171
1 omar SuraZe C T P fizikur-qimiuri sistemebis wonasworuli mdgomareobis cvladi parametrebi Tbilisi 2010

C T P - mmi.gemmi.ge/uploads/files/2015-08/1439211854_ctp.pdf · Sedgenilobis gamosaxvis sxva formebi ..... 20 7. xsnaris koncentraciis erTi gamosaxulebidan ... rSi gaxsnili nivTierebis

Embed Size (px)

Citation preview

1

omar SuraZe

C T P

fizikur-qimiuri sistemebis

wonasworuli mdgomareobis cvladi

parametrebi

Tbilisi 2010

2

uak (UDC) – 544.01+544.34 S-952 wignSi ganxilulia fazuri wonasworobisa da “Sedgeniloba-Tvisebebis” urTierTkavSiris ganmsazRvreli ZiriTadi cvladi parametrebi fizikur-qimiur sistemebSi, amasTan, maTi gazomvis meTodebi da saSualebebi. igi mkiTxvels daexmareba sistemebis Semadgeneli komponentebis urTierTqmedebis Sedegebis gaanalizebaSi, aRniSnul parametrebze maTi damokidebulebis SeswavlaSi da TviT am parametrebis raobis garkvevaSi. naSromi gankuTvnilia liTonuri Senadnobebis mdgomareo-bis SeswavliT dainteresebul specialistTa farTo wris-Tvis: liTonTmcodneebis, metalurgebis, fizikosebis, qimi-kosebisa da sxv. igi mniSvnelovan samsaxurs gauwevs umaR-lesi skolis pedagogebs, doqtorantebs, magistrantebsa da maRali kursis studentebs. redaqtorebi: irine berZeniSvili (akademiuri doqtori, asocirebuli profesori) merab ratiSvili (akademiuri doqtori) recenzenti nugzar wereTeli (teqn. mecn. doqtori, sruli profesori) gamocemis redaqtori cisana Todua_kartozia kompiuteruli uzrunvelyofa: paata qorqiasi ISBN 978-9941-9145-9-1 © o. SuraZe, 2010

“sagamomcemlo-sareklamo kompania saunje”

3

Sinaarsi

1. Sesavali ....................................................................................................... 5

2. fizikur-qimiuri analizis arsi ............................................. 8

3. koncentracia ................................................................................. 12

4. nivTierebebis ekvivalentebis moluri

koncentracia (normaluroba ................................................ 19

5. xsnaris titri ................................................................................... 20

6. xsnarebSi komponentis fardobiTi

Sedgenilobis gamosaxvis sxva formebi ............... 20

7. xsnaris koncentraciis erTi gamosaxulebidan

meoreze gadasasvleli formulebi ................................. 24

8. temperatura ........................................................................................... 28

9. Termometria .......................................................................................... 36

10. sammagi wertili .............................................................................. 39

11. temperaturuli skalebi .......................................................... 43

12. farenhaitis temperaturuli skala ............................. 49

13. reomiuris temperaturuli skala ................................. 50

14. celsiusis temperaturuli skala ................................. 51

15. kelvinis temperaturuli skala ...................................... 52

16. temperaturis Termodinamikuri skalis

aRwarmoeba .............................................................................................. 58

17. saerTaSoriso praqtikuli temperaturuli

skala ......................................................................................................... 61

18. dnobis temperatura .................................................................. 66

19. kristalizaciis temperatura ............................................ 70

20. duRilis temperatura .............................................................. 73

21. fazuri gadasvlis (gardaqmnis) temperatura ......... 76

22. evteqtikis temperatura ............................................................ 81

23. periteqtikis temperatura ..................................................... 82

24. evteqtoidis temperatura ...................................................... 83

25. kiuris wertili (temperatura) ........................................... 83

26. neelis wertili (temperatura) ........................................... 85

4

27. debais temperatura ..................................................................... 86

28. zegamtaruli gadasvlis kritikuli

temperatura ............................................................................................. 86

29. homologiuri temperatura ................................................... 87

30. maRali temperatura .................................................................... 89

31. dabali temperatura .................................................................... 90

32 rekristalizaciis minimaluri temperatura .......91

33. metalurgiis teqnologiur procesebSi

gamoyenebuli zogierTi temperaturis mokle

mimoxilva ................................................................................................ 94

34. temperaturuli veli ................................................................. 99

35. temperaturuli dawneva ........................................................ 99

36. temperaturuli Zabva ............................................................... 100

37. temperaturis vardna ................................................................ 101

38. temperaturis sazomi xelsawyoebi ............................. 102

39. minis siTxiani Termometrebi ........................................... 105

40. manometruli Termometrebi ............................................. 111

41. winaRobis Termometri ................................................................ 115

42. Termowyvili......................................................................................... 118

43. optikuri pirometria da pirometrebi ...................... 136

44. wneva............................................................................................................. 143

45. wnevis gazomva ................................................................................... 154

46. terminebi da ganmartebebi .................................................... 164

47. literatura ......................................................................................... 169

5

Sesavali

koncentracia, temperatura, wneva (sxva parametrebTan

erTad) da maTi kontrolis faqtori umniSvnelo-

vanesia mrewvelobis iseTi dargebis teqnologiuri

procesebis warmarTvisaTvis, rogoricaa Savi da

feradi metalurgia, qimiuri da navTobgadamamuSave-

beli mrewveloba, Tboenergetika, atomuri energetika

da sxva. am dargebSi samrewvelo warmoebis procesebi

kontrolisa da regulirebis gareSe, ubralod,

warmoudgenelia.

samrewvelo obieqtebis efeqturobis amaRleba

damokidebulia teqnologiuri procesebis srul-

yofaze, maTi marTvis meqanizaciasa da avtoma-

tizaciaze. mravali samrewvelo dargis teqnologiuri

procesebis ZiriTad parametrebs warmoadgens koncen-

tracia, temperatura da wneva. specialistebis Sefa-

sebiT, yovelgvari gasazomi parametris 40-50%-s

temperaturis teqnikuri gazomvebi warmoadgens. amde-

nad, temperaturis kontroli, xSirad, warmoebis

procesis warmatebis safuZvelia.

iTvaliswineben ra temperaturis gazomvisa da misi

mizanmimarTuli cvlilebis regulirebis mniS-

vnelobas, msoflios mravali metrologiuri labo-

ratoriisa da sakonstruqtoro organizaciebisTvis am

mimarTulebiT seriozuli kvlevebis Casatareblad

saukeTeso teqnikuri da finansuri pirobebia Seqmni-

li. didi xania mecnierTa Zalisxmeva mimarTulia

temperaturis gasazomi etalonebis Sesaqmnelad,

etalonebidan muSa xelsawyomde temperaturis gasazo-

mi sididis (erTeulis) erTianobisa da gadacemis

6

sizustis uzrunvelsayofad, aseve dasagraduirebeli

da Sesamowmebeli meTodebisa da aparaturis gasaum-

jobeseblad.

mravalmxriv warmarTul kvlevebs Sedegad mohyva

dabal- da maRaltemperaturul areebSi temperaturis

gazomvis zRvrebis gafarToeba da gazomvis sizustis

amaRleba. kvlevebis paralelurad, mrewvelobis mzar-

di moTxovnebis dasakmayofileblad, mecnieruli miR-

wevebis gaTvaliswinebiT, viTardeba xelsaw-yoTmSene-

blobis erT-erTi mZlavri frTa, romelic dakavebu-

lia temperaturis gasazomi xelsawyo-mowyobilobebis

warmoebiT.

metalurgiuli profilis specialobebis saqmianobis

ZiriTad sferos warmoadgens liTonuri masalebis

miRebis procesebis kvleva da miRebuli produqtis

fizikur-qimiuri, fizikur-meqanikuri, Tbo_, eleqtro_,

magnituri da sxva Tvisebebis gansazRvra-gaumjo-

beseba. am urTulesi miznis misaRwevad mravali saxis

specialuri Tanamedrove aparatura da mowyobiloba

gamoiyeneba. kvlevis meTodebis arsenalidan gansa-

kuTrebuli adgili uWiravs fizikur-qimiuri analizis

meTodebs. aqedan gamomdinare, mizanSewonilad CavTva-

leT mkiTxvelisTvis migvewodebina Tanamedrove

Sexedulebebi fizikur-qimiuri sistemebis parametr-

bisa da fizikur-qimiuri analizis zogierTi meTodisa

da aparaturis Sesaxeb. vecdebiT dainteresebul

mkiTxvels am mimarTulebiT kvlevis Casatareblad

arsebuli ZiriTadi meTodebi mivawodoT TandaTano-

biT, calkeuli naSromebis saxiT.

7

aRniSnuli ciklis pirveli (winamdebare) naSromi

fizikur-qimiuri sistemebis ZiriTadi parametrebis

warmodgeniT iwyeba. igi gamiznulia, ZiriTadad,

liTonTmcodneobis, masalaTmcodneobisa da metalur-

giuli profilis sxva dargebis specialistebisTvis.

amasTan, gamoricxuli ar aris, rom naSromma qimiuri

da sxvadasxva kombinaciiT “koncentracia_temperatu-

ra_wneva” sistemis kvleviT dakavebul mkvlevrebsac

daexmaros. darwmunebiT SeiZleba iTqvas, rom igi did

samsaxurs gauwevs aRniSnul specialobaTa maRali

kursis studentebs, magistrantebsa da doqtorantebs.

teqstSi ZiriTadi masalisaTvis gamoyenebulia

SedarebiT msxvili Srifti, xolo damatebiTi da

sacnobaro masalebisTvis (romlebic ZiriTadi teqstis

debulebebs xsnian da aviTareben)_ufro mcire zomis

Srifti. amasTan, SevecadeT teqsti ar gadagvetvirTa,

raTa igi mkiTxvelisTvis rac SeiZleba advilad

aRsaqmeli yofiliyo. ucxoel mecnierTa gamoTqmul

mosazrebasTan Tu gantolebasTan miTiTebulia misi

avtori. ramdenad mivaRwieT sasurvel Sedegs, amas

naSromis praqtikulad gamoyenebis procesi dagva-

naxebs. da bolos minda davZino, rom avtori didi

madlierebiT miiRebs mkiTxvelis yvela winadadebasa

Tu SeniSvnas ganxilul sakiTxebTan dakavSirebiT, im

sasurveli mimarTulebis damatebaze, (an gamoklebaze),

romelic warmodgenili naSromis daniSnulebis

efeqturobas aamaRlebs.

8

fizikur-qimiuri analizis arsi

fizikur-qimiuri sistemebis (sistemebi, romlebSic

SesaZlebelia rogorc energiis, aseve nivTierebis gacvla)

kvlevis meTods, romlis saSualebiTac adgenen

sistemis Semadgeneli komponentebis urTierTqmedebis

xasiaTs (misi fizikuri Tvisebebisa da Sedgenilobis

Tanafardobis Seswavlis safuZvelze), fizikur-qimiuri

analizi ewodeba. fizikur-qimiuri analizi moicavs

fizikur-qimiuri sistemebis analizis meTodebis

kompleqss, romelTa saSualebiTac xdeba mdgoma-

reobis diagramebisa da diagramebis “Sedgenilo-

ba_Tvisebebis” ageba da analizi. Tavdapirvelad

fizikur-qimiuri analizi fazuri gadasvlebis mxo-

lod temperaturaze damokidebulebis SeswavliT

Semoifargleboda. n. kurnakovma aCvena, rom sistemis

nebismieri fizikuri Tviseba Sedgenilobis funqcias

warmoadgens da fazuri mdgomareobis Sesaswavlad

SeiZleba eleqtrogamtarobis, siblantis, zedapi-

ruli daWimulobis, Tbotevadobis, refraqciis koefi-

cientis, drekadobisa da sxvaTa gamoyeneba.

fizikur-qimiuri analizis dros ganisazRvreba siste-

mis sxvadasxva fizikuri Tviseba: fazuri gadasvlis

temperatura, siTburi Tvisebebi (Tbogamtaroba, Tbote-

vadoba, siTburi gafarToeba), eleqtruli Tvisebebi (eleqtrogamtarebloba, dieleqtrikuli ganvladoba),

optikuri Tvisebebi (gardatexis maCvenebeli, sinaTlis

polarizaciis sibrtyis brunva), simkvrive, siblante,

sisale da sxv. sakvlevi obieqtis Sesaswavlad

farTod gamoiyeneba Termuli analizi, rentgenul-

struqturuli analizi, sinaTlisa da eleqtronuli

mikroskopia, diurometria da sxv.

9

fizikur-qimiuri analizis ZiriTad xerxs warmoadgens

Sedgeniloba_Tvisebebisa da mdgomareobis diagram-

mebis (Sedgeniloba_temperatura, Sedgeniloba_wneva da

misT.) ageba da maTi geometriuli analizi. radgan

fazuri gadasvlis aRweris analizuri gamosaxuleba

mouxerxebelia (misi sididis gamo) da mxolod

miaxloebiT gansazRvravs fazaTa arsebobis ares,

amitom, upiratesoba diagramebis agebis geometriuli

analizis meTods eZleva. misi saSualebiT Sedgeni-

lobisa da sistemaSi Semavali fazebis sazRvrebis

(areebis) arsebobis Sesaxeb msjeloba, narevebidan

fazebis gamoyofisa da Cveulebrivi qimiuri analizis

gareSec SesaZlebelia.

fizikur-qimiuri analizis Teoriul safuZvels

gibzis fazaTa wesi da kurnakovis mier Semotanili

uwyvetobisa da Sesabamisobis principebi warmoadgens.

fazaTa wesi Termodinamikuri sistemis Tavisuflebis

xarisxs (C ), komponentebis ricxvs ( k ) da wonaswo-

rul fazaTa ricxvs ( f ) Semdegi gantolebiT

akavSirebs:

2 fkC

uwyvetobis principis Tanaxmad, mdgomareobis paramet-

rebis uwyveti cvlilebisas sistemis Tvisebebic aseve

uwyvetad icvleba im pirobiT, rom misi fazebis

ricxvi mudmivi rCeba (ar warmoiqmneba axali da ar qreba

Zveli fazebi). fazebis raodenobis (ricxvis) cvlile-

bisas zogierTi Tviseba naxtomisebrad icvleba

(uwyvetoba irRveva). Sesabamisobis principis Tanaxmad,

Sedgeniloba_Tvisebebis diagramaze yovel fazas an

fazaTa erTobliobas gansazRvruli geometriuli

10

gamosaxuleba (wertili, xazi, zedapiri, moculoba)

Seesabameba. ase magaliTad, fazis (fazebis) kristali-

zaciis dasawyiss Seesabameba likvidusis mrudebi

(zedapirebi), romelTa zeviTac mxolod Txevadi fazis

area ganTavsebuli. kristalizaciis dasasruls

solidusis xazebi (zedapirebi) Seesabameba, romelTa

qveviTac mxolod myari fazebis arsebobaa SesaZ-

lebeli.

sistemis Sedgenilobis uwyveti cvlilebisas mis

komponentebs qimiuri naerTebis warmoqmnac SeuZlia.

Tu naerTi disocirebuli ar aris da mudmivi Sedgeni-

loba aqvs (daltonidi), maSin diagramaze Sedgeni-

loba_Tviseba am naerTs singularuli (erTmagi, calfa,

gansakuTrebuli) wertili Seesabameba. cvladi Sedge-

nilobis qimiuri naerTis (bertolidis) warmoqmnisas

mdgomareobis diagramaze naerTs damreci maqsimumi

Seesabameba. aseT diagramebze likvidusisa da soli-

dusis xazebi (zedapirebi) erTmaneTs exeba da diagram-

maze singularuli wertili ar arsebobs. fizikur-

qimiuri analizis gamoyenebis martiv Sedegebs

(magaliTebs) SenadnobTa mdgomareobis ormagi da

sammagi diagramebis ageba warmoadgens.

fazuri wonasworobisa da fazuri gardaqmnebis

kvleva (liTonur masalebSi) metalurgiisa da liTonT-

mcodneobis ZiriTad amocanebs miekuTvneba. miuxedavad

imisa, rom nebismier realur sistemaSi adgili aqvs

wonasworuli mdgomareobidan gadaxras, mravali

procesis gagebis amosavali wertili wonasworuli

mdgomareobis kvlevaa. fazuri diagrama, fazaTa

Soris wonasworobisas, Termodinamikuri para-

metrebis cvlilebis grafikuli gamosaxvaa.

11

metalurgiaSi, ZiriTadad, im diagramebiT sargeb-

loben, romelTa koordinatebis RerZebzec Sedgeni-

loba da temperaturaa gadazomili. zogjer aucile-

beli xdeba iseTi parametrebis Sefasebac, rogoricaa

sistemis saerTo wneva an komponentebis qimiuri

potenciali. fazuri diagramebis agebisas komponen-

tTa Sedgeniloba moluri (atomuri) procentebiT

gamoisaxeba. zogjer fazur diagramebze sistemis

Semadgeneli komponentebis raodenoba masuri procen-

tebiTacaa warmodgenili. aqedan gamomdinare, aucile-

belia im parametrebis arsSi garkveva, romlebic

liTonuri sistemebis Semadgeneli komponentebis

urTierTqmedebis xasiaTs gansazRvravs.

12

k o n c e n t r a c i a

koncentracia (laTinuri concentratio_Tavmoyra) fizikur-

qimiur sistemaSi (narevebi, xsnarebi, Senadnobebi) moce-

muli komponentis fardobiT raodenobas gamosaxavs.

igi xsnaris (narevebis, Senadnobebis) raodenobriv

Sedgenilobas axasiaTebs.

Teoriuli da gamoyenebiTi qimiis saerTaSoriso

kavSiris (IUPAC – International Union of Pure and Applied

Chemistry) wesebis Tanaxmad, gaxsnili nivTierebis (da

ara xsnaris) koncentracia ewodeba gaxsnili nivTi-

erebis molebis raodenobis (moluri koncentracia) an

misi masis (masuri koncentracia), xsnaris (sistemis)

moculobasTan fardobas (mol./l, g/l). misi ganzomi-

lebis erTeulebia mol/m3, kg/m3, agreTve maTi wiluri

an jeradi warmoebulebi da isini araerTgvarovani

sidideebis fardobas warmoadgenen.

sidideebi, romlebic erTi tipis sidideebis

fardobiT ganisazRvreba (gaxsnili nivTierebis masis

fardoba xsnaris masasTan, gaxsnili nivTierebis moculo-

bis fardoba xsnaris moculobasTan) ufro sworia

aRiniSnos rogorc wili (erTidan). praqtikaSi orive

saxis Sedgenilobis gamosaxvisTvis termin koncentra-

cias iyeneben da miT xsnarebis raodenobriv Sedgeni-

lobaze msjeloben. moculobiTi koncentraciis

garda arsebobs zedapiruli koncentraciac. igi

sistemis zedapirze komponentis nawilakebis ricxvis,

misi raodenobis an masis amave zedapiris farTobTan

fardobaa. xolo ganzomilebis erTeulebia mol/m2 an

kg/m2.

13

xsnarebi iseTi sistemebia, romlebSic erTi

nivTiereba meoris areSi an sxva nivTierebaSi

Tanabradaa ganawilebuli. zogadad, es termini

sistemis nebismier agregatul mdgomareobas Seesaba-

meba. mas eqvemdebareba rogorc gazebis narevi,

Txevadi da myari xsnarebi, aseve kristalebis nareve-

bic. aqve gvinda aRvniSnoT, rom ama Tu im xarisxiT

yvela nivTierebas aqvs unari gaixsnas da es unari

xasiaTdeba terminiT “xsnadoba” (zogi nivTierebebi

erTmaneTSi ganuzRvrelad ixsneba, zogierTi ki_gansaz-

Rvrulad, mravali ki mcire_raodenobiT an praqtikulad

uxsnadia). mocemul pirobebSi, nivTierebis xsnadoba

ewodeba mis koncentracias najer xsnarSi. aseT xsnar-

Si gamxsnelsa da gaxsnil nivTierebas Soris wonas-

woroba miiRweva. wonasworobis ararsebobis SemTxve-

vaSi, xsnari stabiluri im SemTxvevaSi darCeba, Tu

gaxsnili nivTierebis koncentracia mis xsnadobaze

naklebia (aranajeri xsnari) an arastabiluri, Tu xsna-

rSi gaxsnili nivTierebis koncentracia metia mis

xsnadobaze (gadajerebuli xsnari).

gaxsnis procesi ar warmoadgens erTi saxis moleku-

lebis an ionebis martiv ganawilebas meore nivTiere-

baSi. igi sxvadasxva qimiuri da fizikuri xasiaTis

urTierTqmedebebTanaa dakavSirebuli. Txevadi xsnare-

bis ganxilvisas gamoiyeneba gamxsnelisa da gaxsnili

nivTierebis cnebebi. gazebisa da myari nivTierebebis

siTxeSi gaxsnisas, Cveulebriv, siTxe gamxsnelad

iTvleba, xolo gazi da myari nivTiereba_gaxsnilad.

aseTi cnebebis gamoyeneba Txevadi xsnarebis SemTxve-

vaSi yovelTvis mizanSewonili ar aris. Tu kom-

ponentebi gansazRvruli SerevadobiT xasiaTdeba,

gamxsnelad iTvleba is komponenti, romlis damatebac

14

xsnarze, homogenurobis daurRvevlad, ganusazRvre-

ladaa SesaZlebeli. gaxsnil nivTierebad iTvleba is

komponenti, romlis xsnadobac mocemul xsnarSi

gansazRvrulia.

Tu komponentebi ganusazRvreli urTierTxsnadobiT

xasiaTdeba, maSin ori SemTxvevis ganxilva SeiZleba.

xsnarSi komponentebis Sedgenilobis mniSvnelovani

sxvaobisas, Cveulebriv, is komponenti, romelic ufro

meti raodenobiTaa xsnarSi, gamxsnelad iTvleba,

xolo yvela sxva danarCeni komponenti_gaxsnilad.

mag., Tu xsnarSi A komponentis Semcveloba B kompo-

nentis Semcvelobaze naklebia, maSin gveqneba A -s

xsnari B -Si da, piriqiT, Tu A -s Semcveloba metia

B -ze, gveqneba B -s xsnari A -Si. Sualeduri Sedgeni-

lobis areSi, roca gansxvaveba komponentebis

fardobiT Sedgenilobebs Soris mcirea, am cnebebis

gamoyeneba mizanSeuwonelia. xsnarebis raodenobrivi

Sedgenilobis gamosaxvis mravali wesidan farTodaa

gavrcelebuli misi masuri procentebiT an masuri

wilebiT gansazRvra. fizikur qimiaSi mas ufro

xSirad moluri procentiT an moluri wiliT

gansazRvraven.

xsnaris nebismieri Taviseburebis ganxilvisas misi

pirveli maxasiaTebeli koncentraciaa. xsnaris Tvise-

baTa umravlesoba swored maszea damokidebuli.

koncentracia sxvadasxva midgomiT ganisazRvreba.

yofa-cxovrebaSi misi gansazRvra, umetesad, procen-

tebiT xdeba (mag., 100 gram xsnarSi gaxsnili nivTierebis

raodenobiT). fizikasa da qimiaSi koncentraciis gamo-

saxvis procentuli wesi iSviaTad gamoiyeneba. mizezi

15

martivia: gaxsnil nivTierebasa da gamxsnels Soris

ara gramebi, aramed atomebi urTierTqmedebs.

sxvadasxva nivTierebis erTnairi koncentraciis ori

xsnaris Sedareba gviCvenebs, rom maTi erTnairi

moculobebi molekulebis sxvadasxva raodenobas

Seicavs.

araerTgvarovan sistemebSi komponentebis saSualo

(saerTo) da lokalur koncentraciebs asxvaveben.

koncentraciis gamosaxvis wesebs Soris asxvaveben

masur da moculobiT, ganzomilebian da uganzomi-

lebo koncentraciebs. zogadad, masuri koncen-

traciebi ar aris temperaturaze damokidebuli, xolo

moculobiTi koncentraciebi gansazRvrul tempera-

turebs miekuTvneba.

uganzomilebo koncentraciebi, ZiriTadad, im

raodenobrivi wiliT ganisazRvreba, romelic Seaqvs

gaxsnil nivTierebas xsnaris saerTo raodenobaSi. n

komponentis iX moluri wilebis jami xsnarSi ase

gamoisaxeba:

n

iiX

1

=1

uganzomilebo koncentraciebs warmoadgens:

a) masuri koncentracia (procentuli koncentracia)

gaxsnili nivTierebis masuri wili W (B) gamoisaxeba

erTis nawiliT da gansazRvruli masis xsnarSi

gaxsnili (B) nivTierebis raodenobas gviCvenebs. es

gansazRvreba gamoisaxeba formuliT:

)()(

)(

BmAm

BmWB

(wili).

16

gaxsnili nivTierebis masur wils gamosaxuls

procentebSi, xSirad, masur procentul koncen-

tracias uwodeben da igi Semdegi formuliT

gamoisaxeba:

)()(

)(

BmAm

BmWB

. 100 % ,

sadac: m (B) aris gaxsnili B nivTierebis masa, kg-Si;

m(A)_gamxsneli A nivTierebis masa, kg-Si.

komponentis masuri procentuli Sedgeniloba m %, zogadad, gamoisaxeba rogorc:

m%= i

i

m

m. 100 % ,

b) moculobiTi koncentracia

moculobiTi wiluri koncentracia aris mocemuli

komponentis moculobis fardoba sistemis saerTo

moculobasTan. gaxsnili B komponentis moculobiTi

wili gamoisaxeba rogorc:

n

iiV

BVB

1

)()( (wili).

an miRebuli sididis 100-ze namravli koncentracias

moculobiTi procentebiT gamosaxavs:

n

iiV

BVB

1

)()( .100 % ,

sadac: V(B) aris gaxsnili B nivTierebis moculoba

m3-Si (litrebSi);

Vi_xsnaris moculoba m3-Si (litrebSi).

17

moculobiTi koncentracia zogjer meaTasedi

(promile, ‰ ) an memilionedi (mln -1, ppm) wilebiT

gamoisaxeba.

g) moluri (atomuri) koncentracia

moluri wiluri koncentracia mocemuli komponentis

molebis (gram-atomebis) ricxvis sistemis Semadgeneli

molebis saerTo ricxvTan fardobiT gamoisaxeba:

n

ii

ii

v

vX

1

,

sadac: vi aris i - komponentis raodenoba mol-Si;

n_komponentebis ricxvi. am damokidebulebis 100-ze namravliT moluri

koncentracia procentebiT gamoisaxeba:

100

1

n

ii

ii

v

vX %

ganzomilebiani koncentraciebis ganxilvamde unda

aRiniSnos, rom zemoT moyvanili wilobrivi koncen-

traciebis gamosaxulebebidan gamomdinare, wilobrivi

koncentracia yovelTvis 1-ze naklebi sidide iqneba.

ganzomilebian koncentraciebs warmoadgens:

a) moluroba (moculobiTi moluri koncentracia)

moluri koncentracia aris gaxsnili nivTierebis

raodenoba (molebis ricxvi) xsnaris moculobis

18

erTeulSi (Cveulebriv l). SI sistemaSi moluri

koncentracia moli/m3 -iT izomeba, xolo praqtikaSi,

ufro xSirad, moli /l-iT an mmoli/l-iT gamoisaxeba.

V

vM ,

sadac: aris gaxsnili nivTierebis raodenoba molSi;

V_xsnaris saerTo moculoba l-Si.

b) molaluroba (woniTi moluri koncentracia).

molaluroba aris gaxsnili nivTierebis raodenoba

(molebis ricxvi) 1000 gram gamxsnelSi. misi ganzomi-

lebaa moli/kg, aseve gavrcelebulia gamoTqma

”molaluroba”. mag., 0,5 moli/kg koncentraciiani xsna-

ri 0,5 molalurobad iwodeba. molaluroba m gani-

sazRvreba rogorc:

1m

vm ,

sadac: v aris gaxsnili nivTierebis raodenoba molSi;

1m _gamxsnelis masa kg-Si.

yuradReba unda mieqces im garemoebas, rom miuxedavad

msgavsi gamoTqmebisa, moluroba (moculobiTi moluri

koncentracia) da molaluroba (woniTi moluri koncen-

tracia) sxvadasxva sidideebia. moluri koncentra-

ciisgan gansxvavebiT, koncentraciis molalurobiT

gamosaxvisas angariSi mimdinareobs gamxsnelis masis

da ara xsnaris moculobis gaTvaliswinebiT. amave

dros molaluroba, molurobisgan gansxvavebiT,

temperaturaze damokidebuli ar aris.

19

nivTierebebis ekvivalentebis moluri

koncentracia (normaluroba)

nivTierebebis ekvivalentebis moluri koncentracia

(normaluri koncentracia) aris mocemuli nivTierebis

ekvivalentebis raodenoba erT litr xsnarSi. norma-

luri koncentracia gamoisaxeba rogorc mol/l

(igulisxmeba ekvivalentebi molebSi). aseTi xsnarebis

koncentraciebis mokled Casawerad gamoiyeneba aRniS-

vna N.Nmag., 0,1 mol/l Semcvelobis xsnari iwodeba

decinormalurad da Caiwereba rogorc 0,1 N. nivTie-

rebis ekvivalentebis moluri koncentracia ganisaz-

Rvreba rogorc:

N V

zv ,

sadac: aris gaxsnili nivTierebis raodenoba

mol-Si;

V _xsnaris saerTo raodenoba l-Si;

z _ekvivalentobis faqtori. ricxvs, romelic gvi-

Cvenebs molekulis (an nivTierebis sxva nawilakis) ra

nawili Seesabameba ekvivalents, ekvivalentobis faqtori

ewodeba. igi gamoisaxeba rogorc z=1/B, sadac B elementis

valentobaa. ekvivalentobis faqtori uganzomilebo sididea

da z ≤ 1-ze.

nivTierebebis ekvivalentebis moluri koncentracia

”cvalebadia” da damokidebulia im reaqciebze,

romlebSic nivTiereba monawileobs. mag., erTmoluri

H2SO4 erTnormaluri iqneba Tu is tutesTan reagire-

bisas hidrosulfat KHSO4-is warmosaqmneladaa

gankuTvnili da ornormaluri _ im reaqciebSi, sadac

K2SO4 warmoiqmneba.

20

xsnaris titri

SI sistemis SemoRebamde g/sm3_Si gamosaxul xsnars

titrs uwodebdnen, xolo xsnaris titrs_gamosatitri

komponentis masas. amave dros komponentis masis

sidides 1 sm3 xsnaris SemcvelobaSi titrantis

ekvivalentur masas uwodebdnen. Tanamedrove gagebiT,

xsnaris titri 1 ml xsnarSi gaxsnili nivTierebis

raodenobaa. igi gamoisaxeba rogorc:

v

mT ,

sadac: m aris gaxsnili nivTierebis masa g-Si;

v _xsnaris saerTo moculoba ml-Si.

analizur qimiaSi, Cveulebriv, titrantis kon-

centracias gadaiTvlian da titrirebis konkretul

reaqciebs ise miusadageben, rom gamoyenebuli titra-

ntis moculoba uSualod gansasazRvri nivTierebis

masas uCvenebdes. anu xsnaris titri uCvenebdes nivTi-

erebis ra masas (g-Si) Seesabameba 1 ml gasatitri xsna-

ri. xsnarebs, cnobili titriT, standartuli xsnarebi

ewodeba da maT titrimetriul analizSi iyeneben.

xsnarebSi komponentis fardobiTi

Sedgenilobis gamosaxvis sxva formebi

xsnarebis koncentraciebis gamosaxvis ganzomilebiani

da uganzomilebo, obieqturi da arc Tu maRali

obieqturobis xarisxis mqone, martivi da rTuli

mravali xerxi arsebobs. isini gansazRvruli codnisa

21

da teqnologiebis sferoSi gamoiyenebian. mag.,

fotometriaSi xSirad iyeneben masur koncentracias,

romelic 1 l xsnarSi gaxsnili nivTierebis masiT

ganisazRvreba. mJavebis xsnarebis momzadebisas

uCveneben wylis ramdeni moculobiTi nawilia dama-

tebuli koncentrirebuli mJavas erT moculobiT

nawilze (mag., 1:3). haeris an wyalsacavebis dabin-

Zurebis donis Sefasebisas damabinZurebeli nivTiere-

bis raodenobis gamosaxva zRvrulad dasaSvebi

koncentraciiT (zdk) xdeba. mag., Tu wyalSi spilenZis

koncentracia 0.005 mg/l-s Seadgens da zdk spilen-

ZisTvis aris 0.01 mg/l, maSin spilenZis koncentracia

wyalSi 0,5 (0,005 / 0,01) zdk-s toli iqneba. roca

koncentracia 0,02 mg/l-ia, maSin dabinZurebis xarisxi

2 zdk-s Seesabameba da a.S. dabinZurebis koncentracia

SeiZleba erTis memilioned nawilebSi (ppm) iyos

gamosaxuli. zogjer masebis fardoba (gasaxsneli

nivTierebis masis fardoba gamxsnelis masasTan) an mocu-

lobebis fardoba (gasaxsneli nivTierebis moculobis

fardoba gamxsnelis moculobasTan) gamoiyeneba. yvela

arsebuli xerxis CamoTvlis aucilebloba (garda

imisa, rom garkveul sirTuleebTanaa dakavSirebuli) ar

arsebobs.

koncentraciebis gansazRvris meTodebis SerCeva maTi

(meTodebis) Tvisebebisa da gamosaxvis xerxebis Sesaba-

misad warmoebs. imis gamo, rom molaluroba, masuri

wili da moluri wili moculobebis mniSvnelobebs

ar Seicavs, am meTodebiT sargeblobis dros tempera-

turis cvlilebisas xsnaris koncentracia ucvleli

darCeba, xolo moluroba, moculobiTi wili, titri

da normaluroba temperaturis cvlilebisas Seicvle-

ba, radgan am dros xdeba xsnaris simkvrivis

22

cvlileba. zemoT aRniSnulidan gamomdinare, swored

molaluroba gamoiyeneba duRilis temperaturis

amaRlebisa da xsnaris gayinvis (kristalizaciis)

temperaturis daqveiTebis ganmsazRvrel formulebSi.

upiratesad gavrcelebuli da xSirad gamoyenebuli

koncentraciebis aRmniSvneli erTeulebi warmodgeni-

lia #1 cxrilSi.

cxrili #1. upiratesad gavrcelebuli koncentraciebis

aRmniSvneli erTeulebi

gasazomi

sidide

Cawera formula erTe-

uli

tipuri

erTe-

uli

1

2

3

4

5

atomuri

procenti /

atomuri

wili (A)

Cat an

at. %

gaxsnili nivT. atomebis

raod. X100

xsnaris atomebis

raodenoba

%

%

atomuri

procenti (B)

at. % gaxsnili nivT. atomebis

raod. X100

xsnaris atomebis

raodenoba

%

%

masuri

procenti

(wili)

w

an

wt%

gaxsnili nivT. raod. g

X100

xsnaris raodenoba g

%

%

masa-moculo-

bis procenti

_

gaxsnili nivT. raod. g

X100

xsnaris raod, ml

%…

% though strictly %

g / mL

23

cxr. #1 (gagrZeleba).

