BİZANS MİMARİ YAPI ELEMANLARI VE TEKNİKLERİ

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE YAPI MALZEMELERİ

İnsanoğlu, Eski Taş Çağı olan Paleolitik Dönemde (M.Ö. 10000) mağaralarda

yaşamaya başlamışlardır1. Mağaralardan inip nehir kenarlarına yerleşmeye başlamalarından

sonra en az mağaralar kadar güvenli bir korunak yapmaya başlamışlardır. Doğada bulunan

taş, ahşap, saz, kamış gibi malzemelerle oluşturduğu ilk yapılar, bu malzemelerin

bulunmadığı ya da az bulunduğu bölgelerde insanları arayış içine itmiştir. İlk olarak nehir

kenarlarında yerleşim yapan insanoğlu, burada bol miktarda bulunan taşı bulmuşlardır. Taşı

işlemiş ve bu malzemeden alet yapmayı öğrenmiştir. İlkel insan sadece taş ile mimari yapı

yapamadığından topraktan ve ahşaptan destek almıştır. Sonuçta; çevresinde bolca bulunan

toprağı yapıda kullanabilmek için onu biçimlendirip dayanıklı hale getirerek, kerpici

bulmuştur. Kerpicin uzun ömürlü olmaması, dış etkenlerden çabuk bozulması; killi toprağın

pişirilmesi ile giderilmiştir. Toprağın pişirilmesi Neolitik dönemin seramikli bölümünde

gerçekleşmiştir. Böylece ilk tuğla gereci, insanlığa kazandırılmıştır2. Yapı tekniği olarak taş,

tuğla ve ahşap malzeme, yapılan son araştırmalara göre Bronz Çağda birleşik olarak

kullanıldığını öğrenmekteyiz. Orta Taş Çağı’nda dünya üzerinde çok fazla yerleşim arkeolojik

çalışmalar dâhilinde gün yüzüne çıkarılmıştır. Bu yerleşim yerlerinin ileri düzeyde olanı

Anadolu topraklarında bulunmaktadır. Bunlar Çayönü (M.Ö. 7250- 6750), Hacılar

(M.Ö.7040), Çatal Höyük (M.Ö.6500- 5500) ve Köşk Höyük3.

Bronz Çağda ( M.Ö. 3 bin ) megaron adı verilen yapılarda, temelleri taş ile

sağlamlaştırılmış, duvarları kerpiçten yapılmış ve üst örtüsünün de ahşap hatıllarla

sonlandırılıyordu. (Troya’nın megaronu 33 metre boyunda ve 11 metre genişliğindeydi ). Bu

dönemin en önemli merkezleri Batı Anadolu’da Troya, Beycesultan, Orta Anadolu’da

Alacahöyük, Kültepe, Höyük, Alişar, Kilikya ve Hatay Bölgesinde Mersin, Tarsus, Gedikli

1 D. Kuban, Çağlar Boyunca Türkiye Sanatının Anahatları, İstanbul,2009,s.17 2 S. Kurugöl - Ç.Tekin, Anadolu’da Bizans Dönemi Kale Yapılarında Kullanılan Tuğlaların Fiziksel, Kimyasal ve Mekanik Özelliklerinin Değerlendirilmesi, Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak. Dergisi, ,2010 Cilt 25, No 4, 767-777 3 E. Akurgal, Anadolu Uygarlıkları, 2003, s.21

ören yerleridir.4 Anadolu’da yapı malzemesi olarak taşı en usta kullanan topluluk Boğazköy

ve Alacahöyük’te kurulan Hitit toplumudur. Taşı ve tuğlayı ustaca kullanmışlardır.

Çizim-1- Çatalhöyük Yerleşme Rekonstrüksiyonu5- J. Mellaart

Çizim-2- Çatalhöyük Yerleşme Rekonstrüksiyonu6 - J. Mellaart

4 D.Kuban,2009, s.20 5 J. Melleaart, Earliest Civilizasion, Lonra,1965

Temelleri Bronz Çağ’dan başlayan konut mimarisi temelleri aynı kök üzerinden

üstüne koyarak ve değişerek günümüze gelmiştir. Bu değişimlere sebep olan etkenlerin

başında coğrafi şartlar gelmektedir.

TAŞ

Taş, kimyası ve fiziki durumu değişiklik gösteren ve rengini içindeki maden, oksit ve

tuzlardan alan, çeşitli minerallerden oluşan doğal katı maddelere denir. İnsanoğlu, var

olduğundan günümüze kadar hayatının birçok aşamasında taş ile iç içe olmuştur. İnsanoğlu

taşı ilk başlarda temel gereksinimi olan koruyucu silah şeklinde kullanmıştır. Daha sonra

ihtiyaç alanları genişledikçe gereksinimleri çeşitlenmiş, taş farklı alanlarda da kullanılmaya

başlanmıştır7. Taş işlemeciliğinin Anadolu’daki serüvenine bakıldığında Urartu Dönemi,

Doğu Anadolu’da sert taş işleme sanatının en gelişmiş örneklerini yansıtır. Eskilerde

