Benjamin Perasovic - Urbana plemena

Benjamin Perasović

URBANA PLEMENA

Sociologi ja subkultura u Hrvatskoj

Zasreb, 2 0 0 1 .

Zahvala

Ova knjiga nastala je na osnovi doktorske disertacije 0 subkulturi mladih, koju sam obranio u ožujku 1999., na Odsjeku za sociologiju Filozofskog fakulteta u Zagrebu. Fako je postavljen okvir knjige, a dopune su samo pokušaj popunjavanja praznine koja zjapi nedostatkom istraživanja subkulture mladih (urbanih plemena) u našoj sredini.

Zahvaljujem se profesoru Vjeranu Katunariću, svom mentoru, kao i profesorima Radi Kalanju i Ivanu Rogiću, na kritici i dijalogu, poticajnim pitanjima i primjedbama tijekom 1 nakon izrade disertacije. Također se zahvaljujem upravi Instituta društvenih znanosti »Ivo Pilar« na podršci i osiguravanju uvjeta za, po mnogo čemu specifično, istraživanje subkulture mladih.

Zahvaljujem se svojim prijateljima, prijateljicama i suplemenicima, onima s kojima sam proveo mnogo vremena, kao i onima s kojima sam podijelio nekoliko sati na klupici. Posebno hvala Toshiyi i Marijani, dragom trokutu Crnomerec-Trnje-Martićeva, žitnom plemenu, partijskom plemenu, zagrebačkom, splitskom i amsterdamskom. Ovdje se želim zahvaliti i svima koji su fotografijama, fanzinima i drugim materijalima pomogli nastanku ove knjige. To su: Keith Holmes, Veljac, Damir, Riba, Nikša Antonini, Duda, Renata, Nikša Đubreta, Renato Pandža, Bruno Konjević, Matko Biljak, Bahatee, Vedran, Dražen, Marko, Borna, Domagoj, Alpi, Daniela, Zil.

URBANA PLEMENA

Uvod

S u b k u l t u r e m l a d i h p o z n a t e s u š i ro j j avnos t i u g l a v n o m z b o g m e d i j s k e e k s p l o a t a c i j e e k s c e s n i h s i t u a c i j a , z b o g k a m p a n j a » m o r a j r g j j a n j k e « i d r u g i h n a č i n a m e d i j s k e p r e z e n t a c i j e a d o l e s c e n t s k i h s t i l ova ž i vo ta . T a k o j e i d o m a ć a j avnos t d o z n a l a o p o s t o j a n j u h a š o m a n a , p u n k e r a , m e t a l a c a , d a r k e r a , r a v e r a , s k i n h e a d s a i d r u g i h a k t e r a s u b k u l -t u r n e s c e n e , k roz p r i z m u d e l i n k v e n c i j e i d e v i j a c i j e . To ne z n a č i da j e o d n o s m e d i j a i s u b k u l t u r e t a k o j e d n o s t a v a n i j e d n o s m j e r a n , a l i y u k a z u j e n a s l i ku k o j a s e u s p o s t a v l j a j £ d i j e l u d o m i n a n t n e k u l t u r e ; u to j s l ic i ( u č v r š ć e n o j n a s l o v i m a i p o d n a s l o v i m a n e - s a m o - ž u t o g t i ska) d r o g a , n a s i l j e , s a m o u b o j s t v o , k u l t o v i , v a n d a l i z a m i s i . p r e d s t a v l j a j u s i n o n i me za r a v e , p u n k , d a r k , sk ins i o s t a l e s u b k u l t u r n e s t i l ove . N a ž a l o s t , b r o j d o s a d a š n j i h k a m p a n j a m o r a l n e p a n i k e o k o s u b k u l t u r n i h g r u p a već i j e o d b r o j a o b j a v l j e n i h s o c i o l o š k i h s t ud i j a o to j t e m i , b a r e m k a d a je r i ječ o H r v a t s k o j . y_sy j ] e tu ( p o s e b n o u S A D - u i V . B r i t an i j i ) s u b k u l t u r e m l a -d i h već v iše d e s e t l j e ć a p r i v l a č e p o z o r n o s t i p r e d m e t su z a n i m a n j a s o c i o l o g i j e i s r o d n i h z n a n o s t i . Razvo j t e o r i j a o s u b k u l t u r i m o ž e m o p ra t i t i j oš o d č i k a š k e š k o l e , o d p r v i h r a d o v a o t a d a n a s t a j u ć i m s o c i o k u l t u r n i m f r a g m e n t i m a urb a n e s r e d i n e . U z n a g l a s a k n a » g a n g « ku l tu r i m l a d i h i d r u g i m m a r g i n a l n i m g r u p a m a , č i kašk i a u t o r i d a l e k o s e ž n o s u o d r e d i l i p o d r u č j e i s t raž i van ja i p r o b l e m e » p r e d m e t a i m e t o d e « e v e n t u a l n e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , m a d a j e s a m p o j a m u v e d e n neš to k a s n i j e ( 5 0 - i h ) k a d a j e d i o » g a n g « k u l t u r e o p i s a n k a o » d e l i n k v e n t n a s u b k u l t u r a « . Šezdese t i h g o d i n a n a s t a j e »skep t i čka r e v o l u c i j a « u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e , p o j a v l j u j e se t e o r i j a e t i k e t i r a n j a , već u s p o s t a v l j e n a t e o r i j a

9

Benjamin Perasović

0 » d e l i n k v e n t n o j subku l tu r i « d a l j e se razv i ja , a p o j a v a » k o n -t r a k u l t u r e « i e k s p l o z i j a o m l a d i n s k i h p o k r e t a i ž i v o t n i h s t i lova k r a j e m šezdeset ih o s i g u r a v a pr isu tnos t t e m e (sub)ku l tu re m l a d i h i u a k a d e m s k i m i u m n o g i m d r u g i m , s v a k o d n e v n i m 1 n e f o r m a l n i m k r u g o v i m a . U histori j i nas ta jan ja (n i kad str iktn o u t e m e l j e n e ) s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , s e d a m d e s e t e g o d i n e s u o b i l j e ž e n e d j e l o v a n j e m » B i r m i n g h a m s k e ško l e« . S o c i o l o z i t e t r a d i c i j e i d o d a n a s s u os ta l i n a j c i t i r a n i j i m a u t o r i m a u p o d r u č j u s u b k u l t u r e m l a d i h . N j i h o v se u t j e c a j u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a učvrs t io i u m n o g i m d r u g i m z e m l j a m a (izvan u o b i č a j e n o g » z a p a d n o g k r u g a « ) k o j e s u s e s u s r e l e s v l a s t i t o m r o c k / p u n k ( s u b ) k u l t u r o m . S o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e m o g l o se išč i ta t i i i z š i reg p o d r u č j a » c u l l u r a l stuclies« u k o j e m d a n a s d j e l u j u k l j učn i » b i r m i n g h a m s k i « a u t o r i . D e v e d e s e t e g o d i n e o b i l j e ž e n e s u n o v i m s u b k u l t u r -n i m p o k r e t i m a i n o v i m i n t e r p r e t a c i j a m a k o j e t raže p r o m j e n u o k v i r a » b i r m i n g h a m s k e « s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e .

U H r v a t s k o j , n a s t a n a k b r o j n i h s u b k u l t u r a m l a d i h n i je b i o p r a ć e n s l i č n i m r a z v o j e m s o c i o l o š k i h i s t r a ž i v a n j a , n o n a k o n r e c e p c i j e o s n o v n i h o d r e d n i c a k o n t r a k u l t u r e i s u b k u l t u r e Z a p a d a u n a š o j s o c i j a l n o j t eo r i j i s e d a m d e s e t i h , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h p o j a v l j u j u s e r a d o v i o d o m a ć i m s u b k u l t u r n i m f e n o m e n i m a , p o s e b n o o g r a f i t i m a i s u b ku l tu r i n o g o m e t n i h h u l i g a n a . V e ć p r i p r v o m p o g l e d u n a d o m a ć e r a d o v e o subku l t u r i j a s n o je da su o n i s o c i o l o š k i » z a h v a t u s t v a r n o s t « k o j i o s n o v n e p o j m o v e ( d o m i n a n t n a k u l t u r a , s u b k u l t u r a , st i l , i den t i te t , r i tua l itd.) u g l a v n o m p r e u z i m a , bez d u b l j e g p r o b l e m a t i z i r a n j a , i z n j i h o v o g a š i r eg t e o r i j s k o - m e t o d o l o š k o g k o n t e k s t a , o b o g a ć u j u ć i (»puneć i«) t e p o j m o v e ( d o n e k l e i s p r a ž n j e n e f l e k s i b i l n i j i m d e f i n i r a n j e m ) s a d r ž a j e m i z d o m a ć e g i s t raž i van ja s a m o g f e n o m e n a . S o b z i r o m na svo jev r snu n a p e t o s t i z m e đ u e v i d e n t n e raz l i č i tos t i k o n t e k s t a i is to t a k o e v i d e n t n e s l i čnos t i s i m b o l i č k o g sv i je ta s u b k u l t u r n i h a f i l i j a c i j a u H r v a t s k o j i V. B r i t a

i n ;

URBANA PLEMENA

n i j i , t a k a v p o č e t a k d o m a ć e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e č in i s e r a z u m l j i v i m . O s i m što j e r a z u m l j i v , t a k a v p o č e t a k je , z b o g i s t r a ž i v a č k o g »uv ida i znu t ra« , p o t i c a j n i j i z a b u d u ć e s tud i j e n e g o š to b i t o b i l a i s k l j uč i vo t eo r i j s ka r a s p r a v a o s o c i o l o š k i m o r i j e n t a c i j a m a , p a r a d i g m a m a i o s n o v n i m p o j m o v i m a s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , bez u p o r i š t a u d o m a ć o j s u b k u l t u r -n o j s t v a r n o s t i . D r u g i m r i j e č i m a , z a n a š u s o c i o l o g i j u j e b o l je i m a t i k n j i g u o t o r c i d i k a o ž i v o m a k t e r u s u b k u l t u r n e s c e n e ( n o g o m e t n o g p l e m e n a , u j e d n o m k o n k r e t n o m p e r i o d u ) n e g o r a s p r a v u o u t j e c a j u s o c i o - b i o l o g i j s k e p a r a d i g m e n a t e o r i j u Petera M a r s h a o r i t u a l i z i r a n o j a g r e s i v n o s t i i p o n a š a n j u n o g o m e t n o g p l e m e n a u o p ć e . N a r a v n o , o v a k v a o c j e n a m o ž e v r i j ed i t i s a m o z a p r v u , p o č e t n u f a z u i s t r až i van ja u o v o m p o d r u č j u , d o k g o v o r i m o o j e d n o j knj iz i i n j e n o m m o g u ć e m u t j e c a j u , a p o ž e l j n o s t o b u h v a ć a n j a sv ih d i m e n z i ja s o c i o l o š k o g r a d a n a m e ć e se u s v a k o j s l j e d e ć o j faz i k a o s a m o r a z u m l j i v a I ) Poja jT }_subku l tu re je j o s t a _ š j r o k . U p r i s t u p u t o m p r o b l e m u d o s a d a s u u sv i j e lu k o r i š t e n e sve tri d o m i n a n t n e s o c i o l o š k e o r i j e n t a c i j e ( i n l e r a k c i o n i s t i č k a , f u n k c i o n a l i s t i č k a , m a r k s i s t i č k a ) u raznim o b l i c i m a , s u p r o t s tav i j e n i m i j c o m p l e m e n t a r n i m j p a n i j e č u d n o š to i d a n a s u l i t e ra tu r i n a i l a z i m o n a n e s p o r a z u m e o k o u p o t r e b e p o j m a 1

v a . K o l i k o su s l i čn i , a k o l i k o i o / l i č i t i p o j m o v i p o p u l »subk u l t u r a « , » k o n t r a k u l t u r a « , » a l t e r n a t i v n a k u l t u r a « , » k u l t u r a m l a d i h « , » rock k u l t u r a « , » rave k u l t u r a « , t o ov is i o n a š o j d e f i n i c i j i , n o č i n j e n i c a j e d a u s u v r e m e n o j s o c i o l o g i j i n e pos to j i o p ć a sug lasnos t o t i m d e f i n i c i j a m a i da se p o j m o v i kor is te raz l i č i to . B u d u ć i da t i p o j m o v i n isu nevezan i uz k o n k re tn i s a d r ž a j , a taj sad rža j n i je z a c e m e n t i r a n u v r e m e n u , p o s t o j e i p r i g o v o r i ko j i t v r d e da » s u b k u l t u r a « m o ž e b i t i p r i m j e r e n p o j a m z a f e n o m e n m o d s a , r o c k e r a i l i p u n k e r a ( 6 0 - i h i 7 0 - i h ) a l i , s o b z i r o m na p r o m j e n e u f e n o m e n u s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a , isti p o j a m n e m o ž e v r i j ed i t i z a d a n a š n j a g r u p i r a n j a n a r a v e , t e c h n o , » u m r e ž e n o j « scen i k u l -

Benjamin Perasović

t u r e m l a d i h u d e v e d e s e t i m a . A u t o r i t a k v i h teza ne u v a ž a v a j u č i n j e n i c u o b n a v l j a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , n i t i d i j a l e k t i ku i n d i v i d u a l i z m a i k o l e k t i v i z m a u » n o v o m t r i b a l i z m u « , pa i m p o s t o j a n j e p u n k e r a u d e v e d e s e t i m a i z g l e d a n e s t v a r n o , i l i b a r e m n e d o v o l j n o s t v a r n o d a b i g r u p n i i den t i t e t L ž i v o l -n i st i l p u n k e r a _ d a n g 5 J n D g l i nazva t i s u b k u l t u r n i m r k a k o s e to r a d i l o s e d a m d e s e t i h i o s a m d e s e t i h .

S o b z i r o m na n a v e d e n e p r o b l e m e i v i šes t ruke z a d a ć e , o v a j će r a d bit i p o d i j e l j e n na tri d i j e l a . U p r v o m d i j e l u a n a l i z i ra ju se o s n o v n i p o j m o v i i r azvo j t e o r i j a o s u b k u l t u r i m l a d i h , raz l ič i te š k o l e , p r i s t up i i d o p r i n o s i k l j u č n i h a u t o r a n a z -n a č a v a n j u o k v i r a s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e . U d r u g o m d i j e l u , p o j m o v i i k o n c e p t i s o c i j a l n e t e o r i j e b i t će p r i m i j e n j e n i u ist r až i van ju s u b k u l t u r e m l a d i h u H r v a t s k o j , u p o k u š a j u r e kons t rukc i j e s t i l ova i i d e n t i t e t a o d s e d a m d e s e t i h d o d e v e d e s e t i h . U o v o j r a d n j i širi p o j a m s u b k u l t u r e s u ž e n j e na s u b k u l t u r u m l a d i h , i t o u g l a v n o m n a o n e g r u p e k o j e svo j ž i vo tn i sti l i i n d i v i d u a l n i / g r u p n i i den t i t e t z a s n i v a j u na r a z l i č i t i m p r a v c i m a g l a z b e ili s p e c i f i č n o m p r a ć e n j u s p o r t s k i h k l u b o v a . Sva l i t e r a t u r a u sv i je tu p o k a z u j e d a s u d o d e v e d e s e t i h (a u v e l i k o j m j e r i i d a n a s ) u p r a v o r o c k / p o p i d r u g a g l a z b a , u z n a v i j a n j e n a s p o r t s k i m s t a d i o n i m a , t vo r i l i o n e d o m i n i r a j u ć e , n a j č e š ć e p o d l o g e i p o s r e d o v a n j a m l a d i m l j u d i m a z a s t v a r a n j e s u b k u l t u r n i h s t i l ova ž i v o t a .

Č a k i p o v r š n o m p r o m a t r a č u b i l o b i j a s n o d a n e m o ž e m o m e h a n i č k i p ren i je t i s o c i o l o š k e k a t e g o r i j e , d e f i n i c i j e i i n t e rp re tac i j e , nas ta l e u i s t raž ivan ju s u b k u l t u r n i h g r u p a u S A D - u ili V . B r i t a n i j i , u kon teks t H r v a t s k e . M e đ u t i m , p r o u č a v a n j e i zvor i š ta za o p ć e o d r e d n i c e p o k r e t a i ž i v o t n o g s t i la ( a t e o p ć e o d r e d n i c e z a j e d n i č k e s u m l a d i m a n a j r a z l i č i t i j i h s o c i j a l n i h i g e o g r a f s k i h p o l o ž a j a ) , č in i se n e o p h o d n i m ; o p ć a o d r e d n i c a » p u n k e r i « v r i j e d i , i n a s l i čan n a č i n s luž i , s o c i o l o g u u B r i x t o n u k a o i u Z a p r u đ u . O n o m e t k o p r o m a t ra p u n k e r e u Z a p r u đ u (uz n e u p i t a n p r i m a r n i e t nog ra f sk i r a d

12

URBANA PLEMENA

u k o n k r e t n o m v r e m e n u i p r o s t o r u ) m o r a b i t i v a ž a n p o č e t a k p u n k a , č i n j e n i c e n a s t a j a n j a j e d n o g s u b k u l t u r n o g st i la k r a j e m s e d a m d e s e t i h u V . B r i t a n i j i , u p r a v o z b o g o n i h o p ć i h o d r e d n i c a k o j e se p o k a z u j u z a j e d n i č k i m a u raz l i č i t im k o n teks t ima i u raz l i č i tom v r e m e n u . N o , o p s e ž n a l i t e ra tu ra , k o j a 0 t o m e u zeml j i »središtu« p o s t o j i , m o ž e , i z ravno p r e n e s e n a , i zazva t i z b r k u u z e m l j a m a »per i f e r i j e« . A k o se z a d r ž i m o na p r i m j e r u p u n k e r a , d a k l e n a s o c i o l o š k i m i s t r až i van j ima g l a z b e n o g s t i la k a o p o d l o g e z a s t v a r a n j e ž i v o t n o g , s u b k u l t u r n o g s t i la i i d e n t i t e t a , u o č i t ć e m o k a k o a n g l o s a k s o n s k e a n a l i z e čes to u z i m a j u u o b z i r p o j e d i n a č n i k o n t e k s t u k o j e m j e v e r b a l i z a c i j a n e k o g p r o b l e m a (a r i j eč je , n a r a v n o , o e n g l e s k o m jez iku) d o b a r d i o o k v i r a z a i š č i t a v a n j e z n a č e n j a i u l o g e p o j e d i n o g s u b k u l t u r n o g a k t e r a , d o k k o d nas n e s a m o d a i zos ta je kon teks t o k o j e m s e g o v o r i (na p r i m j e r , p o b u n a u B r i x tonu i n j e n širi r asn i , soc i j a l n i i po l i t i čk i kon teks t ) , n e g o

1 e l e m e n t a r n o r a z u m i j e v a n j e teksta (p jesme) o k o j e m je r i ječ. T o z n a č i d a s o c i o l o š k i p r i s t u p g r u p i p u n k e r a u B r i x t o n u , u z a n a l i z u p o j e d i n e p j e s m e il i n e k o g z n a k a , m o r a b i t i t es t i r an u d r u g o m p r o s t o r u i v r e m e n u , g d j e ( p r i m j e r i c e u Z a p r u đ u ) n e _ p o s t o j l n i p a k i s t a n s k a , n i j a m a j k a n s k a , _ n i e n g l e s k o ^ b j e -

J a č k a z a i e d n [ c a 7 ~ ^ t i ~ ^ o v o l j n o r a z u m i j e v a n j e e n g l e s k o g jez ika d o d a t n o i s k r i v l j e n o g i p r i k r i v e n o g s n i m k a m a n a n o s a č i m a z v u k a , d i ^ p o s t o j e p u n k e r i .

U z t e m e l j n a p i t a n j a o j o m e š to s u s u b k u l t u r e m l a d i h , k a k o su_nasjgjg.1 e _ L . o . d r i a v a l e s u o ] J J v o L u J j r v a t s k o j , k a k o d o l a z i d o m i j e š a n j a s ta r i h i n a s t a j a n j a n o v i h s t i l o v a , k a k a v im je o d n o s sa š i r o m rod i t e l j s kom k u l t u r o m , u d r u g o m d i j e l u p o s e b n a p o z o r n o s t bit će p o s v e ć e n a n e k i m a s p e k t i m a ž ivo ta subku l t u rn i h g r u p a , p r im je r i ce u p o t r e b i d r o g a . T a k o đ e r , z b o g povezanos t i p o j m o v a i s tvarn ih s u d i o n i k a , j e d n o p o g l a v l j e o b u h v a t i t ć e n e f e d o m a ć e a k t e r e » n o v i h d r u š t v e n i h p o k re ta« . U t r e ć e m d i j e l u r a d a , ' ko j i i m a r e z i m i r a j u ć u , z a k l j u č n u f u n k c i j u , a n a l i z i r a s e o d n o s p r v o g i d r u g o g d i j e l a ,

13

Benjamin Perasović

d a k l e o d n o s i z m e đ u r e l a t i v n o u s p o s t a v l j e n e s o c i o l o g i j e subku l t u re m l a d i h u svi jetu i d o m a ć i h is t raž ivanja i s p o z n a j a , š to ć e , n a d a m se, p r i d o n i j e t i r azvo ju is t raž ivan ja i r a z u m i j e v a n j u f e n o m e n a s u b k u l t u r e .

14

l . d i o

SOCIOLOGIJA SUBKULTURA MLADIH

Uvod

D o n e d a v n o s u p o j e d i n a č n i r a d o v i , k n j i g e i z b o r n i c i p o s v e ć e n i o v o m p o d r u č j u n a g l a š a v a l i raz l i ke u p r i s t u p u i v e ć i n o m s l i jed i l i p r e p o z n a t l j i v e , p a r a d i g m a t s k e o r i j e n t a c i j e u s o c i o l o g i j i , s t v a r a j u ć i n o v e v a r i j a c i j e u i n t e r a k c i o n i s t i č -k o j , f u n k c i o n a l i s t i č k o j i k o n f l i k t n o j (marks i s t i čko j ) t r a d i c i j i r a z u m i j e v a n j a d r u š t v a . N o , p o j a m bricologe, š to g a j e o d C . L . S t raussa p r e u z e l a b i r m i n g h a m s k a š k o l a s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , i ko j i je p o s t a o k l j u č a n u i n t e r p r e t a c i j i s u b k u l -t u r n e k o n s t r u k c i j e s t i l a , n a k o n u o b i č a j e n e u p o t r e b e u s u b -k u l t u r n o j t eo r i j i p o č i n j e o z n a č a v a t i s a m u t e o r i j u , n a č i n s t v a r a n j a s o c i o l o š k i h m o d e l a u a n a l i z i d r u š t v a . T i m p o j m o m F o r n a s (Fo rnas i sur . , 1 9 9 5 . ) naz i va v las t i t i p r i s t u p , u k o j e m s u s e m i o t i k a , p s i h o a n a l i z a , k o n c e p t k a s n e m o d e r n e i H a b e r m a s o v a t e o r i j a k o m u n i k a t i v n o g d j e l o v a n j a , b r i t a n ske k u l t u r n e s t u d i j e , s u v r e m e n a a n t r o p o l o g i j a i s t ud i j e s o -

15

Benjamin Perasović

c i j a l n e s t ruk tu re i m o b i l n o s t i u s p j e š n o s p o j e n i s i s t raž iva n j e m t r i ju a d o l e s c e n t s k i h r o c k g r u p a . T e n d e n c i j u p r e v l a d a v a n j a d o s a d a š n j i h paradigmatskih isključivosti d o b r o i l us t r i r a ju G e l d e r i T h o r n t o n ( 1 9 9 7 . ) ko j i n a z n a č u j u z a j e d n i čk i o k v i r r a z n o v r s n i h o r i j e n t a c i j a u s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e , k a o i T h o m p s o n ( 1 9 9 8 . ) ko j i r e a f i r m i r a k l a s i č n i , u s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e n e z a o b i l a z n i k o n c e p t moralne panike, u k a zu j uć i n a r e l e v a n t n o s t t o g k o n c e p t a u s u v r e m e n o m ( m e d i j s k o m ) društvu rizika. Č a k i u p r i j a š n j e m r a z d o b l j u , u k o j e m je n a g l a š a v a n j e raz l i č i tos t i i s u p r o t s t a v l j e n o s t i t e o r i j s k i h p r i s t u p a č e s t o p r i k r i v a l o n j i h o v e s l i čnos t i , b i l o j e l a k o u o č i t i z a j e d n i č k e p r o b l e m e i p o j m o v e , t e , bez o b z i r a n a v a r i r a j u ć i r a s p o n k r i t i č k o g ( i p o l e m i č k o g ) a u t o r s k o g o s v r t a n j a na p r e t h o d n i k e , o d č i t a t i i z r a d o v a b r o j n i h a u t o r a t e m e l j n a p o g l a v l j a u n a s t a j a n j u s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e . T a p o g l a v l j a , u z d o z u nas i l j a n a d š i r i n o m p o d r u č j a , m o ž e m o o v a k o o d r e d i t i :

1 . C i k a š k a š k o l a , 2 . T e o r i j a d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e , 3 . I n t e r a k c i o n i z a m , t e o r i j a e t i k e t i r a n j a i s k e p t i č n a r e v o l u c i j a u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e , 4 . K o n t r a k u l t u r a i š i r en je p o z o r n i c e z a b r o j n e ( s u b ) k u l t u r e m l a d i h , 5 . K o n c e p t m o r a l n e p a n i k e , 6 . B i r m i n g h a m s k a š k o l a , 7 . P o s t - s u b k u l t u r n e s tud i j e i geografije kultura mladih. O v e c j e l i n e u g l a v n o m o d g o v a r a j u v r e m e n s k o m r e d o s l i j e d u n a s t a n k a t e o r i j a i a k t e r a (subcult u r e u S A D - u i V . B r i t an i j i , da b i s m o d a n a s , u u v j e t i m a d j e l o m i č n o p o s t k o l o n i j a l n e z n a n o s t i , g o v o r i l i o a k t e r i m a il i s o c i o l o š k i m p r i s t u p i m a k o j i s e z a s n i v a j u m i m o d o s a d a š n j i h g e o g r a f s k i h ili t e o r i j s k o - p a r a d i g m a t s k i h o d r e d n i c a .

i ć

URBANA PLEMENA

1. Č i kaska škola

U l i te ra tu r i čes to s u s r e ć e m o »ško le« , za k o j e m n o g i a u t o r i t v r d e k a k o p r e c i z n i m r a š č l a n j i v a n j e m i v r e d n o v a n j e m r a d a i d o p r i n o s a s v a k o g p r e d s t a v n i k a o d r e đ e n e ško le z a p r a v o č i n i m o u p i t n i m s a m z a j e d n i č k i n a z i v n i k -»ško lu« . P o s t o j a n j e v iše n a r a š t a j a a u t o r a d o d a t n o k o m p l i c i r a inz i s t i ran je n a p o j m u š k o l e , p a j e uv i j ek p o t r e b n o p o b l i ž e o d r e d i t i s a d r ž a j n e k e š k o l e m i š l j e n j a i i s t r a ž i v a n j a . G e l d e r i T h o r n t o n ( 1 9 9 7 . ) z a p o č i n j u o d a b i r t e k s t o v a z a o p s e ž n i » reader« s u b k u l t u r e č i k a š k o m š k o l o m , k o j u l a b a v o d e f i n i r a j u i v e z u j u n e k o l i k o n a r a š t a j a r a z n o v r s n i h t e o r i j s k i h i i s t r až i vačk ih o r i j e n t a c i j a uz sveuč i l i š te u C h i c a g u , s m a t r a j u ć i p i s a n j e »u d u h u « il i »u ime«, č i k a š k e ško le d o v o l j n i m z a š i rok i z a j e d n i č k i n a z i v n i k . N e p r e c i z n o d e f i n i r a n j e r e z u l t i r a l o j e u v r š t e n j e m n e k o l i c i n e a u t o r a ko j i ( p o p u t A l b e r t a C o h e n a , n a j b l i ž e g M e r t o n o v o j p a r a d i g m i u s o c i o l o g i j i ) n e s p a d a j u u č i k a š k u š k o l u . C i k a š k a skQJn, ko ja , se n a j č e š ć e s p o m i n j a l a u k o n t e k s t u » u r b a n e s o c i o l o g i j e « , v a ž n a je za p o č e t a k svake rasp rave o h is to r i j a tu s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e . C a l d a r o v i ć ( 1 9 8 5 . ) je i t e m a t s k i i v r e m e n s k i j a s n o d e f i n i r a o č i k a š k u š k o l u , o b r a đ u j u ć i p r v e n s t v e n o T h o m a s a , P a r k a , B u r g e s s a , M c K e n z i e j a i W i r t h a k a o n j e n e g l a v n e p r e d s t a v n i k e , o z n a č u j u ć i d v a d e s e t e i t r i dese te g o d i n e k a o k l j u č n o r a z d o b l j e s t v a r a n j a p r e p o z n a t l j i v e t e o r i j e , t e i zdvo j i vš i m o n o g r a f s k e s tud i j e i m e t o d o l o š k e a s p e k t e u o p ć e k a o p o s e b n o i v a ž n o p o g l a v l j e d j e l o v a n j a č i k a š k e s o c i o l o š k e š k o l e . U r b a n o i m o d e r n o - t o j e r o d n o m j e s t o s u b k u l t u r e m l a d i h i a d o l e s c e n t s k i h ž i v o t n i h s t i l ova već o k o p o l a s t o l j e ć a . Z b o g t o g a j e k o r i s n o pods je t i t i s e p r v i h s o c i o l o š k i h p r o m i š l j a n j a i i s t raž i van ja u r b a n e s r e d i n e . Bez o b z i r a na m i j e n e s t r uk tu re d r u š t v a i u b r z a n j e t e h n o l o g i j s k o - i n f o r m a -

Benjamin Perasovie

c i j s k o g k o m p l e k s a , u s o c i o l o g i j i n e p r e s t a j u b i t i a k t u a l n i o n i a u t o r i ko j i s u , p r i j e p o č e t k a 2 0 . s t o l j eća ili n a s a m o m n j e g o v o m p o č e t k u u o č a v a l i b i t n e d r u š t v e n e č i n j e n i c e , p r o c e s e i o b l i k e . T o n n i e s i S i m m e l n e o s p o r n o su u t j eca l i na a u t o r e č i k a š k e Ško le . S i m m e l o v o »b lase« i »reserve« o d r e đ e n j e p o n a š a n j a u u r b a n o j s r e d i n i n e s a m o d a o d j e k u j e u r a d u L o u i s a W i r t h a , n e g o i u r a p p j e s m a m a p o č e t k a d e v e d e s e t i h . S i m m e l se d a n a s r e a k t u a l i z i r a u r a d o v i m a o ku l t u r i p o t r o š n j e i ž i v o t n i m s t i l o v i m a ( C h a n e y , 1 9 9 6 . ) a č i k a š k a š k o l a p e r i o d i č n o d o ž i v l j a v a »rev iva l« u s o c i o l o g i j i , n a v o d e ć i s o c i o l o g e č a k i d e v e d e s e t i h g o d i n a , d a n a k o n svih r a s p r a v a o p o z i t i v i z m u , b i h e v i o r i z m u , e m p i r i c i z m u , u t j e c a j u raz l i č i t i h p a r a d i g m i , j o š j e d n o m d a j u o c j e n u d o p r i n o s a č i k a š k e š k o l e s o c i o l o g i j i . T a k o R u m s ( 1 9 9 6 . ) n a g l a šava ne-poz i t iv is t ičk i ka rak te r č i kašk ih is t raž ivanja d v a d e s e t i h i t r ideset ih g o d i n a i na o s n o v i opsežne l i te ra ture d o k a z u j e k a k o u p r a v o usm je renos t na e m p i r i j s k o is t raž ivanje i o d b a c i v a n j e » a p s t r a k t n i h t e o r i j a « , u z M e a d o v u t j e c a j , n a g l a š a v a raz l i ku k o j u k v a l i t a t i v n a u s m j e r e n o s t p o d a c i m a i M e a d o v i n t e r a k c i o n i z a m i skazu ju p r e m a u o b i č a j e n o m , poz i t i v i s t i č k o m z n a č e n j u e m p i r i c i z m a i b i h e v i o r i z m a u s o c i o l o g i j i .

Tr i m e đ u s o b n o i s p r e p l e t e n e d i m e n z i j e č i k a š k e s o c i o l o g i j e f vo re n j e n zaš t i tn i z n a k : t e o r i j a » h u m a n e e k o l o g i j e « i s p a c i j a l n o - s o c i j a l n i h o d n o s a , t eo r i j a s o c i j a l n e d e z o r g a n i z a -c i j e t e m e t o d o l o š k i , k va l i t a t i vn i » p o v r a t a k p o d a c i m a « . P o d u t j e c a j e m o r g a n i c i z m a , č i kašk i a u t o r i p r i s t up i l i s u d r u š t v u u t v r đ u j u ć i o d n o s e p r o s t o r n o g i s o c i j a l n o g , u s p o r e đ u j u ć i d r u š t v e n e p r o c e s e ( k o m p e t i c i j e , s e g r e g a c i j e , a k o m o d a c i j e ) sa s l i č n i m p r o c e s i m a u b i l j n o m i ž i v o t i n j s k o m sv i j e tu . K l a s i č n o m s o c i o l o š k o m n a s l i j e đ u os tav i l i s u ( i d e a l n e ) t i p o v e p o p u t b i o t i č k o g p o r e t k a , u k o j e m v l a d a k o m p e t i c i j a , i ku l tu r n o g , u k o j e m v l a d a k o n s e n z u s , k o n c e n t r i č n i h z o n a š i r e n j a g r a d a , d i n a m i č k o g e k v i l i b r i j a . T h o m a s o v o z a p a ž a n j e o d e f i n i r a n j u s i t u a c i j e n i j e i z g u b i l o n a v a l j a n o s t i k r o z p r o -

18

URBANA PLEMENA

t e k l a d e s e t l j e ć a , n e g o se b e z b r o j p u t a p o t v r d i l o , u p r a v o u i s t r a ž i v a n j i m a s u b k u l t u r n i h a k t e r a . C i k a š k a m e t o d o l o g i j a n a z v a n a j e k v a l i t a t i v n o m , i a k o n e i z b j e g a v a s ta t i s t i čke p o d a t k e , no p r e s u d n i m s m a t r a kva l i t a t i vn i u v i d u s t v a r n o s t , čes to o č i m a o n i h k o j e s e p r o m a t r a . T a k a v p r i s t u p m n o g i su naz i va l i i e t n o g r a f i j o m il i u r b a n o m e t n o l o g i j o m . N e l s A n d e r s o n j e u s o c i o l o g i j u u v e o » H o b o « svi jet m i g r a n a t a ( A n d e r s o n , 1 9 2 3 . ) , a ta j svi jet l u t a l i c a , sezonsk ih r a d n i k a i b o e m a č in i j e d n u o d k o n c e n t r i č n i h z o n a g r a d a a n a l i z i r a n ih i u Z o r b a u g h o v o j s tud i j i o » Z l a t n o j o b a l i i s l u m u « (Zo r -b a u g h , 1 9 2 9 . ) . F . T h r a s h e r j e svo je s e d m o g o d i š n j e is t raž i v a n j e o b j e l o d a n i o u knj iz i »The G a n g « , o b r a đ u j u ć i 1 3 1 3 b a n d i (škvadr i ) u C h i c a g u , (Th rashe r , 1 9 2 7 . ) , a S u t h e r l a n d je , k a o k r i m i n o l o g , » s a m o p r i p r e m i o « k n j i g u o p r o f e s i o n a l n o m l o p o v u k o j u j e n a p i s a o s a m p r o f e s i o n a l n i l o p o v . ( S u t h e r l a n d , 1 9 3 7 . ) . Pau l G . C ressey p r a t i o j e d j e v o j k e , »an im i r -p lesač ice« u n j i h o v i m p r i v r e m e n i m i s k o r a c i m a u svijet d r u k č i j i h p r a v i l a i z a r a d e , ili u n j i h o v o j c j e l o k u p n o j k a r i j e r i » m o b i l n o s t i na d o l j e « (Cressey , 1 9 3 2 . ) . W. F . W h y t e je tr i i p o l g o d i n e p r o v e o u s l u m u , t a l i j a n s k o j če t v r t i , s u d j e l u j u ć i u ž i vo tu » d j e č a k a s u g l a u l i ce« , ne z a n e m a r u j u ć i s u d j e l o v a n j e ( i p r o m a t r a n j e ) u a k t i v n o s t i m a n j i h o v i h s o c i j a l n o m o b i l n i j i h v r šn j aka (Why te , 1 9 5 5 . ) . Ne m o ž e se za svaku s t u d i j u č i kaške ško le tvrdit i da j e z a s n o v a n a isk l juč ivo na s u d j e -l u j u ć e m p r o m a t r a n j u , i a k o t o jest g l a v n a z n a č a j k a v e ć i n e , a l i se i u d r u g i m i z v o r i m a p o d a t a k a , p o p u t p i s a m a , b i o g ra f i j a i o s o b n i h d o k u m e n a t a , p r im jeću je n a č e l o - š to bl iže a k t e r u , n j e g o v o j d e f i n i c i j i s i t u a c i j e , bez z a d a n i h s h e m a i bez m o r a l i z i r a n j a o k o » n o r m a l n o s t i « i l i »dev i j ac i j e« .

Z a p a ž a n j a R o b e r t a P a r k a o g r a d u , o m o z a i k u m a l i h sv je tova , o p a r a l e l n i m s v j e t o v i m a , » m o r a l n i m m i l j e i m a « , o m o g u ć n o s t i da se u u r b a n o j s r e d i n i ž iv i i s t o v r e m e n o u n e k o l i k o t a k v i h o d v o j e n i h s v j e t o v a ( m o r a l n i h r e g i j a ) , i n s p i r a t i o n s u p o č e t a k i s t r až i van ja s u b k u l t u r e . N a s t a v l j a j u s e i

19

Benjamin Perasović

k o n k r e t i z i r a j u b r o j n i m » s o c i j a l n i m m o n o g r a f i j a m a « č i k a š k e š k o l e i do d a n a s o s t a j u sv ježa u s v o j i m f a s c i n a c i j a m a i s t r a h o v i m a p r e d u r b a n i m k a o (» l abo ra to r i j s k im« ) p o l j e m p o t r e b n o g i s t r a ž i v a n j a .

Č a l d a r o v i ć ( 1 9 8 5 . ) , S a u n d e r s ( 1 9 8 1 . ) , Ritzer ( 1 9 9 7 . ) i d r u g i ko j i su p i sa l i o č i k a š k o j ško l i s p r a v o m su o m e đ i l i r a z d o b l j e f o r m i r a n j a š k o l e n a d v a d e s e t e i t r i dese te g o d i n e . M e đ u t i m , već p o p i s i v a n j e k v a l i t a t i v n i h s t u d i j a , š to s e k a o p o s e b n a c j e l i n a n a m e ć e z b o g važnos t i m e t o d o l o g i j e k o j a je s t v o r e n a u č i k a š k o j š k o l i , p r o š i r u j e v r e m e n s k i r a s p o n i n a če t rdese te g o d i n e , u k l j u č u j u ć i W h y t e o v u n e z a o b i l a z n u s t u d i j u »Street C o r n e r Soc ie tv« . l a k o S u t h e r l a n d o v a k r i m i -n o l o g i j a i se r i j a i s t r a ž i v a n j a S h a w a i M c K a y a ne s p a d a j u u strožu de f in i c i j u teo r i j skog d o p r i n o s a prve g e n e r a c i j e č i k a š k e ško le , o v d j e su b i t n a jer z n a č e »pr i je laz« p r e m a teo r i j i d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . N a k o n n iza i s t raž i van ja d e l i n k v e n t n i h p o d r u č j a , c i k a š k a k r i m i n o l o g i j a ( i n s p i r i r a n a e k o l o š k i m t e o r i j a m a Bu rgessa o g r a d s k i m z o n a m a ) n a k o n u o b i č a j e n e teze o s o c i j a l n o j d e z o r g a n i z a c i j i , s t va ra t e o r i j u d i f e r e n c i j a l n e a s o c i j a c i j e , u k o j o j p o s t a j e j a s n o d a d r u š t v e n e g r u p e d o l a z e u n o r m a t i v n e k o n f l i k t e i d a , p r i r o d n o , p r o c e s u č e n j a m o ž e o z n a č a v a t i u č e n j e d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a . D e v i j ac i j a se, o d p o č e t k a č i k a š k e š k o l e , n e d e f i n i r a i n d i v i d u a l no n i p a t o l o š k i , n e g o se p o m i č e u s feru s o c i j a l n o g a .

C l i f f o r d S h a w (1 9 3 3 . ) , p i šuć i o g r u p n o j t r a d i c i j i d e l i n k v e n c i j e m l a d i h , t v rd i d a že l je i p o r i v i k o j i p o k r e ć u d e l i n k v e n t n o g d j e č a k a n isu n iš ta d r u k č i j i o d o n i h ko j i p o k r e ć u a k t e r e k o n v e n c i o n a l n i h d j e l a t n o s t i u d r u š t v u . D e l i n k v e n c i j u S h a w o p i s u j e k a o p r i r o d n u p r i l a g o d b u o č e k i v a n j i m a g r u p e č i j i j e č l a n d o t i č n i ( de l i nkven tn i ) ak te r . S v a k o j i n d i v i d u i j e v e o m a v a ž n o ( p o l in i j i p o ž e l j n o - n e p o ž e l j n o , d o p u -š t e n o - n e d o p u š t e n o i td.) k a k o p o s t u p a j u o n i k o j i s u s n j o m n a j u ž e p o v e z a n i , k o j i p r i p a d a j u i s t o m k l u b u , sek t i , k l a s i , p r o f e s i j i . S h a w u o č a v a i v e l i k o z n a č e n j e m o d e l a , u t j e c a j a

70

URBANA PLEMENA

velikih f a c a na m l a d o g d e l i n k v e n t a ( j e z i k o m s u b k u l t u r e : ve l i k ih »zvjerki«, » i g rača« , » g u b i c a « , » f ra jera«) , ko j i p r e d s t a v l j a ju i d e a l k o j e m se teži i ko j i t r e b a p o s t i ć i , o s t va r i t i . S u d j e l o v a n j e u a k t i v n o s t i m a g r u p e ( d e l i n k v e n t n a p raksa ) m o ž e p r i d o n o s i t i p res t i žu , m o ž e p o j e d i n c u da t i o s j e ć a j p o n o s a , s u p e r i o r n o s t i . S h a w us ta je p ro t i v f o r m u l a u v r i j e ž e n i h u j av nos t i po k o j i m a j e d e l i n k v e n c i j a izraz i n h e r e t n e z l o b e i z l o ć e , n e p o s l u h a . O n o š to j e b i t n o , t o j e d a s e u d e l i n k v e n c i j i pos t i že s t i m u l a c i j a , u z b u đ e n j e , s v o j e v r s n o u s h i ć e n j e , z a d o v o l j a v a s e g l a d z a » ž m a r c i m a « ko j i s t ru je t i j e l o m . I p a k , k u l t u r n e v r i j ednos t i , m o r a l n i s t a n d a r d i d e l i n k v e n t n o g sv i je ta o d s t u p a j u j a k o o d o n i h š i r eg , k o n v e n c i o n a l n o g d r u š t v a . U p r a v o je a n a l i z a » d e l i n k v e n t n i h p o d r u č j a « i »š i reg, k o n v e n c i o n a l n o g d r u š l v u « n u v e l a i s t raž i vače n a a n a l i z u p r o b l e m a s o c i j a l i z a c i j e u n i žo j i s r e d n j o j k l as i , pa je iz s p o j a č i kašk i z a s n o v a n i h t e o r i j a o d e z o r g a n i z a c i j i i d i f e r e n c i j a l n o j a s o c i j ac i j i s i n t e r p r e t a c i j a m a M e r t o n o v e p a r a d i g m e , n a s t a l a t e o r i j a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « .

','1

Benjamin Perasović

2. Teorija delinkventne subkulture

S u b k u l t u m a s tvarnos t ( H o b o sv i je ta , »škvadre i z u l ice«, b a n d i , t a x i - p l e s a č i c a i td.) već je b i l a v i šes t ruko p r i k a z a n a u r a d o v i m a č i k a š k e š k o l e , i a k o bez k o r i š t e n j a s a m o g p o j m a » s u b k u l t u r a « . I s t raž ivan je n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h , » g o n g o v a « ( škvad r i , k l a p a i b a n d i ) 1 , n a s t a v i l o se i p r o š i r i l o izv a n p o č e t n i h , z n a n s t v e n i h i g e o g r a f s k i h o k v i r a C h i c a g o . U p r a v o u š i r o k o j r a s p r a v i o f e n o m e n u » g a n g a « , d e l i n k v e n c i j i i d e v i j a c i j i , s t v o r e n je p o j a m d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . S j e d n e s t r a n e t e o r i j a d i f e r e n c i j a l n i h a s o c i j a c i j a i k u l t u r n e t r a n s m i s i j e ( ko ja i m a č i k a š k e k o r i j e n e ) , a s d r u g e s t r une M e r t o n o v d o p r i n o s teo r i j i a n o m i j e , k u m o v a l i s u k o n c e p t u s u b k u l t u r e , o k o k o j e g a n i k a d n i j e p o s t i g n u t o p o t p u n o s l a g a n j e a u t o r a . Z a p r a v o , p o j a m s u b k u l t u r e p o j a v i o se , p r i j e š i re r a s p r a v e o d e l i n k v e n c i j i , o z n a č u j u ć i s e g m e n t e p o p u l a c i j e i s o c i j a l i z a c i j s k e p r o c e s e ko j i se , bez o b z i r a na k r o v n i p o j a m p o j e d i n o g ( p r i m j e r i c e » a m e r i č k o g « ) d r u š t v a , oš t r o r az l i ku j u p r e m a s p o l u , d o b i , k l a s i , z a n i m a n j u , r e g i o n a l n o j , k o n f e s i o n a l n o j i e t n i č k o j p r i p a d n o s t i . ( G r e e n , 1 9 4 6 . , G o r d o n , 1 9 4 7 . ) Svi je t u n u t a r sv i j e ta , k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e , d r u š t v o u n u t a r d r u š t v a , sve s u t o p r i r o d n a z a p a ž a n j a , p o s e b n o a k o p r o m a t r a m o a m e r i č k o d r u š t v o b rze u r b a n i z a c i je i i n d u s t r i j a l i z a c i j e , uz s t a l n u i m i g r a c i j u . S o b z i r o m na t e m u o v o g r a d a , u t e m e l j e n j e p o j m a s u b k u l t u r e u š i r o k o j lepez i raz l ič i tos t i , p r i je s v e g a e tn i čk ih i k o n f e s i o n a l n i h i d e n t i te ta u t a d a š n j e m a m e r i č k o m d r u š t v u , n i j e o d p r e s u d n e

U eng leskom jeziku riječ »gang« ne označava s a m o b a n d u il i k r im i na lnu skup inu , kako se to često k o d nas, posebno na d i je lu nov inar ske, »estradne« scene smat ra , n e g o označava i društvo (iz ka f i ća , s ug la ul ice, iz škole i td.) , d ružbu , k l apu , ili kako bi se u Z a g r e b u reklo - škvadru.

2 2

URBANA PLEMENA

v a ž n o s t i z a s u b k u l t u r u m l a d i h . I p a k , r a d i k a l n o o d s t u p a n j e p o n a š a n j a ( v r e d n o t a , n a č i n a ž ivo ta) n e k i h a d o l e s c e n t s k i h g r u p a , o d n j i h o v e š i re s o c i j a l n e o k o l i n e , n a v e l o j e s o c i o l o g e p e d e s e t i h g o d i n a n a g o v o r o » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l tu r i« . M e d u n a j p o z n a t i j i m j e u t e m e l j i t e l j i m a p o j m a A l b e r t ( o h e n . ' I knj izi » D e l i n q u i m l B*>ys: rhe I culture @i fhe G o n g « ( 1 9 5 5 . ) p i t a o n o š to i m n o g i p r i j e n j e g a , k a k o n e t k o p o s t a j e d e l i n k v e n t o m , i u o d g o v o r u p r i h v a ć a č i k a š k e s p o z n a j e o p r e n o š e n j u z n a n j a i v j e r o v a n j a ; » tako š to uč i p o s t a t i d e l i n k v e n t o m , u k l j u č u j u ć i se u g r u p e u k o j i m a je t a k v o p o n a š a n j e već u s p o s t a v l j e n o , u k o j i m a se p r o v o d i d e l i n k v e n t n a p r a k s a « . A n a l i z a d e l i n k v e n t n e p r a k s e i s v a k o d n e v n o g ž i v o t a d e l i n k v e n a t a , u p u ć u j e n a p o j a m k u l t u r e ( i s u b k u l t u r e ) ko j i C o h e n , k a o i os ta l i a u t o r i u t o m p o d r u č j u , kor is t i a n -t r o p o l o g i j s k i , k a o n a č i n ž i v o t a . Z a C o h e n a j e k u l t u r a » z n a n j e , v j e r o v a n j a , v r e d n o t e , k o d o v i , u k u s i , p r e d r a s u d e ko j i su p o s t a l i t r a d i c i o n a l n i u d r u š t v e n i m g r u p a m a i ko j i se u n j i m a pos t i žu i n t e r a k c i j o m « . N e n e g i r a j u ć i p o s t o j a n j e n e č e g a š to s e z o v e » a m e r i č k a k u l t u r a « , C o h e n n a g l a š a v a da p o s t o j i k u l t u r a u n u t a r k u l t u r e i da j e s v a k o d r u š t v o izn u t r a d i f e r e n c i r a n o n a m n o g e s u b g r u p e , s u b k u l t u r e d o b n ih g r u p a , s u b k u l t u r e u n u t a r s u b k u l t u r e . Posto j i t v o r n i c a i d u ć a n u n u t a r t v o r n i c e , s u b k u l t u r a sveuč i l i š ta i s u b k u l t u r a s t u d e n t s k o g b ra t s t va ( b r a t o v š t i n e ) u n u t a r sveuč i l i š t a , p o s to j i s u b k u l t u r a sus jeds tva i s u b k u l t u r a o b i t e l j i , k l i ke ili » g a n g a « u n u t a r sus j eds t va . Sve t e s u b k u l t u r e i m a j u n e š t o z a j e d n i č k o : »sve su n a s t a l e s a m o i n t e r a k c i j o m s o n i m a ko j i u s v o m u v j e r e n j u i d j e l o v a n j u v e ć d i j e l e i u t j e l o v l j u j u k u l t u rn i o b r a z a c « . ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 13 . ) K a d C o h e n g o v o r i o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i , g o v o r i o n a č i n u ž i v o t a k o j i j e n e k a k o p o s t a o t r a d i c i o n a l a n , u o b i č a j e n m e đ u i zv jesn im g r u p a m a u a m e r i č k o m d r u š t v u . T e g r u p e s u š k v a d r e d j e č a k a k o j e n a s t a j u u d e l i n k v e n t n i m s u s j e d s t v i m a v e ć i h a m e r i čk i h g r a d o v a . Č l a n o v i t i h š k v a d r i o d r a s t a j u , n e k i d a b i

ć3S

Benjamin Perasović

p o s t a l i g r a đ a n i k o j i p o š t u j u z a k o n , a nek i da b i se p r ib l i ž i l i o d r a s l i j i m i p r o f e s i o n a l n i j i m o b l i c i m a k r i m i n a l a . D e l i n k v e n tna t r a d i c i j a s e o d r ž a v a d o b n i m g r u p a m a k o j e g e n e r a c i j s k i s l i j ede iza o v i h k o j i o d r a s t a j u . D e l i n k v e n t i n isu o b i l j e ž e n i n e j < o m _ r j s l h o i p š k o m _ j l i f i z i č k o m k a r a k t e r i s t i k g r r w i e m o r a n e t k o bi t i d e f e k t a n il i n e i n t e l i g e n t a n d a b i p o s t a o d e l i n -

v k v e n t p m . O n o š to v r i j ed i za d e l i n k v e n t e (da su nek i ž i v a h n i a nek i u s p o r e n i , da su nek i o z b i l j n o f r us t r i r an i a n e k i nisu, d a nek i i m a j u o z b i l j n i h m e n t a l n i h p r o b l e m a a n e k i n e , i td . ) v r i j ed i i za n e d e l i n k v e n t e . J e d i n a je raz l ika u iz loženost i d e l i n k v e n t n o m o b r a s c u , d e l i n k v e n t n o j t r ad i c i j i , u t o m e k a k o o k o l n o s t i f a v o r i z i r a j u a s o c i j a c i j u s d e l i n k v e n t n i m m o d e l i m a . Proces p o s t o j a n j a d e l i n k v e n t o m isti je k a o i p r o c e s p o s t o j a n ja i z v i đ a č e m . Razl ika je s a m o u k u l t u r n o m o b r a s c u s k o j i m s e d j e č a k p o v e z u j e , u d r u ž u j e . N a k o n što j e o p i s a o o s n o v n e uv je te n a s t a n k a s u b k u l t u r e , n a g l a š a v a j u ć i ku l tu rn i o b r a z a c i zasn i va juć i svoj p r i s tup m i m o p s i h o l o š k i h d e t e r m i n i z a m a , C o h e n se p i t a o k a r a k t e r u d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e .