1 2 3 4 5

moculoba/

moculoba

procenti

_ gaxsnili nivT. raod. ml

X100

xsnaris raod. ml

%

%

moluroba

M

gaxsnili nivT. raod.

mol

xsnaris raod. l

mol/

l (an

mol/

dm3 )

mol / L (or M or

mol / dm3)

Molinity

_

gaxsnili nivT. raod.

mol

xsnaris raod. kg

mol/

kg

mol / kg

molaluroba

m

gaxsnili nivT. raod.

mol

gamxsnelis raod. kg

mol/

kg

mol / kg (or m)

moluri

wili

X (chi)

gaxsnili nivT. raod.

mol

xsnaris raod. mol

deci-

mol

(decimal)

formaluri

(Formal)

F

gauxsneli nivT. raod.

mol

xsnaris raod. l

mol/

l

mol / L (or F)

normaluroba

N

gramekvivalentebi

xsnaris raod. l

N

N

wilebi asi-

dan

(Parts per

hundred)

%

(or pph)

gaxsnili nivT. raod.

dk.g

xsnaris raod. kg

dk.g/kg

da.g /

kg

wilebi

aTasidan

(Parts per

thousand)

(or ppt)

gaxsnili nivT. raod. g

xsnaris raod. kg

g/kg

g / kg

24

cxr. #1 (gagrZeleba). 1 2 3 4 5

wilebi

milionidan

(Parts per

million)

ppm

gaxsnili nivT. raod. mg

xsnaris raod. kg

mg/kg

mg / kg

wilebi

miliardidan

(Parts per billion)

ppb

gaxsnili nivT. raod. mkg

xsnaris raod. kg

mkg/kg

g / kg

wilebi

trilionidan

(Parts per

trillion)

ppt

gaxsnili nivT. raod. ng

xsnaris raod. kg

ng/kg

ng / kg

wilebi

kvadrilio-

nidan

(Parts per

quadrillion)

ppq

gaxsnili nivT. raod. pg

xsnaris raod. kg

pg/kg

pg / kg

xsnaris koncentraciis gamosaxvis erTi

saxidan meoreze gadasasvleli formulebi

praqtikaSi xsnarebis koncentracia ganisazRvreba

rogorc raodenobrivi qimiuri analizis Cveulebrivi

xerxebiT, aseve instrumentuli meTodebiTac. isini

saSualebas iZlevian swrafad da zustad iqnes dadge-

nili mTavari saZiebeli Semadgeneli nawili.

koncentraciis gamosaxvis saxeebi airCeva saqmianobis

sxvadasxva sferoSi maTi gamoyenebis moxerxebulobisa

da mocemuli koncentraciis xsnaris damzadebis

simartivis mixedviT. xSirad saWiro xdeba koncen-

25

traciis gamosaxvis erTi saxidan miRebuli Sedegebis

meore saxeze gadaangariSeba, rac SesaZlebelia Semde-

gi formulebiT:

a) masuri wilidan molurobaze

M 1M

w,

sadac: aris xsnaris simkvrive g/l-Si;

w _ gaxsnili nivTierebis masuri wili 1-idan;

1M _ gaxsnili nivTierebis moluri masa

g /mol-Si.

b) molurobidan normalurobaze

zMN ,

sadac: M aris moluroba mol/l-Si; z _ ekvivalentobis faqtori.

g) masuri wilidan titrze

wT ,

sadac: aris xsnaris simkvrive g/l-Si;

w _ gaxsnili nivTierebis masuri wili 1-idan;

d) molurobidan titrze

1MMT ,

sadac: M aris moluroba mol/l-Si;

26

1M _ gaxsnili nivTierebis moluri masa g/mol-

Si;

e) molurobidan molalurobaze

m11000

1000

MM

M

,

sadac: M aris moluroba mol/l-Si; _ xsnaris simkvrive g/l-Si;

M1 _ gaxsnili nivTierebis moluri masa g/mol-

Si.

v) molalurobidan molur wilze

iX21000Mm

m

i

i

,

sadac: im aris molaluroba mol/kg-Si;

2M _ gamxsnelis moluri masa g/mol-Si.

m. hansenisa da k. anderkos wignebi _ ”ormagi

Senadnobebis struqturebi”_ liTonTmcodneebis,

masalaTmcodneebisa da metalurgebisTvis jer kidev

samagido cnobarebia. Tavisi Semcvlelis gamoCenamde

isini kvlavac keTil samsaxurs gauweven daintere-

sebul mkiTxvels. radgan winamdebare naSromi,

ZiriTadad, zemoT dasaxelebuli specialiste-

bisTvisaa gankuTvnili, Cven Seucvlelad warmogid-

genT ormagi Senadnobebis atomuri da woniTi

procentebis urTierTgadayvanis Sesabamis formulebs

am cnobaridan:

27

YY

B

X

A

XA

X

100

100 , X

BYYA

YA

)100(

100

;

sadac: X da aris woniTi da atomuri procentebi

im elementisa, romlis atomuri wona aris A, da

ormag SenadnobSi imyofeba im elementTan, romlis

atomuri wona aris B.

am gantolebebiT sargebloba ufro advilia Tu maT

Semdegi saxiT warmovadgenT:

)100(

100

XB

AX

X

, X

)100(

100

YA

BY

Y

.

es formulebi SesaZlebelia ori elementis

raodenobis fardobiTac gamoisaxos: woniTi fardoba

tolia atomebis ricxvis atomur wonebTan fardobisa,

anu:

Y

Y

B

A

X

X

100100.

28

t e m p e r a t u r a

termini temperatura laTinuri (temperature) warmo-

Sobisaa. mas Semdegi mniSvnelobebi aqvs: 1. saTanado

(jerovani, marTebuli) gadanacvleba (gadaadgileba,

gadaweva). 2. Tanazomiereba, Tanazomileba. 3. norma-

luri mdgomareoba. 4. wesieri (swori) Tanafardoba.

am terminis damkvidrebas unda vumadlodeT im medikosebs,

romelTac SeniSnes, rom adamianis janmrTeloba misi

sxeulis siTbosTan iyo dakavSirebuli da wamlebs

adamianis janmrTelobaze SeeZloT emoqmedaT organizmSi

siTbos an sicivis aRZvriT. aqedan gamomdinare, maT winaSe

dadga sakiTxi siTbos raodenobrivi gamosaxulebis auci-

leblobisa.

cnobili romaeli eqimi klavdius galenosi (129 pergamoni,

201 romi) samkurnalo preparatebis klasifikacias oTxi

saxis_siTbos, sicivis, tenianobisa da simSralis_gradu-

sebiT (laT. gradus- safexuri) axdenda. Tavis mxriv, TiToe-

uli gradusi kidev sam nawilad iyofoda. wamlebis

dasamzadeblad xdeboda preparatebis Sereva. yovel narevs

Tavisi gradusi gaaCnda. im dros siTbo sicivis

sapirispiro Tvisebad ar iTvleboda. siTbo_tenianobiT,

xolo sicive_simSraliT marcxdeboda. yoveli avadmyofi-

sTvis Sesabamisi wamlis (preperatebis saTanado narevis)

damzadeba xdeboda, romelsac “temperatura” (laT.

temperatura-saTanado Sereva, swori Tanafardoba) ewodeboda.

amdenad, pirvelad medicinaSi dafiqsirda wamlebis

(temperaturebis) siTburi moqmedebis 12-gradusiani skalis

dadgenis mcdeloba. narevis Semadgeneli komponentebis

gradusebiT narevis saerTo gradusis gansazRvris

Teoriuli amocana im dros ver gadawyda, radgan ar

hqondaT siTburi zemoqmedebis gazomvis saSualebe-

bi_xelsawyo (“Termoskopi”), romelic aRmoaCenda gaTbobis

29

xarisxis Tvisebriv cvlilebas an “Termometri”, romelic

siTburi mdgomareobis raodenobriv maxasiaTeblebs

gazomavda.

temperaturis arsSi gasarkvevad unda gavixsenoT, rom

yvela sxeuli atomebisa da molekulebisagan Sedgeba.

isini uwyvetad moZraoben da makroskopuli sxeulis

Tvisebebi damokidebulia im atomebisa da

molekulebis urTierTqmedebaze, romlebisganac is

Sedgeba. temperaturis Tavisebur gansazRvrebas

gvTavazobs p. kapica:…”...…temperaturis sazoms warmoadgens

ara TviT moZraoba, aramed am moZraobis qaosuroba.

sxeulis mdgomareobis qaosuroba gansazRvravs mis

temperaturul mdgomareobas. swored es idea (romelic

pirvelad bolcmanma wamoWra), rom sxeulis gansazRvruli

temperaturuli mdgomareoba sruliadac ar ganisazRvreba

moZraobis energiiT, aramed ganisazRvreba am moZraobis

qaosurobiT, warmoadgens temperaturuli movlenebis im

axal cnebas, romliTac Cven unda visargeb-

loT”...…nebismieri sxeuli gare faqtorebis zemoqmede-

biT icvlis Tavis Tvisebebs, anu Tavis mdgomareobas.

gare faqtorebi SeiZleba iyos meqanikuri (rodesac

sxeulze muSaoba sruldeba) an arameqanikuri (rodesac

sxeuli xurdeba). arsebobs temperaturis gansazRvris

ornairi midgoma: erTi molekulur-kinetikuri da

meore _ Termodinamikuri.

molekulur-kinetikuri Teoriis Tanaxmad, nebismieri

sxeuli mouwesrigeblad moZravi umciresi nawila-

kebisagan Sedgeba da gaxureba sxeulis Semadgeneli

molekulebis mouwesrigebel moZraobas aZlierebs,

anu misi Sinagani energiis marags zrdis. sxeulis

Sinagani energia ki, calkeuli moZravi molekulis

kinetikuri da urTierT Soris arsebuli potenciuri

30

energiebiT jamdeba. temperatura molekulur-

kinetikuri TvalsazrisiT fizikuri sididea, romelic

sistemis Semadgeneli nawilakebis erTobliv siTbur,

qaosur moZraobas axasiaTebs da igi erTi nawilakis

(sibrtyeze) winsvliTi moZraobis saSualo kinetiku-

ri energiis proporciulia. kavSiri kinetikur ener-

gias, masasa da siCqares Soris Semdegi formuliT

gamoisaxeba:

E k 2

2mv.

amgvarad, erTnairi masisa da siCqaris mniSvnelobis

mqone nawilakebs erTnairi temperatutra aqvs.

nawilakebis saSualo kinetikuri energia Termodina-

mikur temperaturasTan bolcmanis mudmivaTia dakav-

Sirebuli:

E saS= kTi

2.

sxeulze gadacemuli siTbos raodenobasa da moleku-

lebis moZraobas Soris damokidebuleba metad rTu-

li aRsaweria. umartives sxeulze_idealur gazze_ga-

dacemul siTbosa (energiasa) da saSualo kinetikur

energias Soris Semdegi damokidebuleba arsebobs:

E

_2

2

mv kTkTi

2

3

2 ,

sadac : i aris Tavisuflebis xarisxis ricxvi;

m _sistemis Semadgeneli nawilakebis masa;

_2v _nawilakebis siCqaris saSualo kvadratuli

mniSvneloba;

31

k _bolcmanis mudmiva (igi ukanaskneli monace-

mebis mixedviT 1,3806504(24).10-23 jouli/grad-is tolia. ric-

xvebi frCxilebSi uCvenebs mudmivas sididis mniSvnelobis

standartul cdomilebas koeficientis bolo cifrebSi);

T _ sxeulis absoluturi temperaturaa.

am damokidebulebidan Cans, rom temperatura moleku-

lebis myisieri ganawilebis funqcias warmoadgens. is

ar aris damokidebuli sistemis wina istoriaze da,

mTlianad, mocemul momentSi, sistemis mdgomareobiT

ganisazRvreba.

termin sistemis arsis gasarkvevad unda aRiniSnos, rom igi

warmodgeba berZnuli sityvidan systema da Semdegi

mniSvnelobebi aqvs: mTliani, nawilebisagan Sedgenili,

SeerTebuli. sistema warmoadgens urTierTdamokidebul,

urTierTkavSirSi myof elementTa simravles, romelic

gansazRvrul mTlianobas warmoqmnis. sistemisa da garemos

urTierTdamokidebulebidan gamomdinare, sistema SeiZleba

iyos Caketili_izolirebuli (Termodinamikuri sistema,

romelic garemosTan ar axdens nivTierebisa da energiis

gacvlas) da Ria – araCaketili (masSi rogorc energiis,

aseve nivTierebis Setana da gamotana mudmivad warmoebs).

Termodinamikuri temperatura aris Termodinamikuri

funqcia, romelic Sinagani energiis sididis zrdis

siCqares entropiis zrdasTan damokidebulebaSi

aRwers. maTematikuri azriT igi Sinagani energiis

warmoebulia entropiiT:

dS

dUT s

s)(

)( .

32

warmodgenili gansazRvreba universaluria da igi

TermodinamikiT aRwerili nebismieri sistemisTvis

(damoukideblad misi Sedgenilobis, Tvisebebisa da Sina-

gani aRnagobisa) samarTliania. am gansazRvrebidan

gamomdinare, temperatura dadebiTi sididea, Tu siste-

maSi entropiis gazrdiT, misi Sinagani energia

izrdeba an piriqiT: Tu sistemaSi energiis miwode-

basTan erTad izrdeba misi entropia, maSin Termodi-

namikuri temperatura dadebiTia.

am poziciebidan advilad aixsneba uaryofiTi temperaturis

cneba: sistemebs, romlebSic Sinagani energiis zrdas Tan

axlavs entropiis Semcireba, uaryofiTi Termodinamikuri

temperatura (lazerebi, ionur kristalSi birTvuli

spinebis qvesistema) gaaCnia.

zogierTi qvantur-meqanikuri sistema SeiZleba iyos

iseT mdgomarebaSi, rodesac energiis damatebiT

entropia ki ar izrdeba, aramed mcirdeba. aseTi

mdgomareoba, formalurad, Seesabameba uaryofiT

absolutur temperaturas, magram sinamdvileSi

aseTi mdgomareoba ara “absolutur nuls qveviT”,

aramed “usasrulobaze maRla” imyofeba, radgan aseTi

sistemis dadebiTi temperaturis mqone sxeulTan

kontaqtisas energia sistemidan gadaecema sxeuls da

ara piriqiT.

temperaturis cnebis mecnierul safuZvlebs sistemis

siTburi wonasworobis postulati (nebismieri sistema, gareSe zemoqmedebis ararsebobis ganmavlobaSi siTburi

wonasworobis mdgomareobaSi imyofeba da mas TviTon am

mdgomareobidan gamosvla ar SeuZlia) da siTburi wonas-

worobis Tvisebebi warmoadgens.

33

siTburi wonasworobis Tvisebebi SeiZleba

Semdegnairad iqnes gagebuli: 1. Tu A da B sxeulebi

siTbur wonaswo-robaSia mesame C sxeulTan, maSin

isini (samive) erTmaneTTan siTbur wonasworobaSi

imyofebian (siTburi wonasworobis tranzituloba); 2.

arsebobs iseTi fizikuri sidide, romlis

mniSvnelobac wonasworuli sistemis yvela wertilSi

erTnairia (es sidide warmoadgens siTburi wonasworobis

maxasiaTebels anu temperaturas); 3. wonasworobisas

sistemis energia mxolod mis Semadgenel nawilakebze

gadanawildeba (sistemis energiis gazrdiT misi

Semadgeneli nawilakebis energiac izrdeba da piriqiT,

sistemis energiis SemcirebiT nawilakebis energiac

mcirdeba). aqedan gamomdinare, temperatura SeiZleba

ganvixiloT rogorc sistemis wonasworuli mdgomare-

obis maxasiaTebeli funqcia, romelic sistemis

energiis cvlilebasTan erTad icvleba.

temperatura ar aris sistemis mdgomareobis erT-

aderTi maxasiaTebeli funqcia. nebismieri fizikuri

sidide, romelsac sistemis wonasworuli mdgoma-

rebisaTvis garkveuli mniSvneloba gaaCnia, warmoa-

dgens mdgomareobis funqcias da mas Termodinamikuri

sidide ewodeba. aseTia, mag., temperatura, wneva, Sina-

gani energia da a.S. wonasworuli sistemis wonas-

worobis pirobas ori sistemis an erTi da imave sis-

temis ori nawilis yvela wertils Soris tempera-

turis toloba warmoadgens.

realuri airis, siTxis da myari sxeulisaTvis es

damokidebuleba ufro rTulia. sidide, romelic

axasiaTebs sxeulis Sinagani energiis amave sxeulis

saSualo kinetikuri energiis mniSvnelobisgan damoki-

34

debulebas temperatura ewodeba. igi gansazRvravs

sxeulis Sinagani energiis marags, romelic moleku-

lebis siTburi moZraobisas mJRavndeba. amasTan,

wonasworobis pirobebSi, temperatura fizikuri

sxeulis damaxasiaTebeli sididea da sxeulis nawi-

lakebis (molekulebis, atomebis) siTburi (qaosuri)

moZraobis intensiurobasTanaa dakavSirebuli an

kidev aris fizikuri sidide, romelic makroskopuli

sistemis Termodinamikuri wonasworobis mdgomare-

obas (igulisxmeba, rom Termodinamikuri wonasworobis

mdgomareobaSi myofi izolirebuli sistemis yvela nawilis

temperatura erTnairia) axasiaTebs.

Termodinamikis meore kanonis mixedviT, yoveli

daxuruli sistema, sabolood, wonasworobis mdgo-

mareobas aRwevs. am dros sistemis yvela makrosko-

puli sidide ucvleli rCeba da yvela makroskopuli

procesi wydeba (sistemas entropiis maqsimaluri da

Tavisufali energiis minimaluri mniSvneloba aqvs).

Ria sistemis stacionarul mdgomareobas moZravi

wonasworoba warmoadgens. am dros yvela makro-

skopuli sidide ucvleli rCeba mxolod im SemTxve-

vaSi Tu sistemaSi nivTierebis Setanisa da gamotanis

makroskopuli procesebi uwyvetad grZeldeba.

Tu izolirebuli sistema ar aris wonasworobaSi,

maSin drois ganmavlobaSi energiis gadasvla

(Tbogadacema) sistemis metad gaxurebuli nawilidan

naklebad gaxurebulSi, mTel sistemaSi, temperaturis

gaTanabrebas iwvevs (pirveli postulati anu Termodina-

mikis nulovani sawyisi). wonasworul pirobebSi tempera-

tura sxeulis nawilakebis saSualo kinetikuri

35

energiis proporciulia. ufro martivad erTi da imave

temperaturis mqone sxeulebis saSualo kinetikuri

energia maTi urTierTSexebisas ar icvleba. energiebis

cvlileba xdeba mxolod sxvadasxva temperaturis

mqone sxeulebis Sexebisas.

temperatura aris statistikuri sidide. misi gazomva

azrs iZens mxolodD im SemTxvevaSi Tu saqme didi

raodenobis molekulasTan gvaqvs. erTi molekulis

temperaturis gansazRvras azri ara aqvs, vinaidan

sxeulis calkeuli molekulis kinetikuri energiis

sidide mniSvnelovnad gansxvavdeba misi saSualo

kinetikuri energiisagan. amdenad, statistikuri kano-

nebi sicarieleebisaTvis (vakuumisaTvis) ar gamoiyeneba.

sicarieleSi temperaturis gageba mas Semdeg gaxda

SesaZlebeli, rac maqs plankma Semoitana (1897_1901)

cneba ”sxivuri energiis temperatura”. temperatura am

SemTxvevaSi sxeulis gamWoli sxivuri energiis

nakadis simZlavriT ganisazRvreba da igi aseTive

simZlavris gamosxivebis mqone absoluturad Savi

sxeulis temperaturis tolia. cneba ”temperatura”

mecnierebisa da teqnikis ganviTarebis kvaldakval

farTovdeba. ase magaliTad, maRaltemperaturuli

plazmis kvlevisas Semotanil iqna cneba ”eleqtro-

nuli temperatura”, romelic axasiaTebs eleqtronul

nakads plazmaSi.

yovelive zemoT aRniSnulidan naTelia, rom

temperaturis arsi rTulia. igi SeiZleba mogvevlinos

rogorc xarisxobrivi (siTburi) mxaris ganmsazRvreli

parametri, aseve raodenobrivi mxaris ganmsazRvreli

siTburi energiis gadatanis potenciali. siTburi

36

procesebis xarisxobrivi da raodenobrivi mxaris

warmosadgenad aucilebelia temperaturis gazomva.

Termometria

yoveldRiurad izrdeba moTxovna gazomvis saimedo da

Sedarebad Sedegebze. temperaturis gazomvis meTode-

bisa da saSualebebisadmia miZRvnili gamoyenebiTi

fizikis ganyofileba Termometria. igi, amave dros,

warmoadgens metrologiis ganyofilebasac. mis

amocanebSi Sedis: temperaturis gazomvebis erTia-

nobisa da sizustis dadgena, temperaturuli skalebis

gansazRvra, etalonebis Seqmna, graduirebis meTo-

debis damuSaveba da temperaturis gasazomi xel-

sawyoebis Semowmebis uzrunvelyofa.

temperatura ar warmoadgens uSualod gazomvad

sidides. misi mniSvneloba romelime Termometriuli

nivTierebis gasazomad mosaxerxebeli fizikuri

Tvisebis temperaturuli cvlilebiT ganisazRvreba.

nivTierebis Tvisebebs, romlebic SeiZleba gamoye-

nebul iqnes temperaturis gasazomad, Termometriuli

Tvisebebi ewodeba; xolo nivTierebas, romelic

Termometriuli TvisebebiT xasiaTdeba, Termometriul

nivTierebas uwodeben. vinaidan temperaturis

uSualod gazomva SeuZlebelia, amitom mis cvli-

lebaze temperaturasTan garkveuli kanonzomierebiT

dakavSirebuli sxeulis sxva fizikuri Tvisebebis

(moculoba, wneva, eleqtrowinaRoba, e.m.Z., gamosxivebis

intensiuroba da sxv.) cvlilebebiT msjeloben. amitom,

temperaturis gazomvis meTodebi, Cveulebriv,

37

dasaxelebuli Termometriuli Tvisebebis (romlebic

temperaturaze calsaxadaa damokidebuli da maTi gazomva

advilad da zustad aris SesaZlebeli) gazomvis meTods

warmoadgens.

temperaturis gazomvis konkretuli xelsawyos an

meTodis damuSavebisas aucilebelia iseTi Termo-

metriuli nivTierebis SerCeva, romelsac tempera-

turis cvlilebis mixedviT sakmao siZlieriT ecvleba

Sesabamisi Tviseba da am cvlilebis zustad asaxva

SesaZlebelia.

Termometriuli nivTierebis da Tvisebis SerCevis

Semdeg, aucilebelia, gasazom sidides ganesazRvros

aTvlis wertili da temperaturis erTeulis

sidide_gradusi. iqidan gamomdinare, rom temperatura

aris molekulebis kinetikuri energia, naTelia, rom misi

gazomva energetikul erTeulebSi (SI_sistemaSi, joulebSi)

ufro bunebrivia. vinaidan temperaturis gazomva ufro

adre daiwyo, vidre Seiqmneboda molekulur-kinetikuri

Teoria, amitom praqtikuli skalebi temperaturas pirobiT

erTeulebSi_gradusebSi_zomaven. ase ganisazRvreba empi-

riuli temperaturuli skalebi. temperaturul

skalebSi, Cveulebriv, ori ZiriTadi temperatura

fiqsirdeba. isini erTkomponentiani sistemis fazuri

wonasworobis temperaturebs (e.w. reperul an mudmiv

wertilebs) Seesabamebian. maT Soris manZili

warmoadgens skalis ZiriTad temperaturul

intervals.

temperaturis gazomvis mravalgvari meTodi arsebobs.

es meTodebi gasazomi temperaturis diapazonze,

gamoyenebuli xelsawyoebis moqmedebis principebze,

38

gazomvis pirobebsa da moTxovnil sizustezea

damokidebuli. isini dayofilia or ZiriTad jgufad:

1. kontaqturi meTodi _ sakuTriv Termometria.

2. ukontaqto meTodi _ gamosxivebis Termometria

anu pirometria.

kontaqturi meTodebisTvis saerToa da arsebiTi is

faqti, rom temperaturis gasazomi yoveli xelsawyo

gasazom aresTan siTbur wonasworobaSi unda iyos,

e. i., mas gasazomi aris Sesabamisi temperatura unda

gaaCndes.

TermometriaSi intensiurad inergeba, e.w., lazeruli

Termometria. igi axali mimamarTulebaa temperaturis

gazomvis teqnikaSi da gazomvis aqtiur (garegani

zondirebiT) ukontaqto meTodebs moicavs. lazeruli

Termometriis meTodebiT izomeba alis, afeTqebis,

gazganmuxtvis plazmis, myari sxeulebisa da siTxe-

ebis temperaturebi.

TermomgrZnobiare elementis rols TviTon sakvlevi

obieqti asrulebs, romlis Cvenebebic stimulirdeba

da/an amoikiTxeba mazondirebeli optikuri (laze-

ruli) koniT. lazeruli kona ar ganicdis tempera-

turis gazomvis iseTi xelis SemSleli faqtorebis

gavlenas, rogoricaa eleqtromagnituri dabrko-

lebebi, maRali eleqtruli potenciali, qimiurad

aqtiuri areebi, vibracia da sxva.

lazeris konas aqvs iseTi damaxasiaTebeli niSnebi

(talRis sigrZe, polarizacia, gavrcelebis mimarTuleba,

intensiurobis modulacia), romlebic misi optikuri

dabrkolebebis fonze sandod gamoCenis saSualebas

39

iZlevian. lazerul TermometriaSi, optikuri

pirometriisgan gansxvavebiT, sakvlevi obieqtis

(sakuTari) siTburi gamosxiveba ar gamoiyeneba.

sammagi wertili

wertils (erTkomponentian sistemaSi) nivTierebis

wonasworuli mdgomareobis diagramaze, romelic im

temperaturasa da wnevas Seesabameba, romlis drosac

wonasworobaSi imyofeba sami faza (zogad SemTxve-

vaSi_kristaluri, Txevadi da airuli) erTdroulad,

sammagi wertili ewodeba. ix. sur. #1.

sur. # 1. sammagi wertili.

sammagi wertili sufTa qimiuri nivTierebis erT-erTi

maxasiaTebelia. sammag wertilSi Tavs iyris orfa-

40

ziani wonasworobis sami xazi: aorTqlebis xazi

(siTxe_orTqlis wonasworoba), aqrolis, anu sublima-

ciis xazi (kristali_orTqlis wonasworoba) da dnobis

xazi (kristali_siTxis wonasworoba). sammag wertilSi

xdeba am xazebiT gamoyofili kristalebis, siTxeebisa

da orTqlis Sesabamisi areebis urTierTSexebac.

monovariantuli (romlis drosac mdgomareobis parametr-

erbidan_wnevis, temperaturis_erT-erTis cvlilebaa dasaS-

vebi) orfaziani wonasworobis xazebi isea ganlagebu-

li, rom yoveli maTgani, sammagi wertilidan gagrZe-

lebis SemTxvevaSi, or sxva orfaziani wonasworobis

xazs Soris gaivlis. “mdidar” fazur diagramebze

ramdenime sammagi wertilis arsebobaa SesaZlebeli.

polimorfizmis SemTxvevaSi, mdgomareobis diagramaze

gamoCndeba damatebiTi sammagi wertilebi, romlebic

ori myari fazis orTqlTan wonasworobas pasuxobs

(enanTiotropiis SemTxveva. enanTiotropia aris polimor-

fizmis ori saxidan erT-erTi, romelic gansazRvruli

temperaturisa da wnevisas polimorfuli modifikaciebis

erTidan meoreSi gadasvlis SeqcevadobiT xasiaTdeba).

maRali wnevebisas sammagi wertili SeiZleba ori

myari fazis siTxesTan wonasworobas pasuxobdes.

sistemaSi warmoqmnili metastabiluri sammagi werti-

lebi metastabilur xazebzea (an xazebis gagrZelebaze)

ganlagebuli. monotropiis (polimorfizmis erT-erTi

saxe, romlis drosac arastabiluri polimorfuli

mdgomareobidan stabilur mdgomareobaze gadasvla SesaZ-

lebelia) SemTxvevaSi mxolod metastabiluri sammagi

wertili warmoiSoba.

mokled ganvixiloT fazuri diagramis (mdgomareobis

diagramis) arsi. fazuri diagrama warmoadgens usasrulo

41

fizikur-qimiuri sistemis wonasworuli mdgomareobis

grafikul gamosaxulebas im pirobebSi, romlebic diagram-

maze gansaxilveli wertilis koordinatebs pasuxobs.

fazuri diagramis agebisas, Cveulebriv, koordinatebs

Termodinamikuri parametrebi_temperatura da wneva, agreT-

ve sistemis Sedgeniloba (molur, atomur an masur

procentebSi) warmoadgens. zogad SemTxvevaSi koordina-

tebis raodenoba sistemis Semadgeneli komponentebis

raodenobas erTiT aRemateba (erTkomponentiani sistemis

diagrama organzomilebiania, orkomponentianis _ samganzo-

milebiani da a.S.). kondensirebuli sistemebisTvis xSirad

ar iTvaliswineben fazuri wonasworobis cvlilebas

wnevasTan dakavSirebiT damokidebulebaSi. aseT SemTxvevaSi

diagramis ganzomilebis ricxvi emTxveva komponentTa

ricxvs (kondensirebuli orkomponentiani sistemis diagrama

organzomilebiania, samkomponentianis _ samganzomilebiani

da a.S.). rTuli fazuri diagramebis gamosaxva Wrilebis an

proeqciebis saxiT warmoebs.

fazaTa wesis (C = K – F + 2) Tanaxmad, organzomilebian

diagramaze erTfaza mdgomareoba aRiwereba ariT, orfaza _

xaziT (p - T diagramaze) an paraleluri xazebis

(konodebis) nakrebiT, romlebisTvisac wonasworuli

fazebis Sedgenilobebi fiqsirebulia (diagramaze sistemis

Sedgenilobis monawileobisas), samfaza _ wertiliT (p - T

diagramaze) an horizontaluri xaziT (T - X an p - X

diagramebze).

temperaturis skalebis dadgenisas xSirad mogviwevs wylis

sammagi wertiliT sargebloba. amdenad, am wertilis arsis

ganxilva p – T diagramaze sasargeblod gveCveneba. wylis

sammagi wertilis parametrebidan Cans (ix. sur. #2), rom

normalur pirobebSi yinulis, wylisa da wylis orTqlis

wonasworuli Tanaarseboba SeuZlebelia. es mdgomareoba,

TiTqos, Cvens yoveldRiur dakvirvebas ewinaaRmdegeba:

yinulis, wylis da wylis orTqlis erTdrouli arseboba

42

xSirad SeimCneva, magram winaaRmdegoba ar aris. SemCneuli

mdgomareoba Sors aris Termodinamikuri wonasworobidan

da praqtikaSi maTi realizeba mxolod fazuri

gadasvlebis kinetikuri SezRudvebis gamo xdeba.

sur. #2. wylis fazuri diagrama.

wylis sammagi wertili, parametrebis_wnevisa da

temperaturis_gansazRvruli mniSvnelobebiT xasiaTdeba.

aqedan gamomdinare, SesaZlebelia misi rogorc reperuli

anu sayrdeni wertilis gamoyeneba, mag., xelsawyoebis

dasakalibreblad. amdenad, wylis sammagi wertilisTvis

mkacradaa gansazRvruli temperaturisa da wnevis is

mniSvnelobebi, romlis drosac wyals erTdroulad da

wonasworulad sami fazis _ myari, Txevadi da airuli_

saxiT arseboba SeuZlia. SI sistemaSi wylis sammagi

wertilis temperatura, 609 paskali wnevisas, 273,16-is

toladaa miRebuli.

43

temperaturuli skalebi

temperaturis erTeulebSi dagraduirebul skalebs

temperaturuli skalebi ewodeba. isini erTmaneTisgan

aTvlis sawyisi wertiliTa da gradusis sididiT

gansxvavdebian.

sigrZis, masis da a.S. fizikuri sidideebis sapi-

rispirod temperatura ara eqstensiur (parametrul),

aramed intensiur (aqtiur) sidides warmoadgens. mag.,

ori sxeulis SeerTebisas maTi sigrZeebi jamdeba an

kidev, homogenuri sxeulis or Tanabar nawilad

gayofa misi masis Suaze gayofas iwvevs. temperatura

(romelic intensiur sidides warmoadgens) aseTi aditi-

uri TvisebebiT ar xasiaTdeba. temperaturis gansa-

zRvra eqsperimentulad gamovlenili Termuli

wonasworobis movlenidan momdinareobs, romlis

Tanaxmadac Termul wonasworobaSi myofi sistemebis

(sxeulebis) temperatura erTnairia. es movlena

temperaturuli skalebis agebis uSualo gzebs ar

iZleva, vinaidan, eqstensiuri sidideebisgan gansxva-

vebiT, temperaturis etalonis Seqmna SeuZlebelia.

temperaturis gazomva pirvelad sxeulis gaxurebisas

misi gafarToebis unars efuZneboda. zemoT aRvniSneT,

rom temperaturis sidide ar SeiZleba gaizomos

uSualod, rogorc mag., masa an sigrZe. siTburi

mdgomareobis “erTeuli raodenoba” ar arsebobs.

temperaturis gansazRvra iribi saSualebebiTaa

SesaZlebeli. igi izomeba im (romelime) fizikuri

Tvisebis cvlilebiT, romelic temperaturis

cvlilebasTan dakavSirebiT axasiaTebs nivTierebis am

Tvisebis cvlilebas, calsaxad da monotonurad.

