevima i po strani, jer je postojala stalna borba da se od kamena otrgne što više obradivog zemlji-šta. One su ograđene kamenom suvomeđom.

Od poljoprivrednih kultura uzgaja se kuku-ruz (rumetin) kojem je posebno pogodovalo ze-mljište i klimatski uslovi, zatim pasulj (fadžola), krompir (krtola) koji je donio u Crnu Goru 1780. Petar I Petrović. Uzgajali su još i kupus-zelja. Ovi prehrambeni proizvodi podmirivali su osnovne potrebe, dok je višak bio predmet trgovine ili razmjene. Stočarstvo je uz zemljoradnju imalo posebno mjesto u privređivanju (naročito sitna stoka), gdje je svako domaćinstvo imalo tridese-tak ovaca i koza.

Oduvijek su bili poznati po mliječnim pro-izvodima i mesu. Čuveni njeguški sir nekada je prodavan u Kotoru, Primorju, Dalmaciji, Trstu i Veneciji, Marselju do Malte. Pored sira tu je neka-da bio i kajmak (skorup) i maslo. Kao i sir čuvena je kastradina (sušeno ovčje meso) i njeguški pršut koji danas predstavlja najvažniji proizvod.

Ovdje su postojali i odlični uslovi za bav-ljenjem pčelarstvom (obično je svaka kuća posje-dovala bar nekoliko košnica), i med i medovina su domaći i izvozni proizvodi. I danas se može probati u kafani „Na Bukovicu“ gdje se pravi po starom receptu koji se čuva. Trgovali su uglavnom stokom, vunom, kožama, suvim mesom, krompi-rom, medom, voskom i drvima. I ne samo to nego su bili i posrednici u razmjeni proizvoda iz ostalog dijela Crne Gore (išli su u Zetu da kupuju stoku i prodavali je zajedno sa svojom). Saradnja Njeguša i


Kotora rezultirala je time da je krajem XIX vijeka Crnogorcima bilo dozvoljeno da u Kotoru otva-raju zanatske i trgovačke radnje (uslovi nabavke i prodaje na kotorskom pazaru). Po povratku sa pazara žene su kupovale potrebne stvari (skupo-cjenije tkanine, platno, so, zejtin). Od kraja XIX vijeka na Njegušima počinju više da se razvijaju zanati uglavnom za domaću upotrebu ( drvodje-lje i kovači).

Sa izgradnjom saobraćajnice (džade) Ko-tor - Njeguši - Cetinje, vještije i iskusnije „zana-tlije“ počinju izrađivati prevozna sredstva - dvo-kolice i kare, tako da su postali veoma cijenjeni Njeguški „kari“. Tako Njeguši dobijaju tran-sportno sredstvo kar i dvokolicu u prvom redu za prevoz sopstvenih proizvoda (sijena, drva i slično), isto tako i za trgovinu. Prevoz putnika i pošte se obavljao svakodnevno „diližansom“ sa konjskom zapregom.

I prvi auto koji je ušao u Crnu Goru prošao je kroz Njeguše 1. jula 1902. godine (sa put-nikom princom Burbonskim). Sljedeće godine počeo je da saobraća i prvi automobil za pre-voz pošte i putnika sa devet sjedišta, francuske kare „Delahane“, koje su mještani zvali „čudo koje samo sebe ćera i juri džadom“. Ali to nije sve: 22. avgusta 1913. godine Njeguše je čekalo novo iznenađenje (prvi put u Crnoj Gori sletio je avion - „krilatica“ kojim je upravljao Vidmer iz Trsta, a doletio je iz pravca Boke. O tom doga-đaju je objavljen i kratak zapis u „Crnogorskom vjesniku“. Mnogobrojni su razlozi za pomen Njeguša među kojima i „trojsban“- žičara koju su finansirale austrougarske vlasti 1917. godi-ne, a izgradio i projektovao mašinski inžinjer Austrijanac Girak. Žičara je trasom od Kotora

(sa Crnogorskog pazara), uz Škaljare pa pre-ko Praćišta do Krsca i Grebena, a odatle preko Njeguša, padinom iznad Kopita i Raićevića do Ivanovog Laza niže Pišteta, pa preko Šanika i Krivače do Vrćenika, a odatle se preko Čulica i Bajica spuštala do Cetinja.

Pažnju svakako zavređuju Lovćenske serpentine koje su usječene u stjenovitu vrlet, sve do pod Lovćensko bilo Krstac, gdje se u to vrijeme nalazila granična međa (carina) izme-đu Crne Gore i Mletačke Republike, Turske, Francuske, potom Austro-ugarske monahije, i kada se iz Cetinja u Kotor pješke stizalo i isto tako vraćalo. Uspon počinje iznad samog grada Kotora i ispisuje oblik slova M, koji označava početno slovo imena kraljice Milene, supruge crnogorskog kralja Nikole. Serpentina ima 25, drže ih potporni zidovi (parapeti) od klesanog kamena.

Poštovanja dostojno Njeguše predstavili smo prema našem izboru, a na Vama je da po-tražite i nađete nešto što će potaći i Vas da se dublje vežete za ovo mjesto.


Snežana Vukotić, stručni saradnik za etnografsko nasljeđe*Iz knjige „Njeguši u slici i riječi“, Dr Duško Otašević, Podgorica, 1999.

Fotografije iz privatne kolekcije Ljubomira Vulovića

Žičara


oDsjaji sa Crnogorskog olimPa

Piše: Miloš Tomov Arauk

IMPRESIJE

Već je 18 mjeseci prošlo a umjetnici udruženja „Slikarski uranak“ iz Podgorice još primaju pisma od slikara iz 11 država. Malo je reći da su ti ljudi ra-zličitih govornih područja, vjera i vokacija opčinjeni bogatstvom ljepota i vrijednosti koje su ih omamlji-vale, tražeći motive za svoja djela na Lovćenu.

Nije pretjerano ako kažem da ljudima naših prostora nijesu tako oštre oči, niti su im nabujala ushićenja kada upijaju vazduh i ljepote prosute po lovćenskim vrhovima, stranama i dolovima, napro-sto zato što su srasli s tim bogatstvom prirode i ne osjećaju u kolikom blagu bitišu.

Kažu da se iz daljine mnoge stvari i pojave jasnije vide. Vjerovatno je to baš tako. Time se može objasniti ushićenje umjetnika iz dalekih ze-malja Lovćenom i Crnom Gorom, o čemu nam pišu i bezgranično zahvaljuju što su dobili priliku da u jednoj za njih nepoznatoj državi ispune svoje lič-nosti emocijama i intelektualnim energijama koje snažno isijavaju i odsjaj svoj ostavljaju na slikama, fotografijama, zapisima i otkrovenjima o Crnoj Gori. Amerikanka, slikarka Connie Noyes odušev-ljava se božanskom ljepotom vrhova Crne Gore i nestvarnim prizorima s lovćenskih vrhova prema Kotoru, Tivtu, Budvi i Herceg Novom danju, naroči-to svjetlećim draguljima koji se nižu oko primorskih gradova noću. Noyes kaže da su ljudi u Crnoj Gori lijepi, gostoljubivi, s najljepšim osmjesima, pa šire pozitivnu energiju.

Abdul Adeim Al Dhamen, slikar iz Saudijske Arabije piše arapskim pismom koje je prevela Maki Radulović iz Podgorice: „Knjiga će mi pomoći da bolje upoznam prelijepu Crnu Goru i njene pleme-nite ljude. Nadam se i želim da ponovo dođem sa svojom porodicom u posjetu vašoj državi koja po-sjeduje neobične prorodne ljepote, ali i ljude pune humanizma, velika i otvorena srca. Na kraju doviđe-nja Crna Goro. Hvala na lijepom druženju, hvala na gostoprimstvu, hvala na svemu. Želim da se ponovo svi skupa nađemo zbliženi i povezani ljubavlju i mi-rom u mojoj državi Saudijskoj Arabiji i još mnogo država drugih.“

Zorica Đorđević, istoričar umjetnosti i slikar-ka iz Beograda, prvi put je u Crnoj Gori. Ona piše: „Mijenjaju moju prirodu ove lovćenske ljepote. Nema sjećanja, nema zaborava. Sve je uzvišeno. Sve je beskraj.” Oduševljava je bujnost prirode, česma na Ivanovim Koritima, raznoliko cvijeće i ljekovito bilje, veličanstven pogled s Jezerskog vrha, a naro-čito sa Šančeva odakle je vidjela obrise Dubrovnika, cijele Boke Kotorske i ka istoku Skadarsko jezero. “Omamljena sam prizorima, kao da sam u snu gle-dala na raj s krova svijeta.”