Sadrža j de l i nkven tne subku l t u re jest neut i l i ta r is t ičk i , m a l i c i o z a n i n e g a t i v i s t i č k i . Neu t i l i t a r i s t i č k i k a r a k t e r d o k u m e n t i ra s p o z n a j a m a o r a š i r e n o m o b i č a j u k r a đ e i z z a b a v e , bez p r i m a r n e m o t i v a c i j e u k o r i š t e n j u u k r a d e n o g a . M a l i c i o z n o s t p r e p o z n a j e u b r o j n i m o b l i c i m a v a n d a l i z m a , i s p i s i v a n j u p o r u k a p o p u t »ne paz i m i se« p r e k o u p o z o r e n j a »paz i n a č i s toću« i s i . , t e u o č a v a n e g a t i v n i p o l a r i t e t p r e m a n o r m a m a r e s p e k t a b i l n o g d r u š t v a o d r a s l i h . S l j e d e ć a z n a č a j k a ( o k o j o j g o v o r e i d r u g i , u k l j u č u j u ć i i o n e ko j i se s u p r o t s t a v l j a j u p o j m u s u b k u l t u r e d e f i n i r a n o m n a C o h e n o v n a č i n , p o p u t M i l l e r a i d r u g i h a u t o r a »ku l t u re d o n j i h s lo jeva«) jest » k r a t k o r o č n i h e d o n i z a m « . (»Short run h e d o n i s m « , ili j e z i k o m s u b k u l t u r e - h e d o n i z a m »na p rvu«) . T u C o h e n p r i z n a j e k a k o j e z a p r a v o m a l i d i o g a n g a k t i v n o s t i d e l i n k v e n t a n , k a k o se v e ć i n a v r e m e n a u š k v a d r i o d v i j a u č e k a n j u n e k e z a b a v e , a v e ć i n a »fun« a k t i v n o s t i n isu p o s e b n o d e l i n k v e n t n e . I

? 4

URBANA PLEMENA

C o h e n , k a o i d r u g i a u t o r i , u s t v r đ u j e d a j e » h e d o n i z a m n a prvu« k a r a k t e r i s t i k a d r u š t v e n e k lase i z k o j e d e l i n k v e n t i d o l aze , a n e s a m o o b i l j e ž j e » g a n g o v a « . G r u p n a a u t o n o m i j a t a k o đ e r j e b i t n a k a r a k t e r i s t i k a s u b k u l t u r e , j e d i n i p r i t i sak ko j i se t o l e r i r a jest n e f o r m a l n i p r i t i sak s a m e g r u p e , a s n a g a m a i z v a n a n e d o p u š t a s e u t j e c a j . Č l a n o v i š k v a d r e n e že le n i k a k a v v a n j s k i , o b i t e l j s k i i l i d r u g i n a d z o r .

Re fe ren tn i o k v i r i r e f e r e n t n a g r u p a - to su p o j m o v i k o j e C o h e n p r e u z i m a i z s o c i j a l n e p s i h o l o g i j e i d e t a l j n o i h o b r a z l a ž e , s t v a r a j u ć i t e m e l j e s v o g p r i s t u p a » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i « . N a č i n s t v a r a n j a r e f e r e n t n o g o k v i r a i d i n a m i k a r e f e r e n t n e g r u p e , t o j e p r a v a p o z a d i n a n a s t a j a n j a s u b k u l t u r e , uz p o l o ž a j a k t e r a u s o c i j a l n o j s t r uk tu r i . » A c t i o n is p r o b l e m s o l v i n g « , t o j e t e m e l j n a p r e m i s a . O b j a š n j e n j e s u b k u l t u r e k a o t i p a d j e l o v a n j a u s m j e r e n o g r j e š a v a n j u n e k o g p r o b l e m a z a d r ž a t ć e s e d e s e t l j e ć i m a n a k o n C o h e n o -v ih r a d o v a . P o s e b n u p o z o r n o s t C o h e n p o s v e ć u j e p r o c e s u p r o m j e n e r e f e r e n t n o g o k v i r a , i m a j u ć i n a u m u d e l i n k v e n t n e g r u p e k o j i m a se b a v i . S i t uac i j a j e za a k t e r a uv i j ek re la t i v n a . Ta s i t u a c i j a za C o h e n a je »svi jet u k o j e m ž i v i m o , f i z i čk i uv j e t i , o k r u ž e n j e , k o n a č n a o p s k r b a v r e m e n o m i e n e r g i j o m k o j a n a m j e n a r a s p o l a g a n j u , n a v i k e , o č e k i v a n j a , zah t j ev i i s o c i j a l n a o r g a n i z a c i j a l j ud i o k o nas« . To š to a k t e r v id i i l i o s j e ć a u vez i s o n i m što v i d i , ov is i o n j e g o v u k u t u g l e d a n j a , k o l i k o i o s i t u a c i j i . N a š r e f e r e n t n i o k v i r o d r e đ u j e k a k o s tvar i v i d i m o i š to n a m o n e z n a č e . U s l u č a j u s t v a r n o tešk ih p r o b l e m a , z a k o j e n e m a m o s p r e m n e s o l u c i j e , o n a z a k o j u s e i z b o r i m o u k l j u č u j e p r o m j e n u r e f e r e n t n o g o k v i r a . L judsk i p r o b l e m i , u p o z o r a v a C o h e n , n isu r a v n o m j e r n o r a s p o d i j e l jen i p o u l o g a m a ko je č i ne d ruš tven i sustav. Z a t o s u o d p r e s u d n e važnos t i d o b n e , s p o l n e , rasne i e t n i č ke k a t e g o r i j e , uz z a p o s l e n j e , e k o n o m s k i s t r a t u m , d r u š t v e n u k l a s u . S o c i j a l n a s t r u k t u r a i n e p o s r e d n i s o c i j a l n i m i l i e u i m a u d e t e r m i n i r a n j u s t v a r a n j a i se lekc i j e s o l u c i j a g o l e m u u l o g u i uz č i n j e n i c u

2 5

Benjamin Perasović

s o c i j a l n e i n t e r a k c i j e (»naše s u d j e l o v a n j e u s u s t a v u s o c i j a l n e i n t e r a k c i j e d j e l u j e n a n a č i n k o j i m p r i s t u p a m o n a š i m p r o b l e m i m a « ) j e d n o j e o d u p o r i š t a C o h e n o v e t e o r i j e . U z p o j a m r e f e r e n t n o g o k v i r a sto j i i b i t a n p o j a m r e f e r e n t n e g r u p e . Z a p o j e d i n c a n e k e s u g r u p e v a ž n i j e , e f e k t n i j e o d d r u g i h k a o a u t o r i t e t i z a d e f i n i r a n j e v a l j a n o s t i n a š i h p o s t u p a k a . T e š k o ć e m o s e b e uv jer i t i (p iše C o h e n ) d a j e u č l a n j i -v a n j e u n e k u s t r a n k u , c r k v u , l a g a n j e o g o d i n a m a d a b i s e d o b i l o p i ć e , g l a s a n j e za r e p u b l i k a n c e , i l i b i l o š t o , u r e d u , a k o n a š a re fe ren tna g r u p a s m a t r a t akve s tvar i k r i v i m a , g l u p i m a , n e p o t r e b n i m a . K l jučn i uvjet s t va ran ja i p o j a v l j i v a n j a n o v e k u l t u r n e f o r m e jest p o s t o j a n j e n e k o g b r o j a a k t e r a , ko j i su u e f e k t n o j m e đ u s o b n o j i n t e r a k c i j i , i k o j i i m a j u s l i č n e p r o b l e m e p r i l a g o d b e . A k o ^ p o j e d i n a c n e š t o p o k u š a , p a u t o m e d o b i j e p o d r š k u , u i n t e r a k c i j i s tvar ras te i m i j e n j a se m o d e l , d j e l o v a n j e m n a s t a j e n o v i ku l t u rn i m o d e l , s t va ra s e s u b k u l t u r n a s o l u c i j a . U p o d r o b n o m o p i s u » e k s p l o r a t o r n i h ges t i« , k a o z n a č a j k i d r u š t v e n o g d j e l o v a n j a , p r e p o z n a j e m o C o h e n o v u s l i ku d e l i n k v e n t n e g r u p e : » J e d a n ć e m a l o izvir i t i g l a v o m , a l i ć e j e p o v u ć i a k o t i ( d rug i ) n e p o k a ž e š n e k i z n a k o d o b r a v a n j a , a k o n e k i m z n a k o m a f i r m a c i j e n e izvir iš v r a t o m u n e k o m s m j e r u . P o m a k u n e k o m s m j e r u , p r o i z v o d i n t e r a k c i j e , p r i p a d a g r u p i , n i j e d n o m č l a n u p o s e b n o , i a k o j e s v a t k o i z r a v n o s u d j e l o v a o . « ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 6 0 . ) Z a n i m l j i v o j e d a C o h e n tv rd i k a k o ta j k u l t u r n i p r o c e s n e m o r a b i t i p o s l j e d i c a n e k e sv jesne a k t i v n o s t i , p a k a o p r i m j e r n u d i d o g a đ a n j a u v o j s c i , k a d a s e v o j n i c i ž a l e n a n e š t o što n e m a u z r o k a u o r g a n s k o j p a t o l o g i j i , a l i j e s i t u a c i j a m a s o v n e p s i h o n e u r o z e n a f r on t i ( k a o o d g o v o r n a p r o b l e m ) i p a k s t v a r n a , p o p u t z a b i l j e ž e n i h s l u č a j e v a k a d a su v o j n i c i m a s o v n o s tav l ja l i p l i n s k e m a s k e i t r ča l i d o k t o r u u v j e r e n i d a s u n a p a d n u t i b o j n i m o t r o v i m a . O č i g l e d n o j e k a k o C o h e n n e m o ž e zamis l i t i e v e n t u a l n i p r o c e s s u b k u l -t u r a l i z a c i j e k a o ( m a k a r d j e l o m i č a n ) p l o d sv jesne a k t i v n o s t i ,

26

URBANA PLEMENA

j p r o t e ć i će j o š d o s t a g o d i n a , u k o j i m a će n a s t a t i n o v i s u b k u l t u r n i a k t e r i k a o i n o v i o b l i c i m e d i j s k i h p o s r e d o v a n j a p r i j e n e g o s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e p r i h v a t i sv jesne z a h v a t e p o j e d i n a č n i h , i n d i v i d u a l n i h a k t e r a u s t v a r a n j u z a j e d n i č k e ( sub )ku l t u re . C o h e n inz is t i ra n a g r u p n i m s t a n d a r d i m a , n a p r o m j e n i z a j e d n i č k o g r e f e r e n t n o g o k v i r a jer t o o z n a č a v a n a s t a n a k n o v e s u b k u l t u r e . K a d a j e j e d n o m s t v o r e n , s u b k u l t u r n i sus tav m o ž e pe rz i s t i r a t i , a l i n e p u k o m i n e r c i j o m . S u b k u l t u r a m o ž e nadž i v j e t i p o j e d i n c e ko j i su s u d j e l o v a l i u n j e n o m s t v a r a n j u , a l i s a m o t o l i k o d u g o d o k n a s t a v l j a s l u žiti p o t r e b a m a o n i h ko j i d o l a z e n a k o n p r v i h s t v a r a l a c a . O d s v o g o s n o v n o g p o l a z i š t a , o d j e l o v a n j u k a o r j e š a v a n j u p r o b l e m a , C o h e n d o l a z i d o z a k l j u č k a o s u b k u l t u r i k a o s o l u c i j i , z a p r a v o s u b k u l l u i a p r e d s t a v l j a g r u p n u s o l u c i j u z a n e k i p r o b l e m . O k o j e m j e o p ć e m p r o b l e m u ' r i j eč? D e l i n k v e n t n a s u b k u l t u r a s m j e š t e n a j e u r a d n i č k o j k l a s i , o b i t e l j s e p r o m a t r a k a o d r u š t v e n a j e d i n k a , a l i u n u t a r k l a s n o g s u s t a v a . Č l a n s t v o u o b i t e l j i i m a važnos t i p o s l j e d i c e za p o j e d i n c a bez o b z i r a n a n j e g o v o i skus tvo u n u t a r n j e , je r će d i j e t e u o d n o s u s v a n j s k i m s v i j e t o m os je t i t i p o l o ž a j v l a st i te o b i t e l j i u s o c i j a l n o j s t r uk tu r i . U p r a v o to o d r e đ u j e i s k u stva i p r o b l e m e s k o j i m a se s u s r e ć u svi č l a n o v i o b i t e l j i u s v o j i m o d n o s i m a s i z v a n o b i t e l j s k i m s v i j e t o m . D j e c a s h v a ć a j u k a k o s u n j i h o v e ob i t e l j i v r e d n o v a n e i r a n g i r a n e . U -n u t a r p r o b l e m a m o b i l n o s t i ( z a p r a v o b l o k a d e m o b i l n o s t i ) n a g l a s a k j e n a m u š k a r c i m a ( d j e č a c i m a ) r a d n i č k e k l a s e , d o k j e z a ž e n e o s n o v n o s r e d s t v o m o b i l n o s t i - u d a j a . P r o b l e m , s k o j i m se d j e c a i z n iž ih s t r a t u m a d r u š t v a s u o č a v a j u već u š k o l i , jest sus tav v r e d n o t a s r e d n j e k l a s e i o č e k i v a n j a n a s t a v n i k a ( v e ć i n o m t a k o đ e r i z s r e d n j e k l ase ) . C o h e n a n a l iz i ra t ip s o c i j a l i z a c i j e u s r e d n j o j k las i da b i n a g l a s i o p r o b l e m raz l i č i tos t i u n u t a r k o j e d j e c a o d r a s t a j u i p r i h v a ć a j u v r e d n o t e svo je m a t i č n e , r o d i t e l j s k e k u l t u r e . T i p s o c i j a l i z a c i j e u n i žo j k l as i s m a t r a p o z n a t i m , o p i s u j u ć i ga u g l a v n i m

2 7

Benjamin Perasović

c r t a m a (to ć e d e t a l j n o o b a v i t i M i l l e r ) p a s e k o n c e n t r i r a n a soc i j a l i zac i j u s redn je k lase . T i m e s e d o b i v a m o d e l m j e r e n j a sv ih u č e n i k a o č i m a p r o f e s o r a , u j e d n o p r v a s t r u k t u r a l n a o g r a n i č e n j a z a d j e c u n iže k l ase , k a n d i d a t e z a b u d u ć e p r i p a d n i k e d e l i n k v e n t n i h s u b k u l t u r a . C o h e n n a v o d i d e v e t k a rak te r i s t i čn ih c j e l i n a , a s p e k a t a soc i j a l i zac i j e u s r e d n j o j k las i :

1 . A m b i c i j a , v i s o k a o č e k i v a n j a , o r i j e n t a c i j a na dugu stazu i t e š k o d o s t i ž n e c i l j e v e , o d g a đ a n j e n a g r a d e , r od i t e l j i se t r u d e u t i snu t i d j e t e t u že l ju da b u d e netko.

2 . Etika s redn je k lase j e e t i ka i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o st i , o s l a n j a n j e p o n a j p r i j e n a sebe s a m e , rod i te l j i t r en i r a j u d j e c u z a u t rku k o j u ć e t rčat i s a m a . T o m i n i m i z i r a o b a v e z u d i j e l j e n j a , č a k i s r o đ a c i m a , p o s e b n o a k o to i r t ter fer i ra s p o s t i g n u ć e m c i l j eva .

3 . N o r m e s r e d n j e k l ase v i s o k o v r e d n u j u n j e g o v a n j e v ješ t i na i k v a l i f i k a c i j a , a t l e t sk i h i a k a d e m s k i h .

4 . Svo jev r s tan a s k e t i z a m , s p r e m n o s t i s p o s o b n o s t za o d r i c a n j e , z a p o d r e đ i v a n j e i s kušen ja n e p o s r e d n o g z a d o v o l j a v a n j a p o t i g n u ć e m c i l j e va n a d u g e s taze .

5 . R a c i o n a l n o s t , s v j e s n o p l a n i r a n j e , e k o n o m i z i r a n j e v r e m e n a .

6 . P o n a š a n j e , l j ubaznos t , o s o b n o s t , » m a n i r i « ; u sv i je tu s r e d n j e k lase u m j e š n o s t u o d r e đ e n i m k o n v e n c i j a m a g o v o r a i d r ž a n j a nos i o d r e đ e n i prest iž i s m a t r a se i n s t r u m e n t a l n i m z a u s p j e h . V a ž n o j e p o s t o j a n j e m n o g i h s e k u n d a r n i h g r u p a , n j e g u j e s e s p o s o b n o s t d a s e u p o z n a j u n o v i l j u d i , s t e k n u p o z n a n s t v a i p r i j a te l j i , u p o z n a n e k a u t j e c a j n a o s o b a . S t rp l j i vos t , s a m o k o n t r o l a , i n h i b i c i j a s p o n t a n o s t i .

7 . K o n t r o l a f i z ičke a g r e s i j e i nas i l j a ( t akvo se nas i l j e s m a t r a subve rz i vn im) , t raže se d o b r i o d n o s i sa što š i r im k r u g o m . Pr isu tan j e na t j eca te l j s k i m e n t a l i t e t u k o j e m se p o k a zu ju i n t e l e k t u a l n e , t e h n i č k e i s o c i j a l n e v ješ t ine i z n a n j a .

8 . K o n s t r u k t i v n o p r o v o đ e n j e s l o b o d n o g v r e m e n a , c i jen i s e h o b b y , i g r a k o j a u k l j u č u j e u č e n j e , u s v a j a n j e n e k o g p o s e b n o g z n a n j a , ne s m i j e se gubiti vrijeme.

URBANA PLEMENA

9 . P o š t o v a n j e v l asn i š t va . To ne z n a č i že l ju za m a t e r i j a l n i m d o b r i m a , niti znač i j e d n o s t a v n o »poš ten je« - to znač i p o š t i v a n j e p r a v a v l a s n i k a d a u č i n i o n o š to žel i s o n i m š to m u p r i p a d a , k a o n a g l a s a k s u p r o t a n z a h t j e v i m a d r u g i h ko j i su u o d n o s u p r i m a r n e g r u p e s v l a s n i k o m .

U s r e d n j o j k las i p r i s u t n a j e e t i ka i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o s t i , a u r a d n i č k o j k las i e t i k a r e c i p r o c i t e t a . S o b z i r o m na raz l i ku o d r a s t a n j a u n i žo j i s r e d n j o j k l as i , r a d n i č k o će d i j e t e bi t i v iše u p u ć e n o n a g r u p e v r š n j a k a , n a »škvad ru_s u g l a u l i ce« i b o r b u k o j a s e t a m o v o d i , d o ž i v l j a v a j u ć i j e d a n t ip scene i a t m o s f e r e u r od i t e l j s kom d o m u , a d r u g i t ip u ško l i . Uč i te l j j e p l a ć e n da stvara o s o b u po k r i te r i j ima s redn je k lase, ko jo j i s a m na jčešće p r i p a d a . Pr ihvaćen i s te reo t ip i , o s n a ž e n i »s t ruk tu ra ln im i m p e r a t i v i m a « (to znač i n a č i n o m na ko j i u č i t e l j a p r o c j e n j u j u n j e g o v i s u p e r v i z o r i ) i z raz i to s u n e p o v o l j n i za u č e n i k e i z n iže k l a s e ; d o b r a d j e c a su p o s l u š n a , m i r n a , l j u b a z n a , žele nešto postići, n a s u p r o t o n i m a k o j e r od i t e l j i n isu o p r e m i l i t a k v i m v r i j e d n o s t i m a , i k o j a su b u č n a , p r l j a v a , n e m i r n a , n e p o s l u š n a . U ško l i k a o i na s l u ž b e n i m m j e s t i m a z a p r o v o đ e n j e s l o b o d n o g v r e m e n a , »dečk i s u g l a « m o ra l i b i p r o m i j e n i t i g o v o r , p o n a š a n j e , p r i j a t e l j e , a m b i c i j e , n a v i k e , a i t a d a n i je izv jesno da b i usp je l i . Z a t o se o n i n a k o n p o k u s n i h u p o z n a v a n j a s raz l i č i t im o r g a n i z a c i j a m a n a j č e š ć e v r a ć a j u u l i c i i l i k a f i ć u , g d j e i m s e n u d i m a n j e s a d r ž a j a a l i i h l j udsk i o d n o s i v iše z a d o v o l j a v a j u .

G r u p n a i n t e r a k c i j a s luži k a o k a t a l i z a t o r o n i h p o t e n c i j a l a ko j i i n a č e ne b i b i l i v i d l j i v i . To je v a ž n o u s l u č a j u s t a t u s n e f r u s t r a c i j e , je r s ta tus o s i g u r a v a p o š t o v a n j e d r u g i h . N o v i sus tav n o r m i , n o v o m j e r e n j e s ta tusa k r i t e r i j i m a k o j i s u d r u k č i j i , b l iž i p o j e d i n c u , n e v r i j ed i a k o i d r u g i n e p r i h v a t e te k r i t e r i j e , a d r u g i će ih p r i hva t i t i a k o je p rv i s p r e m a n na r e c i p r o c i t e t .

C o h e n ruši s l i ku p o k o j o j o n o š to d e f i n i r a m o k a o d o b r o i o n o što d e f i n i r a m o k a o z l o n a s t a j u i z o d v o j e n i h

Benjamin Perasović

i z v o r a . V r i j e d n o s t i k o j e su u o s n o v i , u s a m o j jezgr i a m e r i č k o g n a č i n a ž i v o t a , i k o j e p o m a ž u m o t i v i r a n j u p o n a š a n j a što g a s m a t r a m o t i p i č n o a m e r i č k i m , m e đ u g l a v n i m s u d e t e r m i n a n t a m a o n o g a što s t i g m a t i z i r a m o k a o p a t o l o š k o . P r o b l e m i p r i l a g o d b e ( k o j i m a j e d e l i n k v e n t n a s u b k u l t u r a o d g o v o r ) d e t e r m i n i r a n i s u , d i j e l o m , is t im o n i m v r e d n o t a m a k o j e r e s p e k t a b i l n o d r u š t v o drž i n a j s v e t i j i m . Isti v r i j e d n o s n i sus tav , d j e l u j u ć i n a d j e c u raz l i č i t o o s p o s o b l j e n u d a ga p r i h v a t e , jest i n s t r u m e n t a l a n u g e n e r i r a n j u i d e l i n k v e n c i je i r e s p e k t a b i l n o s t i . ( C o h e n , 1 9 5 5 . , str. 1 3 7 . )

Bez o b z i r a n a raz l i č i ta t e o r i j s k a p o l a z i š t a , v e ć i n a t a d a š n j i h a u t o r a se s laže u s m j e š t a n j u d e l i n k v e n c i j e u n iže s l o j e v e d r u š t v a , r a z l i k u j u ć i se u i n t e r p r e t a c i j a m a p o n a š a n j a a d o l e s c e n a t a r a d n i č k e k l ase i p r i p a d n o g s u s j e d s t v a .

W a l t e r M i l l e r ( 1 9 5 8 . ) t v rd i d a j e d o m i n a n t n a k o m p o n e n t a m o t i v a c i j e z a d e l i n k v e n t n a d j e l a u p r a v o u p o k u š a j u a k t e r a d a s l i j ed i o b l i k e p o n a š a n j a i p o s t i g n e s t a n d a r d e v r e d n o t a o n a k o k a k o su d e f i n i r a n i u z a j e d n i c i n i že k l ase . U s l u č a j u » g a n g « d e l i n k v e n c i j e M i l l e r s m a t r a d a k u l t u r n i sus tav ko j i na jv i še u t j eče n i j e » d e l i n k v e n t n a s u b k u l t u r a « , n e g o k u l t u r a s a m e z a j e d n i c e n iže k l ase , s a s v o j i m i n t e g r i t e t o m , d u g o m t r a d i c i j o m i o b r a s c i m a p o n a š a n j a . »Posto j i s u p s t a n c i j a l n i s e g m e n t d a n a š n j e g a m e r i č k o g d r u š t v a č i j i n a č i n ž i v o t a , v r i j e d n o s t i i o b r a s c i p o n a š a n j a p r e d s t a v l j a j u p r o d u k t d i s t i n k t i v n o g k u l t u r n o g s i s t e m a ko j i m o ž e b i t i n a z v a n n/za klasa. » N a č i n ž i v o t a n iže k lase o b i l j e ž e n je s e t o m »s red išn j ih p r e o k u p a c i j a « ( f oca l c o n c e r n s ) . O n i u p r a v l j a j u š i r o k o m i p e r z i s t e n t n o m p o z o r n o š ć u i v i s o k i m s t u p n j e m e m o c i o n a l n o g u k l j u č e n j a . K o n c e p t » foca l c o n c e r n s « M i l l e r kor is t i u m j e s t o k o n c e p t a v r i j e d n o s t i , i t o z b o g tri o s n o v n a r a z l o g a . Prvo z a t o što se lakše m o ž e izvesti i z n e p o s r e d n o g t e r e n s k o g p r o m a t r a n j a , d r u g o z b o g t o g a š to j e t o o p i s n o n e u t r a l a n p o j a m , d o k »v r i j ednos t« u seb i sad rž i p o z i t i v n o z n a č e n j e , i t r e ć e z a t o š to o m o g u ć u j e p r o f i n j e n i j u a n a l i z u

URBANA PLEMENA

s u b k u l t u r n i h raz l ič i tos t i o d p o j m a v r i j e d n o s t i . U o b i č a j e n i t e r m i n »v r i j ednos t« p o M i l l e r u t e n d i r a i s p i r a n j u i n t r a k u l t u -r a I n i h raz l i č i tos t i z b o g svo je o b o j e n o s t i p o j m o v i m a s l u ž b e n o g i d e a l a . (M i l l e r , 1 9 5 8 . , str. 1 3 7 . ) K a k o i z g l e d a šest o s n o v n i h (sred išn j ih ) p r e o k u p a c i j a ?

Frka (trouble). U p a s t i u f r k u ( p r o b l e m , n e v o l j u ) ili se izvući i z n j e , to su g l a v n e p r e o k u p a c i j e m u š k a r a c a i ž e n a , rod i te l j a i d j e c e u n ižo j k las i . Za m u š k a r c e to čes to u k l j u č u j e t u č n j a v u , seksua lne a v a n t u r e , o p i j a n j e , z a žene s u d j e l o v a n je u seksu uz h e n d i k e p i r a j u ć e p o s l j e d i c e . Poš tovan je i n e p o š t o v a n j e z a k o n a j e v a ž n o ( p o s e b n o z a m a j k u k o j a p o g l e d o m na m l a d i ć a , ko jeg je kći prvi pu t d o v e l a kuć i , išč i tava p o t e n c i j a l e za p r o i z v o đ e n j e ili i z b j e g a v a n j e f rke ( p r o b l e m a , nevo l j e ) . U l a ž e n j e u f r ku je m u l t i f u n k c i o n a l n o i služi za po s t izan je r a z n i h , raz l ič i to v r e d n o v a n i h c i l j eva . O b a s u p o n a š a n j a , u s k l a d u sa z a k o n o m i m i m o n j e g a , i zbor i u n u t a r ku l tu re niže k lase . U l a z a k u f r ku p o n e k a d p r i d o n o s i p res t i žu .

Č v r s t i n a , ž i l avos t (toughness) p o k r i v a v iše k v a l i t e t a ; f i z i čku s p r e m n o s t , s n a g u , i zdrž l j i vos t , a t l e t ske v ješ t i ne . M u š -kos t , s i m b o l i z i r a n a s l o ž e n i m k o m p l e k s o m d j e l a i i z b j e g a v a n j a ; t e t o v i r a n j e , i z o s t a n a k s e n t i m e n t a l n o s t i , n e r a z m i š l j a -n j e o u m j e t n o s t i i k n j i ž e v n o s t i , k o n c e p t u a l i z a c i j a ž e n a k a o o b j e k a t a za o s v a j a n j e , v r l i ne u f i z i čk im i z a z o v i m a , n e u s t r a -š ivost i v ješ t ina u t u č n j a v i . Z n a t a n b r o j m u š k e d j e c e u k u l tur i n iže k lase ne o d r a s t a uz o c a , o d r a s t a u d o m i n a n t n o ž e n s k o m k u ć a n s t v u . M i l l e r m is l i d a , b a š z b o g n e m o g u ć n o sti i den t i f i c i r an j a s o d r a s l o m m u š k o m o s o b o m , pos to j i t o l i k a o p s e s i v n a p a ž n j a u s m j e r e n a n a muškos t . H o m o s e k s u a l n o s t , k a o i s vako m e k a n o ili f e m i n i z i r a n o p o n a š a n j e , dož i v l j ava se k a o o p ć a o p a s n o s t , i zaz i van je . Z a t o d o l a z i d o p r e m l a ć i v a n ja h o m o s e k s u a l a c a , a u o b i č a j e n o je ko r i š ten je l o k a l n o g t e r m i n a z a h o m o s e k s u a l c a k a o p o g r d n o g iz raza o p ć e n i t o .

P r o m u ć u r n o s t , l u k a v o s t (smartness) p o d r a z u m i j e v a k a pac i t e t pos t i zan ja n e k o g m a t e r i j a l n o g d o b r a ili s ta tusa k roz

Benjamin Perasović

m a k s i m a l n u m e n t a l n u s p o s o b n o s t i m i n i m a l n o k o r i š t e n j e f i z i čke s n a g e , l a k o j e p r i s u t a n a n t i i n t e l e k t u a l i z a m , p a ć e svi o b l i c i f o r m a l n o n a u č e n o g z n a n j a o u m j e t n o s t i , pov i j es t i ili perspekt iv i društva biti obezvr i jeđen i i povezan i s r a z m e k š a -v a n j e m ( f e m i n i z a c i j o m ) , k o r i š t e n j e m o z g a n a p r a v i n a č i n v i s o k o s e c i j e n i . » U l i č n a p a m e t « s t ječe s e o d p r v i h d a n a s t a j a n j a »na u g l u « , k roz r i t u a l n a z a d i r k i v a n j a , v r i j e đ a n j a , g d j e se c i j en i brz i i u b o j i t i o d g o v o r , i n v e n t i v n o s t , d o s j e t l j i vost. Skvad re s ug la u l ice često k o m b i n i r a j u čvrs t inu i l u k a vost , a l i se p a m e t lukavstva više c i jen i . C i j e n j e n i t i pov i »smar-tera« o b i č n o su p r o f e s i o n a l n i k o c k a r , p r o m o t e r , »con-ar t is t« .

U z b u đ e n j e [excitement). Za m n o g e p o j e d i n c e niže klase r i t a m ž i vo ta f l u k t u i r a i z m e đ u ru t i nske i r e p e t i t i v n e d j e l a t n o sti s j e d n e , i t r a ž e n j a v i s o k e e m o c i o n a l n e s t i m u l a c i j e s d r u g e s t r a n e . P o t r a g a z a u z b u đ e n j e m j e d n a j e o d n a j k a -rak te r i s t i čn i j i h d i m e n z i j a ž i vo ta n iže k l ase . P r i p a d n i c i o b a spo la uve l ike k o n z u m i r a j u a l k o h o l , p r i su tne su i g re na s r e ć u , k o c k a n j e sv ih z a m i s l i v i h o b l i k a . U s p o s t a v l j e n j e o b r a z a c » n o ć i u g r a d u « , ko j i u k l j u č u j e a l k o h o l , g l a z b u , s e k s u a l n u a v a n t u r u , t u č n j a v u , sve što v o d i u » t roub le« ( f r ku , n e v o l j u ) . Pro tu težu o v o m č e s t o m f le r tu s o p a s n o š ć u d a j u d r u g i ob l i c i d j e l o v a n j a u ku l tu r i n i že k l a s e , k o j i u k l j u č u j u d u ž a r a z d o b l ja p a s i v n o s t i . I p a k , za z n a t n u v e ć i n u j e svi jet v i s o k o g r iz i k a , a l k o h o l a , seksa i t u č n j a v e n a d n e v n o m r e d u j e d n o m t j e d n o , tv rd i M i l l e r .

S u d b i n a (s reća) . K o n c e p t s u d b i n e , s r e ć e , n e k e s n a g e k o j a j e i zvan t e b e , t a k o đ e r j e j e d n a o d k a r a k t e r i s t i č n i h »s red išn j ih p r e o k u p a c i j a « n iže k l ase . A k o t i i d e , a k o i m a š s r e ć e , o n d a s i s r e t a n , a l i a k o t i j e s reća o k r e n u l a l e đ a , ne t r e b a š se n i t r u d i t i . Ta j j e k o n c e p t p o v e z a n s u z b u đ e n j e m , a to se v id i i na p r i m j e r u v e l i k e raš i renos t i k o c k a n j a . Uz u z b u đ e n j e , u d i m e n z i j i i g r a n j a k a r a t a il i b i l j a r a , p o t r e b n a je i p a m e t ( p r o m u ć u r n o s t , l ukavos t ) a l i i č v r s t i n a , ž i l avos t . N e k a d , n a r a v n o , č e k a š »čistu s reću« p o p u t s u d j e l o v a n j a u

3 2

URBANA PLEMENA

l u t r i j i . K o n c e p t s u d b i n e p r i s u t a n j e u m n o g i m f a n t a z i j a m a , u f o l k l o r u , u s n o v i m a o b o g a ć e n j u na lu t r i j i , a p r i k a z u j e n a m i s l i ku č o v j e k a k a o p i j u n a m a g i č n i h m o ć i , p i še M i l l e r u teks tu ko j i j e p o s t a o j e d a n od n a j c i t i r a n i j i h u s v o m e p o d r u č j u .

A u t o n o m i j a , u to j s red i šn jo j p r e o k u p a c i j i pos to j i ve l i ka d i s k r e p a n c i j a i z m e đ u o n o g a što j e »over t lv v a l u e d « i o n o g a što j e »cover t l v s o u g h t « . N a j e d n o j r az in i č e s t o i m a m o j a k o i z ražanu že l ju z a a u t o n o m i j o m , z a o d b i j a n j e m v a n j s k e k o n t ro le i res t r ikc i ja u p o n a š a n j u . N o , o s i m što na j e d n o j raz in i u o č a v a zaht jev za s a m o s t a l n o š ć u i o d b i j a n j e b r i g e i zaš t i te , M i l l e r tv rd i da na d r u g o j raz in i p o s t o j i že l ja za b r i g o m i k o n t r o l o m , p r o g r a m i r a n j e m v r e m e n a , p a s e m n o g i v r a ć a j u i n s t i t u c i j a m a n a d z o r a ili p o d u z i m u j u sve d a b i i h v r a t i l i u z a t v o r , v o j s k u , ps i h i j a t r i j s ku u s t a n o v u i s l i č n o . M i l l e r je že l ju z a b r i g o m i z j e d n a č i o s a ž e l j o m d a s e b u d e k o n t r o l i r a n , p a j e o p i s i v a o » s a č u v a j t e m e o d m e n e s a m o g « , p o r u ku k o j u deš i f r i r a i z p o n a š a n j a p o j e d i n a c a ko j i » tes t i ra ju d r u š t v o « i v r te se u k r u g u u k o j e m n a k o n f r k e , p i j a n s t v a , t u č n j a v e , seksa i o s t a l o g a , o d l a z e ž e n i , r o d i t e l j i m a , u z a t vo r , n a p o s a o i s l i č n o , d a b i o p e t n a k o n n e k o g v r e m e n a k r e n u l i u p o t r a g u za f r k o m i u z b u đ e n j e m .

J e d n o s p o l n a o k u p l j a n j a v r š n j a k a u n i žo j k las i M i l l e r s m a t r a t i p i č n i m , i t o z b o g žensk i t e m e l j e n o g d o m a ć i n s t v a k a k v o p r e v l a d a v a m e đ u d o n j i m s l o j e v i m a d r u š t v a . M u š k i r o d i t e l j ili ne p o s t o j i , i l i je p r i s u t a n m i n i m a l n o , a i n k o n z i s -t e n t n o je u k l j u č e n u o d g o j d j e c e . P s i h o l o š k e , e d u k a t i v n e i o s t a l e f u n k c i j e n e o s t v a r u j u s e u n u t a r j e d i n k e o b i t e l j i , n e g o u j e d n o s p o l n i m i d o b n o s t r u k t u r i r a n i m g r u p a m a v r š n j a k a . A d o l e s c e n t s k a v a r i j a n t a b i t n o g s t r u k t u r a l n o g o b l i k a ž i v o t a u n i žo j k las i jest » g r u p a s u g l a u l i ce« , ili a d o l e s c e n t s k i »street c o r n e r g a n g « . D e l i n k v e n t n i g a n g s a m o j e p o d g r u -p a , p o d v r s t a , i ne b i t r e b a o bi t i p r o m a t r a n i z o l i r a n o . U g r u p i s u g l a u l i ce d j e č a c i p rv i p u t u č e m u š k e u l o g e sa

Benjamin Perasović

s v o j i m v r š n j a c i m a s k o j i m a d i j e l e isti p r o b l e m i d e n t i f i k a c i j e sa s p o l n i m u l o g a m a . To j e n a j s o l i d a r n i j a i n a j s t a b i l n i j a p r i m a r n a g r u p a k o j o j j e n e k i o d d j e č a k a i k a d p r i p a d a o (Mi l le r , 1 9 5 8 . , str. 1 4 8 . ) . G r u p n i ob rasc i d j e l o v a n j a n a m e ć u čvrstu u n u t a r n j u so l i da rnos t , p a č l anov i m o r a j u ima t i s p o s o b n o s t p o d r e đ i v a n j a i n d i v i d u a l n i h žel ja g r u p n i m i n t e r e s i m a , k a o i s p o s o b n o s t za i n t i m n u i d u g o t r a j n u k o m u n i k a c i j u . Posto j i i k a p a c i t e t i m o t i v a c i j a za p r i l a g o d b u g r u p n i m n o r m a m a . P r i p a d a n j e i s ta tus r j ešava ju se k roz d j e l o v a n j e , kroz s red išn je p r e o k u p a c i j e i i n te rese , k roz »frku«, » u z b u đ e n je« , uz » lukavos t« i »ž i lavost«. T o č n o se zna t k o je p r i h v a ć e n a t ko n e , za k o g a g r u p a k a ž e »on visi s n a m a « , a t k o ne »visi« ili ne iz lazi s g r u p o m k o j a ga ne p r i h v a ć a . Status se o p ć e n i t o pos t i že k v a l i t e t a m a k o j e su d e f i n i r a n e u ku l tu r i n i že k l ase , a s ta tus u n u t a r g r u p e p o s t a j e t a k o đ e r j e d n a o d s ržn ih p r e o k u p a c i j a . . . M i l l e r d e t a l j n o o p i s u j e b o r b u z a s ta tus u n u t a r g r u p e , k a o i p o s t i z a n j e s ta tusa m e đ u raz l i č i t im g r u p a m a . Status j e v e o m a v a ž a n i s v a k o d j e l o v a n j e p r i m a r n o j e u s m j e r e n o s t a t u s u , a ne p r o b l e m u l e g a l n o s t i ili i l e g a l n o s t i , » m o r a l n o s t i « s reds tava k o j i m a se pos t i že s ta tus . S o b z i r o m na s red i šn je p r e o k u p a c i j e n iže k l a s e , M i l l e r u s t v r đ u j e k a k o s u i l e g a l n a d j e l a i l i e k s p l i c i t n o p o d r ž a n a , i l i i m p l i c i t n o z a h t i j e v a n a , i l i n a p r o s t o n isu p o t i s n u t a . O s n o v n a teza W a l t e r a M i l l e r a g o v o r i o m o t i v a c i j i č l a n o v a b r o j n i h »škvadr i s u g l a u l i ce« . T e m e l j t e m o t i v a c i j e , po M i l l e r u , jest p o z i t i v a n p o k u š a j p o s t i g n u ć a o n i h s t a n j a , k v a l i te ta i u v j e t a , ko j i su v i s o k o v r e d n o v a n i u a k t e r o v o m n a j v a ž n i j e m k u l t u r n o m m i l i e u . Z b o g t o g a s e M i l l e r č u d i C o -h e n u i d r u g i m a ko j i p o n a š a n j e »škvadr i s u g l a « i d e l i n k v e n tn ih d j e č a k a o p i s u j u k a o m a l i c i o z n o , n e g a t i v i s t i č k o ili b u n t o v n o . Teze ( v e o m a p r i su tne u t o d o b a ) po k o j i m a su m l a d i d e l i n k v e n t i u s u k o b u s k u l t u r o m svo je z a j e d n i c e , M i l l e r u su n e p r i h v a t l j i v e , jer o n o b j a š n j a v a d e l i n k v e n t n o p o n a š a n j e k a o k o n f o r m i r a j u ć e k u l t u r n o m sus tavu n iže k l ase k o j e m u

3 4

URBANA PLEMENA

p r i p a d a j u z a j e d n o s a s v o j i m r o d i t e l j i m a . D j e l o v a n j e k o j e j e u s m j e r e n o na sustav n iže k l ase i na p o s t i g n u ć a u n u t a r t o g sus tava , m o ž e p o n e k a d u g r o ž a v a t i n o r m e u ku l tu r i s r e d n j e k l ase , a l i t o j e u s p u t n i p r o i z v o d d j e l o v a n j a k o j e m o ž e n a zvat i p r o m i š l j e n o m a l i c i o z n i m ili n e k o n f o r m i s t i č n i m s a m o o n a j t ko je i s a m čv rs to v e z a n uz n o r m e s r e d n j e k l a s e . (M i l l e r , 1 9 5 8 . , str. 1 5 5 . ) M i l l e r s e s u p r o t s t a v l j a o p r i s t u p i m a p o k o j i m a s e k u l t u r n i s t a n d a r d i s r e d n j e k l ase u z i m a j u k a o m j e r i l o i p o k o j i m a s e k u l t u r u n iže k l ase s m a t r a j e d n o s t a v n o o p r e č n o m f u n k c i j o m n o r m a t i v n o g p o r e t k a s r e d n j e k l ase , je r » k u l t u r a n iže k l ase j e p o s e b n a t r a d i c i j a s t o l j e ć i ma s t a r a , s v l as t i t im i n t e g r i t e t o m , a s t a n d a r d i s r e d n j e k lase n e s t a b i l n i su i p o m i č u se g o r e - d o l j e k roz pov i j es t« . U t j e c a j k o n f o r m i r a j u ć e g e l e m e n t a m n o g o j e i z ražen i j i o d o d b i j a j u -ć e g u c j e l o k u p n o j m o t i v a c i j i » g a n g « d e l i n k v e n c i j e . (M i l l e r , 1 9 5 8 . , str. 155 . ) O s n o v n o o b j a š n j e n j e mo t i vac i j ske p o d l o g e g a n g k u l t u r e jest k o n f o r m i r a n j e e k s p l i c i t n i m i i m p l i c i t n i m n o r m a m a t r a d i c i o n a l n e k u l t u r e n iže k l a s e .

D o k se M i l l e r o v a k o r e k c i j a u v a ž a v a l a u t a d a n a r a s t a -j ućo j l i te ra tur i o d e l i n k v e n c i j i , subku l t u r i i n ižo j k las i , C o h e -n o v a de f i n i c i j a šire je p r i h v a ć e n a , te uz r a d o v e C l o w a r d a i O h l i n a tvor i p repozna t l j i v i p e č a t p r v o g f o r m u l i r a n j a s u b k u l tu re k a o ku l tu re »škvadre« d e l i n k v e n t n i h d j e č a k a . Z a n i m l j i v o j e k a k o ć e d v a d e s e t a k g o d i n a k a s n i j e m a r k s i s t i č k i u s m j e r e n a b i r m i n g h a m s k a ško la p reuze t i k l j u č n e de f i n i c i j e i z rasp r a v e o d e l i n k v e n t n o j subku l t u r i p e d e s e t i h g o d i n a i , u s p r k o s n a č e l n o j kr i t ic i p a r a d i g m e u č i j e m kr i lu su te t e o r i j e iz ras le , sačuva t i d u h »subku l tu re k a o o d g o v o r a n a k o l e k t i v n o d o ž iv l jen i p r o b l e m s o c i j a l n e s t ruk tu re« .

Uz n a s l i j e đ e č i k a š k e s o c i o l o g i j e i k r i m i n o l o g i j e ( S h a w , S u t h e r l a n d , M c K a y ) , n e s u m n j i v j e M e r t o n o v u t j eca j n a p i o n i re d e f i n i r a n j a s u b k u l t u r e . U r a d u » l l e g i t i m n a s r e d s t v a , a n o m i j a i d e v i j a n t n o p o n a š a n j e « ( 1 9 6 8 . ) R i c h a r d A . C o w a r d pr is tup d e v i j a n t n o m p o n a š a n j u i d e l i n k v e n t n o j s u b k u l -

3 5

Benjamin Perasović

tur i s m a t r a d i j e l o m š i re t eo r i j e a n o m i j e . P o n j e m u , t e o r i j a a n o m i j e i m a l a j e dv i j e b i t n e f a z e , o b i l j e ž e n e D u r k h e i m o m (prva) i M e r t o n o m ( d r u g a ) , d o k t r e ć a f aza o b i l j e ž a v a r a d s a m o g C l o w a r d a , t e O b l i n a i s r o d n i h a u t o r a . D u r k h e i m o v a t e o r i j a a n o m i j e s o c i o l o š k a j e k l as i ka u n u t a r k o j e C l o w a r d i z d v a j a p o z n a t a m j e s t a ; n e o g r a n i č e n e a s p i r a c i j e i s l o m r e g u l a t o r n i h n o r m i . D u r k h e i m p o l a z i o d p o s t o j a n j a f i z i čk ih i m o r a l n i h p o t r e b a , i d o k su p r v e a u t o m a t s k i r e g u l i r a n e č o v j e k o v o m o r g a n s k o m s t r u k t u r o m , z a d r u g i n iz t a k v a re g u l a c i j a s o c i j a l n i h že l j a i s t rast i n i je m o g u ć a . B u d u ć i d a i n d i v i d u a n e m o ž e s a m a p roves t i o g r a n i č a v a n j e s t ras t i , t o m o r a uč in i t i k o l e k t i v n i p o r e d a k ko j i d e f i n i r a i o d r e đ u j e c i l jeve p o k o j i m a l j ud i o r i j e n t i r a j u svo je p o n a š a n j e . K a d a t r a d i c i o n a l n e v r i j e d n o s t i i z g u b e svo j a u t o r i t e t , r as tu a p e t i t i , k a d a s e sruš i n o r m a t i v n i p o r e d a k , a s p i r a c i j e s v e j e d n o p o ras tu i d o l a z i d o d e r e g u l a c i j e , a n o m i j e . A n o m i j a i l i d e r e -g u l a c i j a p o j a č a n a j e s t r a s t i m a k o j e n i su d i s c i p l i n i r a n e u v r i j e m e k a d a b i i m d i s c i p l i n i r a n j e b i l o na j v i še p o t r e b n o . K a d a č o v j e k o v a o č e k i v a n j a n e n a l a z e m o g u ć n o s t i s p u n j e n j a , n a s t a j e d e v i j a n t n o p o n a š a n j e . T o s e d o g a đ a u v r i j e m e n a g l e d e p r e s i j e , n a g l o g p r o s p e r i t e t a i l i r a p i d n i h t e h n o l o š k i h p r o m j e n a .