44

temperaturis gazomva Termometriuli nivTierebis

iseTi X Tvisebis temperaturuli cvlilebis mixedviT

warmoebs, romlis gazomvac advilia. Termometriuli

nivTierebis, aTvlis wertilis arCevisa da tempera-

turis sazomi erTeulis dadgenis Semdeg tempera-

turis empiriuli (eqsperimentuli) skalis gansazRvra

xdeba. temperaturul skalaze, Cveulebriv, ori Ziri-

Tadi temperatura fiqsirdeba. upiratesad eseni erT-

komponentiani sistemebis fazuri wonasworobis

wertilebia. maT reperul (an mudmiv) wertilebs

uwodeben, xolo maT Soris manZils _ skalis ZiriTad

temperaturul intervals. Tu miviRebT, rom Termo-

metriuli sxeulis X Tvisebasa da temperatura t-s Soris damokidebuleba xazobrivia, maSin:

0

0)(

xx

xxnt

n

tx

-s,

sadac: tx , 0x da nx aris t temperaturaze da ZiriTadi

intervalis sawyis da saboloo wertilebSi x

Tvisebis ricxviTi mniSvnelobebi;

n

xxn 0_temperaturis sazomi erTeulis (gradu-

sis) zoma;

n _ZiriTadi intervalis danayofebis ricxvi.

amgvarad, temperaturuli skalebi im Tanamimdevruli

mniSvnelobebis sistemaa, romlebic wrfivad arian

dakavSirebuli gasazom fizikur sididesTan. an kidev temperaturuli skala aris sxeulis temperaturis

raodenobrivi gamosaxulebis sistema da igi

ricxvebis uwyvet erTobliobas warmoadgens. isini

xazobrivadaa dakavSirebuli romelime advilad da maRali

sizustiT gasazomi fizikuri Tvisebis im ricxobriv

45

mniSvnelobebTan, romlebic temperaturis calsaxa da

monotonur funqcias warmoadgens.

zogadad, temperaturuli skalebi erTmaneTisgan

SeiZleba gansxvavdebodes gasazomi Termometriuli

TvisebiT (mag., sxeulis siTburi gafarToeba, eleqtruli

winaRobis cvlileba temperaturaze damokidebulebiT da

sxv.), Termometriuli nivTierebisa (airi, siTxe, myari

sxeuli) da reperuli wertilebis SerCeviT. umartives

SemTxvevaSi, temperaturuli skalebi, erTnairi

reperuli wertilebis miRebis SemTxvevaSi,

erTmaneTisgan SeiZleba ricxobrivi mniSvnelobebiT

gansxvavdebodes. ase, mag., celsiusis C0 , reomiuris

R0 da farenhaitis F0 skalebisTvis yinulis dnobisa

da wylis duRilis temperaturebs (normaluri wnevis

pirobebSi) sxvadasxva ricxviTi mniSvnelobebi

miewereba da maT Soris temperaturis ricxviTi

mniSvnelobebi Semdegi TanafardobiT gamoisaxeba:

FnRnCn 000 )328,1(8,0 -s.

arsebiTad gansxvavebulia is temperaturuli skalebi,

romlebic erTmaneTisgan Termometriuli TvisebebiT

an Termometriuli nivTierebebiT gansxvavdeba. isini

erTmaneTs ar emTxvevian, radgan yvela Termo-

metriuli Tviseba temperaturasTan araxazobrivadaa

dakavSirebuli da xazobriobis xarisxi sxvadasxva

Tvisebisa da sxvadasxva nivTierebisTvis sxvadasxvaa.

empiriuli temperaturuli skaliT gazomil tempera-

turas pirobiTi temperatura ewodeba, xolo mis

erTeuls_pirobiTi gradusi. empiriul skalebs Soris

46

gansxvavebuli adgili airul temperaturul skalebs

(“azotis”, “wyalbadis”, “heliumis” temperaturul skalebs)

uWiravs. isini sxvaze naklebadaa damokidebuli

gamoyenebul airebze da SesaZlebelia maTi dayvana

(Sesworebebis SetaniT) avogadros Teoriul (idealuri

airisTvis samarTlian) temperaturul skalamde.

idealuri airis kanonebidan gamomdinare, bunebrivad

Cndeboda warmodgena, rom unda arsebuliyo

temperaturis absoluturi nulis mniSvneloba,

romelmac mecniereba absoluturi temperaturis

cnebamde miiyvana. absoluturi empiriuli

temperaturuli skala ewodeba iseT skalas, romlis

absoluturi nuli iseT temperaturas Seesabameba,

romelzec fizikuri Tvisebis mniSvneloba X=0-s.

magaliTad, avogadros airul temperaturul skalaSi

temperaturis absoluturi nuli idealuri airis

nulovan wnevas Seesabameba.

temperaturebi: xt (empiriuli temperaturuli skaliT) da xT (absoluturi empiriuli skaliT) erTmaneTTan Semdegi

TanafardobiTaa dakavSirebuli: xxx TtT 0 -s,

sadac xT0

aris empiriuli temperaturuli skalis

absoluturi nuli. (absoluturi nulis Semotana

eqstrapolacias warmoadgens da misi realizacia ar

ivaraudeba).

empiriuli temperaturuli skalis principul nakls

warmoadgens misi damokidebuleba Termometriul

nivTierebebze. (am naklisgan Tavisufalia Termodi-

namikuri temperaturuli skala, romelic Termodinamikis

meore sawyiss efuZneba).

47

temperaturuli skalis asagebad, rogorc ukve

aRvniSneT, irCeven or sayrden wertils (t1 da t2

reperul wertilebad, Cveulebriv, erTkomponentiani

sistemis fazuri wonasworobis temperaturebs irCeven,

vinaidan maTi aRwarmoeba advilia). praqtikulad t1 da t2

temperaturebs nebismier ricxobriv mniSvnelobas

aniWeben. amis Semdeg t1-sa da t2-s Soris ZiriTad

temperaturul intervals yofen N nawilad sidides

1/N-Tan gradusi ewodeba, romelic Semdegnairad

gamoisaxeba

1grad. N

tt 12 -s.

aseTi principiT agebuli empiriuli skalebisTvis

gradusi zomis erTeuls ar warmoadgens. igi erTeul

temperaturul Sualeds anu skalis masStabs

Seesabameba. Tu arCeuli 1t _ dan

2t _mde intervalSi,

temperaturis cvlilebasTan erTad, sxeulis

Termometruli Tviseba EE xazobrivad icvleba, maSin:

Ekt -s, (1)

sadac 1ttt -s , aqidan ttt 1 -s.

1EEE -s

k proporciulobis koeficientia. igi gamoiTvleba rogorc:

1

1

EE

tt

E

tk

-s.

Tu k -s mniSvnelobaSi t -s magivrad CavsvamT 2t -s,

xolo E -sididis nacvlad 2E -is mniSvnelobebs, maSin

ganvsazRvravT k -s mocemuli intervalisTvis. t ,

48

E da k -s mniSvnelobebis (1) formulaSi SetaniT

miviRebT temperaturuli skalis formulas:

)( 112

121 EE

EE

tttt

,

sadac: 1E da 2E aris nivTierebis fizikuri mniS-

vnelobebi reperul wertilebSi; t da E _tempera-turis mniSvneloba da misi Sesabamisi fizikuri

Tviseba temperaturuli skalis nebismier wertilSi.

aseTi principiT agebuli empiriuli temperaturuli

skalebi pirvelad me-18 saukuneSi gamoCnda. arsebobs

mravali temperaturuli skala (sadac Termometriul

sxeulad sxvadasxva nivTierebaa gamoyenebuli), romelTa

reperul wertilebad Termometriuli sxeulis rome-

lime Tviseba SeirCa. ZiriTadi temperaturebiT (repe-

ruli wertilebiT) gansxvavebuli temperaturuli

skalebis mniSvnelobaTa uSualo gadaTvla SeuZle-

belia. Termometriuli TvisebebiT an nivTierebebiT

gansxvavebuli empiriuli temperaturuli skalebi

mniSvnelovnad gansxvavdebian erTmaneTisgan. erTma-

neTisgan gansxvavebuli mravali empiriuli tempera-

turuli skala SeiZleba arsebobdes, radgan yvela

Termometriuli Tviseba temperaturaze araxazo-

brivadaa damokidebuli da araxazobriobis xarisxi ki

sxvadasxva Tvisebisa da nivTierebisTvis gansxvave-

bulia.

yvelaze ufro gavrcelebuli da miRebulia oTxi

temperaturuli skala: celsiusis )(C , kelvinis ( K ),

farenhaitis ( F ) da reomiuris ( R ).

49

farenhaitis temperaturuli skala

germaneli mecnieris daniel gabriel farenhaitis

(1686-1736) skalis mixedviT damzadebuli Termometri

1724 wliTaa daTariRebuli. igi bunebrivi reperuli

wertilebiT dagraduirebuli pirveli aRwarmoebadi

Tanamedrove Termometrebis analogiuria. man pirvelad

(1714 wels) gamoiyena skala, romelSic Termometriul niv-

Tierebad aRebuli hqonda spirti, Semdeg_vercxliswyali.

sawyis sayrden wertilebad miRebuli hqonda Tovlis

niSadurTan an sufris marilTan narevis temperatura,

xolo 12 gradusad_adamianis organizmis temperatura.

miRebuli skala praqtikuli gazomvebisTvis uxeSi

gamodga. farenhaitis skaliT yinulis dnobis

temperatura +32 celsiusis 0 graduss Seesabameba,

xolo 100 gradusad farenhaitma janmrTeli adamianis

temperatura miiCnia. (pirvelad aiRo “ temperatura

janmrTeli ingliselis iRliis qveS”, temperatura_96).

aseTi wertilebis aRebisas wylis duRilis

temperatura 212 gradusiT ganisazRvra. standartuli

temperaturuli intervali (yinulis dnobisa da wylis

duRilis temperaturebs Soris) dayofilia 180 Tanabar

nawilad. farenhaitis 1 gradusi (1 0F) atmosferuli

wnevisas wylis duRilisa da yinulis dnobis

temperaturebs Soris sxvaobis 1/180 nawils Seadgens.

(aseTi saxiT farenhaitis skala jer kidev gamoiyeneba aSS-

sa da did britaneTSi). temperatura farenhaitis

skaliT aRiniSneba rogorc t0F. farenhaitis skala

celsiusis skalasTan Semdegi tolobebiTaa dakav-

Sirebuli:

Ft

Ct 00 )5

932( -s,Y

50

CtFt 00 )32(9

5 -s.

dReisaTvis farenhaitis skala ganimarteba rogorc

temperaturuli skala, romlis erTi gradusi (10F), atmosferuli wnevisas, wylis duRilisa da yinulis

dnobis temperaturebs Soris sxvaobis !/180-is tolia,

xolo yinulis dnobis temperaturas +32 0F-is mniSvneloba aqvs.

praqtikam aCvena, rom farenhaitis skalas araviTari

mecnieruli upiratesoba ar gaaCnia da misi gamoye-

nebisgan Tavi unda SevikavoT.

reomiuris temperaturuli skala

safrangeTsa da zogierT sxva evropul qveyanaSi

farTod gamoiyeneboda rene antuan ferSo reomiuris

(1683-1757) temperaturuli skala. 1730 wels man aRwera

Tavis mier gamogonebuli spirtiani Termometri.

reomiuris praqtikuli temperaturuli skalis say-

rden wertilebad_0 gradusad_aRebuli iyo yinulis

dnobis temperatura, xolo wylis duRilis tempera-

turad_80 gradusi. reomiurma ZiriTadi temperatu-

ruli intervali 80 tol nawilad dayo. skalis aseTi

dayofa sakuTar gazomvebs efuZneboda, romelTa mixedviTac

wyali siTxian TermometrSi am reperul wertilebs Soris

Tavisi sawyisi moculobis 80 meaTasediT farTovdeboda

(Tanamedrove gazomvebiT_84 meaTasediT). 1/80 sidide

iwodeba reomiuris gradusad da aRiniSneba rogorc

51

0R. reomiuris temperaturuli skalis mixedviT tempe-

ratura gamoisaxeba rogorc t0R. reomiuris skala

celsiusis skalasTan Semdegi tolobiTaa dakavSi-

rebuli:

RCt 00 8,0 -s, xolo CtRt 00 25,1 -s.

amJamad reomiuris temperaturuli skala gamosulia

xmarebidan. yvelaze didxans is avtoris samSob-

loSi_safrangrTSi_SemorCa.

celsiusis temperaturuli skala

celsiusis temperaturuli skala 1742 wlidan gaxda

cnobili. mas ”celsiusi” Svedi mecnieris anders

celsiusis (A. Celsius 1701–1744) sapativcemulod ewoda

1948 wels.

temperaturuli skalisTvis sayrden (aTvlis, reperul)

wertilebad, normaluri wnevis pirobebSi (760 mm vw. sv.

an 101325 n/m2), yinulis dnobisa da wylis duRilis

temperaturebia miRebuli. celsiusis skalaSi

yinulis dnobis temperatura miRebulia 0-ad, xolo

wylis duRilis temperatura_100 gradusad.

es Zalian mosaxerxebulia, vinaidan Cvens planetaze wyali

Zalian gavrcelebulia da maszea dafuZnebuli Cveni cxov-

reba. klimaturi procesebi da cocxal bunebaSi mimdinare

procesebis umravlesoba am diapazonTanaa dakavSirebuli.

celsiusis nuli gansakuTrebuli wertilia meteorolo-

gebisTvis, ramdenadac is atmosferul wyalTanaa

dakavSirebuli.

52

am fiqsirebul wertilebs Soris temperaturuli

intervali 100 Tanabar nawiladaa dayofili, 1/100 si-

dide gradusad iwodeba da aRiniSneba rogorc 0C.

aRniSvna 0C warmodgeba laTinuri sityvis “centigrade”-s (asgradusiani) sawyisi asodan. yinulis dnobisa da

wylis duRilis temperaturebis arasakmarisi sizus-

tiT gansazRvris gamoricxvis mizniT, dReisaTvis,

celsiusis skala kelvinis skaliT ganisazRvreba.

celsiusis gradusi kelvinis gradusis tolia, xolo

absoluturi nuli _273,15-is tolad miiReba.

asgradusiani skalis erTeulma farTo gavrceleba

pova mecnierebasa da teqnikaSi. yvela Semdgom

temperaturul skalebSi, maT Soris dResac stan-

dartulad miRebul skalebSi, ”gradusis” sidide

zustad Seesabameba celsiusis asgradusiani skalis

danayofs.

kelvinis temperaturuli skala

kelvinis skalis sinonimebia absoluturi temperatu-

ris skala da temperaturis Termodinamikuri skala.

ingliselma mecnierma uiliam tomsonma (1824_1907) (mecnierebaSi Setanili wvlilisTvis 1866 w. lordis

wodeba daimsaxura: radgan tituli gansakuTrebuli

damsaxurebisTvis eZleoda, tradiciis Tanaxmad, movale iyo

gvari gamoecvala. risTvisac man glazgos universitetis

win Camavali mdinaris saxeli ”kelvini” irCia), pirvelma

aCvena (1848), rom SesaZlebelia Seiqmnas iseTi

temperaturuli skala, romelic nivTierebis saxeze

53

ar iqneba damokidebuli. aseTi skala karnos ciklis

margi qmedebis koeficientis sidides eyrdnoba,

radgan igi mxolod temperaturis funqciaa. (es skala,

Semdeg, Tanamedrove Termometriis saerTaSoriso

standartis safuZveli gaxda).

vinaidan kelvinis skala eyrdnoba karnos ciklis mar-

gi qmedebis koeficients, mis aRweramde konkretul

magaliTze gavixsenoT rogor gamoisaxeba sadi

karnos cikli wneva_moculobis (P,V) diagramaze. ix.

sur. #3.

sur. #3. karnos cikli PV diagramaze.

davuSvaT T=T1 temperaturis mqone muSa sxeuli (mag.,

cilindris dguSis qveS moTavsebuli airi) mudmivi T1

54

temperaturis mqone gamxurebels exeba da misgan

izolirebulad iRebs Q1 siTbos raodenobas (amis

gamo airi farTovdeba da asrulebs muSaobas). es procesi

gamoisaxeba izoTermis AB monakveTiT. Semdeg muSa

sxeuli, BC adiabatas gaswvriv, adiabaturad farTov-

deba da T2 temperaturamde civdeba. adiabata ewodeba

wirs, romelic nebismier Termodinamikur diagramaze

grafikulad gamosaxavs Seqcevad adiabatur process.

adiabaturia procesi, romlis drosac fizikuri sistema

arc STanTqavs da arc gascems siTbos. amdenad, adiabatur

sistemas mxolod Sinagani energiis xarjze SeuZlia

Seasrulos raime muSaoba. amitom adiabatur gafarToebas

temperaturis Semcireba, xolo kumSvas zrda mohyveba.

adiabaturi procesi siTbogaumtari (adiabaturi) garsiT

Semofarglul sistemaSi mimdinareobs. magram Tu procesi

imdenad swrafad midis, rom sistema ver aswrebs

garemosTan siTbos gacvlas, maSin igi siTbogaumtari

garsis gareSec SeiZleba adiabatur procesad miviCnioT.

adiabaturi procesi SeiZleba iyos Seqcevadi da Seuqcevi.

Seqcevadi procesis dros sistemis entropia mudmivi rCeba,

xolo Seuqcevi adiabaturi procesis dros entropia

izrdeba. am temperaturaze muSa sxeuli izoTermulad

ikumSeba (CD monakveTi) da Q2 siTbos raodenobas

gadascems T2 temperaturis mqone macivars. karnos

cikli mTavrdeba adiabaturi procesiT (DA) da muSa sxeuls sawyis Termodinamikur mdgomareobaSi abru-

nebs.

gamxurebelsa da macivars Soris temperaturaTa

mudmivi (T1 –T2) sxvaobisas muSa sxeuli asrulebs

muSaobas:

11

2121 Q

T

TTQQA

.

55

es muSaoba ricxobrivad karnos cikliT warmoqmnili

izoTermebisa da adiabatebis monakveTebiT Semosaz-

Rvrul ABCD farTobs udris.

karnos cikli Seqcevadia da misi ganxorcieleba

SeiZleba Sebrunebuli TanmimdevrobiTac (ADCBA). am

dros Q2 siTbos raodenoba aerTmeva macivars da,

daxarjul (siTbod gardaqmnil) A muSaobasTan erTad,

gamxurebels gadaecema. aseT SemTxvevaSi (am reJimiT)

siTburi Zrava muSaobs rogorc idealuri macivari

manqana. unda aRiniSnos, rom erTsa da imave (T1–T2) temperaturul intervalebSi ganxorcielebul yvela

SesaZlo cikls Soris karnos cikls udidesi margi

qmedebis koeficienti aqvs:

1

21

1 T

TT

Q

A

,

aqedan gamomdinare, SesaZlebelia, karnos ciklis

mqk-is gamoyeneba sxva muSa ciklebis efeqturobis

donis ( mqk-is zomis) gansasazRvrad.

karnos ciklis mqk-is gamosaxulebis analizi

gviCvenebs, rom roca =1-s, maSin SesaZlebelia

arsebobdes nulis toli umciresi temperatura (T=0) da aqedan gamomdinare, macivarze gadacemuli siTboc

Q=0-s. e. i., T aris iseTi temperatura, romlis drosac

macivarze gadacemuli siTbo nulis toli xdeba, anu

sistemis mTeli siTbo sasargeblo muSaobas

asrulebs. aseTi msjelobiT kelvinma daasabuTa

temperaturis absoluturi nulis cneba.

56

absolutur nulze nebismieri siTburi moZraoba wydeba. e.i.,

is warmoadgens im minimalur temperaturas, romlis

miRwevis Semdeg, principSi, sxeulidan siTburi energiis

”amowurva” SeuZlebeli xdeba. faqtobrivad realuri gazi,

temperaturis Semcirebisas, absolutur nulze ufro

maRal temperaturaze myar sxeulad gardaiqmneba. myari

tanis kvanturi Teoriis mixedviT, molekulebs, e. w., rxevis

nulovani energia aqvs da igi temperaturis absolutur

nulzec ar qreba. vinaidan molekulebis rxevis nulovanis

momdevno energetikuli done metad maRalia, molekulebis

rxevis arseboba mxolod Zalian maRal temperaturazea

gasaTvaliswinebeli. dabal da saSualo temperaturebze

molekulebis rxevebi aris, magram maTi energia

temperaturaze ar aris damokidebuli. aqedan gamomdinare,

am rxevebs sxeulis siTbotevadobaSi Tavisi wvlili ar

Seaqvs.

absoluturi nulis arsebobidan gamomdinare,

warmodgena gveqmneba absolutur temperaturazec.

absoluturi temperaturis skalas kelvinis skala

uwodes. kelvinis skalaSi reperul temperaturad

wylis sammagi wertilia miRebuli da mas 273,16 0K

miewereba. kelvinis mixedviT, absoluturi

temperaturis skalis nuli T 0K=0-s, t0 = -273,16 0C-s Seesabameba da temperaturis absolutur nulad

iwodeba. aseTi skalis, absolutur nulsa da sammag

wertils Soris intervalSi, gradusis sidide 1/273,16-

is tolia. temperatura am skalis mixedviT,

absoluturi nulidan aTvlisas, iwodeba absolutur

temperaturad, gamoisaxeba kelvinis gradusebiT (K)

da aRiniSneba T-Ti.

absoluturi temperatura celsiusis temperaturasTan

Semdegi tolobiTaa dakavSirebuli:

57

00 16,273 tT

normaluri atmosferuli wnevisas yinulis dnobis

temperatura, am wnevis pirobebSi, haeriT gajerebul

wyalTan wonasworobis wertils Seesabameba da aiReba

sammag wertilze 0,010-iT qvemoT, anu igi 273,15 K-s tolia. yinulis dnobis temperaturidan aTvlisas,

temperatura Termodinamikuri skaliT gamoisaxeba

celsiusis gradusebSi (0C) da aRiniSneba t-Ti, amasTan,

gamoisaxeba rogorc

15,2730 TKCt .

e.i. kelvinis skalaSi aTvlis sawyisi, celsiusis

skalasTan SedarebiT, 273,15 erTeuliTaa daZruli

uaryofiTi temperaturebis mimarTulebiT.

praqtikaSi gamoyenebuli skalebi _ rogorc

celsiusis, ise farenhaitis _ ar warmoadgens

absoluturs. amis gamo eqsperimentebis Catarebisas, im

pirobebSi, roca temperatura wylis kristalizaciis

temperaturis qveviT eSveba, maTi gamoyeneba uxer-

xulia. aseTi SemTxvevebisTvis Semotanil iqna abso-

luturi temperaturebi: erTs rankinis, xolo meores

kelvinis temperatura ewodeba. temperaturebi am

skalebiT, Sesabamisad, rankinis grdusebSi (0Ra) da

kelvinebSi (K) izomeba. orive skala absoluturi

nulidan iwyeba. isini erTmaneTisgan imiT gansxvav-

debian, rom kelvini celsiusis gradusis tolia,

xolo rankinis gradusi_farenhaitis gradusisa. ix.

sur. # 4.

58

sur. #4. Tanafardobebi sxvadasxva temperaturul skalas

Soris.

temperaturis Termodinamikuri skalis

aRwarmoeba

Termodinamikis meore kanoni uflebas iZleva Teori-

ulad dasabuTdes temperaturis Termodinamikuri ska-

la, magram misi aRwarmoeba karnos idealuri siTburi

manqaniT SeuZlebelia, radgan TviT manqanis agebaa

SeuZlebeli. amis gamo, Termodinamikuri skalis

59

aRwarmoebas sxva xerxebiT cdiloben. maTgan erT-

erTi am skalis airis TermometriT aRwarmoebaa.

cnobilia, rom saukeTeso Termometriuli nivTiereba

idealuri airia. misi gafarToebis koeficienti

temperaturaze damokidebuli ar aris. karnos

idealur ciklSi muSa nivTierebad idealuri airia

miRebuli. igi emorCileba klapeironis gantolebas

RTPV ,

sadac T absoluturi temperaturaa. aqedan gamom-

dinare, SeiZleba imis mtkiceba, rom idealuri airis

TermometriT gazomili Termodinamikuri tempera-

tura absoluturi temperaturis tolfasia. idealuri

airi bunebaSi ar aris, magram arsebobs airebi,

romelTa Tvisebebi axlosaa idealuri airis

TvisebebTan. aseTebia wyalbadi, heliumi da azoti

(maRali temperaturebisTvis). Termometrs, romelSic

Termometriul nivTierebad airia aRebuli airuli

Termometri ewodeba. airis ori (T0, T) mdgomare-

obisTvis (rodesac V=const), klapeironis gantolebi-

dan gamomdinare, airuli TermometriT temperatura

ganisazRvreba rogorc:

00 P

P

T

T anu 0

0

TP

PT

gveqneba ra sawyisi T0-isa da P0-is mniSvnelobebi,

airis wnevis gazomviT SegviZlia temperatura farTo

intervalSi ganvsazRvroT. mag., airuli TermometriT

ganvsazRvroT mduRare da yinuliani wylebis tempe-

raturebi. Tu CavTvliT, rom wylis duRilisa da

yinulis dnobis temperaturebs Soris sxvaoba 100

60

erTeulia da gradusad temperaturuli intervalis

1/100 sidides miviRebT, maSin:

1000 TT

000

00

1001

100

TTT

T

T

P

P

sawyis da saboloo wertilebSi wnevis gazomva da

maTi fardobis gansazRvra gviCvenebs, rom:

3661,10

P

P-s

an

0

1003661,0

T -s,

e.i.

15,2733661,0

1000 T -s.

amrigad, airis skalaze yinulis dnobis temperatura

Seesabameba K15,273 s, xolo duRilis _ K15,373

temperaturas. tolobidan

15,273 Tt

miviRebT, rom airis skalis nuli C015,273 tempera-

turas Seesabameba da mas temperaturis absolutur

nuls uwodeben. temperaturis absoluturi nuli

sistemis iseTi mdgomareobaa, romlis drosac mas ar

SeuZlia energia gadasces sxva sistemas, vinaidan ar

gaaCnia ufro dabali done, romelzec SeeZleba

gadasvla energiis gacemis SemTxvevaSi.

61

am temperaturis qveviT temperaturis arsi azrs

kargavs. dReisaTvis, praqtikulad, miRweulia abso-

lutur nulze 0,00001 K-iT meti temperatura.

adamianis mier Seqmnili yvelaze dabali temperatura 5,9 10 -12 K-ze naklebia, anu gradusis 1/170 miliardi nawiliT

ufro maRalia, vidre absoluturi nuli. es temperatura

1995 wels aSS-Si erik kornelma da karl vimanma

rubidiumis atomis gacivebisas miiRes. yvelaze maRali

temperatura, romelic 510 mln K-s Seadgens, miRweul

iqna 1994 wlis 27 maiss birTvul reaqtor “tokamak”-Si

(prin-stoni, aSS). igi 30-jer aRemateba mzis gulis

temperaturas.

saerTaSoriso praqtikuli temperaturuli

skala

temperaturis gazomva mxolod temperaturuli

skalebis gamogonebis Semdeg gaxda SesaZlebeli.

temperaturuli skalebis ganviTareba ori mimarTu-

lebiT mimdinareobda: 1. farenhaitis mimarTulebiT,

romelic temperaturaze damokidebuli nivTierebis

romelime Tvisebis gamoyenebas efuZneba. 2. kelvinis

mimarTulebiT, romelic dafuZnebulia molekuluri

fizikis kanonebze da ar aris romelime artefaqtis

an nivTierebis TvisebebTan dakavSirebuli.

pirveli mimdinareoba CixSi moeqca erTi romelime

nivTierebis Tvisebebis gamoyenebiT temperaturis ska-

lis agebis (temperaturis farTo diapazonSi) SeuZleb-

62

lobis gamo. meore ki SeuZlebeli aRmoCnda misi

praqtikaSi realizaciis sirTulis gamo.

me-20 saukunis dasawyisSi daisva sakiTxi, molekuluri

fizikis safuZvlebze Seqmniliyo Termodinamikuri

temperaturis skala, romelic Termometrebis

(romelTa moqmedebis principi nivTierebis romelime

Tvisebis temperaturaze damokidebulebas iTvaliswinebs)

saSualebiT misi praqtikuli realizaciis SesaZ-

leblobas uzrunvelyofda. aseTi skala 1927 wels

Seiqmna da mas “1927 wlis saerTaSoriso praqtikuli

temperaturuli skala” (spts-27) ewoda.

erTeulebis saerTaSoriso sistemis (SI)-is SemoRebis Semdeg gamosayeneblad ori temperaturuli skalaa

rekomendebuli: 1. Termodinamikuri skala_igi ar aris

damokidebuli gamoyenebul Termometriul nivTi-

erebebze da Semotanilia karnos ciklis saSualebiT;

2. saerTaSoriso temperaturuli skala.

saerTaSoriso temperaturuli skala Termodinamikur

temperaturul skalas iseTi sizustiT emTxveva, ris

saSualebasac eqsperimenti iZleva. debuleba saerTa-

Soriso skalis Sesaxeb mTavari sakanonmdeblo dokum-

entia TermometriaSi. is adgens ZiriTadi reperuli

wertilebis mniSvnelobebs da wertilebs Soris

interpolaciis wess. skalis yoveli cvlileba mTeli

msoflios metrologiuri centrebis samecniero

kvlevebis Sedegebis gaTvaliswinebiT xdeba. cvli-

lebis mizania Termodinamikur skalasTan (romelic

ZiriTadi fizikuri kanonebiT realizdeba. is temperaturas

sxva ZiriTad fizikur sidideebTan da universalur mudmi-

vebTan akavSirebs, magram misi realizacia Zalian Sroma-

63

tevadia da misi aRwarmoeba sakmarisi sizustiTa da stabi-

lurobiT saxelmwifo etalonebis Semnaxvel yvela erov-

nul centrSi SeuZlebelia) maqsimaluri miaxloeba.

amJamad moqmedebs saerTaSoriso temperaturuli

skala (sts-90), romelic zomisa da wonis me-18

generaluri konferenciis mieraa miRebuli. sts-90

Tavisi arsiT praqtikul temperaturul skalas

warmoadgens da cvlis wina “saerTaSoriso praqtikul

temperaturul skalas” (spts-68).

axal skalaSi ZiriTadi cvlilebebi reperuli wertilebis

cvlilebasTan, skalis gansazRvris diapazonis gafarTo-

ebasTan, axali sainterpolacio xelsawyoebis da platinis

winaRobis TermometrebisTvis interpolaciuri damokidebu-

lebebis agebis axali meTodikebis SemotanasTanaa dakav-

Sirebuli. sts-90 temperaturis Termodinamikur skalasTan

Zalian miaxloebulia da amitom sityva “praqtikuli” misi

dasaxelebidan amoRebul iqna. saerTaSoriso tempera-

turuli skalis srulyofa periodulad xdeba. farTovdeba

skalis mier moculi temperaturis diapazoni da TandaTan

uaxlovdeba Termodinamikuri temperaturuli skalis

mniSvnelobas. amJamad moqmedi saerTaSoriso

temperaturuli skala miRebulia 1990 wels da moicavs 0,8

K-dan zeviT (SeuzRudavad) diapazons. 2000 wels

damatebiT miiRes droebiTi saerTaSoriso temperaturuli

skala (sts-2000), romelic 0,001-dan 1 K-mde temperaturul

diapazons moicavs. temperaturis sazomi yvela xelsawyo

dagraduirebulia saerTaSoriso temperaturuli skalis

Sesabamisad.

saerTaSoriso temperaturuli skala (sts-90)

ganisazRvreba rigi reperuli wertilebiT sxvadasxva

temperaturul areSi. es skala dReisaTvis sxvadasxva

sufTa nivTierebis fazuri gadasvlis temperaturebiT

aigeba, amasTan, am temperaturuli wertilebis

64

mniSvnelobebi mudmivad zustdeba. #2 cxrilSi war-

modgenilia sts-90-Si ZiriTad reperul wertilebad

miRebuli fazuri gadasvlebis wertilebi:

cxrili #2. sts-90-is ZiriTadi reperuli wertilebi

reperuli wertili

T 90 / K

t 90 /0C

1 2 3 4

e-H2 sammagi wertili 13,8033 _259,3467

e-H2 orTqlis wneva ~17 15,256

e-H2 orTqlis wneva ~20,3 85,252

Ne sammagi wertili 24,5561 _248,5939

O2 sammagi wertili 54,3584 _218,7916

Ar sammagi wertili 83,8058 _189,3442

Hg sammagi wertili 234,3156 _38,8344

H2O sammagi wertili 273,16 0,01

Ga dnobis wertili 302,9146 29,7646

In gamyarebis wertili 429,7485 156,5985

Sn gamyarebis wertili 505,078 231,928

Zn gamyarebis wertili 692,677 419,527

Al gamyarebis wertili 933,473 660,323

Ag gamyarebis wertili 1234,93 961,78

Au gamyarebis wertili 1337,33 1064,18

Cu gamyarebis wertili 1357,77 1084,62

pirveladi reperuli wertilebis garda, gaTvaliswi-

nebulia rigi sxva nivTierebebis fazuri gadasvlis

wertilebi. isini meoreul (damxmare) reperul

65

wertilebad gamoiyeneba. #3 cxrilSi motanilia (sts-

90-is Sesabamisi) yvelaze ufro popularuli wertile-

bis mniSvnelobebi normaluri atmosferuli wnevisas.

cxrili #3. sts-90-is meoreuli (damxmare) reperuli

wertilebi

reperuli wertili

tempera-

tura, 0C

ganusa-

zRvre-

loba, K

1 2 3

azotis duRilis temperatura _195,798 0,002

naxSirbadis orJangis sublimaciis

wertili

_78,464 0,003

Ga/20,5%In evteqtikis dnobis wertili 15,650 0,001

Ga/8% Sn evteqtikis dnobis wertili 20,476 0,002

natriumis gamyarebis wertili 97,794 0,005

wylis duRilis wertili 99,974 0,001

benzoinis mJavas gamyarebis wertili 122,352 0,007

bismuTis gamyarebis wertili 271,402 0,001

kadmiumis gamyarebis wertili 321,069 0,001

tyviis gamyarebis wertili 327,462 0,001

gogirdis duRilis wertili 444,614 0,002

stibiumis gamyarebis wertili 630,628 0,001

Cu/71,9%Ag evteqtikis dnobis wertili 779,630 0,050

natriumis duRilis wertili 882,940 0,005

nikelis gamyarebis wertili 1455 1

kobaltis gamyarebis wertili 1495 3

paladiumis gamyarebis wertili 1554,8 0,1

platinis gamyarebis wertili 1768,2 0,4

rodiumis gamyarebis wertili 1963 3

aluminis oqsidis dnobis wertili 2053 2

iridiumis gamyarebis wertili 2446 6

molibdenis dnobis wertili 2622 4

volframis dnobis wertili 3414 7

66

temperatura SesaZlebelia gamosaxul iqnes saerTa-

Soriso temperaturuli skaliTac rogorc 0C, ise K-iT, iseTive TanafardobiT rogorc Termodinamikuri

temperaturuli skalis SemTxvevaSi. radgan tempera-

turis ricxobrivi maCveneblebi orive skaliT

Cveulebrivi sizustis gazomvebis zRvrebSi erTmaneTs

emTxveva, amitom gamoyenebuli skalis aRniSvnebs

uCveneben mxolod im SemTxvevebSi, roca es mniSvne-

lovania. eqsperimentul kvlevebSi temperatura, Cve-

ulebriv, praqtikuli skaliT ganisazRvreba.

saerTaSoriso temperaturuli skala warmoadgens

Termodinamikuri skalis praqtikul ganxorcielebas.

am skalis ZiriTadi gradusia kelvinis gradusi, sis-

tema SI-is ZiriTad erTeulebs Soris erT-erTi. tempe-

raturebi, gamoxatuli saerTaSoriso temperaturuli

skaliT, aRiniSneba t-Ti da Tan axlavs niSani 0C an

_ T-Ti da Tan axlavs niSani K. saerTaSoriso tempe-

raturuli skaliT temperaturul intervalebsa da

formulebSi temperaturis ganzomilebebi aRiniSneba

rogorc gradusi.

dnobis temperatura

mudmivi wnevisas kristaluri sxeulis Txevad mdgoma-

reobaSi (da piriqiT, Txevadis kristalurSi) wonas-

woruli fazuri gadasvlis temperaturas dnobis

(kristalizaciis) temperatura (dnobis wertili)

ewodeba. dnoba mimdinareobs dnobis kuTri siTbos

67

STanTqmiT da warmoadgens pirveli gvaris fazur

gardaqmnas. dnobis temperaturaze nivTiereba SeiZ-

leba arsebobdes rogorc myar, ise Txevad mdgo-

mareobaSi. damatebiTi siTbos miwodebisas nivTiereba

Txevad mdgomareobaSi gadadis, xolo temperatura

ucvleli rCeba manam, sanam gansaxilvel sistemaSi

mTeli nivTiereba Txevad mdgomareobaSi ar gadava.

zedmeti siTbos arTmevisas (gacivebisas) nivTiereba

myar mdgomareobaSi gadava da temperatura ar

Seicvleba, sanam igi mTlianad ar gamyardeba. arsebobs nivTierebebi, romlebsac normaluri wnevis pirobebSi

Txevadi faza ara aqvT. gaxurebisas isini sublimirdebian

da airul mdgomareobaSi gadadian.

pirvel rigSi gavarkvioT, Tu raSi mdgomareobs

dnobis arsi. garkveul temperaturaze myari sxeuli

atomTSorisi kavSirebis nawilobriv darRvevas da

mowesrigebuli (kristaluri) mdgomareobidan mouwes-

rigebel (Txevad) mdgomareobaSi gadasvlas aZlevs

upiratesobas. Termodinamikidan cnobilia, rom fiqsi-

rebul temperaturaze sxeuli yovelTvis Tavisufali

energiis minimizaciisken miiswrafis.