Đurica Zarić, slikar koji živi i radi u Francu-skoj, zahvaljuje na svesrdnom prijemu i podacima koje je dobijao od službenika Nacionalnog parka i Centra za posjetioce i ističe ugodnosti koje je uži-vao od osoblja Odmarališta za djecu na Ivanovim kortima. Zaključuje svoje pismo: „Iskreno želim da likovno udruženje „Slikarski uranak“ iz Podgorice nastavi svoj put svojevrsne saradnje sa ljudima im-presioniranim likovnom umjetnošću. Da doprinese svojom kulturom da i u drugim oblastima ljudskog razvoja, ovaj svijet shvati da ništa nije važno kao jedna dobra ljudska duša koja zrači dobrotu i lje-potu, koja nam je u današnjem vremenu važnija od besmislenog progresa na štetu naših potomaka.“

Slikarka Majda Pavićević, rodom iz Slovenije i istoričarka umjetnosti Ružica Varda iz Beograda, pored slikanja, pretražile su mnoge kutke Lovćena i nalazile ljekovite trave za razne bolesti. Kažu da trave na Lovćenu imaju izrazito vrijedna ljekovita svojstva zato što su u podneblju gdje struje oblaci i vazduh koji je nadojen ozonom pri miješanju mor-skih i planinskih vazdušnih struja.

… Završiću ovo štivo poslovicom sjevernoa-meričkih Indijanaca iz plemena Ski: „Kada posječete i poslednje drvo, zagadite i poslednju rijeku i otru-jete i poslednju ribu, shvatićete da novac ne može da se jede.“ Na sreću, ljudi koji vode poslove oko kultivisanja i čuvanja nemjerljivog blaga crnogor-skih nacionalnih parkova i šire, svjesni su vrijedno-sti uloženog truda i odgovornosti pred sopstvenom savjesti i pokoljenjima koja stasavaju.

članovi uDruŽenja „slikarski uranak“ raDili na lovćenu. ovo je Dio njihovih imPresija…

nema sjećanja, nema zaborava. sve je uzvišeno. sve je beskraj


Mnogobrojni turisti koji dolaze u našu ze-mlju ostaju fascinirani prirodom, nesvakidašnjim spojem raznolikih cjelina planinskih masiva, mora i jezera na tako malom prostoru.

Geografski položaj Lovćena, smještenog upravo između tih cjelina, Bokokotorskog zaliva, Budvanske rivijere, Skadarske kotline i Njeguškog polja, kao i nesvakidašnja konfiguracija terena čine da ova planina predstavlja svojevrstan vidikovac. Svako uzvišenje i svaki vrh prosto se nadmeću lje-potom pogleda na okolne predjele, a upravo vidi-kovci pružaju najsnažniju panoramsku impresiju i najbolje su mjesto da posjetilac otpočne upozna-vanje sa prirodnim ljepotama i drugim atraktivnim sadržajima Lovćena.

Trovrsje Štirovnik – Jezerski vrh – Babljak čini jedinstvenu sliku, okruženu morem, ljutim kamenom i pitomim šumama. Koliko je pogled na ove vrhove neponovljiv doživljaj i njihova si-lueta prepoznatljiva odakle god ih gledali, toliko je pogled sa ovih vrhova gotovo nestvaran i neza-boravan užitak.

Jezerski vrh (1657 mnv) je idealan za pot-puno sagledavanje i sa tog vrha može se vidjeti Boka Kotorska, otvoreno more, Cetinjska kotlina i države u okruženju.

Trestenički vrh (1489 mnv) ne zaostaje po atraktivnosti i lako dostupan uređenom stazom, pruža posmatraču istovremeno sliku mora, Ska-darskog jezera i Cetinske kotline.

lovćenski viDikovCi

Foto: Vaso Uskoković

Sa Majinskog vrha, Huma, Babine glave i Kolozuna čini se da je morska obala na dohvat ruke, da prosto možete dobaciti kamen u plavetnilo pučine.

Kuk i Krstac su vidikovci odakle se najbolje može sagledati Bokokotorski zaliv, koji sa tih ta-čaka izgleda nestvarno lijepo, a sa Vjetrenog mlina najbolji je pogled na Tivat i Grbaljsko polje.

Skoro je nezamislivo da iz jednog tipično planinskog ambi-jenta, punog zelenila i svježim čak i tokom ljetnjih mjeseci, pogled dopire do topline Bokokotorskog zaliva i Skadarskog jezera i dalje.

Na vidikovcima su postavljene klupe, kako bi posjetioci što duže mogli da uživaju i iskoriste svaki trenutak tog doživljajа. To su mjesta idealna za relak-

saciju i odmor, praznik za sva čula. Teško je reći šta više privlači

pažnju i ostavlja veći utisak, da li pogled s vidikovaca ljeti, ili možda zimi, kada okruženi sniježnim po-krivačem posmatramo more udalje-no samo nekoliko kilometara.

Svakako je neponovljiv do-življaj posmatrati uranjanje sunca na zalasku u morske dubine. Rijet-ki su oni koji ne požele da se vrate da dovedu drage osobe i podijele tu ljepotu s njima. Svi vidikovci su, što je od izuzetne važnosti u kontek-

stu turističke ponude, lako dostupni, jer do svakog vode dobre uređene i markirane staze.


“I want to tell you something about Lovcen, about a beauti-ful Montenegrin hill. The first thing that emerges in front of you, that is it; the first spoken Montenegrin word is its name; the first step on the Monte-negrin soil is the stone of the Lovcen mountain. Wherever you go, you can see it; it is a polar star for Montenegrins.” Ljubomir Nenadovic

Mirjana Uskoković stručni saradnik Centra za posjetioce NP Lovćen

SuSRETI


Na poziv italijanske federacije orijentiringa i Nacionalnog parka Gargano, predstavnik Na-cionalnih parkova Crne Gore bio je gost interna-cionalne konvencije i takmičenja u orijentiringu koje je 5-9. oktobra održano u ovom nacionalnom parku.

Gargano, jedan od 23 nacionalna parka Ita-lije, nalazi se na jugu u regiji Fođa, 250 kilometara udaljen od Barija. Prostor neobične ljepote oli-čene u različitosti - od mora do planina - prostire se na 120.000 hektara, ima 18 opština i 230.000 stanovnika. Konstituisan 1991. godine, jedan je od najvećih u Italiji i jedan od dva nacionalna parka na jugu zemlje.

„Orijentiring - sport, škola, ambijent, tu-rizam, priroda“ bila je tema ove internacional-ne konferencije koja je okupila brojne ličnosti iz sportskog, privrednog i javnog života Italije, a u takmičarskom dijelu oko 300 učesnika iz više zemalja. U okviru programa predstavljeni su svi aspekti orijentiringa. Sport i škola orijentiringa po modelu Pulja i projekat internacionalne Orin-gen Academy. U segmentu orijentiring i ambijent promovisana je najsavremenija tehnologija lasere-skog skeniranja cilja, digitalnog topografskog mo-dela terena DTM i digitalni model površine DSM, kao djela projekta ovog sporta u mreži parkova Mediterana. „Orijentiring i turizam“ predstavio je kompatibilnost ovog ekološkog sporta i turizma. Zanimljiva i tematski razrađena prezentacaija bila je prilika za upoznavanje ovog sporta vezanog za prirodu, u kojem mogu učestvovati svi - od sedam do sedamdeset i sedam godina - koji važi za naje-kološkiji i uživa veliku popularnost u svijetu.

Samo takmičenje bilo je poseban doživljaj. Oko tri stotine učesnika iz različitih zemalja, oku-

pljenih u centru Nacionalnog parka, na prostoru gdje se nalazi ergela konja, pripreme, užurbanost, atmosfera pred početak... Najmlađi učesnik imao je osam, a najstariji 74 godine.

- Orijentiring je poseban sport koji prven-stveno promoviše zdrav način života i, pored po-zitivnog odnosa prema prirodi, razvija orijentaciju u prostoru i takmičarski duh - rekao je gospodin Mikele Barbone, konzul Republike San Marino u Crnoj Gori, član glavnog odbora Italijanskog Olimpijskog komiteta, jedan od organizatora konferencije u Garganu. Smatram da je Crna Gora sa svojim prirodnim ljepotama idealna za razvoj ovog sporta i, vjerujem da ćemo se u dogledno vri-jeme na nekom sličnom takmičenju naći u vašim nacionalnim parkovima.

Posjeta naCionalnom Parku gargano

PriroDa most PrijateljstvaŠkola, ambijent, turizam, priroda - svi segmenti orijentiringa, sporta, vezanog za prirodu, koji bi trebalo da zaživi i u Crnoj gori - bili su tema konferencije, održane u viku Del garga-nu. - Crna gora sa svojim prirodnim ljepotama, posebno nacionalnih parkova, idealna je za razvoj ovog ekološkog sporta i, vjerujem, da će se već naredne godine takmičenje održati u vašoj zemlji - rekao je gospodin mikele barbone, jedan od organizatora ove manifestacije, nakon prezentacije nacionalnih parkova Crne gore. biće to još jedan korak u višedecenij-skoj, dobroj i uspješnoj saradnji italije i Crne gore, čije čvrste prijateljske veze datiraju još od jelene savojske.