R o b e d M e r t o n u n a p r i j e d i o j e t e o r i j u a n o m i j e , z a n i m a j u ć i s e p o s e b n o z a o n a j p r o b l e m a t i č n i a s p e k t r a s k o r a k a c i l j eva i s r e d s t a v a , k a d a p o s t o j i i z n i m n o s n a ž a n n a g l a sak n a o d r e đ e n i m c i l j e v i m a , bez o d g o v a r a j u ć e g n a g l a s k a n a i n s t i t u c i o n a l n u p r o c e d u r u . A n o m i j a j e s l o m u k u l t u r n o j s t r uk tu r i , k a d a p o s t o j i d i s j u n k c i j a k u l t u r n i h n o r m i i c i l j e v a s j e d n e , i s o c i j a l n o s t r u k t u r i r a n i h m o g u ć n o s t i za d j e l o v a n j e u s m j e r u t ih c i l j e va i n o r m i , s d r u g e s t r a n e . K a d a k u l t u r n e v r i j e d n o s t i p o s t a v l j a j u z a j e d n i č k e c i l j eve u s p j e h a za š i ru p o p u l a c i j u , a d r u š t v e n a s t r u k t u r a r i g o r o z n o o g r a n i č a v a il i u p o t p u n o s t i z a t v a r a p r i s t u p e d o p u š t e n i m n a č i n i m a n j i h o v a o s t v a r e n j a , t a d a d e v i j a n t n o p o n a š a n j e s l i jed i n a š i r e m

36

URBANA PLEMENA

d r u š t v e n o m p l a n u . Z a C l o w a r d a j e b i t n o uoč i t i k a k o s e M e r t o n f o k u s i r a n a o g r a n i č a v a n j e k u l t u r n e s t ruk tu re d r u š t v e n o m s t r u k t u r o m . B i tn i s t r u k t u r a l n i d i f e r e n c i j a l i u p r i s t u p u k u l t u r n o o d o b r e n i m c i l j e v i m a s u d o b , s p o l , e tn i c i te t i d r u š t vena k l a s a . U o č e n i d i f e r e n c i j a l i u d o s t u p n o s t i l e g i t i m n i h s reds tava u s p j e h a u v o d su u C l o w a r d o v u » t reću fazu« t e o r i je a n o m i j e , u k o j o j se a n a l i z i r a j u raz l ič i t i p r i s t up i i l e g i t i m -n i m s r e d s t v i m a . K a o š to s u k o n v e n c i o n a l n a s reds tva z a d o s t i z a n j e c i l j eva raz l i č i t o d i s t r i b u i r a n a u d r u š t v u , k a o š to p o s t o j e v a r i j a c i j e u s t u p n j u d o k o j e g a p o j e d i n c i m o g u pos t i ć i o b r a z o v a n j e , k v a l i f i k a c i j e i m o b i l n o s t na d r u š t v e n o j l jes tv ic i , t a k o v a r i j a c i j e p o s t o j e i u d o s t u p n o s t i i l e g i t i m n i h s r e d s t a v a p o s t i z a n j a c i l j a . O b a sus tava šans i ( k o n v e n c i o na ln i i n e k o n v e n c i o n a l n i ) su o g r a n i č e n i , p r i j e n e g o b e s k r a j no d o s t u p n i . Raz l i č i to su d o s t u p n i i s o b z i r o m na m j e s t o p o j e d i n c a u d r u š t v e n o j s t r uk tu r i . ( 1 6 3 )

S reds tva (putev i ) s t i zan ja d o c i l j a p o d r a z u m i j e v a j u a ) s t r uk tu re u č e n j a i b) s t r uk tu re š a n s i . U s r e d i n a m a u k o j i m a je r a c k e t s t a b i l n a ins t i tuc i ja , m l a d i su iz loženi d i f e r e n c i j a l n o j a s o c i j a c i j i , k o j a p o m a ž e p r e u z i m a n j u k r i m i n a l n i h v r i j e d n o sti i v j eš t i na . Ne znač i da će svi m l a d i , k o j i u č e i u s v a j a j u o d r e đ e n a z n a n j a i v j eš t i ne , to z n a n j e m o ć i i p r i m i j e n i t i , p o s t o j i »višak« ko j i n e ć e d o s p j e t i d o e l i t n i h p o l o ž a j a n a k o j i m a s u o n i ko j i s e m l a d i m a p r i k a z u j u k a o m o d e l i , k a o u l o g e o d r a s l i h , u s p j e š n i h k r i m i n a l a c a . K a o i k o d o n i h ko j i se o b r a z u j u za l e g i t i m n i b izn is , i o n i h ko j i će u t o m b i zn i su u s p j e t i , š k o l o v a n j e ne o d r e đ u j e t k o će usp je t i a t k o će pas t i u v e l i k o j u t a k m i c i b i zn isa il i k o n v e n c i o n a l n o j s t ruk tu r i z a p o s l e n j a u o p ć e . D i s t i n k c i j a i z m e đ u s t r uk tu ra u č e n j a i s t r u k t u r a šans i p r e u z e t a j e o d S u t h e r l a n d a . P a i a k o o n n i j e g o v o r i o o d i f e r e n c i j a l i m a u š a n s a m a , p o v e z a o je k r i m i n a l n o p o n a š a n j e s d i f e r e n c i j a l n o m a s o c i j a c i j o m k o j a f a v o r i z i r a i o m o g u ć u j e s t j ecan je k r i m i n a l n i h v r e d n o t a i k v a l i f i k a c i j a , k a o i s u v j e t i m a ko j i o s n a ž u j u , o h r a b r u j u s u d j e l o v a n j e u

3 7

Benjamin Perasović

k r i m i n a l n o j d j e l a t n o s t i . C l o w a r d žel i nas tav i t i r a s p r a v u n a m j e s t u n a k o j e m j e S u t h e r l a n d s t a o , p i t a j u ć i se : 1 . p o s t o j e l i d r u š t v e n o s t r u k t u r i r a n e raz l i ke u p r i s t u p u i l e g i t i m n i m » s t r u k t u r a m a u č e n j a « i 2 . p o s t o j e l i d i f e r e n c i j a l i k o j i o g r a n i č a v a j u r e a l i z a c i j u i l e g i t i m n i h u l o g a . To j e i g l a v n a z n a č a j k a C l o w a r d o v a p r i s t u p a , je r a k o t a k v i d i f e r e n c i j a l i p o s t o j e ( a p r e t p o s t a v k a j e d a p o s t o j e ) , o n d a t r e b a is t raž i va t i p o s l j e d i c e k o j e takv i d i f e r e n c i j a l i o s t a v l j a j u n a p o n a š a n j u l j ud i u raz l i č i t im d i j e l o v i m a d r u š t v e n e s t r u k t u r e . (Shaw i M c K a y i m p l i c i r a l i su d o s t u p n o s t i l e g i t i m n i h s r e d s tava u s v o m k o n c e p t u e k o l o g i j e d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a u u r b a n o j s r e d i n i , p o s e b n o u n a l a z i m a k o j i g o v o r e k a k o p o j e d i n e z o n e z a d r ž a v a j u k r i m i n a l n e k a r a k t e r i s t i k e u n a t o č d e m o g r a f s k i m p r o m j e n a m a u t i m z o n a m a — o t u d a t e o r i j a »ku l t u rne t r ansm is i j e« k r i m i n a l n i h v r i j e d n o s t i , još j e d n a o d k a s n o č i k a š k i h teza k o j a je u s v o j e n a u t e o r i j a m a o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i , o n a k o j a p o s e b n u v a ž n o s t p r i p i s u j e i n t e g r a c i j i raz l i č i t ih d o b n i h g r u p a d e l i n k v e n a t a . ) P r e n o š e n j e v r i j e d n o s t i , z n a n j a i v j eš t i na , s t a b i l n a a s o c i j a c i j a s d r u g i m a , t o s u k l j učev i z a r ješen je p r o b l e m a p r i s t u p a k r i m i n a l n i m u l o g a m a , s t vo ren i u d j e l i m a S h a w a , M c K a y a , S u -t h e r l a n d a . Po C l o w a r d o v u m i š l j e n j u , o n i n isu z a p o č e l i s k o n c e p t o m raz l i č i te d o s t u p n o s t i i l e g i t i m n i h s r e d s t a v a jer s u b i l i p o d d o j m o m v l a s t i t o g p o j m a d e z o r g a n i z a c i j e , k o j i s e p ro t i v i d e t a l j n o o p i s a n o j o r g a n i z a c i j i ž i vo ta u s l u m u ( rad o d ist ih a u t o r a ) . C i k a š k i a u t o r i s u t a k v a p o d r u č j a zva l i d e z o r g a n i z i r a n i m a s a m o z b o g t o g a š to s u u n j i m a p r e v l a d a v a l e k r i m i n a l n e v r i j e d n o s t i , a ne k o n v e n c i o n a l n e . Su ther l a n d j e i s t v o r i o p o j a m d i f e r e n c i j a l n e g r u p n e a s o c i j a c i j e jer j e p o j a m d e z o r g a n i z a c i j e p o s t a o n e u p o t r e b l j i v . S u t h e r l a n d s e u s r e d o t o č i o n a s r e d i n e ( o k o l i n e , s t ruk tu re ) u č e n j a , k a k o n a s t a j u i k a k o se o d r ž a v a j u , n i je se p i t a o k a k o t a k v i p r i s tup i i l e g i t i m n i m p u t e v i m a d o l a ž e n j a d o c i l j a v a r i r a j u u d i j e l o v i m a d r u š t v e n e s t ruk tu re . W h y t e j e t a k o đ e r p i s a o o

3 8

URBANA PLEMENA

o r g a n i z a c i j i s l u m a o d b a c u j u ć i i de j u d e z o r g a n i z a c i j e . S o b z i r o m n a t e o r i j u raz l i č i te d o s t u p n o s t i i l e g i t i m n i h s r e d s t a v a , C l o w a r d i O h l i n o b o g a t i l i s u t e o r i j u a n o m i j e z a n o v u d i m e n z i j u . K o n f o r m i z a m , i n o v a c i j a , r i t u a l i z a m , p o v l a č e n j e i p o b u n a , pe t M e r t o n o v i h k l a s i č n i h t i p o v a p r i l a g o d b e p o n a š a n j a i u l o g a , s a d a se p r o m a t r a j u i s o b z i r o m na n o v e d i - . f e r e n c i j a l e d o s t u p n o s t i . T a k o , p r i m j e r i c e p o v l a č e n j e , o p i s a n o k a o n e u s p j e h n a l e g i t i m n o m p u t u i i n h i b i r a n o s t z a n e l e g i t i m n a s reds t va m o ž e o z n a č a v a t i i o n e k o j i n e m a j u i n h i b i c i j a a l i im n e l e g i t i m n a s reds tva n isu d o s t u p n a , i l i su dož iv je l i n e u s p j e h u i l e g a l n o j ka r i j e r i . C l o w a r d i O h l i n s m a t r a j u d a sve d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e n a s t a j u z b o g o g r a n i č e n o g p r i s t u p a l e g i t i m n i m s r e d s t v i m a p o s t i z a n j a c i l j a , a l i d o v a r i j a c i j a d o l a z i z b o g n e j e d n a k o g p r i s t u p a i l e g i t i m n i m s r e d s t v i m a . T a k o će u z a j e d n i c a m a k o j e k a r a k t e r i z i r a p o l i t i čk i zaš t i ćen o r g a n i z i r a n i k r i m i n a l , u k o j i m a p o s t o j i p o t p u n p r i s t u p i l e g i t i m n i m s r e d s t v i m a , d o m i n i r a t i k r i m i n a l n i t ip d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e . U z a j e d n i c a m a n iže k l a s e , u k o j i m a n i su t o l i k o d o s t u p n a i l e g i t i m n a s r e d s t v a , p o j a v l j i v a t ć e se d v a d r u g a t i p a d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e - k o n f l i k t n i t i p i t i p p o v l a č e n j a . U k o n f l i k t n o m t i p u d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e p o m i č e se s ta tusn i c i l j ; s n e d o s t i ž n o g n o v c a i k a r i j e r e u k o n v e n c i o n a l n o m k a o i u n e k o n v e n c i o n a l n o m sv i j e tu , s t a t u sni ci l j p r e m j e š t a se na u l o g u u l i čn ih r a t n i k a . P r o b l e m »repu tac i j e« p o s t a j e k l j u č a n z a o b j a š n j e n j e n e č i j e g s ta tusa m e đ u b o r b e n i m g o n g o v i m a ( š k v a d r a m a ) . O n i ko j i p r i p a d a j u s u b k u l t u r i p o v l a č e n j a t a k o đ e r n e m a j u p r i s tup i l e g i t i m n i m s r e d s t v i m a , a uz to su i i n h i b i r a n i za t u č n j a v u , pa t raže svo j s ta tus u g r u p a m a k o d k o j i h j e u n u t a r n j e i skus tvo d o m i n a n tna v r i j e d n o s t . I z d a n a š n j e p e r s p e k t i v e m o g u ć e j e upu t i t i niz p r i g o v o r a t a k v o m o d r e đ i v a n j u s u b k u l t u r n i h t i p o v a , n o p e d e s e t i h i p o č e t k o m šezdese t i h , bez o b z i r a na k r i t i č ke p r i m j e d b e k o j e s u s e i o n d a u p u ć i v a l e t i m a u t o r i m a , k o n c e p t i C o h e n a , S h o r t a , C l o w a r d a i O h l i n a , o k o n f l i k t n o j ,

3 Q

Benjamin Perasović

k r i m i n a l n o j i s u b k u l t u r i p o v l a č e n j a , p r i h v a ć e n i su od š i r eg k r u g a a u t o r a k o j i su se t a d a uk l j uč i l i u r a s p r a v u o » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i « . 2

D a v i d D o w n e s ( 1 9 6 6 . ) , na j zas lužn i j i z a p r e n o š e n j e r a s p r a v e u V. B r i t an i j u i d a l j n j i razvo j s u b k u l t u r n e t e o r i j e , p r i g o v a r a C o h e n u š to n i j e s u b k u l t u r u p o d i j e l i o n a : a ) o n u k o j a s e f o r m i r a i zvan k o n t e k s t a d o m i n a n t n e k u l t u r e , p o p u t k u l t u r a i m i g r a n t s k i h g r u p a k o j e p o s t a j u s u b k u l t u r o m u k o n t e k s t u d o m a ć e k u l t u r e ili r e g i o n a l n i h k u l t u r a k o j e p re t h o d e , m i j e š a j u se i na raz l i č i te n a č i n e o d g o v a r a j u na p r i t iske u o k v i r u j u ć e d o m i n a n t n e k u l t u r e , i b ) o n e s u b k u l t u r e k o j e n a s t a j u u n u t a r k o n t e k s t a d o m i n a n t n e k u l t u r e i d i j e l e se na d v i j e k a t e g o r i j e ; 1 ) o n e k o j e n a s t a j u u p o z i t i v n o m o d g o v o r u na zah t j eve s o c i j a l n i h i k u l t u r n i h s t r u k t u r a , a to su p r o f e s i j e , d o b n e g r u p e , r a z n e » s u b k u l t u r e z a p o s l e n j a « i s i . 2 ) o n e k o j e n a s t a j u u n e g a t i v n o m o d g o v o r u n a zah t j eve s o c i j a l n i h i k u l t u r n i h s t r u k t u r a ; t o su d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e , r e l i g i j s ko -mes i j an i s t i č ke , rev iva l is t i čke s u b k u l t u r e i p o l i t i č k o e k s t r e m n e s u b k u l t u r e . M i l t o n Y i n g e r ( 1 9 6 0 . ) p r e d l o ž i o j e da se o n i zu s u b k u l t u r a g o v o r i k a o o k u l t u r a m a u n u t a r k u l t u r e , r a z l i k u j u ć i n o r m a t i v n e sus tave s u b d r u š t a v a o d n o r m i k o j e s e p o j a v l j u j u u k o n f l i k t n i m s i t u a c i j a m a . Z a k o n f l i k t n e s i t u a c i j e Y i n g e r s e s luž io p o j m o m k o n t r a k u l t u r e , o p i s u j u ć i s t v a r a n j e k o n t r a v r i j e d n o s t i , p a i a k o n i j e n e g i r a o da pos to je konf l ik t i subku l t u ra sa š i r om k u l t u r o m , n a g l a š a v a o j e k o n f l i k t k a o s red i šn j i z a k o n t r a k u l t u r u . Z b o g t o g a , p o Y i n g e r u , u a n a l i z i s u b k u l t u r e n i j e p r e s u d n o o p i s a t i n j e n o d n o s s a š i r o m k u l t u r o m , d o k u p r i s t u p u k o n t r a k u l t u r i t o jest k l j u č n o , z b o g r a z u m i j e v a n j a k o n t r a k u l t u r n i h n o r m i . D o o v a k v e raz l i ke u u p o t r e b i p o j m o v a d o l a z i l o j e p o n a j p r i j e

O v d j e se koncept i C o h e n a i Shor ta, neznatno različit i (po lupro fes io -naln i l opov nasuprot k r im ina lno j subkultur i) od C l o v v a r d - O h l i n o v o g pr is tupa, uz imaju za jedno , kao koncept nasta jan ja tri osnovna t ipa subkul ture.

4 0

URBANA PLEMENA

4 1

z b o g p r i r o d e a m e r i č k o g d ruš tva i p o t r e b e d a s e n o v o u s p o -s tav l j en i p o j a m p r o t e g n e i p r i m i j e n i n a c j e l o k u p n o d r u š t v o u k o j e m su o č i t o p o s t o j a l e raz l i ke i z m e đ u » s u b d r u š t a v a « il i n a p r o s t o k u l t u r a ( t a l i j a n s k a , i r ska , p o l j s k a , ž i d o v s k a z a j e d n i c a , a f r o a m e r i č k e z a j e d n i c e , s o c i j a l n i svi jet n iže k l a s e ) , s j e d n e s t rane , i p r o b l e m a a d o l e s c e n c i j e i d e l i n k v e n c i j e , m l a d e n a č k i h g r u p a i n j i h o v e ( s u b ) k u l t u r e , s d r u g e s t r a n e . T a k o p o s t a j e j a s n o d a o n o š to Y i n g e r z o v e k o n t r a k u l t u r o m , C o h e n n a z i v a d e l i n k v e n t n o m s u b k u l t u r o m , a d a M i l l e r o p e t o d b a c u j e p o j a m d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e z a l a ž u ć i s e za p r o m a t r a n j e p r o b l e m a u »ku l tu r i n i že k lase« . I p a k , p o j a m s u b k u l t u r e b i o j e n a j p r i h v a ć e n i j i u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e , u k r i m i n o l o g i j i je u j e d n o m r a z d o b l j u » d e l i n k v e n t n a s u b k u l t u r a « p o s t a l a k l a s i č n i m p o j m o m , a k o n c e p t i C o h e n a , S h o r t a , C l o w a r d a i O h l i n a n a c r t o m b r o j n i h i s t r a ž i v a n j a . U s red iš tu p o z o r n o s t i t i h g o d i n a b i l a j e g r u p a a d o l e s c e n a t a ( g a n g , š k v a d r a , k l a p a ) i p o n a š a n j e k o j e j e č e s t o b i l o k r i -m i n a l i z i r a n o ; s m a t r a l o se, n a o s n o v i s t va rn i h p o d a t a k a , k a k o g r u p n o k r šen je z a k o n a č i n i v e ć i n u m l a d e n a č k i h k a z n e n i h d j e l a , pa j e t e o r i j a o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i s t i g la na p l o d n o t l o u k r i m i n o l o g i j i k o j a se posve t i l a i s t r až i van j ima » m a l o l j e t n i č k i h b a n d i « . T i suće s t r a n i c a i sp i sane su u že l j i za što p r e c i z n i j i m o p i s o m š k v a d r i i b a n d i , a s p o j s o c i o l o g i je i j a v n o g m n i j e n j a d o n i o je p o p u l a r n e p r e d o d ž b e o čv rs to s t r u k t u r i r a n i m , s t r o g o h i j e ra rh i j s k i o r g a n i z i r a n i m g r u p a m a s j a s n i m v o d s t v o m , z a j e d n i č k i m n o v c e m i k r i m i n a l n o m o r i j e n t a c i j o m , l a k o g r u p n i k a r a k t e r d e l i n k v e n c i j e m l a d i h n i j e s p o r a n , o t o m e k a k o t e g r u p e i z g l e d a j u p r u ž e n o j e m n o š t vo , čes to m e đ u s o b n o sup ro t s tav l j en i h s l i ka . Lewis Y a b l o n -sky ( 1 9 6 2 . ) s u p r o t s t a v i o je svo je n a l a z e s l i k a m a o č v r s t o i h i j e r a r h i j s k i s t r u k t u r i r a n i m g r u p a m a ; n j e g o v j e »nas i l n i č k i g a n g « » g o t o v o g r u p a « u k o j o j n e m a č v r s t o g o d r e đ e n j a u l o g a , p r i s u t n a j e n e s t a l n o s t , f l u k t u a c i j a č l a n s t v a , m i n i m a l n i k o n s e n z u s n o r m i , p o r e m e ć e n o v o d s t v o , o g r a n i č e n e

Benjamin Perasović

d e f i n i c i j e o č e k i v a n j a č l a n s t v a , o g r a n i č e n a k o h e z i j a . N o , i d a l j e p o s t o j i m o g u ć n o s t d a s e » n e a r g r o u p « Y a b l o n s k o g p r o g l a s i s a m o » n e s t r u k t u r i r a n i m g a n g o m « , k a o š to j e t o u č i n i o D o w n e s ( 1 9 6 6 . ) .

D a v i d M a f z a ( 1 9 6 4 . ) p r i g o v o r i o j e t e o r i j a m a d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e d a z a n e m a r u j u i n d i v i d u a l n u s l o b o d n u v o l j u , z b o g t o g a š to o b i č n o n a g l a š a v a j u d e t e r m i n i r a n o s t k u l t u r o m (što je n a s l i j e đ e d i f e r e n c i j a l n e a s o c i j a c i j e i k u l t u r n e t r a n s m i s i j e ) i l i s t r u k t u r o m (što j e z a s l u g a t e o r i j e a n o -m i j e i a n a l i z a s t r u k t u r n i h b l o k a d a s o c i j a l n e m o b i l n o s t i ) . M a t z a j e n e g i r a o p o s t o j a n j e p o s e b n i h ( k r i m i n a l n i h ) v r e d n o t a k o d d e l i n k v e n a t a . N a z n a č i o j e p o d z e m n e v r i j e d n o s t i k o j e su p r i s u t n e u c i j e l o m d r u š t v u ( p o s e b n o u l i t e r a t u r i , f i l m o v i m a , u m j e t n o s t i u o p ć e , m e d i j i m a ) , p o k a z u j u ć i d a st rast z a a v a n t u r o m , r i z i k o m i u z b u đ e n j e m leži p u n o d u b l j e u d r u š t v u od p o v r š n e p o d j e l e na k o n v e n c i o n a l n o i n e k o n v e n c i o n a l n o , s p a j a j u ć i m l a d o g d e l i n k v e n t a i b o g a t o g b iz n i s m e n a . D e l i n k v e n t i čes to ž ive p o d u t j e c a j e m o b a sv i j e t a , k o n f o r m i z m a i n o n k o n f o r m i z m a , a l i n isu p o t p u n o o d r e đ e n i n i j e d n i m o d n j i h . » T e h n i k e n e u t r a l i z a c i j e « s u v e r b a l n e i r a -c i o n a l i z i r a j u ć e s t r a t e g i j e k o j e s u d e l i n k v e n t i i z a b r a l i d a b i p o m i r i l i t a d v a sv i j e ta , o d n o s n o d a b i m o g l i b a l a n s i r a t i d a l j e . » T e h n i k e n e u t r a l i z a c i j e « k o j i m a s e d e l i n k v e n t i b r a n e od s o c i j a l n e k o n t r o l e o p i s a l i su M a t z a i Sykes ( 1 9 6 1 . ) . Pet klasičnih t e h n i k a i » v e r b a l n i h s t ra teg i j a« s u :

1 . n e g i r a n j e o d g o v o r n o s t i ; k o n c e p t k o j i se o seb i n u d i jest o n a j o »b i l i j a r sko j kug l i « - » n i s a m ja to m i s l i o « . . .

2 . n e g i r a n j e o z l j e d e ili s t va rne š te te , g d j e k r a đ a a u t o m o b i l a p o s t a j e p o s u d b a a k r a đ a n e č i j e i m o v i n e v j e r o j a t n o kor is t i v l a s n i k u z b o g o s i g u r a n j a . . .

3 . n e g i r a n j e žr tve - p o k u š a j da se ž r tva p r i k a ž e k a o l e g i t i m n i c i l j n a p a d a , b i l o da j e r i j eč o d u ć a n u u k o j e m u p r o d a v a č i k r a d u , p a s e » p o k r a l o k r a d l j i v c e « , i l i s u n a p a d nut i h o m o s e k s u a l c i »sam i t o t raž i l i« i t d .

4 ?

URBANA PLEMENA

4 . o p t u ž i v a n j e o p t u ž i t e l j a - »svi z n a j u da je p o l i c i j a k o r u m p i r a n a « , »vlast j e n a s i l n i j a od nas« , » p r o f e s o r i su n e p r a v e d n i ( p r i s t r an i ) « . . .

5 . poz i v n a v išu l o j a l n o s t , » n i s a m t o u č i n i o z b o g sebe« , d j e l o j e u č i n j e n o z b o g p o m o ć i p r i j a t e l j u , o b i t e l j i , š k v a d r i , z b o g svet ih i l i p o l i t i č k i h u z r o k a , p o z i v a n j e n a v išu l o j a l n o s t o p r a v d a v a »niže« p o č i n j e n o d j e l o .

D a v i d M a t z a u k l j u č i o se u r a s p r a v u o d e l i n k v e n c i j i i d e v i j a c i j i u v r i j e m e k a d a je t eza o delinkventnoj subkulturi d o m i n i r a l a č a s o p i s i m a i k n j i g a m a , n o n j e g o v p r i s t u p , z a s n o v a n u t r ad i c i j i f e n o m e n o l o g i j s k e s o c i o l o g i j e , b l iž i j e i n t e r a k c i o n i z m u i s l j e d e ć o j e t a p i p r o m i š l j a n j a , i s t r a ž i v a n j a s u b k u l t u r n i h f e n o m e n a n e g o t a d a š n j i m ( k a s n o č i k a š k i m i m e r t o n o v s k i m ) z a s a d a m a t e o r i j e o s u b k u l t u r i .

O d p o č e t k a u p o t r e b e p o j m a subkultura, k a k a v n a s z a n i m a ( a i r a n i j e , k r o z r a d o v e č i k a š k e š k o l e ) , s u s r e ć e m o s e s d i m e n z i j o m u r b a n o g a ; g r a d o v i ( C o h e n b i r e k a o »već i a m e r i č k i g r a d o v i « ) i u r b a n i t e t t v o r e g o t o v o n u ž a n , k o n s t i t u t i v n i e l e m e n t u n a s t a j a n j u s u b k u l t u r e m l a d i h . S u b k u l t u r a n a s t a j e u u r b a n o j s r e d i n i , a n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h »s u g l a u l i ce« , uz č e s t o b i t n o r a z l i k o v a n j e n o r m i i v r i j e d n o s t i » š k v a d r e « o d o n i h š i r e g i k o n v e n c i o n a l n o g d r u š tva, p o s t a j u p a r a d i g m a t s k i p r i m j e r i sad rža j n o v o n a s t a l o g a p o j m a . M e đ u t i m , već u p o č e t n o j u p o t r e b i p o j m a s u b k u l t u r a ( i t o p r i m i j e n j e n o g a n a o m l a d i n s k e g r u p e , b e z š i r e g z n a č e n j a k o j e se t i če a m e r i č k e e t n i č k e i k o n f e s i o n a l n e i m i g r a c i j s k e ša ro l i kos t i ) p r i s u t n a j e d v o s t r u k o s t , r a s p o d i j e -I j enos t z n a č e n j a k o j a s e k o d b r o j n i h a u t o r a n e n a g l a š a v a e k s p l i c i t n o . Ri ječ je o d v j e m a d i m e n z i j a m a ; u j e d n o j , s u b k u l t u r a o z n a č a v a o d r e đ e n u d r u š t v e n u g r u p u , k o n k r e t n i , a d o l e s c e n t s k i (»de l inkven tn i« ) g a n g , g d j e j e s u b k u l t u r a z a p r a v o k u l t u r a o d r e đ e n e (»de l inkven tne«) š k v a d r e . N o , p r i s u t a n je i o p i s u k o j e m r e a l n i m l a d i ć i o d r a s t a j u , » n a p u š t a j u s u b k u l t u r u « , a l i s u b k u l t u r a o s t a j e p o d u v j e t o m d a

4 3

Benjamin Perasović

služi p o t r e b a m a i i n t e r e s i m a g e n e r a c i j e k o j a d o l a z i . To z n a č i d a p o j a m s u b k u l t u r e i s t o v r e m e n o o z n a č a v a i sustav v r i j e d n o s t i ( n o r m i , v j e r o v a n j a , s t i l o v a , n a č i n a ž i vo ta ) i k o n k r e t n o g a k t e r a ( g r u p u ) ko j i t e v r i j e d n o s t i , n o r m e - tu ( s u b ) k u l t u r u - ž iv i . Ta se d v o s t r u k o s t o d r ž a l a od p e d e s e t i h d o d a n a s , k roz raz l i č i te š k o l e , a l i s a s l i č n i m n e n a g l a š a v a -n j e m s a m e d v o s t r u k o s t i , p a p o n e k a d o n o š to s e o d n o s i n a sus tav v r i j e d n o s t i i n o r m i i i m e n u j e n e k o m s u b k u l t u r o m p o s t a n e teo r i j sk i en t i t e t raz l i č i t o d d r u š t v e n e ( s u b k u l t u r n e ) g r u p e a n a l i z i r a n e u k o n k r e t n o m p r o s t o r u i v r e m e n u . A k o z a m i s l i m o g r u p u d j e č a k a » s u g l a « , n j i h o v g r u p n i iden t i te t (čes to o k r u n j e n p o s e b n i m i m e n o m ) , e v e n t u a l n e f a z e raz v o j a , v e ć e il i m a n j e s u k o b e s p o l i c i j o m , m o d e l s k i u t j eca j ( b i l o k o j e g s m j e r a ) n a d r u g e m l a d e u s u s j e d s t v u , n j i h o v e s u k o b e s d r u g i m s l i č n i m g r u p a m a , n j i h o v s l e n g , v r e d n o t e , u k u s e i c j e l o k u p n u s u b k u l t u r u , d a k l e a k o z a m i s l i m o n e k u s u b k u l t u r n u g r u p u d j e č a k a o p i s a n u u s o c i o l o š k o j l i t e r a t u r i , m o ž e m o zamis l i t i i p r o c e s o d r a s t a n j a k o j L r e z u l t i r a p o v l a č e n j e m »s u g l a u l i ce« . Z n a č i l i t o i n e s t a n a k j e d n e s u b k u l t u r e ? S u d e ć i p o t e z a m a a u t o r a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « , o n a s e m o ž e o d r ž a t i » a k o s luži p o t r e b a m a s l j e d e ć e g e n e r a c i j e , n a s l j e d n i k a « . M e đ u t i m , o d l a z a k j e d n e g r u p e s u l i č n e s c e n e n e m o r a n u ž n o b i t i p r a ć e n p o p u n j a v a n j e m t o g m j e s t a » n o v i m k l i n c i m a « , ni t i e v e n t u a l n a s l j e d e ć a g e n e r a c i j a m o r a i z ražava t i s l i č n e s t a v o v e i d i j e l i t i isti k u l t u r n i o b r a z a c . I pak , u t e k s t o v i m a iz p e d e s e t i h p o d r a z u m i j e v a se n a s t a j a n j e m n o g i h s l i č n i h s u b k u l t u r a , z b o g s l i č n i h uv je ta ž i vo ta u d r u š t v e n o j s t r u k t u r i , z b o g č v r s t o g s t r u k t u r a l n o g u t jeca ja i k o č n i c a k o j e nas ta ju u p r o c e s u m o b i l n o s t i insp i r i r a n o m k u l t u r n i m c i l j e v i m a . N o , s o b z i r o m n a m n o g o b r o j ne o p i s a n e i i s t r až i vane š k v a d r e i b a n d e , m o ž e m o zamis l i t i i p r o c e s u k l a p a n j a u d r u š t v o o d r a s l i h , u k o j e m n e t k o završ i u z a t v o r u , n e t k o o s n u j e o b i t e l j , n o v a g e n e r a c i j a n e p o p u n i p r o s t o r a u t o m a t s k i , i » N o r t o n s « , » C h e r u b s « ili b i l o k o j i s l i -

4 4

URBANA PLEMENA

č a n a d o l e s c e n t s k i g a n g , s u b k u l t u r n i a k t e r , p r e s t a n e p o s t o j a t i . K a k o s a d a m o ž e sus tav v r i j e d n o s t i o s t a t i » u z r a k u « i č e k a t i n e k i n o v i n a r a š t a j d a p o s t a n e n j e g o v nos i t e l j , n a k o j i n a č i n p o s t o j i s u b k u l t u r a m l a d i h u n e k o m sus j eds t vu a k o s e c i j e l a g e n e r a c i j a i a k t e r i n a k o j e s e ta j p o j a m o d n o s i o r a s p a l a i u s v o j o j p o s t a d o l e s c e n t s k o j faz i p r e d s t a v l j a s a m o niz i n d i v i d u a u d r u š t v u o d r a s l i h , s m o ž d a n e š t o s p e c i f i č n i j i m u s p o m e n a m a i s j e ć a n j i m a ? Z a C o h e n a i d r u g e a u t o r e teze o »de l i nkven tno j subku l tu r i « r i ječ je o o b r a s c i m a p o n a š a n j a k o j i su p o s t a l i t r a d i c i o n a l n i , ko j i su se us ta l i l i u s u s j e d s t v i m a »već ih a m e r i č k i h g r a d o v a « . U s p r k o s inz is t i ra -n j u n a d r u š t v e n o j s t r uk tu r i , n a s t a l n o j s o c i j a l n o j o s n o v i z a n a s t a j a n j e s u b k u l t u r a k a o s v o j e v r s n e r e a k c i j e n a s t r u k t u r a l n e b l o k a d e m o b i l n o s t i , t i m e s e n e m o ž e o b j a s n i t i o n a j p o s e b n i , s i m b o l i č k i sv i je t k o j i r a z l i k u j e s u b k u l t u r e , i t o ne s a m o u n u t a r p r o c e s a d i f e r e n c i j a c i j e n a » k o n f l i k t n e , k r i m i n a l n e i s u b k u l t u r e p o v l a č e n j a « (što t a k o đ e r ov is i v e ć i n o m o »van j sk im« č i m b e n i c i m a ) , n e g o s e n e m o g u d o b r o u o č i t i s p e c i f i č n o s t i i n o r m a t i v n a d i n a m i k a u g r u p a m a » is tovrsne« s u b k u l t u r e . M o ž e m o r a z u m j e t i s o c i o l o g e k o j i s u p e d e s e t i h g o d i n a , n a k o n š to j e p o j a m s u b k u l t u r e već b i o d j e l o m i č n o u u p o t r e b i , o z n a č a v a j u ć i š i r o k o z a s n o v a n u a m e r i č k u raz n o l i k o s t v e ć i h i m a n j i h d r u š t v e n i h ( r a s n i h , e t n i č k i h , k o n f e s i o n a l n i h i td.) g r u p a , p o s e g n u l i za t i m p o j m o m i učvrs t i l i g a z b o g o č i g l e d n e p o s e b n o s t i , i z d v o j e n o s t i p o n a š a n j a m n o g o b r o j n i h n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h , s o c i j a l n o i s p a -c i j a l n o s e g r e g i r a n i h z a j e d n o s r o d i t e l j i m a . » N e š t o « , š t o se k a o s k u p n o r m i , v r i j e d n o s t i , s t a v o v a , n a v i k a i p o n a š a n j a u s t a l i l o , d o d a t n o j e o s n a ž e n o č i n j e n i c o m k r i m i n a l i z i r a n j a , » d e v i j a c i j e « , pa se ne t r e b a č u d i t i š to su d o b n a , s p o l n a i k l a s n a s p e c i f i č n o s t d o b r o g d i j e l a a k t e r a , n a o s n o v i g r u p n e t r a d i c i j e m a l o d o b n i č k e d e l i n k v e n c i j e i n a č i n a ž i vo ta »na u g l u u l i ce« n a z v a n i d e l i n k v e n t n o m s u b k u l t u r o m . R a z d v o j e n o s t z n a č e n j a p o j m a na sus tav v r i j e d n o s t i s j e d n e i na

4 5

Benjamin Perasović

s a m u d r u š t v e n u g r u p u s d r u g e s t r a n e , s tvor i t će još v iše p r o b l e m a k a s n i j e , k a d a raz l i č i ta m e d i j s k a p o s r e d o v a n j a (pa i k o n s t r u k c i j e ) st i la i i d e n t i t e t a b u d u p r i s u t n i j a u j a v n o st i , a »dev i j an tn i« m o d e l o d s t u p a n j a v r i j e d n o s t i i n o r m i od o n i h d o m i n a n t n e k u l t u r e r aznov rsn i j i i p o m a k n u t o d s fere n e p o s r e d n e k r i m i n a l i z a c i j e i e t i ke te d e l i n k v e n t n o s t i . I p a k , u p r v im d e f i n i r a n j i m a subku l t u re os jeća s e n a g l a s a k n a g r u p u , na p r o c i j e p s t r uk tu re i k u l t u r e g d j e se k o l e k t i v n o m i j e n j a re ferentn i okv i r i raste važnos t re fe ren tne g r u p e , a n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n e s o l u c i j e teže se vezu je uz i n d i v i d u a l n i , sv jesn i , i z b o r p o j e d i n c a . K a d a s v iše s t rogos t i p r i s t u p i m o g r u p a m a k o j e p r e d s t a v l j a j u s u b k u l t u r u u g l a v n i m r a d o v i m a i z t o g a v r e m e n a , m o ž e m o se p i t a t i o r a z l i č i t o s t i m a m e đ u n j i m a , o p r o l a z n o s t i n e č i j e g a n g a ž m a n a ko j i j e d o b n o o d r e đ e n i u vez i s t i m n e d o s t a t k o m j a m s t v a za o p s t a n a k i b u d u ć e k a rak te r i s t i ke sus tava v r i j e d n o s t i n a z v a n o g s u b k u l t u r o m , m o g l i b i s m o iz i s t raž i van ja izvući d i j e l o v e u k o j i m a se v i d i da k o n f l i k t n i , k r i m i n a l n i i l i n a r k o f i l s k i k a r a k t e r s u b k u l t u r e n isu n i p e d e s e t i h b i l i t a k o r a z d v o j e n i k a k o se u t e o r i j s k i m r a d o v i m a s u g e r i r a l o . N o č i n j e n i c a j e d a a u t o r i t a d a n isu smis l i l i bo l j i p o j a m i da se on č a k z a d r ž a o , u n a t o č u s l o ž n j a v a n j u i sve v e ć o j r a z n o l i k o s t i p o j a v a i s u d i o n i k a na k o j e se p r i m j e n j u j e . M n o g i su a u t o r i b i l i sv jesni p o t e š k o ć a s v i š e z n a č n o š -ć u p o j m a , p a s u g a i d a l j e kor is t i l i , n a v o d e ć i , p o p u t J o h n a B u s h n e l l a , d a b i m o ž d a b i l o b o l j e d a g a s o c i o l o z i n i su n i k a d n i p o č e l i ko r i s t i t i . ( B u s h n e l l , 1 9 9 0 . ) N a p r i m j e r u u r b a n e e t n o l o g i j e č i k a š k e š k o l e v id i s e n a s t a n a k s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e č a k i k a d a se s a m p o j a m s u b k u l t u r e ne ko r i s t i . B i tno j e is t raž ivan je s a m o g f e n o m e n a , bez o b z i r a na raz l i č i te p o j m o v e ko je a u t o r i ko r is te , jer r i ječ je o r a z u m i j e v a n j u v iše il i m a n j e z a s e b n o g sv i j e ta , v r i j e d n o s t i , n a č i n a ž i v o t a , ( s u b ) k u l t u r e h o b o l u t a l i c a , jazz g l a z b e n i k a il i » d j e č a k a s u g l a u l i ce« . D a v i d D o w n e s , ko j i j e i s a m p r i d o n i o š i r e n j u teo r i j e o s u b k u l t u r i iz S A D - a u V. B r i t a n i j u , p i s a o je k a k o

46

URBANA PLEMENA

s e » s u b k u l t u r a « u j e d n o m r a z d o b l j u o č i g l e d n o ko r i s t i l a k a o » a d h o c k o n c e p t « svak i p u t k a d a j e t r e b a l o n a g l a s i t i n o r m a t i v n e a s p e k t e b i l o k o j e g p o n a š a n j a k o j e o d s t u p a o d o p ć e g s t a n d a r d a . ( D o w n e s , 1 9 6 6 . , str. 9.) Z b o g t o g a s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e m l a d i h n e t r e b a s t r i k tno svod i t i n a o n e r a d o v e ko j i ko r i s te s a m p o j a m s u b k u l t u r e , n e g o p r e p o z n a v a t i u r b a n e , a d o l e s c e n t s k e i d o n e k l e z a s e b n e s v j e t o v e , o k v i r e ( s u b ) k u l t u r n o g s a d r ž a j a k a o n a č i n a (sti la) ž i v o t a i i z b o r e n o g i d e n t i t e t a .

47

Benjamin Perasović

3. Interakcionizam, teorija etiketiranja i skeptička revolucija u sociologiji devijacije

I n te rakc ion izam u soc io log i j i i soc i j a lno j ps iho log i j i o b i č no se vezu je uz t eme l j e ko je j e t o m pr i s tupu p o s t a v i o G e o r g e H e r b e r t M e a d , i a k o j e p o j a m » s i m b o l i č k i i n t e r a k c i o n i z a m « s k o v a o n j e g o v u č e n i k H e r b e r t B l u m e r . Sveuč i l i š te u C h i c a -g u p o n o v o n a m s e n a m e ć e k a o r o d n o m j e s t o t e o r i j a i p r i s t u p a n e i z m j e r n o v a ž n i h z a s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e m l a d i h .

F i l ozo f i j a p r a g m a t i z m a , k a o i r a d i k a l n i b i h e v i o r i z a m , u t j eču na M e a d o v u t e o r i j u i na k a s n i j e i n t e r p r e t a c i j e , p r i č e m u je za u t j e r a j p r a g m a t i z m a v a ž n o i z d v o j i t i : 1 . u s r e d o točen je na i n t e r a k c i j u a k t e r a i sv i j e ta , 2 . r a z u m i j e v a n j e i a k t e r a i sv i jeta k a o d i n a m i č k i h p r o c e s a a ne s ta t i čk ih s t rukt u r a i 3 . p r i p i s i v a n j e v e l i k o g z n a č e n j a s p o s o b n o s t i m a a k t e r a d a i n t e r p r e t i r a j u s o c i j a l n i svi jet . (Ritzer, 1 9 9 7 . ) l a k o p o l a z i o d b i h e v i o r i z m a , M e a d p r o š i r u j e a n a l i z u p o n a š a n j a n a d u h o v n e p r o c e s e , s m a t r a j u ć i svi jest a k t e r a n e z a o b i l a z n o m č i n j e n i c o m u p r o c e s i m a p o n a š a n j a , p a j e svo j b i h e v i o r i z a m z v a o » s o c i j a l n i m « , z a raz l i ku o d » r a d i k a l n o g « ( W a t s o n o v o g ) . U s v o m k l j u č n o m , » p r e d a v a č k o m « d j e l u (Mind, Self and Society) M e a d se o d m i č e od a n i m a l n e p s i h o l o g i j e k a o t e m e l j a r a d i k a l n o g b i h e v i o r i z m a , z a s n i v a juć i n a l j u d s k o j s p o s o b n o s t i r a z m i š l j a n j a niz r a z l i k o v a n j a k o j a se t i č u sv i jes t i , o s o b e i d r u š t v a . Sv i jest je s h v a ć e n a k a o s o c i j a l n i p r o c e s , a u l o g a s i m b o l a i j ez i ka p r e s u d n a u n a s t a j a n j u u n u t a r n j e i v a n j s k e k o m u n i k a c i j e a k t e r a , k a o i p r o c e s a s o c i j a l i z a c i j e u o p ć e . U M e a d o v u r a d u n a l a z e s e t e m e l j i ( p o p u t p o j m a u l o g e i m o g u ć n o s t i i g r a n j a u l o g a , k o n c e p t a o s o b e k a o o d n o s a »ja« i » m e n e « i td . ) m n o g i h k a s n i j i h i n t e r a k c i o n i s t i č k i h p r i s t u p a k o j e s u razv i l i B l u m e r , G o f f m a n i d r u g i . I d e j u o p r o m a t r a n j u s a m o g a s e b e r a z v i o

URBANA PLEMENA

j e C h a r l e s H o r t o n C o o l e y , k o j i t a k o đ e r u t j e č e n a s u v r e m e n i i n t e r a k c i o n i z a m i p r i d o n o s i k o n c e p t u o s o b e , p r i č e m u s e »ja u z r ca lu« i s k a z u j e k a o s p o s o b n o s t d a s a m i s e b e v i d i m o o n a k o k a k o v i d i m o b i l o k o j u d r u g u s o c i j a l n u s t va r .

H e r b e r t B l u m e r j e z a s n o v a o s i m b o l i č k i i n t e r a k c i o n i z a m n a M e a d o v u n a s l i j e đ u , a l i j e k r i t i k u » r e d u k c i o n i z m a « ( p o p u t M e a d o v e kr i t ike r e d u k c i o n i z m a W a t s o n o v a b i h e v i o r i zma) p r o š i r i o na sve p s i h o l o g i j s k e i s o c i o l o g i j s k e t e o r i j e i k o n c e p t e k o j i i n d i v i d u a l n o d e t e r m i n i r a j u k a t e g o r i j a m a s t ruk tu re i k u l t u r e . B l u m e r o v o inz i s t i r an je na važnos t i z n a č e n j a stvar i za d j e l a t n a l j u d s k a b i ć a ne d o p u š t a o b j a š n j e n j e p o n a š a n j a »van jsk im s i l ama« ili k a t e g o r i j a m a m a k r o -s o c i o l o g i j e , n e g o se čv rs to u k o t v l j u j e u d r u š t v e n o j k o n s t r u k c i j i s t va rnos t i . A k o p r o m o t r i m o s e d a m o s n o v n i h p r i n c i p a s i m b o l i č k o g i n t e r a k c i o n i z m a k o j e k a o z a j e d n i č k e k l j u č n i m a u t o r i m a n e k o l i k o p u t a n a g l a š a v a Ritzer, u o č i t ć e m o i i n -s p i r a t i v a n o k v i r za p r o u č a v a n j e s u b k u l t u r e m l a d i h , jer j e d j e l a t n o s t s u b k u l t u r n o g a k t e r a već n a g l a š e n a u k o n c e p t i m a M e r t o n o v i h u č e n i k a , d o k j e o v d j e d j e l a t n i n a b o j d e f i n i r a n j a i r e d e f i n i r a n j a o s l o b o đ e n s t r u k t u r a l n o g n a m e t a n j a » p r o b l e m a « k o j e m j e s u b k u l t u r a »so luc i j a« :

1 . L judska b i ć a , z a raz l i ku o d n iž ih ž i vo t i n j a , r a s p o l a ž u s p o s o b n o š ć u r a z m i š l j a n j a .

2 . S p o s o b n o s t r a z m i š l j a n j a o b l i k o v a n a j e p r o c e s o m s o c i j a l n e i n t e r a k c i j e .

3. U s o c i j a l n o j i n te rakc i j i l jud i u č e o z n a č e n j i m a i s i m b o l i m a ko j i i m o m o g u ć a v a j u k o r i š t e n j e s p e c i f i č n e l j u d s k e s p o s o b n o s t i r a z m i š l j a n j a .

4 . Z n a č e n j a i s i m b o l i o m o g u ć u j u l j u d i m a o s t v a r i v a n j e

a k c i j e i i n t e r a k c i j e . 5 . Ljudi m o g i i zmi jen i t i ili m o d i f i c i r a t i z n a č e n j a i s i m b o

le k o j e ko r i s t e u akc i j i i i n t e r a k c i j i , na o s n o v i s v o j e in te r p r e t a c i j e s i t u a c i j e .

49

Benjamin Perasović

6 . L jud i m o g u izvest i t e m o d i f i k a c i j e i p r o m j e n e z b o g m o g u ć n o s t i i n t e r a k c i j e s a m i h sa s o b o m i s d r u g i m a , š to im o m o g u ć u j e i sp i t i van je p o t e n c i j a l n i h t o k o v a a k c i j e , p r o c j e n j i v a n j e p r e d n o s t i i m a n j k a v o s t i , t e o d a b i r n a j p o v o l j n i j e a k c i j e .

7 . P r e p l e t a n j e m e đ u o v i s n i h o b r a z a c a a k c i j e i i n t e r a k c i j e s t va ra g r u p e i d r u š t v a .

S o b z i r o m na M e a d o v o n a s l i j e đ e , p o j a v i l e su se d v i j e s u p r o t n e m e t o d o l o g i j s k e p a r a d i g m e , o n a B l u m e r o v a , k o j a teži » s i m p a t i č k o j i n t r o s p e k c i j i « i o b n a v l j a k v a l i t a t i v n e m e t o d e č i kaške š k o l e , i o n a K u h n o v a , k o j a s m a t r a d a s e u M e a -d o v u n a s l i j e đ u m o ž e u t e m e l j i t i i » t v rđa« , e m p i r i j s k a , s is tem a t s k a m e t o d o l o g i j a k o j a teži g e n e r a l i z a c i j i i z a k o n i t o s t i m a k a o j e d i n s t v e n i m k a r a k t e r i s t i k a m a s v a k e z n a n o s t i .

O v d j e n i j e t o l i k o v a ž n o p r i k a z a t i sve a s p e k t e r a z v o j a i n t e r a k c i o n i z m a i o t v o r i t i r a s p r a v u o s o c i o l o š k i m p a r a d i g m a m a , k o l i k o j e z n a č a j n o u o č i t i d a s e f e n o m e n u s u b k u l t u r e p r i s t u p i l o i z n o v e p e r s p e k t i v e . T a j e p e r s p e k t i v a , u v a ž a v a j u ć i d i o n a s l i j e đ a p r v o g n a r a š t a j a č i k a š k e š k o l e , p r i š l a

URBANA PLEMENA

b l i že a k t e r u , s u b j e k t u i s t r a ž i v a n j a , i s t o v r e m e n o o k r e ć u ć i f o k u s d o t a d a š n j e a n a l i z e d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a s » d e v i j a -n a t a « na sus tav i i ns t i tuc i je s o c i j a l n e k o n t r o l e .