TSEF

dabal temperaturebze formulaSi Semavali meore

Sesakrebi (temperaturisa da entropiis namravli)

umniSvnelo sididisaa da amis gamo yvelaferi

Cveulebrivi E energiis minimizaciamde dadis.

minimaluri energiis mqone mdgomareoba es aris

kristaluri mdgomareoba. temperaturis momatebisas

meore Sesakrebi ufro da ufro mniSvnelovani xdeba

da romeliRac temperaturaze aRmoCndeba, rom

68

sistemis wonasworobisTvis romelime kavSiris

darRveva ufro sasargebloa. amasTanave, Cveulebrivi

energia odnav maRldeba, magram masTan erTad Zalian

izrdeba entropia, rasac Sedegad Tavisufali

energiis Semcirebamde mivyavarT.

dinamikaSi dnoba Semdegnairad warmoebs: sxeulis

temperaturis zrdasTan erTad matulobs misi

molekulebis siTburi rxevebis amplituda da

drodadro gisoss defeqti uCndeba. yoveli aseTi

defeqti garkveuli raodenobis energias iTxovs,

radgan mas Tan axlavs atomTSorisi kavSirebis

rRveva. defeqtebis gaCenisa da dagrovebis stadias

dnobiswina stadia ewodeba. am stadiaze, rogorc

wesi, sxeulis zedapirze, e.w., kvaziTxevadi Sre

warmoiqmneba. romeliRac temperaturaze defeqtebis

koncentracia imdenad diddeba, rom nimuSSi

orientaciuli wesrigi irRveva (ikargeba) da igi

gamdnar (mouwesrigebel) mdgomareobaSi gadadis.

dnobisa (gamyarebis) da duRilis (kondensaciis)

temperaturebi nivTierebis mniSvnelovan fizikur

Tvisebad iTvleba. dnobisa da gamyarebis tempe-

raturebi erTmaneTs mxolod sufTa nivTierebebSi

emTxveva. es Tvisebebi gamoiyeneba maRali

temperaturebis Termometrebis specialuri kalibra-

torebis damzadebisas. radgan sufTa nivTierebis

gamyarebis temperatura (mag., kalis) stabiluria,

sakmarisia misi gadnoba da manam dacda, sanam siTxis

kristalizaciis procesi ar daiwyeba. am dros (kargi

izolaciis SemTxvevaSi) gasacivebeli zodis

temperatura ar icvleba da is zustad Seesabameba

cnobarebSi warmodgenili etalonebis temperaturas.

69

Senadnobebs, rogorc wesi, dnobis (gamyarebis)

fiqsirebuli temperatura ar gaaCnia. isini myari

mdgomareobidan TxevadSi sasrul temperaturul

diapazonSi gadadis. mdgomareobis diagramebze

“temperatura_fardobiTi koncentracia” aris Txevadi

da myari mdgomareobis Tanaarsebobis are, romelic

likvidusisa da solidusis mrudebiTaa Semosaz-

Rvruli.

Txevadi fazis gamoCenis Sesabamis temperaturas

solidusis temperatura ewodeba, xolo sruli

gadnobis temperaturas_likvidusis temperatura. rac

Seexeba evteqtikuri Sedgenilobis narevebs, maT, ise

rogorc sufTa nivTierebebs, zustad gansazRvruli

dnobis temperatura Seesabameba.

amorful (arakristalur) nivTierebebs, rogorc wesi,

mkafiod gamosaxuli dnobis temperatura ar gaaCnia.

temperaturis matebis Sesabamisad aseTi nivTierebis

siblante mcirdeba da rac ufro dabalia siblante,

miT ufro Txevadia amorfuli masala.

iqidan gamomdinare, rom dnobisas sxeulis moculoba

umniSvnelod icvleba, Sesabamisad mcirea wnevis

gavlenac dnobis temperaturaze. gare wnevis

matebisas, myari sxeulebis (umetesobis) dnobis

temperatura izrdeba. fazuri gadasvlis (maT Soris

rogorc dnobis, ise duRilis) temperaturis damoki-

debuleba wnevaze erTkomponentiani sistemebisTvis

klapeiron-klauziusis gantolebiTaa gansazRvruli:

)( 12 VVdT

dpTL ,

70

sadac: L aris fazuri gadasvlis siTbo (mag.,

aorTqlebis siTbo, dnobis siTbo);

T _gardaqmnis temperatura izoTermuli

procesisas;

dTdp / _ gardaqmnis mocemul temperaturaze

wnevis warmoebuli temperaturis mixedviT;

(V2_V1) _nivTierebis moculobis cvlileba

erTi fazidan meoreSi gadasvlisas.

kristalizaciis temperatura

wina paragrafSi ganxiluli iyo nivTierebis

dnobisa da gamyarebis pirobebi. aq Cven SevexebiT

kristalizaciis (dnobis) temperaturis gavlenas

gamyarebis procesze. rogorc cnobilia, nebismieri

nivTiereba SeiZleba sam agregatul mdgomareobaSi

imyofebodes: myar, Txevad da airulSi. bunebaSi yvela

TviTneburad mimdinare gardaqmna (maT Soris Kkrista-

lizacia da dnobac) im moTxovnebiTaa ganpirobebuli,

rom axali mdgomareoba axal pirobebSi energeti-

kulad ufro mdgradia da mas Tavisufali energiis

ufro naklebi maragi gaaCnia. gare pirobebis

cvlilebisas mag., temperaturis, sistemis Tavisufali

energia rTuli kanoniT icvleba. igi gansxvavebulia

Txevadi da kristaluri mdgomareobebisTvis. Tavisu-

fali energiis cvlilebis xasiaTi sqematurad war-

modgenilia #5 suraTze.

71

sur. #5 Txevadi da myari agregatuli mdgomareobebis

Tavisufali energiebis cvlileba temperaturaze

damokidebulebiT.

TS temperaturis zeviT ufro naklebi Tavisufali

energiiT nivTierebis Txevadi mdgomareoba xasiaTdeba,

xolo TS temperaturis qveviT myari. Sesabamisad, TS

temperaturis zeviT nivTiereba Txevad, xolo TS

temperaturis qveviT kristalur mdgomareobaSi

imyofeba. naTelia, rom Txevadi da Kkristaluri

mdgomareobis Tavisufali energiebi TS tempera-

turaze erTmaneTis tolia. TS temperatura warmoad-

gens wonasworul anu kristalizaciis Teoriul tem-

peraturas. kristalizaciis procesis dasawyebad

aucilebelia, rom sistemisaTvis es procesi Termodi-

namikurad momgebiani iyos da sistemis Tavisufali

energiis SemcirebiT mimdinareobdes, rac siTxis TS

temperaturis qveviT gacivebiTaa SesaZlebeli.

temperaturas, romlis drosac, praqtikulad, iwyeba

kristalizacia, kristalizaciis faqtobrivi

temperatura ewodeba. siTxis gacivebas kristali-

72

zaciis wonasworuli temperaturis qveviT gadaciveba

ewodeba. Teoriul da faqtobriv temperaturebs Soris

sxvaoba gadacivebis xarisxad iwodeba da

ganisazRvreba rogorc:

T=TTeor._Tkrist.

gadacivebis xarisxi damokidebulia liTonis

bunebaze, misi sisufTavis xarisxsa da gacivebis

siCqareze (rac ufro sufTaa liToni da rac ufro

maRalia gacivebis siCqare, miT metia gadacivebis xarisxi).

kristalizaciis procesi gamoisaxeba gacivebis

mrudebiT, romlebic “temperatura_dro” koordina-

tebSi aigeba. ix. sur. # 6.

sur. #6. gacivebis mrudebi kristalizaciisas.

1. aris sufTa liTonis kristalizaciis Teoriuli

mrudi gadacivebis gareSe. dasawyisSi Txevadi liToni

gacivebisas xarisxobriv cvlilebebs ar ganicdis.

gacivebis mrudi mdovred eSveba qveviT. kristali-

zaciis Teoriuli temperaturis miRwevisas iwyeba

kristalizaciis procesi, romelic siTbos gamoyofiT

mimdinareobs. am siTbos kristalizaciis faruli

siTbo ewodeba. kristalizaciisas sivrceSi gabneuli

73

siTbo kristalizaciis faruli siTboTi kompensir-

deba, ris gamoc kristalizaciis temperatura mudmivi

rCeba (horizontaluri ubani gacivebis mrudze).

kristalizaciis procesis dasrulebis Semdeg liToni

myar mdgomareobaSi civdeba da gacivebis mrudi kvlav

mdovred ecema;

2. kristalizaciis mrudi gadacivebiT. igi gviCvenebs

kristalizaciis realur process. siTxe gadacivebis

temperaturamde (romelic Teoriuli temperaturis qvemoT

Zevs) uwyvetad civdeba. TS temperaturaze dabla

gacivebisas kristalizaciis procesis warmarTvis

energetikuli pirobebi iqmneba;

3. kristalizaciis mrudi gadacivebis maryuJiT. igi

asaxavs iseTi liTonebis kristalizaciis process,

romlebsac, gadacivebis didi unaris gamo,

kristalizaciis pirvel momentSi kristalizaciis

faruli siTbo imdenad mZafrad gamoeyofa, rom

temperatura naxtomisebrad izrdeba da Teoriuls

uaxlovdeba.

zogierT liTons (rkina, kobalti, kala da sxva), e.w.,

meoradi kristalizaciis (alotropiuli gardaqmnis)

temperaturac aReniSneba. isini mkacrad gansazRvrul

temperaturaze erTi kristaluri formidan meoreSi

gadadian, rasac alotropiuli gardaqmna ewodeba.

duRilis temperatura

mudmivi gare wnevis pirobebSi siTxis orTqlSi

wonasworuli gadasvlis temperaturas duRilis

temperatura (wertili) ewodeba (aRiniSnvba ТduR, TS).

74

duRilis temperatura mduRare siTxis Tavisufali

zedapiris zemoT (radgan siTxe duRilis tempera-

turasTan SedarebiT yovelTvis odnav gadaxurebulia)

najeri orTqlis temperaturas Seesabameba. duRili

nivTierebis moculobis cvlilebiT mimdinareobs da

pirveli gvaris fazur gardaqmnas warmoadgens, xolo

duRilis temperatura pirveli gvaris fazuri

gadasvlis kerZo SemTxvevaa. igi kritikuli wertilia

da nivTierebis (sufTa liTonis) erT-erTi ZiriTadi

fizikur-qimiuri maxasiaTebelia.

duRili, aorTqlebisgan gansxvavebiT (romelic siTxis

nebismieri temperaturaze mimdinareobs), orTqlwarmoq-

mnis sxva saxea. [orTqlwarmoqmna nivTierebis konden-

sirebuli fazidan (siTxidan an myaridan) airul fazaSi

gadasvlis process warmoadgens. ganasxvaveben

orTqlwaroqmnis or saxes: 1. aorTqleba (kondensirebuli

fazis Tavisufali zedapiridan orTqlwarmoqmna, myari

sxeulis SemTxvevaSi sublimacia an aqrola); 2. duRili

intensiur orTqlwarmoqmnas ewodeba. am dros siTxis

SigniT (ufro sworad, rogorc wesi, WurWlis kedlebze an

fskerze) orTqlis buStebis Casaxva, gazrda da siTxis

zedapirze amotivtiveba xdeba. procesi buStebis SigniT da

garemomcveli siTxis wnevis gaTanabrebis Semdeg iwyeba.

duRilis dros siTxeSi da mis zedapirze orTqlis wneva

ar icvleba. is ucvleli rCeba manam, sanam mTeli siTxe ar

aorTqldeba. duRilis temperatura siTxis Tavisufal

zedapirze arsebul wnevazea damokidebuli. am wnevis

gazrdisas buStebis Casaxva, zrda da amotivtiveba ufro

maRal temperaturaze iwyeba, xolo wnevis Semcirebisas _

ufro dabalze]. igi mxolod gansazRvruli gare

wnevisas gansazRvrul temperaturazea SesaZlebeli.

am dros (aorTqlebisgan gansxvavebiT) siTxe orTqlSi

75

ara marto Tavisufali zedapiridan, aramed mTeli

moculobidan gadadis. duRili, aorTqlebasTan SedarebiT, ufro intensiurad

mimdinareobs. intensiurobis mateba orTqlwarmoqmnis

kerebis Casaxvasa da zrdas ukavSirdeba. TviT procesi

duRilis temperaturis miRweviTa da siTxeSi minarevebis

arsebobiTaa ganpirobebuli. siTxiani WurWlis gaxurebul

zedapirTan siTxeSi orTqliT avsebuli buStebi

warmoiSoba. buStebis SigniT siTxis intensiuri aorTqleba

maTi zomebis gazrdas iwvevs da amomgdebi Zalis gavleniT

isini amotivtivdebian siTxis zedapirze, wnevaTa sxvaobis

gamo skdebian da buStebSi arsebuli orTqli, orTqlis

fazis saxiT, zedapirze gamoTavisufldeba. am dros siTxe

siRrmeSi odnav gadaxurebulia da misi temperatura

duRilis nominalur temperaturas aRemateba. Cveulebriv

pirobebSi es sxvaoba didi ar aris (erTi gradusis farg-

lebSia). laboratoriul pirobebSi zedmiwevniT gawmendili

siTxeebi SesaZlebelia ramdenime aTeuli gradusiT gada-

xurdes an sulac ar aduRdes. siTxis gadaxurebis SesaZle-

bloba imiT aixsneba, rom buStis minimaluri zomis pirve-

ladi, Semdgomi zrdis SesaZleblobis mqoni, Canasaxis

warmoqmna garkveuli energiis daxarjvas saWiroebs

(romelic siTxis zedapiruli daWimulobiT ganisazRvreba).

Tu ar moxdeba energiis daxarjva, maSin warmoqmnili

Canasaxebi zedapiruli daWimulobis Zalebis moqmedebiT

gaqreba da duRilic ar iqneba.

duRilis temperaturaze najeri orTqlis wneva

siTxis Tavisufal zedapirze gare wnevis toli xdeba,

ris gamoc siTxis mTlian moculobaSi najeri

orTqlis buStebi warmoiqmneba. siTxeSi buStebis

warmoqmna da siTxis zedapirze amotivtiveba iwyeba

mas Semdeg, rac buStebis SigniT wneva garemomcveli

siTxis wnevas gautoldeba. aRsaniSnavia, rom

mocemuli nebismieri gare wnevis pirobebSi,

76

nebismieri siTxis duRilis temperatura (am wnevaze)

mudmivi sididea. #4 cxrilSi warmodgenilia zogi-

erTi nivTierebis duRilis temperatura atmosfe-

ruli wnevisas.

cxrili #4. zogierTi nivTierebis duRilis temperatura

atmosferuli wnevisas

nivTiereba duRilis

temperatura , 0C

1 2

heliumi _269

wyalbadi _252,77

azoti _195,9

argoni _185,9

Jangbadi _182,9

vercxliswyali 356,9

tyvia 1750

vercxli 2160

kala 2270

alumini 2300

spilenZi 2360

oqro 2800

nikeli 3000

rkina 3050

fazuri gadasvlis (gardaqmnis) temperatura

temperatura, romlis drosac pirveli an meore

gvaris wonasworuli gardaqmna mimdinareobs fazuri

gadasvlis temperatura ewodeba.

77

Termodinamikuri wonasworobis damaxasiaTebeli

garegani pirobebis (temperaturis, wnevis, eleqtruli da

magnituri velebis da a.S.) cvlilebisas, nivTierebis

erTi fazidan meoreSi gadasvlas fazuri gadasvla

ewodeba. fazuri gadasvla, viwro gagebiT, SeiZleba

Semdegnairad ganimartos: es aris fizikuri Tvisebebis

naxtomisebri cvlileba garegani parametrebis uwyveti

cvlilebisas. terminis orgvar ganmartebas Soris

sxvaoba naTlad Cans Semdegi magaliTidan: viwro

gagebiT, airuli fazidan plazmaSi gadasvla fazur

gadasvlas ar warmoadgens, radgan airis ionizacia

TandaTanobiT mimdinareobs, magram farTo gagebiT es

fazuri gadasvlaa. Semdeg teqstSi fazuri gadasvla,

terminis viwro gagebiT, ganmartebis Sesabamisad

iqneba mocemuli.

asxvaveben ori gvaris fazur gardaqmnas: pirveli

gvaris fazuri gardaqmnisas nivTierebebis iseTi

Termodinamikuri maxasiaTeblebi rogoricaa:

simkvrive, komponentebis koncentracia, fazuri

gadasvlis siTbod wodebuli siTbos raodenoba da

sxva naxtomisebrad icvleba. meore gvaris fazuri

gadasvlisas zogierTi fizikuri sidide gadasvlis

temperaturis erTi mxridan nulis tolia, xolo

meore mxridan, nulidan (gadasvlis wertilidan)

daSorebiT TandaTan izrdeba. am dros simkvrive

uwyvetad icvleba, xolo siTbo (energia) arc

gamoiyofa da arc STainTqmeba. pirveli gvaris fazuri

gadasvlisas nivTierebis entropia da simkvrive naxto-

misebrad icvleba da fazuri gadasvlis siTbo gamoiyofa

an STainTqmeba. meore gvaris fazuri gadasvlisas

nivTierebis siTbotevadoba da Termuli gafarToebis

koeficienti naxtomisebrad icvleba, xolo entropia da

78

simkvrive analogiurad ar icvleba. meore gvaris fazuri

gadasvlisas siTbo arc gamoiyofa da arc STainTqmeba.

pirveli gvaris gadasvla bunebaSi Zalian gavrce-

lebuli movlenaa. am movlenebs ekuTvnis: aorTqleba

da kondensacia, dnoba da gamyareba, sublimacia da

myar fazaSi kondensacia, myar sxeulSi mimdinare

zogierTi gadasvlebi da a.S. meore gvaris fazur

gadasvlas miekuTvneba: paramagnetikis gadasvla anti-

feromagnetikSi, romelsac Tan axlavs antifero-

magnetikuri mowesrigeba, paraeleqtrikis segneto-

eleqtrikSi gadasvla nivTierebis polarizaciis

TviTneburi (spontanuri) gamovleniT, liTonebisa da

Senadnobebis normaluri gamtarobidan zegamtar

mdgomareobaSi gadasvla, qvanturi siTxeebis 3He da 4He zeddenad mdgomareobaSi gadasvla da a.S.

Termodinamikur (Tu garemomcveli aridan realuri an

warmosaxviTi sazRvrebiT gamoyofili makroskopuli

sxeuli, SeiZleba daxasiaTdes Termodinamikuri parametre-

biT: moculobiT, temperaturiT, wneviT da sxv., maSin

sistema Termodinamikuria) sistemaSi fazuri gadasvlis

temperatura damokidebulia gare wnevaze.

Termodinamikur wonasworulad mimdinare sistemebSi

pirveli gvaris gadasvlisas, nivTierebebis erTi

fazidan meoreSi gadasvlisas, fazuri gadasvlis

siTbo (mag., aorTqlebis siTbo, dnobis siTbo) klapeiron-

klauziusis Termodinamikuri gantolebiT ganisazRv-

reba, romlis Tanaxmadac

)( 12 VVdT

dpTL ,

79

sadac: T aris gardaqmnis temperatura izoTermuli

procesisas;

dTdp / _gardaqmnis mocemul temperaturaze

wnevis warmoebuli temperaturis mixedviT;

)( 12 VV _nivTierebis moculobis cvlileba

erTi fazidan meoreSi gadasvlisas.

Termodinamikuri sistemis meore gvaris fazuri

gadasvlisas fazaTa makroskopul maxasiaTeblebs

erenfestis Tanafardobebi (Termodinamikuri Tanafardo-

bebi) akavSirebs:

p

pp

VT

C

dT

d

da p

p

dT

dp

,

sadac: TVP ,, aris sistemis wneva, temperatura da moculoba;

TppC ,, _ fazuri gadasvlisas siTboteva-

dobisa da Termuli gafarToebis izobaruli koefici-

entebisa da kumSvis izoTermuli koeficientis cvli-

lebebi.

mdgomareobis fazur diagramaze, sistemis moZraobis

TvalsazrisiT misi intensiuri parametrebis

(temperatura, wneva da misT.) cvlilebisas, fazuri

gadasvla ori fazis gamyofi xazis gadakveTaze

warmoebs. radgan Termodinamikuri faza sxvadasxva

gantolebiT aRiwereba, yovelTvis moiZebneba iseTi

sidide, romelic fazuri gadasvlisas naxtomisebrad

icvleba. vinaidan Termodinamikur fazebad dayofa

ufro “dawvrilmanebuli” klasifikaciaa, vidre nivTi-

erebebis agregatul mdgomareobad dayofa, dasaSvebia

iseTi mdgomareobac, roca fazur gadasvlas agrega-

80

tuli mdgomareobis cvlileba ar mohyveba. amdenad,

yvela fazuri gadasvla agregatuli mdgomareobis

cvlilebas ar iwvevs, magram nebismieri agregatuli

mdgomareobis Secvla fazuri gadasvlaa.

yvelaze xSirad fazuri gadasvlebi mudmivi wnevisa

(rogorc wesi, erTi atmosferos Sesabamisi) da cvladi

temperaturisas ganixileba. swored amis gamo fazuri

gadasvlis xazis nacvlad, xSirad, dnobis tempera-

turis, fazuri gadasvlis da a.S. aRsaniSnavad

xmaroben termin “wertils” (da ara xazs). igulisxmeba,

rom fazuri gadasvla SesaZlebelia moxdes wnevis

cvlilebis drosac an kidev mudmivi temperaturisa

da wnevisas, magram komponentebis cvladi Sedgeni-

lobisas.

pirveli gvaris fazuri gadasvlisTvis fazuri

gadasvlis mrudis siaxloves metastabiluri areebis

arsebobaa damaxasiaTebeli (mag., siTxe SeiZleba duRi-

lis temperaturis zeviT gaTbes an gamyarebis wertils

qveviT gadacivdes). metastabiluri mdgomareoba SeiZ-

leba Zalian didxans SenarCundes im mizeziT, rom

ufro naklebi Tavisufali energiis mqone (Termodi-

namikurad ufro xelsayreli) axali fazis warmoqmna am

fazis axali Canasaxebis gaCeniT unda daiwyos. Tavis-

ufali energiis momgebianoba (Canasaxis warmoqmnisas)

Canasaxis moculobis proporciulia, xolo wamge-

bianoba_Canasaxis zedapiris farTobis (zedapiruli

energiis mniSvnelobis). warmoqmnili mcire zomis

Canasaxebi Tavisufal energiasa da maTi raodenobis

Semcirebis (gaqrobis) albaTobas zrdis. Canasaxebi,

romlebic garkveul kritikul zomas miaRweven,

izrdebian da mTeli nivTiereba axal fazaSi gadadis.

81

nivTierebaSi, makroskopuli zomis ucxo sxeulis

CanarTebi (mag., mtvris nawilakebi siTxeSi) kritikuli

zomis Canasaxis warmoqmnis albaTobas amaRlebs.

kritikuli wertilis siaxloves wonasworul fazebs

Soris sxvaoba da zedapiruli energia mcirdeba,

advilad warmoiqmneba didi zomisa da ucnauri

formis Canasaxebi, rac nivTierebis Tvisebebzec

airekleba.

evteqtikis temperatura

temperaturas, romelzec stabiluri wonasworobis

pirobebSi evteqtikuri Senadnobi myardeba an dneba

evteqtikis temperatura ewodeba. an kidev, tempera-

turas (wertili mdgomareobis diagramaze), romlis

drosac Txevadi sistema (xsnari, an nadnobi) mocemul

wnevaze wonasworobaSi imyofeba myar fazebTan

evteqtikis temperatura ewodeba.

am wertilSi gamoyofili fazebis ricxvi komponentTa

ricxvis tolia da sistema wonasworul pirobebSi

nonvariantulia. fazaTa wesidan gamomdinare, aseTi

sistemebis Kkristalizacia (ise rogorc sufTa

nivTierebebis) mudmiv temperaturaze mimdinareobs. Aam

dros igive (siTxis Sesabamisi) Sedgenilobis ori

(samkomponentianisTvis sami da a.S.) myari fazis narevi

(arameqanikuri) warmoiqmneba. mocemuli sistemisTvis

myari evteqtikis dnobis temperatura yvela sxva

Sedgenilobis narevis dnobis temperaturaze dabalia.

82

periteqtikis temperatura

temperaturas, romelzec stabiluri wonasworobis

pirobebSi periteqtikuli gardaqmna mimdinareobs

periteqtikis temperatura ewodeba. an kidev, peri-

teqtikis temperatura ewodeba temperaturas (mudmivi

wnevisas), romelzec Txevadi faza wonasworobaSi

imyofeba kristalur fazebTan (qimiur naerTebTan an

myar xsnarebTan), romelTa ricxvi sistemis kompo-

nentTa raodenobis tolia da sistemis temperaturis

klebasTan erTad maTi raodenoba erTiT mcirdeba.

am ukanaskneliT periteqtika (berZ. periteko_vadnob, vaTxe-

vadeb) gansxvavdeba evteqtikisgan. evteqtikis SemTxve-

vaSi siTxis, romelic wonasworobaSia kristalur

fazebTan (romelTa ricxvic komponentTa raodenobis

tolia), temperaturis Semcirebisas (gamyarebis Semdeg)

fazaTa raodenoba ar icvleba (temperaturis matebisas

isini srulad gadadian Txevad mdgomareobaSi).

periteqtikis temperaturas xSirad periteqtikis

wertils uwodeben. masSi ikveTeba periteqtikuli

Sedgenilobis siTxesTan wonasworobaSi myofi ori

myari fazis kristalizaciis dasawyisis xazebi (igi A

da B nivTierebis dnobis Sualedur temperaturas

warmoadgens). orkomponentian sistemebSi myari xsnaris

kristalebis siTxesTan urTierTqmedebis procesi,

fazaTa mudmivi koncentraciisas, izoTermulad

mimdinareobs da sxva (axali, gansxvavebuli) myari

xsnaris warmoqmniT mTavrdeba.

83

evteqtoidis temperatura

temperaturas, romelzec, stabiluri wonasworobis

pirobebSi, evteqtoidur SenadnobSi ramdenime fazis

evteqtoiduri narevi warmoiqmneba evteqtoidis

temperatura ewodeba. an kidev, temperaturas (wertili

mdgomareobis diagramaze), romelzec (gacivebisas) myari

xsnari wonasworobaSi imyofeba misgan gamoyofil

fazebTan evteqtoidis temperatura ewodeba.

am wertilSi gamoyofili fazebis ricxvi komponentTa

ricxvis tolia da sistema wonasworul pirobebSi

nonvariantulia. orkomponentiani sistemebisTvis ev-

teqtoidis temperaturaze myari xsnaris daSlisas

gamoyofili ori (samkomponentianisTvis_sami da a.S.) sta-

biluri fazis narevi, mocemuli sistemisTvis, mud-

mivi SedgenilobiT xasiaTdeba.

kiuris wertili (temperatura)

temperaturas, romelzec, wonasworul pirobebSi,

gaxurebisas (gacivebisas) nebismier feromagnetikSi

feromagnetizmi mTlianad qreba (warmoiqmneba), xolo

segnetoeleqtrul masalebSi eleqtruli dipolebis

mowesrigebulobis are SemoizRudeba kiuris tempe-

ratura ewodeba. an kidev, meore gvaris fazuri

gadasvlis temperaturas, romelic nivTierebis

simetriis Tvisebebis naxtomisebr cvlilebebs iwvevs

(mag., magnituris_feromagnetikebSi, eleqtrulis _ segneto-

eleqtrikebSi, kristaloqimiuris_mowesrigebul Senadnobeb-

Si gadasvlisas) kiuris temperatura ewodeba.

84

kiuris Q temperaturis qvemoT, T temperaturaze,

feromagnetikebs TviTneburi (spontanuri) damagnite-

bulobis unari da gansazRvruli magnitur-krista-

luri simetria gaaCnia. kiuris wertilSi (Q=T) fero-magnetikis atomebis siTburi moZraobis intensiuroba

misi TviTneburi damagnitebulobis (“magnituri mowesri-

gebis”) dasarRvevad da simetriis cvlilebisTvis

sakmarisi aRmoCndeba, ris Sedegadac feromagnetiki

paramagnetiki xdeba. analogiurad, antiferomag-

netikebSi T=Q temperaturaze (e.w. antiferomagnitur

wertilSi an neelis wertilSi) maTTvis damaxasiaTebeli

struqturis rRveva warmoebs da antiferomagnetikebi

paramagnetikebi xdeba. segnetoeleqtrikebsa da anti-

segnetoeleqtrikebSi T=Q temperaturaze atomebis

siTbur moZraobas kristaluri gisosis elementaruli

ujredis eleqtruli dipolebis TviTneburi mowesri-

gebuli orientacia nulamde dahyavs. mowesrigebul

SenadnobebSi, kiuris wertilSi (Senadnobebis SemTxve-

vaSi mas kurnakovis wertilsac uwodeben), Senadnobebis

komponentebis atomebis (ionebis) ganlagebaSi, Sori

wyobis xarisxi nulis toli xdeba.

amdenad, meore gvaris fazuri gadasvlis yvela

SemTxvevaSi, T=Q temperaturaze, nivTierebaSi atome-

bis esa Tu is “wesrigi” (magnituri an eleqtruli

momentebis mowesrigebuli orientacia, Senadnobebis Kkris-

taluri gisosis kvanZebSi atomebis Sori wyobis xarisxi

da misT.) qreba. kiuris wertilis siaxloves nivTi-

erebaSi mravali fizikuri Tvisebis (mag., siTbo-

tevadobis, magnituri amTviseblobis da sxv.) specifikuri

cvlilebebi mimdinareobs da es cvlilebebi T=Q

temperaturaze maqsimums aRwevs.

85

neelis wertili (temperatura)

neelis wertili anu kiuris antiferomagnituri

wertili TN aris is temperatura, romlis zeviTac

antiferomagnetiki kargavs Tavis specifikur magnitur

Tvisebebs da paramagnetikad gardaiqmneba (meore gvaris

fazuri gadasvla). TN temperaturis siaxloves

antiferomagnetikebis aramagnituri Tvisebebi (siTbo-

tevadoba, siTburi gafarToebis koeficienti, eleqtro-

gamtarobis temperaturuli koeficienti da a.S.) anoma-

liur cvlilebebs ganicdis da es cvlilebebi TN

temperaturaze maqsimalur mniSvnelobebs aRwevs.

lui neelma wamoayena hipoTeza, romlis mixedviTac

zogierT nivTierebaSi, mezobeli atomebis urTierT-

qmedebis Sedegad SesaZlebelia maTi (atomebis) mag-

nituri velebi urTierTsawinaaRmdego mimarTulebiT

orientirdnen. is varaudobda, rom aseTi nivTiere-

bebis kristaluri gisosebi SeiZleboda ganxiluliyo

rogorc ori damoukidebeli urTierTgamWoli qveme-

seri, romelTagan TiToeuli erTnairad orientire-

buli magnituri velebis mqone atomebisgan Sedgeba. am

xist orientacias iqamde mivyavarT, rom romeliRac

temperaturis (romlsac lui neelis sapativcemulod

neelis wertili ewodeba) qveviT es velebi erTmaneTs

Caaqroben da nivTiereba nulovani damagnitebulobis

gaxdeba. aseTi nivTierebebis jgufi dadginda 1937

wels. neelis temperaturis zeviT maTTvis

damaxasiaTebeli struqturis rRveva SeiniSneba da

vlindeba paramagnituri efeqtebi, anu antiferomag-

netikebi xdeba paramagnetikebi. neelis Teoriis

damtkiceba mxolod 1949 wels, neitronebis

difraqciis Seswavlisas, gaxda SesaZlebeli.

86

debais temperatura

nivTierebis fizikuri mudmiva, romelic myari

sxeulis atomebis kavSiris Zalas axasiaTebs da

kristaluri gisosis zRvrulad dasaSvebi drekadi

rxevebis sixSiris temperaturas gansazRvravs debais

temperatura ewodeba (anu nivTierebis fizikuri mudmiva, romelic myari sxeulis mraval Tvisebas_Tbotevadobas,

Tbogamtarobas, eleqtrogamtarobas, rentgenis sxivebis

speqtris xazebis gafarToebas, drekad Tvisebebs da a.S.

axasiaTebs).

igi myari sxeulis mravali Tvisebis klasikuri qcevis

temperaturul ares mijnavs, romlis qveviTac Tavs

iCens kvanturi efeqtebi. debais temperatura ganisaz-

Rvreba formuliT:

d= h Vd /k,

sadac: h aris plankis mudmiva, Vd_myari sxeulis

atomTa rxevis maqsimaluri sixSire, k _ bolcmanis

mudmiva.

zegamtaruli gadasvlis kritikuli

temperatura

temperturas, romelzec liToni an Senadnobi zega-

mtarul mdgomareobaSi gadadis zegamtaruli gada-

svlis temperatura ewodeba.

garkveul (sxvadasxva masalisTvis sxvadasxva)

temperaturamde gacivebis Semdeg zogierTi masalis

87

eleqtrowinaRoba naxtomisebrad vardeba nulamde. Aam

temperaturas mocemuli masalis damaxasiaTebel

kritikul temperaturas uwodeben. Zlieri magnituri

veli masalas zegamtaruli mdgomareobidan normalur

mdgomareobaSi abrunebs. Mmagnituri velis daZa-

bulebis sidides, romelic mocemul temperaturaze

zegamtari mdgomarebidan normalurSi gadasvlas

iwvevs, kritikuli magnituri veli (Hk) ewodeba da

temperaturis klebisas misi sidide matulobs.

dReisaTvis miRebulia zegamtari masalebi, romelTa

zegamtarobaSi gadasvlis kritikuli temperatura

100KK-s aRemateba.

homologiuri temperatura

kelvinis gradusebSi gamosaxul uganzomilebo sidi-

des, romelic ricxobrivad liTonis realuri

temperaturis Tavisi dnobis temperaturasTan fardo-

bis (T/Tdn) tolia, homologiuri anu msgavsebis tempe-

ratura ewodeba.

liTonebsa da SenadnobebSi homologiur tempera-

turas mravali fizikur-meqanikuri da fizikur-qimi-

uri movlena ukavSirdeba. Tu liTonis deformaciisas

homologiuri temperaturis sidide 0,4-ze metia, maSin

pirvel planze dinamikuri mobruneba gamodis

(dabal_0,25-mde homologiur temperaturaze dinamikuri

mobruneba umniSvnelo rols TamaSobs). 0,4-ze ufro

maRal homologiur temperaturaze mimdinare

cocvadobisas, adre Tu gvian dadgeba cocvadobis

mesame stadia, romelic masalis rRveviT mTavrdeba.

88

Tanabari homologiuri temperaturisas, sufTa liTo-

nebi da erTi tipis Senadnobebi difuziuri Zvradobis

erTnairi rigiT xasiaTdeba da maTi deformaciisadmi

winaaRmdegoba deformaciis siCqareze erTnairadaa

damokidebuli. 0,4 homologiur temperaturaze marcv-

lis sazRvrebi srialis sibrtyeebis sistemas warmo-

adgens. 0,5 homologiur temperaturaze minarevi atome-

bi dislokaciis moZraobisTvis uZrav wertilovan

winaaRmdegobebs ar warmoadgens. dabal homologiur

temperaturaze, nebismieri deformaciis yvelaze

dabal siCqarezec ki (romelic cocvadobis siCqaris to-

li iqneba), dinamikuri rekristalizaciis miRweva

SeuZlebelia.

dabal homologiur temperaturaze rekristalizaciis

movlena imdenad nela mimdinareobs, rom plastikuri

deformaciisas disperhirebuli submikrostruqturac

ki ar aRdgeba. dabali (0_0,25) homologiuri tempera-

turisas mobrunebis procesi praqtikulad ar

realizdeba da sufTa liTonebis meqanikuri Tvise-

bebis aRdgena praqtikulad ar xdeba. saSualo (0,25-0,5)

homologiur temperaturul areSi mobruneba mxolod

drekad-damaxinjebuli kristaluri gisosis relaqsa-

ciiT SeiZleba ganxorcieldes.

dabal da saSualo homologiur temperaturebze,

matricasTan SedarebiT, marcvlis sazRvrebi ufro

mtkicea da deformaciis procesi marcvlis SigniT

mimdinareobs. SedarebiT dabal homologiur tempera-

turebze, marcvlis saSualo zomebis simcirisas,

difuziuri procesebi, upiratesad, marcvlis sazRvre-

bze (moculobiT difuziasTan SedarebiT) mimdinareobs

da sxv.