Serđo Grifone, predsjednik italijanske federeacije orijentiringa dobija naše brošure


sličnosti i razlike

Boravak u Garganu bio je i prilika za razgo-vor sa prvim čovjekom Nacionalnog parka. Kako su konciprani nacionalni parkovi Italije, kako funkci-onišu, zarađuju, kakve su sličnosti i razlike. Gospo-din Đandijego Gata, ugledni advokat i predsjednik NP Gargano je kazao:

- Ovaj nacionalni park zauzima oko 0,7 odsto teri-torije Italije; 40 odsto biljnih i 70 odsto ptičjih vrsta naše zemlje nalazi se u njemu. Na oko 11 hiljada hektara šume najzastupljenija vrsta su mufloni i populacija jelena, a čitav prostor karakteriše bogat-stvo biodiverziteta flore i faune. Kako se sam park nalazi na prostoru burne i bogate istorije, sva na-selja su veoma stara i, pored prirodnih, ona pred-stavljaju posebnu kulturno-istorijsku znamenitost i specifičnost Gargana, turistički veoma atraktivnu. U okviru parka živi 230 hiljada stanovnika, a pored turizma osnovne djelatnosti su ribarstvo, maslinar-stvo, poljoprivreda, uzgoj cvijeća, trgovina... Ovaj dio obale je jedan je od najvećih proizvođača ribe na Mediteranu, a pored masline i orhideja je naš zaštitni znak jer smo veliki uzgajivači tog cvijeća,

kaže gospodin Gata. Kod nas ne postoji funkcija direktora parka, već predsjednika i to je politička funkcija. Osim pihoda koje sami ostvarujemo unu-tar parka, godišnja dotacija države poslednjih godi-na iznosi 4 miliona eura, što je u odnosu na deset miliona eura, koliko smo dobijali do 2002. godine znatno manje. Ulaznica u nacionalni park se ne pla-ća, tako da se u razvoj i zaštitu ulaže od sopstvenih prihoda i onoga što dobijamo od države. Svakako, i mi imamo problema devastacije prostora i oni se riješavaju institucionalno. Ulažemo u marketing, ali kako je prostor Gargana vjekovima višestruko interesantan i poznat i kako se u njemu održava-ju brojni festivali kulture, muzike, gatsronomije, sportske i druge manifestacije - one su same po

sebi dovoljna promocija tako da naša turistička sezona traje čitavu godinu. Vidjeli ste takmičenje u orijentiringu: osim učesnika ono je privuklo i veliki broj drugih posjetilaca, tako da to nije samo sportski, već i veliki turistički program. Sve je u ov-dje u funkciji turizma, pa i priroda koja se veoma poštuje i čuva. Nikada nijesam bio u Crnoj Gori, ali, eto, orijentiring će biti povod. Posjeta sport-ske delegacije Pulje vašoj zemlji, koju će predvoditi konzul Mikele Barbone, planirana je za novembar, tako da ću imati priliku da posjetim Crnu Goru i upoznam njene ljepote. Naravno, to će biti i prilika za susret sa direktorom Nacionalnih parkova Crne Gore, za razgovor i razmjenu iskustava što otvara široke mogućnosti za saradnju- rekao je na kraju predsjednik NP Gargano.

Prezentacija nacionalnih Parkova crne Gore

-U okviru Konferencije u Viku del Garganu odr-žana je prva prezentacija Nacionalnih parkova Crne Gore. Nakon uvodne riječi, pred prepunom salom prikazan je film o našim nacionalnim parkovima koji je izazvao veliko interesovanje prisutnih, kao i katalozi i prospekti podijeljeni gostima. Prezentacija je bila prilika da brojna italijanska publika, kao potencijalni turisti, upozna crnogorske prirodne ljepote i bez pri-strasnosti, prenosim reakcije oduševljenja. Ovaj kompliment svakako moram izdvojiti: veći broj gledalaca, posebno mlađih, vrlo glasno prepo-znao je Lovćen sa Mauzolejom, kao i rafting na Tari. Pored g. Mikela Barbonea, prezentaciji su prisustvovali i g. Serđo Grifone, predsjednik Italijanske Federacije orijentiringa, g. Gabrijele Vale, menadžer programa orijentiringa Italije, Vito Tisci predsjednik federacije fudbala Pulje, Ana Lagatola, direktor Škole sporta u Bariju, predsjednik nacionalnog parka Kalabrija, An-tonio Di Paolo, komandant Aero-nautičke baze u NP Gargano, Dragana Polović, osnivač druš-tva Montenegro nel Mondo iz San Marina, pred-stavnici turističkih asocijacija i drugi.

Viko del Gargano

imPresije

Prva impresija je neprestalno smjenjivanje krajolika: more i lagune, močvarno područje Man-fredonije i Lesine, mistične i raskošne pećine, ma-slinjaci i vinogradi, polja orhideja, stepe, šume...Dva jezera u planinskom dijelu, tri ostrva u prio-balju i prekrasan pogled na more i obalu. Prolaze-ći kroz različite pejzaže, poseban utisak ostavljaju manji i veći viševjekovni gradovi, smješteni na vrhovima brežuljaka, tipično italijanske arhitek-ture koji odišu vremenom, istorijom, kulturom, a svaki od njih, već na prvi pogled, nemušto govori o trajanju. Rodi Garganiko, Sanikandro Rotondo, Kanjano Varano, Karpino, Iskitela, Monte St. An-đelo... i najzad Viko del Gargano, mjesto glavnih događanja, centar nacionalnog parka gdje smo odsjeli. Osnovan 970. godine, grad burne i bogate istorije u kom su svoje tragove ostavili Vizantinci, Saraceni, Turci... Svaka ulica, kuća, palača, pjace-ta, crkva - danas glavne turističke atrakcije, imaju svoju priču, a gdje god da se nađete, i slučajni pro-laznik, neposredno, tipično italijanski, ispričaće vam neku zanimljivost, kuriozitet. Sveti Valentin, viševjekovni zaštitnik Vika del Gargana obilježava se pompezno svake godine i, osim vjerskog prazni-ka, predstavlja veliku turističku atrakciju. Činje-

nicu da je sve u funkciji turizma, što se odmah da zapaziti, potkrerpljuje upravo prethodna rečenica. U restoranu, poslastičarnici, piceriji ili pekari od-mah ćete dobiti informaciju koliko je stara, ko ju je osnovao, šta je specijalitet kuće koji se služi ili pro-daje „samo tu“ i nigdje drugo, da je recept za paštu, kolač ili pecivo porodična tajna stara toliko i toliko godina... Posuđe i predmeti od keramike, grnčarski zanat, po kom je tradicionalno poznat italijanski jug, nalaze se u svim prodavnicima, suvenirnicima, buticima, a sve je pretvoreno u nacionalni suvenir: od drvenih kašika do ljutih papričica koje nanizane u vijenac izgledaju kao ogrlica od korala. Sve je u duhu tradicije koja se mendžerski vrlo vješto plasi-ra i prodaje uz gratis osmjeh, obavezan, sa tipičnim južnjačkim šarmom. Šume, stepe, maslinjaci, vino-gradi, polja cvijeća, usamljena zdanja i vile, gradići i gradovi, tvrđave i katedrale, bijela boja i kamen. Dah Mediterana i čarobna arhitektura koju su oblikovale mnoge civilizacije... Pejzaži kroz koje prolazite kad idete od planine prema moru i obr-nuto, slike različitog kolorita i poetike potvrđuju, koliko neobičnu ljepotu prirode toliko i snagu vje-kovnog stvaranja i trajanja. Još jedna zanimljivost: sa određene kote u Nacionalnom parku Gargano, blizu Viko del Gargana, kada je lijep sunčan dan – vidi se Crna Gora.


Mediteranska arhitektura


Preliminarni razgovori

Orijentiring, u svijetu masovan i popularan sport, kom predstoji promocija u Crnoj Gori, spojio je tako dva nacionalna parka. Naime, 1. oktobra u Podgorici je održan sastanak kom su prisustvovali gospodin Mikele Barbone, konzul Republike San Marino u Crnoj Gori i član glavnog odbora Italijanskog Olim-pijskog komiteta, gospodin Dragan Drobnjak iz Ministarstva kulture, sporta i medija i gospodin Rade Gregović, direktor JPNP Crne Gore, čija je tema bila orijentiring - kao novi sport na ovom prostoru vezan za prirodu, samim tim i za nacionalne parkove. Osim osnivanja federacije ovog sporta čji bi nosilac - zaključeno je - trebalo da bude Planinarski savez Crne Gore, razgovaralo se o ulozi nacionalnih parkova, nezaobilaznih u ovoj sportsko-turističkoj manifestaciji, promociji i potencijalnom razvoju pomenutog sporta. Delegacija Italijanske federacije orijentiringa, kako je planirano, u novembru će posjetiti Crnu Goru i nastaviti dogovore.