Anadolu’da geleneksel sanat uğraşı olan taş işleme sanatı, sert taşları tıraşlama, yontma ve

cilalama şeklinde yapılmıştır8. Taş işleme geleneği pek fazla değişmemiştir. İlkel yöntemlerle

modern yöntemler arasında makine dışında pek fark yoktur. Taş; eğimli bir ana kayadan

çıkarılarak, yukarıdan aşağıya doğru bölüm bölüm işlenirdi. Bloklar ana kayadan kanallar

oyularak, takozlarla ve dövülerek ayrılırdı. Şekillendikten sonra tek tek kaldırılan bloklar,

şekil verilir ve taşınırdı. Kazmalar, keserler, çekiçler ve keskiler bilinen taşçı malzemeleri

arasındaydı. Bu taşçı aletlerinin pek çok örneği Sart kazılarında bulunmuştur. Fakat bunların

inşaat sırasından mı? Yoksa taş ocağı için mi olduğu bilinmemektedir9.

6 D. Kuban,2009,s.18- 19

7 H. Çoruh- A.Çaparlar, Yaşayan El Sanatları ve Sanatkârlarıyla Hatay, Hatay, 2012,s.93

8 M. Menteşeli, Doğu Anadolu Bölgesi Erzurum İli Oltu Taşı İşlemeciliği ve Kullanım Alanlarının El Sanatları Açısından Değerlendirilmesi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2007, s. 19-20 9 R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton Universty Pres, New Jersey, 1999.s.138

TUĞLA:

Sözlük anlamı olarak tuğla kelimesi; Kil, killi toprağın ve balçığın belirli oranlarda

karıştırılarak bu karışımlara silis kumu ve su eklenerek, kalıplanması, kurutulması ve belirli

bir ısıyla pişirilmesiyle elde edilen duvar örgü malzemesidir10. Romalı Vitruvius’a göre

tuğlalar şekillerine göre isimlendirilmekteydi11. Bunlar: Birincisi Dikdörtgen ve büyük olan

Lydia tipi, ikincisi kare, küçük ve ince olan Tetradoron tipi, üçüncüsü ise kalın ve büyük olan

Pentadorondur. Antik dönemde o tuğlayı yapan kişinin ismi yazılıdır. Bu nedenle

tarihlendirmede bu isim ve işaret önem taşımaktadır12.

Doğu ve batı kültürü hemen hemen ortak ilerlemiş, sonuçta tuğla tüm yerleşim

bölgelerinin vazgeçilmez yapı malzemesi olma özelliğini korumuştur. Anadolu'ya

bakıldığında burada da gelişmelerin yukarıdaki tarihlere paralel olarak gerçekleştiği

görülmektedir. Anadolu'da ilk pişmiş tuğlanın endüstriyel anlamda üretim ve kullanımı M.Ö.

4. yüzyılda Lidyalılar tarafından başlatılmıştır ve bu dönem Babil kulesinin yapımı ile hemen

hemen aynı dönemlere rastlamaktadır. Anadolu'da tuğlanın kullanımı

Roma'dan Bizans'a, ondan da Türk mimarlığına geçmiştir13.

10 T. Tekçam, Arkeoloji Sözlüğü, İstanbul,2007, s.235 bknz. Tuğla 11

Bknz, Roma İmparatorluğunda ve Bizans İmparatorluğunda Yapı Malzemeleri. 12 T. Tekçam,2007,s.235 13

S. Kurugöl - Ç.Tekin,2010,s.768

ROMA İMPARATORLUĞUNDA VE BİZANS İMPARATORLUĞUNDA

YAPI MALZEMELERİ

KULLANILAN MALZEMELER:

TAŞ:

Yapı malzemesi olarak en çok kullanılan taş malzeme, Bizans mimarisinde duvarların

ve örtü sisteminin esas malzemelerindendir. Özellikle Konstantinopolis yapılarında kullanılan

işlenmiş taşlar; almaşık teknikli duvarda tuğla dizileri ile değişmeli olarak ve moloz dolgu

duvarlarda dış kaplama malzemesi olarak görülmektedir14. Özellikle Erken Bizans döneminde

işlenmiş bu taşlar İstanbul ve çevresinden gelen belirgin iki taş türü olarak İstanbul

yapılarında sıklıkla görülür. Bunlar gri kireç taşı ve yeşil taştır.

Millingen, Bakırköy civarındaki taş ocaklarından çıkan gri kireç taşının pahalı bir

malzeme olduğundan, bu nedenle daha önceki yapılardan devşirme olarak alınıp kullanıldığını

ya da yapıların statik destek isteyen yerlerinde tercih edildiğini yazmaktadır15. Yeşil taş da

yine İstanbul yöresinden temin edilmektedir ve sert, kara taneli oluşuyla ikinci derecedeki

destek noktalarında kullanılmaktaydı16.

Tarihi süreç içinde yörede çıkartılan taşın kalker ve andezit türünün yaygın kullanımı

izlenmektedir. Bunun yanı sıra Arkaik, Helenistik, Roma ve Bizans mimarisinde anıtsal

yapılarda ve daha sonra Beylikler döneminde de görüldüğü gibi duvar örgüsünde de mermer

kullanılmıştır.