89

maRali temperatura

temperaturas, romelic oTaxis temperaturas

aRemateba maRali temperatura ewodeba (terminis viwro

gagebiT).

maRali temperaturis miRebis sxvadasxva meTodi

arsebobs. mag., dengamtar liTonur masalaSi

eleqtruli denis gatarebisas ramdenime aTasi

gradusi temperaturis miRebaa SesaZlebeli. aliT

gaxurebisas, daaxloebiT, 5000 0C miRwevaa SesaZle-

beli. bevrad ufro maRali temperaturebi gazebSi

eleqtruli ganmuxtvisas (aTeuli aTasidan milion

gradusamde), lazeruli sxiviT gaxurebisas (ramdenime

milion gradusamde) da TermobirTvuli reaqciis

zonaSi (as milion gradusamde) miiRweva.

farTo gagebiT, maRali temperatura iseT

temperaturas warmoadgens, romelic im maxasiaTebel

temperaturas aRemateba, romlis miRwevisas nivTiere-

bis Tvisebebi xarisxobrivad icvleba.

maSasadame, dabal da maRal temperaturebs Soris

mkacrad gansazRvruli erTiani sazRvari ar arsebobs.

mag., debais temperatura d yoveli nivTierebisTvis

temperaturul sazRvars aRniSnavs, romlis zeviT

kvanturi efeqti ar gamovlindeba. am SemTxvevaSi

maRal temperaturad T >>d unda miviCnioT. umrav-

lesi nivTierebisTvis d 100_500 K–is intervalSi

imyofeba. dnobis temperatura myar da Txevad areebs

mijnavs. aseT SemTxvevaSi maxasiaTebel temperaturad

dnobis temperatura gvevlineba. aseTive maxasiaTebels

90

mag., molekulis disociaciis (daaxloebiT 103 K),

atomis ionizaciis (daaxloebiT 104 K) da Termobir-

Tvuli reaqciis (daaxloebiT 107 K) dawyebis tempera-

turebi warmoadgens.

Ă

dabali temperatura

mecnierebs Soris dabali anu kriogenuli (berZ.

kryos_sicive, yinuli + genos_warmoSoba) temperaturis

gansazRvris erTiani azri ar arsebobda, zogi mas

gansazRvravda azotis duRilis temperaturaze qveviT,

zogi Jangbadis duRilis temperaturas miiCnevda

sazRvrad da a.S.

1971 wels sicivis saerTaSoriso akademiam miiRo

rekomendacia, romlis mixedviTac 120 K-dan (bunebrivi

airis kondensaciis temperatura) 0,7 K-mde (vakuumSi Txeva-

di heliumis miRebis temperaturamde) yvela temperaturas

ewodos kriogenuli, xolo 0,3 K temperaturis qveviT_

zedabali temperatura. aseT temperaturebze muSao-

bisas miRebulia kelvinis temperaturuli skaliT

sargebloba.

Cveulebrivi nivTierebebis umetesoba, temperaturis

klebasTan erTad, airuli mdgomareobidan jer

Txevad, xolo Semdeg myar mdgomareobaSi gadadis.

aqedan gamomdinare, dabali temperaturis miReba da

Seswavla, pirvel rigSi, airebis gaTxevadebasTanaa

dakavSirebuli.

91

Tanamedrove teqnikis ganviTarebasTan erTad dRiTi

dRe izrdeba kriogenuli temperaturebis gamoyeneba.

kriogenuli teqnologiebi mudmivad ixveweba da

adamianis samoqmedo sferoSi maTi gamoyenebis SesaZ-

lebloba sul ufro matulobs. dabali tempera-

turebis momxmarebelia iseTi dargebi, rogoricaa

metalurgia, manqanaTmSenebloba, medicina, biologia,

soflis meurneoba, kvebis mrewveloba, navTob-airis

kompleqsi, kosmonavtika da mravali sxva. yovelive es

ki kriogenul temperaturebze muSaobis SesaZleb-

lobis mqone mowyobilobebs moiTxovs. aseTi

mowyobilobebis Seqmnas kriogenulad maRali

siblantis mqone specialuri Senadnobebi esaWiroeba.

teqnologiebis ganviTareba, Tavis mxriv, axal-axal,

sul ufro mzard moTxovnebs uyenebs kriogenul

blant Senadnobebs da maTi Seqmnis aucileblobas

specialistebi gverds ver auvlian.

rekristalizaciis minimaluri temperatura

1. udablesi temperatura, romelzec xangrZlivi

gaxurebis procesSi, liTonis civad deformirebisas,

damaxinjebuli marcvlovani struqtura icvleba

axali Zabvebisgan Tavisufali marcvlovani struq-

turiT;

2. minimaluri temperatura, romelzec mocemuli

drois monakveTSi civad deformirebuli liToni

srulad rekristalizdeba.

92

rekristalizaciis temperatura aRemateba mobrunebisa

da poligonizaciis temperaturebs. igi mniSvnelov-

nadaa damokidebuli liTonis sisufTavisa da defor-

maciis xarisxze. sxvadasxva liTonis rekristaliza-

ciis temperaturebis Sepirispireba gviCvenebs, rom

rekristalizaciis minimalur temperaturasa da

dnobis temperaturebs Soris martivi damokidebuleba

arsebobs:

Trek= a Tdn,

sadac: Trek aris rekristalizaciis absoluturi

temperatura,

Tdn _ dnobis absoluturi temperatura,

a_koeficienti, romelic damokidebulia li-

Tonis sisufTavis xarisxze.

rac ufro sufTaa liToni, miT ufro dabalia

rekristalizaciis minimaluri temperatura. teqnikuri

sisufTavis liTonebisTvis a=0,3_0,4-s. Senadnobebis

rekristalizaciis minimaluri temperatura, rogorc

wesi, ufro maRalia, vidre sufTa liTonebisa. zogi

Senadnobis Trek-is mniSvneloba 0,8 Tdn-is sidides

aRwevs. piriqiT, zesufTa liTonebis Trek 0,1 Tdn-mdec

ki mcirdeba. a koeficientis gamoyenebiT advilad

gamoiTvleba Cveulebrivi sisufTavis liTonebis,

rekristalizaciis minimaluri temperatura.

sisufTavis garda, rekristalizaciis minimaluri

temperatura damokidebulia wina damuSavebis

deformaciis xarisxzec. rac ufro maRalia liTonis

93

deformaciis xarisxi, miT ufro damaxinjebuli da

naklebad mdgradia misi struqtura. aqedan gamomdi-

nare, Termodinamikurad ufro mdgradi mdgomareobis

misaRebad misi miswrafeba izrdeba. e.i. deformaciis

maRali xarisxi amartivebs rekristalizaciis

process da amcirebs rekristalizaciis minimalur

temperaturas.

rekristalizaciis temperaturas arsebiTi praqti-

kuli mniSvneloba aqvs. civnaWedi liTonis struq-

turis aRsadgenad saWiroa misi gaxureba rekrista-

lizaciis temperaturaze maRla. liTonebis plasti-

kuri deformacia rekristalizaciis temperaturaze

ufro maRla ki iwvevs ganmtkicebas, magram es ganmtki-

ceba amave temperaturaze mimdinare rekristalizaciis

procesiT moixsneba. unda aRiniSnos, rom rekrista-

lizacia mimdinareobs ara deformaciis procesSi,

aramed maSinve rogorc ki deformaciis procesi

dasruldeba.

temperaturis zrdiT rekristalizaciis siCqarec

izrdeba. Zalian maRal temperaturaze rekrista-

lizaciis procesi SeiZleba wamSic ki dasruldes. civnaWedi liTonis rekristalizaciis efeqtebis, maTi

stadiebis, struqturis cvlilebebis da a.S. sakiTxebis

ganxilva Cven mizans ar warmoadgens. maTi swavleba

liTonTmcodneobis kursSi Sedis.

94

metalurgiis teqnologiur procesebSi

gamoyenebuli zogierTi temperaturis

mokle mimoxilva

am paragrafSi mxolod is temperaturebi ganixileba,

romlebic zogad xasiaTs atareben. rac Seexeba

calkeuli damuSavebis konkretuli teqnologiuri

procesebis aRsawer temperaturebs da maT arss,

mkiTxveli maT Sesabamisi kursis gavlisas gaecnoba.

anTebis temperatura_sawvavi nivTierebis umciresi

temperatura, romlis drosac sawvavi nivTierebis

zedapirze warmoqmnil orTqls, cecxlis Ria

wyarosTan kontaqtisas, haerSi anTebis unari aqvs.

am dros mdgradi wvis procesi ar viTardeba. anTebas

airorTqlhaeris narevis sawvavi nivTierebis

zedapirze swrafi dawva da xanmokle xiluli naTeba

axlavs Tan. anTebis meqanizmi SeiZleba Semdegnairad

aixsnas: yoveli sawvavi nivTierebisTvis SeiZleba

ganisazRvros najeri orTqlis wneva. temperaturis

amaRlebiT is matulobs. sawvavi nivTierebis rao-

denoba haeris erTeul moculobaSi izrdeba. anTebis

temperaturis miRwevisas haerSi sawvavi nivTierebis

raodenoba wvis procesis xelSesawyobad sakmarisi

xdeba. sawvav nivTierebas da mis orTqls Soris

wonasworobis misaRwevad garkveuli droa saWiro,

romelic orTqlis warmoqmnis siCqariT ganisazRvreba.

anTebis temperaturaze orTqlis warmoqmnis siCqare

ufro mcirea, vidre misi wvisa. amitom mdgradi wvis

procesis ganviTareba SesaZlebeli xdeba mxolod

aalebis temperaturis miRwevis Semdeg.

95

anTebis temperaturis pirdapiri gazomvis sirTulis

gamo, anTebis temperaturad miiReba sareaqcio Wur-

Wlis kedlis is temperatura, romelzec anTeba Seim-

Cneva. anTebis temperaturis daxurul tigelSi gansaz-

Rvris yvelaze cnobili meTodi penski-martensis

meTodia. arsebobs anTebis temperaturis Ria tigelSi

gansazRvris meTodic.

Tu cnobilia najeri orTqlis wnevis temperaturaze

damokidebuleba, maSin anTebis Ctv0 temperaturis

gamosaTvlelad Semdegi formula gamoiyeneba:

,273280

0

DP

tv

v

sadac: vP aris anTebis temperaturaze wvadi siTxis

orTqlis parcialuri wneva_kpa;

0D _haerSi orTqlis difuziis koeficienti_

sm2/s;

_wvis reaqciaSi Jangbadis steqiometriuli

koeficienti.

aalebis temperatura aris sawvavi nivTierebis

umciresi temperatura, romlis drosac sawvavi

nivTierebis zedapiridan orTqli iseTi siCqariT

gamoiyofa, rom anTebis wyaros zemoqmedebiT is

aaldeba.

anTebis wyaros inicirebiT nivTierebis aliT wva

anTebis wyaros moSorebis Semdegac grZeldeba, anu

mdgradi wva warmoiSoba. Tu cnobilia najeri

orTqlis wnevis temperaturaze damokidebuleba, maSin

C, H, O, da N-is Semcveli nivTierebebis aalebis Ctv0

96

temperaturis gamosaTvlelad Semdegi formula gamo-

iyeneba:

,453

0

DPt

vv

sadac: vP aris aalebis temperaturaze wvadi siTxis

orTqlis parcialuri wneva_kpa;

0D _haerSi orTqlis difuziis koeficienti_sm2 /s;

_wvis reaqciaSi Jangbadis steqiometriuli

koeficienti.

TviTaalebis temperatura aris sawvavi nivTierebis

umciresi temperatura, romlis mniSvnelobamdec

gaxureba egzoTermuli moculobiTi reaqciebis

siCqaris mkveTr matebas da siTbos gare wyaros zemoq-

medebis gareSe aliT wvas da /an afeTqebas iwvevs. es

temperatura saWiroa wvis reaqciis aqtivaciis ener-

giis misaRwevad.

airebisa da orTqlis TviTaalebis temperaturis

pirdapiri gazomvis sirTulis gamo, TviTaalebis

temperaturad miiReba sareaqcio WurWlis kedlis

minimaluri temperatura, romelzec TviTaaleba Seini-

Sneba. es temperatura damokidebulia Tbomasamimo-

cvlis pirobebze rogorc sareaqcio WurWlis SigniT,

aseve TviT WurWlis garemoze, narevis moculobaze,

agreTve WurWlis kedlis katalizur aqtiurobasa da

rig sxa parametrebze.

wvis produqtebis temperatura aris temperatura,

romelsac wvis produqtebi (ZiriTadi komponentebia:

CO2,, H2O, O2,, N2,, SO2) SeiZens sawvavis wvisas. asxvaveben

97

wvis produqtebis sami saxis temperaturas: a) airuli

sawvavis dawvisas_kalorimetriuls, b) Txevadi sawva-

vis dawvisas_Teoriuls da g) myari sawvavis dawvisas

_ namdvils.

a). kalorimetriuli temperatura iseTi temperaturaa,

romlis drosac igulisxmeba, rom sawvavis dawvis

Sedegad gamoyofili siTbo mxolod wvis produqtebis

gaxurebaze ixarjeba:

tk = Qumd.sam. /( Vwp

. c ),

sadac Qumd.sam. aris sawvavis wvis umdablesi samuSao

siTbo;

Vwp_wvis produqtebis moculoba;

c_siTbotevadoba.

SemTbari sawvavis an SemTbariHhaeris gamoyenebisas

kalorimetriuli temperatura, am siTbos gaTvalis-

winebiT, ganisazRvreba:

tk = (Qumdsam + Qf ) /( Vwp

. c ),

sadac Qf aris faqtobrivad Setanili siTbo.

b). Teoriuli temperatura iseTi temperaturaa,

romlis drosac igulisxmeba, rom sawvavis dawvis

Sedegad gamoyofili siTbos nawili disociaciaze

ixarjeba:

tT = (Qumd.sam. _ qdis. ) /( Vwp

. c ),

sadac qdis. aris disociaciaze daxrjuli siTbo.

g). namdvili (praqtikuli) temperatura iseTi tempera-

turaa, romlis drosac igulisxmeba, rom sawvavis

dawvis Sedegad gamoyofili siTbos nawili garemos-

Tan Tbomimocvlaze ixarjeba:

98

tn = tsaw., sadac aris wvis pirometruli koeficienti

(damokidebulia Rumlis konstruqciaze da mis Tboizo-

laciaze). igi warmoadgens praqtikuli temperaturis

TeoriulTan fardobas da misi mniSvneloba

yovelTvis 1-ze naklebia. Tu pirometriT gavzomavT

alis temperaturas da cxrilebidan aviRebT wvis

pirometruli koeficientis mniSvnelobas, maSin

advilad gamoiTvleba sawvavis Teoriuli temperatura

wvis temperatura ganisazRvreba wvis im produqtebis

temperaturiT, romlebic wvis zonas toveben. Tu

winaswar cnobili iqneba sawvavi narevis Sedgeniloba,

sawyisi narevisa da wvis produqtebis Termodi-

namikuri funqciebi, maSin sawvavi narevis adiabaturi

wvisas SesaZlebelia gamoiTvalos: wvis procesSi

gamoyofili siTbos raodenoba, sawvavis sruli

(da)wvisas miRweuli wvis temperatura da wvis

produqtebis Sedgeniloba.

rodesac garkveuli iqneba wvis produqtebis

Sedgeniloba, maSin Twv. SesaZlebelia gamoiTvalos

Sinagani energiis tolobis pirobebidan, mudmivi

moculobisas an misi enTalpiiT sawyisi da saboloo

mdgomareobebis mudmivi wnevisas, Semdegi fardobiT:

oT QT

C

wv.

wv. ,

sadac : T0 aris narevis sawyisi temperatura;

99

C_T0-dan Twv.-is temperaturis intervalSi

sawyisi narevis kuTri siTbotevadoba (SesaZlebeli

fazuri gadasvlisa, misi cvlilebis gaTvaliswinebiT); Qwv. _Twv.-is temperaturaze narevis (da)wvis

kuTri siTbo.

temperaturuli veli

gansazRvruli sivrcis yvela wertilSi, drois

mocemuli momentisTvis, temperaturis mniSvnelobebis

erTobliobas temperaturuli veli ewodeba.

maTematikurad temperaturuli veli (arastacionaruli

samganzomilebiani temperaturuli velisTvis), SeiZleba

temperaturis, sivrcis sami koordinatisa da

droisagan damokidebulebis gantolebiT gamoisaxos.

damyarebuli (stacionaruli) reJimebisTvis tempera-

turuli veli droze damokidebuli ar aris. mraval

SemTxvevaSi, temperaturuli veli SeiZleba ganxilul

iqnes rogorc or an zogjer erT koordinatze

damokidebuli.

temperaturuli dawneva

garemosa da kedels (an fazaTa gamyof sazRvrebs)

Soris an or garemos Soris maxasiaTebeli

temperaturebis sxvaobas temperaturuli dawneva

ewodeba.

100

ganasxvaveben: a) temperaturul dawnevas, romelic

garemos maxasiaTebel temperaturebsa da kedlebis

(fazaTa gamyofi sazRvrebis) an ori garemos

temperaturebs Soris sxvaobas warmoadgens; b)

adgilobriv temperaturul dawnevas, romelic

garemos temperaturebsa da kedlis (fazaTa gamyofi

sazRvris) adgilobriv temperaturas Soris an or

garemos Soris, Tbomimocvlis sistemis mocemul

kveTSi, temperaturaTa sxvaobas warmoadgens; g)

saSualo temperaturul dawnevas, romelic

Tbomimocvlis zedapirze gasaSualoebul tempera-

turas warmoadgens.

temperaturuli dawnevisa da Tbogadacemis

koeficientis mniSvnelobis namravli gaxurebuli

zedapiris erTeuli farTobidan drois erTeulSi

erTi garemodan meore garemosTvis gadacemul siTbos

raodenobas gansazRvravs.

temperaturuli Zabva

sxeulSi, mis sxvadasxva nawilSi, temperaturis

araTanabari ganawilebisas aRZrul Zabvebs tempera-

turuli Zabvebi ewodeba.

es Zabvebi, misi (sakuTriv sxeulis) garemomcveli

nawilebis an sxva sxeulebis mxridan, siTburi

gafarToebis (an SekumSvis) SesaZleblobebis SezRud-

viTaa gamowveuli.

101

temperaturuli Zabvis magaliTia or uZrav sayrdens

Soris gaWimul gamtarSi, misi gacivebisas, aRZruli

gamWimavi Zabva. temperaturulma Zabvam SeiZleba

manqanaTa nawilebis, nagebobebisa da konstruqciebis

rRveva gamoiwvios. amis Tavidan asacileblad, e.w.,

temperaturul kompensatorebs iyeneben (RreCo relsebs

Soris, sagoravebi xidis sayrdenebze da sxva).

temperaturis vardna

sxeulis sxvadasxva wertils Soris, agreTve sxeulis

an siTburi nakadis kveTebs Soris temperaturis sxva-

obas temperaturis vardna ewodeba.

sxeulSi an garemoSi temperaturis vardna (Tbogamta-

robasTan erTad) siTburi procesebis intensiurobis

dasaxasiaTeblad gamoiyeneba. myari sxeulebisTvis

temperaturis vardna temperaturul (siTbur) Zabvebs

gansazRvravs. mcire siTbogamtarobisa da maRali

temperaturuli gafarToebis mqone sxeulebisTvis

(nivTierebebisTvis) temperaturis vardniT gamowveulma

Zabvebma SeiZleba iseT mniSvnelobebs miaRwios, rom

sxeulis rRveva gamoiwvios. Tbomimocvlis arastaci-

onaruli procesebisas, zRvrulad dasaSvebi tem-

peraturis vardniT ganisazRvreba maqsimaluri siCqa-

re, romliTac Tbomimocvlis ganxrcielebaa SesaZle-

beli.

102

temperaturis sazomi xelsawyoebi

zogadad, konkretuli (mimdinare) temperaturis gasa-

zom mowyobilobebs (nebismieri konstruciiT) Termomet-

rebi warmoadgens.

temperaturis gasazom mowyobilobebSi aucilebelia

gamoyenebul iqnes fizikuri sididiT aRwerili nivTi-

erebis is Termodinamikuri Tviseba, romlis cvlile-

bac temperaturis cvlilebis niSan-Tvisebas anu Ter-

mometriul Tvisebas warmoadgens. es Tviseba unda

iyos advilad aRwarmoebadi, xolo fizikuri sidi-

de_advilad gasazomi.

nivTierebas, romlis Termometriuli niSan-TvisebiTac

temperaturis gazomva xdeba Termometriuli nivTi-

ereba (sxeuli) ewodeba.

temperaturis cvlilebis Termometriuli niSan-Tvi-

seba SeiZleba iyos: airis an siTxis moculobis

cvlileba, sxeulis eleqtrowinaRoba, ori gamtari

sxeulis gamyof zedapirze eleqtruli potencialis

sxvaoba da sxv. am niSan-TvisebaTa Sesabamisad, tempe-

raturis gasazomi xelsawyoebi (Termometrebi) SeiZ-

leba iyos airiani, siTxiani, Termometrebi, romleb-

Sic gadamwodebad Termuli winaRobaa gamoyenebuli,

Termowyvilebi da sxv.

arsebobs temperaturis gazomvis ori ZiriTadi meTo-

di: kontaqturi da ukontaqto. Termometriuli sxe-

ulis (Termometris gadamwodis) temperaturis dasadgen

sxeulTan siTbur kontaqtSi moyvanisa da Termo-

dinamikuri wonasworobis dasamyareblad sakmarisi

103

drois gasvlis Semdeg (Termodinamikis nulovani

sawyisis safuZvelze) SeiZleba CavTvaloT, rom maTi

temperaturebi gaTanabrebulia. es saSualebas iZleva

sxeuls is temperaturaAmivaweroT, romelsac Termo-

metri gviCvenebs (e.i., Termometri, praqtikulad sakuTar

temperaturas zomavs). temperaturis gazomvis meore

meTodi realizebulia pirometrebSi. aseT xelsaw-

yoebSi sxeulis sikaSkaSis temperaturis gasazomad

misi siTburi gamosxivebis intensiurobaa gamoye-

nebuli. am dros myardeba im sistemis Termo-

dinamikuri wonasworoba, romelic TviT pirometrisa

da mis mier miRebuli siTburi gamosxivebisgan Sedge-

ba. aRsaniSnavia, rom optikuri pirometrebi farTod

gamoiyeneba metalurgiaSi. maTi saSualebiT izomeba

nadnobebisa da naglinebis temperaturebi. isini gamo-

iyeneba laboratoriul da sawarmoo procesebSi,

sadac aucilebelia gaxurebuli airebisa da plazmis

(kvlevebSi) temperaturebis gazomva.

arsebobs temperaturis gasazomi mravalnairi

xelsawyo: siTxiani, manometruli, Termoeleqtruli,

winaRobis Termometrebi da sxva. am nawilSi

warmodgenilia Termometrebis mowyobilobebis, moqme-

debis principebis da konstruqciuli Taviseburebebis

aRweris aucilebeli minimumi. sakiTxis ufro Rrma

Seswavlis mizniT, msurvels SeuZlia moiZios

temperaturis gazomvis saSualebebisadmi miZRvnili

mravalferovani specialuri literatura. darwmune-

buli varT, Cven mier mowodebuli masala mkiTxvelis

keTili megzuri iqneba.

temperaturis gasazomi pirveli mowyobiloba itali-

elma mecnierma galileo galileim Seqmna (G.Galilei,

104

1564 - 1642). mis xelsawyoSi gamoyenebuli iyo fiziku-

ri movlena_airis moculobis cvlileba temperaturis

cvlilebasTan (gaTbobisas da gacivebisas) dakavSirebiT.

ix. sur. #7.

pirveli Termometris nakli im zusti skalis ararse-

bobaSi mdgomareobda, romelic SesaZlebels

gomareobda, romelic SesaZlebels gaxdida

1. WurWeli airiT, 2. SemaerTebeli milakebi,

3. manometri, 4. mudmivi done.

gaxdidamdtemperaturis mniSvnelobebis ricxobriv

gamosaxulebaSi asaxvas.

Termometrs Tanamedrove forma farenhaitma misca. man

1723 wels aRwera Termometrebis damzadebis sakuTari

meTodi. dasawyisSi is milakebs spirtiT avsebda,

xolo Semdeg vercxliswyalze gadavida.

105

1742 wels celsiusma daamzada amJamad farTod

gavrcelebuli Termometri, romlis 00 yinulis

dnobis, xolo 1000C wylis duRilis temperaturas

(normaluri atmosferuli wnevisas) Seesabameba. maT

Soris skala 100 tol nawiladaa dayofili.

celsiusis skalaze mocemulia temperaturis rogorc

dadebiTi, ise uaryofiTi mniSvnelobebi.

Termometris gamogonebas udidesi mniSvneloba Hhqo-

nda mecnierebisTvis. man mogvca siTburi movlenebis

raodenobrivi Seswavlis saSualeba. TermometrebSi

sxvadasxva Termometriuli sxeulis gamoyenebam bu-

nebrivad migviyvana sxvadasxva empiriuli skalebis

miRebamde. dRis wesrigSi dadga iseTi Termometris

Seqmnis aucilebloba, romlis Termometriuli sxe-

ulis Tviseba temperaturaze mkacri kanoniT iqneboda

damokidebuli. aseT Termometrs airis Termometri

warmoadgens. misi Termometriuli sxeuli idealuri

airia. temperaturis cvlilebaze msjeloben airis

wnevis cvlilebiT mudmivi moculobisas (an airis

moculobis cvlilebiT mudmivi wnevisas). idealuri

airisTvis sruldeba piroba ./ ConstTP

minis siTxiani Termometrebi

temperaturis gasazomi erT-erTi farTod gavrce-

lebuli xelsawyo minis siTxiani Termometria. praq-

tikuli moTxovnebidan gamomdinare, mravali tipisa da

sxvadasxva saxis minis siTxiani (gansakuTrebiT vercx-

liswyliani) Termometri mzaddeba. isini erTmaneTisgan,

106

ZiriTadad, konstruqciiT, gazomvis zRvrebiTa da sxva

teqnikuri maxasiaTeblebiT gansxvavdebian.

minis siTxiani Termometrebis moqmedebis principi

temperaturisa da TermometrSi gamoyenebuli Termo-

metriuli sxeulis moculobas Soris urTierT-

damokidebulebas emyareba. siTxian TermometrebSi

Termometriul Tvisebas siTxis siTburi gafarToeba

warmoadgens. Termometriul nivTierebad umTavresad

vercxliswyali gamoiyeneba. temperaturis gansazRvri-

sas siTxis moculobis gazomva ar xdeba. amisTvis

Termometris damzadebisas kapilaris dakalibreba

(celsiusis, iSviaTad farenheitis gradusebSi) da tempe-

raturis mocemuli cvlilebis Sesabamisi intervale-

biT moculobis cvlilebis niSnulebis mTel sigrZe-

ze datana warmoebs. aqedan gamomdinare, Termometris

sizuste dakalibrebis sizustezecaa damokidebuli.

Termometris ZiriTadi konstruqciuli elementebia:

minis rezervuari, masze mirCiluli minis kapilaruli

miliT; Termometriuli siTxe, romliTac Sevsebulia

rezervuari da kapilaruli milis nawili; kapilaris

gaswvriv ganTavsebulia skala, romelic dagraduire-

bulia temperaturis gradusebiT. Termometris tempe-

raturis zrdasTan erTad matulobs siTxis moculo-

ba da misi svetis simaRle kapilarul milSi zeviT

iwevs. siTxis svetis sigrZe emsaxureba gasazomi

temperaturis mniSvnelobis dadgenas. siTxis svetis

zeda bolo (siTxis meniski) temperaturis maCvenebels

warmoadgens.

temperaturis cvlilebisas, nebismieri siTxis an

myari sxeulis moculobis cvlileba, moculobis siT-

107

buri gafarToebis _koeficientiT xasiaTdeba, 0_t temperaturul intervalSi igi gamoiTvleba rogorc:

tV

VVt

0

0 ,

sadac: tV da 0V aris t da 0 temperaturebis Sesabamisi

moculobebi.

minis siTxian TermometrebSi temperaturis cvlile-

bisas icvleba ara marto Termometriuli siTxis

moculoba, aramed minis rezervuarisac. amis gamo,

TermometrSi siTxis moculobis moCvenebiTi cvli-

leba daimzireba. amasTan dakavSirebiT, Termometrebis

konstruirebisas iyeneben, e.w., minaSi Termometriuli

siTxis moCvenebiTi gafarToebis koeficients 1 -s,

romelic siTxisa da minis WeSmariti gafarToebis

koeficientebis sxvaobas warmoadgens:

1 = siTx. _ min.-is

magaliTad: vercxliswylisTvis_ siTx.=0,00018 1/grad,

xolo minisTvis_ min.=0,00002 1/grad. aqedan gamomdi-

nare, vercxliswylis moCvenebiTi gafarToebis

koeficienti minaSi tolia:

0,00018_0,00002=0,00016 1/grad-is

Termometris skalis gradusis intervalis zoma

(sigrZe) gamoiTvleba rogorc:

Ll

t t

sab saw

,

sadac: L aris tsawy. da tsab. niSnulebs Soris skalis

(kapilaris) sigrZe,

108

tsawy. da tsab._Termometris gazomvis qveda da

zeda zRvrebi (skalis dasawyisi da skalis dasasruli). tsawy.-dan tsab.-mde gaxurebisas Termometriuli siTxis

moculobis nazrdi, Sesabamis niSnulebs Soris,

milakis arxis moculobis toli unda iyos.

0V (tsab. _ tsawy.) =LLS,

sadac:V0 aris 00-ze Termometriuli siTxis moculoba,

S kapilaris arxis ganivkveTis farTobi.

warmodgenili formulebidan gamomdinareobs, rom

S

Vl

0 .

amrigad, skalis gradusis intervali Termometriuli

siTxis moculobisa da gafarToebis moCvenebiTi

koeficientis pirdapir proporciuli, xolo kapila-

ris arxis ganivkveTis ukuproporciulia. e.i., rac

ufro grZelia gradusis intervali, miT ufro meti

niSnulebiT SeiZleba gamoisaxos gradusi, miT ufro

naklebi iqneba TiToeuli danayofis fasi da, Sesaba-

misad, meti iqneba Termometris mgrZnobiaroba da

sizuste. skalis fiqsirebuli sigrZisas gradusis

intervalis zomis gazrdis miRweva Sesabamisi skalis

diapazonis (tsawy. da tsab.) SemcirebiTaa SesaZlebeli.

vercxliswylis Termometrebis konstruirebisas, siT-

xis kapilaris arxis kedlebTan xaxunis sididesac

iTvaliswineben. xaxunis fardobiTi sidide kapilaris

arxis ganivkveTis Sesabamisad icvleba. imisTvis, rom

ar moxdes kapilaris arxSi vercxliswylis svetis

wyveta kapilarebis diametri 1 mm-ze meti zomisa

aiReba. aseve SezRudulia Termometriuli siTxis

109

rezervuarebis moculobac. Termometris siTburi

inerciulobis Tavidan asacileblad rezervuarebs 2,5

sm3 -ze mets ar akeTeben.

Termometriuli siTxis svetis xilvadobis asamaR-

leblad da anaTvlebis aRebis gaiolebis mizniT,

mcire ganivkveTis mqone arxebs, zogjer, ovaluri an

prizmuli formis ganivkveTiT amzadeben.

konstruqciis mixedviT, minis siTxiani Termometrebi

sami saxisaa: Termometrebi Cadgmuli (Cadebuli)

skaliT, Cxirisebri (romelzec skala uSualod

Termometris gare zedapirzea datanili) da Termometrebi

gare skaliT. ix. sur. 8.

sur. #8. siTxiani Termometrebi:

A a) oTaxis Termometri gare skaliT,

b) laboratoriuli Termometri Cadgmuli skaliT.

110

vercxliwylis Termometrebi, gazomvis 2000-iani zeda

zRvriT, SeiZleba iyos rogorc vakuumuri, aseve

airsavse. 2000-ze meti zeda zRvris mqone Termometrebi

mxolod airsavse mzaddeba. airsavse TermometrebSi

vercxliswylis svetis zemoT sivrce kapilarSi

inertuli airiT (mag., azotiT) ivseba. amasTan erTad,

rezervuarSi vercxliswylis orTqlwarmoqmnis Tavi-

dan asacileblad, airis wneva miT ufro maRali unda

iyos, rac ufro maRali iqneba gazomvis zeda zRvari

(mag., 7000-is zeda zRvris mqone Termometris vercxlis-

wylis svetis zemoT wneva 70 kgZ/sm2-s unda Seadgendes).

maRalgradusiani Termometrebi ori konstruqciuli

variantiT mzaddeba: kapilaris zeda nawilis gafar-

ToebiT da gafarToebis gareSe. gafarToebis mqone

Termometrebis damzadebisas kapilars airiT, moT-

xovnili wnevis sididiT avseben, xolo Termometrebi,

romlebsac gafarToebuli kapilari ara aqvs 200-ze

atmosferuli wnevis Sesabamisi wnevis sididemde

avseben.

dagraduirebis meTodis mixedviT, minis siTxiani

Termometrebi or jgufad iyofa: sruli da arasruli

(samuSao) CaZirvisas dagraduirebul Termometrebad.

pirvels miekuTvneba is Termometrebi, romlebsac

gasazom areSi rezervuari da Termometriuli siTxiT

Sevsebuli kapilaris nawili CaeZireba. temperaturis

matebisas Termometris CaZirvis siRrme unda

gadiddes. am TermometrebSi mTel Termometriul

siTxes rezervuarSi da kapilarSi gasazomi aris

temperatura aqvs. arasruli CaZirvis Termometrebs is

Termometrebi miekuTvneba, romlebsac dagradui-

rebisas da gazomvisas skalaze CaZirvis fiqsirebuli

111

siRrme aqvs miTiTebuli. amdenad, aseT TermometrebSi

yovelTvis arsebobs Termometriuli siTxiT Sevse-

buli nawili, romelic gasazom areSi ar iqneba CaZi-

ruli da, Sesabamisad, mas gasazomidan gansxvavebuli

da garemomcvel aresTan miaxloebuli temperatura

eqneba.

yvela ganxiluli Termometri, daniSnulebisa da

gamoyenebis mixedviT, SeiZleba Semdeg jgufebad

daiyos: laboratoriuli (saerTo da specialuri daniS-

nulebis), teqnikuri (saerTo da specialuri daniS-

nulebis), Termometrebi soflis meurneobisTvis, mete-

orologiuri da sayofacxovrebo Termometrebi (am

jgufSi Sedis samedicino Termometrebic).

manometruli Termometrebi

manometruli Termometrebis mowyobiloba da misi

moqmedebis principi hermetul moculobaSi (Termo-

metris TermosistemaSi) ganTavsebuli muSa nivTierebis

(mag. airis, siTxis) wnevasa da temperaturas Soris

damokidebulebas efuZneba. Semavsebeli nivTierebebis

mixedviT manometruli Termometrebi airis, konde-

saciur (orTqlsiTxian) da siTxian Termometrebad

iyofa. temperaturis gazomvis are icvleba _160-dan

+600 C0 -mde. manometruli Termometrebi gankuTvnilia

stacionarul samrewvelo danadgarebSi Txevadi da

airuli areebis temperaturebis gasazomad an maTi

cvlilebis uwyvetad Casawerad. Sesabamisad, mano-

metruli Termometrebi mzaddeba rogorc maCvenebeli,

112

aseve maregistrirebeli (TviTCamweri) da kombini-

rebuli.

konstruqciulad manometruli Termometri Cveuleb-

rivi teqnikuri manometris msgavsia. misi dasaxelebac

aqedan warmodgeba. umravles SemTxvevaSi aseT Termo-

metrebSi airi (azoti, heliumi an argoni) gamoiyeneba.

temperaturis cvlilebisas Termosistemis SigniT wne-

va icvleba. #9 suraTze warmodgenilia manometruli

Termometris Termosistemis mowyobilobis sqema.

sur. #9. manometruli Termometris mowyobiloba.

masSi Sedis: 4_Termobaloni, 3_kapilari, 1_manometruli

zambara (zogjer mas burdonis milaks uwodeben) da

2_gadamcemi meqanizmi.