Krajevi, ljudi, upoznavanje, kultura, običaji, utisci, susreti, razgo-vori... bogatstvo su svakog putovanja koje uvijek pruža i tu uporednu di-menziju; mogućnost da se odredimo u odnosu na druge, da vidimo kako to oni rade, da realnije sagledamo svoje bogatstvo, vlastite potencijale, svoje prednosti i nedostatke, da pozitivna ikustva i primjere pokušamo slijedi-ti. Naravno, primjereno našim mogu-ćnostima.

Slobodanka Seka Martinović

Učesnici skupa

Sa takmičenja


Među mnogim rijetkostima u Crnoj Gori po-sebno mjesto pripada našoj najvećoj rijeci Bojani, izuzetnoj rječnoj kriptodepresiji. Od Skadarskog je-zera do ušća Bojane u more pravolinijsko rastojanje iznosi 24 km. Stvarna dužina korita rijeke Bojane je 44 km. Ovako veliki koeficijent razvitka vodotoka je inače karakterističan za ravničarske rijeke. Dno ko-rita rijeke Bojane, prije njenog uliva u more, na dva je metra ispod nivoa mora, ponegdje i do pet metara ispod nivoa mora.

Na mjestu preliva iz Skadarskog jezera dno ko-rita rijeke Bojane nalazi se na 2,5 do 3,3 iznad nivoa mora. Prosječna širina njenog korita iznosi 100 do 200 m, a dostiže i do 300 m. Prosječna dubina korita rijeke Bojane je između šest i 10 m. Korito je ponegdje veoma duboko. Kod Fraskanjela se nalazi čak 15 m ispod nivoa mora. No, svakako je najizrazitija osobi-na rijeke Bojane to što se dno njenog korita, počevši od ušća, nalazi ispod nivoa mora na čitavoj dužini od 36 km uzvodno. Svega osam kilometara korita rijeke Bojane se nalazi iznad nivoa mora, i to nizvodno od njenog mjesta isticanja iz Skadarskog jezera. To ovu rijeku čini izuzetnim prirodnim fenomenom, pogo-tovo kada se ima u vidu njen veliki proticaj.

Naime, rijeka Bojana ima srednji godišnji pro-ticaj od 309 m3/s, a nizvodno od sastava sa Drimom, na oko jedan kilometar od izlaska od Skadra, čak 660 m3/s. Ipak, i pored velikog proticaja, morska voda prodire duboko uzvodno kroz njeno korito. Tako nastaje prva karakteristična dvojnost rijeke Bojane - u njenom koritu nalazi se i morska slana i obična riječna voda. Morska voda, kao teža, prodire dnom korita rijeke Bojane sve do oko Svetog Đorđa. Detaljnim ispitivanjima je utvrđeno da ljeti, pri niskim vodostajima, morska voda ne pro-dire do Praskanjela.

Druga dvojnost je izražena u podzemnom vodotoku rijeke Bojane. Naime, nekadašnje korito rijeke Bojane bilo je za oko 40 m više u odnosu na da-našnji teren osnovne stijene kod Praskanjela. Rijeka Bojana zasula je svoje staro korito šljunkom. Preko šljunka su nataloženi glinoviti vodenopropusni se-dimenti u kojima je usječeno korito današnje rijeke Bojane. Tako danas u istom smjeru, jedan iznad dru-gog, prema moru, teku površinski vodotokovi rijeke Bojane, i na dubini od oko 10 do 15 m podzemni vo-dotok rijeke Bojane.

Podzemni vodotok se takođe kreće od sjevera prema jugu i može se predstaviti kao kretanje vode

kroz podzemnu cijev ispunjen šljunkom. Podzemni vodotok rijeke Bojane je poznat po izvorištu Lisna – Beri sa kojeg Ulcinj ljeti dobija 200 do 250 l/s vode. Pošto je ovo subalterska izdan, to su neki gasovi i elementi prisutni u njenoj vodi u povećanim kon-centracijama. Da bi se popravio kvalitet vode izdani Lisna – Beri ona se miješa sa vodom izvorišta Gač i Klezna. Tako se objedinjavanjem ova dva kvaliteta vode dobija poboljšan kvalitet vode za ulcinjski vodo-vod, a obezbjeđuju potrebne količine vode za njegovo vodosnabdijevanje.

Duboki arterski bušeni bunar iz kog se koristi voda podzemnog vodotoka sa dubina i do 30 m ispod nivoa mora.

Skadarska kotlina i okolina korita rijeke Bo-jane nekada su bili morski zaliv. Vremenom se more povuklo pred mlađim rječnim i jezerskim naslagama i uticajima kopnenih voda uz stalnu aktivnost tek-tonskih pokreta. I danas se odvija proces taloženja recentnih nanosa duž korita rijeke Bojane koji se završava njenom deltom na ušću u more. Prije uliva u more na oko 3.500 m Bojana se račva na dva vo-dotoka među kojima je stvoreno poznato turističko ostrvo - Ada. Istočni dio korita, duž kojeg je granica sa Albanijom veća. Tako se u delti Bojane ostvaruje treća dvojnost, rijeka Bojana dijeli se na dva dijela koji se kao posebni vodotoci ulivaju u more.

Četvrta dvojnost rijeke Bojane ogleda se u dvojnim oscilacijama njenog vodostaja. Na svim vo-dotocima nastaju promjene vodostaja tokom godine koje su posljedica prirodnih hidroloških faktora na zemlji. Na Bojani se međutim javljaju još dva speci-fična tipa oscilacija. Naime, uticaj plime i oseke na rijeku Bojanu ostvaruje se u obliku dnevnih oscila-cija sve do tjesnaca u Dajčiju. Na teritoriji Albanije na rijeci Drim izgrađene su dvije hidroelektrane kod Vaudeisa i Fjerze, čiji se rad vjerno preslikava na vo-dostaj rijeke Bojane. Ljeti se nivo rijeke Bojane nala-zi kod Fraskanjela na svega oko 0,3 do 0,5 m iznad nivoa mora. U ovom njenom dijelu registrovane su dnevne promjene vodostaja veličine od oko 0,3 m.

Dvojnost karakteristika ne mora uvijek da pojačava kvalitet prirodne pojave, ali dvojne karak-teristike rijeke Bojane povećavaju bogatstvo struk-ture njenih karakteristika, pa time i njenu ukupnu vrijednost kao prirodnog fenomena. Priroda nas uči, na primjeru rijeke Bojane, kako dvojnost i suprot-nost harmonično egzistiraju, povećavajući bogatstvo prirode i njen kvalitet.

VODNO BOGATSTVO

KRIPTODEPRESIJA RIJEKE BOJANEDvojne karakteristike rijeke Bojane povećavaju bogatstvo strukture njenih karakteristika, pa time i njenu ukupnu vrijednost kao prirodnog fenomena.

Piše: Prof. dr Mihailo Burić


The Skadar basin as well as the environment of the Bojana river bed once were the sea bay. Over the time the sea has been drawn in front of both the younger river and lake deposits and influences of the ground waters with the permanent activity of the tectonic movements. The sediment process of the recent deposits along the river Bojana which ends with the delta at the mouth to the sea has been going on even today. Be-fore flowing into the sea at about 3,500 m the river Bojana branches into the two water streams where the famous tourist island Ada was created. The east part of the river bed along which is the border with Albania is bigger. Thus it has been created the third duality, the river Bojana is divided into the two parts flowing into the sea as separated watercourses.

KULTURNO-ISTORIJSKO NASLJEĐE


FAuNA

tajne PoDzemnog svijeta

Porijeklo faune

Podzemna fauna Crne Gore kao i u osta-lim djelovima svijeta predstavlja odraz zbivanja u dalekoj Zemljinoj prošlosti kada su zbog promjena (klimatske pro-mjene, kretanja vodenih masa, izmjena ledenih doba, geološke promjene zemlje) nadzemne životinje počele zauzimati nova, podzemna skloništa gdje su morale da se prilagode potpuno drugim uslovima života. Nadzemni rođaci pećinskih živo-tinja imaju dobro razvijen vid, pigmenti-sani su i imaju brz metabolizam. Takve osobine podzemnim rođacima nimalo

nijesu išle u prilog, čak bi im bile i smetnja, pa su pristupili nečemu što zovemo regresivna evolucija - iz morfološki složenijih oblika nastali su jednostavniji koji su se ogledali u gubitku pigmenta, krila i očiju, usporenog metabolizma i smanjenja potrebe za hranom.

Ušavši u podzemlje, ulazimo u drugačiji svijet. Otvara se prostor vječitog mraka. Postaje hladno i vlažno, a oko nas se pojavljuju nestvarni oblici, istkani međusobnom igrom kamena i vode. Naizgled mrtvo i pusto, ali pažljivo oko moglo bi otkriti brojne životinje skrivene u vodi, ispod kamena, kako hodaju po zidu ili vise na tavanici

Ispod naših nogu su nebrojeni kilometri pećin-skih otvora i kanala. Po-slednja granica naše plane-te, unutrašnji svijet gdje se samo najodvažniji usuđuju da odu. Danas, pećine osta-ju najmanje istražena mjesta na svijetu.