14

M.E. Mergen, Kuşadası, Kadıkalesi’nde Bizans Dönemine Ait Duvarlarda Görülen Malzeme Ve Teknik, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bizans Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir,2010,s.30 15

A. V. Millingen, Byzantine Churches in Costantinople, London, 1912 16

R. Ousterhout, 1999.s.136

TUĞLA:

Roma dönemine bakıldığında ise mimar Vitrivius, yapılarda kullanılan tuğla

malzemenin yapım nitelikleri ve kullanım biçimleri ile ilgili ayrıntılı bilgi verir. Tuğla

yapımında makbul olan malzemenin beyaz kalkerli kil, kırmızı kil ya da kaba taneli çakıllı kil

olması gerektiğini gözlemlemiştir; ince kilin dış etkenlerden etkilenerek dağılmaya daha

elverişli olduğunu belirtir. Aynı zamanda bu tip malzemeler diğerine göre daha hafiftir ve

daha kolay çalışılmaktadır. Vitrivius’un17 tanımına göre bir duvardaki tuğla örgü, duvarın bir

yüzüne tam diğer yüzüne yarım tuğla gelecek şekilde ve aynı zamanda her üst sırada

kullanılan tuğlanın bir alt sıradakinin yarısından başlayacak şekilde yerleştirilmesi ile

oluşurdu. Bu kaydırarak örme şekli aynı zamanda estetik bir görünümde vermekteydi18.

Roma tuğlaları güneşte kuruyan (kerpiç) ve fırında pişirilen olmak üzere iki gruba

ayrılır. Güneşte kuruyan Yunanlıların erken zamanlarından itibaren kullanılan bir yöntemdir.

Fırında pişirilen tür, Roma İmparatorluk döneminde kullanılmış fakat saf tuğladan yapılmış

mimari yapı yoktur. Fırınlanmış tuğlalar, hem sağlamlığı artırmaktadır hem de pürüzsüz bir

duvar yüzeyi olmasını sağlamaktadır. Roma döneminde tuğlaların pahalı olması ve tuğla imal

etmenin külfetli olması nedeniyle mimaride Romalılar kaplama yöntemini çok sık

kullanmışlardır. Kaplama yöntemini iki çeşit yapmışlardır. Bunların birincisi, ahşap kalıplar

arasına kırma taş, adi kireç ve harç ile doldurup tuğla ve taş ile kaplanmak. İkinci yöntem ise

beton harç ile yapılan duvarı tuğla ile kaplamaktır19.

Bizans döneminde tuğla kullanımına ilişkin en detaylı bilgiyi Bizans Mimarisi adlı

kitabında Cyrıl Mango vermektedir. Mango, tuğla malzemenin Bizans Mimarisinin en önemli

yapı malzemesi olduğunu söylemektedir. Tuğlanın duvarları birbirine bağlamanın yanı sıra bir

tür ölçü ya da işlevi olduğundan bahsetmiştir20. Bizans döneminde görülen tuğlaların

boyutlarına bakıldığında kare tuğlalar 35-34-36 cm. kenar ölçülerindeydiler. Kalınlıklarıysa

2,5 cm. ile 5-6 cm. arasında değişmekteydi (Mango 2006, 10).

17

Vitrivius’un Tetradoron, Pentadoron ve Lydia tipi olmak üzere üç farklı tipolojisi bulunmaktadır. Bu tipoloji tuğlanın boyutları ve şekilleri ile alakalıdır. 18

Vitrivius 1993, s.30 19

A. Çördük, Yunan ve Roma mimarisinde Yapı Teknikleri, Yüksek Lisans Tezi, İzmir ,2006, s.67- 68 20

C. Mango, Bizans Mimarisi, New York, 2006,s.10

Tuğlaların Erken Bizans dönemi yapılarındaki örneklerine bakıldığında; uzun kenarın

40, kısa kenarın ise maksimum 35 cm. olduğunu ve kalınlıklarının da 4 ile 5 cm. arasında

değiştiğini görmekteyiz. Orta Bizans’ta tuğla boyutları küçülme gösterirken ölçüleri uzun

kenarda maksimum 38 cm. kısa kenar en fazla 32 cm’dir. Kalınlıkları ise çeşitlilik göstermeye

başlar ve 4 cm. ile 6 cm. arasında değişir.

Geç Bizans döneminde ise uzun kenar 35cm.ile 32 cm. iken, kısa kenar 30cm ile 32

cm’dir. Bu dönemde kalınlıklar 3 cm. ile 5 cm. arasındadır. Derz aralıkları ise 4 cm. ile 7 cm.

arasında değişmektedir. Ancak, özellikle Geç Bizans dönemi yapılarında devşirme

malzemenin sıkça kullanıldığı düşünülürse Konstantinopolis’te ki belirli imparatorluk yapıları

dışında bu dönemde boyutlara bakılarak tam bir tarihsel tespit yapmak malzeme için oldukça

zor görünmektedir21. Duvar örgü malzemesi olarak üretilen tuğlaların yanı sıra bezeme

öğeleri için özel biçimlendirilmiş, hatta belirli bir yapının belirli bir öğesi için bir kerelik

üretilmiş tuğlalarda görülebilir22.