Z a raz l i ku o d a u t o r a ko j i s u n a o s n o v i k a s n o č i k a š k e k r i m i n o l o g i j e i M e r t o n o v e t e o r i j e a n o m i j e s tvor i l i tezu o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i , r a z r a đ u j u ć i d e t a l j n o p o j a m i t i p o v e s u b k u l t u r e , i n t e r a k c i o n i s t i č k i u s m j e r e n i a u t o r i n i su inz is -t i ra l i n a p o j m u s u b k u l t u r e , č a k s u g a o d b a c i v a l i , i l i kor is t i l i p a r a l e l n o s p o j m o m k u l t u r e ( o d r e đ e n o g a k t e r a ) . Bez o b z i ra n a ( ne ) ko r i š t en j e p o j m a s u b k u l t u r e , i n t e r a k c i o n i s t i s u is t raž iva l i s l i čne f e n o m e n e , ko j i s e o d r a z d o b l j a p r v e g e n e r a c i j e č i k a š k e š k o l e n a l a z e u k n j i g a m a ( i u s tva rnos t i ) p o d raz l i č i t im i m e n i m a : u r b a n i h l u t a l i c a ( H o b o i d r u g i ) , v r š n j a č k i h g r u p a , b a n d i , o v i s n i k u , p r o s t i t u c i j e , k r i m i n a l n o g sv i je ta , ps ih i ja t r i j sk ih u s t a n o v a , z a t v o r a , » m o r a l n i h r e g i j a « , jazz g l a z b e n i k a , p u š a č a m a r i h u a n e , r aznov rsn ih n e k o n v e n c i o n a l n i h i »dev i j an tn ih« a k t e r a . U p r a v o je i n t e rakc ion i s t i č k i p r i s t u p d e v i j a c i j i r a d i k a l n o i z m i j e n i o pe rspek t i vu - s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e , s tvor ivš i s v o j e v r s n u » s k e p t i č k u r e v o l u c i j u « . K a o š to na o p ć o j raz in i d r u š t v a i s o c i j a l n e t e o r i j e i n t e r a k -c i o n i z a m žel i p r o m a t r a t i s u b j e k t , p r o c e s d e f i n i r a n j a s i t u a c i je i k o n s t r u i r a n j a s t v a r n o s t i , t a k o u p o d r u č j u d e v i j a c i j e i n t e r a k c i o n i s t i v i d e p r v e n s t v e n o s o c i j a l n i p r o c e s u k o j e m a k t e r i d e f i n i r a j u i r e d e f i n i r a j u s i t u a c i j e i u k o j e m na k o n a č a n rezu l ta t »dev i j an tnos t i « s n a ž n o u t j eču ins t i t uc i j e s o c i j a l n e k o n t r o l e . K l j učn i p o j m o v i i n t e r a k c i o n i s t i č k o g p r i s t u p a d e v i j a c i j i b i l i s u : p r i m a r n a i s e k u n d a r n a d e v i j a c i j a , g l a v n i i p o m o ć n i s ta tus , s e k v e n c i j a l n i m o d e l , d e v i j a n t n o k a r i j e r a , e t i ke t i ran je , s l i g m a , m o r a l n o poduze tn i š t vo , soc ie ta lna reak c i j a i t d . F r a n k T a n n e n b a u m j e još 1 9 3 8 . o p i s a o » t a g g i n g « p r o c e s , b l i z a k o n o m e š to d a n a s z o v e m o e t i k e t i r a n j e m , a E d w i n Lemer t ( 1 9 5 1 . ) p o s t a v i o j e t e m e l j e i n t e r a k c i o n i s t i č k o g p r i s t u p a d e v i j a c i j i . I p a k , m o r a l o j e p r o ć i d e s e t d o p e t n a e s t g o d i n a , da b i tek u š e z d e s e t i m L e m e r t o v o ( i j oš r a n i j e ,

Benjamin Perasović

I c m n e n b a u m o v o ) t eo r i j sko nas l i j eđe p o s t a l o šire p r i h v a ć e n o i a k t u a l i z i r a n o s o c i o l o š k i m r a d o v i m a . Što se to d o g o d i l o u d r u š t v u , š to j e u t j e c a l o n a t a k o raz l i č i tu r e c e p c i j u i n t e r a k -c i o n i s t i č k o g p r i s t u p a d e v i j a c i j i u p e d e s e t i m i u š e z d e s e t i m g o d i n a m a ? S t e p h e n J . P foh l n a t o p i t a n j e o d g o v a r a u k a z i v a n j e m na d r u š t v e n e p o k r e t e i p r o m j e n e u p o l i t i č k o m ž i v o t u A m e r i k e . ( P f o h l , 1 9 8 5 . ) T o j e r a z d o b l j e k a d a s u s n a ž ne s o c i j a l n e i p o l i t i č k e b o r b e z a p l j u s n u t e k a m p u s e i š i r u j a v n o s t , s t u d e n t i su se p o č e l i m a s o v n i j e u k l j u č i v a t i u p o k r e t za g r a đ a n s k a p r a v a , i po P f o h l o v o m m i š l j e n j u , t o j e » d o v e l o e t i k e t u d e v i j a c i j e b l i že , u v las t i t i d o m « . S o c i o l o z i su u b r z o uv i d j e l i d a n j i h o v a d j e c a , s t u d e n t i , p r i j a t e l j i , r o đ a c i , a p o n e k a d i o n i s a m i , b i v a j u u h a p š e n i , p r e t u č e n i , n a p a d nu t i s u z a v c e m , š p i j u n i r a n i , s t i g m a t i z i r a n i , z a s t r a š i v a n i , p o p u t » o b i č n i h d e v i j a n a t a « . (P foh l , 1 9 8 5 . , str. 2 8 6 . ) B r o j n e k o n t r a d i k c i j e » u o b i č a j e n o g « e t i k e t i r a n j a p o s t a l e s u v id l j i v i j e ; k a d a je z a p o č e o ra t , o n i ko j i se n isu ht jel i bo r i t i t r e t i r an i su k a o k r i m i n a l c i , po l i c i j s k i u p a d i p u c a n j e u p r i p a d n i k e o r g a n i z a c i j e » C r n e p a n t e r e « p r o g l a š e n j e o p r a v d a n i m č i n o m , o d g o v o r n a n a p a d s m a t r a n j e u b o j s t v o m . Po l i t i čk i ak t iv is t i k o j i su se ža l i l i na p r i s l u š k i v a n j e t e l e f o n a p r o g l a š e n i s u p a r a n o i č a r i m a , ž e n e k o j e s u t raž i le j e d n a k u p l a ć u z a j e d n a k i r a d p o s t a l e s u » p s i h o l o š k i misf i ts« ( o s o b e n e p r i l a g o đ e n e o k o l i n i ) . D u g i n iz t a k v i h p r i m j e r a u s m j e r i o j e p o z o r n o s t s o c i o l o g a , s o c i j a l n i h p s i h o l o g a i s r o d n i h a u t o r a , (ko j i s u s tva ra l i t e o r i j u s o c i e t a l n e reakc i je ) n a o n e k o j i i m a j u m o ć d a e t i k e t i r a j u d r u g e ; f o k u s s e s a d a p o m i č e s e t i ke t i r a -n i h na o n e ko j i e t i k e t i r a j u , d e v i j a c i j a se p r o m a t r a u svjet lu s o c i j a l n e k o n t r o l e , p o g l e d s e u s m j e r a v a n a o d n o s i z m e đ u o n i h ko j i e t i k e t i r a j u i o n i h ko j i su e t i ke t i r an i k a o d e v i j a n t n i . (Pos ta je j a s n o d a s u t o o d n o s i m o ć i , d a n e k e d r u š t v e n e g r u p e i m a j u m o ć e t i k e t i r a n j a i s t i g m a t i z i r a n j a d r u g i h . ) D i p l o m i r a v š i n a sveuč i l i š tu u C h i c a g u , g d j e s u p o d v o d s t v o m Evere t ta H u g h e s a u p o z n a l i k v a l i t a t i v n e i s t r až i vačke

57

URBANA PLEMENA

t e h n i k e , m n o g i s u i n t e r a k c i o n i s t i č k i s o c i o l o z i d e v i j a c i j e naš l i p o s a o na Z a p a d n o j o b a l i , u K a l i f o r n i j i , g d j e su se t a d a o t v a r a l a n o v a r a d n a m j e s t a n a f a k u l t e t i m a . Z b o g t o g a s u nek i naz i va l i i n t e r a k c i o n i s t e š k o l o m » Z a p a d n e o b a le« , a nek i su i h i m e n o v a l i » n e o č i k a š k i m a u t o r i m a « . D a v i d M a t z a j e p r o b l e m a t i z i r a o d j e l o v a n j e t r i ju k l j u č n i h š k o l a , t r i j u g r u p a c i j a a u t o r a u p o d r u č j u d e v i j a c i j e , a to s u : č i k a š -k a š k o l a , f u n k c i o n a l i s t i ( z a p r a v o M e r t o n o v i u č e n i c i , a u t o r i » d e l i n k v e n t n e subku l t u re« ) i » n e o č i k a š k i « s o c i o l o z i . M a t z i n a k n j i g a » B e c o m i n g D e v i a n t « , n a s l o v o m i v r e m e n o m o b j a v l j i v a n j a , n e o d u d a r a o d m n o g i h k l as i čn ih r a d o v a s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e s k r a j a šezdese t ih , no o n a p reds tav l j a s p e c i f i č a n teo r i j sk i p r i s t u p i a u t o r o v n a p o r d a n a p r i m j e r u e v a l u a c i j e d o t a d a š n j i h r a d o v a i »ško la« u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e p r i k a ž e p l o d n o s t v las t i te o r i j e n t a c i j e k o j u n a z i v a s o c i o l o š k i m n a t u r a l i z m o m , a k o j u b i s m o d a n a s smjes t i l i u p o d r u č j e f e n o m e n o l o g i j s k o g p r i s t u p a . D o p r i n o s č i k a š k e š k o l e M a t z a v i s o k o v r e d n u j e , u o č a v a j u ć i s l a b o s t i p r o i z a š l e i z k o r e k c i o -n a l i s t i č k e p a r a d i g m e k a o t a k v e , k o j o j s e n a p o č e t k u s t o l j eća č i kašk i a u t o r i n i k a k o n i su usp je l i o t r g n u t i . P r o b l e m d e v i j a c i j e u M a t z i n o m d j e l u n a z n a č e n j e p o j m o v n i m p a r o v i m a r a z l i k a , p o p u t k o r e k c i j e i p o š t o v a n j a , p a t o l o g i j e i r a z n o l i k o s t i , te j e d n o s t a v n o s t i i s l o ž e n o s t i . P o š t o v a n j e f e n o m e n a b i t n o j e po laz i š te u i s t r až i van ju k o j e n e m a svo j p r e d m e t ili »ob jek t« , n e g o je u M a t z i n o m d u h u uv i j ek r i j eč o s u b j e k t u i s t r až i van ja . P o š t o v a n j e se t e š k o pos t i že u i s t raž i v a n j i m a p o t p u n o n e p o š t o v a n i h d j e l a t n o s t i , k o j e d r u š t v o ( v e ć i n a l j u d i u d r u š t v u ) n e s a m o d a n e p o š t u j e n e g o i o s u đ u j e . O s n o v n i j e r a z l o g , z b o g k o j e g j e p o d u z e t o t o l i k o i s t r až i van ja o d e v i j a c i j i , že l j a za a s i s t i r a n j e m d r u š t v u k a k o b i se r i j eš i l o p r o b l e m a t i č n i h ( d e v i j a n t n i h ) a k t i v n o s t i . K o r e k c i j a j e u k o r i j e n u sv ih r j ešen ja , o n a j e c i l j . Z a t o p r i s t u p k o j i že l i u k l o n i t i d e v i j a c i j u M a t z a n a z i v a k o r e k c i o n a l n i m . K o -r e k c i o n a l n a p e r s p e k t i v a o n e m o g u ć u j e k a p a c i t e t e m p a t i z i -

5 3

Benjamin Perasović

r a n j a a t i m e i r a z u m i j e v a n j a sub jek ta i s t raž i van ja . U t a k v o j pe rspek t i v i , u ko jo j svi nas to j e o tkr i t i u z r o k e , e t i o l o g i j u , k a k o b i se d e v i j a c i j a u k o r i j e n u un i š t i l a , v e ć a je m o g u ć n o s t da s e s a m f e n o m e n i z g u b i . K o r e k c i o n a l i s t i o b j a š n j a v a j u f e n o m e n i zvana i s d i s t a n c e , k a o da je r i ječ o s tud i j i o b j e k t a , a s t ud i j a o b j e k t a p o t p u n o je s u p r o t n a s tud i j i s u b j e k t a . U p r a v o u s tud i j i s u b j e k t a p o š t o v a n j e i e m p a t i j a b i t a n su a l a t i s t r a ž i v a n j a , o n i s u o s n o v n i resurs bez k o j e g a o s t a j e g o l e m a d i s t a n c a i z m e đ u a n a l i t i č a r a i s u b j e k t a .

J e d n a o d m n o g i h u o č l j i v i h p o s l j e d i c a a v e r z i j e , k o j u m n o g i s o c i o l o z i o s j e ć a j u p r e m a d e v i j a n t n o m f e n o m e n u , jest n j i h o v a n e m o g u ć n o s t o d v a j a n j a m o r a l n i h s t a n d a r d a o d a k t u a l n e d e s k r i p c i j e . » D a b i s e p o č e l o s p o š t o v a n j e m , u v a ž a v a n j e m , r a z u m i j e v a n j e m d e v i j a n t n o g f e n o m e n a , p o t r e b n o j e p r i v r e m e n o il i t r a j n o s u s p e n d i r a t i k o n v e n c i o n a l n u m o r a l n o s t « . ( M a t z a , 1 9 6 9 . , str. 17 . ) C i k a š k a š k o l a n i j e i zb j eg la k o r e k c i o n a l n i p o g l e d , a l i j e n a g l a s i l a sub jek t i vnos t , p o l o ž a j s u b j e k t a i s t r a ž i v a n j a , p r o v e l a j e d e t a l j a n o p i s i d o v e l a nas b l iže s t v a r n o m sv i je tu i ž i v o t u . T a j u l a z a k u d e v i -j a n t n i sv i je t n a r u š i o j e p a r a d i g m u p a t o l o g i j e i a f i r m i r a o p r i s t u p u k o j e m se s u b j e k t p o š t u j e i n j e g o v sv i je t g l e d a iz n u t r a . M a t z a j e čes to n a g l a š a v a o d a nas p o š t o v a n j e i u v a ž a v a n j e d o v o d i u »zagr l j a j s u b j e k t u « , no ta j z a g r l j a j n i j e iz raz n e k o g f i l a n t r o p s k o g r a s p o l o ž e n j a , n e g o p u t k o j i s o c i o l o g a v o d i k a s u b j e k t o v o j d e f i n i c i j i s i t uac i j e . U r a d o v i m a č i k a š k e š k o l e M a t z a p r i m j e ć u j e r a s p o d i j e l j e n o s t ; u t e o r i j s k o m , i n t e r p r e t a t i v n o m o k v i r u p o j a v l j u j u s e k o r e k c i o n a l n i p o g l e d i i p a t o l o g i j a k a o » s o c i j a l n a d e z o r g a n i z a c i j a « , a u e t n o g r a f s k o m r a d u o c r t a l i su r a d i k a l n u raz l i č i tos t i r a z n o l i kos t , p a j e o p r e d j e l j i v a n j e z a r a z n o l i k o s t n a s u p r o t p a t o l o g i j i b i l o d o s t u p n i j e i l a kše i z v o d i v o s l j e d e ć i m g e n e r a c i j a m a s o c i o l o g a . A n a l i z i r a j u ć i p o j m o v e č i k a š k e š k o l e , M a t z a j e » d e v i j a n t n i svi jet« i » i z o l i r a n o k u l t u r n o p o d r u č j e « [isolated cultural area) s m a t r a o o d l i č n i m i k o r i s n i m k o n c e p t i m a , k o j i

5 4

URBANA PLEMENA

su » n a s u p r o t d a n a š n j o j l a b a v o j k o n c e p c i j i s u b k u l t u r e « -» e k o l o š k i us i d ren i« . ( M a t z a , 1 9 6 9 . str. 2 3 . )

F u n k c i o n a l i z a m (u v a r i j a n t i M e r t o n a i n j e g o v i h u č e n i ka ) M a t z a s a g l e d a v a i z p e r s p e k t i v e d a l j n j e g n a p r e d o v a n j a svi jest i o p o t r e b i p o š t o v a n j a d e v i j a n t n o g f e n o m e n a , p a u o č a v a k a k o j e f u n k c i o n a l i s t i č k i p r i s tup p r i d o n i o i z b a c i v a n j u k o n c e p t a p a t o l o g i j e i z s o c i o l o g i j e i s o c i j a l n e p s i h o l o g i j e . D o k su p r e d s t a v n i c i m a r k s i s t i č k e ( kon f l i k t ne ) o r i j e n t a c i j e u s o c i o l o g i j i o b i č n o p r i g o v a r a l i f u n k c i o n a l i s t i m a z b o g n j i h o v o g a p o l o g e t s k o g s tava p r e m a p o s t o j e ć e m , p r e m a d o m i n a n t n o j k u l t u r i i d r u š t v e n o m p o r e t k u , M a t z a (uz sv i jes t o m n o g i m m a n a m a f u n k c i o n a l i z m a ) u p r a v o u s v o j e v r s n o m f u n k c i o n a l i s t i č k o m » a f i r m a c i o n i z m u « v id i p o z i t i v a n p o m a k p r e m a p o š t o v a n j u i r a z u m i j e v a n j u d e v i j a n t n o g f e n o m e n a . M e r t o n j e t v r d i o k a k o p o d o d r e đ e n i m o k o l n o s t i m a k a r d i n a l n a a m e r i č k a v r i j ednos t - a m b i c i j a , p r o m o v i r a k a r d i n a l n i a m e r i č k i p o r o k - d e v i j a n t n o p o n a š a n j e , a d u g a č k i niz c i t a ta i z k n j i g a M e r t o n o v i h u č e n i k a k o j i su p i sa l i o » d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i « M a t z a kor is t i k a k o b i n a g l a s i o , r i j e č i m a A l b e r t a C o h e n a , d a o n o što n e o d o b r a v a m o , o d b a c u j e m o , i o n o što n j e g u j e m o jest s p l e t e n o o d i s tog v l a k n a , o d iste n i t i . l a k o D a n i e l Bel l b a š i n i je p r a v i p r i m j e r f u n k c i o n a l i s t i č k i o r i j e n t i r a n o g a u t o r a , n j e g o v a ci jela M a t z a n a v o d i u z d o p r i n o s f u n k c i o n a l i s t i č k o g p r i s t u p a k o j i j e ( u p r a v o u B e l l o v u s luča ju ) k r i m i n a l n e d je la tnos t i p r i k a z a o k a o d i o s v a k o d n e v n o g , a m e r i č k o g n a č i n a ž i v o t a , o d b a c u j u ć i i m p l i k a c i j e o » n o r m a l n o m « i » p a t o l o š k o m « p o n a š a n j u . O n o š to s u z a p o č e l i a u t o r i č i k a š k e š k o l e , a nas tav i l i f u n k c i o n a l i s t i , i š t o M a t z a v id i k a o n a p r e d o v a n j e svi jest i o p o t r e b i p o š t o v a n j a i r a z u m i j e v a n j a d e v i j a n t n o g f e n o m e n a , još s u v iše n a g l a s i l i » n e o č i k a š k i a u t o r i « . O n i s u ( Lemer t , B e c k e r , G o f f m a n . . . ) u p o t p u n o s t i o d b a c i l i i d e j u p a t o l o g i j e , ili k a k o b i L e m e r t r e k a o , »zauv i j ek n a p u s t i l i a r h a i č n e , m e d i c i n s k e p r e d o d ž b e po k o j i m a se l j u d i d i j e l e na n o r m a l n e i p a t o l o š k e « . P roces d i f e r e n c i j a c i j e jest n e o s p o r a n , i d i f e r e n c i r a n o p o n a š a n j e

5 5

Benjamin Perasović

u o p ć e m o ž e u o d r e đ e n o m d r u š t v u il i u o d r e đ e n o m v r e m e n u b i t i » s o c i j a l n o p r i h v a t l j i v o « , a u n e k o m d r u g o m d r u štvu il i u d r u g o m v r e m e n u » s o c i j a l n o n e p r i h v a t l j i v o « . N a o s n o v i t a k v i h g l e d i š t a j a s n o j e k a k o z a t e a u t o r e n e m o ž e p o s t o j a t i , n a raz in i » c j e l o k u p n o g a m e r i č k o g d r u š t v a « , k o n senzus o t o m e k a k v o j e p o n a š a n j e p o ž e l j n o a k a k v o n e p o ž e l j n o . K o n t a k t sa s u b j e k t o m i s t r až i van ja i p r o m a t r a n j e izn u t r a , »na t e r e n u « , nas l i j ed i l i su od s ta re č i k a š k e š k o l e , i za i n t e r a k c i o n i s t i č k e ( » n e o č i k a š k e « , p o M a t z i ) a u t o r e p a t o l o g i j i v iše d o i s t a n i j e b i l o m j e s t a . U sfer i s o c i j a l n e e g z i s t e n c i j e p o s t o j a l a je s a m o raz l i č i tos t i r a z n o l i k o s t , a s p e c i f i č n a m e t o d o l o g i j a i s n j o m p o v e z a n o »b l i sko p r o m a t r a n j e « , p o š t o v a n j e s u b j e k t o v a p o g l e d a , t v o r e n a j b o l j u zaš t i tu o d p a t o l o g i j s k i h i m p l i k a c i j a k o r e k c i o n a l n o g p r i s t u p a .

O s i m š t o j e i d e j u p o š t o v a n j a (appreciation) s u p r o t s t a v i o k o r e k c i o n a l n o m p o g l e d u , i d e j u r a z n o l i k o s t i p o s t a v i o u m j e s t o p a t o l o g i j e , a j e d n o s t a v n o s t d i s t i n k c i j e k o n v e n c i o n a l n i h i d e v i j a n t n i h f e n o m e n a z a m i j e n i o n a g l a š a v a n j e m k o m p l e k s n o s t i , D a v i d M a t z a j e još j e d n o m p r o š a o k r o z d o s a d a š n j e ško le s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e , k o n s t r u i r a j u ć i n o v u e v a l u a c i j u k roz tr i t e m e l j n a p o j m a - a f i n i t e t , a f i l i j a c i j a , i o z n a č a v a n j e (affinity, affiliation, signification). Uzevši p r i m j e r p e t n a e s t o g o d i š n j e d j e v o j k e k o j a o s t a j e t r u d n a u o d r e đ e n i m o k o l n o s t i m a , M a t z a p r i k a z u j e tri o s n o v n a o b j a š n j e n j a k o j a leže u p o z a d i n i v e ć i n e p r o b l e m a t i z i r a n j a d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a . D j e v o j k a A o d r a s l a j e u k u ć i p r e p u n o j r o d b i n e , rod i te l j i su rad i l i i b i l i r i j e t ko k o d k u ć e . Star i ja b r a ć a i sestre su t a k o đ e r rad i l i i os tav l j a l i o n e m l a đ e da se b r i n u s a m i o seb i - n i t ko n i je m a r i o jesu l i išli u š k o l u , jesu l i t r eba l i neš to il i b i l i s re tn i . K a o rezu l ta t t akv i h o k o l n o s t i , d j e v o j k a A je z a t r u d n j e l a . O v a j s luča j p r i k a z u j e p o j a m a f i n i t e ta ko j i leži u p o z a d i n i s o c i o l o š k i h o b j a š n j e n j a . N a l a z i se i u r a d o v i m a č i kaške ško le i u r a d o v i m a a u t o r a »de l i nkven tne subku l tu re« .

D j e v o j k a B se s r o d i t e l j i m a m o r a l a p rese l i t i u d r u g i kva r t . Sp r i j a te l j i l a se s g o d i n u d a n a s t a r i j o m s u s j e d o m (pr-

5 6

URBANA PLEMENA

va v ra ta ) i p o s t a l a p o p u l a r n a u n j e n o m d r u š t v u . S h v a ć a l a j e d a jo j j e t o d r u š t v o m a l o » p r e b r z o « , a l i n i j e h t j e l a ž r t v o vat i s t ečenu p o p u l a r n o s t n e k a k v i m p u r i t a n i z m o m . U p o z n a l a j e u t o m d r u š t v u J i m a , i z a t r u d n j e l a . O v a s l i ka M a t z i s luži d a o b j a s n i p o j a m a f i l i j a c i j e , ko j i j e u z već s p o m e n u t i p o j a m a f i n i t e t a č i n i o p o d l o g u r a z n o v r s n i m o b j a š n j e n j i m a d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a .

D j e v o j k a C (sve tr i d j e v o j k e i m a j u po 1 5 g o d i n a ) u p i s a n a j e ž e l j o m r o d i t e l j a u p a r o h i j a l n u š k o l u g d j e jo j j e b i l o d o b r o , o s i m š to j e j e d n a sestra v e o m a s t r o g o n a s t u p a l a i s t a v l j a l a n a g l a s a k n a n e v i n o s t . D j e v o j k a j e n e v i n o s t č u v a l a , sas ta juć i se s d j e č a c i m a i ne o d l a z e ć i n i k a d d a l j e od p o l j u p c a . J e d n e v e č e r i , s j e d i l a j e s a s v o j i m t a d a š n j i m m o m k o m u a u t u , i u p r a v o k a d j e d o š l o d o p o z d r a v n o g p o l j u p c a , p o l i c a j a c , b r a t n a v e d e n e č a s n e , o t v o r i o j e v r a t a a u t a o p t u ž u j u ć i d j e v o j k u d a j e p r o s t i t u t k a , p r i j e teć i m l a d i ć u d a ć e g a op tuž i t i z a s i l o v a n j e . N a k o n t o g a , d o k s u m l a d i s jed i l i u š o k u , o č i n s k i se n a s m i j a o i r e k a o » v i d i m da ste d o b r a d j e c a , o v o g p u t a n e ć e b i t i n i š ta , a l i n e m o j t e d a vas još j e d n o m o v d j e u h v a t i m « . I d u ć e t r i m i n u t e m l a d i s u šu t je l i , i o n d a i s t o v r e m e n o i z g o v o r i l i »vvhat t he he l l« . K a o r e z u l t a t t ih o k o l n o s t i , d j e v o j k a j e z a t r u d n j e l a . O v a j p r i m j e r M a t z i j e p o s l u ž i o za i l us t rac i j u o z n a č a v a n j a , i za raz l i ku od č i k a š k e š k o l e i M e r t o n o v i h u č e n i k a , u p u ć u j e n a » n e o č i k a š ke« a u t o r e ko j i su p o j a m o z n a č a v a n j a shva t i l i , i u p o t r i j e b i l i g a n a raz l i č i t im r a z i n a m a s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e . T o j e ve l ik p o m a k u o d n o s u n a t e o r i j s k o i s t r až i vačku še tn ju o d a f i n i t e ta d o a f i l i j a c i j e , g d j e s e s t a l n o s u s r e ć e m o s p o j m o v i m a p r e d i s p o z i c i j e , d e z o r g a n i z a c i j e , a n o m i j e i t d . M a t z a d o b r o p r i m j e ć u j e d a j e g e n e r a c i j a m a k r i m i n o l o g a i poz i t i v i s t i čk i u s m j e r e n i h s o c i o l o g a u s p j e l o n e š t o t e š k o z a m i s l i v o - o d vo j i t i s t u d i j u o k r i m i n a l u od s tud i j e o d r ž a v i . S to z n a č i b i t i r e g i s t r i r a n , e t i k e t i r a n , d e f i n i r a n , k l a s i f i c i r a n , o z n a č e n , t o M a t z a s m a t r a ne izos tavn im d i j e l o m svake studi je o d e v i j a c i j i .

5 7

Benjamin Perasović

Z a p r a v o , veza i z m e đ u o r g a n i z i r a n o g , p r e m d a d i v e r z i f i c i r a -n o g , a u t o r i t e t a d r ž a v e i p o s t o j a n j a d e v i j a n t n i m , jest na j š i r e z n a č e n j e o z n a č i v a n j a k o j e M a t z a r a z m a t r a i d o k o j e g m u j e s t a l o , u č e m u s e n j e g o v e i n t e n c i j e d o b r i m d i j e l o m p o k l a p a j u s i n t e r a k c i o n i s t i č k i m p r i s t u p o m dev i j ac i j i i t e o r i j a m a » s o c i e t a l n e r e a k c i j e « .

E d w i n Lemer t , p išuć i dese t l j eće i sp red s v o g a v r e m e n a , r a z l i k o v a o j e p r i m a r n u o d s e k u n d a r n e d e v i j a c i j e . (Lemer t , 1 9 5 1 . ) P r i m a r n a d e v i j a c i j a p o k l a p a se s » n o r m a l n i m « ili k o n v e n c i o n a l n i m p o n a š a n j e m u t o l i k o š to j e u n j e g a u k l o p l j e n a , i n t e g r i r a n a , p o p u t č o v j e k a ko j i s e p o v r e m e n o n a n e k o j z a b a v i n a p i j e a l i k o j e g n i t k o n e s m a t r a a l k o h o l i č a -r e m ili d e v i j a n t n i m u sm is lu o p i j a n j a . P r i m a r n a d e v i j a c i j a m o ž e b i t i m o t i v i r a n a r a d o z n a l o š ć u , s t r e s o m , g r u p n i m o č e k i v a n j i m a , z a p r a v o n i z o m r a z n o v r s n i h b i o l o š k i h , p s i h o l o š k ih i s o c i j a l n i h č i m b e n i k a . Poš to ta d e v i j a c i j a n i j e » p r e p o zna ta« k a o k l j u č n a , i n t e r v e n i r a j u ć a v a r i j a b l a u s t v a r a n j u i d e n t i t e t a p o j e d i n c a , o n / o n a n e m o r a r e o r g a n i z i r a t i svo j i den t i t e t u s k l a d u s d e v i j a c i j o m . Tek u s l u č a j u v e ć e v i d l j i vos t i i u č e s t a l o s t i , ili (što je p r e s u d n o ) u s l u č a j u d r u š t v e n e r e a k c i j e , i n d i v i d u a p o k u š a v a d j e l o v a t i , p r i l a g o đ a v a j u ć i s e , p r i m j e r i c e , č e š ć e m o p i j a n j u p r o n a l a ž e n j e m n o v o g r a d n o g m j e s t a il i p r o f e s i j e g d j e će se t a k v o p o n a š a n j e v iše t o l e r i r a t i . S e k u n d a r n a d e v i j a c i j a n a s t a j e u u v j e t i m a d r u š t v e n e r e a k c i j e , k a d a »dev i j an t« p o č i n j e kor is t i t i s vo je p o n a š a n j e i u l o g u z a s n o v a n u n a n j e m u k a o s reds tvo v las t i te o b r a n e , n a p a d a , ili n a p r o s t o p r i l a g o đ a v a n j a p r o b l e m i m a ko j i p ro i z laze i z d r u š t v e n e r e a k c i j e na p o n a š a n j e š to j e p r e p o z n a t o k a o d e v i j a n t n o . P o j e d i n a c s e s a d a p o i s t o v j e ć u j e s u l o g o m d e v i j a n t a , m o ž e se uk l j uč i t i u d e v i j a n t n e g r u p e i osnaž i t i svo j d e v i j a n t n i i den t i t e t . Reakc i j a d r u š t v a n a d e v i j a c i j u t a k o j e u z r o k o v a l a n o v u d e v i j a c i j u , e t i k e t i r a n j e d e v i j a n t a u v e ć a l o j e d e v i j a c i j u . T i p i č n o za i n t e r a k c i o n i s t i č k i p r i s t u p jest n a p u š t a n j e t r a d i c i o n a l n o g , » s i m u l t a n o g « o b r a s c a z a o b j a -

58

URBANA PLEMENA

šn jen j e d e v i j a c i j e , po k o j e m d e v i j a c i j a n a s t a j e k a d se u i g r u u k l j u č i nek i od f a k t o r a , a o n i se svi » m u l t i v a r i j a n t n o a n a l i z i r a j u « i p r o m a t r a j u i s t o v r e m e n o , p o p u t i n t e l i g e n c i j e , sus jeds t va , o b i t e l j i , o s o b i n a l i čnos t i , s i t uac i j s k i h f a k t o r a i s l i č n o g . N a s u p r o t t o m e , i n t e r a k c i o n i s t i s u s e z a l a g a l i z a sekvenc i j a l n i m o d e l , jer o n , z a raz l i ku o d s i m u l t a n o g , o m o g u ć u j e p r a ć e n j e n a s t a j a n j a » d e v i j a n t n e ka r i j e re« . N e d j e lu ju svi f a k t o r i n a razvo j d e v i j a c i j e i s t o v r e m e n o , n e k i m o g u bi t i važn i u o h r a b r i v a n j u e k s p e r i m e n t i r a n j a i l i n o n k o n f o r -m i z m a , a d r u g i m o g u bi t i u t j e c a j n i u o d r ž a v a n j u p o s t o j e ć i h ( u s p o s t a v l j e n i h u n e k o m k o n k r e t n o m r a z d o b l j u ) o b r a z a c a k r šen ja p r a v i l a . S e k v e n c i j a l n e » k o n t i n g e n c i j e ka r i j e re« u k l j u č u j u o b j e k t i v n e č i n j e n i c e s o c i j a l n e s t r uk tu re i p r o m j e ne u p e r s p e k t i v i , m o t i v a c i j e i že l je i n d i v i d u e . Od p o s e b n e su važnos t i i r e a k c i j e d r u g i h l j u d i , je r p o n a š a n j e d r u g i h p r e m a o n o m e t k o j e o z n a č e n k a o d e v i j a n t d r a s t i č n o s e m i j e n j a , š to m o ž e v o d i t i i p r e m a m j e r a m a rep res i j e k o j e u t j eču n a ž i vo tne šanse d e v i j a n t a ; o n / o n a m o ž e b i t i z a t v o r e n a ) , i zbačen(a ) ili o n e m o g u ć e n ( a ) u p o s l u , na t j e ran (a ) n a s k r i v a n j e , a sve t o m o ž e v o d i t i p r e m a n o v o m i d e n t i t e t u ko j i s e z a s n i v a n a a u t s a j d e r s k o m s t a t u s u . H o w a r d B e c k e r j e n e s u m n j i v o na j zas lužn i j i š to s u m n o g e i n t e r a k c i o n i s t i č k e p o s t a v k e i p e r s p e k t i v a » s o c i e t a l n e r eakc i j e« (na d e v i j a c i j u ) d o b i l i svoj o b l i k u » teor i j i e t i k e t i r a n j a « [labelling theory). N j e g o v o , s a d već k l a s i č n o d j e l o »Ou ts i de rs« , p o č i n j e u p r a v o z a l a g a n j e m z a s e k v e n c i j a l n i m o d e l d e v i j a c i j e , z a m o d e l d e v i j a n t n e k a r i j e r e i p a ž l j i v o p r a ć e n j e r a z v o j a d e v i j a n t n o g i d e n t i t e t a u v r e m e n u , o b i č n o o s n a ž e n o g a r e a k c i j a m a d r u š tva n a i n i c i j a l n u d e v i j a c i j u .

Becke r ( 1 9 6 3 . ) je j e d n o s t a v n i m i p r e c i z n i m s o c i o l o š k i m j e z i k o m n a g l a s i o k l j u č n e p o s t a v k e t e o r i j e e t i k e t i r a n j a : Sve d r u š t v e n e g r u p e s t va ra j u p r a v i l a i p o k u š a v a j u i h n a m e t n u t i i p r o v e s t i . D r u š t v e n a p r a v i l a d e f i n i r a j u s i t uac i j e i n j i m a o d g o v a r a j u ć e vrste p o n a š a n j a , s p e c i f i c i r a j u ć i n e k o d j e l o v a -

59

Benjamin Perasović

n je k a o » d o b r o « , i z a b r a n j u j u ć i d r u g o k a o » loše«. O n o m e t k o p rek rš i p r a v i l o se ne v j e ru j e i on p o s t a j e a u t s a j d e r . M e đ u t i m , o n a j t k o j e o z n a č e n k a o a u t s a j d e r m o ž e i m a t i d r u k č i j i p o g l e d n a stvar . M o ž d a n e ć e p r i h v a t i t i p r a v i l o p o k o j e m j e p r o s u đ e n , ni t i ć e p r i hva t i t i o n e k o j i s u m u sud i l i k a o k o m p e t e n t n e il i k a o l e g i t i m n o o v l a š t e n e d a t o r a d e . O t u d a d r u g o z n a č e n j e p o j m a : p rek rš i te l j p r a v i l a m o ž e svo je s u c e s m a t r a t i a u t s a j d e r i m a . B e c k e r s e s u p r o t s t a v l j a g l e d i š t i m a d a p o s t o j i n e š t o i n h e r e n t n o d e v i j a n t n o s a m o m d j e l u , k o j e krši n e k o d r u š t v e n o p r a v i l o , i u p u ć u j e o š t r u k r i t i ku z n a n s t v e n i c i m a k o j i n e p r o p i t u j u d e v i j a c i j u k a o t a k v u n e g o j e u z i m a j u k a o d a t o s t , š to z n a č i d a t i m e p r e u z i m a j u i v r i j e d n o s t i g r u p e k o j a je s t vo r i l a sud o d e v i j a c i j i . Sv i jest o p l u r a l n o s t i d r u š t v a i k a r a k t e r i s l i k u m u d r u š t v e n i h g r u p a n a v o d i B e c k e r a ( k a o i m n o g e d r u g e s o c i o l o g e s u v r e m e n o g d ruš tva ko j i su se o d m a k l i od s l ike o h o m o g e n i m d r u š t v i m a i k u l t u r a m a ) na z a k l j u č a k o m o g u ć e m k r š e n j u p r a v i l a j e d n e g r u p e p o š t o v a n j e m p r a v i l a d r u g e - l j ud i s u i s t o v r e m e n o č l a n o v i r a z n o v r s n i h g r u p a u d r u š t v u , a k o n s e n z u s o » z d r a v o m p o n a š a n j u « n i j e m o g u ć n a n a č i n k o n s e n z u s a o »zd ra v o m o r g a n i z m u « . K l j u č n a B e c k e r o v a teza n a g l a š a v a d a j e d e v i j a c i j a d r u š t v e n o s t v o r e n a , i t o n e t a k o k a k o s u a u t o r i n e k a d p i sa l i o s o c i j a l n o m m i l j e u d e v i j a n a t a i s o c i j a l n o m kon teks tu s i romaš tva ili d e z o r g a n i z a c i j e , n e g o t a k o što » d r u š t vene g r u p e s t v a r a j u d e v i j a c i j u p o s t a v l j a j u ć i p r a v i l a č i je k r šen je d e v i j a c i j u k o n s t i t u i r a i , p r i m j e n j u j u ć i t a p r a v i l a na o d r e đ e n e l j u d e , e t i k e t i r a j u i h k a o a u t s a j d e r e . D a k l e , d e v i j a c i j a n i j e n e k a k a k v o ć a d j e l a k o j e č in i p o j e d i n a c , n e g o j e p o s l j e d i c a p r i m j e n e p r a v i l a i s a n k c i j a p r e m a p r e k r š i t e l j u . D e v i j a n t je o n a j k o m e su u s p j e š n o prisili e t i k e t u , d e v i j a n t n o p o n a š a n j e j e o n o k o j e l j ud i t a k v i m e t i k e t i r a j u . « (Bec k e r , 1 9 6 3 . , str. 10 . ) I z t o g a s l i jed i n e m o g u ć n o s t t r p a n j a d e v i j a n a t a u ist i , h o m o g e n i koš , je r m o ž d a su e t i k e t i r a n i n e k i k o j i n isu p rek rš i l i p r a v i l o , k a o što s u n e k i p rek rš i l i p r a -

6 0

URBANA PLEMENA

v i l o a da se za n j i h ne z n a , o d n o s n o n isu e t i k e t i r a n i . D e v i j a c i j a j e t a k o p o s l j e d i c a o d g o v o r a d r u g i h n a d j e l o v a n j e n e k e o s o b e . D a b i p o t k r i j e p i o t v r d n j e o re la t i vnos t i d e v i j a c i j e ( k o j a j e k o d m n o g i h »k las i čn ih« a u t o r a p a t o l o g i j s k e p a r a d i g m e n e u p i t n a č i n j e n i c a ) , B e c k e r n a v o d i niz » o p ć i h m jes ta« i i s t raž ivačk i p o t k r i j e p l j e n i h č i n j e n i c a s o c i o l o g i j a d e v i j a c i j e i k r i m i n o l o g i j e , p o p u t o n i h o raz l i c i p r o c j e n e d e -v i j a n t n o s t i s o b z i r o m n a t o k a d a s e n e k o d j e l o d o g o d i l o , t k o ga j e p o č i n i o ( m l a d i i l i s t a r i , p r i p a d n i k n iže k l ase il i s r e d n j e , b i j e l i m u š k a r a c k o j i j e n a p a o c r n k i n j u ili c r n a c k o j i j e n a p a o b j e l k i n j u i td.) i d r u g i h p o z n a t i h r ezu l t a ta i s t raž i v a n j a k o j i i d u u p r i l o g s l j e d e ć e m z a k l j u č k u . D e v i j a c i j a n i j e z a s e b n a k v a l i t e t a k o j a se n a l a z i u n e k o j vrsti p o n a š a n j a a u n e k o j n e , t o j e p r o c e s k o j i u k l j u č u j e o d g o v o r e d r u g i h n a p o n a š a n j e o k o j e m j e r i ječ . D r u g i m r i j e č i m a , d e v i j a c i j a n e leži u p o n a š a n j u s a m o m , n e g o u i n t e rakc i j i o n o g a t k o j e p o č i n i o n e k o d j e l o i d r u g i h ko j i n a ta j č i n o d g o v a r a j u . A n a l iza p r o c e s a e t i k e t i r a n j a d o v o d i nas d o u o č a v a n j a p r o b l e ma m o ć i i raz l i č i te d i s t r i b u c i j e m o ć i u d r u š t v u , d r u š t v e n i m g r u p a m a . Becke r r a z m a t r a n a m e t a n j e p r a v i l a k a o iz raze m o ć i ; e v i d e n t n o j e d a n e k e g r u p e m o g u d r u g i m a n a m e t nut i s vo ja p r a v i l a , k a o s tar i m l a d i m a , m u š k a r c i ž e n a m a , b i j e l c i c r n c i m a , »wasp« m a n j i n a m a i i m i g r a n t i m a , s r e d n j a k l asa u s p o s t a v l j a p r a v i l a k o j i h se n iža m o r a p r i d r ž a v a t i u š k o l i , n a s u d u , d r u š t v e n i m i n s t i t u c i j a m a . Raz l ike u d o b i , s p o l u , e t n i c i t e t u i k las i su raz l i ke u m o ć i , a o n e g r u p e , k o j i m a d r u š t v e n i p o l o ž a j d a j e s p e c i f i č n o o r u ž j e i m o ć , n a j s p o s o b n i j e su za n a m e t a n j e i p r o v o đ e n j e svo j i h p r a v i l a . T e o r i j a e t i k e t i r a n j a i p e r s p e k t i v a s o c i e t a l n e r e a k c i j e u o p ć e , o t v o r i l a je n o v o p o g l a v l j e u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e i i z a z v a l a p r a v u » s k e p t i č k u r e v o l u c i j u « . S o b z i r o m na p o j a m k u l t u r e i s u b k u l t u r e , t r e b a n a g l a s i t i k a k o i n t e r a k c i o n i s t i n i su t o r a z l i k o v a n j e s tav i l i u s red iš te s v o j e g i n t e r e s a , a l i su os tva r i l i m o g u ć n o s t p r i s t u p a b r o j n i m s u b k u l t u r n i m a k t e r i m a u n u t a r

61

Benjamin Perasović

n o v e p e r s p e k t i v e i n o v i h (s tar ih) , p o n o v o a k t u a l i z i r a n i h m e t o d a i s t raž i van ja k o j a sežu o d p r v i h d a n a č i k a š k e š k o l e . I p a k , Becke r se o s v r n u o na p r o b l e m k u l t u r e i s u b k u l t u r e a n a l i z i r a j u ć i R e d f i e l d o v u d e f i n i c i j u k u l t u r e , o n u o r a z u m i j e v a n j i m a i z n a č e n j i m a k o j a su p r i d a n a d j e l i m a i o b j e k t i m a , i k o j a p o s t a j u t i p i č n a za č l a n o v e d r u š t v a na o s n o v i n j i h o v e m e đ u s o b n e k o m u n i k a c i j e . A k o j e k u l t u r a s t u p a n j d o k o j e g a j e k o n v e n c i o n a l i z i r a n o p o n a š a n j e č l a n o v a d ruš tva p o s t a l o is to za sve, B e c k e r u se t a k v a d e f i n i c i j a č in i p r i m j e r e n a h o m o g e n i m d r u š t v i m a ( k o j a s u n e k a d a u t o r i zva l i » p r i m i t i vn ima«) a l i n e p r i m j e r e n a s u v r e m e n o m , s l o ž e n o m d r u š t v u . O r g a n i z a c i j a z a j e d n i č k i h r a z u m i j e v a n j a u g r u p i d a n a s j e p o B e c k e r o v u m i š l j e n j u p r i m j e n j i v a n a m a n j e g r u p e k o j e s t v a r a j u k o m p l e k s n o m o d e r n o d r u š t v o , a t o z n a č i d a e tn i č ke , re l ig i jske, r e g i o n a l n e , p r o f e s i o n a l n e i d r u g e g r u p e m o g u i m a t i v las t i t o » z a j e d n i č k o r a z u m i j e v a n j e « , š to z n a č i i s v o j u k u l t u r u . N a j e d n o m m j e s t u u » A u t s a j d e r i m a « , u s p r k o s n a č e l n o j n e z a i n t e r e s i r a n o s t i z a f o k u s i r a n j e n a p o j m o v e k u l tu re i s u b k u l t u r e k a k o su ih d e f i n i r a l i M e r t o n o v i u č e n i c i (a š to je p o s v e r a z u m l j i v o s o b z i r o m na raz l i ku i n t e r a k c i o n i s t i -č k e p e r s p e k t i v e o d o n e k o j u d i j e l e a u t o r i » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « ) , B e c k e r kor is t i C o h e n a , C l o w a r d a i O h l i n a z a v las t i t o p o j a š n j e n j e p o j m a : »Ku l t u ra n a s t a j e u o d g o v o r u n a p r o b l e m s k o j i m s e z a j e d n o s u o č a v a g r u p a l j u d i , u k o l i k o s u s p o s o b n i m e đ u s o b n o d j e l o v a t i i e f e k t i v n o k o m u n i c i r a t i . T a m o g d j e l jud i a n g a ž i r a n i u d e v i j a n t n i m a k t i v n o s t i m a i m a j u p r i l i k u m e đ u s o b n o d j e l o v a t i , v j e r o j a t n o ć e razvi t i k u l t u r u o k o p r o b l e m a ko j i i z ras ta ju i z raz l i ka i z m e đ u n j i h o v e d e f i n i c i j e o n o g a što č i n e i d e f i n i c i j e k o j u d rže d r u g i č l a n o v i d r u š t v a . Stvor i t ć e p o g l e d e n a s e b e i svo ju d e v i j a n t n u d j e l a tnos t , k a o i n a o d n o s e s d r u g i m č l a n o v i m a d r u š t v a . K a d te k u l t u r e d j e l u j u u n u t a r , i u raz l ic i s p r a m k u l t u r e š i r eg d r u š t va , o n e se čes to n a z i v a j u s u b k u l t u r a m a . « (Becker , 1 9 6 3 . , str. 8 1 , 8 2 . ) N o , B e c k e r u j e b i l o važn i j e p r i k a z a t i k u l t u r u

6?

URBANA PLEMENA

( ko ju b i m o g a o u s k l a d u s n a v e d e n i m , v las t i t im r i j e č i m a , zvati i s u b k u l t u r o m ) neke dev i j an tne g r u p e n e g o se upuš ta t i u d u b i n s k a p o j m o v n a r a š č l a n j e n j a i o n a k o već d e f i n i r a n o g k u l t u r n o g p o l j a s u v r e m e n o g d r u š t v a u k o j e m p o s t o j e z a sebn i sv je tov i , s u b d r u š t v a i r aznov r sne (sub)ku l tu re . N j e g o v i o p i s i »kar i j e re« p u š a č a m a r i h u a n e , k a o i sv i je ta jazz g l a z b e n i k a , i nsp i r a t i vn i su i d a n a š n j e m i s t raž i vaču s u b k u l t u r e , bez o b z i r a n a t r i dese tak g o d i n a k o l i k o j e o d t ih i s t r až i van ja p r o š l o , z a t o što t a k a v p r i s t u p , t e m e l j e n n a p o z n a v a n j u s v a k o d n e v n o g ž ivo ta g r u p e o k o j o j j e r i j eč , uz s o c i o l o š k u p ron i c l j i vos t u p r e p o z n a v a n j u f o r m a l n i h i n e f o r m a l n i h , r o d b insk ih , p r i ja te l j sk ih , d o b n i h , s o c i o e k o n o m s k i h i d r u g i h a s p e -k a t a o d n o s a m e đ u a k t e r i m a , m o r a i d a n a s rezu l t i ra t i us-p i e h o m u i s t raž i van ju s u b k u l t u r n i h a k t e r a . U Br i tan i j i je i n t e r a k c i o n i s t i č k i p r i s t u p i m a o i s l j e d b e n i k e a ne s a m o k r i t i č a r e , p a s e z a k o n c e p t » m o r a l n e p a n i k e « , k a k o g a j e r a z r a d i o Stan ley C o h e n , m o ž e reći d a m n o g e k l j u č n e p o j m o v e d u g u j e B e c k e r u i s r o d n i m a u t o r i m a . U » A u t s a j d e r i m a « je p r o c e s n a s t a j a n j a i u v o đ e n j a p r a v i l a u d r u š t v u k a o o d r e đ u j u ć i o k v i r d e v i j a c i j e i d e v i j a n t n i h g r u p a o p i s a n d e t a l j n o , a u n u t a r t o g p r o c e s a (ko j i n a z i v a i » m o r a l n i m p o d u z e t n i š t v o m « ) lik m o r a l n o g p o d u z e t n i k a i g r a z n a č a j n u u l o g u , l a k o j e i f o r m a l n i (po l i c i j sk i ) d i o m o r a l n o g p o d u z e t n iš tva n e o p h o d a n u p r o v o đ e n j u p r a v i l a , o n s t u p a n a s n a g u tek n a k o n što s u u l o g u o d i g r a l i k rea to r i p r a v i l a , m o r a l n i p o d u z e t n i c i ko je Becker z o v e i » m o r a l n i m k r i ža r ima« ili » k r i ž a r s k i m r e f o r m a t o r i m a « . Z a p r a v o , z a B e c k e r a j e k r i žarsk i r e f o r m a t o r p r o t o t i p s t v a r a t e l j a p r a v i l a . T a k v o g č o v j e k a z a n i m a s a d r ž a j p r a v i l a (za raz l i ku o d p r o v o d i t e l j a p r a v i l a , p o l i c a j c a , k o m e s a d r ž a j p r a v i l a n i j e b i t an ) i o n p o l a z i o d n e z a d o v o l j s t v a p o s t o j e ć i m p r a v i l i m a . U z n e m i r a v a g a n e k o z lo i on o s j e ć a da n iš ta u sv i je tu n e ć e b i t i i s p r a v n o d o k se n e s t vo re p r a v i l a (zakon i ) z a k o r e k c i j u t o g a z l a . T a k v i k r i -ž a r i - r e f o r m a t o r i m i s l e d a j e n j i h o v a m i s i j a sve ta . B e c k e r j e

63

Benjamin Perasović

o p i s a o l i k o v e p r o h i b i c i o n i s t a i d r u g i h ko j i že le sp r i j eč i t i p o r o k e , s e k s u a l n u d e l i n k v e n c i j u , k o c k u ( ig re n a s r e ć u ) , r az l i ku juć i m o r a l n o g k r i ža ra o d h u m a n i t a r n o g , k o j i s e z a u z i m a z a u k i d a n j e r o p s t v a , z a b r a n u d j e č j e g r a d a i s l i č n o . O v a B e c k e r o v a z a p a ž a n j a , d a l e k o s e ž n o i m i m o v r e m e n ske d i s t a n c e , p o g a đ a j u u s i i k a m p a n j a m o r a l n e p a n i k e k a k v e su b i l e o r g a n i z i r a n e i na n a š i m p r o s t o r i m a , k a o i m n o g i m d r u g i m e u r o p s k i m p r o s t o r i m a i m j e s t i m a s u k o b a d o m i n a n t n e k u l t u r e i s u b k u l t u r a , i a k o su t a z a p a ž a n j a t e m e l j e n a n a s p e c i f i č n o m a m e r i č k o m i skus tvu . T a k o j e u a m e r i č k o m k o n t e k s t u o p i s a n a s u r a d n j a m o r a l n i h i h u m a n i t a r n i h k r i ž a r a , s n a g l a š a v a n j e m j e d n e s p e c i f i č n o s t i k o d m o r a l n o g k r i ža rs tva - to je iz raz a k t e r a iz g o r n j i h s l o j e v a d r u š t v a , o n i h k o j i b i že l je l i uč in i t i ž i vo t b o l j i m o n i m a i s p o d s e b e , bez o b z i r a na to p r i h v a ć a j u l i t o ov i » d o l j e « i s v i đ a j u l i im se sredstva za v last i t i spas . Za n a š u s i t uac i j u su B e c k e -r o v e o c j e n e o m o r a l n i m k r i ž a r i m a , k a o o n i m a k o j e z a n i m a j u c i l jev i a n e s reds t va , p u n o a k t u a l n i j e o d n j i h o v o g k l a s n o g o d r e đ e n j a , jer i z te o r i j e n t a c i j e na ci l j p ro i z laz i o s l a n j a n j e n a »eksper te« k a d a n e k a a k c i j a m o r a l n i h k r i ž a r a rezu l t i r a i z r a d o m z a k o n a . T a d a n a s c e n u s t u p a j u , p r i m j e r i c e , p s i h i j a t r i , k a o u s l u č a j u i z r ade z a k o n a o s e k s u a l n i m p s i h o p a t i m a , š to B e c k e r n a v o d i k a o p r i m j e r u » A u t s a j d e r i m a « . L o g i č n o j e d a p r o v o d i t e l j i m a p r a v i l a (po l i c i j i ) n i j e t o l i k o v a ž a n s a d r ž a j k o l i k o s a m o p o s t o j a n j e p r a v i l a i o č e k i v a n j e p o š t o v a n j a p r e m a o n o m t k o p r a v i l a p r o v o d i , o s i g u r a v a n j i h o v u p r i m j e n u . B e c k e r o v o z a p a ž a n j e o m o g u ć nos t i d a s e n e k o g a p r o g l a s i d e v i j a n t n i m n e z a t o š to j e p r e k r š i o n e k o p r a v i l o , n e g o s a m o z a t o š to j e i s k a z a o n e p o š t o v a n j e p r e m a p r o v o d i t e l j u p r a v i l a (»s lužbeno j o s o b i « ) , d o s l o v n o v r i j ed i i d a n a s , p o t v r đ u j e se u i s t r a ž i v a n j u ž i v o t a r a z n o v r s n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a i o d n o s a s p o l i c i j o m . U i s t o m o d l o m k u (Becker , 1 9 6 3 . , str. 1 6 0 . ) o p i s u j e se i raz v i j a n j e z a s e b n o g , s p e c i f i č n o g m i š l j e n j a k o d p r o v o d i t e l j a

64

URBANA PLEMENA

p rav i l a (po l ic i je ) ko je se m o ž e p r i l i č n o raz l i kova t i od m i š l j e n j a š i re j a v n o s t i , i od m i š l j e n j a m o r a l n i h k r i ž a r a , a u p r a v o t o s e j a s n o p o k a z a l o ( i znenad ivš i m n o g e ) p r i l i k o m a f e r e »c rna ruža« i l o va na s u b k u l t u r n e »vješt ice« u Z a g r e b u s red i n o m o s a m d e s e t i h , o č e m u će više r i ječi bit i u d r u g o m d i je lu o v o g r a d a .