Ipak, ljudska stvore-nja su rijetko kad prva koja stižu do ovih tamnih i vlaž-nih mjesta. Ovdje žive neke od najčudnijih i najmanje istraženih životinja.


Podjela podzemnih organizama

TROGLOBIONTI - (grč. troglos-pećina, bios-život) - organizmi koji žive, razmnožavaju se i umiru u zoni potpune tame.

TROGLOFILI - (grč. troglos-pećina, phileo-voljeti) - redovni stanovnici podzemlja koji se tu raz-množavaju, ali izlaze i na površinu. Većinom nastanjuju ulaznu i prelaznu zonu pećina.

TROGLOKSENI - ( grč. troglos-pećina, xenos.tuđ, stran) - stranci ili slučajni prolaznici. Životinje koje zbog potrebe vlažosti ili pećinske temperature odlaze u podzemlje, ali se ne zadržavaju.

ko stvara stanište podzemne faune?

Vrsta kamena koja čini cijeli ovaj svijet mogućim je krečnjak. Većina svjetskih pećina je zasnovana na njemu i on prekriva nešto više od 10 % cjele zemljine površine. Crna Gora je jedinstvena po tome što gotovo 80% njene teritorije zauzima kraško područje. Krečnjak je sastavljen od minerala koji potiču od raznih vrsta ljuskara, školjki i korala, pa i najatraktivniji „kameni vrhovi“ Crne Gore, iako su sada na površini, zapravo su formirani u morima. Razgrađujuća moć vode je jaka i ima dramatične efekte pod zemljom. Česta je pojava da rijeke koje idu krečnjakom potpuno iščezavaju, poniru. Silazeći u podzemlje voda nosi sa sobom jaču erozivnu moć. Za vrijeme putovanja po povr-šini, voda je apsorbovala ugljen-dioksid (CO

2) iz tla, koji je čini blago

kiselom i kao takva nagriza krečnjak stvarajući lavirint jama i podze-mnih kanala koji se protežu kilometrima.

Savršene dimenzije pećina omogućavaju određenim životinja-ma da se u njima sakupljaju u velikom broju, kao, na primjer, koloni-je slijepih miševa koje u nekim našim pećinama broje hiljadu jedinki i tu su sigurni od predatora. Svaki dan u predvečerje, kolonije odlaze u obližnje šume u potrazi za hranom. Ali neće se svi vratiti... i oni imaju svoje prirodne neprijatelje kao što su kune, sove, a u današnje vrijeme tu ulogu uzima čovjek... Ujutru se opet vraćaju u sigurnost pećine. I tako sve do perioda hibernacije- zimskog sna. Dok su tu, gore, po tavanici, slijepi miševi proizvode nešto veoma značajno. Postoje brjegovi koji se uzdižu od dna pećine, sačinjeni od njihovog

izmeta- guana. Površina je prekrivena raznim beskičmenjacima kojima je guana jedini izvor života!

svijet koji treba poštovati, prezentovati i štititi

Mnoge pećine su nalik na ostrva - odsječena od spoljašnjeg svijeta i od drugih pećina. Ova izo-lacija je dovela do evolucije raznolikih čudnih stvorenja. Oni su pravi pećinski specijalisti - troglobi-onti, životinje koje nikada nisu izašle iz pećina i vidјele dnevnu svjetlost. Među njima su i najsitniji mikrobi koji nam danas pričaju o staroj geološkoj prošlosti kada planeta Zemlja i nije bila baš lijepo mjesto za življenje. Možda nose tajnu nastanka života na Zemlji - misteriozni početak života? Pri posjetama nacionalnim parkovima možete čuti priču koju pričaju fascinantni prirodni fe-nomeni kao što su durmitorska Ledena pećina i jama u Vjetrenim brdima, riznica neobičnih morfo-loških oblika, prezentovanа pećinama Skadarskog jezera i najljepših kombinovanih speleo-objekata u Crnoj Gori, pećina u Dubokom dolu, na Njegušima.

40 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE40 NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE

eko staza oboD u nP skadarsko jezero

Obodska pećina nalazi se na Obodu, brdu kod Rijeke Crnojevića. Ovaj naziv nosi i varoš i ri-jeka koja izvire iz Obodske pećine. Nacionalni park Skadarsko jezero prezentuje interesantna rekreativna staza. Prolazi pored Štamparije Obod na Rijeci Crnojevića do Obodske pećine. Traje dva sata.

jama na vjetrenim brdima u nP Durmitor

Jama na Vjetrenim brdima - najdublja jama u Crnoj Gori i jedna od najdubljih na Balkanu, duboka je 775 metara. Otkrivena je prije dvadesetak godina. Nalazi se blizu staze koja vodi do najvećeg vrha Crne Gore.

ledena pećina u nP Durmitor

Speleo-draguj Crne Gore koji se nalazi na planinarskoj stazi od Bobotovog kuka ka Crnom jezeru i plijeni ljepo-tom ledenog pećinskog nakita.

Lipska pećina Ledena pećina

Marina Đurovićstručni saradnik za zaštitu faune

NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 41NACIONALNI PARKOVI CRNE GORE 41

Sa Biogradskom rijekom, pritokom i glav-nim snabdjevačem vode, Biogradsko jezero predstavlja matičnu salmonidnu vodu ovog parka, gusto naseljenu potočnom pastrmkom i jezerskom (alpskom) zlatovčicom. Na obali jezera se nalazi

centar za reprodukciju autohtonih vrsta ribe koji je sredstvima Austrijsko-crnogorske kancelarije za razvoj Bjelasice i Komova i Nacionalnog parka Biogradska gora obnovljen i osposobljen za mrijest i podizanje mlađi pastrmke.

IHTIOFAUNA

jezera u nP biograDska gora su tiPične visokoPlaninske voDe naseljene Potočnom Pastrmkom - ekonomski vaŽnom vrstom ribe u svakom PogleDu

Pjegava i snaŽna PlivačiCa iz snova

Nacionalni park Biogradska gora sa svojim jezerima i rječicama pripada gornjem salmonidnom

regionu (planinski masivi Prokletija, Durmitora, Sinjavine i Bjelasice). Sve ove vode, pretežno jezera

glacijalnog porijekla, leže na nadmorskim visinama od 1.000 do 2.250 metara, što znači da su jezera

u Nacionalnom parku tipične visokoplaninske vode naseljene potočnom pastrmkom. U jezera se

unijela i razvila jezerska (alpska) zlatovčica.

Biogradsko jezero


U Pešića i Velikom Ursulovačkom jezeru gustina ribljih naselja je slaba, njihova brojnost se održava stalnim poribljavanjima. Niska reproduk-cija riba u ovim jezerima i prorijeđenost ribljih na-selja je u vezi sa veoma visokom oligotrofijom, kao i sa surovim klimatskim uslovima i veoma niskim temperaturama vode. Dobar dio godine ova jezera su pod ledenim pokrivačem. Obnovom Centra za reprodukciju autohtonih vrsta ribe na Biogradskom jezeru, ove vode će se poribljavati mlađu potočne pastrmke, kao i mlađu zlatovčice, dok je u planu poribljavanje i četvrtog, velikog Šiškog jezera.

Potočna pastrmka ima duguljasto, valj-kasto tijelo, sa strane malo spljošteno. Glava je srazmjerna dužini tijela, krupna, s velikim usti-ma, koja se mogu široko otvoriti, a vilične kosti i jezik načičkani su mnogobrojnim zubima, oštrim i

malo povijenim una-zad. Na raonoj ko-sti – vomeru zubi su poređani u dva reda. Krljušti su vrlo sitne, nježne i skoro potpu-no okrugle. Lijepo građenog tijela, ona je izvanredno dobar, brz i istrajan plivač, kome se ne mogu su-protstaviti ni manji vodopadi i slapovi ni jaka vodena struja. Boje tijela pastrmke su lijepe, a zavise od starosti ribe, mjesta

obitavanja i vrste ishrane. Njene tako karakteristič-ne crte i crvene pjege mogu biti u različitim vodama ili okrugle, ili nepravilnog oblika ili pak uglaste. Osnovna boja po leđima je žućkasto zelenkasta do tamno smeđa, s prelivima do tamne boje. Najta-mnija boja je po leđima, a prema bokovima ta boja je sve svjetlija, u raznim nijansama sve do zlatno žute, trbuh je potpuno bijel ali tona kao porculan. Po bogatstvu boja potočna pastrmka je najljepša riba slatkih voda.

Pastrmka je autohtona vrsta u jezeru i eko-nomski važna vrsta ribe u svakom pogledu. Ona je važna ne samo za ribolov i sportsko-ribolovni turizam, već i po tome što iskorišćava svu priro-dnu hranu koja bi ostala neracionalno iskorišćena. Ta hrana se sastoji prvenstveno od larvi insekata, samih insekata, račića, crva i sitnih riba.