Tuğlanın ticari amaçlı taşınmasında kolaylık sağlamak ve yapımı sırasında yer-

leşimden uzak olmak amacıyla üretim fırınlarının yani ergasteriaların genellikle deniz

kenarındaki sahil kesimlerine kurulduğunu görmekteyiz. Benzer bir örnek olan Athos

Dağı’nda ki Larva Manastırı’nda, tuğla üretimi için deniz kenarında bir ergasterion yer

almaktaydı23.

21

C. Mango 2006, s.10 22 A. Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Düzenleri ve Bizans Etkileri Niteliği, İstanbul, 1986,s.18- 19. 23

R. Ousterhout, 1999.s.129- 280

Çizim-3- Yunanistan ve Rusya Kievan‟daki seramik ve tuğla fırınları.

(Ousterhout 1999, 131)

Roma döneminde tuğla üreticileri damgalı tuğlalar da üretmekteydi ki bunların

yapımına Erken Hıristiyanlık döneminde de devam edilmiştir. Damgalı tuğlaların sis-tematik

kullanımı bize geç 7 yüzyılı gösterir. Ancak bu malzemeler daha az bilgi içerir ve Roma

dönemi kullanımına oranla kolayca yorumlanamazlar. Konstantinopolis damgalı tuğlaları ve

Thessaloniki tuğlaları iyi örneklerdir. Ancak başka yerlerde çok nadir olarak

bulunmaktadırlar24.

24 Ousterhout 1999, s.132

KİREMİT:

Eski Yunanda da pişmiş topraktan kiremitler ya da benzer biçimde mermer levhalar

vardır. Düz ya da eğri kenarlı bu kiremitlerin araları daha küçük kavisli kiremitlerle

örülmüştür. Mahyada özel bazı durumlarda bezemeli mahya kiremidi kullanılırdı. Roma

dönemindeyse Yunanlıların kullandığına benzer kiremitler dışında genel anlamda ilk beton

kiremit olarak adlandırılan pozzolanik bağlayıcılar kullanılarak üretilen kire-mitler görülür25.

Çatı örtüsünde ise ahşap çatı makası ve üzerine çeşitli biçim ve boyutlarda kiremit kullanılırdı 26.

Çatı kiremitleri ile ilgili ilk bilgileri Romalı yazar Plinius‟tan (M.S. 23/24-79)

öğreniriz. Plinius ilk çatı kiremitlerinin Kıbrıs Kralı Kinyras tarafından keşfedildiğini yazar

ancak Kıbrıs’ta bunu destekleyecek arkeolojik bir buluntu henüz yoktur 27.

Arkeolojik kazılar sonucu ilk çatı kiremitlerine Balkan Yarımadası’nın en güney ucunda yer

alan Peleponnessos Yarımadası’nın doğusunda bulunan Argolis Körfezi çevresine yayılmış

birkaç Erken Hellas Çağı (M.Ö. 3100/3000-2000) yerleşimlerinde rastlanmıştır 28.

Çatı kiremitlerinin sistemli olarak ilk kez nerede kullanıldığı halen çözümlenemese de,

bir sisteme uygun halde üretilen ve kullanılan ilk kiremitlere Corinth‟de bulunan Apollo

Tapınağı’nda ve Isthmia’daki Posedion Tapınağı’nda rastlıyoruz. Bu tapınaklardaki kiremitler

M. Ö. 7. yüzyılın başına tarihlenmektedir.

Özellikle Bizans Dönemi seramik fırınlarında yoğun bir kiremit üretimi görülür. Bu

yoğun üretim özelikle denize yakın noktalarda yapılmıştır. Bu sayede kiremitlerin ticaret

amacıyla sevkiyatı daha kolay olmuştur. Bu ticaretin sonuçları kiremit taşıyan batıklara

yapılan su altı kazılarıyla takip edilebilmektedir (Demir 2003, 319). Ayrıca, özellikle Bizans

Dönemi’nde sur bedenlerinde, sur bedenlerini güçlendirmek amacıyla kullanılmak için

kırılarak ufaltılmış çatı kiremidi parçaları da vardır (Demir 2003, 319).

25

Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2-3, Yem Yayın, 1997,s.1081 26 B. Ünsal, Mimarlık Tarihi II, Yıldız Teknik Üniver-sitesi Yayınları, İstanbul, 2001,s.554 27 T. Demir, “Antik Çağda Çatı Kiremitleri”, III. Uluslararası Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 315-320, Eskişehir, 2003,s.316 28

T. Demir,2003,s.317

Bunun dışında örtü sistemi olarak Bizans çatılarında kullanılan kiremitlerden en çok

kullanılanı da düz kiremitlerdir.

Çizim-4- Batı Anadolu‟ da Arkaik dönemden Bizans dönemi sonuna kadar düz kiremidin yan

çerçeve ve damlalık profilleri.(Özyiğit, 1990,157)

Rsim-1- Resim-2- Theodosius dönemi Konstantinopolis Surları

Resim-3- http://www.shutterstock.com/pic-14470441/stock-photo-byzantine-castle-wall-detail-from-

thessaloniki-city-in-greece.html

ERKEN BİZANS KİLİSELERİ VE DUVAR TEKNİKLERİ

Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması (395) ile doğu bölgesine egemen olan

Bizans, Orta Çağ boyunca Avrupa’nın ve Hristiyan dünyasının en büyük devletlerinden biri

olmuştur. Batı Roma İmparatorluğu’nun çöküşü ile Bizans İmparatorluğu’nun etkisi daha da

artmıştır. Bizans İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul (Konstantinopolis)’dur.