113

Termobaloni warmoadgens gasazom areSi CaZirul,

Termometris TbomgrZnobiare elements. Termobalonis

gaxurebisas, Caketil moculobaSi izrdeba wneva,

romelic manometriT izomeba. manometris skala

temperaturis erTeulebSia dagraduirebuli. kapila-

ri, Cveulebriv, TiTbris milaks (Siga diametri <1mm-ze)

warmoadgens. es saSualebas iZleva manometri Termo-

balonis ganTavsebis adgilidan daSorebul iqnes 40

m-mde (manometruli Termometrebi SeiZleba gamoyenebul

iqnes feTqebadsaSiS SenobebSi). kapilari Termobalons

aerTebs manometrul zambarasTan, riTac uzrunvel-

yofs distanciur gazomvas. manometruli zambara

warmoadgens drekad elements (igi erTi boloTi uZra-

vadaa damagrebuli xelsawyos korpusze, xolo meore,

Tavisufali bolo, hermetuladaa daxuruli), romelic

wnevis cvalebadobas misi Tavisufali bolos xazob-

riv gadaadgilebad gardaqmnis. zambaris Tavisufali

bolo SeerTebulia gadamcem meqanizmTan. gadamcemi

meqanizmi, Tavis mxriv, isriT (an kalmiT) bolovdeba

da wnevis cvalebadobis Sesabamisad gadaixreba. Ter-

mometris skalaze manometruli zambaris meSveobiT,

Cven vakvirdebiT temperaturis cvlilebas.

Termobalonis temperaturis amaRleba Seesabameba

TermosistemaSi wnevis amaRlebas da, piriqiT, tempera-

turis Semcirebisas wneva TermosistemaSi mcirdeba.

amdenad, yovel gazomil temperaturas Seesabameba

wnevis erTi, gansazRvruli mnSvneloba Termometris

TermosistemaSi.

Tu Termometris gazomvis qveda da zeda zRvrebs,

sawyis da saboloo temperaturebs tsaw. da tsab.-Ti

aRvniSnavT, xolo TermosistemaSi am temperaturebis

114

Sesabamis wnevebs_Psaw. da Psab.-Ti, maSin Termosistem-

aSi wnevis sruli nazrdi iqneba:

∆P= Psab. _ Psaw. ,

romelsac Termometris muSa wnevas uwodeben.

Tanamedrove manometruli zambarebi warmoadgens

liTonis milakebs, ZiriTadad, ovaluri an

ovaluridan transformirebuli ganivkveTiT. isini

erTxviiani, xraxnuli helikoiduri an spiraluri

formis mzaddeba. TermosistemaSi wnevis cvlilebi-

sas manometruli zambara deformirdeba. wnevis

momatebisas igi daicareba da TermosistemaSi mis

Tavisufal bolos Psab.-mde gadaadgileba SeuZlia,

xolo wnevis Semcirebisas_Psaw.-mde. zambaris Tavisu-

fali bolos srul gadaadgilebas, romelic wnevis

cvlilebis (∆P= Psab. _ Psaw. ) sidides Seesabameba,

zambaris Tavisufali bolos muSa svla ewodeba.

dReisaTvis mravali sxvadasxva tipis manometruli

Termometrebi arsebobs. isini erTmaneTisgan daniS-

nulebis, konstruqciis, Termosistemis Semavseblis,

sizustis klasis, gazomvis zRvrebisa da sxva teqni-

kuri maxasiaTeblebiT gansxvavdebian. manometruli

Termometrebidan calke unda gamoiyos eleqtro-

kontaqturi da distanciuri pnevmogadamcemi Termome-

trebi. maTi saSualebiT SeiZleba ganxorcieldes

temperaturis distanciuri gazomva da temperaturis

moTxovnili mniSvnelobidan gadaxrisas_signalis

miReba. aseve SesaZlebelia marTva gare eleqtruli

wredebiT signalis gamomcemi mowyobilobebidan.

115

samuSao temperaturis farTo diapazonis gamo, mano-

metruli Termometrebi warmatebiT gamoiyeneba sama-

civro danadgarebis, manqanaTmSeneblobisa da kvebis

mrewvelobis dargebSi.

winaRobis Termometri

winaRobis Termometri warmoadgens temperaturis

gasazom gadamwods, romlis moqmedebis principi

efuZneba masalebis (liTonebis, Senadnobebis, Jange-

ulebis, marilebisa da naxevargamtarebis) eleqtruli

winaRobis cvlilebas temperaturaze damokidebule-

biT. aRsaniSnavia, rom temperaturis matebasTan erTad

izrdeba liTonuri masalebis eleqtruli winaRoba,

xolo naxevargamtarebisa ki mcirdeba. sidides, rome-

lic axasiaTebs am masalebis eleqtruli winaRobis

cvlilebas, temperaturis cvlilebaze damokide-

bulebiT, winaRobis temperaturuli koeficienti

ewodeba. Tu Rt aris eleqtruli winaRoba romelime t temperaturaze, xolo R0_0

0C-temperaturaze, maSin

winaRobis temperaturuli koeficienti

tR

RRt

0

0 -s.

winaRobis temperaturuli koeficientis ganzomileba

aris grad-1.

masalebis Tviseba, Seicvalos sakuTari eleqtrowina-

Roba temperaturis cvlilebasTan damokidebulebaSi,

116

safuZvlad daedo winaRobis Termometris moqmedebas

kalendar-van diuzenis mier 1887 wels.

laboratoriuli da teqnikuri miznebiT temperature-

bis gasazomad yvelaze gavrcelebulia platinis

winaRobis Termometri. platina winaRobis maRali tem-

peraturuli koeficientiT da Jangvisadmi maRali

medegobiT xasiaTdeba. etalonuri Termometrebi suf-

Ta platinisgan mzaddeba. misi winaRobis temperatu-

ruli koeficienti ≥0,003925 grad-1-is sididisaa. teqni-

kuri gazomvis muSa saSualebebad, platinasTan er-

Tad, spilenZisa da nikelis Termometrebic gamoiye-

neba. liTonis winaRobis Termometri warmoadgens re-

zistors, romelic Sesrulebulia temperaturaze da-

mokidebuli, cnobili, eleqtruli winaRobis liTo-

nis mavTulis an firisgan. #10 suraTze warmodgeni-

lia liTonis winaRobis Termometris principuli

sqema.

sur. # 10. winaRobis Termometris principuli sqema.

mgrZnobiare elementi (1) (ufro xSirad mavTuli)

damagrebulia karkasze (2) da dengamtari mavTulebiT (4)

SeerTdebulia Termometris TavTan (5.) damcveli garsi (3)

mgrZnobiare elements garemos zemoqmedebisgan icavs.

farToa winaRobis Termometrebis gamoyenebis

temperaturuli diapazoni. platinis winaRobis Termo-

metri _263-dan 1064 0C-mde temperaturis gazomvis

117

saSualebas iZleva, xolo spilenZisa _50-dan 180 0C-

mde. maRali sizustis platinis winaRobis Termo-

metriT xdeba saerTaSoriso temperaturuli skalis

(sts) aRwarmoeba. misi saSualebiT xdeba temperaturis

zusti gazomva da sxva Termometrebis 14_900K tempe-

raturul intervalSi dagraduireba. #11 suraTze

warmodgenilia platinis winaRobis Termometri.

sur. #11. platinis winaRobis Termometri:

a) platinis winaRobis Termometris zogadi saxe.

b) mgrZnobiare elementi:

1._foladis CaliTa; 2_mgrZnobiare elementi; 3_Termometris

dasayenebeli Stuceri; 4_Termometris eleqtrosazom

xelsawyosTan misaerTebeli Tavi; 5_qarsis karkasi;

6_platinis mavTulis orZafa gragnili; 7_vercxlis lenti;

8_qarsis zesadebi; 9_vercxlis gamomyvanebi.

winaRobis Termometris masalam da konstruqciam

gamoyenebis pirobebis (vibracia, agresiuli garemo da

a.S.) damoukideblad maRali mgrZnobiaroba da stabi-

luroba unda uzrunvelyos. gasaTvaliswinebelia is

118

faqtic, rom temperaturis gazomvis sizuste sazomi

xelsawyos sizustezec aris damokidebuli. teqnikuri

miznebisTvis winaRobis Termometrebi winaRobis

sazom bogirebTan, potenciometrebTan, logometre-

bTan (saCvenebel da TviTCamwer) kompleqtSi gamoiyeneba.

maTi skalebi mocemuli tipis winaRobis Termometris

Sesabamisi winaRobis temperaturaze damokidebulebis

cxrilebis Sesabamisad, uSualod, celsiusis gradu-

sebSia dagraduirebuli.

naxevargamtarebidan (kompoziciuri naxSirbadi, legire-

buli germaniumi) damzadebuli winaRobis Termometrebi

dabali (0,1_100 K) temperaturebis gasazomad gamoiye-

neba. 100 K–ze zeviT, maTi maRali mgrZnobiarobidan

gamomdinare (vlindeba arastabiluroba da indivi-

dualuri maxasiaTeblebis mniSvnelovani ganbneva), gamoye-

neba SezRudulia.

dReisaTvis winaRobis Termometrebis mravalnairi

konstruqcia gamoiyeneba. winaRobis Termometris masa-

lisa da konstruqciis SerCeva maTi daniSnulebisa da

gasazomi temperaturis diapazonidan gamomdinareobs.

Termowyvili

temperaturis gasazom Termoelements, Cveulebriv,

Termowyvils uwodeben. igi warmoadgens temperaturis

gadamwods da Sedgeba ori, erTi boloTi erTmaneTTan

eleqtrulad SeerTebuli (mag., SeduRebiT), sxvadasxva-

gvari eleqtrogamtari (Cveulebriv, liTonuri gamtarebi,

ufro iSviaTad naxevargamtarebi) elementisgan. misi

119

gamosasvlelidan temperaturis proporciuli Zabvis

signalis miRebaa SesaZlebeli. am dros kvebis damate-

biTi wyaros saWiroeba ar arsebobs (gamosasvleli

ZabvaLliTonebis Termoeleqtruli Tvisebebidan gamomdi-

nareobs). narCilSi aRZruli TermoeleqtromamoZrave-

beli Zala (TemZ) Zalian sustia, amitom Termowyvil-

Tan kompleqtSi samuSaod gamoiyeneba maRalmgrZno-

biare xelsawyoebi: milivoltmetrebi da potenciome-

trebi. Termowyvili eleqtrosazom xelsawyoebTan

SeuRlebiT Termoeleqtrul Termomtrs warmoqmnis.

saerTaSoriso standarti IEC 60584 Termowyvilis

Semdegnair ganmartebas iZleva: Termowyvili aris

wyvili sxvadasxvagvari gamtari masalisa, romlis

erTi bolo SeerTebulia da im mowyobilobis nawils

ayalibebs, romelSic temperaturis gasazomad Termo-

eleqtruli efeqti gamoiyeneba.

Termowyvilis moqmedebis principi zeebekis efeqts

(sxvanairad Termoeleqtruli Zalis cvlilebas) efuZneba.

gamtari elementebis (xSirad maT Termoeleqtrodebs

uwodeben) kontaqtebi Termowyvils mxolod maSin

warmoqmnis, roca gamtaris boloebi sxvadasxva tempe-

raturaze iqneba. am dros maT Soris warmoiqmneba

potencialTa sxvaoba (wredis Sekvrisas_eleqtruli

deni), romelic temperaturis sxvaobis proporciulia.

proporciulobis koeficients TermoeleqtromamoZra-

vebeli Zalis koeficients uwodeben. sxvadasxva li-

Toni TemZ-is sxvadasxva koeficientiT xasiaTdeba,

Sesabamisad, sxvadasxva gamtaris boloebs Soris

warmoqmnili potencialTa sxvaobac sxvadasxva iqneba.

Tu Termowyvilis A da B Termoeleqtrodebis kontaq-

tebis (narCilebis) temperaturebi t1 da t2-ia, xolo

120

t1 > t2 –ze, maSin t1 temperaturis mqone kontaqts

ewodeba cxeli (muSa bolo), xolo meores_civi kontaq-

ti (Tavisufali bolo). Termoeleqtrodi, romli-danac

civ kontaqtSi deni midis meore eleqtrodisken,

SeTanxmebis Tanaxmad, dadebiTad Tvlian, xolo

meores _ uaryofiTad. ix. sur. #12

sur. #12. Termowyvilis sqema.

specialuri eqsperimentebiT dadgenilia, rom TemZ-is

sidide damokidebulia mxolod Termoeleqtrodebis

masalaze da maTi kontaqtis temperaturaze. is ar

aris damokidebuli Termoeleqtrodebis sigrZeze,

diametrze an maT sigrZeze temperaturis ganawilebis

Tanabrobaze. aqedan gamomdinare, Termoeleqtrodis

nebismieri monakveTi (garda misi boloebisa) SeiZleba

gavaxuroT an gavacioT da es ar aisaxos TemZ-is

sidideze. amgvarad, wredSi aRZruli TemZ-is sidide

civi da cxeli kontaqtebis temperaturiT da Termo-

eleqtrodebad gamoyenebuli masalis bunebiT

ganisazRvreba. TemZ kontaqtebs Soris temperaturis

sxvaobis zrdasTan erTad matulobs, xolo maTi

temperaturis tolobisas nulis toli xdeba.

sxvadasxva gamtaris mimdevrobiT SeerTebuli n Termoeleq-

trodisgan Sekruli Termoeleqtruli wredi SeiZleba

ganvixiloT rogorc mimdevrobiT SeerTebuli Termo-

121

wyvilebis wredi. aseTi wredis jamuri TemZ warmoadgens

yvela Termowyvilis TemZ-is algebrul jams. mag., Tu wredi

Sedgeba oTxi_A, B, C da D_Termoeleqtrodisgan, maSin is

SeiZleba CaiTvalos rogorc AB, BC, CD da DA Termowyvilebisgan Sedgenili (SeerTebis adgilebi aRniS-

nulia wyvetili xazebiT) wredi. Tu miviCnevT, rom maTi

SeerTebis adgilebis temperaturebi tolia (mag., 0 0C) da gvecodineba oTxidan TiToeuli Termowyvilis TemZ, maSin

SesaZlebelia gamoviTvaloT wredis jamuri TemZ. ix.

sur.#13,

sur. #13. oTxi Termoeleqtrodisgan Sedgenili Termoeleq-

truli wredi.

Termowyvilis TemZ-is gasazomad wredSi milivoltmetri an

potenciometri sur. #14-ze warmodgenili sqemebiT Cair-

Tveba.

sur. #14. Termowyvilis wredSi sazomi xelsawyos CarTvis

sqema.

a) CarTva_narCilSi,

b) CarTva_TermoeleqtrodSi

122

am dros Termowyvili xelsawyos momWerebze uSualod an

SemaerTebeli gamtariT mierTdeba, rac wredSi mesame

Termoeleqtrodis CarTvis tolfasia. Tu Termoeleqtro-

debis SemaerTebeli gamtarebis (an momWerebis) SeerTebis

adgilebSi temperaturebi tolia, maSin mesame Termo-

eleqtrodis mierTeba Termowyvilis TemZ-ze ar moqmedebs.

naTqvamis sailustrciod ganvixiloT sur. #15-ze warmodge-

nili sqemebi (Termoeleqtrulad is # 14 suraTze warmod-

genili sqemebis tolfasia).

sur. #15. Termowyvilis wredSi mesame Termoeleqtrodis

CarTvis sqema.

a) CarTva narCilSi,

b) CarTva TermoeleqtrodSi.

15 a sqemaze warmodgenili wredi SeiZleba ganvixiloT ro-

gorc sami mimdevrobiT SeerTebuli AB, BC da CA Termowyvili. SeerTebis pirobiT adgilebad Termoe-

leqtrodebis Sua nawilebi CavTvaloT, sadac temperaturis

nebismieri cvlileba gavlenas ver axdens wredis TemZ-is

jamur sidideze. simartivisTvis es temperatura aRvniSnoT

t1 –iT. maSin muSa da Tavisufali boloebis temperaturebis

tolobidan gamomdinare, BC da CA Termowyvilebis TemZ

nulis toli iqneba. e.i. jamuri TemZ AB Termowyvilis t da t1

temperaturebs Soris aRZruli TemZ-is toli iqneba.

analogiurad, oTxi_AB, BC, CB da BA_ Termowyvilisgan

Semdgar wredSi, ix. sur. # 15 b., Termowyvilebi BA (vina-

idan misi TemZ nulis tolia), BC da CB (sididiT_toli

123

mimarTulebiT_sapirispiro) gamoiricxeba. amgvarad, wredis

jamuri TemZ AB Termowyvilis muSa da Tavisufali bolo-

ebis t da t1 temperaturebze warmoqmnili TemZ-is tolia. e.i.,

Termowyvilis wredSi mesame Termoeleqtrodis CarTva gav-

lenas ver moaxdens TemZ-is sidideze, Tu Termoeleqtrode-

bis TermowyvilTan SeerTebis adgilebs erTnairi tempera-

tura eqnebaT.

amrigad, Tu aviRebT gansazRvruli Termoeleqtrodebisgan

Sedgenil Termowyvils da Tavisufal boloebze mudmiv

temperaturas SevinarCunebT, maSin Termowyvilis TemZ

damokidebuli iqneba mxolod misi muSa bolos tempera-

turaze. aseTi calsaxa damokidebuleba Termowyvilis

temperaturis gasazomad gamoyenebis saSualebas iZleva.

Termowyvilis gamoyenebamde aucilebelia misi dagradu-

ireba, anu Tavisufali bolos gansazRvruli mudmivi t0

temperaturisas eqsperimentulad ganisazRvros sxvadasxva

cnobil temperaturaze muSa bolos TemZ. Semdeg aigeba

grafiki an Termowyvilis TemZ-is misi muSa bolos tempe-

raturaze damokidebulebis cxrili, Tavisufali bolos t0

temperaturisas. yovelTvis ver xerxdeba Tavisufal

boloebze graduirebis cxrilebSi naCvenebi temperaturis

SenarCuneba. Termowyvilis Tavisufali bolos tempera-

turis cvlilebisas misi TemZ-is cvlilebis gansazRvris

sailustraciod ganvixiloT sur. #16.

sur. #16. Termowyvilis TemZ-is cvlileba Tavisufal

boloze temperaturis cvlilebisas.

124

davuSvaT muSa bolos temperatura aris t, xolo Tavisufa-

li bolosi t1 , sadac t1 metia Tavisufali bolos gradui-

rebis t0 temperaturaze. es temperatura SeiZleba ganvixi-

loT rogorc wyvetili xaziT aRniSnul adgilebSi ori

mimdevrobiT SeerTebuli Termowyvili, romlTa SeerTebis

adgilis temperatura t0-ia. am dros gansaxilveli Termo-

wyvilebis TemZ urTierTsawinaaRmdegodaa mimarTuli da

jamuri TemZ am Termowyvilebis TemZ-is sxvaobis toli

iqneba:

e (t, t1) = e (t, t0) – e (t1, t0) –s,

e.i., Termowyvilis Tavisufali bolos temperaturis t0-dan

t1-mde awevisas TemZ im sididiT mcirdeba, romelic amave

Termowyvilis TemZ-s Seesabameba, roca misi muSa bolo t1 da

Tavisufali bolo t0 temperaturaze iqneba. Tavisufali bo-

los temperaturis t0 temperaturaze dabla dawevisas TemZ-

is mniSvneloba gaizrdeba sididiT, romelic analogiurad

gamoiTvleba.

laboratoriul pirobebSi da samowmebel praqtikaSi gazom-

vis Sedegad miRebul TemZ-is mniSvnelobas daemateba, e.w.,

Tavisufali bolos temperaturaze Sesworebis sidide da

gamoiTvleba e (t, t0).

e (t, t0) = e (t, t1) + e (t1, t0)

ori sxvadasxva liTonis, TiTqmis nebismieri, wyvili

SeerTebis adgilebSi TemZ-s iZleva, magram praqtiku-

li miznebisTvis mxolod zogierTi maTgani gamo-

iyeneba. mravalricxovani Termoeleqtroduli masalis

Termoeleqtruli maxasiaTeblebis Seswavlisas, mizan-

Sewonilia SeirCes erT-erTi maTgani da mas Sedardes

yvela danarCeni. umetes SemTxvevaSi, Sesadarebel

Termoeleqtrodad sufTa platina aiReba. gamocdisas

izomeba platinisa da sakvlevi masalisgan Sedgenili

125

Termowyvilis TemZ. #5 cxrilSi warmodgenilia zogi-

erTi Termoeleqtroduli masalis TemZ-is mniSvnelo-

bebi platinasTan wyvilSi, muSa bolos 100 da Tavisu-

fali bolos 0 0C temperaturaze.

cxrili #5. zogierTi Termoeleqtroduli masalis TemZ

platinasTan wyvilSi Sesadarebeli

Termoeleqtrodi

sakvlevi masala TemZ, mv

1 2 3

platina qromeli +2,96

“ rkina +1,80

“ molibdeni +1,20

“ volframi +0,80

“ spilenZi +0,76

“ manganini +0,76

platinarodiumi

(10%Rh da 90% Pt)

+0,64

“ platina 0,00

“ alumeli _1,20

“ konstantani _3,40

“ kopeli _4,00

niSani plusi TemZ-is mniSvnelobasTan niSnavs, rom

aRniSnuli masala platinasTan dadebiT Termoeleq-

trods warmoadgens, xolo minusi platinasTan wyvil-

Si axasiaTebs uaryofiT eleqtrods. aRsaniSnavia, rom

miRebuli tradiciis mixedviT, Termowyvilis dasaxe-

lebisas pirvel adgilze dadebiTi Termoeleqtrodi

dgeba, xolo meoreze_uaryofiTi.

Termoeleqtrodebis masalebi, ise rogorc Termowyvi-

lebi, Semdeg ZiriTad moTxovnebs unda akmayofile-

bdes: isini samuSao temperaturaze Tvisebebisa da

126

qimiuri Sedgenilobis ucvlelobiT unda xasiaTde-

bodnen, gamoirCeodnen stabilurobiT anu Termoeleq-

truli maxasiaTeblebis mudmivobiT (ucvlelobiT),

temperaturis zemoqmedebisas unda avlendnen maRal

Termul mdgradobas (gansakuTrebul mxurvalmedegobas),

xasiaTdebodnen garkveuli mgrZnobiarobiT (Termowyvi-

li xasiaTdeba fardobiT ∆e/∆t, e.i., TemZ-is nazrdis fardo-

biT Sesabamisi temperaturis nazrdTan. rac ufro metia

aRniSnuli sidide, miT naklebad mgrZnobiarea Termowyvi-

li). masalebs unda gaaCndes maRali TemZ,

sworxazobrivTan miaxloebuli TemZ-is temperaturaze

damokidebuleba da misgan mavTulis damzadebis (amave dros, sxvadasxva dnobisgan damzadebul mavTuls erTnairi

Tvisebebi unda gaaCndes) unari.

#17 suraTze warmodgenilia upiratesad gavrcelebu-

li tipis Termowyvilebis (romelTa civi kontaqtebis

temperatura 00C-s Seesabameba) TemZ-is temperaturaze

damokidebulebis grafikebi.

sur. #17. zogierTi tipis Termowyvilis TemZ-is

damokidebuleba temperaturaze.

127

suraTidan Cans, rom E tipis Trmowyvili yvelaze

mgrZnobiarea da yvelaze maRal gamosaval Zabvas

aviTarebs, temperaturis erTsa da imave cvlilebisas,

vidre sxvebi. meore mxriv, S tipis Termowyvili ufro

naklebmgrZnobiarea. samwuxarod, umetesi Termowyvi-

lis es maCveneblebi temperaturis zogierT diapazon-

Si arawrfivi damokidebulebiT xasiaTdeba.

romelime diapazonSi temperaturis gasazomad Ter-

mowyvilis SerCevisas, is Termowyvili unda SevarCioT

romlis wrfivobis koeficienti am diapazonSi sxvaze

naklebad icvleba. Termoeleqtruli Termometris,

samuSao temperaturis mTel diapazonSi, gazomvis

maRali sizustis misaRwevad aucilebelia misi daka-

libreba.

Termowyvilebi temperaturis farTo (4_2800�К) diapa-zonSi gamoiyeneba. liTonuri Termowyvilis TemZ, Cve-

ulebriv, 5_60 mv Zabvis zRvrebSi icvleba. maTi saSu-

alebiT gazomili temperaturis sizuste ramdenime

Кs Seadgens, xolo zogierTi Termowyvilisa_0,01 К-s. naxevargamtari masalebidan damzadebuli Termowyvi-

lis TemZ SesaZlebelia liTonurze erTi rigiT

maRali iyos. magram aRsaniSnavia is garemoebac, rom

aseTi Termowyvilebi temperaturis gazomvis arastabi-

lurobiT xasiaTdeba.

Termowyvili (temperaturis Termoeleqtruli gardamqmne-

li) gamoiyeneba sxvadasxva aris (obieqtebis) tempera-

turis gasazomad (Termowyvilebi Seucvlelia agresiul

areebSi maRali_22000C-mde temperaturis gazomvisas),

agreTve_temperaturis gasazom xelsawyoebSi, marTvisa

128

da kontrolis avtomatizebul sistemebSi. Termowyvi-

lebis farToD gamoyenebas ganapirobebs: gadamwodis

konstruqciis saimedooba, temperaturis farTo diapa-

zonSi muSaobis SesaZlebloba, siiafe, montaJis simar-

tive, lokaluri temperaturis gazomvis SesaZleb-

loba. Termowyvilis TemZ-is temperaturaze damokide-

buleba ufro xazobrivia, vidre mravali sxva gadam-

wodis. Termowyvilis Rirsebebs miekuTvneba agreTve

mcire inerciuloba, temperaturis mcire sxvaobebis

gazomvisa da gamosavalze mikrovoltidan milivol-

tamde sididis TemZ-is miRebis SesaZlebloba.

#6 da #7 cxrilebSi warmodgenilia sxvadasxva tipis

Termowyvilebi IEC 60584-sa da ГОСТ 6616 -is mixedviT.

cxrili #6. sxvadasxva tipis Termowyvilis Tvisebebi IEC-s mixedviT

Termow-

yvilis tipi

IEC-s mixedviT

gasazomi temperaturis

diapazoni, 0C da gazomvis xangrZlivoba

sizustis klasi, 0C

xangrZlivi

xanmokle 1

2

1 2 3 4 5

K

0-dan +1100-

mde

_180-dan +1300-

mde

± 1,5

_40-dan 375 -mde

± 0,004 x T 375-dan 1000-

mde

± 2,5

_40-dan 333 -mde

± 0,0075xT 333-dan 1200-

mde

J

0-dan +700-

mde

_180-dan +800-

mde

± 1,5

_40-dan 375 -mde

± 0,004 x T 375-dan 750-

mde

± 2,5

_40-dan 333 -mde

± 0,0075 x T 333-dan 750-

mde

129

cxr. #6. (gagrZeleba)

1 2 3 4 5

N

0-dan +1100

mde

_270-dan +1300

mde

± 1,5

_40-dan 375 -mde

± 0,004 x T 375-dan 1000-

mde

± 2,5

_40-dan 333 – mde

± 0,0075xT 333-dan 1200-

mde

R

0-dan +1600

mde

_50-dan +1700-

mde

± 1,0

0-dan 1100 -mde

±[1+0,003x(T_1100)]-dan

1600-mde

± 1,5

0-dan 333 - mde

± 0,0075 x T 333-dan 1200-

mde

S

0-dan 1600-

mde

_50-dan +1750-

mde

±1,0

0-dan 1100 – mde

±[1+0,003x(T_1100)]-1100-

dan 1600-mde

± 1,5

0-dan 600 – mde

± 0,0025 x T 600-dan 1600-

mde

B

+200-dan

+1700-mde

0-dan +1820-mde

_

± 0,0025 x T 600-dan 1700-

mde

T

_185-dan

+300-mde

_250-dan +400-

mde

± 0,5

_40-dan 125 – mde

± 0,004 x T 125-dan 350-

mde

± 1,0 _40-dan 133 – mde

± 0,0075 x T 133-dan 350-

mde

E

0-dan +800-

mde

_40-dan +900-

mde

± 1,5

_40-dan 375 -mde

± 0,004 x T 375-dan 800-

mde

± 2,5

_40-dan 333 - mde

± 0,0075 x T 333-dan 900-

mde

130

cxrili #7. sxvadasxva tipis Termowyvilis Tvisebebi

(ГОСТ 6616 -is mixedviT)

Ter-

mo- wyvi

lis

tipi

aRni

Svna

IEC-s mixe

dviT

Termoeleqtrodis

masala

TemZ-s

koefici

enti,

mkv / 0C (tempera

turis

diapazo

nSi, 0C)

samuSao

tempera-

turis

diapazo-

ni, 0C

zRvru-

li tem-

peratu-

ra xan-

mokle

gamoyen

ebisas, 0C

dadebiTi

uaryofi-

Ti

1 2 3 4 5 6 7

ТЖК J

rkina

(Fe)

konstan-

tani

(55%Cu+

45%Ni,Mn, Fe)

50_64

(0_800)

_200-dan

+750-mde

900

ТХА

K

qromeli

(90,5%Ni+9,

5%Cr)

alumeli

(94,5%Ni+5,5%Al,Si, Mn,Co)

35_42

(0_1300)

_200-dan

+1200-mde

1300

ТМК

T

spilenZi

(Cu)

konstan-

tani

(55%Cu+

45%Ni,Mn,Fe)

40_60

(0_400)

_200-dan

+350-mde

400

ТХКн

E

qromeli

(90,5%Ni+

9,5%Cr)

konstan-

tani

(55%Cu+

45%Ni,Mn,Fe)

59_81

(0_600)

_200-dan

+700-mde

900

131

cxr. #7. (gagrZeleba)

1 2 3 4 5 6 7

ТХК

L

qromeli

(90,5%Ni+

9,5%Cr)

kopeli

(56%Cu+ 44%Ni)

64_88

(0_600)

_200-dan

+600-mde

800

ТНН

N

nikrosi-

li

(83,49%Ni+

13,7%Cr+ 1,2%Si+

0,15%Fe+ 0,05%C+ 0,01%Mg)

nisili

(4,98%Ni+0,02%Cr+ 4,2%Si+

0,15%Fe+ 0,05%C+ 0,05%Mg)

26_36

(0-1300)

_270-dan

+1300-mde

1300

ТПП

13

R

platina-

rodiumi

(87%Pt+

13%Rh)

platina

(Pt)

10_14

(600_

1600)

0-dan

+1300-mde

1600

ТПП

10

S

platina-

rodiumi

(90%Pt+

10%Rh)

platina

(Pt) 10_14

(600_

1600)

0-dan

+1300-mde

1600

ТПР

B

platina-

rodiumi

(70%Pt+

30%Rh)

platina-

rodiumi

(94%Pt+

6%Rh)

10_14

(1000_

1800)

600-dan

+1700-mde

1800

ТВР

A - 1 A - 2 A - 3

volfram-

reniumi

(95%W

_5%Re)

volfram

-reniumi

(80%W

_20%Re)

14 – 7 (1300 – 2500)

0-dan

+1600-mde

0-dan

+1800-mde

0-dan

+1800-mde

2500

ТСС I

silxi silini _ 0-dan

+800-mde 900

132

Termowyvilis sazom gardamqmnelTan an eleqtronul-

sazom sistemasTan CarTvis yvelaze gavrcelebuli

ori xerxia: ubralo da diferencialuri, ix. sur. #14.

pirvel, a SemTxvevaSi sazomi gardamqmneli Termo-

eleqtrodebis boloebze pirdapir CairTveba, xolo

meore, b SemTxvevaSi gamoiyeneba sxvadasxva TemZ-is

koeficientis mqone orive boloTi miduRebuli

gamtari da gardamqmnelis CarTva erT-erTi maTganis

“gawyvetis” adgilze xdeba.

temperaturis gazomvisas, Termowyvilis civ

kontaqts, mudmivi temperaturis SesanarCuneblad,

TermostatSi aTavseben Cveulebriv 273 K-ze. tempera-turebis sxvaobis gasazomad moxerxebulia diferenci-

aluri Termowyvilis gamoyeneba. praqtikulad igi

erTmaneTis Semxvedrad SeerTebul or erTnair Ter-

mowyvils warmoadgens ix. sur. #15 b.

distanciuri CarTvisas gamoiyeneba damagrZelebeli an

sakompensacio gamtarebi. damagrZelebeli gamtarebi

imave masalisgan mzaddeba, romlisganac Termoeleq-

trodebi (dasaSvebia diametrebis gansxvaveba). sakompen-

sacio gamtarebi, ZiriTadad, keTilSobili liTone-

bisgan damzadebul TermowyvilebTan gamoiyeneba. maTi

qimiuri Sedgeniloba Termoeleqtrodebis Sedgeni-

lobisgan gansxvavebulia, magram TermowyvilTan Se-

erTebis adgilis SesaZlo temperaturaze, erTma-

neTTan wyvilSi, maTi TemZ Termowyvilis TemZ-is

toli unda iyos.

#8 cxrilSi warmodgenilia standartuli Ter-

mowyvilebis sakompensacio gamtarebis ZiriTadi

teqnikuri maxasiaTeblebi.