Rast potočne pastrmke zavisi od mjesta sta-ništa i mogućnosti pravilne i bogate ishrane. U nor-

malnim uslovima ishrane tempo rasta pastrmke je ujednačen. Pri izuzetno dobroj ishrani i drugim ekološkim uslovima, potočna pastrmka može za 3 godine narasti i preko 1 kg, kao što je slučaj u Biogradskom jezeru gdje pastrmke dostižu težinu preko 4 kg, a starosti su 10-12 godina, koliko se računa vijek života ove ribe.

Mrijest (reprodukcija) pastrmke u Bio-gradskom jezeru se odvija od kraja oktobra do kraja decembra. Za vrijeme mrijesta ove plemenite ribe lovočuvarska služba je stalno prisutna na mjesti-ma mrijesta (takozvanim bojinama), na pje-ščanim djelovima obodom jezera.

Jezerska zlatovčica nije autohtona riba u jezerima Nacionalnog parka. Postoje podaci da je prije pola vijeka unesena u naše vode iz Švajcarske i Austrije.

Po ljepoti i obliku tijela jedna je od najljepših salmonida, leđa su plavo siva, bokovi zelenkasti s malim, okruglim, crvenim ili narandžastim pjega-ma, a trbuh vatreno crven.

Vrijeme razmnožavanja je isto kao i kod po-točne pastrmke. Predstavlja izrazitu ribu sportskog ribolova. Narasta do 50 cm, sa težinom i do 3 kg.

Riblji fond u vodama Nacionalnog parka a posebno Biogradskom jezeru je na zavidnom nivou, jer se, pored ostalog, poribljavanje redovno obavlja. Tako je prošle godine u oktobru izvršeno poriblja-vanje jezera sa 100 kg mlađi potočne pastrmke, zašta su sredstva obezbijedili Ministarstvo poljo-privrede, šumarstva i vodoprivrede i Nacionalni park Biogradska gora.

Jedina aktivnost usmjerena na korišćenje dobara Nacionalnog parka jeste sportski ribo-lov na Biogradskom jezeru, koji je isključivo se-zonskog karaktera i veoma restriktivan: obavlja se dva puta nedeljno i to tradicionalno od 1. maja pa do kraja juna. Kao po nekom nepisanom pravilu između čovjeka i prirode, kada se i poslednji sni-jeg topi u Biogradskoj prašumi, otvaraju se kapije Biogradske gore. Tada i ribolovci iz grada na Tari i drugi ljubitelji ribolova iz svih krajeva Crne Gore i regiona, iskušavaju naklonost udice priželjkuju-ći potajno dobar ulov. I tako iz dana u dan, iz godine u godinu, zadivljeni ljepotom na obalama Biogradskog jezera strpljivo čekaju da im se ostvare ribolovni snovi.

National park Biograd-ska gora with its lakes and small rivers belongs to up-per salmon region – moun-tain ranges of Prokletije, Durmitor, Sinjavina and Bjelasica. All these waters, mostly of glacial origin, are at the altitude ranging from 1,000 – 2,250 m, what indicates that the lakes in the National park are typi-cal mountain waters filled with brook trout.

Velimir VujisićNacionalni park Biogradska gora


Predložene aktivnosti dru-ge faze projekta su u potpunosti realizovane. Tokom avgusta odabran je izvršilac posla. Iza-brana su dva preduzetnika koji su uklonili izgorjela stabla sa izabranih lokaliteta za sanaciju - Rasova i Tarske stijene. Nakon doznake stručnih lica Nacional-nog parka „Durmitor“ pristupi-lo se sječi doznačenih stabala na pomenutim lokalitetima. Smjernice su bile da se sječa i iznošenje posječenog materija-la obavi u što kraćem roku, uz što manje oštećivanja terena i da se ostaci posječenog materi-jala slažu na mjestima koja će najmanje smetati daljoj reali-zaciji Projekta.

Otpadak, granje, ovršći i ostali drvni materijal iznijet sa pomenutih lokaliteta ili je skla-dišten na mjestima kao što su ka-mene stijene, strmi i nepristupč-ni tereni za pošumljavanje ili veći kameniti prostori na kojima nije moguće pošumljavanje. Skladi-šteni materijal će uticati na spri-ječavanje erozivnih procesa na terenu na kojem je već završena sječa izgorjelih stabala.

Sanacija požarišta u smi-slu sječe i izvlačenja izgorjelih stabala je odrađena na izabra-nim lokalitetima za sanaciju i drvni sortimenti su ili izvezeni sa planiranog područja ili su po propisu složeni na predviđenim mjestima za skladištenje.

ŠUMSKI EKOSISTEM

sanaCija PoŽariŠta u KANJONU RIJEKE TARE

Slobodan Stijepović, stručni saradnik za zaštitu šuma

Šuma izgorjela u požaru Nove sadnice

Za realizaciju projekta „Sanacija požara u kanjonu rijeke Tare“ planirane su brojne aktivnosti. Od ukupno četiri, u toku je druga faza realizacije. Ona podrazumijeva an-gažovanje stručnih saradnika na izradi detaljnog plana sanacije požarišta, koji se sastoji od uklanjanja izgorje-lih, oštećenih i stabala koja nemaju dalju budućnost na opožarenim područjima

IZ SVIJETA

najveće neDirnute Šume

sekvoja - maŠina koju ne moŽete zaustaviti

Od 180 poznatih sekvoja viših od 106 me-tara, više od 130 ih raste u južnom kraju Držav-nog parka sekvoja Humbolt - postojbini najveće nedirnute šume starih sekvoja preostalih na pla-neti – oko 4.000 hektara.

U ovim džinovskim stablima se nalaze ka-rakteristične ogromne šupljine, poznate kao „ka-vezi za guske“, jer su ih koristili prvi doseljenici, a velike su toliko da u njih može da stane 20 ljudi. Možda je najnevjerovatnija stvar u vezi sa se-kvojama njihova sposobnost da proizvode mladice kad god je kambijum – živo tkivo od-mah ispod kore – izložen svje-tlosti. Ako se krošnja odlomi ili se grana otcijepi, ili drvo-sječa posječe drvo, iz te rane će izniknuti nova grana i rasti. Širom šume možete da nađete ogromne panjeve sa stablima drveća druge generacije oko svoje osnove, koje se često naziva vilinskim prstenovima. Sva ova stabla su klonovi roditelja, i njihov DNK bi mogao da bude star hiljadama godina. Šišarke sekvoja su veoma male (kao masline) i samo sporadično mogu da proizvedu sjemenke. Kao rezultat, iz-danci iz panjeva bili su, i još su, ključ opstanka sekvoja poslije sječe.

Ovo drveće ima još jedan trik koji mi šumari volimo: Svojom velikom tolerancijom prema hla-du i sposobnošću da puštaju izdanke, neke sekvoje mogu da, u sjenci svojih starijih, decenijama, sje-de skoro uspavane. Međutim, čim se dominantno drvo sruši ili bude posječeno, što narušava šumski baldahin i dozvoljava novoj svjetlosti da prodre u

šumu, suzbijene mladice počinju da rastu – feno-men poznat kao „oslobađanje“.

sjeći / ne sjeći....

U proteklih 40 godina posječeno je goto-vo dvadeset procenata amazonskih prašuma, što je više nego u prethodnih 450 godina od dolaska evropskih kolonizatora. Postoji strah da će još dvadeset odsto prašuma biti izgubljeno u nared-ne dvije decenije. Ukoliko se to dogodi, eko-sa-

stav će početi da se raspada. Od vlage koju ispušta u atmosferu, Amazon pri punom kapacitetu proizvodi polovinu padavina na svom području. Krčenjem šuma drastično se smanjuje količina padavina što uzrokuje činjeni-cu da se preostala stabla suše. Tržišne sile globalizacije nezau-stavljivo osvajaju oblast Amazo-nije, uništavaju tamošnje šume i osujećuju napore njihovih naj-

angažovanijih zaštitnika. Kad se usled globalnog zagrijevanja dodatno pojača desikacija, dugotrajne suše povećaće rizik od šumskih požara koji mogu da unište prašume (suša 2005. godine). Nivo rijeka bi se spustio i do dvanaest metara, a stotine naselja bi bile na rubu propasti. Budući da se šume u ama-zonskim državama bezobzirno pale radi krčenja, Brazil je postao jedan od najvećih zagađivača na svijetu zbog visokog nivoa emisije gasova koji uti-ču na stvaranje efekta staklene bašte. Nagoveštaji kataklizme su očigledni...

Žagor među ekološkim grupama, šumarima savjetnicima, pa čak i nekim drvnim kompanijama i naseljima je o tome da su šume sekvoja na istorij-skoj raskrsnici – u vremenu kada bi društvo moglo

„Sekvoje su ono što se u biologiji naziva veoma prilagodljivom vrstom“, kaže Evan Smit, potpredsjednik za pošumljavanje u Fondu za očuvanje prirode. „Ona je kao mašina. Kada je jednom pokrenete, ne možete da je zaustavite.“



Jelena Dragović, stručni saradnik za zaštitu šuma

Da li ste znali?