313 yılında Milano Fermanı ile Hristiyanlara ellerinden alınan tüm hakların, Roma

İmparatoru Konstantin tarafından verilmesiyle birlikte Bizans sanatında önemli gelişmeler

olmuştur. Bu tarihten sonra ortaya çıkan sanat Bizans sanatıdır. Bizans sanatı, bir yandan İlk

Çağ Roma sanatından diğer yandan da yayıldığı topraklar üzerinde daha önce var olan

uygarlıkların (Anadolu, İran, Mısır, Yunanistan, İtalya) sanatından etkilenmiştir. Ancak

Bizanslı sanatçılar, tamamen bu uygarlıkların sanatlarını taklit etmemişler, zamanla kendi

sanatlarını oluşturmuşlardır.

MS 4. yüzyılda gelişmeye başlayan Bizans sanatı, 6. yüzyılda imparator Justinianus

(Jüstinyen) Döneminde en parlak zamanını yaşamıştır. 12. yüzyıla kadar süren bu parlak

dönem devlet yönetiminin zayıflaması ve toprak kaybedilmeye başlanması ile gerilemeye

başlamıştır. Türklerin Anadolu’da ilerlemeleri ve Fatih Sultan Mehmet’in 1453 yılında

İstanbul’u fethetmesi ile Bizans İmparatorluğu son bulmuştur.

Mimari Özellikleri ile Bizans Kiliseleri:

Bizans dönemi mimarisini araştırmacılar, genel hatları bakımından dört ana başlıkta

ayırmışlardır. Bunlar; Büyük Konstantin tarafından Konstantinopolis’te yapılan kiliseler ve

diğer mimari yapılar, ikincisi Justinianus döneminde yapılmaya başlanıp ikonaklazma

döneminin sonuna kadar olan yapılar, üçüncüsü Makedonya Hanedanlığı ve Komnenoslar

Dönemi yapılar ve sonuncusu ise Palaiologoslar Dönemi Son Bizans Dönemi yapılardır.

Bizans Dönemi mimarisi erken dönemde bazilikal tip olarak adlandırılan, doğu- batı

uzantılı, en az üç neften oluşan ve orta nefin diğer neflerden büyük olan mimari plan şemasını

kullanmışlardır29. Bu tip Roma İmparatorluğu’ndaki toplantı ve mahkeme salonlarından

alınmıştır. Üst örtüsü kırma çatılı olan bu mimari yapılar Erken Bizans döneminde sıklıkla

29

G. Koch, Erken Hıristiyan Sanatı, Çev. Ayşe Aydın, 2007, İstanbul, s.40.

kullanılan bazilikalarda, apsis bema bölümü ile bitişik, orta kısımda naos bölümü

bulunmaktaydı. Giriş kısmında ise artrium denilen giriş bölümü bulunmaktaydı. Apsisin

sağında ve solunda iki oda bulunmaktaydı. Bu odalara pastaphorium denir. Yapının

batısındaki narteks kapalı bir mekân oluşturmaktadır. Narteksin iki katlı olduğu durumlarda

üst katı kadınlar mahfili yapılırdı30. Bizans döneminde sıklıkla kullanılmıştır. 4.yüzyıla kadar

hem doğu hem de batı kiliselerinin vazgeçilmez plan şeması olmuştur. Ayrıca manastırların

ve katedrallerin temelini oluşturmuştur.31.

5.yüzyıldan sonra Bizans merkezi planlı kiliseler yapmaya başlamıştır. Ayrıca hem

bazilikal tip hem de merkezi plan tipi aynı sıklıkta kullanılmıştır. Justianus döneminde

yapılan Sergios- Bakhos Kilisesi (Plan-1-2) ve Aya Sofya Kilisesi (Plan-3, Çizim-1-2)

merkezi planlı kiliselerin en önemli örneklerindendir32. Efes’teki Azize Meryem Kilisesi,

İmrahor Cami (Ionnes Studios Kilisesi) önemli bazilikal planlı Bizans Kiliseleridir. 425

yılında inşa edilen Mut civarında Kocakalesi adı verilen mevkide bulunan Alahan

Manastırı’nın içindeki kilisesi, kubbeli bazilikaları ortaya çıkarmıştır. Apsis kısmının büyük

bir kubbe ile örtüldüğünü görmekteyiz. Alahan Manastırı Kilisesi (Plan-4), bu mimari plan

şeması ile kubbeli bazilikaları oluşturmuştur. Ayrıca apsis önünde kubbenin yerleştirilmesi

merkezi planlı kiliseleri oluşturmuştur.