H o w a r d Becke r se č u d i (baš k a o i M a t z a i m n o g i d r u g i i n t e r a k c i o n i s t i , f e n o m e n o l o z i i z a g o v o r n i c i p e r s p e k t i v e so -c i e t a l n e reakc i j e ) k a k o je v e ć i n a z n a n s t v e n i h i s t r a ž i v a n j a i p r o m i š l j a n j a d e v i j a c i j e p u n o v iše z a o k u p l j e n a l j u d i m a ko j i k rše p r a v i l a n e g o o n i m a ko j i i h s t va ra j u i p r o v o d e . » Z a p u n o r a z u m i j e v a n j e d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a m o r a m o stvo--riti r a v n o t e ž u i z m e đ u t a d v a m o g u ć a žar iš ta i s t r až i van ja« , e k s p l i c i t n o ć e n a g l a s i t i B e c k e r ( 1 9 6 3 . , str. 1 6 3 . ) . Z a t o i n -t e r a k c i o n i s t i č k a p e r s p e k t i v a k o j a m i j e n j a f o k u s p r o m a t r a n j a n i je s v o d i v a n a j e d n o d i m e n z i o n a l n o s t ( ko ju a u t o r i m a teo r i j e e t i ke t i r an ja s p o č i t a v a j u n e o b a v i j e š t e n i i pov ršn i k r i t i č a r i ) , n e g o žel i uspos tav i t i r a v n o t e ž u k o j e d o t a d a u s o c i o l og i j i n i j e b i l o . Z a s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e m l a d i h i n t e r a k c i o n is t ičk i d o p r i n o s je v e o m a ve l i k i v a ž a n , t e m e i p o j m o v i k o j i d o m i n i r a j u d j e l i m a B e c k e r a i G o f f m a n a č i n e d o b a r d i o o k v i r a z a r a z u m i j e v a n j e s u b k u l t u r n o g f e n o m e n a i s p e c i f i č n o g , s t i g m a t i z i r a n o g p o l o ž a j a š to g a d i o s u b k u l t u r n i h a k t e r a i m a u d r u š t v u . B e c k e r o v i » O u t s i d e r s « p r e d s t a v l j a j u s o c i o l o š k u »k las iku« i , u s p r k o s o s p o r a v a n j i m a , n isu i z g u b i l i n a a k t u a l n o s t i , p o s e b n o u sv je t lu d a n a š n j e g , š i reg o b n a v l j a n j a t e o r i j a o m o r a l n o j p a n i c i .

I n t e r a k c i o n i s t i č k i a u t o r i usp je l i s u p r i k a z a t i ž i vo t m a r g i n a l i z i r a n i h , s u b k u l t u r n i h g r u p a , k a o i f u n k c i o n i r a n j e » to t a l n i h i ns t i t uc i j a« , a l i su i zb jeg l i o n u d v o s t r u k o s t k o j a se u v u k l a u r a d o v e a u t o r a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « , u k o j i m a n i je uv i j ek j a s n o g d j e j e p o s e b n a d r u š t v e n a g r u p a a g d j e sustav v r i j e d n o s t i s n j o m u vez i . To je p o s l j e d i c a z a o b i l a ž e n j a s o c i j a l n e s t r u k t u r e u t r a ž e n j u čv ršć ih o b j a š n j e n j a

65

Benjamin Perasović

i o d r e đ e n j a ( sub )ku l t u re n e k e g r u p e , i a k o su i n t e r a k c i o n i s t i b i l i d o b r o u p u ć e n i u p r o b l e m m o ć i ko j i j e u s k o v e z a n uz p r o b l e m d r u š t v e n o g p o l o ž a j a , uz p r o b l e m » g l a v n o g « i » p o m o ć n o g « s o c i j a l n o g s ta tusa . N o , s o b z i r o m n a d i n a m i k u p r o c e s a in te rakc i je i u p u ć e n o s t u nas ta jan je s i m b o l i č k i h sv jetova m a r g i n a l i z i r a n i h g r u p a , a u t o r i p o p u t B e c k e r a ili G o f f -m a n a nisu se upuš ta l i u de f i n i c i j e n a s t a j a n j a » s u b k u l t u r n i h t i p o v a « , k a o š to s u t o r a d i l i M e r t o n o v i u č e n i c i , C o h e n , C l o w a r d , O h l i n i d r u g i ko j i su zak l j uč i va l i o u z r o c i m a n a s t a n k a » k r i m i n a l n e « , »kon f l i k tne« i »subku l tu re p o v l a č e n j a « .

U d o b a , k a d a s e i n t e r a k c i o n i s t i č k i p r i s t u p p r o b i o n a s o c i o l o š k u s c e n u , p o s t o j a l a j e z n a č a j n a , a l i m a r g i n a l n a i na j š i r o j j a v n o s t i v e ć i n o m n e d o s t u p n a s u b k u l t u r n a s c e n a . B i l o da se r a d i o » k l a s i č n i m « d e l i n k v e n t i m a ( kakv i su o p i san i u r a d o v i m a a u t o r a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « ) , ili o d e v i j a n t i m a k o j i n i su k r i m i n a l i z i r a n i n i t i i z o p ć e n i i z d r u š t v a , a l i s u z b o g s v o g n o n k o n f o r m i z m a s t i g m a t i z i r a n i ( p o p u t jazz g l a z b e n i k a i z B e c k e r o v e s t u d i j e ) , s u b k u l t u r n i a k t e r i u l a z e u s o c i o l o g i j u k a o sub jek t i i s t r až i van ja , uz s p e c i f i č n o p o š t o v a n j e i bez m o r a l i z i r a n j a , d o k se p r o c e s n j i h o v o g s t i g m a t i z i r a n j a r a z o b l i č a v a k a o e t i k e t i r a n j e i i g r e ( b o r b e ) m o ć i d r u š t v e n i h g r u p a . N o , t o n e z n a č i d a j e s l i ka s u b k u l t u r n o g a k t e r a uš la u d o m p r o s j e č n o g A m e r i k a n c a , ni t i d a su š k v a d r e s u g l a u l i ce u v e ć o j m j e r i m e d i j s k i p o s r e d o v a l e svo j i den t i t e t t e m e l j e n na b o r b i za » r e p u t a c i j u « . B ro j l j ud i ko j i s u č i t a l i G o f f m a n o v e »Azi le« z n a t n o j e m a n j i o d b r o j a l j ud i k o j i ć e p e t n a e s t a k g o d i n a k a s n i j e g l e d a t i »Let i z n a d k u k a v i č j e g g n i j e z d a « . D v o s t r u k a p r i r o d a m e d i j a ( k a o s t va r a t e l j a i r a z a r a t e l j a , k a o a k t e r a m o b i l i z a c i j e i r e k u p e r a c i j e ) d o p u n o g i z raža ja d o ć i ć e u p r a v o u d r u g o j p o l o v i c i š e z d e se t ih g o d i n a . R a z n o v r s n a s u b k u l t u r a i s k o r a č i l a j e n a j a v n u s c e n u n a s t a n k o m k o n t r a k u l t u r e , i d e f i n i t i v n o uč i n i l a u p i t n i m m n o g e p o s t a v k e k o j e su je v e z i v a l e uz k l a s i č n a , k l a s n a i s o c i j a l i z a c i j s k a o d r e đ e n j a .

6 6

URBANA PLEMENA

4. Kontrakultura

l a k o j e p o j a m k o n t r a k u l t u r e b i o p r i s u t a n u s o c i o l o g i j i p r i j e d r u g e p o l o v i c e šezdese t i h g o d i n a , n a s t a n k o m b r o j n i h d r u š t v e n i h p o k r e t a i b u n t o v n i č k o - o t p a d n i č k e _ ( s u b ) k u l t u r e m l a d i h u S A D - u , k n j i g a T h e o d o r a R o s z a k a p r i h v a ć e n a j e k a o s i n o n i m z a p o j m o v n i o k v i r r a z n o v r s n i h p o l i t i č k i h i k u l t u r n i h g i b a n j a , i m e n u j u ć i z a j e d n i č k i n a z i v n i k p o k r e t a k o n t r a k u l t u r o m . T o ć e izazvat i d a l e k o s e ž n e p o s l j e d i c e , p o s e b n o u sv jet lu kasn i j e p r i m j e n e p o j m a n a s l i čne f e n o m e ne u k o n t e k s t u V. B r i t an i j e i d r u g i h e u r o p s k i h z e m a l j a . D r u g a p o l o v i c a šezdese t ih g o d i n a , š i r o m sv i j e t a , t o l i k o j e z a n i m l j i v o i z g u s n u t o p o d r u č j e in te resa za s o c i o l o g i j u , a n t r o p o l o g i j u , f i l o z o f i j u , s o c i j a l n u p s i h o l o g i j u , d a j e d n a d iser tac i j a ne b i b i la d o v o l j n a n i k a d a b i c i j e l a b i l a p o s v e ć e n a t o m r a z d o b l j u , t a k o d a u n a p r i j e d m o r a m o o d u s t a t i o d o b u h v a ć a n j a svih d i m e n z i j a o n o g a š to s e n e k a d n a z i v a j e d n o s t a v n o » d u h o m šezdese t ih« . I p a k , p o s t o j i n e k o l i k o d i m e n z i j a k o j e u n a j v e ć o j m j e r i s i m b o l i z i r a j u n a v e d e n o r a z d o b l j e . O s i m o p ć i h k a r a k t e r i s t i k a t a d a š n j e g s t a n j a sv i je ta k o j e o b i l j e ž a v a j u b l o k o v s k a p o d i j e l j e n o s t , p r i v r e d n i i t e h n o l o š k i rast n a j r a z v i j e n i j i h z e m a l j a , još a k t u a l n i k o l o n i j a l i z m i , r a t o v i , o v d j e je v a ž n o u p o z o r i t i na ra t u V i j e t n a m u i š i r ok i a n t i r a t n i p o k r e t k o j i j e t a d a n a s t a o , k a k o u zem l j i r e g r u t a c i j e za s a m ra t (SAD) t a k o i š i r o m sv i j e t a , a r t i k u l i r a j uć i s a d r ž a j e ko j i iz laze i z » v i j e t n a m s k o g « o k v i r a , s t v a r a j u ć i n o v e o b l i k e p r o t e s t a , n o v i d u h ž i vo tnos t i i n e f o r m a l n o s t i i z raza n a j a v n o j p o z o r n i c i . T a k o đ e r , t o j e p e r i o d s t u d e n t sk ih p o k r e t a i n a g l a š e n o g u l a s k a a d o l e s c e n t s k i h a k t e r a u s o c i j a l n i i po l i t i č k i ž i vo t , pr i č e m u s tuden t sk i p o k r e t i , š t r a j k o v i , d e m o n s t r a c i j e i o k u p a c i j e sveuč i l i š ta n isu k a r a k t e r i s t ika s a m o z a p a d n i h z e m a l j a . T o s u g o d i n e u k o j i m a d o b a r

67

L

Benjamin Perasović

d i o m l a d i h n a p u š t a z n a n s t v e n o - t e h n i č k i o p t i m i z a m »c iv i l i zac i je« k o j a p u t u j e n a M j e s e c i i s t o v r e m e n o u m i r e o d g l a d i ili r a tu je , š to se na sveuč i l i š tu i skazu je i k a o p o j a č a n in te res za d r u š t v e n o - h u m a n i s t i č k e z n a n o s t i . Šezdese te su i g o d i n e š i r en ja r o c k - k u l t u r e , b r o j n i h o b l i k a p o b u n e p r o t i v a u t o r i t e ta , a u širu ku l t u ru ušl i su već mi tsk i m o m e n t i p o p u t k o s e , c v i j e ć a , » l je ta l j u b a v i « , k a o i d r o g e , n a s i l j a , t e o b a v e z n i h p re t j e r i van ja i i s k r i v l j avan ja p o z n a t i h iz m e d i j s k o g p r e d s t a v l j a n j a h i p i j e v s k o g s t i la ž i v o t a . O s i m k l a s i č n i h » r e v o l u c i o n a r n i h « g r u p a , k o j e su že l j e le i z m j e n u sv i je ta u s k l a d u sa n e k o m o d I j ev i ča rsk ih i d e o l o g i j a , k r a j e m šezdese t i h sve j e b r o j n i j a scena k o j a z a g o v a r a s a m o p r o m j e n u k a o p r e d u vjet , d a k l e r a d n a s a m o m s e b i , z a h v a t u s v a k o d n e v n i ž i vo t k a o p o l j e b o r b e , i t u s e s r e ć u j e d a n d i o n e - s a m o - d e k l a -r a t i v n o a n t i a u t o r i t a r n e n o v e l j ev ice i k o n t r a k u l t u r n i a k t e r i . Po jačan i interes za f i l ozo f i j u i s o c i o l o g i j u , p s i h o a n a l i z u , d rev n e m u d r o s t i , d u h o v n e p r a k s e , š a m a n i z a m , m o ć n e b i l j k e , uz i m p e r a t i v es te tske d i m e n z i j e , n o v i h i z raza u g l a z b i , p l e s u , p o s t a j e sve v iše k a r a k t e r i s t i k o m t a d a š n j i h g e n e r a c i j a k o j e o b l i k u j u » d u h šezdese t i h« . N e f o r m a l n o s t , n o n k o f o r m i -z a m , s p o n t a n o s t , e k s p r e s i v i z a m , n a j e d n o j s t ran i b u n t i p rosv je t i te l jska r e t o r i k a , a na d r u g o j r ecep t i vnos t , i n t r o s p e k c i j a i m e k a n i , z a o b i l a z e ć i p r i s t up k o n f l i k t i m a . Sve j e t o m o g u ć e o d č i t a t i i z n a v e d e n o g d u h a , a l i s e m e d i j s k i m p o s r e d o v a n j i m a m o ž e m n o g o t o g a i z m i j e n i t i , p a e k s p e r i m e n t i s k o m u n i t a r n i m n a č i n o m ž i vo ta m o g u p o s t a t i s a m o p r i m j e r o m » s e k s u a l n e r e v o l u c i j e « u o č i m a š i re j a v n o s t i i v o a j e r s k e r o d i t e l j s k e k u l t u r e . N i j e t o s a m o p r o b l e m s e n z a -c i o n a l i z m a , n e g o s e o d n o s i n a s t v a r n u o p a s n o s t i p r o b l e m e s a s o c i j a l n i m e k s p e r i m e n t i m a ko j i s u k ras i l i s c e n u . P o š t o v a n j a v r i j e d a n p o k u š a j p r e v l a d a v a n j a l a ž n o g m o r a l a , k l as i čn ih o b l i k a b r a č n i h v e z a , p o s e s i v n o s t i i s l i č n o g , m o ž e u s v o m o b l i k u ž i v o t a u k o m u n i os tvar i t i z n a č a j n e rezu l t a te i d o n i j e t i l j u d s k u s r e ć u , a l i m o ž e o z n a č a v a t i i r a z n o l i k e o b l i -

70

URBANA PLEMENA

k e d o m i n a c i j e . S t o t i n e t i s u ć a m l a d i h n a p u š t a l i s u s v o j e d o m o v e , r a s k i d a l i s k o n v e n c i o n a l n i m n a č i n o m ž i v o t a , l u t a l i , o s n i v a l i r u r a l n e k o m u n e , i l i se o k u p l j a l i u s v o j e v r s n e z a j e d n i c e u v e l i k i m u r b a n i m s r e d i š t i m a . M n o g i su k re ta l i p r e m a Ind i j i , I r a n u , N e p a l u , unoseć i h o d o č a s n i č k e e l e m e n t e n e s a m o u t a k v a p u t o v a n j a , g d j e i h s e m o ž e o č e k i v a t i , n e g o u p u t o v a n j e k a o t a k v o k o j e n e m o r a n u ž n o v o d i t i n e k o m h r a m u ili i m a t i o d r e d i š t e u o p ć e , a n a d o m a ć e m t e r e n u h o d o č a s n i č k i i » p o s v e ć e n o - n o m a d s k i « o b l i c i p u t o v a n j a m o g l i su se p r im i j e t i t i i p r i g o d o m o d l a z a k a na rock fes t i va le , g d j e j e W o o d s t o c k s a m o n a j p o z n a t i j i i p o p u t s i n o n i m a , d o k b r i t ansk i S t o n e h e n g e u p o t p u n o s t i n a g l a š a v a k a k o s p i r i t u a l n u d i m e n z i j u p o s j e t e d r e v n i m k a m e n o v i m a , t a k o i čvrs tu (često k rvavu ) b o r b u za p r a v o na v l a s t i t o » h o d o č a š ć e « .

Č i n j e n i c a j e d a m n o g o t o g a š to j e n a s c e n i b i l o p r i s u t n o n i je b i l o t o l i k o n o v o i o r i g i n a l n o , m n o g i u m j e t n i č k i e k s p e r i m e n t i , » n o v o o t k r i v e n e « f i l o z o f i j e i r e l i g i j e , p o l i t i č k i m a n i f e s t i , sve se to m o g l o n a ć i , p a ž l j i v o m a n a l i z o m , u m a n j i m k r u g o v i m a k u l t u r n i h ( b e a t n i c i i_fjr[je n j i h e g z i s t e n -c i j a l i s t i , n a d r e a l i s t i , d g d g . . ) i p o l i t i č k i h o p o r b e n j a k a g l a v n i m s t r u j a m a z a p a d n o g d r u š t v a ( o d u z o r a r e v o l u c i o n a r n e p o l i t i k e m n o g i su a k t e r i b i l i a k t u a l n i u d e v e t n a e s t o m s t o l j e ć u i p o č e t k o m d v a d e s e t o g ) . M e đ u t i m , n i k a d p r i j e , n a t a k o m a s o v n o j i j a v n o j r a z i n i , t o o p o r b e n j a š t v o , k o j e j e k u l t u r n o i p o l i t i č k o ( n e k a d r a z d v o j e n o u d i m e n z i j i k u l t u r e i p o l i t i k e , a n e k a d s p o j e n o ) , s n a g l a š a v a n j e m a d o l e s c e n t -s k o g a k t e r a » g e n e r a c i j s k o g jaza« , n i j e b i l o p e r c i p i r a n o o d t o l i k o g b r o j a p r o m a t r a č a , u n a s t a j u ć e m sv i je tu sve s l o ž e n i j i h p o s r e d o v a n j a ž i v o t n o g s t i la , č e m u j e p r i d o n i o i t a d a š nj i s t u p a n j r a z v o j a t e h n o l o g i j e i m e d i j a .

Bez obz i ra na to v o d i l i nas is t raživački i m p u l s p o d r u č j em g l a z b e i o p ć i h k u l t u r n i h , u m j e t n i č k i h e k s p r e s i j a , ili p o d r u č j e m p o l i t i č k i h g r u p a , p o k r e t a i ( i z v a n ) i n s t i t u c i o n a l n o g

/ 1

URBANA PLEMENA

d j e l o v a n j a , n e m i n o v n o j e u o č a v a n j e spec i f i čnos t i k o j e s e p o j a v l j u j u p e d e s e t i h i šezdese t i h g o d i n a , i k o j e su v e z a n e uz n a s t a j a n j e n o v i h n a r a š t a j a na scen i d r u š t v a k o j e iz laz i i z n e p o s r e d n o g » p o s l i j e r a t n o g « r a z d o b l j a . S t v a r a n j e n o v i h senz ib i l i t e ta , n o v i h t e m a k a o i n o v i h p r i s t u p a s t a r i m t e m a m a , uz »nas ta j an je g e n e r a c i j a « u m a n n h e i m o v s k o m s m i s l u , k ras i lo je scenu m i r o v n i h i po l i t i č k i h p r o s v j e d a , k a o i n a s t a -j u ć u s c e n u rock k u l t u r e .

U r a z d o b l j u h l a d n o g r a t a i r as ta k o n z u m e r i z m a , uz h i d r o g e n s k u b o m b u i o p ć u p r i j e t n j u u n i š t e n j e m , u z » p r a zn inu« k o j u su nek i o s j e ć a l i » n e s t a j a n j e m « ( i n t e g r a c i j o m ) » t r a d i c i o n a l n o g s u b j e k t a r e v o l u c i j e « a nek i s i v i l o m i b e ž i -v o t n o š ć u i ndus t r i j s ke c i v i l i zac i j e u o p ć e , n a s t a j u a r t i k u l i r a n i i o n i n e o s v i j e š t e n i , p o l i t i č k i , k a o i t j e l esn i , p o k r e t i m l a d i h p ro t i v z a t e č e n o g s tan ja d r u š t v a i »c iv i l i zac i je« . N a k o n » p r o spe r i t e ta i u č v r š ć e n j a d r u š t v e n o g m i r a « p e d e s e t i h 3 , uz v e ć p r i s u t n u p o b u n u a m e r i č k e »bea t« g e n e r a c i j e , i u B r i t an i j i n a s t a j u »gn jevn i m l a d i l j ud i « , a i z u m j e t n i č k i h » a v a n g a r d i « b u n t p r o t i v t r a d i c i j e š i r i se u n a s t a j u ć o j k u l t u r i m l a d i h . A m e r i č k a s i t u a c i j a o b i l j e ž e n a j e p o k r e t o m z a g r a đ a n s k a p r a v a k a o i » p o k r e t o m « k u k o v a , a u Br i tan i j i n a s t a j e m a sovn i p o k r e t o k u p l j e n o k o i d e j e a t o m s k o g r a z o r u ž a n j a . » A l d e m a r s t o n s k i m m a r š e v i m a « (u A l d e m a r s t o n u se p r o i z v o d i l o a t o m s k o o ruž je ) o b i l j e ž e n o j e n a s t a j a n j e n o v o g p r o t e s t n o g , m i r o v n o g p o k r e t a u V . B r i tan i j i ko j i se i z b o r i o za p r o s t o r i zvan t r a d i c i o n a l n e p o l i t i k e i o b n o v i o i n t e l ek t u a l n e , g r a đ a n s k e , a n a r h i s t i č k e i u m j e t n i č k e o s n o v e za b r o j n e o b l i k e s u p r o t s t a v l j a n j a d o m i n a n t n o j p o l i t i c i . D o k a k t e r i » A l d e m a r s t o n s k i h m a r š e v a « ( i š i re s c e n e k o j a se u V. B r i tan i j i u s p o s t a v i l a o k o k a m p a n j e z a a t o m s k o r a z o r u ž a n j e

O v a fo rmu lac i j a , kao i pr imjer i koj i će sl i jedit i u op isu europske var i jante širenja t rad ic iona lne sfere po l i t i čkog d je lovan ja (nizozemski p ro -vos i , ber l inska k o m u n a 1, ut jecaj rock kul ture i p r im jer iz Švicarske) preuzeti su od Mass ima Teodo r i j a (1 976 . )

7 3

Benjamin Perasović

p o t k r a j p e d e s e t i h g o d i n a ) o v l a d a v a j u p o d r u č j e m p o l i t i k e , g r a đ a n s k e n e p o k o r n o s t i i i z r avne a k c i j e , a k t u a l i z i r a j u ć i b i r o k r a t i z m e p a r l a m e n t a r n i h s u p r o t s t a v l j a n j a i l a b u r i s t i č k e m o n o p o l e u t i p o v i m a o p o r b e n e p o l i t i k e , d o t l e m l a d i t e d d y boys i , i u b r z o m o d s i i r o c k e r i , o d r ž a v a j u svo je r i t ua le n o v o -p r o n a đ e n o g a z v u k a i p o k r e t a , o b r e d e n e a r t i k u l i r a n o b u n t o v ne z a j e d n i c e n e v e r b a l n i h l oz ink i . »Teddy boys i su čeka l i na Presleyja. Sva tko i s p o d d v a d e s e t e š i r o m sv i je ta j e č e k a o « , p r i m j e ć u j e Jeff N u t t a l ( 1 9 6 8 . ) u s v o j o j »ku I tu r i b o m b e « k o j a s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e p r u ž a j e d a n o d n a j u p e č a t l j i v i j i h p r i k a z a n a s t a j a n j a n o v i h g e n e r a c i j a i n o v i h senz ib i l i t e t a v e z a n i h uz g l a z b u , u š i r em s o c i j a l n o - p o l i t i č k o m k o n t e k s t u p e d e s e t i h i šezdese t i h g o d i n a , l a k o se u s o c i o l o g i j i o b i č n o raz l i ku je p o j a m k o n t r a k u l t u r e o d s u b k u l t u r e , u p o k u š a j u r e k o n s t r u k c i j e p r o c e s a n a s t a j a n j a a k t e r a i » d u h a v r e m e n a « , u a n a l i z i p o č e t k a š i reg i h e t e r o g e n o g g e n e r a c i j s k o g g i b a n j a n e m o ž e m o uv i j ek r a z d v a j a t i m e đ u s o b n o i s p r e p l e t e n e a s p e k t e »više p o l i t i č k o g « il i »više k u l t u r n o g « i z raza b u n t a i s e p a r a c i j e , u p r a v o z b o g s t v a r a n j a s p e c i f i č n o g s e n z ib i l i t e ta ko j i m o ž e b i t i i z ražen n a v iše n a č i n a . » M l a d e n a č k a p o b u n a s d v o s t r u k i m z n a č e n j e m - p o l i t i č k o - d u h o v n i m i e g z i s t e n c i j a l n o - n a s i l n i č k i m - p r i v l a č i l a je , a k o ne v e ć i n u , a o n o b a r ve l i k b r o j , t a k o d a s e m o ž e g o v o r i t i o p r o m j e n a m a k o l e k t i v n i h p o n a š a n j a « . ' 1 ( T e o d o r i , 1 9 7 6 . ) T a » p r o m j e na p o n a š a n j a « m o g l a se p r i m i j e t i t i u p o d r u č j u p o l i t i k e i p o d r u č j u k u l t u r e , a p e d e s e t e i p o č e t a k šezdese t i h g o d i n a s a m o su u v o d u još šir i p r o c e s k o n t r a k u l t u r n o g o p o r b e n j a -š tva k o j i će us l i j ed i t i u d r u g o j p o l o v i c i š e z d e s e t i h . Elvis

U v r i j ednom teor i j sko-dokumentar i s t i čkom i deskr ip t i vnom pr ib l i žavanju »histori jata nov ih l jevica« svim za in teres i ran ima, Teodor i j u su se potkra le sitne greške o k o def in i ran ja subkul turn ih ak te ra , no one ne ut ječu na val janost opš i rnog pr ikaza koj i dokazu je spec i f ičnu povezanost novol jev ičarsk ih i kont raku l tu rn ih g iban ja š i rom Europe , a l i i ra zl iku kont raku l tu rne or i jentac i je od t ip ičn ih pol i t ičk ih pok re ta l jevice i revo luc ionarn ih sekti .

74

URBANA PLEMENA

Presley s i m b o l i č k i o z n a č a v a p o č e t a k s t v a r a n j a s u b k u l t u r n i h , p l e m e n s k i h a f i l i j ac i j a m e đ u a d o l e s c e n t i m a , bez o b z i r a n a k o m e r c i j a l i z a m i n a m j e r e n j e g o v i h m e n a d ž e r a i p r o m o t o r a . Prvi Elvisovi f i l m o v i p r i kaz i van i u V. Br i tan i j i b i l i su p r a ć e n i d e m o l i r a n j e m s to l i ca , i širi p r o c e s n a s i l n i č k o g o b i l j e ž a v a n j a r ock sve tkov ine d o b i o je u Eng lesko j naz iv »Presley r io ts«. »Presleyjeve p o b u n e « , k a k o N u t t a l o b j a š n j a v a , b i le s u p o n o v n o , o s v e t n i č k o o t k r i će d ion i z i j s ke svečanos t i . P o n o v n o j e o t k r i v e n a i » g l a d za z a j e d n i c o m u n j e n o m t e m e l j n o m o b l i k u , o r g i j a s t i č k o m r i t ua lu« , a nas i l j e i d e m o l i r a n j e k i na n i j e , p o N u t t a l o v u m i š l j e n j u , b i l o u p e r e n o »pro t iv d ruš tva« , n e g o je s v j e d o č i l o o »po tp i s i van ju« , o žel j i da se kaže »bi l i s m o o v d j e « , o » p l e m e n s k i m g e s t a m a p l e m e n s k e s ign i f i kan tnos t i « , o o b l i c i m a z a h v a l e Elvisu i d r u g i m a što su v las t i to nas i l j e i rod i te l j ske t a j n e izni jel i u j avnos t . ( N u t t a l , 1 9 6 8 . , str. 2 3 , 2 4 . ) Brzi razvo j r ock k u l t u r e , i s n a g a strasti k o j a ga je p ra t i l a , n i je s e d o g a đ a o s a m o u z e m l j a m a e n g l e s k o g g o v o r n o g p o d r u č j a ; u d o b a u o č i s u k o b a m o d s a i r o c k e r a i n a s t a j a n j a m o r a l n e p a n i k e u Eng lesko j , u F rancusko j se, u l i pn ju 1 9 6 3 . , više od s to t i suća m l a d i h o k u p i l o r a d i r ock k o n c e r t a i s u k o b i l o s p o l i c i j o m na »Place de la N a t i o n « u Par izu , o s t a v l j a j u ć i za s o b o m iste o n e » p l e m e n s k e geste« i »zahva le« i z rečene a d o l e s c e n t s k i m jez i kom o k o j i m a Nu t t a l p iše na e n g l e s k o m .

T e m e l j i r o c k - k u l t u r e već s u u d a r e n i , n a s t a j a n j e n o v i h p o l i t i č k i h (d ruš tven ih ) p o k r e t a z a p o č e l o je u S A D - u i V. Br i tan i j i , p r i je p o l o v i c e šezdese t ih , n o m n o g i a u t o r i s e s lažu d a p r a v a p r e k r e t n i c a z a p o č i n j e o k o 1 9 6 5 . D r u g a p o l o v i c a šezdese t i h o b i l j e ž e n a j e n a j r a z l i č i t i j i m a k t e r i m a , m e đ u k o j i m a su o v d j e važn i o n i ko j i u p o t p u n o s t i s p a j a j u k u l t u r n u i p o l i t i č k u d i m e n z i j u iz raza n o v i h s e n z i b i l i t e t a , že leć i u k i n u t i m n o g e d o t a d a š n j e d u a l i z m e , p o p u t o n o g a ko j i r a z d v a j a j a v n o i p r i v a t n o , ili u m j e t n o s t i s v a k o d n e v n i ž ivo t .

U N i z o z e m s k o j n a s t a j e » p r o v o t a r i j a t « , z a p r a v o g r u p a a k t e r a k o j i m a j e p r o v o k a c i j a m e t o d a b o r b e p r o t i v p o r e t k a ,

7 5

Benjamin Perasović

i ko j i n o v u k u l t u r n o - p o l i t i č k u senz ib i l nos t i z ražava ju » h a p p e -n i n z i m a « i s i m b o l i č k i m a k c i j a m a , a l i i » k l a s i č n i m « , p a r l a m e n t a r n i m s r e d s t v i m a . N o , o s i m što s u 1 9 6 6 . n a g r a d s k i m i z b o r i m a d o b i l i s v o g p r e d s t a v n i k a u g r a d s k o j s k u p š t i n i , a s l j e d e ć e g o d i n e s e » s a m o u k i n u l i « , p r o v o s i ć e p r v e n s t v e n o os ta t i p o z n a t i p o s v o j i m » b i j e l i m p l a n o v i m a « . Bi je l i b i c i k l i o s t a v l j e n i u g r a d u n a u p o t r e b u g r a đ a n i m a , b i j e l i d i m n j a c i n a t v o r n i c a m a ( e k o l o š k a sv i jes t ! ) , b i j e l e š k o l e ( » r e v o l u c i o n a r n i h u č e n i k a « ) , s q u a f t e r s k i p l a n o v i z a k r a l j i č i n u p a l a č u , z a v j e r a b o s i h n o g u , č i t av niz a k c i j a k o j e s u p o k a z a l e a n a r h is t ičku i p r o v o k a t i v n u p r a k s u o t p o r a , o k u p l j a j u ć i u m j e t n i k e , b e a t n i k e , h ips te re , i n t e l e k t u a l c e , razne akt iv is te i »u l i čn i p r o -

^vo ta r i j a t« . Izvrgl i s u r u g l u p o t r o š n j u d u h a n a , z a p r a v o že leć i o s u d i t i p o t r o š a č k u g r o z n i c u k a o t a k v u . B a c a l i s u d i m n e ku t i j e na »k ra l j evske« z a r u k e i o m e t a l i r i t u a l e k r a l j e v s k e p o r o d i c e u N i z o z e m s k o j . N a k o n p o l i c i j s k i h a k c i j a p r o t i v p r o v o s a , o n i u z v r a ć a j u d u h o v i t o š ć u još j e d n o g » b i j e l o g p l a n a « , o v a j p u t o b i j e l o j p i l e t i n i (a u n i z o z e m s k o m s l e n g u t o j e o z n a k a za p o l i c a j c a ) u k o j e m se n u d i p r e t v a r a n j e p o l i c a j a c a u s o c i j a l n e r a d n i k e . J a b u k a k o j a s e p o j a v l j i v a l a na već i n i l e t a k a i p r o g l a s a » p r o v o « p o k r e t a p r i h v a ć e n a je i u d r u g i m s r e d i n a m a , a p r o v o g r u p e n a s t a l e su u M i l a n u , B r i se lu , A n t w e r p e n u , K o p e n h a g e n u , S a n F r a n c i s c u . T e g r u p e s u n a s t a j a l e p o t a k n u t e o t p o r o m i o b l i c i m a s i m b o l i č k ih i p r o v o k a t i v n i h a k c i j a p r o v o s a , bez čv r šće o r g a n i z a c i j e jer n i s a m i n i z o z e m s k i p r o v o s i n isu b i l i o r g a n i z a c i j s k i p o v e z a n i . Ri ječ je o s p o n t a n o s t i i a n a r h i s t i č k o m d j e l o v a n j u » t ren u t k a « , k o j e m n i je s m e t a l o i s t i can je p r o v o k a n d i d a t a n a g r a d s k i m i z b o r i m a , u p r a v o z a t o š to s e n e r a d i o d o k t r i n a r -nos t i n e g o o ž i v o t n o s t i .

N a k o n s a m o u k i d a n j a p r o v o s a , tr i g o d i n e k a s n i j e n a sta l i su » k a b o u t e r s i « (pa tu l j c i ) ko j i su nas l i j ed i l i d i o t e m a i t ak t i ke , z a u z i m a j u ć i p r a z n e k u ć e , p r o g l a š a v a j u ć i » s l o b o d n u d ržavu o r a n g e « i sud je lu juć i u a k c i j a m a p o p u t o d s t r a n j i v a n j a

URBANA PLEMENA

a u t o m o b i l a s u l i c a , s a d n j e d r v e ć a n a s r e d ces te i o s n i v a n j a p r i v r e m e n i h s l o b o d n i h p j e š a č k i h z o n a . O n i s u t a k o đ e r na g r a d s k o j raz in i pos t i g l i i p a r l a m e n t a r n i u s p j e h , još već i o d p r o v o s a , d e f i n i t i v n o os i gu ravš i p r i su tnos t a n t i a u t o r i t a r -n o g , d u h o v i t o g , s p o n t a n o g a l i i i n s t i t u c i o n a l n o g o t p o r a p o s t o j e ć e m p o r e t k u u n o v i j o j pov i j es t i s o c i j a l n i h p o k r e t a E u r o p e .

U Eng lesko j , r a z n o l i k a u n d e r g r o u n d s c e n a raste u sv im p r a v c i m a ; t i raže p o d z e m n i h , a l t e r n a t i v n i h l i s tova d o s t i ž u d o 5 0 t i suća , o t v a r a j u s e i n f o r m a t i v n i c e n t r i , o s n o v a n a s u s red iš ta z a b e s p l a t n u p r a v n u p o m o ć s u b k u l t u r n i m a k t e r i m a n a u d a r u rep res i j e , sve s u č e š ć a h i p i j e v s k a o k u p l j a n j a , fes t iva l i p o e z i j e i p o l i t i k e , z a u z i m a j u se p r a z n i s t a n o v i , t a k o da je i u c e n t r u L o n d o n a , na P i c c a d i l l y j u , d j e l o v a l a s q u a t -te rska k o m u n a n o v i h p r o t e s t n i h a k t e r a . D r u š t v o z a » M e n t a l Avvareness« z a k u p i l o j e j e d n u s t r a n i c u T i m e s a , 2 4 . s r p n j a 1 9 6 7 . , i uz šezdeset p o t p i s a p o z n a t i h j a v n i h d j e l a t n i k a z a k l j u č i l o k a k o j e z a k o n p ro t i v u p o t r e b e m a r i h u a n e n a č e l no n e m o r a l a n , a u p r a k s i n e p r i m j e n l j i v . Šesnaes t d a n a » d i j a l e k t i k e o s l o b o đ e n j a « , f es t i va la ko j i su o r g a n i z i r a l i i s ta knu t i a n t i p s i h i j a t r i (Berke , C o o p e r , La ing) p o t v r d i l o j e š a ro l i kos t a k t e r a u z a j e d n i č k o j že l j i za d r u k č i j i m d r u š t v o m i s v i j e t o m , o s l o b o đ e n j e m č o v j e k a . U z p r e d a v a n j a i r a s p r a v e b i l o je i p o e z i j e i r o c k g l a z b e , sve se p r e t v o r i l o u mu l t i c l i -m e n z i o n a l n i h a p p e n i n g , a m e đ u o s t a l i m a s u d j e l o v a l i s u H e r b e r t M a r c u s e , A l l e n G i n s b e r g , S toke ley C a r m i c h a e l , Pau l G o o d m a n , R o n a l d L a i n g , S i m o n V o n k e n o o g i d r u g i . F i l o z o f i j a , s o c i o l o g i j a , p o e z i j a , d u h o v n o s t , M a r x i m a n t r e , c r n a č k i a k t i v i z a m , p s i h o l o g i j a , a n t i p s i h i j a t r i j a , r o c k i p s i -h o d e l i c i , sve su to b i l a r a v n o p r a v n a p o d r u č j a i s t r až i van ja i

i d j e l o v a n j a p r i s u t n i h , o k u p l j e n i h u sv rhu t r a ž e n j a p u t a iz 1 kr ize s u v r e m e n o g d r u š t v a .

Rat u V i j e t n a m u o m o g u ć i o j e d o d a t n i m o b i l i z a c i j s k i k o n t e k s t r a z n o v r s n i m g r u p a m a , a k t e r i m a p r o t u r a t n o g d j e -

77 76

Benjamin Perasović

l o v a n j a . M e đ u n j i m a je , z b o g još j e d n o g p r i m j e r a s p a j a n j a o s o b n o g i p o l i t i č k o g , i l u s t r a t i vno d j e l o v a n j e b e r l i n s k e » k o m u n e 1«. O s m e r o l j u d i , ak t i v i s ta , ud ruž i l i su se u k o m u n u z b o g z a k l j u č k a o n e m o g u ć n o s t i s t v a r n o g d j e l o v a n j a n a p r o m j e n i d r u š t v a bez p r o m j e n e u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u . » N e m o g u s e n a z i v a t i r e v o l u c i o n a r i m a o n i č i j i o s o b n i ž ivo t i o d r a ž a v a j u iste o n e g r a đ a n s k e v r i j ednos t i p r o t i v k o j i h s e b o r e , i k o j e č i n e s v a k o d n e v n i ž ivo t n e p o d n o š l j i v i m . « T a k o u k o r i j e n u p o t r e b e za o s n i v a n j e m b e r l i n s k e k o m u n e leži s t a ro u v j e r e n j e , u š e z d e s e t i m g o d i n a m a a k t u a l i z i r a n o , p o k o j e m o n i ko j i že le m i j e n j a t i d r u š t v o , m o r a j u u s v o m p o n a š a n j u , u s v o j i m m e t o d a m a r a d a , p r i s t u p u , p o k a z a t i d i o p r e o b r a ž a j a k o j i s m j e r a j u u č i n i t i , š to u b e r l i n s k o m s l u č a j u z n a č i d a s e »svaka g r u p a k o j a žel i s tvor i t i a n t i a u t o r i t a r n o d r u š t v o m o r a o r g a n i z i r a t i n a a n t i a u t o r i t a r n i m , e g a l i t a r n i m i k o m u n i t a r n i m o s n o v a m a « ( L a n g h a n s i T e u f e l , 1 9 6 9 . ) K o m u n a j e u S p r i n g e r o v s k o m t isku b i l a n a z i v a n a » k o m u n o m užasa« i » p s i h o k o m u n o m « . K las i čn i k o n t r a k u l t u r n i g o v o r » p r o m i j e n i s e b e a k o mis l i š m i j e n j a t i d r u š t v o « n i j e u uv je t i m a t a d a š n j e n j e m a č k e o p o r b e n e s c e n e o d m a h n a i š a o n a ve l i k o d a z i v , i a k o j e k o n t r a k u l t u r n a t r a d i c i j a , g l e d a n o s d a n a š n j e g v r e m e n s k o g o t k l o n a , p rež iv je la i n a d ž i v j e l a m n o ge I jev ičarske g r u p a c i j e d o m i n a n t n e u d r u g o j p o l o v i c i šezd e s e t i h . SDS k a o s a m o s t a l n a o r g a n i z a c i j a m l a d i h n j e m a č k ih soc i j a l i s ta , s t u d e n a t a , k o j a je i s a m a i z b a č e n a ran i j e iz o k r i l j a s l u ž b e n e , r e f o r m i r a n e s o c i j a l d e m o k r a c i j e , i s k l j uč i l a j e 1 9 6 7 . č l a n o v e » k o m u n e 1« i z svo j i h r e d o v a . D j e l o v a n j e k o m u n e , u l i č n a p r i s u t n o s t n j e n i h l e t a k a i p o v e z a n i a s p e k t i k o m u n i t a r n o g ž i v o t a s d e m o n s t r a c i j a m a p r o t i v r a t a , u k l j u č u j u ć i i po l i c i j s ku i sudsku rep res i j u p r e m a č l a n o v i m a ( o s o b i t o z b o g l e t a k a k o j i k o m e n t i r a j u p o ž a r u r o b n o j k u ć i u Br ise lu k a o » p o d s j e ć a n j e z a p a d n o g d r u š t v a n a p o ž a r e i n a p a l m - b o m b e k o j i č i n e v i j e t n a m s k u s v a k o d n e v i c u « ) , m a l i j e e u r o p s k i p r i m j e r k o n t r a k u l t u r n o - r a d i k a l n o g s k l o p a k a k a v

78

URBANA PLEMENA

j e i m a o više va r i j ac i j a u A m e r i c i . O n a j d i o k o n t r a k u l t u r e ko j i se o p i s u j e p o j m o m » s a m o i s k l j u č e n j a « iz d r u š t v a i u č i j u »is-k l j učenos t« n e t r e b a s u m n j a t i , o b i č n o s e vezu je u z g l a z b u , d r o g e , d u h o v n u p r a k s u , ili p a k u z » indus t r i j u s l o b o d n o g v r e m e n a « g d j e j e s l jedben iš tvo i d o l i m a r o c k - g l a z b e p r e z r e n o o d » r e v o l u c i o n a r n i h a k t e r a « . M e đ u t i m , u d r u g o j p o l o v i c i šezdese t ih t a k v a p o d j e l a i i n t e r p r e t a c i j a n i je još b i l a r a š i r e n a , p a s u r o c k - a k t e r i f u n k c i o n i r a l i k a o »g las p o k r e t a « , k a o p r o r o c i i d e t o n a t o r i , i l i b a r e m i nsp i r a t i vn i p o s r e d n i c i p r o testa i o d b i j a n j a . U Š v i c a r s k o j , u Z u r i c h u , n a k o n k o n c e r t a Ro l l i ng S t o n e s a , d e m o l i r a n a j e d v o r a n a . P o v o d o m t o g d o g a đ a j a , a k t e r ko j i s e n a z v a o » a n t i a u t o r i t a r n i l j ud i « , t i s k a o je ve l i k i p o s t e r s l i k o m J i m m y j a Henc l r i xa , na č i j o j j e p o l e đ i n i b i o p r o g l a s p o v o d o m »stones« r a z b i j a n j a , zah t j ev za n a p u š t a n j e m a u t o r i t a r n i h i k a p i t a l i s t i č k i h o b r a z a c a s o c i ja l i zac i je s i m b o l i z i r a n n e m o g u ć n o š ć u i s p u n j e n j a »sat is fac-t ion« i m p e r a t i v a . Ta j žes tok i p ro tes tn i g o v o r p ro t i v r o d i t e l j ske J<u[tuxe--ogrezle u n o v c u i n e k r o f i l i j i , k a o da je a n t i c i p i r a o d o g a đ a j e n a k o n s a m o g H e n d r i x o v o g n a s t u p a , k a d a j e d e s e t a k t i s u ć a l j ud i (pos l i j e k o n c e r t a z a v r š e n o g o k o p o n o ć i k a d a n o ć n o g p r i j e v o z a v iše n e m a ) z a p o č e l o pa l i t i va t re i s u k o b l j a v a t i se s p o l i c i j o m u b o r b a m a k o j e su t r a j a l e d o j u t ra . G n j e v n i z b o g p o l i c i j s k o g b a t i n a n j a p r o s v j e d n i c i se o k u p l j a j u u s red iš tu g r a d a i z a u z i m a j u p r a z n e p r o s t o r e b i vše r o b n e k u ć e u k o j o j o s t a j u d v a t j e d n a uz p e r m a n e n t n i fes t i va l r a s p r a v e i z a b a v e , p r o t e s t a i u ž i t k a . 5 S to t i ne o v a k v ih d o g a đ a j a p o n o v i t će se i u d e s e t l j e ć i m a š to d o l a z e , i a k o e u r o p s k a s i t u a c i j a , bez o b z i r a n a p r i m j e r e p o p u t » k o m u n e 1«, u d r u g o j p o l o v i c i šezdese t i h g o v o r i o p o s t o j a n j u »ozb i l j n i j i h« s t u d e n t s k i h i p o l i t i č k i h a k t e r a , ko j i b i ht je l i stvor i t i »savez s r a d n i č k o m k l a s o m « i k o j i m a je r o c k g l a z b a m a r g i n a l a n ( a k o ne i s u m n j i v u s v o j i m p r e t e n z i j a m a ) o b l i k

5 Teodor i ( 1976 . )

79

Benjamin Perasović

a n g a ž m a n a i s v j e t o n a z o r a , l a k o M a s s i m o T e o d o r i p r e d s tav l ja v a ž a n p o k u š a j » o b j e k t i v i z i r a n j a « d o p r i n o s a i u l o g a raznovrsn ih a k t e r a (pri č e m u k o n t r a k u l t u r a n i je z a n e m a r e n a , a l i j e m a r g i n a l n a u s k l o p u a u t o r o v o g š i reg i p o l i t i č k i p r o f i -l i r a n i j e g p r e d m e t a i s t r až i van ja ) , n e k i d r u g i a u t o r i , b l iž i k u l t u r o l o š k i m o b i l j e ž j i m a p r o t e s t n i h p o k r e t a n e g o p u k o p o l i t i čko j r e to r i c i , p o p u t Petera Stans i l la i D a v i d a M a i r o w i t z a , p r i m j e r i m a ko j i s u o v d j e n a v e d e n i p r i d r u ž u j u , n a r a v n o , p a r i š k e s i t u a c i o n i s t e i n j i h o v u t jeca j na p a r o l e i d i o r a s p o l o ž e n j a »sv iban j ske r e v o l u c i j e « (što je i T e o d o r i o b r a d i o ) , a l i u s t v r đ u j u d a e u r o p s k a p r o t e s t n a , s t u d e n t s k a i a d o l e s -

, cen tska scena šezdeset ih g o d i n a n i je t o l i ko n j e g o v a l a » f r e a -kovš t i nu« u j a v n i m a k c i j a m a k o l i k o s u t o č in i l i n j i h o v i a m e r ičk i v r š n j a c i . S tans i l l i M a i r o w i t z ( 1 9 7 1 . ) e u r o p s k i m »o tka čen im« p r o g l a s i m a i i n i c i j a t i vama ( m e đ u k o j i m a se ist iču već n a v e d e n i p r o v o s i , k a b o u t e r s i i td.) p r i d r u ž u j u d j e l o v a n j e š v e d s k i h a k t e r a , p r i j e s v e g a Š tu re J o h a n n e s s o n a . P roć i ć e d e s e t a k g o d i n a d o m a s o v n i j i h e u r o p s k i h m a n i f e s t a c i j a sl ičn o g d u h a , k a d a , p r i m j e r i c e u I ta l i j i , » Ind ian i M e t r o p o l i t a n i « , s d r u g i m a k t e r i m a p o k r e t a s k r a j a s e d a m d e s e t i h , s p a j a j u p r o t e s t s a l t e r n a t i v n o m k u l t u r o m u k o j u su u r o n j e n i i č i j i su d o b r i m d i j e l o m s tvara te l j i . T a k o je, a r t i k u l a c i j o m n o v i h p o b u n j e n i č k i h a k t e r a , j e d a n s u v r e m e n i p l e m e n s k i o b l i k u d r u ž i v a n j a i o t p o r a s u p r o t s t a v l j e n d o m i n a n t n o j ku l tu r i k a o ž i vo t nos t s p r a m s m r t i , p o l u - o č a j n i č k a v o l j a z a s l o b o d o m n a s u p r o t k o l o n i z i r a j u ć i m i p o t i s k i v a j u ć i m s n a g a m a s u s t a v a .