I u Crnoj Gori postoje sekvoje. Tri reprezentativna stabla koja krase arboretum porodice Kovačević u Grahovu predstavljaju posebnu vrijednost među četinarima koji su zastupljeni sa 62 vrste.

Na relativno malom prostoru (oko 1 ha) egzistira nesvakidašnji botanički fond, predstavljen sa oko 127 vrsta, drveća, žbunja i povijuša, uključujući i njihove niže sistematske kategorije.

Arboretum u Grahovu je stavljen pod zaštitu Rješenjem Republičkog zavoda za zaštitu prirode br. 01-574 od 22.05.2000. godine kao žaštićeni objekat prirode od interesa za Državu i to kao spomenik prirode.

da se kloni razmišljanja „seći/ne seći“ iz prošlih de-cenija i da prihvati potpuno drugačiju vrstu šumar-stva od čega bi korist mogli da imaju ljudi, divlje životinje, a možda čak i planeta.

Postavlja se pitanje da li ćemo Mi, kao građani jedne ekološke države u skoroj bu-dućnosti povećati svoju svest za očuvanjem naših šuma?

REKORDERSekvoja nađena u jednoj šu-mi u Kaliforniji najviše je drvo na svijetu, više od dru-ge sekvoje koja je do sada važila za rekordera, izjavio je botaničar, profesor Držav-nog univerziteta Humbolt Stiv Silet za agenciju Rojters. On je rekao da je drvo-rekorder visoko 115,5 metara, dok je dosadašnji rekorder tri metra niži - ima 112,9 metara.

NACIONALNO DRVO KALIfORNIJESekvoja, inače, važi za državno drvo Kalifornije, gdje se na svoje sadašnje lokacije - u nacionalnim parkovima Kings Canyon, Yosemite i Sequoia, na nadmorskim visinama od 1.500 – 2.500 metara, povukla prije sedam miliona godina. A rasla je 140 miliona godina, u mnogim drugim djelovima Sjeverne Amerike, u Kini, Evropi, u cijeloj sje-vernoj hemisferi. Sa promjenom klime, počela se povlačiti i danas je ima još samo u Kaliforniji.

”general Šerman” U Nacionalnim parkovima Ka-lifornije nalaze se još tri se-kvoje visoke preko 80 metara. Nose imena - General Grant, Grizli Džiant i General Še-rman. Za „generala Šermana“ se vjeruje da je najstariji živi organizam na Zemlji. Zna se i da je prvo nosio ime - Karl Marks, jer se u njegovoj blizini bila naselila zajednica Markso-vih sljedbenika.


Mediteran - jedinstven. Ne samo jedan kraj. Ne samo jedno, već niz mora. Ne jedna, već mnogo civilizacija. Staro raskršće... Hiljadama godina sve se na ovom mjestu spajalo, razdvajalo i tako obo-gaćivalo njegovu prošlost.

Sredozemno more najveće je more u Evro-pi. Zbog svog geografskog položaja i veoma spore i ograničene izmjene vode s otvorenim morem jedno je od najugroženijih i ekološki najosjetljivijih mora na svijetu. Na njegovim obalama nalazi se 26 drža-va, devet su članice Evropske Unije. Uz svu njiho-vu političku, kulturnu i drugu raznolikost, uloga i odgovornost za njegovo očuvanje je zajedničko za

sve. Partnerstvo i dobrosusjedski odnosi, ovdјe su neminovnost.

Od 7 do 10. oktobra 2009. godine u organiza-ciji RAC/SPA (Regional Activity Centre for Specially Protected Areas), u Six-Four,Var (Francuska), or-ganizovan je susret mediteranskih zemalja i malih ostrva. Ova četiri dana bila su prilika za sve zemlje da podijele iskustva i razmijene prakse u rješavanju postojećih problema, ali i inicijative za zajedničke akcije. Stoga nije bila ni orijentisana ka primjeni međunarodnih direktiva, već je prioritet dat na konkretne i jednostavne akcije koje bi imale rea-lan uticaj na ostrvski ekosistem, a tiču se aktuelnih

kako očuvati meDiteran

Divlje ostrvo – oDličan Primjer

ISKuSTVA IZ EVROPE

Port-Cros u Sredozemlju na Francuskoj rivijeri pravo je divlje ostrvo brežuljaka. Ov-dje nema sela i velikih naselja. Još 1963. godine cijelo ostrvo je postalo nacionalni park, jedinstven u Evropi, prvi park te vrste na Mediteranu


problema: uništenja staništa, komunalnog otpada, smanjenja biološke raznovrsnosti, invanzivnih vr-sta, poboljšanja ribolovnih tehnika, kao i promocije održivog korišćenja morskog resursa.

Dobar primjer uspješnosti ovakvih akcija je ostrvo Port-Cros u Sredozemlju, na Francuskoj rivijeri. Smješten između Porquerolles i Levantu ostrva, najmanje je od tri ostrva Hyeras arhipelaga. Port-Cros je pravo divlje ostrvo brežuljaka, malih planina, luka sa nekih 50-60 vezova i sigurno ne dijeli ništa od masovnog turizma vezanog za obalu. Dug četiri kilometra i tri kilometra širok prostire se na 700 ha i od 1963. godine cijelo ostrvo je nacio-nalni park, jedinstven u Evropi, prvi park te vrste na Mediteranu.

A ono što tamo doživite, ide u prilog svim na-porima da se sačuva divlja ljepota ovog mjesta. Na ostrvu nema sela i velikih naselja, tako da se možete prepustiti šetnji po okolnim stazama. A najbolje ga je otkrivati pješice, koristeći 35 km puta označenog stazama. Izaberete li neku koja nudi pogled na more ili želite proći botaničkom stazom, nakon tridesetak minuta možete stići do atraktivnih pješčanih plaža koje vam nude hlad dobrodošlice. Za one nestrplji-ve možete iznajmiti bicikl i poći u avanturu kroz raskošne mediteranske šume. Na motorna vozila zaboravite! Kakav raj za pješake. Jedino možete pri-mijetiti nekoliko servisnih vozila koja snabdijevaju hotele i restorane na ostrvu.

Luka Cros je takođe zaštićena i motorni bro-dovi nisu dozvoljeni, a stroga su i ograničenja brzi-ne, do 3 čvora duž ostrva. Iako je ribolov zabranjen, moći ćete uživati u podvodnom svijetu.

I prije nego što sve počne da liči na mjesto skrojeno po mjeri čovjeka zasićenog gradske vreve, treba istaći da bez primijenjenih mjera, Port-Cros sigurno ne bi imao mjesto koje mu pripada. Ne zbog mirne atmosfere koju nudi, nego zbog jedinstveno-sti flore i faune ostrva, ali i starih tvrđava koje su služile u prošlost kao utvrđenja za odbranu (danas su samo dva utvrđenja otvorena za javnost).

Posao nimalo lak, bar za one koji se trude da mjesto ovakvo i ostane. I nikad samostalan. Stoga i menadžment koji upravlja parkom uključuje čitavu mrežu institucija na stvaranju datoteke sa informa-cijama o lociranju i identifikaciji populacija ugrože-nih vrsta, procjeni njihovog stanja, prijetnjama od ljudske aktivnosti. Ovakva baza je svojevrsni alat u njihovoj zaštiti i očuvanju. Zato je Port-Cros mjesto otvoreno za sve, ali i svako ima udio odgovornosti za to.

I možda su u prošlosti ljudi ostavljali za so-bom kule i zavjetne građevine u slavu Boga i njego-ve veličine, one druge ljepote koje su zapravo Božje djelo oduvijek su davale prirodan sklad onome što danas nazivamo civilizacijom. I neka ostane tako!

Dragana Raičević,stručni saradnik za zaštitu faune


osmiŠljeni Program moŽe PoboljŠati zimsku sezonu u nP „Durmitor“

u Dugim snjeŽnim zimama najveći izazovi

Crno jezero zimi

Nacionalni parkovi nijesu samo ljetnja odmarališta, već mjesta za posjetu tokom cijele godine. Mnogi parkovi u svijetu nude specijalne programe zimi i samim tim postaju vrlo tražene i zanimljive destinacije u ovom periodu. Naravno, zahtjevi posjetilaca su različiti, počev od onih da mogu u jednostavnoj odjeći i bez posebne sportske spremnosti i vještine doživjeti nešto spektakular-no, do onih da uz dobru opremu i kondiciju osjete jak adrenalin u krvi i suoče se sa svim izazovima i opasnostima prirode.

U Nacionalnom parku Durmitor svi sadržaji su uglavnom u ljetnjem periodu, kada je rizik ma-nji, prohodnost puteva dobra, samim tim šanse i mogućnosti za uživanje u ovoj jedinstvenoj prirodi raznovrsnije i ugodnije.