Yapının her oranda simetrik olması ve merkezinin kubbe ile örtülmesi Geç Roma

mimarisinde vardır. Cephelerinin nişler ile zenginleştirilmiş olan merkezi yapılar, Roma

döneminde sadece dairesel, bazen çevre kolları tarafında koridorlu veya haç kolları şeklinde

inşa edilmiştir. Bizans Dönemindeki vaftizhaneler buradan esinlenmiştir. 4.ve 5.yüzyıllarda

hem Doğu Roma’da hem de Batı Roma’da kullanılmıştır. Batı Roma’da 370 yılında

Milano’da San Lorenzo (Çizim-3, Plan-6) ve Roma’da Konstantin’in kızı Constanza için

yaptırdığı mezar olan Santa Constanza (Çizim-4- Plan- 7-) bulunmaktadır. Doğuda ise

Konstantin’in Kudüs’te yaptırdığı ünlü Anastasis Rotondası, Hatay’ın Samandağı ilçesinde

5.yüzyıldan kaldığı sanılan bir martiryon (Salauikeia Pieria) ve Pamukkale’de Hiyerapolis,

30

A., Ersen. Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Bicim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği. İstanbul,1986.s.13. 31

C. Mango,2006, s.50. 32

D. Kuban, Çağlar Boyunca Türkiye Sanatının Anahatları, İstanbul,2009,s.57.

Aziz Phlip adına 5.yüzyılda yapıldığı sanılan dikdörtgen kollarla tamamlanmış sekizgen,

merkezi planlı yapılara örnektir. San Vitale, merkezi planlı poligonal yapıların en sonuncu

olanıdır.

Justianus döneminde Küçük Ayasofya ve Ayasofya Kiliseleri dışında 550 yılında

yapımı bitmiş olan ve mimari planı hakkında detaylı bilgi sahibi olmamakla beraber diğer

önemli yapısı günümüzde Fatih Camisi’nin yerinde olan Kutsal Havariler Kilisesi’dir. 565

yılında yapılan Efes’teki Aziz İonnes Kilisesi (Saint Jean Kilisesi) (Plan-5), haç biçimindeki

mimari plan şeması ve beş kubbeli bazilikası Justianus Dönemi’nin önemli yapılarındandır.

Plan şeması olarak Venedik’te 6.yüzyılda yapılan San Marco Kilisesi (Çizim-5, Plan-8),

Aziz İonnes Kilisesi’ne benzemektedir.

Plan- 2- Sergios- Bakhos Kilisesi Cephe Çizimi, Alexander Van Millingen, Ramsay

Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in Constantinople Their History and

Architecture, 2009,s.80- 81.

Plan- 1- Sergios- Bakhos Kilisesi,

Plan- 3- Ayasofya Kilisesi, Kaynak: http://andresalvador.smugmug.com/Travel-Turkey/ISTANBUL-

HAGIA-SOPHIA/i-kZbMvDp

Çizim- 1-2- Ayasofya Kilisesi, Kaynak: http://saasturkeytrip.edublogs.org/istanbul/hagia-sophia-

self-guided-tour/

Plan- 4- Alahan Manastır Kilisesi Planı, Kaynak: http://www.athenapub.com/9evans1.htm

Plan- 5- Aziz İonnes Kilisesi (Saint Jean Kilisesi), Kaynak:

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Ephesos_Saint_John_the_Theologian_plan.png

Çizim-3- San Lorenzo Cephe Çizimi ve Plan- 6- San Lorenzo Planı

Çizim-4- Santa Constanza Cephe Çizimi, Plan- 7- Santa Constanza Planı. Kaynak:

http://www.bluffton.edu/~sullivanm/italy/rome/costanza/costanza.html

Çizim-5- San Marco Kilisesi Cephe Çizimi, Plan- 8- San Marco Kilisesi Planı. Kaynak:

https://bu.digication.com/ccummingsggabrieli/Basilica_San_Marco/published/?sh_368454=5&mod

uleinstid=368454&page_mode=published

726 yılında başlayıp 843 yılına kadar süren İkonaklazma Dönemi’nden sonra

Bizans İmparatorluğu duraklamaya başlamıştır. 7.yüzyıl ve 9.yüzyıl arasındaki Arap

Akınları bu duraklamanın başlıca nedenleri arasındadır. Araştırmacılara göre Klasik

Bizans Ortaçağı, 867- 1057 yılları arasında tahta olan Makedonyalı Sülaleleri ve 1081-

1185 yılları arası hüküm sürmüş olan Komnenoslar zamanında olmuştur. Orta Bizans

Dönemi kiliseleri, merkezi planlı olup kapalı yunan haçı formundadır. Araştırmacılar

tarafından şuan ayakta olmayan 8.yüzyılda inşa edilmiş olan Nea Kilisesi, merkezi

planlı kiliselerin temelini olşturmaktadır. Bizans Döneminde yapılmış olan ve Osmanlı

Döneminde camiye çevrilen kiliseier bu dönemde yapılmıştır. Mirealon (Bodrum

Camii) (Çizim-6, Plan-9), Constantin Lips Manastır Kilisesi’nin kuzey bölümü

(Fenari İsa Camii) (Plan- 11, Çizim- 8), 1087 yılından önce yapılan Pantopoptes

Kilisesi (Eski İmaret Camii) (Plan- 10, Çizim- 7), 1100 yılında yapıldığı kabul edilen

Kilise Camii ve Pantokrator Manastırı Kilisesi (Zeyrek Camii), Pammakaristos

Manastır Kilisesi (Fetiye Camii) (Çizim-9, Plan- 11), Theodosia Kilisesi (Gül

Camii) (Çizim- 10, Plan- 12) Orta Bizans Dönemi’nin önemli kiliseleridendir.