T h e o d o r e Roszak , n a r a z i n i k o j a p o k u š a v a a n a l i z i r a t i i r a z u m i j e v a t i n e p r e g l e d n o i n e s t a l n o m o r e a k c i j a , l e t a k a , h a p p e n i n g a , d e m o n s t r a c i j a , i n te resa i a r t i k u l a c i j e p o b u n e k a o i ž i vo tn ih s t i lova m e đ u m l a d i m a s k r a j a šezdese t ih u o p ć e , o s t a j e n a j c i t i r a n i j i i na j p r i zna t i j i i zvor s o c i j a l n o t e o r i j -s k o g i s t r až i van ja i u o b l i č a v a n j a » k o n t r a k u l t u r e « , bez o b z i r a na to s lažu l i se s n j e g o v i m i n t e r p r e t a c i j a m a d r u g i a u t o r i . Roszaka s e n e m o ž e op tuž i t i z a n e k r i t i č k o o d u š e v l j e n j e k o n -

8 0

URBANA PLEMENA

t r a k u l t u r o m , jer na s t r a n i c a m a n j e g o v e k n j i g e i sp i sane su i teške r i ječ i p ro t i v d o b r o g d i j e l a k o n t r a k u l t u r n e p r a k s e , n o o t p o r k o j i j e k o n t r a k u l t u r a p r u ž i l a t e h n o k r a t s k o m d r u š t v u i p a k j e z a Roszaka j e d i n a n a d a d a n a š a s t va rnos t n e m o r a i zg leda t i o n a k o k a k o j e n a j a v l j e n a u O r v v e l l o v o m ( 1 9 8 4 . ) ili H u x l e y j e v o m (Vrl i n o v i svi jet) d j e l u . Roszakov se p r i s t u p t e m e l j i na k o n c e p t u t e h n o k r a t s k o g d r u š t v a i r a z u m i j e v a n j u n j e g o v e m l a d e n a č k e o p o z i c i j e . J e d n o d i m e n z i o n a l n o s t t o g d ruš t va (a R o s z a k o v a se s tud i j a p r v e n s t v e n o b a v i a m e r i č k i m d r u š t v o m ) i d e t e k t i r a n i k a r a k t e r m a n i p u l a c i j e i m i t o l o -g i z a c i j e u v l a d a v i n i t e h n i č k e r a c i o n a l n o s t i , p o d s j e ć a j u n a k l a s i č n a d j e l a H e r b e r t a M a r c u s e a o i n t e g r a c i j i d r u š t v e n i h s l o j eva i » u g o d n o j , u h o d a n o j , r a z u m s k o j n e s l o b o d i « s u v r e m e n o g a a m e r i č k o g d r u š t v a . N o , i a k o s M a r c u s e o m d i j e l i n iz e l e m e n a t a p r i s t u p a , Roszak žel i o t i ć i k o r a k d a l j e o d p o l i t i č k o g i »sv je tovnog« o k v i r a ko j i mu se č in i o b a v e z n i m u n u t a r M a r c u s e o v o g p r i s t u p a d r u š t v e n o j p r o m j e n i i r a z o -t u đ e n j u , pa se p r i k l a n j a N o r m a n u B r o w n u u p o l e m i c i s M a r c u s e o m , s m a t r a j u ć i O d e j e v lik i z »Erosa i c i v i l i zac i j e« n e d o v o l j n o p r i s u t n i m u s v i m M a r c u s e o v i m r j e š e n j i m a , t e n a s u p r o t t o n u » s t o i č k o g o d r i c a n j a « , š to g a p r e p o z n a j e u M a r c u s e o v u o d g o v o r u B r o w n u , Roszak u p u ć u j e n a d r u k č i j u g r a đ u B r o w n o v a » d i o n i z i j s k o g e g a « . I p a k , R o s z a k o v o d j e l o b l i s k o j e M a r c u s e o v i m i n t e n c i j a m a , u z v e ć u o t v o r e nos t p r e m a d u h o v n o s t i , m a g i j s k o m i m i s t i č n o m , š to će još v iše do i z raža ja d o ć i u k a s n i j i m R o s z a k o v i m d j e l i m a . S t ruk t u r a R o s z a k o v e k n j i g e , k o j a j e i m a l a t o l i k i u t j e c a j n a k a s n i j u u p o t r e b u p o j m a » k o n t r a k u l t u r a « , d o v o l j n o g o v o r i o s a m o m f e n o m e n u k o j i u t j eče n a i z b o r t e m a i p o j m o v a , g d j e u z že l j u z a p r i k a z o m a k t e r a k o n t r a k u l t u r n o r e l e v a n t n e t e o r i j e i sv ih o n i h d r u g i h , o d r a s l i j i h a k t e r a k o j e j e k o n t r a -k u l t u r n i p o k r e t v o l j a n s l u š a t i , Roszak n a k o n M a r c u s e a i B r o w n a , uz »v iz ionarsku s o c i o l o g i j u Pau la G o o d m a n a « i z n a č a j a n d o p r i n o s M a r t i n a B u b e r a , n e m a ve l ik i z b o r »ozb i l j n ih«

8 l

URBANA PLEMENA

ili »k las i čn ih« z n a n s t v e n i k a . S t o g a s p r a v o m o b r a đ u j e p j e sn i ke p o p u t G i n s b e r g a , n a g l a š a v a j u ć i i i s t ražu juć i g l a v n e t e m e k o n t r a k u l t u r e k o j e d o m i n i r a j u p o g l a v l j i m a bez o b z i r a n a kr i te r i j a k a d e m s k e p r i s u t n o s t i , p o p u t m i t a o b j e k t i v n e sv i jes t i , š a m a n i z m a i » n e i n t e l e k t u a l n o g i s h o d i š t a l i čnos t i« , dem is t i f i kac i j e »znans t venog p o g l e d a « , t e o b n a v l j a n j a v iz ionarske i m a g i n a c i j e d e n a t u r i r a n e t e h n o k r a c i j o m , ak tua l i zac i j e t rad i c i j e n o m a d s k i h n a r o d a , k a o i se la i p l e m e n a o p ć e n i t o .

S v a k o d n e v n i ž ivo t , u k o j e m se o g l e d a »nač in« i »sti l«, p o s t a j e s r e d i š t e m i k r i t e r i j e m r a s p r a v e o r e v o l u c i j i , o s l o b o đ e n j u , t i p u d j e l o v a n j a i p o i m a n j u i n d i v i d u a l n e i d r u š t v e n e p r e o b r a z b e . Prestaje bit i v a ž n o što n e t k o g o v o r i a k o n j e g o v s v a k o d n e v n i ž i vo t o d t o g a o d u d a r a . Z a p r a v o , n e p r e s t a j e n u ž n o n e k i s a d r ž a j v r i j e d i t i , a l i s e a k t e r u o d r i č e k r e d i b i l i t e t a k o n e živi p o o s o b n o i z a b r a n i m p r i n c i p i m a p r o m j e n e . I pak , i m n o g i sadrža j i su pres ta l i v r i jed i t i u n u t a r k o n t r a k u l -t u r n o g o t p o r a , jer, k a k o Roszak u p o z o r a v a , » k o n t r a k u l t u r a o s t a v l j a s a m o v e o m a o g r a n i č e n p r o s t o r i d e o l o g i j a m a s ta re l j ev i ce s n j i h o v i m p o z i v a n j e m na m e t a f i z i k u k l a s n o g s u k o b a i p r e d a n o s t u p r v o m r e d u i n s t i t u c i o n a l n o j r e o r g a n i zac i j i d ruš t va« . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 1 4 0 . ) N a s u p r o t r e v o l u c i o n a r n o j re to r i c i i ndus t r i j s ke p a r a d i g m e , v e o m a i z ražena sk lonos t k o n t r a k u l t u r n i h m l a d i h p r e m a p s i h o d e l i c i m a , is točn j a č k i m r e l i g i j a m a i d u h o v n i m p r a k s a m a , za R o s z a k a j e s i m p t o m n j i h o v a t r a g a n j a z a n o v i m t e m e l j i m a n a k o j i m a b i s e m o g a o izgrad i t i p r o g r a m r a d i k a l n e d r u š t v e n e p r o m j e n e . T o g o v o r i o » u z m i c a n j u s o c i o l o g i j e p r e d p s i h o l o g i j o m k a o r o d n i m p r i n c i p o m revo luc i j e« , z b o g č e g a Roszak n a g l a š a v a G o o d m a n o v d o p r i n o s i o b j a š n j a v a n j e g o v u p o p u l a r n o s t m e d u k o n t r a k u l t u r n i m a k t e r i m a . U n u t a r s p o z n a j e b i t n o g u s m j e r e n j a k o n t r a k u l t u r e u s u p r o t n o m p r a v c u o d p r o s v j e t i te l j s tva i r a c i o n a l n e sv i jes t i , Roszak uz d e t a l j n o e k s p l i c i r a n je s a d r ž a j a G o o d m a n o v e t e o r i j e p r i m j e n j u j e i »kr i ter i j j av n o g d j e l o v a n j a « ko j i d o d a t n o , z b o g G o o d m a n o v a a n g a ž -

83

Benjamin Perasović

m a n a u kor i s t s t u d e n a t a ko j i su i z b j e g a v a l i r e g r u t a c i j u , o s i g u r a v a u g l e d j e d n o m o d » o d r a s l i h « a k t e r a k o n t r a k u l -t u r n e s c e n e . U t o m e se naz i r e R o s z a k o v a že l ja za s a v e z o m a n e p o t p u n i m r a s c j e p o m in te lek ta i d u h a , p r i č e m u G o o d -m a n o v p r i m j e r p o k a z u j e p u t o s t v a r e n j a »saveza« , » jer a k o s e m e d u o t p a d n i č k o m o m l a d i n o m , k o j a s n a ž n o teži d j e l o v a n j u i n e i n t e l e k t u a l n i m o b l i c i m a svi jest i , o č u v a j u e s e n c i j a l n e v r i j ednos t i i n t e l ek ta , o n d a ć e t o pos t ić i o n i i n t e l e k t u a l c i k o j i s u p o k a z a l i d a m i s a o n i j e č i s to » a k a d e m s k a « već d a j e o n a n u ž n o s a d r ž a n a u p r i n c i p i j e l n o m d j e l o v a n j u . « R e v o l u c i j a je za d o b a r d i o k o n t r a k u l t u r e il i u r o n j e n a i i z r a ž e n a u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u , u o n o m » o v d j e i s a d a « il i ne p o s t o j i k a o s t v a r n a , n e g o k a o neč i j i i d e o l o š k i u k r a s k o m p r o m i t i r a n ž i v o t n o m p r a k s o m a k t e r a . U p o r i š t a s ta re ( a d o b r i m d i j e l o m i nove ) l j ev i ce n a ć i će su u k o n t r a k u l t u r n o m m i l i e u n e i z b j e ž n o p o v e z a n e i » rec i k l i r ane« s d r u k č i j i m , p o n e k a d m e đ u s o b n o o d b i j a j u ć i m t r a d i c i j a m a m i š l j e n j a i d u h o v n e p r a k s e . N o , o d b i j a n j e k o j e v r i j ed i u a k a d e m s k o m k o n t e k s tu , p o s t a j e k o n t r a k u l t u r n o p r o ž i m a n j e u d j e l o v a n j u k o j e j e u d r u g o j p o l o v i c i šezdese t i h s t v o r i l o niz » k o n t r a « i »ant i« sveuč i l i š ta s v l as t i t im » k o l e g i j i m a « . T a k o Roszak n a v o d i j e d a n o d k o l e g i j a , o v d j e d o i s t a t i p i č a n - » O d s t r i p o v a d o S i v i n o g p l e s a : d u h o v n a a m n e z i j a i f i z i o l o g i j a s a m o o t u đ e -n j a « , č i j i o p i s s a d r ž i : » S l o b o d n i s l i j ed o t v o r e n i h s i t u a c i j a , l e k u ć e v i s o k o r e l e v a n t n e v i b r a c i j e . I s t raž ivan je u n u t r a š n j i h p r o s t o r a , d e k o n d i c i o n i r a n j e l j u d s k o g r o b o t a , s i g n i f i k a n t n o s t p s i h o k e m i k a l i j a i t r a n s f o r m a c i j a z a p a d n o e u r o p s k o g č o v j e k a . I zvo r i : A r t a u d , Z i m m e r , G u d j i e f f , W . R e i c h , K . M a r x , g n o -s t i c i , s u f i z a m , teks tov i t a n t r e , a u t o b i o g r a f s k i i skaz i o l u d o s t i i e k s c e n t r i č n i m s t a n j i m a sv i jes t i , - p o p - a r t i p r o z a 2 0 . s t o l j e ć a « . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 4 4 . )

M e đ u b r o j n i m i r a z n o v r s n i m a k t e r i m a k o n t r a k u l t u r e p o s t o j a l i su i o n i k o j i m a je n a m j e r a b i l a o b j e d i n i t i r az l i č i t e p r i s t u p e i s v j e t o n a z o r e o t p o r a i o d b i j a n j a , že l je za r a d i k a l -

84

URBANA PLEMENA

n o m d r u š t v e n o m p r o m j e n o m , i m a j u ć i n a u m u i »više p o l i t ičk i« i »više k u l t u r n o « o r i j e n t i r a n e a k t e r e . T a k o Jer ry R u b i n , j e d a n o d l i de ra t a d a š n j i h » y i p p i e s « 6 ( R u b i n , 1 9 7 0 . , 1 9 7 1 . ) u s v o m p r i s tupu t i p i č n o m po zah t jevu da se r e v o l u c i j u »živi«, spa ja t r ad i c i j u n o v e l j ev ice , č a k i o r u ž a n e ger i l ske a k c i j e , sa p s i h o d e l i č k i m i h i p i j e v s k i m n a s l i j e đ e m » s a m o i s k l j u č e n j a « , š to m u p r i s k r b l j u j e o t p o r » tvrđ ih« p r i p a d n i k a i z o b j e d i m e n zi je d j e l o v a n j a . Prvi p r i g o v a r a j u z b o g o d v o đ e n j a »ozb i l j ne« r e v o l u c i o n a r n e a k c i j e u v o d e p s i h o d e l i č k i h d r o g a i r o c k g l a z b e , a d r u g i z b o g o p a s n o g p r i b l i ž a v a n j a h i p i p o k r e t a p o l i c i j s k i m p e n d r e c i m a i d o s a d n i m a g i t a t o r i m a . O t v o r e nos t y i p i j a p r e m a f e m i n i z m u , p r i h v a ć a n j e žensk i h p r i g o v o r a , i skus tava i s t a v o v a o m u š k o j d o m i n a c i j i (ne s a m o u d r u š t v u u o p ć e n e g o isto t a k o i n a » a l t e r n a t i v n o j « , z a p r a v o p o l i t i č k o - l j e v i č a r s k o j sceni ) d o b a r j e p r i m j e r p o č e t k a n a s t a j a n j a k o n t r a k u l t u r n i h , r a d i k a l n i h a k t e r a , je r b i l o b i d o i s t a s m i j e š n o naz i va t i r a d i k a l n i m a il i r e v o l u c i o n a r n i m a t i p i č n e I j ev i ča rske g r u p e s k r a j a šezdese t i h u k o j i m a su ž e n e i m a l e p r a v o »o t i pka t i r e v o l u c i j u « . Jerry Rub in j e s v o j u p r v u k n j i g u p r o g l a s i o s e k s i s t i č k o m , s h v a ć a j u ć i k o l i k o j e m u š k a d o m i n a c i j a p r i s u t n a i m e đ u s u d i o n i c i m a p o b u n j e n i č k i h p o k r e t a , » r e v o l u c i o n a r i m a « ko j i s e b o r e p ro t i v i z r a b l j i v a n j a r a d n i k a i z r a b l j i v a n j e m ž e n a , f o r m u l i r a j u ć i t o na y ip i jevsk i n a č i n -s v a k a d o m a ć i c a jest po l i t i č k i z a t v o r e n i k ! R a v n o p r a v n o s t s p o l o v a i zaš t i ta o k o l i n e ( f e m i n i z a m i e k o l o g i j a ) već k r a j e m šezdeset ih p o s t a j u ko rek t i v t o t a l i z i r a j u ć i m I j ev i ča rsk im k o n c e p t i m a u n u t a r ša ro l i k i h (s tuden tsk ih , a n t i r a t n i h , i si.) p o k re ta u to d o b a , č e k a j u ć i (ili p o p u t M j e s e c a , d je lu juć i ) na o s e k u r e v o l u c i o n a r n o g sektaš tva u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a .

Jer ry R u b i n , A b b i e H o f f m a n i d r u g i , k o j i m a j e s u đ e n o z b o g »zav je re« , usp je l i su r id i ku I izi ra t i a m e r i č k o p r a v o s u đ e i p r e o k r e n u t i v l as t i t o s u đ e n j e u m e d i j s k u p r o m o c i j u s p e c i -

6 YIP - »Youth In ternat ional Party«

85

Benjamin Perasović

f i č n o g p o i m a n j a r e v o l u c i j e k a o n a č i n a ž i v o t a , p e r m a n e n t n o g u l i č n o g t e a t r a , u k o j e m j e s t v a r n a b o r b a , s u z a v a c i p e n d r e c i , s a m o ne i zb ježn i u s p u t n i p r o i z v o d r e p r e s i v n o g k o n t e k s t a i i s k r e n o g j i p i j e v s k o g n a s t o j a n j a ka n e p r e k i d n o j p r o s l a v i ž i v o t a u n u t a r z i d i n a (pos t ) i ndus t r i j s ke c i v i l i zac i j e srfi r l i .

S o b z i r o m na evo luc i j s ku s l iku o » n a p r e d o v a n j u « d r u š t v a , k o j a j e s t a j a l a u s jen i m n o g i h s o c i j a l n o t e o r i j s k i h p r i s t u p a k o n t r a k u l t u r i i a d o l e s c e n t s k o m » p o k r e t u o t p o r a « šezdese t i h g o d i n a , p o s e b n o u k r u g o v i m a ko j i su inz is t i ra l i n a p o j m o v i m a k a p i t a l i z m o m i s o c i j a l i z m o m o d r e đ e n e d r u š t v e n e p r o m j e n e , čes to n a l a z i m o o k v i r u k o j e m s e k o n t r a -k u l t u r a , n o v a l j e v i c a , p o k r e t p r o t i v r a t a u V i j e t n a m u i s t u den tsk i p o k r e t a n a l i z i r a j u k a o j e d a n »druš tven i p o k r e t « k o j i , s o b z i r o m na svo je c i l j e v e , d o ž i v l j a v a p o b j e d u ili p o r a z . Pr is tup k o j i n a g l a š a v a r e v o l u c i o n i r a n j e d r u š t v a , » n a p r e d o v a n j e ili n a z a d o v a n j e « , ko j i g o v o r i o k l a s a m a , » s u b j e k t i m a r e v o l u c i j e « i u o d n o s s e v e n t u a l n o m p r o m j e n o m s o c i o e k o n o m s k o g s u s t a v a d o v o d i p o k r e t e k o j i t r a ž e p r o m j e n u m o r a : s j e d n e s t r a n e , p o z o r n o s t n a j p r i j e p o s v e t i t i p o l i t i č k o m d j e l o v a n j u , t r a d i c i o n a l n i m a k t e r i m a , s t r a n k a m a i » d r u š t v e n i m s n a g a m a « , u v a ž a v a j u ć i i k o n t r a k u l t u r n e a k t e r e n a raz l ič i t im r a z i n a m a , a s d r u g e s t rane , bez obz i r a na to k o l i k u v r i j e d n o s t p r i d a o k o n t r a k u l t u r n i m a k t e r i m a k a o d o d a t k u » r e v o l u c i o n a r n i m s u b j e k t i m a « , m o r a p r o g l a s i t i , n a k o n r a z m a k a o d b a r e m pe t d o još uv je r l j i v i j i h d e s e t i l i p e t n a e s t g o d i n a , v iše ili m a n j e p o t p u n p o r a z s o c i j a l n i h p o k r e t a k o j i m a s e a n a l i z a b a v i . Svo jev r s tan p o r a z za i s ta n i j e t e š k o d i jagnos t i c i ra t i , no va l janos t pr is tupa koj i je d ruš tvene pok re te šezdeset ih ana l i z i r ao s o b z i r o m na industr i jsku p a r a d i g m u r a d n i č k o g p o k r e t a i z a t o pa r i šk i s v i b a n j p r o g l a š a v a o k v a l i t a t i v n o d r u k č i j i m i e p o h a l n o z n a č a j n i j i m , t a k o đ e r p r o l a z i p o r a z n i m r e z u l t a t o m u v r e m e n s k o m , g o t o v o t r i d e s e t o g o d i š n j e m testu , koj i p o k a z u j e da su u top i j ske e n e r g i j e d r u š t v e n i h

8 6

URBANA PLEMENA

p o k r e t a s k r a j a šezdese t i h o b n o v l j e n e u o s a m d e s e t i m a , n a s t a j a n j e m »zelene« p a r a d i g m e , j a č a n j e m m i r o v n i h i f e m i n i s t i č k i h t e m a n a u š t r b o p ć o j »k lasno j« re to r i c i d r u š t v e n e p r o m j e n e . T a k o o n o š to s e k r a j e m šezdese t ih č i n i l o m a r g i n a l n i m , u s p u t n i m ili » p a r c i j a l n i m « p r o b l e m o m u » o z b i l j n o m « s k l o p u o d n o s a » r e v o l u c i o n a r n i h a k t e r a « p r v o g i t rećeg svije ta , ili u s k l o p u saveza s tudentsk ih g r u p a s r a d n i č k i m i š i r im s l o j e v i m a s t a n o v n i š t v a , o n o š to j e b i l o o d b a č e n o il i e v e n t u a l n o p r i h v a ć e n o k a o » n u ž n o z lo« , p o s t a j e n o s i v a s n a g a »nov ih d r u š t v e n i h p o k r e t a « ko j i o s a m d e s e t i h g o d i n a r e a -f i r m i r a j u a l t e r n a t i v n o - p o l i t i č k e i k o n t r a k u l t u r n e s a d r ž a j e p r i s u t n e u p r i j a š n j e m , š i r o k o m i h e t e r o g e n o m p o k r e t u d r u ge p o l o v i c e šezdese t ih . Z a t o se p r i s tup , ko j i u k o n t r a k u l t u r -n o m g i b a n j u žel i p r o m a t r a t i m n o g o d u b l j e , v i šes to l j e tne i m p u l s e i n a č i n e l j u d s k o g o b l i k o v a n j a s v o g sv i j e ta , g r u p a i z a j e d n i c a , i n t e r a k c i j e , r i t u a l a , s o c i j a l n i h u l o g a i »s t ruk tu ra o s j e ć a j a « , ko j i n isu n u ž n o v e z a n i n i d e t e r m i n i r a n i (al i n i n e d o t a k n u t i ) s i t u a c i j a m a i p o j m o v i m a k l a s n o g i p o l i t i č k o g t r e n u t k a , č i n i p u n o p r i m j e r e n i j i m , p o s e b n o u sv jet lu t r a j n i j eg o p s t a n k a k o n t r a k u l t u r n i h o b r a z a c a o d o n i h ko j i s u k ra j šezdese t ih ob i l j ež i l i k l a s i č n i m r e v o l u c i o n a r n i m i p o l i t i č k i m n a s l i j e đ e m .

V a ž n o s t p r o u č a v a n j a k o n t r a k u l t u r e k o j a j e o b u h v a t i l a niz a k t e r a i č i n i l a d o b a r d i o o p ć e p r e p o z n a t o g » d u h a šezdese t ih« n e s u m n j i v a je u s tud i j i d ruš t ven ih p o k r e t a i a d o l e -scen t skog ak t i v i zma d o d a n a š n j i h d a n a , n o o v d j e j e b i t n o uoč i t i n j e n o z n a č e n j e za razvo j s u b k u l t u r e m l a d i h i n j e n i h ž i vo tn ih s t i l ova . A k o s e v r a t i m o Roszaku , ko j i p r e p o z n a j e t e m e i teks tove , a r t i k u l a c i j u m l a d e n a č k e p o b u n e u n j e n i m » o d r a s l i m « i zvo r i š t ima i z p e d e s e t i h g o d i n a , p r o m a t r a m o » u r a d i s a m « n a č e l o k a o m a s o v n o d j e l a t n o n a č e l o t a d a š n j i h a d o l e s c e n t s k i h a k t e r a k o n t r a k u l t u r e : » Č i n j e n i c a j e d a su u p r a v o m l a d i , na svoj a m a t e r s k i , č a k i g r o t e s k n i n a č i n o d n i j e l i p o b u n u s p i s a ć i h s t o l o v a o d r a s l i h . I ščupa l i su je i z

87

Benjamin Perasović

k n j i g a i č a s o p i s a k o j e je s t vo r i l a j e d n a s ta r i j a g e n e r a c i j a i p r e t v o r i l i u sti l ž i v o t a . H i p o t e z e s ta r i j i h n e z a d o v o l j n i k a p r e tvor i l i su u e k s p e r i m e n t e , i a k o čes to bez v o l j e da p r i h v a t e p o r a z k a o m o g u ć i i s h o d s v a k o g i s t i n skog e k s p e r i m e n t a « . (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 3 0 . ) P o k u š a v a j u ć i p r e d v i d j e t i m o g u ć e š i r e n j e » g e n e r a c i j s k o g k o n f l i k t a « Roszak s m a t r a d a b i p e t n a e s t a k g o d i n a o d r a z d o b l j a o k o j e m p iše » m o g l i u s t a n o vit i d a j e o n o što j e z a p o č e l a m a l a g r u p a b e a t n i k a u m l a dos t i A l l e n a G i n s b e r g a p o s t a l o sti l ž i vo ta m i l i j u n a m l a d i h l j ud i« . Bez o b z i r a n a t o š to š i ren je k o n t r a k u l t u r n i h i m p u l s a n i j e t e k l o l i n e a r n o , i š to b i d a n a s m o g l i r a s p r a v l j a t i r a d i l i se o j e d n o m ili v iše m i l i j u n a m l a d i h , o v d j e j e p o g o đ e n a k a r a k t e r i s t i k a p r e t v a r a n j a p o b u n e u ž i vo tn i s t i l , k o j u s o c i o l o g i j a n e vezu je s a m o u z k o n t r a k u l t u r u , n e g o s m j e š t a i n a s u b k u l t u r n u s c e n u i d e n t i t e t a sv ih o n i h a k t e r a k o j i ( e v i d e n tno ) n e m o g u s ta ja t i t o l i k o » izvan« s i s t e m a k o l i k o t o z a h t i j eva d e f i n i c i j a k o n t r a k u l t u r e . Z a p r a v o , a k t e r i k o n t r a k u l t u r e , k a o i svi a k t e r i k r i t i č ke t e o r i j e ( u k l j u č u j u ć i i Roszaka ) m o g l i b i n a s u b k u l t u r n i o b l i k p r i su tnos t i k o n t r a k u l t u r n i h i n t e n c i j a u ž i v o t n i m s t i l o v i m a m l a d i h g l e d a t i k a o na k o o p t a c i j u u s i s t e m , r e k u p e r a c i j u , p r i s t a j a n j e n a m e d i j s k u p o s r e d o v a -nos t i o v i s n o s t o » indus t r i j i i t rž iš tu s l o b o d n o g v r e m e n a « , a l i s t v a r n o s t a k t e r a u k o j o j se p r e s i j e c a j u s o c i o l o š k i p o j m o v i i r a z l i k o v a n j a k o n t r a k u l t u r e o d s u b k u l t u r e n a l a ž e v e ć u o p r e z nos t u p r i s t u p u o v o m p r o b l e m u . Rock k u l t u r a č in i o k o s n i c u p o v e z u j u ć e g d j e l o v a n j a k o n t r a k u l t u r e p o l o v i c o m šezdese t ih ( p r o š i r u j u ć i već o d a v n o p r i s u t n u r a n o r o c k e r s k u p a r a d i g m u k a o i t r a d i c i j u » p r o t e s t n e p j e s m e « p r i h v a ć e n e i o s n a ž e n e a k c i j a m a p r e t h o d n o g » p o k r e t a z a g r a đ a n s k a p r a v a « ) , o n a je n e o p h o d n i i č e s t o kons t i t u t i vn i d i o r i t u a l a i i n t e g r a c i j e k o n t r a k u l t u r n e »a fek t i vne z a j e d n i c e « . T o č n o j e d a k o m e r c i -j a l i zac i j om i o m a s o v l j e n j e m , t rž išnom p r o d u k c i j o m r o c k - i d o l a n e k e i z v o r n e v r i j e d n o s t i i z n a č e n j a , a u t e n t i č n o s t o t p o r a i k r i t i čk i n a b o j g l a z b e n i h o s t v a r e n j a m o g u b l i j e d j e t i ili m i j e -

URBANA PLEMENA

nja t i u l o g u . I n d i k a t i v n o j e d a s u g r u p e p o p u t h i p i j a S a n F r a n c i s c a i n i z o z e m s k i h p r o v o s a ( i to iste g o d i n e , 1 9 6 7 . ) o r g a n i z i r a l e » s a m o u k i d a n j e « , p r a ć e n o j a v n i m p r o c e s i j a m a , n o š e n j e m p o g r e b n o g l i jesa s t a d a v e ć m e d i j s k i sve p r i su t n i j i m i m e n o m » h i p p i e s « i l i » p r o v o s « , p o k a p a j u ć i v l a s t i t i i den t i t e t č i j o j j e a u t e n t i č n o s t i z a p r i j e t i l o m e d i j s k o i k o m e r c i j a l n o i s k o r i š t a v a n j e , p r o i z v o d n j a b e s a d r ž a j n i h i m i t a c i j a , č a k tu r is t i čk i o b i l a s c i h i p i j e v s k i h e n k l a v a , p o p u t »pos je t i i f o t o g r a f i r a j e g z o t i č n e p r e d j e l e i p r i m j e r k e « o r g a n i z i r a n i h eksku rz i j a . N o , s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e m o r a l a b i uv i d j e t i i d r u g u s t r a n u p r o c e s a k o m e r c i j a l i z a c i j e i o m a s o v l j e n j a r o c k k u l t u r e ; n a s u p r o t o p r a v d a n i m s t r e p n j a m a p r e d g u b i t k o m u l o g e a k t e r a r a d i k a l n e p r o m j e n e i g u b i t k o m p r e v r a t n i č k o g k a r a k t e r a o n i h o b r a z a c a ko j i p o s t a j u p r o f i t a b i l n o u p a k i r a n a r o b a , n a s u p r o t d o b r o u o č e n i m p r o c e s i m a p r e l a s k a p o d z e m n i h i k r i t i čk ih s a d r ž a j a u g l a v n e t o k o v e s p e k t a k u l a r n e k u l t u r e p o t r o š n j e , i p a k n e sto j i s a m o j e d n o i j e d i n s t veno , na s p o m e n u t e s t r a h o v e i p r o c e s e s v o d i v o , p o d r u č j e s u b k u l t u r e . S u b k u l t u r a , n a raz in i s o c i o l o š k e d e f i n i c i j e , o d r i če se p o l i t i č k i h a k c i j a , s t v a r a n j a f i l o z o f i j e p o t k r i j e p l j e n e m a n i f e s t i m a , a l t e r n a t i v n i h ins t i t uc i j a i m e d i j a ( o d k o m u n a do p o d z e m n o g t i ska) , o d r i č e se i z a m a g l j i v a n j a r a z l i k a izm e đ u p o s l a , k u ć e , o b i t e l j i i s l o b o d n o g v r e m e n a , što su sve o b i l j e ž j a k o n t r a k u l t u r e i š to č in i o s n o v n u raz l i ku o v a d v a p o j m a . Č a k i k a d b i u s t va rnos t i b i l o »čist ih t i p o v a « i k a d b i s m o zamis l i l i s u b k u l t u r u u s k l a d u s n a v e d e n i m o d r e đ e n j i m a ( u k o t v l j e n u u p r o s t o r s l o b o d n o g v r e m e n a o m e đ e n o g š k o l o m i r o d i t e l j s k i m d o m o m ) , m o r a l i b i s m o p r im i j e t i t i r a z n o v r s t a n o p s t a n a k k o n t r a k u l t u r n i h s a d r ž a j a u g l a z b i , s t i l o v i m a i r i t u a l i m a s u b k u l t u r n i h g r u p a . M n o g i a k t e r i r o c k k u l t u r e , i o n i a k t i v n i j i , i o n i pas i vn i j i u p r o c e s u s t v a r a n j a , p r i h v a ć a n j a , p r e o b l i k o v a n j a i r a z v o j a s u b k u l t u r n i h s c e n a , uz p r i su tnos t ž i v o t n i h s t i l o v a , i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h n a č i n a p r e r a d e ( s u b ) k u l t u r n o g » r e p r o m a t e r i j a l a « , p r e d s t a v l j a j u p o -

8 9

Benjamin Perasović

d r u č j e u k o j e m se , uza sva p o s t o j e ć a p o s r e d o v a n j a i p o -s t v a r e n j a , i p a k o č u v a o k o n t r a k u l t u r n i s k l o p u g o d i n a m a k o j e d o l a z e n a k o n » p o r a z a « , » s l o m a « , » k o o p t a c i j e « ili » t r i -j e ž n j e n j a « k o n t r a k u l t u r e s h v a ć e n e k a o s k u p d r u š t v e n i h p o k r e t a i a k t e r a s k r a j a šezdese t i h . S u b k u l t u r a , k o j u b i n e t ko i z p o z i c i j e i š č e k i v a n j a p s i h o - s o c i j a l n o g p r e o b r a ž a j a sv i je ta i k o n t r a k u l t u r n e p l i m e a u t e n t i č n i h a k t e r a n e u p r l j a -n ih s i s t e m s k i m p o s r e d o v a n j i m a b i zn i sa , m o g a o s m a t r a t i o d u s t a j a n j e m il i s u r o g a t o m , z a p r a v o j e g o d i n a m a o m o g u ć a v a l a ž i vo t d i j e l u k o n t r a k u l t u r n i h i n t e n c i j a i p r a k s i . Ra znov rsne r o c k s u b k u l t u r n e scene o č u v a l e s u j e d a n d i o k o n -t r a k u l t u r n o g n a s l i j e đ a usp rkos č in jen i c i »ku l t u rne indus t r i j e« , a n a č i n i p r e u z i m a n j a g l a z b e , f i l m o v a , i m a g e a , sv ih o n i h »m i t sk i h m j e s t a « ( p o p u t W o o d s t o c k a ) s v j e d o č e o r e l e v a n t -nost i s u b k u l t u r e u p r o u č a v a n j u »s t ruk tura o s j e ć a j a « i ž i vo tn ih s t i l ova v e z a n i h uz k o n t r a k u l t u r u .

D o k j e u n u t a r h o r i z o n t a k o n t r a k u l t u r e »na v r h u n c u « r e d u k c i j a a r t i k u l i r a n o g b u n t a n a s u b k u l t u r n u s t v a r n o s t s l o b o d n o g v r e m e n a d o ž i v l j e n a k a o d e f o r m a c i j a ili č a k r e z u l t a t p r o t u d j e l o v a n j a s u s t a v a , u o v o m r a d u b i t n a j e u p r a v o s u b k u l t u r n a p r e r a d a iskustva k o n t r a k u l t u r n i h p o k r e t a , z b o g d u g e i p o s t o j a n e t r a d i c i j e s u b k u l t u r e m l a d i h k o j o j j e r az d o b l j e k o n t r a k u l t u r e d o n i j e l o n o v e uv je te i o b l i k e ž i v o t a . Pos l j ed i ce z b i v a n j a s k r a j a šezdese t i h , z b o g š i r e n j a r o c k k u l t u r e u d o b a m e d i j s k i p r i s u t n e i r az l i č i t o p o s r e d o v a n e k o n t r a k u l t u r e , d o n o s e p r e o k r e t u s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e , g d j e p r o m j e n e i »mutac i je« sub jek ta is t raž ivanja n a l a ž u i s k o rak iz s o c i o l o g i j e d e v i j a c i j e i s u o č a v a n j e sa š i r i m , sve s ložen i j im p o d r u č j e m u k o j e m a d o l e s c e n t i pos ta ju ak ter i s u b k u l tu re m i m o m n o g i h d o t a d a š n j i h o b r a z a c a k l a s e , s t a t u s a , » k o n f l i k t n o s t i , k r i m i n a l a i p o v l a č e n j a « ili p r o s t o r n e s e g r e g a c i j e . Pri t o m e se ne t r e b a b o j a t i » tešk ih r i ječ i« k o j e j e s a m Roszak , u k r i t i c i a d o l e s c e n t s k i h z a o k u p l j e n o s t i s a m o n e k i m s a d r ž a j i m a , p o p u t p s i h o d e l i č k i h d r o g a , i z r e k a o p o -

Q O

URBANA PLEMENA

g o d i v š i uspu t j e d n o o d o b i l j e ž j a s t v a r a n j a s u b k u l t u r n o g ž i v o t n o g s t i la : »Posto j i r i ječ k o j o m m o ž e m o o p i s a t i t a k v o s i t n i č a v o u d u b l j i v a n j e u j e d a n j ed in i usk i s a d r ž a j , u sve n j e g o v e n a j t r i v i j a l n i j e o d j e l j k e i n a p o r e d a s e m a r g i n a l n i d i o k u l t u r e p r e d s t a v i c j e l i n o m . T a r i ječ j e » d e k a d e n t n o s t « . A t o j e , n a n e s r e ć u , p r a v a c k o j i m k r e ć e z n a t a n d i o n a š e o m l a d i n s k e ku l tu re .« (Roszak, 1 9 7 8 . , str. 1 2 4 . ) U p r a v o j e »s i tn i čavo u d u b l j i v a n j e u j e d a n uski sad rža j« t i p i č n o za s u b k u l t u r n e s t i love , g d j e se c i je l i sv jetov i p o m i č u p r e l a s k o m o d p u n k a n a h a r d - c o r e , i l i g a l a k s i j e o d Pres ley ja d o t r i p -- h o p a , D y l a n a d o i n d u s t r i a l - t e c h n o z v u k a i t d . O d p r o c j e n e d e k a d e n t n o s t i ( ko ja ov is i o k u t u g l e d a n j a ) s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e j e važn i j e r a z u m j e t i k a k o s a m a k t e r p r o v o d i i d o ž i v l j ava v las t i tu z a o k u p l j e n o s t i » u d u b l j i v a n j e « u »uski« (za a k t e r a v j e r o j a t n o š i rok i ) s a d r ž a j .

S o c i o l o š k o r a z l i k o v a n j e k o n t r a k u l t u r e o d s u b k u l t u r e o s t a j e s m i s l e n o , a l i d o s a d a š n j a u p o t r e b a t o g r a z l i k o v a n j a sv j edoč i o t e š k o ć a m a ; b i r m i n g h a m s k i a u t o r i , ko j i su r a z l i k o v a n j e razv i l i i n j e g o v a l i , r az l i č i t o p r i s t u p a j u k o n t r a k u l t u r i u S A D - u i o n o m e što b i b i l o s l i č n o t o m e u V. B r i t a n i j i , n a g l a š a v a j u ć i u o b a s l u č a j a v e z a n o s t t o g f e n o m e n a u z »s redn ju k lasu« . D o k p o j a m » k o n t r a k u l t u r a « , p r i m i j e n j e n n a a m e r i č k u s i t uac i j u z a d r ž a v a neš to o d v l a s t i t o g š i r eg z n a č e n j a i o m o g u ć u j e u s p o r e d b u s p o j m o m s u b k u l t u r e k a o r a z l i č i t i m , u a n a l i z i » k o n t r a k u l t u r e « u V. B r i tan i j i sus re ć e m o s a m o o n e o b r a s c e p r i s t u p a i p r o n a đ e n a o b i l j e ž j a ko j i s u t i p i č n i z a s u b k u l t u r u . K l a s n o o d r e đ e n j e t a k o p o s t a j e p r e s u d n o , pa j e » k o n t r a k u l t u r a « u v e ć e m d i j e l u b i r m i n g -h a m s k e t r a d i c i j e z a p r a v o s a m o naz iv z a s u b k u l t u r u s r e d n j e k l ase . R e d u k c i j a i de t o l i k o d a l e k o d a p o j a m k o n t r a k u l t u r e u b i r m i n g h a m s k i m r a d o v i m a p o n e k a d o z n a č a v a s a m o h i p i j e v s k u p o j a v n o s t , i s l u š a n j e g l a z b e k o j u su nek i k r i t i ča r i s v o j e d o b n o i m e n o v a l i k a o »p rog ress i ve« , š to j e s u p r o t n o d e f i n i c i j a m a k o j e s u H e b d i g e i d r u g i s a m i f o r m u l i r a l i . A k o

9"

Benjamin Perasović

j e p o j a m k o n t r a k u l t u r e p r i m j e n j i v s a m o n a s k u p p o k r e t a i a k t e r a s k r a j a šezdese t ih u A m e r i c i , a k o u p o t r e b a p o j m a u b r i t a n s k o m k o n t e k s t u n e p ra t i v las t i te d e f i n i c i j e , m o ž e m o l i ga i d a l j e u p o t r e b l j a v a t i ? R a z l i k o v a n j e s u b k u l t u r e i k o n t r a k u l t u r e m o g u ć e j e z a d r ž a t i , a l i i zvan č v r s t o g k l a s n o g o d r e đ e n j a k o j e o n e m o g u ć u j e p r i s t u p raz l i č i t im n a č i n i m a p r e u z i m a n j a ( k o n t r a ) k u l t u r n i h i ( s u b ) k u l t u r n i h d o b a r a , p o s e b n o a k o s m j e r a m o p r i m i j e n i t i t e p o j m o v e n a raz l i č i te z e m l j e ( p o p u t H rva t ske ) i raz l i č i ta r a z d o b l j a š i r en ja ž i v o t n i h s t i l o va a d o l e s c e n t s k o g sv i j e ta .

U n o v i j o j s o c i o l o š k o j i n t e r p r e t a c i j i d o s a d a š n j i h t e o r i j a i p r i s t u p a s u b k u l t u r i ( G e l d e r i T h o r n t o n , 1 9 9 7 . ) v a ž n i m se s m a t r a p r i h v a ć a n j e o n i h t e r m i n a k o j e s u s tvo r i l i a k t e r i , u s k l o p u » k o g n i t i v n o g s ta tusa k o n c e p t a s u b k u l t u r e « a k o j e j e p r e p o z n a o s a m ak te r . D o b a r p r i m j e r j e J o h n I rw in i n j e g o v o u p o z o r a v a n j e n a p o j a m »scene« što s u g a kor is t i l i a k t e r i s k r a j a šezdese t i h . U t o m r a z d o b l j u , u l i t e ra tu r i s a m e s c e n e k a o i u n j e n o j o k o l i n i , n a l a z i m o još j e d a n t i p i č a n p o j a m ko j i G e | d e r i T h o r n t o n n e s p o m i n j u . T o j e p o j a m p l e m e n a .

»P leme« j e s n a ž n o p r i s u t n o k r a j e m š e z d e s e t i h . To j e r i j eč k o j a se čes to kor is t i u o p i s u g r u p a i z a j e d n i c a , k a k o m e đ u s a m i m a k t e r i m a , t a k o i m e đ u z n a n s t v e n i c i m a , b i l o d a s u z n a n s t v e n i c i s a m i b i r a l i n a č i n u p o t r e b e p o j m a i d j e l o m i č n o u t j eca l i n a s c e n u n e k i h p l e m e n a k o n t r a k u l t u r e ( p o p u t M c L u h a n a ) , b i l o d a s u u s v o j i m d e s k r i p c i j a m a n a p r o s t o u v a ž a v a l i r j ečn i k p r o m a t r a n o g a , ili č a k » t re t i ra n o g a « a k t e r a . (Ross S p e c k , 1 9 7 2 . ) S o b z i r o m na p r i s u t n o s t p o j m a p l e m e m e đ u b r o j n i m i r a z n o l i k i m s u d i o n i c i m a k o n t r a k u l t u r n i h g i b a n j a ( s j e t imo se S n y d e r o v o g Zašto pleme) i z o s t a n a k t o g p o j m a i z t a d a š n j i h k l j u č n i h s o c i o l o š k i h r a d o va m o ž d a m o ž e č u d i t i , p o s e b n o u sv jet lu r a s p r a v e o t r i b a -I izać i j i u s o c i o l o g i j i d e v e d e s e t i h , no r a z u m l j i v o j e zaš to t a d a š n j a s o c i o l o g i j a n i j e m o g l a p r i hva t i t i pleme o n a k o k a k o j e p r ihva t i l a s c e n u . Ipak j e p o j a m p l e m e n a k r a j e m šezdese t ih

92

URBANA PLEMENA

b i o u g l a v n o m t a k t i č k i , i u t o m sm is lu d e s k r i p t i v a n , d a k l e s u g e r i r a o j e p o t r e b u z a n o v i m o b l i c i m a l j u d s k i h z a j e d n i c a , o d b i j a n j e s l i j epe a d a p t a c i j e n a p r e v l a d a v a j u ć i m o d e l » n u -c l e a r fami lv« i n a č i n a ž ivo ta u o p ć e , o p i s u j u ć i s tvarn i p o k u šaj ( m a s o v a n m e đ u m l a d i m a šezdeset ih ) d r u k č i j e g o b l i k a u d r u ž i v a n j a i ž i v l j en j a , n a j č e š ć e u » k o m u n i « il i » p l e m e n u « . U a k a d e m s k o m sv i je tu još j e uv i j ek d o m i n i r a l a s ta ra p a r a d i g m a , v e z u j u ć i p o j a m p l e m e n a u z » p r i m i t i v n e « o b l i k e d r u š tva , uz k l a n i r o d , ne d o p u š t a j u ć i u p o t r e b u p o j m a i zvan k o n t e k s t a a u t o d e s k r i p c i j e a k t e r a k o n t r a k u l t u r n i h p o k r e t a šezdese t i h .

I pak , d o a k t u a l i z a c i j e t o g p o j m a i n j e g o v a s o c i o l o š k o g p r e u z i m a n j a , š i ren ja i zvan g r a n i c a k o n t r a k u l t u r e ili r a s p r a v e u vezi s n j o m , d o ć i će lek d e v e d e s e t i h .

93

Benjamin Perasović

5. Koncept »moralne panike«

Stan ley C o h e n , i nsp i r i r an i n t e r a k c i o n i s t i č k o m p e r s p e k t i v o m s o c i e t a l n e r e a k c i j e , t e o r i j o m e t i k e t i r a n j a i s l i č n i m d o p r i n o s i m a »skep t i č ko j r e v o l u c i j i « u s o c i o l o g i j i d e v i j a c i j e , n e s u m n j i v o j e na j zas lužn i j i za k o n c e p t m o r a l n e p a n i k e i u č v r š ć e n j e t o g k o n c e p t a u s o c i j a l n o j t e o r i j i , l a k o s u B e c k e r i G u s f i e l d p o č e t k o m šezdese t i h o b a v i l i d o b a r d i o p o s l a s v o j i m a n a l i z a m a m o r a l n o g p o d u z e t n i š t v a i s i m b o l i č k o g k r i ža rs tva ( p o t k r i j e p l j e n i m i s kus t v ima p r o h i b i c i j e m a r i h u a n e i a l k o h o l a u S A D - u ) , a J o c k Y o u n g p o č e t k o m s e d a m d e s e t ih prv i u p o t r i j e b i o p o j a m » m o r a l n a p a n i k a « ( t a k o đ e r u vezi s p e r c e p c i j o m p o r a s t a » z l o u p o t r e b e d r o g a « ) , S . C o h e n j e s v o j i m d j e l o m »Fo lk Dev i l s a n d M o r a l Pan ics« ( 1 9 7 2 . , 1 9 8 0 . ) u č i n i o m o r a l n u p a n i k u p l o d n i m s o c i o l o š k i m k o n c e p t o m i p r e d v i d l j i v i m p r i n c i p o m o d n o s a d o m i n a n t n e k u l t u r e i s u b k u l t u r a m l a d i h , a n t i c i p i r a v š i e k s p l i c i t n o m n o g e d r u g e k a m p a n j e m o r a l n e p a n i k e k o j e s u s l i j e d i l e u b r i t a n s k o m d r u š t v u . N j e g o v a s e k n j i g a b a v i p r v e n s t v e n o a n a l i z o m r e a k c i j e d r u š t v a n a p o j a v u i s u k o b e ( » i n i c i j a l n u d e v i j a c i j u « ) m o d s a i r o c k e r a , š to C o h e n i m e n u j e m o r a l n o m p a n i k o m i p r i k a z u j e p r o c e s u k o j e m d o m i n a n t n a k u l t u r a r e i n t e g r i r a v l as t i t e v r i j e d n o s t i k a m p a n j o m p r o t i v » n a r o d n i h đ a v o l a « . T a j e k a m p a n j a m a n i f e s t n o u p u ć e n a p r o t i v » o n i h k o j i s u p reš l i g r a n i c u d o p u š t e n o g a « , a l i s e t i j e k o m k a m p a n j e u z n a č a j n o j m j e r i z a p r a v o k o n s t r u i r a j u i »on i« ( d e v i j a n t i ) i » d o p u š t e n o « , pa se s a m a g r a n i c a p o m i č e u e s k a l a c i j i k o j a m o ž e rezu l t i r a t i i n o v i m , r e s t r i k t i v n i j i m z a k o n i m a .

M o d s i i r o c k e r i , k a o d v i j e s u b k u l t u r n e g r u p e m l a d i h , p o C o h e n o v u s u s u d u t e k n a s t a j a l e , o n e s u s t v a r a n e u p r o c e s u m o r a l n e p a n i k e k o j a s e ( m a k a r m a n i f e s t n o ) p o -

94

URBANA PLEMENA

d i g l a z b o g n j i h i n j i h o v a p o n a š a n j a , s u k o b a i s v e g a o s t a l o g a o z n a č e n o g » n e p r i h v a t l j i v i m « . D o s v o g k o n c e p t a m o ra lne p a n i k e S . C o h e n je s t i g a o i z d v a s m j e r a . Prvi s m j e r o z n a č a v a n a s l i j e đ e i n t e r a k c i o n i s t i č k e s o c i o l o g i j e , k o j a j e r a z o t k r i v a l a s t e r e o t i p i z i r a n j e i o b j a š n j a v a l a p r o c e s » s o c i j a l n e t i p o l o g i z a c i j e « . T i p o l o g i z a c i j a i o č e k i v a n j a o d r e đ e n o g p o n a š a n j a , u p e r c e p c i j i i i n t e rakc i j i m e đ u l j u d i m a , p r e d s tav l ja ju o s n o v e m e đ u l j u d s k i h o d n o s a , n o s t va ran je s t e r e o t i p a i k a t e g o r i z a c i j a p o j e d i n c a p o s e b n o je v a ž n a u a n a l i z i f e n o m e n a d e v i j a c i j e , s t e reo t i p i o d e v i j a n t i m a o b i č n o su na j čv ršć i i u č e se od d j e t i n j s t va . D e v i j a n t je k a t e g o r i z i r a n i s v a k o j i n d i v i d u i i z j e d n e k a t e g o r i j e p r i p i s i va t će se iste z n a č a j k e , o č e k i v a t će se isto p o n a š a n j e . U sfer i s v a k o d n e v n o g ž i vo tu svi s r e ć e m o l j u d e k o j i »zna ju« p r e c i z n o t k o su i š t o s u n a r k o m a n i , p r o s t i t u t k e , h o m o s e k s u a l c i , i a k o o s i m p r i h v a ć e n i h s t e r e o t i p a n e m a j u n i k a k v o o s o b n o i skus tvo u vez i s t i m g r u p a m a i p o j e d i n c i m a . K a d a j e n e k o m e d e f i n i t i v n o p r i k a č e n a e t i ke ta d e v i j a n t a , p o s t u p a k » n a k n a d n e in te r p re tac i j e« s luži u č v r š ć e n j u s t e r e o t i p a ; m n o g i l j ud i ( a p s i h o l o z i i ps ih i j a t r i č e s t o » p o dužnos t i« ) i n t e r p r e t i r a t će d o g a đ a j e iz d e v i j a n t o v a ž i v o t a u sv jet lu o t k r i v e n e d e v i j a c i j e i r e k o n s t r u i r a t će sva p r i j a š n j a p o n a š a n j a u s k l a d u sa z a p e č a ć e n i m d e v i j a n t n i m s t a t u s o m , n e g i r a j u ć i t a k o p r e t h o d n i i den t i te t č o v j e k a p r o g l a š e n o g d e v i j a n t o m . S t v a r a n j e d r u š t v e n i h t i p o v a p o s t o j a l o je i u p r e d i n d u s t r i j s k o d o b a , no u t e l e k o m u n i k a c i j s k o v r i j eme t akav p roces m o ž e biti n e m j e r l j i v o o s n a ž e n . Z a t o j e u l o g a m a s o v n i h m e d i j a z a C o h e n a k l j u č n a , t u d j e l u j u , n a raz l i č i te n a č i n e , m o r a l n i p o d u z e t n i c i k o j i p o k u š a v a j u d o b i t i j a v n u p o d r š k u . Pristup v i j e s t i m a , i n f o r m a ci j i o d e v i j a c i j i , z a p r a v o je p r i s tup n o r m a t i v n i m k o n t u r a m a d r u š t v a , iz k o j i h se m o ž e išč i tat i »o p r a v u i k r i v u , o g r a n i c i k o j a se ne p r e l a z i , i l i o o b l i c i m a đ a v o l a ko j i ih p re l az i « . (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 14.) Z a s h v a ć a n j e p r o c e s a » a m p l i f i k a -c i j e d e v i j a c i j e « , o d n o s n o p r o c e s a k o j i m s o c i e t a l n a r e a k c i j a

Q5

Benjamin Perasović

p o v e ć a v a k o l i č i n u d e v i j a c i j e , k l j u č n o j e razumje t i s a m u p r i r o d u i n f o r m a c i j e o d e v i j a c i j i . O n a j e uv i j ek i z » d r u g e ruke« , p r o c e s i r a n a t a k o d a p reds tav l j a a k t e r e n e k o g d j e l o v a n j a u v i s o k o s t e r e o t i p i z i r a n o j f o r m i . Z a t a k v u vrstu i n f o r m a c i j e i d r u š t v e n e r e a k c i j e n a d e v i j a c i j u k a ž e s e d a i m a »sp i ra l l i ng« ili »snovvba l l i ng« e fek t , d a k l e u č i n a k k o t r l j a j u ć e g r u d e s n i j e g a .