Zimska turistička sezona na ovom području počinje već u novembru i traje jako dugo, do maja. Činjenica je da je to period od šest do sedam mje-

seci. U prilog tome ide podatak da je Durmitor po-dručje sa jako velikom nadmorskom visinom koja iznosi, u prosjeku, 1.500 do 2.000m, što jasno go-vori da ovdje zime moraju biti duge i oštre, a upravo tamo su možda najveći izazovi.

U Nacionalnom parku se ozbiljno razmišlja o tome, kako u takvim uslovima organizovati tu-rizam i dovesti što veći broj ljudi da se odmara i uživa u snjegovima dubokim 2 m, u dnevnim tem-peraturima 10º C ispod nule, u olujnim i hladnim udarima vjetra koje prate mećave i sniježni nanosi od 5 m visine.

Ono što za sada motiviše dolazak turista zimi na Durmitor je skijalište Savin kuk, a uživa-nje je uglavnom u «bijelom sportu». Mnogi po-nesu nezaboravne impresije koje ih ne ostavljaju ravnodušnim, čini se da ih samo mame i stavlja-ju u iskušenje da ponovo dođu i okušaju sa ne-predvidljivom stihijom prirode. Čudno je kako se


u čovjeku javi neki neukrotivi nagon da se bori sa izazovima prirode, ali valjda je razum tu da ga ukroti i savlada, jer za tako nešto treba dobro znati i poznavati ćud Durmitora, imati nešto sto je jače od želje, znanja i vještine, a to je iskustvo koje imaju samo oni koji ovdje borave.

Možda je i to šansa koju može iskoristiti Na-cionalni park Durmitor i, naravno, uz dobru po-dršku i saradnju, kako stručnu tako i finansijsku, osmisliti i razviti zimski turizam na ovom prostoru i postati zanimljiva i tražena turistička destinacija tokom cijele godine. Na ovakvo razmišljanje navodi izgradnja i otvaranje novih puteva, čime će dola-zak u Nacionalni park biti brži i udobniji, a time se otvara i mogućnost sve češćeg jednodnevnog ili vikend boravka na ovom prostoru, posebno turista iz kontinentalnog i južnog dijela Crne Gore.

Atrakcije koje bi se mogle organizovati to-kom zimskog perioda i izazvati posebnu pažnju i interesovanje različitih ciljnih grupa su:

hodanje kroz Park na krpljama, - obilazak Parka na motornim sanka-- ma i praćenje tragova divljači koja je

aktivna u ovom periodu (lisica, zec, vuk, divokoza),cross-country skijanje,- sankanje,- boravak u tipičnim planinskim brv-- narama uz ponudu domaće hrane,klizanje na vještački uređenim kliza-- lištima.

Neke od aktivnosti bi se izvodile svakodnevno, a neke zahtjevnije određenim danima, uz obaveznu rezervaciju i vođstvo nadzornika Nacionalnog parka. U Centru za posjetioce mogle bi se dobiti detaljne informacije o svakoj aktivnosti pojedinačno, kao i iznajmiti potrebna oprema.

Ovakav vid organizacije i zimske ponude omogućio bi Nacionalnom parku Durmitor stabilan izvor prihoda tokom cijele godine, konkurentnost na području Crne Gore i prepoznatljiv brend na širem području, sa zavidnim brojem posjetilaca.

Vanja Krgović Šarović, stručni saradnik za edukativno-promotivne poslove

Svi finansijski pokazatelji ostvarenih priho-da za prvih osam mjeseci, kako na nivou Javnog preduzeća, tako i pojedinačno, po nacionalnim parkovima potvrđuju da je turistička sezona bila relativno uspješna. Ostvareni prihodi od ulaznica na nivou Javnog preduzeća u 2008. godini iznosili su 248.591,00 eura, a za isti period 2009.godine, 230.852,00 eura ili 93%. U odnosu na plan, ostva-reni prihodi od ulaznica veći su za 41%.

Prihodi od splavarenja rijekom Tarom ostva-reni su u iznosu od 126.740,00 eura i manji su za 17% u odnosu na isti period 2008. godine, dok su u odnosu na plan veći za 50%. Sa dolaskom jeseni i, sa njom, izuzetno toplih i prijatnih dana, nastavljen je dobar trend posjećenosti nacionalnih parkova.

Predviđene stimulativne mjere koje su par-kovi omogućili pred i za vrijeme sezone (popust agencijama koje su organizovano dovodile turiste, firmama i institucijama za grupni dolazak zapo-slenih, kao i besplatan ulaz nedjeljom – do 1. jula, dobra medijska kampanja i marketing, znatno su uticali na dobru posjećenost parkova.

Turiste posebno privlači raznovrsnost i bo-gatstvo sadržaja kojima područja parkova raspola-žu. U NP Lovćen, u julu, otvoren je avanturistički park koji je tematski nov turistički proizvod, jedin-stven na ovom dijelu Balkana. Svrstava se u ekstre-

mne sportove. U ponudi je i mnoštvo markiranih staza za jednodnevne i višednevne ture - izlete (hiking), planinarenje, staze za bicikliste (biking), krstarenje brodicama po jezeru, vožnju čamcima, birdwatching, rafting, panoramsko posmatranje sa najljepših vidikovaca, šetnje prašumskim rezerva-tom...Pažnju turista privlači i veliki broj manife-stacija koje se održavaju u svim parkovima tokom turističke sezone (Dani planinskog cvijeća, Festi-val prirode i kulture, Viteške igre, Festival vina i ukljeve, Dan ekologije, turizma, kulture i sporta, sportsko-ribolovna takmičenja...). U prilici su da uživaju u ponudi restorana, konoba, vinarija i pro-baju tradicionalne specijalitete kod gostoljubivih domaćina.

Veliki broj turista je obišao i centre za posje-tioce koji predstavljaju „ulazna vrata nacionalnog parka“. U njima su mogli dobiti sve informacije o cjelokupnoj turističkoj ponudi parkova i takođe nabaviti mnoštvo autentičnih suvenira. Kako iz okruženja, dolazili su i turisti iz skoro svih kra-jeva svijeta: Češke, Slovačke, Austrije, Njemačke, Italije, Španije, Rusije, Izraela, Velike Britanije, Australije. Zaključujemo da globalna ekonomska kriza nije imala veći uticaj na posjećenost nacio-nalnih parkova, niti je uticala na kvalitet sveukupne turističke ponude.

TuRIZAM

bogatstvo saDrŽaja Privlači PosjetioCe


Posebno Privlači bogatstvo saDrŽajaTradicionalna crnogorska kuhinja zavisi i od geografskog položaja, pošto se jela koja se služe na

primorju razlikuju od jela u sjevernim brdskim predjelima. Područje oko planine Lovćen, poznato je po brojnim specijalitetima: njeguška pršuta, njeguški sir, sir iz ulja, kastradina (ovčije suvo meso) i kobasica. U ovom broju vam predstavljamo recept iz kuhinje Hotela „Ivanov konak“ koji se nalazi na Ivanovim Koritima. Hotel je udaljen svega 14 km od Cetinja, 44 km od Podgorice i isto toliko od Budve.

Postoji posebna priča o jelu „Ono“ i poznatom irskom piscu Džordžu Bernardu Šou.Kada je Bernard Šo došao na Lovćen, svratio je u tada jedinu krčmu koja se nalazila na Lovćenu. Kako su velikog pisca htjeli što bolje da ugoste, pripremili su priganice i med, suvi svinjski pršut, njeguški sir, vareni skorup, jagnjetinu na ražnju i jaretinu kuvanu u mlijeku, krtole u kile i hljeb ispod sača. Pisac je od svega okusio pomalo, ne pokazujući pritom, ni iz kurtoazije, da je zadovoljan menijem, već je tražio potaž.

Svi su bili začuđeni, jer ponudili su mu sve kao pravi domaćini. A onda je vlasnik krčme rekao ženi: „Ponudi mu, Mare, one čorbe što stavljaš u nju svakojake trave i zeleni“. Bernard Šo je bio zadovoljan jelom, pa je izvadio bilježnicu da upiše recept, na šta je domaćica odgovorila da mu prevedu: „Morao bi u svoju zemlju prenijeti čitavi Lovćen da bi je mogao skuvati“.

Marina Manojlović,stručni saradnik za turizam

PriPrema jela „ono“Čukalj pršute, sa čamonjcima (djelovima od pršute), mlade krtole (lovćenske), luk, štavljen, žnjevač (divlji luk), koprive i još mnogo trava koje će ostati kao tajna pripremanja ovog jela u „Ivanovom konaku“. Sve zajedno staviti da se kuva na laganoj vatri.

Čuvena Njeguška pršuta

Park-info:

jPnPCg, [email protected]

nP Durmitor, Žabljak+ 382 (0)52 360 [email protected]

nP biogradska gora, kolašin+ 382 (0)20 865 [email protected]

nP lovćen, Cetinje+ 382 (0)41 231 [email protected]

nP skadarsko jezero, vranjina+ 382 (0)20 879 [email protected]

Documents

Casopis Nacionalni Parkovi Novembar-Decembar 2009