Çizim-6- Mirealon (Bodrum Camii) Kilisesi Cephe Çizimi, Plan- 9- Mirealon

(Bodrum Camii) Kilisesi Planı. Alexander Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George,

A. E. Henderson, Byzantine Churches in Constantinople Their History and Architecture,

2009,s.200.

Çizim-7- Pantopoptes (Eski İmaret Camii)Kilisesi Cephe Çizimi, Plan- 10-

Pantopoptes (Eski İmaret Camii) Kilisesi Planı. Alexander Van Millingen, Ramsay

Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in Constantinople Their

History and Architecture, 2009,s.217.

r

Plan- 11- Constantin Lips Manastır Kilisesi (Fenari İsa Camii) Planı. Alexander

Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in

Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.137.

Çizim-8- Constantin Lips Manastır Kilisesi (Fenari İsa Camii) Cephe Çizimi. Alexander Van

Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in

Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.137.

Çizim-9- Pammakaristos Manastır Kilisesi (Fetiye Camii), Plan- 11- Pammakaristos Manastır

Kilisesi (Fetiye Camii) Planı. Alexander Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E.

Henderson, Byzantine Churches in Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.162.

Çizim-10- 11- Pammakaristos Manastır Kilisesi Şapeli (Fetiye Camii) Cephe Çizimi. Alexander

Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in

Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.164.

Çizim-12- Theodosia Kilisesi (Gül Camii). Plan- 12- Theodosia Kilisesi (Gül Camii)Planı. Alexander Van Millingen, Ramsay Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches

in Constantinople Their History and Architecture, 2009,s.179- 182.

Bizans Mimarisinde Cephe Düzenlemeleri

Coğrafi şartlar gereği Bizans Erken, Orta ve Son Dönemde de tuğlayı sıklıkla kullanmıştır. Taş ve tuğlayı ustalıkla kullanan Bizanslılar, kendilerinden sonra gelen Osmanlı Devletinin mimarisini ve cephe düzenlemesini etkilemiştir. Erken Bizans dönemi yapılarında almaşık teknik için genellikle 5 sıra tuğlanın tercih edildiği ve taş ile taş, taş ile tuğla, tuğla ile tuğla arasındaki harç kalınlığının da fazla tutulduğu görülmektedir.

Taş boyutları ise çok değişkendir. Bu dönemde taş, duvar içinde dolgu malzemesi olarak da kullanılırdı (Çizim- 15). Çünkü önemli bir malzemeydi ve düzgün kesme taşlar yapıların cephelerini kaplarken iç kısım ise moloz dolgu tekniği ile yapılırdı (Çizim- 13). Tuğla hatıl sistemi oluşturulup duvarın düzgün bir terazide kalması sağlanırdı (Çizim-14). Duvar tekniği bölgeden bölgeye değişiklik gösterse de Erken Bizans döneminde almaşık örgü sistemi kullanılmıştır. Justianus Dönemi yapılarda özgün bir duvar tekniği ile karşılaşırız. Bu teknik, duvarım en alt bölümleri, kabaca ilk katın kemer başlangıcına kadar, taş ile bundan yukarısı, altı ayak aralıklarla bir taştan örülmüş sıralar dışında, tümüyle tuğla ile inşa edilmiştir33.

Çizim-13- Bizans Dönemi’nde Kullanılan Moloz Duvar. Çizim-14- Tuğla Hatıl Tekniği.

33 C. Mango, 1986, s.10.

Çizim- 15- Moloz dolgu ile yapılan Sandık Duvar Tekniği.

Bizans Dönemi yapılarında sıklıkla görülen teknikler şunlardır:

1- Almaşık Duvar Tekniği Bizans Duvarlarının vazgeçilmez tekniğidir. Taş ve tuğlanın sıralı olarak

birbirini takıp ettiği duvar biçimidir. 5.yüzyıldan 14.yüzyıla kadar sıklıkla

kullanılmıştır. Son dönemlerde tuğlayı bulamadığı için moloz duvarı kullanmıştır34.

Almaşık teknik, sadece duvarlarda değil yapı elamanlarında da kullanılmıştır.

2- Sandık Duvar Tekniği

Bir duvarın önce iki yüzü dikdörtgen kesilmiş taşlarla örülürdü, daha sonra bu

örülen kesimin içinde kalan boş yerlere harç ve moloz taş koyulur. Duvar örgüsü

birkaç ayak yüksekliğine ulaştığı zaman beş sıra tuğla ile şerit oluşturulur. Taş ve

tuğla ile sürekli yapılan bu işlem tekrarlanır35. (Çizim- 15, 18)

34 C. Mango, 1986, s.10. 35

A., Ersen. Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Bicim Düzenleri ve Bizans Etkilerinin Niteliği. İstanbul,1986.s.18- 21.

Çizim- 16- Gizli Hatıl Tekniği. C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions, Pretoria, 1986.