Uz s t e r e o t i p i z a c i j u i s o c i j a l n u t i p o l o g i z a c i j u , k a o izd v o j e n e a s p e k t e n a s l i j e đ a i n t e r a k c i o n i s t i č k e š k o l e , k o j e C o h e n p r o m a t r a s n a g l a s k o m n a n j i h o v m e d i j s k i k o n t e k s t , u s t v a r a n j u k o n c e p t a m o r a l n e p a n i k e p o d j e d n a k o s u v a ž n e n a j o p ć e n i t i j e p o s t a v k e i s a m a p r o m j e n a f o k u s a , o r i j e n t a c i j a n a a n a l i z u d r u š t v e n o g o d g o v o r a n a d e v i j a c i j u i u t j e c a j a k o j i o d g o v o r d r u š t v a i m a n a p o n a š a n j e . T a k o ć e i C o h e n p o n o v i t i , s u m i r a j u ć i k l a s i č n o n a s l i j e đ e L e m e r t a , B e c k e r a i d r u g i h , n a j e f e k t n i j u f o r m u l u p e r s p e k t i v e s o c i e -t a l n e r e a k c i j e : » N e s t va ra d e v i j a c i j a s o c i j a l n u k o n t r o l u , n e g o s o c i j a l n a k o n t r o l a s tvara dev i j ac i j u« (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 1 4 . ) .

D r u g i s m j e r i z k o j e g a j e n a s t a o k o n c e p t m o r a l n e p a n i ke o d n o s i se na i s t raž i van ja k a t a s t r o f a i n e s r e ć a p o p u t p o p l a v a , t o r n a d a , p o ž a r a , p o t r e s a , e k s p l o z i j a i s i . M n o g i s o c i o l o z i su n a g l a š a v a l i z n a č e n j e t ih i s t r a ž i v a n j a , a C o h e n n a v o d i M e r t o n o v u o p a s k u p o k o j o j »uvjet i k o l e k t i v n o g st resa p o k a z u j u a s p e k t e d r u š t v e n o g s u s t a v a k o j i s e i n a č e ne v i d e u s t r e s n i m u v j e t i m a s v a k o d n e v n o g ž i vo ta« . Is t raž i vač i ka tas t ro fa stvor i l i su s o c i o l o š k e m o d e l e za a n a l i z u r e a k c i je d r u š t v e n o g s u s t a v a n a n e š t o o m e t a j u ć e , s t r e s n o , u g r o -ž a v a j u ć e . M o d s i i r o c k e r i n isu is to š to i p o t r e s ili p o p l a v a , a l i C o h e n p r o n a l a z i n iz s l i čnos t i u o p i s u p o n a š a n j a k o j e n a v o d e i s t raž ivač i k a t a s t r o f a , k a d a s u c j e l i n a ili d i o z a j e d n i ce p o g o đ e n i a k t u a l n o m ili p o t e n c i j a l n o m o p a s n o š ć u , k a d a j e p r i s u t a n g u b i t a k m a t e r i j a l n i h i d r u g i h v r i j e d n o s t i , smr t , o z l j e d e , des t rukc i j a i s l i č n o . O n o što j e t a k o đ e r v a ž n o ,

9 6

URBANA PLEMENA

a za s tud i je m o r a l n e p a n i k e i n d i k a t i v n o , jest s l i čnos t s k a t a s t r o f a m a i n e s r e ć a m a u o n o j d i m e n z i j i u k o j o j p o t e n c i j a l n a n e s r e ć a m o ž e bi t i r a z o r n a k a o i s t v a r n a . S tud i j e o » l a ž n i m u z b u n a m a « , o r e a k c i j a m a n a g l a s i n e , p o k a z u j u d a p o n a š a n j e , t i p i č n o z a uv je te n e k e k a t a s t r o f e il i n e s r e ć e , m o ž e nas ta t i i u s i tuac i j i u k o j o j n e m a o b j e k t i v n e o p a s n o s t i . D a k l e , b i t n a stvar jest p e r c e p c i j a o p a s n o s t i , a ne n j e n o s t v a r n o p o s t o j a n j e .

Posto j i s e d a m o s n o v n i h f aza k o j e j e S . C o h e n p r e u z e o iz i s t raž i van ja t i p i č n i h n e s r e ć a i k a t a s t r o f a :

1. Warning - to je f a z a u k o j o j (bez o b z i r a na ko j i n a č i n , g r e š k o m ili ne) saz r i j eva s h v a ć a n j e o m o g u ć o j o p a s n o s t i , o u v j e t i m a u k o j i m a o p a s n o s t n a s t a j e . U p o z o r e n j e m o r a bi t i t a k o k o d i r a n o d a p r e v l a d a o t p o r k o j i s e n e k a d j av l j a p ro t i v b i l o k o j e g s tava o m o g u ć o j p r o m j e n i t r e n u t n o m i r n e s i t uac i j e .

2. Threat - u o v o j faz i se p o j a v l j u j u prv i z n a k o v i , o n a p o č i n j e p e r c e p c i j o m n e k e p r o m j e n e , a l i m o ž e bi t i i o d s u t na ili o d s j e č e n a u s l u č a j u n a g l e n e s r e ć e .

3 . I m p a c t - o v d j e j e k a t a s t r o f a na d j e l u , p o j a v l j u j e se n e p o s r e d n i i n e o r g a n i z i r a n i o d g o v o r na smr t i r a z a r a n j e .

4. Inventory - u o v o j faz i o n i ko j i su i z ložen i nes reć i p o č i n j u s tva ra t i p r e l i m i n a r n u s l i ku o t o m e š to se d o g o d i l o , u k a k v o m su s a d a s t a n j u i u k o j i m u v j e t i m a .

5 . Rescue - f aza u k o j o j se d j e l u j e na n e p o s r e d n o j p o m o ć i p r e ž i v j e l i m a . O s i m l j ud i i z p o g o đ e n o g p o d r u č j a , ko j i p o m a ž u j e d n i d r u g i m a , n a d r e đ e n i sus tav p o č i n j e s lat i p o m o ć .

6. Remedy - f aza u k o j o j s l i j ede p r o m i š l j e n i j e i f o r m a l n e ak t i vnos t i u s m j e r e n e n a p o m o ć p o g o đ e n i m a . S i s t emska n a d g r a d n j a sve v iše p r e u z i m a f u n k c i j e .

7 . R e c o v e r y - f a z a k r o z k o j u , na d u ž e v r i j e m e , z a j e d n i c a ili u s p o s t a v l j a p r i j a š n j u r a v n o t e ž u il i pos t i že s t a b i l n u p r i l a g o d b u n a p r o m j e n e k o j e j e n e s r e ć a d o n i j e l a .

97

Benjamin Perasović

N e k e o d o v i h f aza n e m a j u i z r a v n u p a r a l e l u u s l u č a j u m o d s a i r o c k e r a , n o S . C o h e n p r e d l a ž e k o n d e n z i r a n u ve r z i ju u k o j o j u p o z o r e n j e (warning) p o k r i v a f a z u 1 i 2 , n a k o n č e g a s l i jed i u t j eca j (impact, f a z a 3 ) , i n v e n t o r i j ( faza 4) i r e a k c i j a (d ruš tva) k o j a p o k r i v a f a z e 5 , 6 , i 7 . C o h e n se u svo jo j knj iz i n a j p r i j e b a v i m i n i m a l n i m p r i k a z o m d e v i j a c i j e , z a t i m o b r a đ u j e r e a k c i j u d r u š t v a , a n a k o n t o g a o d n o s r e a k c i je i d e v i j a c i j e . J e z i k o m t e o r i j e p o n a š a n j a l j ud i u k a t a s t r o f a m a , to z n a č i z a p o č e t i s i n v e n t o r i j e m , nas tav i t i s o s t a l i m f a z a m a r e a k c i j e , pa se vra t i t i na u p o z o r e n j a i k o n k r e t a n u t j e c a j .

Sto se d o g o d i l o , k a k o su m o d s i i r ocke r i u o p ć e p o s t a l i z a n i m l j i v i m o r a l n i m p o d u z e t n i c i m a , što j e p o k r e n u l o l a n a c r e a g i r a n j a , p o n a š a n j a i s t v a r a n j a s l ike sv i je ta u s k l a d u s » n e s r e ć o m « il i » k a t a s t r o f o m « ? Prva , i n i c i j a l n a » d e v i j a c i j a « d o g o d i l a s e n a Usk rs 1 9 6 4 . , u C l a c t o n u . T a d a s u , z b o g raz l i č i t i h r a z l o g a 7 b r o j n i m l a d i l j ud i ( v e ć i n o m p o d i j e l j e n i n a m o d s e i r o c k e r e 8 ) s tvor i l i b u č n u i n a p e t u a t m o s f e r u p r a ć e -n u p o v r e m e n i m t u č n j a v a m a , j u r n j a v o m n a m o t o c i k l i m a , r a z b i j a n j e m p o n e k o g i z l o g a il i i n v e n t a r a p l a ž e . D v a d a n a i n c i d e n a t a u C l a c t o n u p r e d s t a v l j a j u o n u f a z u u k o j o j z a j e d n i c a n e o r g a n i z i r a n o o d g o v a r a n a p r i j e t n j u , d a b i o d m a h n a k o n t o g a n a s t u p i l a f aza i n v e n t o r i j a , u k o j o j o n i k o j i su i z ložen i nes reć i p o k u š a v a j u shvat i t i š to im se d o g o d i l o i

C o h e n de ta l jno opisu je a tmosferu ir i taci je i f rustraci je; od lošeg vremena (na jh ladn i jeg Uskrsa u pos l jednj ih 80 god ina ) i nedosta tka pos la za loka lne t rgovce i ugost i te l je, do ir i taci je i f rustraci je a d o l e scenata ko je su isti t i l oka ln i t rgovci i ugost i tel j i odb i j a l i posluži t i zbog »mod« ili »rocker« i m a g e a . Pod je la na m o d s e (koj i su v e ć i n o m vozi l i skutere , u nas često nazvane »vespa« po j e d n o m od t ip ičn ih m o d e l a , slušal i mode rn i j e rock g rupe poput the W h o , nosi l i od i je la u mekšoj i š i roke vo jne tanker ice u tvrdoj vari jant i izgleda) i rockere (l jubitelje stari jeg i k lasični jeg rocka , vel ikih i snažnih m o t o r a , crn ih kožnih jakni) v jerno je i e fek tno pr ikazana u f i lmu » Q u a d r o p h e n i a « koj i se osamdeset ih g o d i n a po jav io i u naš im k in ima .

9 8

URBANA PLEMENA

p r o c i j e n i t i v las t i te ž i vo tne uv je te . T a k o u o v o j faz i g l a s i n e i d v o j b e n e p e r c e p c i j e m o g u pos ta t i o s n o v a z a i n t e r p r e t a c i j u s i t uac i j e . M e d i j s k a p r e z e n t a c i j a i n v e n t o r i j a k l j u č n a j e za da l j n je faze reakc i j e , jer tek n a k o n prv ih izvještaja i s l ika (ne ke nesreće ili dev i jac i je ) l jud i pos ta ju i n d i g n i r a n i , ili se l ju te , pišu p i s m a , d rže g o v o r e i f o r m u l i r a j u k o n c e p t e i p l a n o v e .

Inventorij S. C o h e n a n a l i z i r a m e d i j s k i i n ven to r i j u tr i d i m e n z i j e :

1 . p r e u v e l i č a v a n j e i d i s to rz i j a ( i sk r i v l j avan je ) , 2 . p r e d i k c i j a i 3 . s i m b o l i z a c i j a . P r e u v e l i č a v a n j e i i s k r i v l j a v a n j e č i n j e n i c a

us l i j ed i l o j e o d m a h n a k o n u s k r š n j e g v i k e n d a , k a d a s u g o t o v o sve d n e v n e n o v i n e o b j a v i l e d r a m a t i č n e o p i s e d o g a đ a j a n a s v o j i m n a s l o v n i m s t r a n i c a m a . » D a n t e r o r a s k u -te rsk ih g r u p a « , » M l a d i p r e b i l i g r a d - 9 7 k o ž n i h j a k n i u h i ć e n o « , » Invaz i ja d i v l j i h na o b a l u « , t o su nek i od n a s l o v a u v o d e ć i m d n e v n i c i m a . U r e p o r t a ž a m a o t i m d o g a đ a j i m a

9 9

Benjamin Perasović

u p o t r e b l j a v a l e s u s e r i ječ i p o p u t » p o b u n a « , » o r g i j e d e s t r u k c i j e« , » b o r b a « , » n a p a d « , »bo j i š te« , » o p s a d a « , » p r e b i j a n j e g r a d a « , » u r l a j u ć a ru l j a« , » g o m i l a « i t d . S tan ley C o h e n n i je s v o j e s u d o v e t e m e l j i o n a o s o b n i m i m p r e s i j a m a , n e g o j e u c i j e l o m i s t r a ž i v a n j u , uz n e p o s r e d n o p r o m a t r a n j e i p r a ć e n j e m e d i j s k i h t e k s t o v a , p r o n a l a z i o i i n t e r v j u i r a o p r o d a v a č e , č u v a r e p l a ž e , p r o m a t r a č e , k a o i s a m e n o v i n a r e ko j i s u p i sa l i o d o g a đ a j i m a . S v a k o m s o c i o l o g u k o j i že l i p r o u č a v a t i m o r a l n u p a n i k u u d r u š t v u ins t ruk t i vn i s u C o h e n o v i n a č i n i s t ud i j e p r o b l e m a , u k l j u č u j u ć i i »s i tn ice«, p o p u t u o č a v a n j a raz l i ke v e ć i h i m a n j i h , l o k a l n i h n o v i n a - l o k a l n e će n o v i n e d o n i j e t i v iše p o j e d i n o s t i , a l i bez o b z i r a na v r i j e d n o s t i i s k l o n o s t i , p r e u v e l i č a v a n j e i i s k r i v l j a v a n j e , m o r a j u i z b j e g a va t i t v r d n j e p o p u t »sve d i s k o t e k e uz p l a ž u b i l e su r a z b i j e ne« , a k o svi u m a l o m m j e s t u z n a j u da uz p l a ž u ( i u m j e s t u u o p ć e ) pos to j i s a m o j e d n a d i s k o t e k a . Pre t je r i van je s e j a s n o v id i u p r a v o u t a k v i m p r i m j e r i m a g d j e se fo rs i ra m n o ž i n a u m j e s t o j e d n i n e , k a d a se ista v i jest p o n o v i d v a p u t a pa s u g e r i r a d v a d o g a đ a j a , k a d a se , s j e d n e s t r ane s a m e č i n j e n i ce ( b r o j k e ; k o l i č i n a š te te , nas i l ja ) u v e ć a v a j u , a s d r u g e s t ra n e , kor is t i senzac iona l i s t i č k i stil i m e l o d r a m a t s k i r ječn ik , n a g l a š a v a j u ć i o p a s n o s t po d ruš t vo i o p r a v d a v a j u ć i već usp o s t a v l j e n u važnos t s a m e vi jest i o k o j o j je r i ječ , k o j a m o r a bit i o t i snu ta m a s n i m s l o v i m a i k o j o j j e m j e s t o na n a s l o v n o j s t ran i . D o k j e c j e l o k u p n a šteta d v o d n e v n i h n e r e d a iznos i la pe t s to t i n j ak f u n t i , a s a m o d e s e t i n a u h a p š e n i h b i l a o p t u ž e n a za nas i l na d j e l a , u n o v i n a m a su se p o j a v l j i v a l e r e č e n i c e p o p u t »stara r a z g l e d n i c a u m r l j a n a krv l ju i n a s i l j e m « .

D r u g i e l e m e n t i n v e n t o r i j a p o s e b n o j e z n a č a j a n , i i m a ve l i k u t j eca j n a k a s n i j e f a z e , d j e l u j u ć i k a o s a m o i s p u n j a v a -j u ć e p r o r o č a n s t v o . U g o t o v o s v a k o m izv ješ ta ju n a l a z i l a se p r e t p o s t a v k a d a ć e »to« što s e d o g o d i l o n e i z b j e ž n o us l i j e d i t i p o n o v o . P r e d i k c i j a j e b i l a p r i s u t n a s v u d a , a C o h e n d o b r o p r i m j e ć u j e k a k o , s u p r o t n o a n a l o g i j i s p r i r o d n i m

I O O

URBANA PLEMENA

k a t a s t r o f a m a u k o j i m a i z o s t a n a k p r e d v i đ a n j a m o ž e b i t i k a t a s t r o f a l a n , u d r u š t v e n i m f e n o m e n i m a p o p u t d e v i j a c i j e u p r a v o p r i su tnos t p r e d v i đ a n j a m o ž e b i t i k a t a s t r o f a l n a . »S l jedeć i pu t« je b i o p o j a m u u p o t r e b i , b i l o da se r a d i l o o i s k a z i m a p o l i c i j e , t r g o v a c a , č l a n o v a l o k a l n e u p r a v e , ili o s l u č a j e v i m a i n te rv jua s m o d s i m a i r o c k e r i m a ko j i su n a g o v j e š t a v a l i o s v e t u i b u d u ć e p o h o d e . A k o b i t a k v i p o h o d i i zos ta l i , m e d i j i b i i o d t o g a p rav i l i v i jest , s t v a r a j u ć i d o j a m d o g a đ a n j a , s tav l j a j uć i u n a s l o v i m e n e k o g m j e s t a i v i jest d a o n i k o j e s u o č e k i v a l i n i su d o š l i . (P r im je r i ce » H a s t i n g s : Bez n j ih !«) » K u m u l a t i v n i e fek t t a k v o g i z v j eš tavan ja u č v r š ć u j e p r e d i k c i j u , d o k a z u j u ć i n j e n u v j e r o d o s t o j n o s t n a č i n o m n a ko j i se p r i k a z u j u d o g a đ a j i , n e d o g a đ a j i i p s e u d o d o g a đ a j i . « (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 3 5 . ) T reć i e l e m e n t m e d i j s k o g i n v e n t o r i j a , n a k o n p r e u v e l i č a v a n j a s i s k r i v l j a v a n j e m i p r e -d i k c i j e , jest p r o c e s s i m b o l i z a c i j e . S i m b o l i č k a m o ć r i ječ i j e p o z n a t a ; i m e n e k o g g r a d a , p o p u t H i r o š i m e , p o s t a j e s i m b o l o m ko j i p r e l a z i u o b i č a j e n a z n a č e n j a , a u p r a v o j e C o h e n p o k a z a o s l i čnu s i m b o l i z a c i j u n e r e d a m o d s a i r o -c k e r a u u p o t r e b i p o j m a » C l a c t o n « . S i m b o l i z a c i j a s t v o r e n a u m e d i j s k o m i n v e n t o r i j u p r o š l a j e k roz tr i p r o c e s a . P rvo , r i ječ » m o d « p o s t a l a j e s i m b o l o m o d r e đ e n o g ( d e v i j a n t n o g , d e l i n k v e n t n o g ) s ta tusa . D r u g o , p r e d m e t i p o p u t o d j e ć e ili f r i z u re , p o č e l i s u s i m b o l i z i r a t i s a m u r i ječ ( p o j a m ) » m o d « . T r e ć e , s a m i p r e d m e t i p o p u t o d j e ć e il i f r i zu re p o s t a l i s u s i m b o l o m t a k v o g s ta tusa i n j e m u p r i d r u ž e n i h e m o c i j a . T a k o j e p r o c e s s i m b o l i z a c i j e z a v r š e n , a t i m e je p o j a m » m o d « ili » rocke r« i z b a č e n i z b i l o k a k v o g n e u t r a l n o g k o n t e k s t a , ( s a m C o h e n r a d i j e b i g a o p i s a o k a o o z n a k u raz l i č i h p o t r o š a č k i h s t i l ova) p reuzevš i i sk l j uč i vo n e g a t i v n a z n a č e n j a . P o t p u n o isti p r o ces s i m b o l i z a c i j e , s i d e n t i č n i m u č i n c i m a , d o g a đ a o se t i j e k o m p e d e s e t i h g o d i n a u vezi s p o j a v o m » teddy b o y s a « . T e d d y b o y s i , k a o ak te r i j e d n o g o d p r v i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a m l a d i h , i s p r o v o c i r a l i s u o d r e đ e n e p r o c e s e u d o m i n a n t -

I O !

Benjamin Perasović

n o j k u l t u r i , i d e s e t l j e ć i m a p o s l i j e p o n a v l j a t će se s l i čn i o b r a s c i . S i m b o l i z a c i j a , k a k v u j e C o h e n o p i s a o , k a d a o d j e v n i p r e d m e t i , f r i z u r e ili n e k a d r u g a o b i l j e ž j a st i la p o s t a j u s i m b o l i m a d e v i j a n t n o g s o c i j a l n o g s t a t u s a , p r i s u t n a je i u m n o g i m d r u g i m d r u š t v i m a , i zvan b r i t a n s k o g k o n t e k s t a , i z a d i r e u b i t n e o d n o s e d o m i n a n t n e k u l t u r e i a d o l e s c e n t s k i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a . Iz jave k o j e j e C o h e n s a k u p i o , z a j e d n o s P. R o c k o m (P. R o c k , S. C o h e n , 1 9 7 0 . ) u d o b a n a s t u p a t e d d y b o y s a n a s o c i j a l n o j scen i b r i t a n s k o g d r u š t v a , t i p i č n e s u z a m n o g e s l i č n e r e a k c i j e k o j e j e r o d i t e l j s k a k u l t u r a p o k a z a l a p r e m a s u b k u l t u r i m l a d i h u o p ć e . » N i k a d n i j e i m a o p r o b l e m a p r i j e n e g o š to j e k u p i o t o o d i j e l o « il i » O t k a k o j e m o j s in k u p i o t u s t va r p r o š l e g o d i n e , n j e g o v a s e l i č n o s t p r o m i j e n i l a « , t o su iskaz i k o j i m o g u b i t i i z vučen i i z k o n t e k sta t e d d y b o y s a i e d w a r d i j a n s k o g o d i j e l a i p r i m i j e n j e n i na c r n u k o ž n u j a k n u , t a n k e r i c u , »spit f i re« j a k n u , k a o i n a n iz k o m b i n a c i j a o d j e ć e , f r i zu re , n a k i t a i s l i čn i h o b i l j e ž j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , k a k o u V. B r i t an i j i , t a k o i u H r v a t s k o j .

Reakcija: teme stavova i mišljenja N a k o n š to j e » n e p o s r e d n a o p a s n o s t « p r o š l a , n a k o n

što su u p o č e t n o j faz i l j ud i o b j a s n i l i seb i i d r u g i m a š to se d o g o d i l o , v iše s e n e g o v o r i t o l i k o o s a m o m d o g a đ a j u , k o l i k o o n j e g o v i m š i r i m i m p l i k a c i j a m a . O v d j e S . C o h e n o p i su je k a k o se, k roz m a s o v n e m e d i j e s t v a r a l a k o l e k t i v n a i n t e r p r e t a c i j a k o j o j s e p o j e d i n a c o b i č n o p r i l a g o đ a v a . T e m e k o j e su se p o j a v l j i v a l e p o s t a l e su p o d l o g a za o b l i k o v a n j e s t a v o v a i m i š l j e n j a . O v a f a z a d r u š t v e n e r e a k c i j e p o d i j e l j e na je na tri d i m e n z i j e : O r i j e n t a c i j e ( e m o t i v n a i i n t e l e k t u a l na p o l a z i š t a s k o j i h se v r e d n u j e d e v i j a c i j a ) , S l i ke ( k a k o v i d i m o d e v i j a n t e i s t avov i o n j i h o v o m p o n a š a n j u ) i U z r o c i (s tavov i o u z r o c i m a d e v i j a n t n o g p o n a š a n j a ) . U o v o j a n a l i z i s a d r ž a j a C o h e n je s k u p m i š l j e n j a i s t a v o v a o s o l u c i j a m a , o

102

URBANA PLEMENA

o n o m e š to t r e b a p o d u z e t i p r o t i v d e v i j a n a t a , o b r a d i o u d r u g o m d i j e l u , u o d l o m k u o s o c i e t a l n o j k o n t r o l n o j k u l t u r i , a nek i su s tavov i p r i p a d a l i i d i m e n z i j i s l i ka ( g d j e se o b j a š n j a v a k a r a k t e r d e v i j a n a t a ) i d i m e n z i j i u z r o k a , p o p u t s tava d a s e sve t o d o g a đ a »zato što i m a j u p rev i še n o v a c a « .

Orijentacije J e d n a od p rv ih u o č e n i h o r i j e n t a c i j a jest o n a o n e s r e ć i ;

u m e d i j i m a se e k s p l i c i t n o g o v o r i l o o a n a l o g i j a m a s p o t r e s i m a , t a j f u n i m a i d r u g i m p r i r o d n i m k a t a s t r o f a m a . S l j e d e ć u o r i j e n t a c i j u C o h e n n a z i v a » p r o r o č a n s t v o m k r a j a « . T u s u još i o r i j e n t a c i j a »to što se d o g o d i l o n i je n išta p r e m a o n o m e š to se sve još m o ž e d o g o d i t i « ( a k o se t r e n d ne zaus tav i ) i još j edna »klas ična« o r i j en tac i j a za širu p r i ču o rod i te l j sko j ku l tu r i i s u b k u l t u r i : »ne r a d i se s a m o o t o m e ( m o d s i m a i r o c k e r i -m a ) , t u su i t r u d n e u č e n i c e , k a m p a n j a za r a z o r u ž a n j e , d e m o n s t r a c i j e , b e a t n i c i , d u g a k o s a , k o n t r a c e p c i j a , a m f e t a -m i n i , r a z b i j a n j e g o v o r n i c a . . . sve do glazbe i sexa« .

Slike P o d » s l i k a m a « C o h e n p r o m a t r a p o č e t n u f a z u p r o c e s a

e t i k e t i r a n j a u k o j o j su ko r i š t en i p o j m o v i n a b i j e n i e m o c i j a m a , p o p u t d i v l j a k a , h u l i g a n a , r u l j e , r a z b o j n i k a . »Ti s u term i n i ušl i u m i t o l o g i j u da b i o s i g u r a l i s t i g m u p r i m j e n j i v u na o n e k o j i r a d e o d r e đ e n a d j e l a , n o s e o d r e đ e n u o d j e ć u i p r i p a d a j u o d r e đ e n o m s o c i j a l n o m s ta tusu ( a d o l e s c e n a t a ) « (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . , str. 5 7 . ) . T e n d e n c i j a p r e m a p a t v o r e n o j , l ažno j a t r i b u c i j i , n a k o j o j j e i z g r a đ e n a n a v o d n a d e v i j a c i j a , d o l a z i i z r a v n o i z i n v e n t o r i j a . C o h e n n a v o d i » tv rdu jezg r u s t a b i l n i h a t r i b u t a « , p o p u t n e o d g o v o r n o s t i , n e z r e l o s t i , a r o g a n c i j e , n e d o s t a t k a p o š t o v a n j a p r e m a a u t o r i t e t i m a , a l i i o n e s p e c i f i č n e , m e d i j i m a d r a g e a t r i b u t e p o p u t »š tako r i« ,

I 0 3

Benjamin Perasović

»cezar i o d s t rugo t ine« , » d u g o k o s i , m e n t a l n o - n e u r a v n o t e ž e n i « i s l i č n o . T e m a m l a d i h l j u d i k a o t a k v i h p r o v l a č i l a s e sv im n a p i s i m a . M l a d i s u b i l i p r i k a z i v a n i n a d v a n a č i n a - j e d a n t ip o p i s a s v i m a je p r i p i s i v a o »uzav re l u krv«, a d r u g i j e g o v o r i o k a k o j e r i ječ o e k s t r e m n o j m a n j i n i , d o k j e v e ć i n a p r i m j e r n a . C o h e n d o b r o p r i m j e ć u j e d a j e p o d a t a k o v e ć i n i ko ja je d o b r a i p o s l u š n a z a p r a v o u f unkc i j i r ješenja r o d i t e l j ske k u l t u r e , a o b j e s l i ke , o » m a n j i n i i već in i« , n a l a z e se čes to z a j e d n o , s p o j e n e u t i p i č n i m i s t u p i m a p o j e d i n i h p r e d s t a v n i k a r o d i t e l j s k e k u l t u r e ko j i k a ž u » z n a m d a j e t o s ta t is t ičk i m a n j i n a , a l i m n o g o t o g a š to m l a d i d a n a s r a d e m e p l a š i , c i j e l a g e n e r a c i j a j e n e k a k o . . . « Teza o m a n j i n i , k a d a se p o n a v l j a na s u d u , služi za p r i k a z i v a n j e i u p u ć i v a n j e i d e a l n e s l ike m l a d e ž i p r e m a o p t u ž e n i m a , d a v i d e k o l i k o j e n j i h o v a k a z n a z a s l u ž e n a u o d n o s u n a i d e a l n u p r o t u k o n c e p c i j u p o n a š a n j a . T o je , n a g l a š a v a C o h e n , j e d a n o d u v j e t a z a u s p j e š n u » c e r e m o n i j u d e g r a d a c i j e s ta tusa« .

Uzroci U vezi s t e m o m u z r o k a p o n a š a n j a m o d s a i r o c k e r a ,

C o h e n p r i m j e ć u j e k a k o »k las i čn i« m o t i v i o v o g a p u t a i z o s t a j u ; n i t k o n i j e p o s e g n u o z a r a z v e d e n i m b r a k o v i m a , z a l o š i m d j e t i n j s t v o m , z a n a r u š e n i m r o d i t e l j s k i m d o m o m , p a i a k o t o C o h e n e k s p l i c i t n o n e n a v o d i , u r e a k c i j i d r u š t v a p r i s u t n o j e » u j e d i n j e n j e « d o m i n a n t n e k u l t u r e , m a k a k o o n a b i l a u B r i t an i j i k l a s n o o d r e đ e n a . S o c i j a l n i u z r o c i u n a j š i r e m s m i s l u d o m i n i r a l i su m e d i j i m a , i uz t e o r i j u o » o g l e d a l u « d r u š t v a n a g l a s a k j e b i o n a » d r u š t v e n o j b o l e st i«, n a » p o m a k u n j i h a l a « , p o n a š a n j e m o d s a i r o c k e r a b i o j e »znak d a s e t r e b a v ra t i t i d i s c i p l i n i « , d o g a đ a j i i z l j e t o v a l i š t a n a o b a l i b i l i s u s i m p t o m b o l e s t i , o p i s i v a n i k a o i n f e k c i j a k o j a n a l a ž e h i t n u a k c i j u k a k o s e i d r u g i d i j e l o v i d r u š t v a ne b i i n f i c i r a l i , i k a k o b i se o v i v e ć i n f i c i r a n i i z l i j e -

1 0 4

URBANA PLEMENA

č i l i . Još j e d n u o d p r i s u t n i h t e m a o u z r o c i m a S . C o h e n n a z i v a » k a b a l i z m o m « , o d n o s n o t e o r i j o m z a v j e r e , p o k o j o j j e r i j eč o p l a n i r a n o j i p r i p r e m a n o j d e s t r u k c i j i . T e m a d o s a d e z a k l j u č u j e o d j e l j a k o r e a k c i j i d r u š t v a k roz s t v a r a n j e t e m a t s k e p o d l o g e za s t a v o v e i m i š l j e n j a , o d v a j a j u ć i uži a s p e k t d o s a d e ( k o j u s u l o k a l n i u g o s t i t e l j s k i d j e l a t n i c i d o s l o v n o shva t i l i b u n e ć i se k a k o t o n i j e i s t i na jer u n j i h o v i m m j e s t i m a i m a d o v o l j n o p o n u d e z a p r o v o đ e n j e m s l o b o d n o g v r e m e n a m l a d i h ) o d o n o g a d r u g o g , p o k o j e m j e d o s a d a b i l a » p s i h o l o š k i m a k e - u p m l a d i h l j u d i « . D o s a d a će p r e v l a d a v a t i k a o t e m a u s u b k u l t u r i m l a d i h i k a s n i j e , o d p u n k a d o j a p a n s k e » O t a k u « s u b k u l t u r n e r a z d j e l n i c e o d d o m i n a n t n e k u l t u r e .

D r u g i d i o r e a k c i j e d r u š t v a , p o a n a l o g i j i s i s t r a ž i v a n j i ma k a t a s t r o f a n a z v a n f a z a m a rescue i remedy, S. C o h e n d i je l i n a tr i p o s e b n a p o d r u č j a a n a l i z e , n a p r o c e s senz i t i za -c i j e , s o c i e t a l n u k u l t u r u k o n t r o l e i e k s p l o a t a c i j u .

Senzitizacija Proces senz i t i zac i je m e d i j s k i j e z a p o č e o s t v a r a n j e m

v e ć e os je t l j i vos t i za t e m u » h u l i g a n i z m a « i n a č i n o m izv ješ tav a n j a o t a k v o m p o n a š a n j u , u k o j e m su m o d s i i r o c k e r i b i l i k l j učn i a k t e r i i p o n e k a d s i n o n i m i n e r e d a i d e v i j a c i j e , t a k o d a s u d o g a đ a j i ko j i b i r a n i j e b i l i o p i s i v a n i k a o o b i č n a s u -b o t n j a g u ž v a pos ta l i d i j e l o m »š i reg f e n o m e n a « . Ta j j e p r o ces p o v e z a n s o p i s a n i m p r o c e s o m » a m p l i f i k a c i j e d e v i j a c i j e « i e f e k t o m k o t r l j a j u ć e g r u d e s n i j e g a , a s e n z i t i z a c i j o m m o ž e mo ob jasn i t i i p r i su tnos t i n c i d e n a t a u n a s l o v i m a č a k i o n d a k a d s u sasv im i zos ta l i . »S i ren je m r e ž e « t a k o đ e r j e d i o p r o cesa senz i t i zac i je u n u t a r r e a k c i j e d r u š t v a , u tu p r o š i r e n u m r e ž u u p a l i su i r a z n o v r s n i d r u g i a k t e r i , k o j i p r i j e s t v a r a n j a m o r a l n e p a n i k e o m o d s i m a i r o c k e r i m a n isu b i l i na u d a r u r e p r e s i j e , p o p u t b e a t n i k a z a k o j e j e l o k a l n a p o l i c i j a i z jav-

1 0 5

Benjamin Perasović

l j i va la d a s n j i m a n e m a n i k a k v i h p r o b l e m a , i l i o n i h k o j i s u n a p r o s t o k a m p i r a l i i l i s p a v a l i na p l a ž i . P o l i c i j a i s u d s t v o (o k o j i m a će se v iše g o v o r i t i u n a s t a v k u ) t a k o đ e r su r e a g i r a l i na o s n o v i s t v o r e n e senz i t i zac i j e , u s k l a d u s p r i j a š n j i m d o g a đ a j i m a i i n t e r p r e t a c i j o m t ih d o g a đ a j a u j a v n o s t i .

Societalna kultura kontrole

O v d j e s e ana l i z i r a o r g a n i z i r a n a r e a k c i j a , i ns t i t uc i ona lne n o r m e i p r o c e d u r e , g d j e su se uz o r g a n e v l a s t i , s u d s t v o i p o l i c i j u , p o j a v i l e i n e f o r m a l n e g r u p e n a l o k a l n o j r az in i k o j e s u h t je le d j e l o v a t i r a d i k a l n i j e , n e z a d o v o l j n e o š t r i n o m k a z n i i p r i s t u p o m v iš ih i n s t a n c i j a d r u š t v a . D r u š t v e n a k o n t r o l a , k o j a s e sas to j i o d n e f o r m a l n i h m e h a n i z a m a j a v n o g m n i j e n j a s j e d n e s t r a n e , i v i s o k o f o r m a l i z i r a n i h i ns t i t uc i j a d r ž a v e s d r u g e s t r a n e , r a š č l a n j e n a je u C o h e n o v u p r i s t u p u m o r a l n o j p a n i c i n a p r o c e s d i f u z i j e , e s k a l a c i j e i i n o v a c i j e . D i f u z i j a o d l o k a l n e d o n a c i o n a l n e r az i ne u v l a č i l a j e sve v iše a k t e r a n a d z o r a , bez o b z i r a n a n j i h o v u u d a l j e n o s t o d m j e s t a »nes reće« , u i n s t i t u c i o n a l n u s u r a d n j u il i k o n k r e t n u a k c i j u u s v o j i m s r e d i n a m a k a d a j e b i l o p r i m i j e ć e n o »sl ično« p o n a š a n j e a d o l e s c e n a t a . Eska lac i j u k o n t r o l n i h m j e r a č v r s t o j e o d r e d i o o p ć i sus tav v r i j e d n o s t i s t v o r e n u i n v e n t o -r i j u , a d o d a t n o su p o t r e b e oš t r i j i h m j e r a o s n a ž i v a n e i u v o đ e n j e m s l i ka o n i h k o j e t r e b a zašt i t i t i , m e đ u k o j i m a s u s e ist ical i »nev in i tur ist i na o d m o r u « , »starci«, » m a m e i ta te« , » d j e c a k o j a g r a d e d v o r c e u p i j esku« i »čest i t i t r g o v c i « . » O d p r v e r e a k c i j e n a l o k a l n o j r a z i n i , d o r a s t u ć e g u k l j u č i v a n j a d r u g i h i n d i v i d u a l a c a i g r u p a , p r o c e s d i f uz i j e p r o i z v e o j e o p ć i sus tav v j e r o v a n j a ; m i t o l o g i j e , s t i g m e , s t e r e o t i p e , a l i t a k o đ e r p r o i z v o d i (il i p o k u š a v a p ro izves t i ) n o v e m e t o d e k o n t r o l e . N e f o r m a l n a s o c i e t a l n a r e a k c i j a m o ž e b i t i p r o š i r e n a i f o r m a l i z i r a n a , u l t i m a t i v n a f o r m a l i z a c i j a pos t i že se s t v a r a n j e m n o v i h z a k o n a . « (S. C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . str. 9 8 . )

I O C

URBANA PLEMENA

N o v e m e t o d e k o n t r o l e s p a d a j u u p o d r u č j e i n o v a c i j e , a niz i n o v a t i v n i h p r i j e d l o g a , k o j e s u a k t e r i s o c i j a l n e k o n t r o l e izn i je l i u t i j e ku m o r a l n e p a n i k e o k o m o d s a i r o c k e r a , z a s lužu je n a v o đ e n j e i z b o g k a s n i j e r a s p r a v e o j e d n o m od t e m e l j n i h p r o b l e m a o v e r a d n j e - s l i čnos t i i r az l i ka i z m e đ u k o n t e k s t a a k t e r a i t e o r i j e o s u b k u l t u r i u V. B r i tan i j i i S A D - u , s k o n t e k s t o m a k t e r a i s p o z n a j a o s u b k u l t u r i u H r v a t s k o j . T a k o s u , u n u t a r k a m p a n j e , a k t e r i s o c i j a l n e k o n t r o l e i znos i l i s l j edeće p r i j e d l o g e : »zabran i t i m o d o d j e ć u i f r i zuru«, »uvest i š ibu« , »oduze t i im m o t o r e « , »zabran i t i im iz laske«, » o s n o v a t i r a d n e l o g o r e za m o d s e i r o c k e r e « , »ob jav i t i im i m e n a « i , i z n a d s v e g a , »da t i v iše o v l a s t i p o l i c i j i « . P o l i c i j a j e d o i s t a d o b i v a l a sve v iše z a d a t a k a i t r oš i l a sve v iše n o v c a u »r i t u a l n i m d e m o n s t r a c i j a m a s i le« , č e m u s u d o d a n i i v o j n i z r a k o p l o v i . M e đ u o s t a l i m i n o v a t i v n i m p r i j e d l o z i m a n a š a o s e o n a j j e d n o g s u c a z a p r e k r š a j e , k o j i s e o g r a đ i v a o r i j e č i m a »d je t i n jas ta a k c i j a m o r a susrest i i s l i č n u k a z n u « , p r e d lažuć i d a s e m o d s i m a i r o c k e r i m a p o d i j e l e č e k i ć i k a k o b i s a m i m o r a l i r azb i j a t i v las t i te m o t o r e . Bez r e f e r e n c i j a n a vlast i t i i n f a n t i l i z a m , p e r c e p c i j u d je t in jas tos t i d r u g i h ili b a r e m na P e r g a u d o v u d ječ ju kn j iževnost , po l i c i j a u S o u t h e n d u uve la j e n o v u m e t o d u k a ž n j a v a n j a - u z i m a n j e r e m e n j a k a k o b i m l a d i m d e v i j a n t i m a s p a d a l e h l a č e ! N a k ra j u r a z m a t r a n j a p o n a š a n j a a k t e r a s o c i j a l n e k o n t r o l e , S . C o h e n a n a l i z i r a b r o j n e sudske p r e d s t a v e , k o j e su d o b i l e i ve l ik pub l i c i t e t , s t va ra juć i o d p o j e d i n i h s u d a c a n a c i o n a l n e h e r o j e , z a k l j u č u j u ć i k a k o j e suds tvo o d l i č n a p o z o r n i c a z a i g r u d r u š t v a . T a i g r a se z o v e d e g r a d a c i j a s ta tusa , a sudsk i p r o c e s i m o d s i m a i r o c k e r i m a p rav i su p r i m j e r c e r e m o n i j e d e g r a d a c i j e .

Eksploatacija S. C o h e n p r o b l e m a t i z i r a e k s p l o a t a c i j u u k o m e r c i j a l n o j

i i d e o l o š k o j d i m e n z i j i , r e a k t u a l i z i r a j u ć i t a k o a m e r i č k e t e o -

I 0 7

Benjamin Perasović

r i je ( o d s t a r o č i k a š k e do i n t e r a k c i o n i s t i č k e ) o p r e p l e t a n j i m a i s p e c i f i č n i m s i m b i o z a m a k r i m i n a l n o g i n e k r i m i n a l n o g sv i j e ta . P o s t o j a o j e n iz o r g a n i z a c i j a k o j e s u p r o d a v a l e p o s e b n u r o b u il i n u d i l e p o s e b n e u s l u g e d e v i j a n t i m a , a p o l i c i j a , o d v j e t n i c i , b a n k e , sudsk i s l užben i c i i s l i čn i , i z r a v n o il i n e i z r a v n o , p r o f i t i r a j u o d k r i m i n a l i z a c i j e m o d s a i r o c k e r a . Svi jet r e k l a m e o b i l a t o s e k o r i s t i o s t i l sk im o b i l j e ž j i m a » n a r o d n i h đ a v o l a « , a u is t im t i r a ž n i m l i s t o v i m a u k o j i m a se s t v a r a l a m o r a l n a p a n i k a , o b j a v l j i v a n i s u »kv izov i« s t e m o m »jeste l i m o d ili r o c k e r « . I d e o l o š k a e k s p l o a t a c i j a u k l j u č u j e m n o g e g r u p e i p o j e d i n c e k o j i s u kor i s t i l i r e f e r i r a n j e n a d e v i j a c i j u m o d s a i r o c k e r a za svo je c i l j e ve , re l i g i j ske ili p o l i t i č k e . B r o j n i n o v i n a r i , f o t o g r a f i , sas ta ja l i su se u v e l i k o m b r o j u n a p o p u l a r n i m o k u p l j a l i š t i m a , s t v a r a j u ć i a t m o s f e r u k o j u C o h e n n a z i v a » lov n a m o d s e « n a v o d e ć i p r i m j e r e m e d i j s k e g l a d i z a f o t o g r a f i j a m a » d e v i j a n a t a n a d j e l u « , p o m o g u ć n o s t i u r a z b i j a n j u g o v o r n i c e , l a k o je r i ječ o n e č e m t i p i č n o m za d i o n o v i n a r s t v a i s e n z a c i o n a l i s t i č k o g p r i s t u p a , u o v o m s l u č a j u C o h e n o v i o p i s i n o v i n a r s k e e k p l o a t a c i j e u r a z d o b l j u m o r a l n e p a n i k e p r e d s t a v l j a j u v e o m a s l i č a n o b r a z a c p o n a š a n j u m e d i j a z a b i l j e ž e n o m u d o b a m o r a l n e p a n i k e o k o » d a r k e r a « u H r v a t s k o j .

N a k o n s u s t a v n o g p r i kaza reakc i j e d ruš tva n a i n i c i j a l n u d e v i j a c i j u , s t v a r a n j a i n v e n t o r i j a i senz i t i zac i j e k o j i m e đ u s o b n o p o v r a t n o d j e l u j u , p r o i z v o d e p r e c j e n j i v a n j e d e v i j a c i j e k o j e d o v o d i d o e s k a l a c i j e u k o n t r o l n o j k u l t u r i , C o h e n s e v r a ć a f a z a m a » u p o z o r e n j a « i » u t j e c a j a « . Iz u s p o r e d b e s f a z a m a u p o z o r e n j a i u t j e c a j a u i s t r a ž i v a n j i m a p r i r o d n i h k a t a s t r o f a i n e s r e ć a , j a s n o j e k a k o o d l u č u j u ć a raz l i ka p r o i z laz i u p r a v o i z p e r c e p c i j e i o d r e đ e n j a » p o p l a v e « il i » p i j a v i c e « ; k a d a se z a č u j e s i r e n a , g r a đ a n i se e v a k u i r a j u (il i u n e k o m d r u g o m s l u č a j u o d l a z e u sk lon i š ta ) i t a k v a p r a k s a ( p o s e b n o a k o j e u p o z o r e n j e p r a v o d o b n o ) s m a n j u j e e fek te n e s r e ć e . T a k o su i g r a đ a n i B r i g h t o n a j a v n o b i l i p o z i v a n i

I08

URBANA PLEMENA

d a o d m a h z o v u p o l i c i j u a k o u s v o m g r a d u p r i m i j e t e » m a l i C l a c t o n « . C o h e n z a k l j u č u j e k a k o s u t a k v a u p o z o r e n j a , u z b r iž l j i vu p r i p r e m u c i j e l e p r e d s t a v e i d e m o n s t r a c i j e s i l e , n a j a v e o t v a r a n j a g r a d s k e v i j e ć n i c e k a k o b i p o s t a l a s u d n i c o m p r e k o v i k e n d a , z a p r a v o p o j a č a l i d e v i j a c i j u (»nesreću«) u m j e s t o d a j e s m a n j u j u .

C o h e n o v k o n c e p t , d o b r i m d i j e l o m iz ras tao i z i n t e rakc i o nist ičke t r a d i c i j e , b i o je š i re p r i h v a ć e n , a l i i k r i t i z i r an u n u t a r m a k s i s t i č k o g u s m j e r e n j a b i r m i n g h a m s k e š k o l e k o j a j e n e o p h o d n i m s m a t r a l a n a d o p u n i t i C o h e n o v p r i s t u p » r e a k c i j e na d e v i j a c i j u « i p o v e z a t i a k t e r e m o r a l n e p a n i k e s p o m a c i ma u s t r uk tu r i k l a s a i o d n o s i m a m o ć i , s p r o b l e m o m sv i jest i i i d e o l o g i j e , k a o i o p ć o m » k r i z o m h e g e m o n i j e « . T a k o su H a l l , Je f f e r son , C l a r k e i Rober ts ( 1 9 7 0 . , p r e m a T h o m p s o n , 1 9 9 8 . ) p o d u z e l i t r i n a e s t o m j e s e č n o is t raž ivan je m o r a l n e p a n ike n a s t a l e o k o n o v o s t v o r e n e e t i ke te » m u g g i n g « ( n a s i l n i č ke p l j a č k e ) . Pra teć i »uvoz« i š i ren je t e r m i n a iz a m e r i č k o g k o n t e k s t a u E n g l e s k o j , s p e c i f i č n u » s o c i j a l n u p r o i z v o d n j u v i jest i« , H a l i i s u r a d n i c i su » d e k o d i r a l i « m e d i j s k e p o r u k e i op i s i va l i n a s t a j a n j e d i s k u r s a . P roces o z n a č i v a n j a ( p r i d a v a n j a s o c i j a l n o g z n a č e n j a d o g a đ a j i m a ) p r e t p o s t a v l j a , i i s t o v r e m e n o p o m a ž e i z g r a d n j i d r u š t v a k a o k o n s e n z u s a . T o j e v e o m a v a ž n o u o č i t i u s i t u a c i j a m a u k o j i m a m e d i j o b l i k u j e i n f o r m a c i j e k o j e leže i zvan i z r a v n o g iskus tva p u b l i k e i d r u štva u t e m e l j e n o g u o č e k i v a n j i m a k o n s e n z u s a , r e d a i r u t i n e . M e d i j i » m a p i r a j u « o d r e đ e n i d o g a đ a j , s m j e š t a j u g a u o k v i r z n a č e n j a i i n t e r p r e t a c i j e . D o k a n a l i z a m e d i j s k e k a m p a n j e p ro t i v r a s n o i s o c i j a l n o v e o m a r a s p o z n a t l j i v i h » m u g g e r a « (ak te ra »p l j ačk i s p r e m l a ć i v a n j e m « , š to je m e d i j s k i p o j a m a n e t e r m i n p r a v n e r e g u l a t i v e ) , n a m e ć e z a k l j u č a k o o p r a v d a n o s t i i n t e r a k c i o n i s t i č k o g p r i s t u p a t e o r i j e e t i k e t i r a n j a i p e r s p e k t i v e s o c i e t a l n e r e a k c i j e , a u t o r i s e n a o s n o v i p r e p o z n a t o g p r o c e s a m e d i j s k o g m a p i r a n j a i k o n v e n c i o n a l n o g r a z u m i j e v a n j a , k o j e m s e m e d i j s k i a k t e r o b r a ć a i k o j i i s to -

I O Q

Benjamin Perasović

v r e m e n o s t v a r a , u p u ć u j u u p r a v c u r a z u m i j e v a n j a i d e o l o š k e r e p r o d u k c i j e . T a j m o m e n t u b i r m i n g h a m s k o j ana l i z i m o r a l n e p a n i k e n a g l a š a v a T h o m p s o n ( 1 9 9 8 . ) , p o k a z u j u ć i d a c i k l u s r e p r o d u k c i j e d o m i n a n t n i h i d e j a u r a d u H a l l a i s u r a d n i k a n i j e s t v o r e n z a v j e r o m , ni t i j e m e h a n i č k i i l i a u t o m a t s k i . I d e o loška r e p r o d u k c i j a o d v i j a se s o b z i r o m na p r o c e s t r a n s f o r m a c i j e , š to g a s a m i m e d i j i p r o v o d e n a d v l as t i t im »s i ro v i n a m a « , k a k o i z r a v n i m p r e n o š e n j e m » p r i m a r n e d e f i n i c i j e « n e k o g d o g a đ a j a u » javn i i d i o m « , t a k o i » r e p r e z e n t i r a n j e m j a v n o g m n i j e n j a « i a r t i k u l a c i j a m a » m o r a l n e v e ć i n e « .