133

cxrili #8. damagrZelebeli da sakompensacio Termo-

eleqtrodebis Sedgeniloba da dasaSvebi gadaxrebis

zRvrebi (IEC 60584-3-is mixedviT)

nominalu-

ri stati-

kuri maxa-

siaTeblebi

kodi

Termoel-

eqtrod-

ebis Sed-

geniloba

gamoyene-

bis diapa-

zoni, 0C

dasaSvebi gada-

xrebis zRvrebi

I klasi

IIklasi

1 2 3 4 5 6

J (ЖК) Jx Kx

Fe/CuNi NiCr/NiAl

_25---+200-

mde

_25---+200-

mde

± 85 ± 60

± 140 ± 100

K (ХА) Kca Kcb

Fe/CuNi Cu/CuNi

0--- +150-

mde

0--- +100-

mde

_

± 100 ± 100

R (ПП) Rca Rcb

Cu/CuNi Cu/CuNi

0--- +100-

mde

0--- +200-

mde

_

± 30 ± 60

S (ПП) Sca Scb

Cu/CuNi

0---+100-

mde

0---+200-

mde

_

± 30 ± 60

N (НН) Nx nikrosi-

li/nisi-

li

_25---+200-

mde

± 60 ±100

B (ПР) BBc Cu/Cu

0--- +100-

mde

_ ± 40

aqvea warmodgenili standartuli TermowyvilebisTvis

yofil sabWoTa kavSirSi gavrcelebul sakompensacio

134

gamtarebis ZiriTadi teqnikur maxasiaTeblebi. ix.

cxrili # 9.

cxrili #9. zogierTi standartuli Termowyvilis

sakompensacio gamtarebis ZiriTadi teqnikuri

maxasiaTeblebi

Termow-

yvili

sakompensacio gamtarebis

masala da maTi Semoqsovis feri

TemZ,

mv

TemZ-is

dasaS-

vebi ga-

daxra,

mv

dade-

biTi

feri uaryo-

fiTi

feri

1 2 3 4 5 6 7

platina-

rodiumi_

platina

qromel_

alumeli

qromel_

kopeli

spilen-

Zi

spilen-

Zi

qro-

meli

qro-

meli

wiTe-

li

wiTe-

li

iisfe-

ri

iisfe-

ri

Senad-

nobi

99,4%Cu

+ 0,6%Ni

konstan

-tani

alume

li

kopeli

mwvane

yavis-

feri

Savi

yviTe-

li

0,64

4,10

4,10

6,90

± 0,03

± 0,15

± 0,15

± 0,30

sazom sistemasTan Termowyvilis mierTebis adgil-

ebze damatebiTi TemZ warmoiSoba. misi moqmedebis

Sedegad, sazomi sistemis Sesasvlelze, faqtobrivad,

muSa Termowyvilis da damatebiT warmoSobili signa-

lebis jami midis. es efeqti sxvadasxva meTodiT

135

gamoiricxeba. erT-erTi maTgania civi narCilisTvis

izoTermuli pirobebis Seqmna. praqtikaSi sargeb-

loben “civi narCilis kompensaciis” teqnikiT. civi

narCilis temperatura izomeba temperaturis sxva

gadamwodiT, Semdeg civi bolos TemZ programulad an

aparatulad gamoakldeba Termowyvilis jamur sig-

nals (unda gaviTvaliswinoT, rom civi narCili da misi

temperaturis gadamwodic izoTermul zonaSi unda imyo-

febodes).

Termowyvilebis konstruqciuli gaformeba Termo-

eleqtruli Termometrebis eqsploataciis pirobebs

unda Seesabamebodes. Termoeleqtrodebis muSa bol-

os eleqtruli SeerTeba, umetes SemTxvevaSi, eleq-

trorkaluri SeduRebiT xdeba (winaswar Termo-

eleqtrodebis boloebs erTmaneTs Seagrexen). gasazomi

temperaturis zeda zRvris mcire sididis SemTxvevaSi

SesaZlebelia vercxlis an kalis sarCilis gamoyeneba.

Zneldnobadi volfram-reniumis an volfram-moli-

bdenis Termowyvilebis muSa boloebs mxolod

Segrexen (radgan Zalian maRal temperaturebze Termo-

eleqtrodebze warmoqmnili Jangis Txeli fena eleqtro-

kontaqts ar ewinaaRmdegeba). Termoeleqtrodebi eleq-

trulad mxolod muSa boloze erTdeba, mTeli

danarCeni sigrZe ki erTmaneTisgan izolirebuli unda

iyos. Tu Termoeleqtruli Termometris zeda tempera-

turuli zRvari 100_120 0C-s ar aRemateba, maSin

Termoeleqtrodebs Soris nebismieri eleqtro-

izolaciaa dasaSvebi. ufro maRal temperaturebze,

Cveulebriv, faifuris erT an orarxian milaks (an

faifuris mZivebs) iyeneben. 1300 0C-ze maRla pirometru-

li faifuris eleqtrosaizolacio Tvisebebi mkveTrad

136

ecema da misi gamoyeneba ar SeiZleba. ufro

maRal_1950 0C temperaturamde aluminis Jangis an mag-

niumis Jangisgan damzadebuli, xolo 2000 0C tempe-

raturaze maRla beriliumis Jangis, Toriumis

orJangis da cirkoniumis orJangisgan damzadebuli

eleqtrosaizolacio nakeTobebi gamoiyeneba. Termo-

wyvils ukeTdeba damcavi armatura, romelic mas

dazianebisgan icavs.

konstruqciisa da daniSnulebis mixedviT, Termo-

wyvilebi mzaddeba CaZiruli da zedapiruli, Cveuleb-

rivi, afeTqebausafrTxo, tenSeuRwevi an sxva garsiT

(hermetuli an arahermetuli), agreTve ugarso, Cveuleb-

rivi vibroryevebmdgradi da dartymamtkice, staciona-

ruli, gadasatani da a.S.

optikuri pirometria da pirometrebi

pirometria (berZn. pýr_cecxli+metréö_vzomav) aris

temperaturis gazomvis meTodebis jgufi. adre

pirometrias miekuTvneboda temperaturis gazomvis

yvela meTodi, romelic vercxliwylis Termometrebis

gazomvis zRvrul mniSvnelobebs aRemateboda.

me-20 saukunis 60-iani wlebidan pirometrias ufro

xSirad miakuTvneben optikur meTodebs, kerZod im

meTodebs, romlebSic temperaturis gazomva xdeboda

optikuri pirometriT da ar gamoiyeneboda winaRobis

Termometrebi, Termoeleqtruli Termometri Termo-

wyvilebiT da rigi sxva meTodebisa.

137

TiTqmis yvela optikuri meTodi dafuZnebulia sxe-

ulis siTburi gamosxivebis (zogjer STanTqmis) inten-

siurobis gazomvaze. erTi sxeulidan meoreze ener-

giis gadacemas, eleqtromagnituri talRebis meSveo-

biT, gamosxiveba ewodeba.

siTburi gamosxiveba, Tbogamtarobasa da konveq-

ciasTan erTad, Tbomimocvlis erT-erTi saxea. yvela

fizikuri sxeuli siTbos gamoasxivebs. sxeulis

500_600 0C gaxurebisas es sxivebi adamianis Tvali-

sTvis xiluli xdeba. Semdeg, temperaturis zrdasTan

erTad, sxeulis sikaSkaSe swrafad matulobs.

gavarvarebuli sxeuli uwyvet speqtrs gamoasxivebs,

romelic sxvadasxva sigrZis eleqtromagnituri

talRebisgan Sedgeba. adamianis Tvalxilul

eleqtromagnitur gamosxivebas sinaTle ewodeba. igi

gamosxivebis speqtris Zalian viwro diapazons,

siganiT 0,35 mkm-s, warmoadgens. gamosxivebis talRis

sigrZe ki 0,40-dan 0,75 mkm-mde icvleba. ufro didi

sigrZis, >0,75 mkm-ze, uxilavi talRebi speqtris

infrawiTel ubans miekuTvneba, romelic 0,75-dan 400

mkm-mde ubans moicavs. am ubnis Semdeg infrawiTeli

ubani TandaTan radiotalRebis diapazonSi gadadis.

0.40 mkm-ze naklebi sigrZis talRebi gamosxivebis

speqtris ultraiisfer ubans miekuTvneba. mis Semdeg

ki rentgenuli da gama gamosxivebis diapazonebia

ganTavsebuli.

siTburi gamosxivebis intensiuroba damokidebulia

sxeulis temperaturaze da mkveTrad mcirdeba misi

Semcirebisas. amis gamo, pirometriis meTodebs

iyeneben SedarebiT maRali temperaturebis gasazomad.

138

praqtikaSi, roca T<10000C-ze, pirometriis meTodebs

meorexarisxovani roli akisria, magram roca

T>10000C-ze, isini wamyvan adgilebs iWeren, roca

T>30000C-ze, maSin, praqtikulad, pirometria xdeba

temperaturis gazomvis erTaderTi meTodi (piromet-riis meTodi ukontaqtoa da, aqedan gamomdinare,

saSualebas iZleva gaizomos Zalian maRali temperatura).

temperaturis gasazomad, ZiriTadad, infrawiTeli da

xiluli sxivebis diapazonebi gamoiyeneba. labo-

ratoriul da sawarmoo praqtikaSi pirometriis

meTodebiT izomeba temperaturebi: RumlebSi da sxva-

dasxva saxurebel danadgarebSi; gamdnari liTonisa

da misgan damzadebuli nakeTobebis (mag., naglinis);

alis, gaxurebuli airebisa da plazmis.

pirometriis meTodis gamoyenebis ZiriTadi pirobaa,

rom sxeulis gamosxiveba iyos sufTa siTburi, e.i., is

kirhofis gamosxivebis kanons unda eqvemdebarebodes.

sufTa Termuli gamosxivebisas sxeulis mier

gamosxivebuli energia misi sakuTari siTburi energi-

idan unda momdinareobdes, xolo sxeulis mier STan-

Tqmuli gamosxivebis energia srulad unda garda-

iqmnas siTbur energiad. Tu fizikur sxeulze ecema

gamosxivebis nakadi A, maSin sxeulis mier nakadis A1

nawili STainTqmeba, A2 nawili airekleba misi zedapi-

ridan, xolo A3 nawils gaatarebs. A1/A fardobas

STanTqmis koeficienti α, A2/A-s arekvlis koefi-

cienti q, xolo A3/A-s gatarebis koeficienti

ewodeba. TiToeuli am koeficientis sidide erTze

naklebia, xolo maTi jami

139

α + q + =1-s.

monoqromatuli (erTi gansazRvruli talRis sigrZis

mag., ) sxivuri nakadisTvis, Sesabamisad, miRebulia

monoqromatuli koeficientebi: STanTqmis α , arek-

vlis q da gatarebis . erTi da imave fizikuri

sxeulisTvis TiToeuli es koeficienti, sxvadasxva

talRis sigrZisas, sxvadasxva iqneba. sxeuls, rome-

lic mTlianad STanTqavs mTeli speqtris gamosxi-

vebas, absoluturi Savi sxeuli ewodeba.

sxvadasxva realuri fizikuri sxeuli, erTsa da imave

temperaturaze, gamosxivebis sxvadasxva intensiu-

robiT xasiaTdeba. kirhxofma daadgina, rom sxeulis

gamosxivebis unari misi STanTqmis koeficientis pro-

porciulia. es kanoni samarTliania rogorc jamuri,

aseve monoqromatuli gamosxivebisTvis. amgvarad, rac

metia sxeulis STanTqmis koeficienti, gamosxivebis

miT meti intensiurobiT xasiaTdeba igi.

radgan STanTqmis udidesi koeficienti absolutur

Sav sxeuls gaaCnia, amdenad, misi gamosxivebis unaric

ufro metia, vidre nebismieri sxva fizikuri sxe-

ulisa. realuri sxeulis gamosxivebis unari fasdeba

jamuri gamosxivebis koeficientiT T, romelic ET/E0T

fardobis tolia, sadac ET da E0T realuri da abso-

luturad Savi sxeulebis erTeuli zedapirebidan

drois erTeulSi gamosxivebuli energiebia. analo-

giurad gamoiTvleba koeficienti sxeulis monoqroma-

tuli gamosxivebis SemTxvevaSic:

T = ET / E0T -s,

140

amasTan, T=αT -s, xolo T =αT -s (indeqsi T STan-

Tqmis koeficientebTan EαT da αT damatebulia imis gamo,

rom es koeficientebi temperaturaze isevea damokidebuli

rogorc T da T koeficientebi). koeficient T -s

sxeulis siSavis jamur koeficients uwodeben, xolo

T -s_siSavis monoqromatul koeficients.

aRvniSnavT, rom optikuri pirometriis meTodebi

dafuZnebulia absoluturad Savi sxeulis gamosxi-

vebis kanonebze. am sakiTxis safuZvliani Seswavla

msurvels SeuZlia arsebuli mravalricxovani specialuri

literaturidan, raSic Cven mier miwodebuli masalac

daexmareba. maRal temperaturebze am moTxovnebs,

Cveulebriv, myari sxeulebi da siTxeebi akmayo-

fileben. airebisa da plazmis SemTxvevaSi, yoveli

axali obieqtis an axali fizikuri pirobebisTvis

aucilebelia specialuri Semowmeba.

zemoaRniSnuli meTodebiT temperaturis gazomva

pirometrebiT xdeba. pirometri aris sxeulis tempe-

raturis ukontaqto gasazomi xelsawyo. igi sxeulis

siTburi gamosxivebis intensiurobas upiratesad in-

frawiTeli da xiluli sinaTlis gamosxivebis diapa-

zonebSi zomavs. pirometri gamoiyeneba obieqtis tem-

peraturis distanciuri gansazRvrisTvis. pirveli pi-

rometris avtoria piter van musSenbruki (1692–1761). dasawyisSi termini gamoiyeneboda im xelsawyoebis

aRsaniSnavad, romlebic vizualurad, sikaSkaSiTa da

feriT, gavarvarebuli obieqtis temperaturis gasa-

zomad iyo gankuTvnili. dReisaTvis gansazRvreba ram-

denadme gafarToebulia, kerZod, pirometrebis zogi-

erTi tipi (aseT xelsawyoebs ufro swori iqneba ewodos

141

infrawiTeli radiometrebi) SesaZleblobas iZleva

gaizomos obieqtis sakmaod dabali temperaturebi (00C

da ufro naklebi), romlis drosac siTburi gamosxiveba

adamianis TvaliT ar aRiqmeba.

pirometrebis klasifikacia ramdenime ZiriTadi niSniT

xdeba: 1. speqtris mixedviT: a). erTspeqtriani da b).

mravalspeqtriani (multispeqtruli).

a). erTspeqtriani pirometrebi gamosxivebas gansaz-

Rvrul speqtrul diapazonSi iReben. amave dros dia-

pazoni SeiZleba iyos sakmaod farTo. gamosxivebis

simZlavris gazomvis safuZvelze ganisazRvreba tem-

peratura. erTspeqtriani pirometrebis pirvel qvej-

gufs sikaSkaSis pirometri ganekuTvneba. igi saSua-

lebas iZleva ganisazRvros gaxurebuli obieqtis tem-

peratura misi feris etalonuri Zafis ferTan

vizualuri SedarebiT. meore qvejgufs ki radiaciuli

pirometri warmoadgens. igi saSualebas iZleva

gaizomos siTburi gamosxivebis simZlavre da misi

maCveneblebi gadaiTvalos temperaturaze. erTspeq-

trian pirometrebs, romlebic imdenad farTo

speqtrul zols iRebs, rom es zoli siTburi gamos-

xivebis mTliani simZlavris mniSvnelovan nawils

moicavs, sruli gamosxivebis pirometrebs uwodeben.

b). mravalspeqtriani pirometrebi (isini cnobilia agre-

Tve, rogorc speqtruli fardobis, an feriT piromet-

rebad) gamosxivebas iReben or an ufro met speqtrul

diapazonSi. obieqtis temperatura ganisazRvreba

sxvadasxva diapazonebSi simZlavreTa SedarebiT. 2.

temperaturis diapazonis mixedviT pirometrebi iyofa

a). dabaltemperaturian (unari aqvT obieqtis temperatu-

142

ruli parametrebi 00C da ufro dabali mniSvnelobebisas

aRricxon) da b). maRaltemperaturian pirometrebad.

maRaltemperaturiani pirometrebi mxolod gavarvare-

buli (roca “TvaliT” gansazRvra SeuZlebelia) obieq-

tebis temperaturas zomaven; 3. Sesrulebis mixedviT,

konstruirebulia rogorc gadasatani, aseve staciona-

ruli pirometrebi; 4. sidideTa vizualizaciis

mixedviT, asxvaveben: teqstur, cifrul da grafikul

meTodebs.

klasifikaciisagan damoukideblad, pirometrebi SeiZ-

leba aRiWurvos kvebis damatebiTi wyaroebiT, agreTve

informaciis gadacemis da kompiuterTan kavSiris

saSualebebiT. Tanamedrove teqnikis bazaze mniS-

vnelovnad gafarTovda am xelsawyoebis SesaZleb-

lobebi. gazomvasTan erTad, maT SeuZliaT miRebuli

informaciis damuSaveba, rTuli moqmedebebis

ganxorcieleba teqnologiuri procesebis samarTavad.

Semcirda maTi wona da gabaritebi. xelsawyoebi

gamartivda da ufro mosaxerxebeli gaxda maTi

eqspluatacia.

pirometrebis ganxilvas aRar gavagrZelebT, radgan maTi

dawvrilebiTi warmodgena Cvens mizans ar warmoadgens.

aRvniSnavT mxolod, rom Tanamedrove pirometrebi saSuale-

bas iZleva damiznebisa da Caxmaxis daSvebisTanave ekranze

gviCvenos obieqtis temperatura (cifrebSi gamosaxuli).

aseve arsebobs infrawiTel diapazonSi temperaturis

gasazomi aparaturis nairsaxeobebi, romlebic obieqtis

zedapiris organzomilebian gamosaxulebas Qqmnian.

143

w n e v a

wneva Termodinamikuri sistemis mdgomareobis erT-

erTi ZiriTadi parametria. igi fizikuri sididea da

im normaluri Zalebis intensiurobas axasiaTebs,

romliTac erTi sxeuli meoris zedapirze moqmedebs.

sxeulis zedapiris gaswvriv Zalebis Tanabarzomieri

ganawilebis SemTxvevaSi, wneva p zedapiris nebismier

nawilze ganisazRvreba rogorc S farTobze perpendi-

kularulad moqmedi Zala:

p = S

Fn- s

im SemTxvevaSi, rodesac sxeulis zedapirze mis

perpendikularulad moqmedi Zalebi araTanabradaa

ganawilebuli, es toloba farTobze moqmedi wnevis

saSualo mniSvnelobas Seesabameba:

p saS. = S

Fn,

xolo calkeuli mocemuli wertilisTvis igi gani-

sazRvreba rogorc Zalis normaluri mdgenelis

fardoba zedapiris farTobis usasrulod mcire

elementTan:

dS

dF

S

Fp nn

s

0

lim

Zalebis Tanabari ganawilebisas, wneva zedapiris

yvela wertilSi erTnairia. araTanabari ganawile-

bisas ki, wertilidan wertilamde icvleba.

144

analogiurad Semoitaneba wnevis cneba uwyveti

garemos yoveli wertilisTvis da igi mniSvnelovan

rols asrulebs gazebisa da aradakristalebadi

siTxeebis meqanikaSi. wnevis moqmedebis uSualo Sedegi

nivTierebis kumSvaa. gazebisa da siTxeebis kumSvisas

modebuli datvirTva nivTierebaSi izotropulad

vrceldeba. e.i., wneva uZravi siTxis nebismier wer-

tilSi yvela mimarTulebiT erTnairia (uZravi siTxis

hidrostatikuri wneva). es debuleba samarTliania moZ-

ravi idealuri (gamoricxulia Sinagani xaxuni da anizo-

rtopia) gazebisa da siTxeebisTvisac. blant siTxeebSi

ki wneva mocemuli wertilisTvis ganimarteba rogorc

sami urTierTperpendikularuli mimarulebiT ganvi-

Tarebuli wnevis saSualo mniSvneloba. aseve myari

sxeulebis kumSvisas sxeulis moculobaSi aRZruli

Zabvebi, Cveulebriv, araTanabrad nawildeba. aseT

SemTxvevaSi wneva mocemul wertilSi gagebuli unda

iqnes rogorc sami urTierTperpendikularuli mimar-

TulebiT moqmedi normaluri wnevebis saSualo

ariTmetikuli (liTonebis wneviT damuSavebis specialo-

bebisTvis es sakiTxi specialuri saswavlo kursebiT ufro

Rrmad iswavleba).

wneva airul da kondensirebul sistemebSi sxvada-

sxvanairad vlindeba. airebSi wneva gamowveulia siT-

bur moZraobaSi myofi molekulebis erTmaneTTan da

airis mosazRvre sxeulTan dajaxebisas impulsis

gadacemiT. wneva gazebSi (siTburi wneva) temperaturis

(molekulebis kinetikuri energiis) proporciulia.

gansxvavebiT airisgan, romelSic qaosurad moZrav

molekulebs Soris saSualo manZili nawilakis zoma-

ze bevrad metia, kondensirebul garemoSi manZilebi

maTi zomebis rigisaa da atomTSorisi mizidvisa da

145

ganzidvis Zalebis wonasworobiT ganisazRvreba. ato-

mebis erTmaneTTan daaxloebisas izrdeba ganzidvis

Zalebi, rac, e.w., civ wnevas ganapirobebs. konden-

sirebul garemoSi wnevas “siTburi” mdgenelic aqvs

da igi atomebis (birTvebis) siTbur moZraobasTanaa

dakavSirebuli.

wneva intensiuri fizikuri sididea. misi erTeulis

ganzomileba Zalis ganzomilebis farTobis ganzomi-

lebasTan fardobas warmoadgens. SI- sistemaSi wnevis ganzomileba paskalia, n/m2. #10 cxrilSi warmodge-

nilia paskalis aTjeradi da wiluri erTeulebi

rusuli da saerTaSoriso (SI-is) standartuli Tavsar-

Tebis aRniSvnebiT.

praqtikaSi sxvadasxva qveyana wnevis sxvadasxva

erTeuls gamoiyenebs. #11 cxrilSi warmodgenilia

upiratesad gavrcelebuli wnevis erTeulebi da maT

Soris arsebuli urTirTdamokidebuleba.

damatebiT ganvixiloT wnevis erTeulebis sruli sia:

a) metruli erTeulebi: bari (bar, бар), kilopaskali (kPa,

кПа), heqtopaskali (hPa, гПа), megapaskali (MPa, MПа),

milibari ( mbar, мбар), paskali ( Pa, Па ), kilogram Zala

kvadratul santimetrze ( kgf / cm2 , кгс/см 2 ) , kilogram Zala

kvadratul metrze ( kgf / m2 , кгс / м 2) , niutoni kvadratul

metrze (N / m2 , Н / м 2) , kiloniutoni kvadratul metrze

( kN / m2 , кН / м 2) , meganiutoni kvadratul metrze (MN / m2 ,

МН / м 2), niutoni kvadratul santimetrze (N / cm2 , Н / см 2),

niutoni kvadratul milimetrze ( N / mm2 , Н / мм 2);

b) britanuli da amerikuli erTeulebi: 1000 funti

kvadratul duimze ( ksi – kilopound per square inch), funti

kvadratul duimze (psi – pounds per square inch), funti

146

kvadratul futze, tona Zala kvadratul duimze, tona

Zala kvadratul futze.

cxrili #10. paskalis jeradi da wiluri erTeulebi jeradi wiluri

sidi-

de

(paska

li)

dasaxe-

leba

aRniSvna sidi-

de

dasaxe-

leba

aRniSvna

1 2 3 4 5 6 7 8

101 P

102

103

106

109

1012

1015

1018

1021

1024

dekapas-

kali

heqtopas-

kali

kilopas-

kali

megapaska

li

gigapas-

kali

terapas-

kali

petapas-

kali

eksapas-

kali

zetapas-

kali

iotapas-

kali

Да Па

гПа

кПа

МПа

ГПа

ТПа

ППа

ЭПа

ЗПа

ИПа

daPa

hPa

kPa

MPa

GPa

TPa

PPa

EPa

ZPa

YPa

10-1 P

10-2

10-3

10-6

10-9

10-12

10-15

10-18

10-21

10-24

decipas-

kali

santipas-

kali

milipas-

kali

mikropas-

kali

nanopas-

kali

pikopas-

kali

femtopas-

kali

atopas-

kali

zeptopas-

kali

ioktopas-

kali

ДПа

сПа

мПа

мкПа

нПа

пПа

фПа

аПа

зПа

иПа

dPa

cPa

mPa

μPa

nPa

pPa

fPa

aPa

zPa

yPa

147

cxrili #11. wnevis erTeulebi da maTi urTierTdamo-

kidebuleba

g) vercxliswylis svetis erTeulebi: duimi vercxliwylis

svetis, santimetri vercxliwylis svetis, milimetri

vercxliwylis svetis (tori).

d) wylis (40 C, 39,2 0 F ) svetis erTeulebi: metri wylis

svetis, santimetri wylis svetis, duimi wylis svetis:

e) atmosfero: fizikuri atmosfero ( atm, атм), teqnikuri

atmosfero (at, ат).

dasa-

xele

-ba

paska-

li

(Pa, Па)

bari

(bar, бар)

teqn.

atmos-

fero

( at, ат)

fiz.

atmos-

fero

(atm,

атм )

mm vwy.

svetis

(mmHg,

torr, мм рт, ст,)

m wy.

svetis

(m H2O, м вод. ст.)

funti-

Zala

kvadra-

tul

duimze

(psi)

1 2 3 4 5 6 7 8

1 pa

1

bari

1 at

1 atm

1 mm

vwy.

sv.

1 m

wy.

sv.

1 n/m2

105

98066,5

101325

133,322

9806,65

10-5

1 x106

din/sm2

0,980665

1,01325

1,3332 x 10-3

9,80665 x 10-2

10,197 x .10-6

1,0197

1 kgZ

/sm2

1,033

1,3595 x 10-3

0,1

9,8692 x 10-6

0,98692

0,96784

1 atm

1,3158 x 10-3

0,096784

7,5006 x 10-3

750,06

735,56

760

1 mm

vwy.sv.

73,556

1,0197 x 10-4

10,197

10

10,33

13,595 x 10-3

1 m

wy.sv.

145,04 x 10-6

14,504

14,223

14,696

19,337 x 10-3

1,4223

148

wneva pirobiTad dayofilia dabal, zomier, maRal da

zemaRal wnevebad. maRali wnevebis diapazoni teqni-

kisa da mecnierebis sxvadasxva dargSi sxvadasxva-

nairia (mag., qimiaSi, Cveulebriv, maRal wnevad 100 mpa-ze

meti wneva iTvleba). asxvaveben statikur (kumSvisas

xangrZlivmoqmedi wneva) da dinamikur (drois mcire

monakveTSi moqmedi wneva) wnevebs. bunebaSi arsebuli

maRali statikuri wnevebis diapazoni metad farToa.

dedamiwis gravitaciuli veliT ganpirobebuli wneva

dedamiwis zedapirze 1 atmosferos, okeanis siRrme-

ebSi 100 mpa-s, xolo dedamiwis centrSi ki 360 gpa-s

aRwevs. aRsaniSnavia, rom varskvlavebze (TeTri

jujebi) statikuri wnevebi 1010_1012 gpa-s Seadgens.

dReisaTvis mrewvelobaSi 6_8 gpa sididis statikuri

wnevebia aTvisebuli, xolo laboratoriul pirobebSi

170 gpa-mdea miRweuli. statikur reJimSi nivTierebis

kumSva maRal temperaturebze da Zvris Zabvebis

zeddebiT xorcieldeba, rac sxeulSi plastikur

deformacias iwvevs. dinamikuri wneva, romlis drosac

kondensirebul sistemebSi fizikur-qimiuri kvlevebi

sruldeba, 500 gpa-s aRwevs.

nivTierebis fizikur-qimiur Tvisebebze maRali

wnevebis moqmedebis Sesaxeb cnobebi jer kidev me-19

saukuneSi gaCnda. sakiTxis sistematuri Seswavla me-20

saukunis ociani wlebidan daiwyo da p. brijmenis

mier fuZemdebluri Sedegebi iqna miRebuli. Cven

ganvixilavT fizikur-qimiur sistemebze statikuri

wnevebis moqmedebas. dinamikuri wnevebi (afeTqebebi),

ZiriTadad, maRali wnevebis fizikis dargis

specialistTa Seswavlis sagans warmoadgens.

149

nivTierebebze wnevebis zemoqmedebisas, atomTSorisi

manZilis cvlilebis Sedegad, icvleba misi moculoba.

nivTierebis SekumSvis dros masze moqmedi gare wnevis

Zala asrulebs meqanikur muSaobas da amis gamo

zrdis nivTierebis Sinagan energias (Tu garemosTan

Tbomimocvla ar xdeba, maSin mimdinareobs izoentropiuli

procesi, rasac Tan sdevs nivTierebis gaTboba) an Tavisu-

fal energias, Tu ucvlelia nivTierebis temperatura

(izoTermuli procesi). sxeulis SekumSvisas atomT-

Sorisi (molekulaTSorisi) manZilebis Semcireba mole-

kulebisa da atomebis gare eleqtronuli Sreebis de-

formacias iwvevs. am dros atomTSorisi urTierT-

qmedebis xasiaTi icvleba, rac, Tavis mxriv, gavlenas

axdens nivTierebis fizikur-qimiur Tvisebebze.

ganvixiloT nivTierebis zogierTi Tvisebis cvlileba

wnevis cvlilebaze damokidebulebiT. wnevis gavleniT

nivTierebis moculobis cvlilebis unari

kumSvadobiT xasiaTdeba. wnevis gazrdiT airis

simkvrive izrdeba da, daaxloebiT, 100 mpa-is rigis

wnevebisas, misi simkvrive siTxis simkvrives

uaxlovdeba. 1 gpa wnevisas umetesi siTxis simkvrive,

normalur wnevaze arsebul simkvrivesTan SedarebiT,

20-30 %-iT izrdeba. 10 gpa wnevisas zogierTi liTonis

simkvrive 6_15, xolo zogisa 15_25 %-iT izrdeba.

siTxis an Zlier SekumSuli gazis moculobis

cvlileba, sawyisi p0-idan p wnevamde intervalSi,

teitis gantolebiT aRiwereba:

00

0 )ln(

pB

pBC

V

VV

,

150

sadac: 0V da V nivTierebis moculobebia, p0 da p

wnevebis Sesabamisad, xolo C da B empiriuli

mudmivebia.

wnevis amaRlebiT izrdeba siTxis siblante. matulobs

nivTierebis dieleqtrikuli SeRwevadoba , rac SeiZ-

leba simkvrivis cvlilebiT aixsnas. nivTierebebis

umetesobis dnobis temperatura, wnevis matebasTan

erTad, maRldeba. gamonakliss warmoadgens wyali, Bi,

Ga, Ge da zogirTi sxva nivTiereba, romelTa simkvri-

vec myar fazaSi ufro naklebia, vidre TxevadSi.

magram, rodesac wneva dabali simkvrivis myari fazi-

dan sxva, ufro meti simkvrivis, vidre siTxis simkvri-

vea, kristalur modifikaciaSi gadasvlis sidides

miaRwevs, am nivTierebebsac wnevis Semdeg matebasTan

erTad, aReniSnebaT dnobis temperaturis zrda. tdn-is wnevaze damokidebulebis aRsawerad farTod gamoiye-

neba saimonis gantoleba:

1

c

tp

tp

tP P

a t

dn

sadac: ptp da ttp nivTierebis sammagi wertilis wneva

da temperaturaa. a da c ki empiriuli mudmivebia.

araiSviaTad, wnevis gavleniT, myari sxeuli poli-

morful gardaqmnebsac ganicdis. mag., grafitis

almasSi gadasvla 3000 K da 12,4 gpa-s (almasi_gra-

fiti_Senadnobis sammagi wertili) Seesabameba. 100 gpa-ze

ufro maRali wnevebisas myari wyalbadis iseT fazur

gardaqmnas varaudoben, romlis drosac warmoiqmneba

151

atomebisgan agebuli kristaluri struqturisa da

liTonuri Tvisebebis matarebeli wyalbadi.

gazebisa da maTi narevebis xsnadoba siTxeebSi (im pirobiT Tu isini TavianTi qceviT axlosaa idealur aireb-

Tan), wnevis matebasTan erTad, izrdeba. maRali

wnevebisas im temperaturebze, romlebic gazebis

homogenuri narevebis komponentebis kritikul tempe-

raturebs aRemateba, maTi or fazad ganSrevebaa

SesaZlebeli. aRsaniSnavia isic, rom wnevebis cvlile-

bisas qimiuri reaqciebis siCqareebi (kinetika) sxvada-

sxvanairad icvleba. zogierTi reaqciis siCqare mniS-

vnelovnad izrdeba, xolo zogierTisa muxruWdeba.

fizikur-qimiur sistemebSi mravali reaqcia da gar-

daqmna atmosferuli wnevis pirobebSi mimdinareobs.

Senadnobebis struqtura gacivebis pirobebzea damoki-

debuli, magram mocemuli Sedgenilobis Senadno-

bisTvis gansazRvrul temperaturasa da wnevaze arse-

bobs wonasworobis mdgomareoba, romelsac TandaTan

uaxlovdeba Senadnobi, Tu mas am pirobebSi sakmao

(xangrZlivi) droiT davayovnebT. ramdenadac wonas-

woruli mdgomareoba mTlianad ganisazRvreba Sedge-

nilobiT, wneviTa da temperaturiT, swored am cvla-

debis gaTvaliswinebiT aigeba SenadnobebSi mimdinare

struqturuli cvlilebebis amsaxveli, e.w., mdgoma-

reobis wonasworuli diagramebi. Cveulebriv, Cven

saqme gvaqvs liTonebisa da Senadnobebis struqtu-

rebTan atmosferuli wnevisas. aqedan gamomdinare,

mokled ganvixiloT atmosferuli wnevis raoba.

airis garsi, romelic gars akravs planetas, qmnis

atmosferos (ZvelberZnulad άτμός_orTqli). atmosferuli

152

wneva ki haeris miwasTan gravitaciuli mizidulobiT

warmoiqmneba. vinaidan haers aqvs masa da, Sesabamisad wona,

igi mis Semxeb zedapirze dawolas axdens. dedamiwis

zedapirze atmosferuli wneva, adgilidan adgilamde,

droSi cvalebadi sididea. igi simaRlis, haeris tempera-

turisa da moZravi haeris masebis (ciklonebis, anticik-

lonebis) gavleniT icvleba. dedamiwis zedapiridan maRla

svlisas atmosferuli wneva mcirdeba. wnevis sididis

Semcireba yovel mocemul SemTxvevaSi SeiZleba sxvadasxva-

nairi iyos da igi temperaturis vertikalur ganawilebasa

da haeris tenianobazea damokidebuli. procesis moleku-

luri kuTxiT ganxilva am cvalebadobas naTlad warmo-

aCens. roca matulobs molekulebis ricxvi zedapirze,

Sesabamisad, ufro meti molekula axdens am zedapirze

dawolas da wneva izrdeba. analogiurad, zedapirze haeris

molekulebis ricxvis Semcireba wnevis Semcirebas iwvevs.

gamoTvlilia, rom zRvis donidan atmosferos zeda

sazRvramde simaRlis haeris sveti 1 sm2 farTobs 1,033kg

ZaliT awveba. dadgenilia agreTve, rom 450 paralelze,

zRvis doneze haeris 00C temperaturisas, atmosferuli

wneva im wnevasTanaa axlos romelsac 760 mm vwy-is sveti

axdens. haeris wnevas aseT pirobebSi normalur

atmosferul wnevas uwodeben. dedamiwis zedapiris

sxvadasxva adgilis atmosferuli wnevebis Sesadareblad

monacemebi erT donemde, kerZod, zRvis donemde dahyavT.

dedamiwis zedapirze, sufTa sainJinro TvalsazrisiT,

“normalur pirobebad” miRebulia: haeris simkvrive_1,2 kg/m3,

barometruli wneva_101,3kpa, temperatura_+200C da fardo-

biTi tenianoba_50%.

mokled ganvixiloT ra gavlenas axdens adamiansa da

cocxal organizmebze atmosferuli wneva. unda aRiniSnos,

rom adamiani da cocxali organizmebi, Cveulebriv

pirobebSi, atmosferul wnevas ver grZnoben. igi maTi

organizmis Sinagani wneviT wonaswordeba. cocxal

153

organizmebs sunTqvisas atmosfero amaragebs JangbadiT.

simaRlis zrdisas, atmosferuli wnevis Semcirebis

Sesabamisad, Jangbadis parcialuri wnevac mcirdeba. zRvis

donidan 3 km-is simaRleze adamiani Tavs cudad grZnobs,

ewyeba qoSini, Tavbrudaxveva. 4 km-ze zeviT SesaZlebelia

cxviridan sisxldena, radgan sisxlZarRvebi skdomas

iwyebs. zogjer adamiani gonebasac kargavs. 5km-ze, uvar-

jiSebel adamians, Jangbadis SimSili ewyeba da aqedan

gamomdinare, misi Sromisunarianoba mniSvnelovnad

mcirdeba. aq mTavrdeba atmosferos fiziologiuri zona.

yvelaferi es imis Sedegia, rom simaRlis matebasTan erTad

haeris gaiSviTebis xarisxi matulobs, mcirdeba Jangbadis

raodenoba, xolo adamianis Sinagani wneva ucvleli rCeba.

adamianis filtvebi daaxloebiT 3 l-mde alveolur haers

Seicavs. Jangbadis parcialuri wneva, normaluri

atmosferuli wnevisas, Seadgens 110 mm vwy svets,

naxSirorJangis_40 mm vwy svets, wylis orTqlisa ki_47 mm

vwy svets. simaRlis matebasTan erTad Jangbadis wneva

mcirdeba, xolo naxSirorJangisa da wylis orTqlis

jamuri wneva filtvebSi, TiTqmis ucvlelad, 87 mm vwy

svetis toli rCeba. roca garemomcveli haeris wneva

aRniSnul sidides gautoldeba_filtvebSi Jangbadis

miwodeba Sewydeba. 15 km-ze sunTqva SeuZlebelia, miuxe-

davad imisa, rom atmosfero Jangbads daaxloebiT 115 km

simaRlemde Seicavs. 19_20 km-ze atmosferos wneva 47 mm vwy

svetamde mcirdeba. amis gamo, mocemul simaRleze iwyeba

wylisa da adamianis qsovilTSorisi siTxis duRili da

adamiani myisierad kvdeba.

gamoTvlilia, rom yoveli 10,5 m simaRlis matebisas, wneva,

daaxloebiT, 1 mm vwy svetiT mcirdeba (aqedan gamomdinare,

Tu gvecodineba wnevis cvlilebis sidide, SesaZlebelia

adgilis simaRlis gamoTvla).