3- Gizli Hatıl Tekniği Cephede belirgin iki hatıl arasındaki geniş harç tabakasına, dıştan görülmeyecek

şekilde bir gizli hatıl yerleştirilir. Bu hatıl genelde tuğla, kırık tuğla, kiremit veya tuğla

parçacıkları, enderde olsa bazen taş levhalar görülür36. Gizli hatıl tekniği almaşık

duvar ile kullanılmıştır ve 11.yüzyılın ilk yarısından 13.yüzyılın ikinci yarısına kadar

kullanılmıştır. (Çizim- 16)

4- Gizli Tuğla Tekniği Her iki sırada bir tuğla sırasının hafif içe kaydırılıp üzerinin harçla kapandığı bir

tekniktir37. Bizans Döneminde 10.ve 11.yüzyıllarda sıklıkla kullanılan bu teknik

Başkent yapılarında ve Balkanlardaki yapılarda kullanılmıştır. Eski İmaret Cami ve

Bodrum Cami gibi yapılarda gizli tuğla tekniği kullanılmıştır. (Çizim- 17)

36 Y. Ötüken, Bizans Duvar Tekniğinde Tektonik ve Estetik Çözümler, Vakıflar Dergisi XXI, İstanbul, 1990, s.395. 37 C. Mango, 1986, s.11.

Çizim- 17- Gizli Tuğla Tekniği. C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions, Pretoria, 1986.

Çizim- 18- Sandık Duvar Tekniği. C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions, Pretoria, 1986.

5- Çerçeveli Teknik Kesme taşın etrafını tuğlalar ile çevreleyerek yapılan bir duvar tekniğidir.

Bizans Dönemi dışında Osmanlılar da bu duvar tekniğini kullanmışlardır. Bir diğer

ismi kasetleme tekniğidir. Laskarisler Döneminde sıklıkla kullanılmıştır. Devşirme

taşın boyutlarını yakalamak için tuğla veya kiremitlerden yardım alarak

kullanmışlardır. Laskarisler, kiliselerden kalelere kadar duvar tekniklerinde bu tekniği

kullanmışlardır38. (Çizim- 19)

Çizim- 19- Çerçeveli Duvar (Kasetleme)Tekniği. C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions, Pretoria, 1986.

38 Z. Mercangöz, Batı Anadolu’daki Türk Yapıların Duvar Tekniği ve Tuğla Süslemelerinin Kaynağı Üzerine Düşünceler, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Ankara, 1995,s.486.

KAYNAKÇA

A. Ersen, Erken Osmanlı Mimarisinde Cephe Düzenleri ve Bizans Etkileri Niteliği, İstanbul,

1986,s.18- 19

A. Çördük, Yunan ve Roma mimarisinde Yapı Teknikleri, Yüksek Lisans Tezi, İzmir ,2006

A. V. Millingen, Byzantine Churches in Costantinople, London, 1912

A.V. Millingen, R. Traquair, W. S. George, A. E. Henderson, Byzantine Churches in

Constantinople Their History and Architecture, 2009.

B. Ünsal, Mimarlık Tarihi II, Yıldız Teknik Üniver-sitesi Yayınları, İstanbul, 2001

C. Mango, Bizans Mimarisi, New York, 2006

C. Foss- D. Wimdfild, Byzantine Fortifactions, Pretoria, 1986.

D. Kuban, Çağlar Boyunca Türkiye Sanatının Anahatları, İstanbul,2009

E. Akurgal, Anadolu Uygarlıkları, 2003

Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2-3, Yem Yayın, 1997

H. Çoruh- A.Çaparlar, Yaşayan El Sanatları ve Sanatkârlarıyla Hatay, Hatay, 2012

G. Koch, Erken Hıristiyan Sanatı, Çev. Ayşe Aydın, 2007, İstanbul.

J. Melleaart, Earliest Civilizasion, Lonra,1965

M.E. Mergen, Kuşadası, Kadıkalesi’nde Bizans Dönemine Ait Duvarlarda Görülen Malzeme

Ve Teknik, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bizans Anabilim Dalı, Yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, İzmir,2010

M. Menteşeli, Doğu Anadolu Bölgesi Erzurum İli Oltu Taşı İşlemeciliği ve Kullanım

Alanlarının El Sanatları Açısından Değerlendirilmesi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri

Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2007

Ömer Özyiğit, “Antik Çatılarda Dere Kiremitleri” Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi IV,

İzmir, 1988

R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton Universty Pres, New Jersey, 1999.

S. Kurugöl - Ç.Tekin, Anadolu’da Bizans Dönemi Kale Yapılarında Kullanılan Tuğlaların

Fiziksel, Kimyasal ve Mekanik Özelliklerinin Değerlendirilmesi, Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak.

Dergisi, ,2010

T. Demir, “Antik Çağda Çatı Kiremitleri”, III. Uluslararası Pişmiş Toprak Sempozyumu

Bildiriler Kitabı, 315-320, Eskişehir, 2003

T. Tekçam, Arkeoloji Sözlüğü, İstanbul,2007

Vitrivius, Mimarlık Üzerine On Kitap, Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yayın Komitesi, 1993.

Y. Ötüken, Bizans Duvar Tekniğinde Tektonik ve Estetik Çözümler, Vakıflar Dergisi XXI,

İstanbul, 1990, s.395.

Z. Mercangöz, Batı Anadolu’daki Türk Yapıların Duvar Tekniği ve Tuğla Süslemelerinin

Kaynağı Üzerine Düşünceler, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Ankara, 1995,s.486.