154

wnevis gazomva

teqnologiuri procesebis warsamarTavad da warmo-

ebis usafrTxoebis uzrunvelsayofad aucilebelia

wnevis gazomva. garda amisa, es parametri teqnolo-

giuri procesebis sxva parametrebis (doneebis, airis an

siTxis xarjis, temperaturis, simkvrivis da a.S.) iribi

gazomvebisas gamoiyeneba. wnevis gazomvis monacemebze

dayrdnobiT SesaZlebelia ama Tu im nivTierebis

xarjis gansazRvra drois erTeulSi. gazomvebi

SesaZlebelia warimarTos nivTierebis rogorc masis,

aseve moculobis gansasazRvrad.

wnevis sazom xelsawyoebs mniSvnelovani roli aqvs

rogorc samrewvelo warmoebis teqnikuri daniS-

nulebis mowyobilobebSi, aseve laboratoriuli

kvlevebis processSic. konstruqciebidan gamomdinare,

wnevis sazomi xelsawyoebis eqsploatacia SesaZlebe-

lia myar, fxvier, Txevad da airul garemoSi.

wnevebis pirvelad gardamqmnelebs gamosavali

signalebi, umetes SemTxvevaSi, araeleqtruli, Zalis

an gadaadgilebis saxiT aqvs. isini, Cveulebriv,

gamzom xelsawyosTan erT blokSia gaerTianebuli.

gazomvis Sedegebis manZilze gadasacemad, ara-

eleqtruli signalebis unificirebul eleqtrul an

pnevmatur signalebad gardaqmnas Sualeduri gardam-

qmnelebi uzrunvelyofen. aseT SemTxvevebSi pirvelad

da Sualedur gardamqmnelebs erT sazom gardam-

qmnelSi aerTianeben.

wnevis pirveladi gardamqmnelis mgrZnobiare ele-

mentis mgrZnobelobisa da moqmedebis principis mixed-

155

viT wnevis gasazomi yvela xelsawyo konstruqciu-

lad SeiZleba iyos: siTxiani, tvirTdguSiani

(dguSiani), deformaciuli (zambariani) da xelsawyoebi

maCveneblebis distanciuri gadacemiT.

siTxiani xelsawyoebi ewodeba xelsawyoebs,

romlebSic gasazom wnevas siTxis sveti (mgrZnobiare

elementi) awonasworebs, xolo ziarWurWelSi siTxis

donis cvlileba wnevis sazom erTeulad gamoiyeneba.

am jgufs miekuTvneba finjniani da U-ebri manomet-

rebi, difmanometrebi da sxv.

nivTierebis qimiuri Tvisebebidan da gasazomi Warbi

wnevis (an gauxSoebis) sididisgan gamomdinare, samuSao

siTxed wyali, spirti, vercxliswyali an mcire

siblantis mqone mineraluri zeTebi gamoiyeneba.

mcire Warbi wnevebis, gauxSoebis, or wnevas Soris

sxvaobisa da atmosferuli wnevis rogorc labora-

toriuli, ise teqnikuri gazomvebisTvis hidrosta-

tikuri meTodis farTod gamoyenebis safuZvels misi

sakmaod maRali sizuste, simartive da saimedooba

warmoadgens.

sanimuSo siTxiani xelsawyoebi zogierTi tipis

manometrebis, vakuummetrebis, wevasazomebis, dawneva-

sazomebis, barometrebisa da diferencialuri mano-

metrebis Sesamowmeblad gamoiyeneba. yvelaze martivi

da gavrcelebuli mowyobilobis sqema #18 suraTzea

warmodgenili.

156

sur. #18. siTxiani U–sebri manometri.

1_samagri kavi; 2_U–sebri milis samagri dafa; 3_muSa siTxe;

4_naxevrad Sevsebuli U–sebri milaki; 5_skala.

roca P1 da P2 wnevebi tolia siTxe U-sebri milis

marjvena da marcxena totebSi skalis nulovani niS-

nulis gaswvriv imyofeba. wnevaTa sxvadasxvaobisas,

mag., roca P1>P2 marcxena totSi siTxis done dai-

wevs, xolo marjvenaSi aiwevs. monacemis aTvla orjer

unda vawarmooT: pirvelad_marcxena totisTvis nuli-

dan qveviT, xolo meored_majvena totSi, nulidan ze-

viT (siTxis donemde). miRebuli Sedegebi unda Sejamdes

(jami h_is tolia). es rekomendacia iqidan gamomdinare-

obs, rom SesaZlebelia xelsawyos sxvadasxva totSi

milakebs mcired gansxvavebuli diametrebi hqondes.

aseT SemTxvevaSi siTxis daweva marcxena da aweva

marjvena totSi danayofTa sxvadasxva raodenobas

mogvcems. gasazomi sididis mniSvnelobebi (P1 da P2 wne-

157

vebis sxvaoba) xelsawyos skaliT ganisazRvreba rog-

orc:

hpgPP 21 ,

sadac: p aris samuSao siTxis simkvrive;

g _simZimis Zalis aCqareba.

tvirTdguSiani (dguSiani) ewodeba xelsawyoebs, rom-

lebSic gasazomi wnevebi im ZalvebiT wonaswordeba,

romlebiTac dakalibrebuli tvirTebi cilindrSi Ta-

visuflad moZrav, gansazRvruli farTobis mqone

dguSze (mgrZnobiare elementi) zemoqmedebs. am xelsa-

wyoebs maRali sizuste (0,02; 0,05; 0,2) da gazomvis far-

To diapazoni (0,1_250 mpa) aqvs. aseTi sizustis mqone

xelsawyo, Cveulebriv, sxva manometrebis Sesamowmeb-

lad da dasagraduireblad gamoiyeneba. #19 suraTze

sqematuradaa warmodgenili sanimuSo tvirTdguSiani

manometris muSaobis principi.

sur. #19. tvirTdguSiani manometri.

158

igi Sedgeba vertikaluri cilindrisagan (8), romelSic

kargad morgebuli foladis dguSi (5) moZraobs. dguSis

boloze damagrebulia tvirTebis (6) dasawyobi TefSi (7).

Zabri (4) xelsawyos mineraluri zeTiT Sevsebas uzrun-

velyofs. xelsawyo aRWurvilia samajemamWidroebliani

dguSiani wnexiT (1). Stucerebi (3 da 10) gankuTvnilia Sesa-

mowmebeli manometrebis dasayeneblad. nemsovani (2, 9 da 11)

ventilebi arxebis gadaketvas emsaxureba, xolo ventili

(12)_zeTis CamoSvebas.

tvirTis mier xelsawyoSi Seqmnili wneva ganisaz-

Rvreba formuliT:

A

mP ,

sadac: m aris dguSis (TefSiTa da tvirTiT) masa;

A_ dguSis efeqturi farTobi (dguSis kveTis

farTobs damatebuli cilindrsa da dguSs Soris

arsebuli wriuli RreCos farTobis naxevari. Cveulebriv,

A=0,996 - 1,0004 sm2-s).

deformaciuli (zambariani) xelsawyoebi ewodeba xel-

sawyoebs, romlebSic gasazomi wneva (an gauxSoeba)

sxvadasxva mgrZnobiare elementis (zambaris, membranis

an silfonis) drekadi zemoqmedebiT wonaswordeba.

maTi deformaciis sidide gasazomi parametris pro-

porciulia. igi berketebisa da gadamcemi meqanizmis

saSualebiT xelsawyos isars (an TviTCamwer kalams)

gadaecema. wnevis moxsnis Semdeg, drekadi defor-

maciis zemoqmedebiT, mgrZnobiare elementi sawyis

mdgomareobas ubrundeba. deformaciuli manometrebi

mrewvelobaSi farTod gamoiyeneba. es maTi simar-

tiviTa da konstruqciis saimedoobiT, Cvenebis

TvalsaCinoebiT, mcire gabaritebiT, maRali sizus-

159

tiTa da gazomvis farTo diapazoniTaa ganpiro-

bebuli. am jgufs mravali saxis xelsawyo miekuT-

vneba. isini erTmaneTisgan, ZiriTadad, zambaris saxeo-

biT gansxvavdebian. sur. #20.

sur. #20. deformaciuli manometrebis mgrZnobiare

elementebi.

arsebobs erTxviiani milisebri zambariani (a); silfoniani

(b); kolofazambariani (g); moSvebulmembraniani (d); xistmem-

braniani (e) manometrebi, barovakuummetrebi, diferenci-

aluri manometrebi da sxv.

xelsawyoebi maCveneblebis distanciuri gadacemiT

iseT xelsawyoebs warmoadgens, romlebSic gasazomi

wnevis moqmedebiT nivTierebis ama Tu im eleqtruli

Tvisebis cvlilebis registraciaa gamoyenebuli

(gamtarebis eleqtroli winaRobisa da eleqtrotevadobis

cvlileba, kristaluri mineralis zedapirze eleqtuli

160

muxtebis warmoqmna da sxv. mag., wnevebi 1 gpa-mde manomet-rebiT izomeba. ufro maRali wnevebis gazomva iseTi

liTonuri Senadnobebisgan damzadebuli gadamwodebiT

xdeba, romelTa eleqtruli winaRobac wnevebis cvlile-

baze damokidebulebiT icvleba). aseT xelsawyoebs mie-

kuTvneba winaRobis manganiniani manometrebi, piezo-

eleqtruli manometrebi, romlebSic kvarcis, turma-

linis an segnetis marilis Kkristalebia gamoye-

nebuli, tevadobiani manometrebi, ionizaciuri da sxv.

metrologiuri daniSnulebis mixedviT wnevis

gasazomi xelsawyoebi iyofa sanimuSo (etalonur) da

samuSao manometrebad. sanimuSo iseT xelsawyos

ewodeba, romelic sxva sazomi xelsawyoebis Sesamow-

meblad gamoiyeneba. isini sizustis maRali klasiT

(tvirTdguSiani manometrebi_0,05; 0,2, xolo zambariani

manometrebi_0,15; 0,25; 0,4) xasiaTdeba. samuSao sazomi

xelsawyoebi ewodeba yvela sazom xelsawyos, romlic

uSualod gazomvebs emsaxureba. sxva tipis manomet-

rebis Sesamowmeblad da dasagraduireblad wnevis

zusti gazomvebisa da kontrolisas, maCveneblebis

cifrul mricxvelze gamosatanad da maTi manZilze

gadasacemad gamoiyeneba dguSiani manometrebi.

daniSnulebis mixedviT wnevebis gasazomad praqtikaSi

gamoyenebuli xelsawyoebi Semdeg ZiriTad jgufebad

iyofa:

manometri_Warbi wnevis sazomi;

vakuummetri_vakuummetruli wnevis (gazis gauxSoebis,

vakuumis) sazomi;

manovakuummetri_vakuummetruli da Warbi wnevis

sazomi;

barometri_atmosferuli wnevis sazomi;

161

barovakuummetri_absoluturi wnevis sazomi;

diferencialuri manometri_sxvaobis sazomi or

wnevas Soris;

tonometri_arteriuli wnevis sazomi;

dawnevasazomi_ mcire (0-dan 0,6...100 kpa-mde) Warbi wnevis

sazomi araagresiul garemoSi;

wevasazobi_vakuummetruli wnevis sazomi [(-100,0. . . . . .

-0,6-dan) 0 kpa-mde diapazonSi]; wevadawnevasazobi_Warbi da vakuummetruli wnevis

sazomi -50,0. . . 0. . . +50,0 kpa diapazonSi.

manometri aris xelsawyo, romelic airebisa da

siTxeebis wnevis gasazomad gamoiyeneba. asxvaveben

absoluturi wnevis (nulidan, anu sruli vakuumidan

aTvlil) da Warbi wnevis (rodesac wneva atmosferuls

aRemateba, absolutur da atmosferul wnevebs Soris

sxvaobis) gasazom manometrebs. or wnevas Soris

sxvaoba diferencialuri manometriT izomeba.

atmosferuli wnevis Sesabamisi wneva izomeba baromet-

riT, xolo gauxSoebuli airis wneva_vakuummetriT.

manometrebi adre sxvadasxva erTeulebiT (kgZ/sm2 , bari,

vwy. sv. mm wy. sv. da sxv.) iyo dagraduirebuli. 1979

wlidan manometrebis dagraduireba mxolod paskaliT

warmoebs. manometrebis gazomvis sistemis safuZveli

wnevis mgrZnobiare elementia. sizustis klasis

mixedviT manometrebi iyofa 0,15, 0,25, 0,4, 0,6, 1,0, 1,5, 2,5

da 4,0 sizustis klasebad. rac ufro mcire sididisaa

sizustis klasis maCvenebeli, miT ufro mgrZnobiarea

xelsawyo.

daniSnulebis mixedviT manometrebi SeiZleba daiyos:

a) teqnikur_saerTo teqnikur, eleqtrokontaqtur,

162

specialur, TviTCamwer, sarkinigzo, vibromdgrad,

sanaosno da b) etalonur (sanimuSo) manometrebad.

saerTo teqnikuri gankuTvnilia spilenZis

Senadnobebisadmi araagresiuli airebisa da orTqlis

wnevis gasazomad.

eleqtrokontaqtur manometrs Tavisi eleqtokon-

taqturi meqanizmiT, gasazomi garemos regulirebis

saSualeba aqvs.

specialuri gamoiyeneba Jangbadis, acetilenis, amiakis

wnevis gasazomad (romlebSic afeTqebis Tavidan

asacilebeli RonisZiebebia gaTvaliswinebuli).

etalonuri sizustis maRali klasi gamo (0,15; 0,25; 0,4)

sxva xelsawyoebis Sesamowmeblad gamoiyeneba.

sanaosno_samdinaro gankuTvnilia sazRvao flotSi

saeqspluataciod.

sarkinigzo_gankuTvnilia rkinigzis transportze

eqspluataciisTvis.

TviTCamweri_romlis korpusSic, diagramis qaRaldze,

manometris muSaobis grafikis gadasatani meqanizmia

ganTavsebuli.

ionizaciuri_Zalian dabali wnevis sazomi yvelaze

ufro mgrZnobiare xelsawyo.

manometrebiT sargebloben yvela im SemTxvevaSi,

rodesac aucilebelia wnevis sididis codna, kon-

troli da misi daregulireba. yvelaze ufro xSirad

isini TboenergetikaSi, qimiis, navTobqimiis, metalur-

giis da kvebis mrewvelobis dargebSi gamoiyeneba.

tonometri_arteriuli wnevis sazomi xelsawyo. dRe-

isaTvis arsebobs ori saxis: meqanikuri da eleqtro-

nuli.

meqanikuri tonometri_xelsawyo muSaobs, e.w.,

korotkovis tonebis gamoyofisa da fiqsaciis princi-

163

piT. manometris Cveneba pirveli tonis gaCenis

momentSi Seesabameba sistoluri (zeda) arteriuli

wnevis sidides, xolo bolo tonebis Sewyveta Seesa-

bameba diastoluri (qveda) arteriuli wnevis mniSvne-

lobas. (tonometris Cveulebriv variants nebismier ojaxSi

SeiZleba SexvdeT). janmrTelobis dacvis saerTaSoriso

organizacia utyuarad mxolod (eqimis mier) meqanikuri

tonometrebiT Catarebul gazomvebs Tvlis.

eleqtronuli tonometri_xelsawyo, romelic rea-

girebs sisxlZarRvebis kedlebis rxevebis intensi-

vobaze manJetSi aRZruli mikropulsaciiT. mikrosqe-

mebis saSualebiT, monacemebi sistoluri da diasto-

luri wnevebisa da pulsis Sesaxeb fiqsirdeba

Txevadkristalur displeize.

164

terminebi da ganmartebebi

alveolebi (frang. alvéoles)_filtvebSi bronqebis boloebze

arsebuli uwvrilesi buStebi, romlebSic sunTqvis dros haeri

Sedis.

alveoluri wneva_alveolebSi arsebuli haeris wneva.

anizotropia_1. TvisebaTa sxvadasxvaoba kristalur sxeu-

lebSi, sxvadasxva kristalografiuli mimarTulebiT. 2.

masalis an garemos fizikur TvisebaTa sxvadasxvaoba

mimarTulebaze damokidebulebiT.

aproqsimacia (laT. approximare-miaxloeba)_1. miaxloeba, daax-

loeba. 2. maTemat. raime sididis (an geometriuli obieqtis)

miaxloebiTi gamosaxuleba martivi sidideebiT.

anticikloni _ maRali atmosferuli wnevis mdgradi are.

artefaqti (laT.artefaktum_xelovnurad gakeTebuli)_movlena,

sagani, sagnis an procesis Tviseba, romlis bunebrivi mizeziT

gamovlena, dasakvirvebel pirobebSi, SeuZlebeli an nakleb-

mosalodnelia. artefaqtis gaCena dasakvirvebel procesSi

mizanmimarTul Carevaze an romelime gauTvaliswinebeli

faqtoris (faqtorebis) arsebobaze miuTiTebs. (termini,

sxvadasxva sferoSi sxvadasxva mniSvnelobiT ixmareba).

dacarva_dagrexilis (daxveulis) daSla (gaSla).

dawnevasazomi_araagresiuli airebis mcire Warbi wnevis

gasazomi xelsawyo (gamoiyeneba kontrolis, regulirebis

da sawarmoo procesebis avtomaturi marTvisTvis).

diapazoni_raime sididis cvalebadobis are (X-dan У-mde). diastola (berZn. distόla)_gulis kunTis ritmulad ganmeo-

rebadi erT-erTi faza_moduneba (moSveba), romelic mis

SekumSvas (sistolas) mosdevs.

diastoluri wneva_sisxlis arteriuli wnevis minimaluri

sidide, gulis gafarToebis momentSi (fonendoskopSi

xmianobis Sewyvetis momenti).

enanTiotropia_polimorfizmis ori saxidan erT-erTi

(meorea monotropia), romelic gansazRvruli tempera-

turisa da wnevisas polimorfuli modifikaciebis erTi

saxidan meoreSi gadasvlis SeqcevadobiT xasiaTdeba.

165

eqstensiuri [laT.extensivus_rac farTovdeba (gafarToebadi),

rac grZeldeba (dagrZelebadi)]_rac dakavSirebulia

raodenobriv da ara xarisxobriv zrdasTan. mag., ekonomi-

kuri meurneoba, romelic viTardeba, upiratesad, damate-

biTi materialuri da adamianuri resursebiT da ara teq-

nikuri progresiT. misi sapirispiro terminia intensiuri.

eqstrapolacia (laT. extra-ze, gareSe+ polire-gluvad keTeba)_

mecnieruli kvlevis meTodi, romelic dakvirvebis Sedegad

movlenis erT nawilze miRebuli daskvnebis mis meore

nawilze gavrcelebaSi mdgomareobs.

Termodinamikuri sistema_garemomcveli aridan realuri an

warmosaxviTi sazRvrebiT gamoyofili makroskopuli

sxeuli, romelic SeiZleba daxasiaTdes Termodinamikuri

parametrebiT (moculoba, temperatura, wneva da sxv.).

Termoelementi_eleqtruli wredi (an wredis nawili), rome-

lic sxvadasxvagvari gamtarebis an naxevargamtarebisgan

Sedgeba da iZleva misi gamoyenebis saSualebas romelime

Termoeleqtruli movlenis praqtikuli miznebisTvis.

izoentropiuli procesi_ucvleli entropiis pirobebSi

mimdinare Termodinamikuri procesi.

izoTermuli procesi_mudmivi temperaturis pirobebSi

mimdinare Termodinamikuri procesi.

izotropuloba_struqturisa da fizikuri Tvisebebis erT-

gvarovnoba yvela mimarTulebiT.

intensiuri_ 1. gaZlierebuli, daZabuli. udidesi mwarmoeb-

lobis momcemi (sapirispiroa eqstensiuri). 2. naTeli,

gajerebuli (ferze ityvian).

intensiuri fizikuri sidide (frang. intensif, laT. intensio_ daZabuloba, gaZliereba)_daZabuli mdgomareobis gamomxat-

veli sidide.

interpolacia (laT. interpolate_Secvla, damaxinjeba)_1. teqs-

tSi raime sityvis an frazis TviTneburi CarTva (gadawe-

risas, redaqtirebisas). 2. maTemat. funqciis mniSvnelobis,

rigi monacemebiT misi Sualeduri mniSvnelobis povna

(sapirispiroa eqstrapolacia).

komponenti_fizikur-qimiuri sistemis damoukidebeli Semad-

geneli nawili.

166

kondensirebuli sistema_sakuTari orTqlis wnevaze ufro

meti wnevis qveS myofi sistema.

koncentracia (Zabvebis)_zedapiris formis sxvadasxvagvar

cvlilebebTan an deformirebuli sxeulis kveTis momijnave

mcire ubnebze didi Zabvebis Tavmoyra. Zabvebis gamomwvevi

faqtorebia: naxvretebi, siRrue, bzarebi, amonaCarxebi,

naserebi, kuTxeebi, xraxni, agreTve zedapiris uswormas-

worobani (kawrulebi, naWdevebi, SenaduRi nakeri da sxv.).

manganini_11,5_13,5 % Mn-isa da 2,5_3,5 % Ni-is Semcvelobis

preciziuli Senadnobi spilenZis fuZeze. gamoirCeva kuTri

eleqtruli winaRobis didi mudmivobiT.

manometri (berZn. manόs_meCxeri, aramkvrivi, gauxSoebuli)

_airis an siTxis wnevis sazomi xelsawyo.

mgrZnobiare elementi (wnevis)_wnevis romelime sidideSi

pirveladi gardamqmneli.

molaluroba (xsnaris)_1000 g gamxsnelSi, molebis ricxviT

gamosaxuli, gaxsnili nivTierebis Semcveloba.

moli_nivTierebis raodenobis erTeuli, igi tolia

nivTierebis im raodenobisa, romelic imden struqturul

elements (atomi, molekula, ioni da sxv.) Seicavs, ramden

atomsac Seicavs 0,012 kg 12C. (atomebis ricxvi, romelsac 12C-is 1 moli Seicavs warmoadgens avogadros ricxvs NA=

6,022 1023 moli-1. aqedan gamomdinareobs, rom yvela

nivTierebis erTi moli struqturuli elementebis erTsa

da imave NA ricxvs Seicavs. nivTierebis raodenobis am

erTeulis moZvelebuli saxelwodebebia: gram-atomi, gram-

moli, gram-molekula, gram-ioni, gram-ekvivalenti,

romlebic Secvlilia universaluri saxelwodebiT moli).

moluri masa_erTi moli nivTierebis masa. (kg/mol.).

moluri moculoba_sidide, romelic erTi molis moculo-

bis tolia.

moluroba (xsnaris)_1 l gamxsnelSi molebis ricxviT

gamosaxuli, gaxsnili nivTierebis Semcvelobis xsnaris

koncentracia.

monotropia_polimorfizmis erT-erTi saxe, romlis dro-

sac arastabiluri polimorfuli mdgomareobidan stabi-

lurze (ukugadasvlis gareSe) gadasvlaa SesaZlebeli

167

normaluri wneva_sistemis gareSe erTeuli, romelic

normaluri Tavisufali vardnis aCqarebisas 0 0C-ze, 13595,1 kg/m3 simkvrivis mqone, 760 mm vwy svetis wnevis tolia.

paralaqsi_erTi da imave sagnisken ori sxvadasxva wer-

tilidan mimarTuli dakvirvebis ori xaziT warmoqmnili

kuTxe.

parametri_raime sagnis an movlenis ZiriTadi Tvisebebis

damaxasiaTebeli sidide an sidideebi.

polimorfizmi_zogierTi nivTierebis Tviseba, ramdenime kris-

talur mdgomareobaSi sxvadasxva struqturiT arsebobdes.

polimorfuli gardaqmna_myar mdgomareobaSi liTonis an

homogenuri myari fazis erTi alotropiuli formis meore-

Si gadasvla.

refraqcia_talRebis (sinaTlis, radiotalRebis) gavrce-

lebis mimarTulebis gamrudeba (damaxinjeba) gamowveuli

garemos araerTgvarovnobiT (optikuri araerTgvarovnobiT,

temperaturis cvlilebiT, dieleqtrikuli SeRwevvadobis

cvlilebiT da sxv.).

sizustis klasi_xelsawyos ganzogadebuli maxasiaTebeli,

romelic gazomvis sizusteze moqmed standartiT dasaSveb

ZiriTad da damatebiT cdomilebebs axasiaTebs.

sistema_1. simravle urTierTdakavSirebuli elementebisa,

romelic gansazRvrul mTlianobas, erTobliobas warmo-

qmnis. 2. garemodan warmodgeniT gancalkevebuli sxeuli an

urTierTqmedebaSi myofi sxeulTa jgufi.

sistola (berZn. sistolé)_gulis kunTis ritmulad ganmeore-

badi erT-erTi faza_SekumSva, romelic mis modunebas

(diastolas) mosdevs.

sistoluri wneva_sisxlis arteriuli wnevis maqsimaluri

sidide, gulis SekumSvis momentSi (fonendoskopSi

xmianobis aRZvris momenti).

teqnikuri atmosfero_sistemis gareSe erTeuli, romelic 1

sm2 farTobze, normaluri, Tanabrad ganawilebuli 1 kgZ-iT

gamowveuli wnevis tolia.

titranti _ mocemuli raodenobis saanalizo nivTierebas-

Tan sareaqciod daxarjuli (moculobiTi raodenobiT)

zustad cnobili koncentraciis reagenti.

168

titri (frang. titre_xarisxi, daxasiaTeba)_xsnaris koncen-

tracia, romelic 1 ml xsnarSi gaxsnili nivTierebis rao-

denobiT (gramebSi) gamoisaxeba an nivTierebis im raodeno-

biT, romelic mocemuli xsnaris erT ml-Tan reagirebs.

titrimetriuli analizi (titrimetria)_raodenobrivi

analizis meTodi. igi efuZneba mocemuli raodenobis gansa-

sazRvri nivTierebis reaqciisTvis saWiro zustad cnobili

koncentraciis reaqtivis moculobis gansazRvras.

uwyveti garemo_meqanikuri sistema, romelsac Sinagani

Tavisuflebis xarisxis usasrulo raodenoba aqvs.

fizikuri atmosfero_760 mm vwy-is svetis toli atmosfe-

ruli wneva.

fizikur-qimiuri sistema_sistema, romelSic rogorc ener-

giis, aseve nivTierebis gacvlaa SesaZlebeli.

cikloni_dabali atmosferuli wnevis mdgradi are, rome-

lic uxvi naleqebiTa da Zlieri qarebiT xasiaTdeba.

wevadawnevasazomi_haeris, bunebrivi da kontaqtSi myof

masalebTan araagresiuli sxva airebis Warbi da vakuummet-

ruli wnevebis gasazomi xelsawyo (gamoiyeneba kontrolis,

regulirebis da sawarmoo procesebis avtomaturi marTvi-

sTvis).

wevasazomi_haeris, bunebrivi da kontaqtSi myof masalebTan

araagresiuli sxva airebis Warbi da vakuummetruli

wnevebis gasazomi xelsawyo (gamoiyeneba sacecxleebSi,

saqvabeebSi da sxv. kontrolis, regulirebis da procesebis

avtomaturi marTvisTvis).

homogenuri narevi_erTgvarovani narevi.

169

literatura

1. И. ЮМ-Розери, Дж.Христиан, В.Пирсон. Диаграммы равновесия металлических систем. М.: Государственное научн. техн. изд-во по черной и цветной металлургии. 1956. 400 c. 2. qse. Tbilisi. 1975_1987. 3. БСЭ. М.: «Советская энциклопедия»ю 1970 – 1978. 4. SuraZe o. araorganuli masalaTmcodneobisa da metalur-

giis terminTa ganmartebiTi leqsikoni. Tbilisi. 2008. 776 gv.

5. М. Хансен, Л. Андерко «Структуры двойных сплавов» 6. А.Г. Сосновский, Н.И. Столярова. Измерение температур. Издательство комитета стандартов, мер и измерительных приборов при совете министров СССР. М.: 1970. 258 с. 7. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0% BD%D1 % 86% D0%B5%D0%BD Концентрация растворов 8. http:// all-about-water.ru/concentration.php 9. http://chemistry.ru/course/content/chapter6/section/paragraph2/theory.html 10. http://www.xumuk.ru/encyklopedia/2115.html 11. http://www.alhimik.ru/teleclass/konspect/konsp7-01.shtml 12. http://shkola.1v/index.php?mode=cht&chtid=377. 13. http://www.chemistry.ssu.samara.ru/chem3/z23.htm 14. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0%B5% D1%80...... Температура 15. http://www.temperatures.ru/slovar/slovar. php?1page=18 16. http://window.edu.ru/window_catalog/pdf2txt?p_id=22744 17. http://www.temperatures.ru/newmet/newmet. php?page=1 18. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%B9% D0% B D%D0%B0...Тройная точка 19. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%BE%D0%B9% D0% BD%D0%B0...Тройная точка воды 20. http://www.xumuk.ru/enciklopedia/2/4606.html 21.http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D0%BC%D1%81%D0 % BE%D0%B...Томсон , Уильям 22. http://www.temperatures.ru/kelvin/kelvin. php 23. http://www.temperatures.ru/kelvin/kelvin. php?page=2 24. http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=1 25. http://www.temperatures.ru/mtsh/mtsh.php?page=3 26. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BB%D0%B0%D0%B2% D0% BB%D0B5%..... плавление 27. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0% B5%D1%80%..... Температура плавления

170

28. http://delta-grup.ru/bibliot/3k/6-1.htm 29. http://stroyunid.ru/page-175.htm 30. http://www.mtomd.info/archives/1076 31. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9B%D0%B8%D0%BA%D0%B2% D0% B8%D0%B4%.....Ликвидус 32. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B8%D0%Bf%D0%B5% D0% BD%D0%B8%.....Кипение 33. http://irodov.nm.ru/const/tempkip.htm 34. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D1%87%D0%BA% D0% B0_%D0%9A..... Точка Кюри 35. http://www.chemport.ru/chemical_encyclopedia_article_1876.html Кюри Точка 36. ru.wikipedia.org/wiki/Точка Нееля 37. http://n-t.ru/nl/fz/neel.htm 38. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0% B5%D1%80%..... Температура Дебая 39. www.metallobaza.com/abc/t/1939.htm 40. dic.academic.ru/dic.nsf /.../ Температура 41. ru.wikipedia.org/wiki/ Рекристализация 42. http:www.megabook.ru/Article.asp?... 43. materiology.info/…temperatura_rekris… 44. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0% B5%D1%80%... Температура вспышки 45. …wikipedia.org/…/Температура_вспы... 46. www.xumuk.ru/enciklopedia/831.html 47. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF% D0% B5% D1%80%.....температура воспламенения 48. dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/77275 49. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BF %D0% B5%D1%80%.....температура самовоспламенения 50. http://www.mtomd.info/archives/328 51. http://www.domremstroy.ru/metall/met05.html 52. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%BE%D1%80%D0%B5% D0% BD%D0%B8%...Горение 53. http://www..studfiles.ru/dir/cat41/subj1230/file16285/view156374/ page2. html 54. http://www.spruce.ru/diagnostics/thermometry/01.html 55. http://afriso.ru/information/termometri/ 56. http://www.kipinfo.ru/info/stati/?id=103 57. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%BC% D0% BE%D0%BF...Термопара 58. http://radioradar.net/hand_book/documentation/terpara.html

171

59. http://www.gosthelp.ru/gost/gost18660.html 60.http://translate.googleusercontent.com/translate_c?hl=en&sl=ru&u=http: //kip-pribori.ru/ter... 61. http://webstore.iec.ch/webstore/webstore.nsf/artnum/002335 62. http://www.lesey.com/products/catalog/connect-4.htm 63. http://www.e-automation.ru/sensortermo 64. http://ru.wikipedia.org/wiki/Пирометр 65. http://moikompas.ru/compas/pirometr 66. http://www.omsketalon.ru 67. http://www.omsketalon.ru/ ?action=radterm 68. http://www.tesey.com/products/ 69. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B0%D0% B2%D0 % BB% D0%B5%D0%BD… Давление 70. http://www.medpulse.ru/encyclopedia/4478.html 71. http://www.ru.convert-me.com/ru/convert/pressure 72. http://www.glossary.ru/cgi-bin/gl_ach2.cgi?REgirltol 73. http://www.dvgu.ru/meteo/book/def.htm 74. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%82%D0%BC%D0%BE% D1% 81%D1%84%D... Атмосферное давление 75. http://geography.kz/slovar/atmosfernoe-davlenie/ 76. http:/www.sudno1.ru/pressure.shtml 77. http:/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%81D0%BA%D0% B0% D0%BB%... Паскаль (единица измерения) 78. http://wapedia.mobi/ru/%D0%9F%D0%B0%D1%81D0%BA%D0% B0% D0% BB%D1%... Паскаль (единица измерения) 70. http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/fizika/FIZIKA_VISOKIH_ DAVLENI.html 80. http:/ru.wikipedia.org/wiki/%D0%%98%D0%B7%D0%BC%D0%B5% D1% 80%D0%B5%D…Измерение давления 81. http://www.ukkip.ru/index.php?option... 82. http://www.kipstory.ru/pribori/razvitie/ 83. http://www.manoton-tmz.ru/content/115.html 84. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0% BE% D0%BC%D0%B5%...Манометр 85. http://ru.teplowiki.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BD%D0% BE%D 0%BC%D0%B5%... Манометр 86. http://bibliotekar.ru/spravochnik-114-gazovoe-oborudovanie/22htm 87. http://spinet.ru/public/tonometr.php