K o n c e p t m o r a l n e p a n i k e z a d r ž a o s e u s o c i o l o š k i m p r i s t u p i m a r a z n o l i k i h o r i j e n t a c i j a , sve d o d a n a s , i a k o j e n iz a u t o r ( i c ) a u p o z o r i o n a n e d o s t a t n o s t i z v o r n o g k o n c e p t a u r a z u m i j e v a n j u m e d i j s k i h u t j e c a j a d r u k č i j e g s m j e r a , p o z i t i v n e i d e n t i f i k a c i j e , k a o i m i k r o - m e d i j a k o j e s t va ra s u b k u l t u r a .

1 1 0

URBANA PLEMENA

6. Birminghamska škola

» B i r m i n g h a m s k a š k o l a « j e p o j a m ko j i se čes to k o r i s t i o u s o c i o l o š k o j l i t e ra tu r i , bez o b z i r a na p r o t i v l j e n j e k l j u č n i h a u t o r a š k o l e , a kor is t i se i d a n a s , k a d a »ško la« n i je d j e l a t n a . I s t raž ivačk i c e n t a r z a p o s l i j e d i p l o m s k i s tud i j sveuč i l i š ta u B i r m i n g h a m u p o č e o j e rad i t i 1 9 6 3 . i n j e g o v p rv i d i r e k t o r b i o j e R i c h a r d H o g g a r t . U p o č e t k u su s tud i j up i s i va l i s a m o s tuden t i k n j i ž e v n o s t i , a l i su se p o s l i j e , u n u t a r iste k v o t e , p r i k l j uč i l i i s t uden t i d r u š t v e n i h z n a n o s t i . P u n o i m e c e n t r a b i l o j e » C e n t a r za s u v r e m e n e k u l t u r n e s tud i j e« , a n j e g o v n a j p o z n a t i j i d i r e k t o r u r a z d o b l j u k a d a je »ško la« p r o f i l i r a l a svoj p r is tup , od 1 9 6 8 . do 1 9 7 9 . , b i o j e Stuar t H a l l . U s k l o p u d e f i n i r a n j a k u l t u r e i a n a l i z e k n j i ž e v n i h d j e l a u p o č e t k u n a -s t o j a _ o s e j z b j e ć i _ d l o j ] p j r i a o d r e đ e n j e k u l t u r e . K u l t u r a j e j j v i j e k b i l a u m n o ž i n i , a p o H a l l o -v i m j i j e č i m a ( H a J L L s u r . , 1 9 8 0 . ) p o j a m k u l t u r e s e š i r i o j v e v iše p r e m a »ž iv l j en im« k u l t u r a m a , h r a n e ć i s e s o c i o l o g i j o m u s v o m p r o m i š l j a n j u k u l t u r n e p r a k s e , d e f i n i t i v n o u s p o s t a v l j a juć i a n t r o p o l o š k u d e f i n i c i j u k u l t u r e k a o o k v i r a p r o p i t i v a n ja k u l t u r n e p r a k s e i o d n o s a s p o j m o v i m a d r u š t v e n e m o ć i , d r u š t v e n e f o r m a c i j e , . d o m i n a c i j e i r e g u l a c i j e , o t p o r a i b o r b e . P o j m o v i p o p u t o z n a č a v a n j e il i o z n a č a v a l a č k a p r a k s a , p r i h v a ć e n i u k r u g u b i r m i n g h a m s k o g c e n t r a , o s n a ž i l i su t v r d n j u d a z n a č e n j e n i je d a n o , n e g o j e p r o i z v e d e n o . Levi St rauss i Ba r t hes , o s o b i t o A l t h u s s e r i G r a m s c i , p r e d s t a v l j a l i su k l j u č n i , p o t i c a j n i o k v i r za i s t r a ž i v a n j a , a za G r a m s c i j e v e p o j m o v e ( p o p u t h e g e m o n i j e ) m o ž e m o reć i d a s u i d o d a nas os ta l i t e m e l j i m a d o b r o g d i j e l a p r i s t u p a s u v r e m e n i h k u l t u r n i h s t u d i j a , ko j i s u preš l i p u t o d p i o n i r s k i h d a n a b i r m i n g h a m s k o g c e n t r a d o š i re i n s t i t u c i o n a l i z a c i j e i zvan B r i t a n i j e , p r v e n s t v e n o n a a m e r i č k i m s v e u č i l i š t i m a . S tua r t H a l l

URBANA PLEMENA

j e j e d a n o d n a j p o z n a t i j i h p r e d s t a v n i k a b i r m i n g h a m s k e š k o -I j T k l i u č n a teojijskaLiiaumJiui^ s t u d i j c u - f l u l o i i i i i J L d o -p r i nos n i je o g r a n i č e n s a m o n a t e o r i j s k o p o d r u č j e r a z r a d e p o j m o v a h e g e m o n i j e , i d e o l o g i j e , k o d i r a n j a i d e k o d i r a n j a , a r t i k u l a c i j e , n e g o — s e — p r o t e ž e — i — n a _ p o d r u č j e - i s t r a ž i v a n j a m o r a l n e p a n i k e , k a o i n a e k s p l i c i t n o s u b k u l t u r n u t e m a t i k u . O d b i j a o j e p o j a m š k o l e ( H a l i , 1 9 8 9 . ) že leć i n a g l a s i t i o t v o renost i p o t r e b u i zb j egavan ja kod i f i c i r an j a i s tva ran ja » p r a vov je r ja« , n o o p i s i a u t o r s k o g k o l e k t i v n o g r a d a i z a j e d n i č k o g t r u d a o k o b i t n i h t e m a i p o j m o v a ( H a l i i su r . , 1 9 8 0 . ) već ine a k t e r a b i r m i n g h a m s k i h ( s u b ) k u l t u r n i h s t ud i j a s e d a m d e s e t i h , o m o g u ć u j e g o v o r o » b i r m i n g h a m s k o j š ko l i « , i t o s o b z i r o m n a s p e c i f i č n o p o d r u č j e s u b k u l t u r e m l a d i h . U p r a v o j e t a š k o l a r e a f i r m i r a l a p o j a m s u b k u l t u r e i n a s t a v i la n a s l i j e d e M e r t o n o v i h u č e n i k a o »so luc i j i na p r o b l e m « ko j i je l o c i r a n u s o c i j a l n o j s t ruk tu r i d r u š t v a . Iz b r o j n i h r a d o v a » b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a « , o v d j e j e p o t r e b n o i zdvo j i t i o n e ko j i su k l j učn i za o d a b i r i d e f i n i r a n j e g l a v n i h p o j m o v a , za o k o s n i c u i s t raž i van ja i p r o m i š l j a n j a s u b k u l t u r e u V. Br i tan i j i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , š to j e u t j e c a l o n a d r u g e a u t o r e , u d r u g i m s r e d i n a m a , i t v o r i l o s p e c i f i č a n p o j m o v n i o k v i r s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e d a l e k o i zvan g r a n i c a b i r m i n -g h a m s k o g » C e n t r a z a s u v r e m e n e k u l t u r n e s tud i j e« .

A k g _ s _ d c i n a š n j i m _ y j ^ m j e n s k i m o d m a k o m s a g I ed a m o rad k l j u č n i h b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a , p o p u t S tuar ta I lul ici i D i c k a H e b d i g e a , n a m e ć e se z a k l j u č a k o b a r e m »dva H a l l a « il i »dva H e b d i g e a « , š to se m o ž e p e r i o d i z i r a t i na » ran i je« i »kasn i je« r a z d o b l j e , u č i j o j p o z a d i n i s to je p r o m j e n e u t e o -r i j s k o - m e t o d o l o š k i m z a s n i v a n j i m a a u t o r s k o g i s t raž i van ja i d i j a l o g s p r a v c i m a p o p u t s t r u k t u r a l i z m a ili p o s t s t r u k t u r a -l i z m a . N a s t a j a n j e » p o s t m o d e r n i h « p r i s t u p a i a r t i k u l i r a n j e »k r i t i č kog p o s t m o d e r n i z m a « n e s u m n j i v o j e s n a ž n o u t j e c a l o na te a u t o r e , či j i su kasn i j i r a d o v i p i san i u s t a l n o m d i j a l o g u s p o j m o v i m a i k o n c e p t i m a p o s t m o d e r n e . B i r m i n g h a m s k a

113

Benjamin Perasović

š k o l a , s o b z i r o m n a š i re p o d r u č j e » k u l t u r n i h s t u d i j a ^ L v l a -st i tu p r o d u k c i j u k o j a t e m a t s k i p r e k o r a č u j e o k v i r e s u b k u l t u r e m l a d i h , o v d j e j e p r v e n s t v e n o v a ž n a k a o z a j e d n i č k i n a z i v n i k o n o g a u t o r s k o g d o p r i n o s a ko j i j e o b o g a t i o s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e m l a d i h i ko j i j e , t i j e k o m s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h , s i m b o l i z i r a o u s m j e r e n o s t b i r m i n -g h a m s k i h a u t o r a n a z n a č e n j a g l a z b e , s t i l a , s l e n g a , r i t u a l a , i o b l i k o v a n j a s u b k u l t u r a m l a d i h u n u t a r s t r u k t u r e t a d a š n j e g b r i t a n s k o g d r u š t v a . O s n o v n e p o s t a v k e i d e f i n i c i j e t e m e l j n i h p o j m o v a , k a o i d r u g a i n s p i r a t i v n a u p o r i š t a b i r m i n g h a m -s k o g p r i s t u p a s u b k u l t u r i , n a l a z e se u » r a n i m r a d o v i m a « C o h e n a , C l a r k e a , H a l l a , H e b d i g e a , W i l l i s a i d r u g i h . K l j uč n a i n t e r p r e t a c i j a s u b k u l t u r e k a o s i m b o l i č k o g r a z r j e š e n j a p r o t u r j e č n o s t i , uz p o z i c i o n i r a n j e s u b k u l t u r e u s t ruk tu r i d r u š t va , e t n o g r a f s k a i s t raž i van ja i p a r a d i g m u » o t p o r a k roz r i t u a l e « , razv i j a s e u b i r m i n g h a m s k o m k r u g u o d p o č e t k a d o k r a j a s e d a m d e s e t i h .

Phil C o h e n je u r a d u »Subku l t u ra ln i kon f l i k t i z a j e d n i c a r a d n i č k e k lase« p o s t a v i o t e m e l j n e teze i i n t e r p r e t a c i j e k o j e s u k a s n i j e m n o g i razv i j a l i n a s l i čan n a č i n , t e bez o b z i r a n a o d r e đ e n a o d s t u p a n j a , s tvor i l i p r e p o z n a t l j i v g o v o r o s u b k u l tur i k a o s i m b o l i č k o m r j e š a v a n j u p r o t u r j e č n o s t i k o l e k t i v n o d o ž i v l j e n i h u r o d i t e l j s k o j , m a t i č n o j k l a s n o j k u l t u r i . P . C o h e n j e i s t raž i vao p r o m j e n e k o j e s u s e p e d e s e t i h g o d i n a d o g a đ a l e u l o n d o n s k o m E a s t - e n d u , i k a o m n o g e g e n e r a c i j e s o c i o l o g a ( o s o b i t o o n e č i k a š k e , o d p o č e t k a s t o l j e ć a ) u o č i o raz l i č i te a s p e k t e r a z a r a n j a t r a d i c i o n a l n e ( u o v o m s l u č a j u r a d n i č k e ) z a j e d n i c e . Z g r a d e k o j e s u s a g r a đ e n e n a m j e s t u d i v l j i h i » s l u m o l i k i h « k u ć i c a g r a đ e n e s u p o o b r a s c u » n u c l e a r f a m i l y « s r e d n j e k l ase , a ne p o š t u j u ć i p r o š i r e n e p o r o d i c e r a d n i č k e k lase i š i r o k e m r e ž e s r o d s t v a k o j e su p o p r i l i č n o p o k i d a n e i t a d a š n j i m a r h i t e k t o n s k i m i n t e r v e n c i j a m a , l a k o j e n e s t a o t r a d i c i o n a l a n sustav s r o d s t v a , t r a d i c i o n a l n i o b r a s c i s o c i j a l i z a c i j e ( k o m u n i k a c i j a i k o n t r o l a ) n a s t a -

114

URBANA PLEMENA

vi l i su se r e p r o d u c i r a t i u k r u g u o b i t e l j i . » N e m a više b a k a i te tk i k o j e č u v a j u d j e c u , sva p a ž n j a i » d r ž a n j e o k a na d j ec i « sval i l i su se na l e đ a m l a d e žene , k o j a , o d s j e č e n a » izvana« i » iznu t ra« , s v o j u f r u s t r a c i j u m o ž e usm je r i t i p r e m a d j e c i , » n a j b l i ž i m a i n a j d r a ž i m a « . « (P. C o h e n , 1 9 7 2 . ) N e s t a o je l o k a l n i p u b , » d u ć a n n a u g l u « , j a v n i i k o m u n a l n i p r o s t o r i z a j e d n i c e t a k o đ e r su raspršen i ili e l i m i n i r a n i , a C o h e n a n a l izira i »kr izu vods t va« z a j e d n i c e k o j u p r i p i s u j e p r o m j e n a m a u z r o k o v a n i m n e s t a n k o m r a d n i č k e a r i s t o k r a c i j e , z a j e d n o s a z a n a t s k i m n a č i n o m p r o i z v o d n j e . P o t r o š n j a i p r o i z v o d n j a u z a j e d n i c i s e o d v a j a j u , sve v iše l j u d i p u t u j e n a m j e s t o r a d a , t a k o d a s e t e m e i p r o b l e m i r a d n o g m j e s t a n e o s j e ć a j u v iše p o v e z a n i m a s p r o b l e m i m a z a j e d n i c e . U s a m o j o b i t e l j i , o n o što j e n e k a d b i l o i z v o r o m p o d r š k e i s i g u r n o s t i , s a d a j e p o s t a l o b o j n i m p o l j e m , s r e d i š t e m a n k s i o z n o s t i s t v o r e n e d e z i n t e g r a c i j o m s t ruk tu re z a j e d n i c e . To se n a z i v a i g e n e r a c i j s k im k o n f l i k t o m , i ta j p r o c e s rezu l t i r a d v j e m a b i t n i m p o s l j e d i c a m a . Prva j e rast m l a d i h b r a k o v a ; t o j e b i o n a č i n n a ko j i su l j ud i že l je l i i zb jeć i k l a u s t r o f o b i č n u tenz i ju o b i t e l j s k o g ž i vo ta - s t v a r a n j e m v las t i te o b i t e l j i , d a k l e »ožen i t i se da b i s e m a k n u l i o d kuće« . D r u g a p o s l j e d i c a j e p o j a v a n iza s u b k u l t u r a m l a d i h . P o C o h e n u , j e d a n j e o d r a z l o g a z a t o p r e b a c i v a n j e težišta s i n d i v i d u a l n o g i u n u t a r n j e g , » l i c e m u l i ce« s u k o b a u o b i t e l j i na v a n j s k u , g e n e r a c i j s k u i s i m b o l i č k u r a z i n u . S t v a r a n j e g e n e r a c i j s k i s p e c i f i č n o g s i m b o l i č k o g sus tava C o h e n o b j a š n j a v a ž e l j o m d a s e t enz i j a o d m a k n e o d o s o b n o g ( i n t e r p e r s o n a l n o g ) k o n t a k t a , d a s e smjes t i u k o l e k t i v n i kon teks t i p o s r e d u j e k roz r a z n e s t e r e o t i p e ko j i i m a j u f u n k c i j u s m a n j i v a n j a a n k s i o z n o s t i k o j u g e n e r i r a i n -t e r p e r s o n a l n a t e n z i j a . T a k o j e C o h e n , p r o m a t r a j u ć i n a s t a n a k s u b k u l t u r a m l a d i h u u v j e t i m a d e z i n t e g r a c i j e r a d n i č k e z a j e d n i c e , p o s t u p n o s t i g a o d o svo je k l j u č n e teze : »Latent na f unkc i j a subku l tu re jest s l j edeća : izraziti i razr i ješ i t i , p r e m d a » m a g i č n o « , p r o t u r j e č n o s t i k o j e o s t a j u sk r i vene il i n e r a -

115

Benjamin Perasović

z r i j ešene u r o d i t e l j s k o j ku l t u r i « . M n o g o b r o j n e s u b k u l t u r e k o j e g e n e r i r a r o d i t e l j s k a k u l t u r a t a k o s u v a r i j a c i j e n a s re d i š n j u t e m u , p r o t u r j e č n o s t i , k o j u p r o m a t r a m o n a d v i j e r a z i n e . » N a i d e o l o š k o j r a z i n i , t o j e p r o t u r j e č n o s t i z m e đ u t r a d i c i o n a l n o g p u r i t a n i z m a r a d n i č k e k l ase i n o v o g h e d o n i z m a p o t r o š n j e , a na e k o n o m s k o j raz in i t o j e p r o t u r j e č n o s t i z m e đ u b u d u ć n o s t i k a o d i j e l a s o c i j a l n o m o b i l n e e l i t e i l i d i j e l a n o v o g l u m p e n p r o l e t a r i j a t a . « (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 5 8 . ) C o h e n s m a t r a d a r aznov r sne s u b k u l t u r e t a k o đ e r p r e d stav l ja ju p o k u š a j p o n o v n o g p r o n a l a ž e n j a nek ih o d s o c i j a l n o k o h e z i v n i h e l e m e n a t a ko j i su r a z o r e n i u n j i h o v o j r o d i t e l j sko j k u l t u r i , k o m b i n i r a j u ć i i h s d r u g i m e l e m e n t i m a , p r e u z e t i m i z d r u g i h »k lasn ih f r akc i j a« . Ž i v o t n i sti l k o j i s t v a r a j u s u b k u l t u r e m l a d i h d i je l i se na če t i r i p o d s u s t a v a , a n j i h C o h e n p r e d s t a v l j a k a o dv i j e o s n o v n e g r u p e o b l i k a . Prvi j e r e l a t i vno »p las t i čan« , o b u h v a ć a o d i j e v a n j e i g l a z b u . C o h e n n a g l a š a v a d a g l a z b a i o d j e ć a n isu p r o i z v e d e n i u n u t a r s u b k u l t u r e , a l i su ih o d a b r a l i s u b k u l t u r n i a k t e r i , u n j i h je i n v e s t i r a n a s u b k u l t u r n a v r i j e d n o s t . D r u g i o b l i k , s a s l j e d e ć a d v a s i m b o l i č k a p o d s u s t a v a , o d n o s i se na v iše » in f ras t ruk tu ra lne« o b l i k e - a r g o t (s leng) i r i t u a l , ko j i s u , po C o h e n u , o t p o r n i j i n a i n o v a c i j e , a l i o d r a ž a v a j u p r o m j e n e u o n i m » p l a s t i č n i j im« o b l i c i m a .

Phi l C o h e n z a s t u p a o j e p o t r e b u a n a l i z e s u b k u l t u r e n a tri raz ine . Prva se o d n o s i na h is tor i j sku a n a l i z u ; o n a i zdva ja s p e c i f i č n u p r o b l e m a t i k u p o j e d i n i h k l a s n i h f r a k c i j a . D r u g a r a z i n a j e s t r u k t u r a l n a il i s e m i o t i č k a a n a l i z a n a v e d e n i h p o d s u s t a v a ( g l a z b e , o d j e ć e , a r g o t a i r i t u a l a ) , o d n o s n o p u t a ko j i o n i p r o l a z e o d j e d n o g s t r u k t u r a l n o g m o m e n t a d o d r u g o g . T r e ć a r a z i n a j e f e n o m e n o l o š k a a n a l i z a n a č i n a n a ko j i s u b k u l t u r u a k t u a l n o »žive« n j en i nos i te l j i i p o d r ž a v a t e -I j i . P r i s t upa juć i a n a l i z i raz l i č i t ih s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , C o h e n u o č a v a o d r e đ e n e p r a v i l n o s t i i c i k l u s e , m o m e n t e u k o j i m a je stil »čist« i j a s n o z a o k r u ž e n (u o d n o s u na v r i j e d n o s t i , k l a -

I l 6

URBANA PLEMENA

sn i p o l o ž a j i i n t e n c i o n a l n e i n v e r z i j e t o g p o l o ž a j a u st i lu) k a o i p r i j e l a z n e o b l i k e k o j e k a r a k t e r i z i r a p r o l i f e r a c i j a s t i l o va i p r i p a d n i h n a z i v a . T a k o j e » m o d « stil C o h e n p r i k a z a o k a o p o k u š a j o s t v a r e n j a ( i ako u i m a g i n a r n o m o d n o s u ) uv je t a ž i vo ta s o c i j a l n o m o b i l n i j e g r a d n i k a , » b i j e l o g o v r a t n i k a « . D o k s u a r g o t i o b l i c i r i t u a l a m o d s a n a g l a s i l i m n o g e t r a d i c i o n a l n e v r e d n o t e n j i h o v e r o d i t e l j s k e k u l t u r e , o d i j e v a n j e i g l a z b a re f lek t i ra l i s u h e d o n i s t i č k i i m a g e d o b r o s t o j e ć i h p o t r o š a č a . Ž i v o t n i sti l m o d s a k r i s t a l i z i r ao se u o p o z i c i j i p r e m a r o c k e r i m a , p iše C o h e n , i »č in i s e d a j e z a k o n s u b k u l t u r n e e v o l u c i j e t a k a v d a n j e g o v a d i n a m i k a d o l a z i n e s a m o o d o d n o s a s v l a s t i t o m r o d i t e l j s k o m k u l t u r o m , n e g o i i z o d n o s a s a s u b k u l t u r a m a k o j e p r i p a d a j u d r u g i m k l a s n i m f r a k c i j a m a , u o v o m s l u č a j u m a n u e l n o j r a d n i č k o j k las i« . (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 5 . ) N a k o n t a k v o g j a s n o g i z a o k r u ž e n o g st i la m o d s a , n a s t u p a p r i j e l a z n o r a z d o b l j e u k o j e m n a s t a j u p a r k a s i i s c o o t e r b o y s i , t a k o da »strani« e l e m e n t i u v e d e n i u g l a z b u i o d i j e v a n j e m o d s a b i v a j u m a n j e n a g l a šen i i p o v l a č e se , d a b i n a k o n t o g a nas ta l i s k i n h e a d s i k o j i su dov r š i l i t a j p r o c e s p r i j e l a z a - n j i h o v stil je s i s t e m a t s k a inverz i ja m o d s a ; u m j e s t o d r u š t v e n o p o k r e t l j i v e o p c i j e s a d a j e n a d j e l u » l u m p e n « o p c i j a . P o C o h e n o v u s u d u , sk ins i r e a g i r a j u s v o j o m o d j e ć o m p r o t i v k o n t a m i n a c i j e r o d i t e l j s k e ku l t u re v r e d n o t a m a s r e d n j e k lase i p r e d s t a v l j a j u o b n o v u i n t e g r a l n i h v r e d n o t a r a d n i č k e k l ase u n j i h o v i m n a j r e c e s i v -n i j im o b i l j e ž j i m a - p u r i t a n i z m u i š o v i n i z m u . N a k o n s k i n -h e a d s a p o j a v l j u j u se c r o m b i j i , c a s u a l s i i d r u g i k o j i p r e d s tav l j a j u p o n o v o p r i j e l az i p o m a k p r e m a i z v o r n o j p o z i c i j i m o d s a , i a k o j e t u na d j e l u i p r e u z i m a n j e n e k i h e l e m e n a t a i z s u b k u l t u r a s r e d n j e k l a s e , p o p u t h i p i j a . C o h e n u k a z u j e n a s v o j e v r s n u c i r k u l a r n o s t i z a t v o r e n o s t n a v e d e n i h p r o c e s a , č e m u j e u z r o k k a r a k t e r s u b k u l t u r e , k o j a » p o d e f i n i c i j i ne m o ž e razr i ješ i t i p r o t u r j e č n o s t i i z v e d e n e i z r o d i t e l j s k e k u l t u r e ; m o ž e p u k o p r e p i s a t i p o j m o v e t e p r o t u r j e č n o s t i n a

Benjamin Perasović

m i k r o s o c i j a l n o m n i v o u i up isa t i ih u i m a g i n a r n i set o d n o s a « . (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 7 . ) U z p o j m o v e k o j e s u o d a v n o d e f i n i r a l i M e r t o n o v i u č e n i c i (A. C o h e n , C l o w a r d , O h l i n ) , p o p u t s u b k u l t u r e k a o o d g o v o r a n a p r o b l e m s o c i j a l n e s t ruk t u re , P . C o h e n kor is t i m a r k s i s t i č k o n a s l i j e đ e k l a s n e a n a l i ze , k a o i f r e u d o v s k u p r o b l e m a t i k u e g a i s u p e r e g a , d a b i o b j a s n i o s u b k u l t u r n u s t va rnos t E a s t - e n d a i š i r eg ( b r i t a n skog ) d r u š t v a . T a k o j e z a n j e g a s u b k u l t u r a k o m p r o m i s n a s o l u c i j a u z a d o v o l j a v a n j u d v i j u k o n t r a d i k t o r n i h p o t r e b a ; s j e d n e s t r ane p o t r e b e z a a u t o n o m i j o m i r a z l i č i t o š ć u o d v l a st i t ih r o d i t e l j a i n j i h o v e k u l t u r e , i s d r u g e , p o t r e b e da se o d r ž e » o b r a n e e g a « ( e g o defences) i » rod i t e l j s ke i d e n t i f i k a c i je« (parental identifications) k o j e p o d r ž a v a j u o b r a n u e g a . A u t o n o m i j a k o j u s u b k u l t u r a p r u ž a , za C o h e n a j c i s t v a r n a (a l i uv i j ek p a r c i j a l n a ) i i l u z o r n a k a o p o t p u n i » n a č i n o s l o b o đ e n j a « . S u b k u l t u r n i k o n f l i k t u C o h e n o v u r a d u o d n o s i s e n a k o n f l i k t m e đ u r a z n i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a , p o p u t s u k o b a m o d s a i r o c k e r a , i o n g a o d r e đ u j e k a o p r e m j e š t a n je g e n e r a c i j s k o g k o n f l i k t a i t o s o b a p l a n a , u ž e g o b i t e l j s k o g , i š i r e g , k u l t u r n o g ( g e n e r a c i j s k o g ) . Iz laz i z p r o t u r j e č n e s i t u a c i j e m o ž e b i t i ili ran i b r a k ili o s t a n a k u s u b k u l t u r i k a o d e l i n k v e n t n o j a k t i v n o s t i . P o j a m t e r i t o r i j a l n o s t i z a C o h e n a j e o s o b i t o v a ž a n . T e r i t o r i j a l n o s t j e veza i z m e đ u s u b k u l t u r e k a o s i m b o l i č k e s t r u k t u r e ( a C o h e n j e v iše p u t a n a g l a s i o d a n e t r e b a m i j e š a t i t a k a v p o j a m s u b k u l t u r e s a k t u a l n i m » k l i n c i m a « ) i n j e n o g s t v a r n o g ž i v o t a . » S u b k u l t u r a k a o s i m b o l i č ka s t r u k t u r a o s i g u r a v a d i f uzn i o s j e ć a j a f i n i t e t a u t e r m i n i m a z a j e d n i č k o g ž i v o t n o g s t i la , a l i n e p r o p i s u j e n i k a k v u k r i s t a l i z i r a n u g r u p n u s t r u k t u r u . K roz f u n k c i j u t e r i t o r i j a l n o s t i s u b k u l t u r a p o s t a j e u s i d r e n a u k o l e k t i v n o j s t va rnos t i k l i n a c a ko j i su n j en i n o s i t e l j i , i ko j i na ta j n a č i n p o s t a j u ne s a m o n j e n a p a s i v n a p o d r š k a , n e g o n j en i sv jesn i a g e n t i . « (P. C o h e n , 1 9 7 2 . , str. 8 9 . ) T e r i t o r i j a l n o s t j e z a C o h e n a p r o c e s u k o j e m s e g r a n i c e o k o l i n e ko r i s t e d a b i o z n a č i l e g r a n i c e

n 8

UBBANA PLEMENA

g r u p e , a ta k a r a k t e r i s t i k a s u b k u l t u r n o g ž i v o t a i l u s t r i r a n a je p r i m j e r o m s k i n h e a d s a i u l o g o m n o g o m e t n i h k l u b o v a u d e f i n i r a n j u t e r i t o r i j a l n o s t i i g r u p n o g i d e n t i t e t a . T e r i t o r i j a l nos t j e i p o s l j e d n j a r a z i n a » p r e m j e š t a n j a « k o n f l i k t a , g d j e se m e đ u g e n e r a c i j s k i k o n f l i k t ( ko j i j e već » p r e m j e š t e n i « k lasn i kon f l i k t ) sel i u i n t r a g e n e r a c i j s k o , z a p r a v o i n t r a s u b k u l t u r n o p o d r u č j e .

J o h n C l a r k e , S t u a r t H a l l , T o n y Je f f e r son i B r i a n R o ber ts (ko j i se p o j a v l j u j u i k a o s k u p n i a u t o r s t ud i j e o m o r a l n o j p a n i c i ) z a j e d n i č k i m t e o r i j s k i m t e k s t o m o d r e đ u j u o s n o v n e p o s t a v k e i p o j m o v e b i r m i n g h a m s k o g p r i s t u p a - »Subku l t u re , k u l t u r e i k lasa« ( C l a r k e i sur. , 1 9 7 6 . ) i p r e d s t a v l j a j u t e m e l j n o p r o m i š l j a n j e , d e f i n i r a n j e i » r a š č i š ć a v a n j e t e r e n a « na k o j e m se uspos tav l j a ju f e n o m e n i »kul ture m l a d i h « i n j i h o v a b r o j n a , čes to m e d i j s k i i i d e o l o š k i p r e r a đ e n a r e p r e z e n -t i r a n j a . » M l a d e ž « ( k a o i k o d nas d o n e d a v n o » o m l a d i n a « ) f o r s i r a n a je k a t e g o r i j a i » m e t a f o r a d r u š t v e n e p r o m j e n e « u p o s l i j e r a t n o m b r i t a n s k o m d r u š t v u . A u t o r i m a j e s t a l o d o » d e t r o n i z i r a n j a « p o j m a k u l t u r e m l a d i h , i u s v o m is t raž iva n ju f e n o m e n a v o d e s e G r a m s c i j e v i m r a z l i k o v a n j e m o r g a n sk ih p o k r e t a , ko j i s u r e l a t i v n o s t a l n i , o d k o n j u k t u r n i h , k o j i s u p o v r e m e n i , n e p o s r e d n i i g o t o v o s l u č a j n i . R a n g i r a n j e k l asa u d r u š t v u p r a t i i r a n g i r a n j e k u l t u r a , n j i m a je z a j e d n i čk i o d n o s n e j e d n a k o s t i , n a d r e đ e n o s t i i p o d r e đ e n o s t i . D o m i n a n t n a k u l t u r a j e k u l t u r a v l a d a j u ć e k lase i o n a se p r e d s tav l ja k a o j e d i n a k u l t u r a , d o k p o d r e đ e n e k u l t u r e v o d e b o r b u p r o t i v d o m i n a n t n o g p o r e t k a (ili k o e g z i s t i r a j u , o s v a ja ju n e k e p ros to re , »uznemi ru ju d o m i n a n t n u ku l tu ru iznutra«) t v o r e ć i s v o j e , o s o b e n e , k l a s n e k u l t u r e . D o m i n a n t n a k u l t u r a n i k a d n i j e h o m o g e n a s t r u k t u r a , z b o g p o s t o j a n j a raz l i č i t i h i n te resa d o m i n a n t n i h k l a s a . S u b k u l t u r a j e d i o š i re , r o d i t e l j ske k u l t u r e , l a k o m e đ u n j i m a p o s t o j e raz l i ke , s u b k u l t u r e s u » p o d s i s t e m « r o d i t e l j s k e k u l t u r e ; a u t o r i n a v o d e p r i m j e r » b o -e m s k i h subku l t u ra a v a n g a r d e « k o j e , u n a t o č raz l ič i tost i , d i je le

H Q

Benjamin Perasović

k u l t u r u ( r od i t e l j s ku ) » u r b a n e k u l t u r n e i n t e l i g e n c i j e s r e d n j e k lase« i n iz p r i m j e r a s u b k u l t u r a ( d e l i n k v e n t n i h , m o d s a ^ J e d -

-dya_/_ r o c k e r a , s k i n h e a d s a i td . ) koje_ m o g u b i t i raz l i č i te a l i u n u t a r o k v i r a r o d i t e l j s k e k u l t u r e r a d n i č k e k l a s e ^ Z b o g t o g a s u s u b k u l t u r e r a d n i č k e k l ase j o š d o d a t n o p o d r e đ e n e u o d n o s u n a d o m i n a n t n u k u l t u r u s r e d n j e k l ase ili b u r ž o a z i j e . N e k e s u b k u l t u r e s u r e d o v n o , u p o r n o o b i l j e ž j e r o d i t e l j s k e k l a s n e k u l t u r e , p o p u t z l o g l a s n i h » d e l i n k v e n t n i h k u l t u r a « m u š k i h a d o l e s c e n a t a r a d n i č k e k l a s e , n o a u t o r e p r i m a r n o z a n i m a j u o n e n e s t a l n e s u b k u l t u r e , k o j e s e p o j a v l j u j u s a m o u o d r e đ e n i m p o v i j e s n i m t r e n u c i m a , p o p u t t e d d y b o y s a , m o d s a , r o c k e r a ili s k i n h e a d s a , č i j a s p e c i f i č n a o d j e ć a , s t i l , s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e i m i l i e u z a o k u p l j a j u p o z o r n o s t j av nost i a n a k o n n e k o g v r e m e n a s e g a s e , p r e d s t a v l j a j u ć i p o s e b n a g r u p i r a n j a u n u t a r š i r ih o b r a z a c a k u l t u r e r a d n i č k e k l a s e , k a o i p o s e b n o s t u n u t a r o b r a z a c a » o b i č n i h « a d o l e s c e n a t a iste t e k l a s e . A u t o r i o b j a š n j a v a j u » d v o s t r u k u a r t i k u l a c i j u « s u b k u l t u r e ; p r v o p r e m a r o d i t e l j s k o j ku l t u r i ( u v e ć in i a n a l i z i r a n i h p r i m j e r a ku l tu r i r a d n i č k e k lase ) , a z a t i m p r e m a d o m i n a n t n o j k u l t u r i . I z o v o g a j e j a s n o d a a u t o r i n e ko r i s te p o j a m k u l t u r e m l a d i h , je r o n »p r i k r i va r az l i ke u s l o j e v i m a « , »k l asnu o s n o v u k u l t u r e m l a d i h « i » o d n o s k u l t u r e m l a d i h p r e m a r o d i t e l j s k o j i d o m i n a n t n o j ku l t u r i « , a to što p r i k r i v a j e a u t o r i m a m n o g o v a ž n i j e o d o n o g a š to o t k r i v a . To š to e v e n t u a l n o o t k r i v a t i če se p r o m j e n a u d r u š t v u i n e o s p o r n i h p o m a k a u p o t r o š n j i , č e m u a u t o r i p r i l a z e k r o z tri b i t n a p o j m a p o v e z a n a s n a s t a j e n j e m m i t a o j e d i n s t v e n o j ku l tu r i i l i k l as i m l a d i h u p o s l i j e r a t n o m b r i t a n s k o m d r u š t v u ; to su »ob i l j e« , »konsenzus« i » b u r ž o a z i r a n j e « (embourgeoi-sement). N a k o n r a š č l a n j i v a n j a m o g u ć e g s a d r ž a j a n a v e d e n ih p o j m o v a , a u t o r i o d v a j a j u » i d e o l o š k e e l e m e n t e « i z a k l j u č u j u d a s e »sve to t ro j s t vo« i n t e r p r e t a c i j a p o s l i j e r a t n i h p r o m j e n a i n o v e u l o g e m l a d e ž i (ob i l j e , konsenzus i b u r ž o a z i ran je ) z a s n i v a l o n a » s i n g u l a r n o m s o c i j a l n o m m i t u « k o j i j e

1 2 0

URBANA PLEMENA

t v r d i o d a j e r a d n i č k a k l asa n e s t a l a . A u t o r i d o k a z u j u sup ro t n o , n a g l a š a v a j u ć i » p o n o v n o p o j a v l j i v a n j e « k lase a n a l i z o m s o c i j a l n e s t r u k t u r e , pr i č e m u se , uz p o d a t k e o b r i t a n s k o m d r u š t v u , o k r e ć u i k o n c e p t i m a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « i »s red išn j ih p r e o k u p a c i j a « k o j e su a m e r i č k i a u t o r i smjes t i l i u r a d n i č k u (il i »nižu«) k l a s u . O d t ih a u t o r a p r e u z i m a j u ( k a o i m n o g i d r u g i p isc i » u b i r m i n g h a m s k o m d u h u « , g d j e s e i zvor čes to i ne n a v o d i ) s t r u k t u r n o l o c i r a n j e » p r o b l e m a « . Ri ječ je o t o m e d a m l a d i o d r o d i t e l j a n a s l j e đ u j u » k u l t u r n u o r i j e n t a c i j u p r e m a problematici k o j a je z a j e d n i č k a za k l a s u u c j e l in i« i k o j a o d r e đ u j e o b l i k i s m i s a o , z n a č e n j a p r i d a n a r a z l i č i t im p o d r u č j i m a d r u š t v e n o g ž i vo ta m l a d i h . D o k j e k o n c e p t k l a s e k o d a m e r i č k i h a u t o r a p rev i še s t a t i č a n , C l a r k e i s u r a d n i c i o p r e d j e l j u j u se za d i n a m i č n i i » k o n k r e t n o h i s t o r i j ski« p o j a m k lase . V a l j a n i m i d u b o k i m s m a t r a j u p r i s t u p k o j i n a l a z e u n a v e d e n o m r a d u Ph i la C o h e n a . T a k o k o d raz l i č i t ih b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a d o m i n i r a z a j e d n i č k a k a r a k t e r is t ika - »č i tan je« s u b k u l t u r n i h s t i l ova k a o s i m b o l i č k i h n a č i n a raz r j ešen ja p r o t u r j e č n o s t i n a s l i j e đ e n i h i k o l e k t i v n o isk u š a n i h u m a t i č n o j ( r od i t e l j s ko j ) k l a s n o j k u l t u r i . A u t o r i n a g l a š a v a j u d a p r o b l e m i k o j e s u b k u l t u r a » raz r ješava« , n a » k o n k r e t n o j , m a t e r i j a l n o j r a z i n i o s t a j u n e r a z r i j e š e n i « . T e s u s t a v o v e a u t o r i k o n k r e t i z i r a l i n a n izu p r i m j e r a t i p i č n i h z a b r i t a n s k e s u b k u l t u r e ; t e d d y boys i p r i s v a j a j u sti l o d i j e v a n j a v iš ih k l a s a d a b i p r i k r i l i jaz i z m e đ u s v o g » n a s t u p a « s u b o t o m u v e č e r i s vo j i h v e ć i n o m m a n u e l n i h i n e k v a l i f i c i r a n i h z a n i m a n j a , m o d s i inz is t i ra ju na fe t iš izac i j i p o t r o š n j e i s a m o g st i la d a b i p r i k r i l i r a s k o r a k i z m e đ u b e s k r a j n o g v i k e n d a i p o n e d j e l j k a u j u t r o o b i l j e ž e n o g n e p e r s p e k t i v n i m p o s l o m , s k i n h e a d s i p o n o v o u s p o s t a v l j a j u v r i j e d n o s t i i t i p o v e »bra ts tva« t i p i č n e z a t r a d i c i o n a l n u r a d n i č k u k l a s u k o j a n e s t a j e , i t d . Ž i v l j e n j e » s t v a r n o g « i » i m a g i n a r n o g « o d n o s a , š to ga o v i a u t o r i n a l a z e u s u b k u l t u r i , p o k l a p a se s A l t h u s -s e r o v i m p r i s t u p o m i d e o l o g i j i k o j u k a r a k t e r i z i r a j e d i n s t v o

121

Benjamin Perasović

s t v a r n o g i i m a g i n a r n o g o d n o s a , i k o j a » i z ražava ž e l j u , n a du ili n o s t a l g i j u , p r i j e n e g o š to o p i s u j e s tvarnos t« . U g o t o v o s v a k o m teks tu n a j p o z n a t i j i h b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a A l t h u s -ser i G r a m s c i p o m a ž u i z g r a d n j i k a t e g o r i j a l n o g a p a r a t a i p r i s t u p a , d o k k o d H e b d i g e a u i s tom r a n g u f i g u r i r a j u i Ba r -thes i G e n e t . H e b d i g e je , uz k l a s n u s u p r o t n o s t , j e d i n i u p r v o j g e n e r a c i j i b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a n a g o t o v o is tu r a z inu »p ro tu r j eč j a« p o s t a v i o r asn i o d n o s , p r i č e m u s u p o v i jest »c rn ih« i »b i je l i h« s u b k u l t u r a n e r a s k i d i v o p o v e z a n e i m e đ u s o b n o u v j e t o v a n e . G r a m s c i j e v p o j a m h e g e m o n i j e p r i s u t a n je u s v i m b i r m i n g h a m s k i m t e o r i j s k i m p r i s t u p i m a i v i šes t ruko je r a z v i j a n i p r i m j e n j i v a n na k l a s n u s i t u a c i j u V e l i ke B r i t an i j e . H e g e m o n i j a n i j e j e d n o s t a v n a » i d e o l o g i j s k a d o m i n a c i j a « , i a k o o n a n a r a v n o d j e l u j e i k roz i d e o l o g i j u . H e g e m o n i k u l t u r n i p o r e d a k nas to j i o k u p i t i » k o n k u r e n t s k e s v j e t o n a z o r e « , u d a n a š n j e m z n a č e n j u h e g e m o n i j e s i la se m i j e š a s a s u g l a s n o š ć u . H e g e m o n i j a d j e l u j e u k l j u č i v a n j e m ( i n k o r p o r i r a n j e m ) p o d r e đ e n e k lase u g l a v n e i ns t i t uc i j e i s t ruk tu re ko je p o d u p i r u v last i d ruš tven i a u t o r i t e t d o m i n a n t n o g p o r e t k a . H e g e m o n i j a j e , G r a m s c i j e v i m r i j e č i m a , » p o kretn i ekv i l ib r i j« , m o r a s e z a d o b i t i , o d r ž a v a t i , o n a p r e d s t a v l ja p o l j e b o r b i i p r e g o v a r a n j a . N e m o ž e o p s t a t i a k o j e iza n je s a m o o d r e đ e n i soc i j a l n i s l o j , za to je r i ječ o savezu f r a k c i ja v l a d a j u ć e k l a s e , o » h i s t o r i j s k o m b l o k u « . H a l i i d r u g i b i r m i n g h a m s k i a u t o r i n a g l a š a v a j u d a h e g e m o n i j a n i j e j e d n o s t a v n o » k l a s n a v l a d a v i n a « , z a t o š to o n a u o d r e đ e n o j m je r i t raž i s u g l a s n o s t p o d č i n j e n e k l a s e , a b o r b a za s u g l a snos t i o p ć e n i t o b o r b a z a h e g e m o n i j u o d v i j a s e n a v iše r a z l ič i t ih r az i na i n a č i n a , k roz ins t i t uc i j e d r ž a v e , k roz o b i t e l j , š k o l u , c r k v u , k u l t u r n e ins t i tuc i j e , k a o i i z van n j i h .

Z a u p o t r e b u p o j m a h o m o l o g i j e u b i r m i n g h a m s k o j ško l i j e na j zas lužn i j i Pau l W i l l i s . Z a r a z l i k u o d i p a k d o m i -n i r a j u ć e g t e o r i j s k o g i s t raž i van ja b i r m i n g h a m s k o g c e n t r a , Pau l W i l l i s j e p r e d s t a v n i k e t n o g r a f s k o g , k v a l i t a t i v n o g is t ra-

1 2 2

URBANA PLEMENA

ž i v a n j a , k a k o u p o d r u č j u k l asne soc i j a l i zac i j e u ško l i (Wi l l i s , 1 9 7 7 . ) , t a k o i p o d r u č j u p o p g l a z b e , a d o l e s c e n t s k i h i d e n t i f i k a c i j a i p o z n a t i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , p o p u t r o c k e r a (»bi -ke ra« , »dečk i na m o t o r i m a « ) i h i p i j a (»g lava« , » f r e a k o v a « ) . (Wi l l i s , 1 9 7 8 . ) S u d j e l u j u ć i m p r o m a t r a n j e m p r e d s t a v l j a ž ive a k t e r e m o t o c i k l i s t i č k e , »b ike rske« , k a o i h i p i j e v s k e s u b k u l t u r e , p r i b l i ž u j u ć i i h o p ć i m t e o r i j s k i m k o n c e p t i m a a d o l e scen tsk ih p r i s v a j a n j a , p r e u z i m a n j a p r e d m e t a u p r o c e s u i z g r a d n j e s t i la . U s p o r e đ u j u ć i ž i v o t n e s t i l o v e , i m a g e j j g l a z -b e n e p r e f e r e n c i j e b i k e r a i h i p i j a , W i l l i s j e p r o n a š a o vezu i z m e đ u ž i vo ta i v r e d n o t a t ih g r u p a , n a č i n a u p o t r e b e p r e d m e t a , v o z i l a , d r o g a i e k s p r e s i j a g l a z b e n i h i d e n t i f i k a c i j a , u k a z u j u ć i n a h o m o l o g i j u i z m e đ u v r e d n o t a i ž i v o t n o g st i la a k t e r a . G l a z b a j m a s p o s o b n o s t i z r a ž a v a n j a z n a č e n j a k o j e k o r e s p o n d i r a s o s t a l i m a s p e k t i m a ž i vo ta g r u p e o k o j o j je r i ječ . N e k e stvar i u s u b k u l t u r n o j u p o t r e b i i m a j u , k a k o u p o z o r a v a j u W i l l i s o v i m e n t o r i , još čv ršću vezu s g r u p o m , p a n i je r i ječ o h o m o l o š k o m , n e g o o i n t e g r a l n o m o d n o s u g r u pe s m o t o c i k l o m , ili u s l u č a j u h i p i j a , s d r o g a m a . W i l l i s o v a s tud i ja p o k a z u j e p rednos t i e t n o g r a f s k o g r a d a , ko j i j e u o v o m s l u č a j u o b i l n o n a d o p u n j e n t e o r i j o m , i j e d n a j e o d r i j e t k ih m e đ u k l j u č n i m b i r m i n g h a m s k i m k n j i g a m a u k o j i m a ak te r i g o v o r e s a m i , s vo j im j e z i k o m . Č i t a l a c m o ž e i bez a u t o r o v o g p o j a š n j e n j a shvat i t i n a ko j i n a č i n g r u p e i z b j e g a v a j u »na j g o r u « i » teme l j nu« d o m i n a c i j u , o n u k o j a se uspos tav l j a d o m i n i r a n j e m t r iv i ja lnost i i u v j e t o v a n j e m sub jek t i vnos t i , sve do n e m o g u ć n o s t i s t v a r n o g n a d z o r a n a d i n d i v i d u a l n i m ili g r u p n i m ž i v o t o m . T a k o u W i l l i s o v o m is t raž ivan ju v i d i m o »rad« m a n j i n s k i h i o d b a č e n i h k u l t u r a , r a d na p r e d m e t i m a ko j i u k o n v e n c i o n a l n o m sv i je tu n e m a j u n i k a k v o u m j e t n i č k o i h k u l t u r n o z n a č e n j e , a o b j e g r u p e (biker i i h ip ic i ) s tvara ju svo ju ku l t u ru od »p ro fan ih ma te r i j a l a« , d o s t u p n o g »smeća« s tržišta »industr i je svijesti«, usp i jeva juć i »ob l ikovat i život« i um jes to o č e k i v a n o g a » a r b i t r a r n o g « p r i s t u p a sv i j e tu , s tvor i t i » r e c i p r o č n i «

1 2 3

Benjamin Perasović

(Wi l l is ga zove i d i j a l ek t i č k im) , bez obz i ra na to što u p r o c e s u vlast i te in te rvenc i je u s v a k o d n e v n i ž ivot i k u l t u r n o p o l j e a k t e r a n i j e u v i j e k r i j eč o s v j e s n o j a k t i v n o s t i . N o , a k o b i č i t a t e l j p o ž e l i o u m j e s t o h o m o l o g i j e u p o t r i j e b i t i n e k i d r u g i p o j a m , il i p o s e g n u t i z a d r u k č i j o m i n t e r p r e t a c i j o m ( s u b ) k u l t u r n i h p r a k s i i ž i v o t n o g s t i la b i k e r a i h i p i j a , još uv i j ek je m o g u ć e t o izvesti n a o s n o v i j a s n o g W i l l i s o v o g p r i k a z a s r e d i š n j i h p r e o k u p a c i j a i m jes ta ko je m o t o r i , d r o g e i g l a z b a zauz i m a j u u s v a k o d n e v n o m ž i vo tu n a v e d e n i h g r u p a .

P o j a m » b r i c o l a g e « ko r i š ten je još č e š ć e u . b i r m i n g h a m -s k o j š k o l i ; n j e g a j e ( p o s u d i v š i g a o d C l a u d e a Levi S t r a u s -sa) u » s u b k u l t u m u « t e o r i j u u v e o J o h n C l a r k e ( 1 9 7 6 . ) k a o k o n c e p t p r e u r e đ e n j a i r e k o n t e k s t u a l i z a c i j e . Ta j j e k o n c e p t o s o b i t o v a ž a n u p r o c e s u n a s t a j a n j a s t i la . » K a d bricoleur p r e m j e š t a o d r e đ e n i ( s i gn i f i kan tn i ) p r e d m e t n a d r u g o m j e sto u n u t a r j e d n o g s u s t a v a z n a k o v a , i l i k a d s m j e š t a n e k i p r e d m e t u raz l i č i t c j e lov i t i o k v i r z n a k o v a , n a s t a j e n o v i d i s -kurs , p r e n o s i se raz l ič i ta p o r u k a . « ( C l a r k e , 1 9 7 6 . , str. 1 7 7 . ) B i tna je r az l i ka to š to S t raussov » b r i c o l e u r « d j e l u j e u u v j e t i m a m i t a i t o t e m s k o g s u s t a v a , d o k j e C l a r k u s t a l o d o n e s l u ž b e n i h s t i l o v a , u k o j i m a »st i l is t ička j ezg ra« ( a k o p o sto j i ) m o ž e b i t i l o c i r a n a u i z r a ž a v a n j u o p o z i c i j e v r i j e d n o s t i ma š i reg d r u š t v a . N o , i u s l u č a j u s u b k u l t u r n o g » b r i c o l e u r a « m o r a p o s t o j a t i o s n o v n i o b l i k d i s k u r s a , i C l a r k e ga v id i u p o d r u č j u m o d e . S u b k u l t u r n a i n t e r v e n c i j a m o r a s e t i ca t i p r e d m e t a k o j i n o s e z n a č e n j e o r g a n i z i r a n o u d o v o l j n o k o h e r e n t n o m sus tavu d a b i u o p ć e r e l o k a c i j a i t r a n s f o r m a c i j a b i l a d o ž i v l j e n a k a o p r e o b r a z b a . N a s t a j a n j e s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , p o C l a r k e u s e o d v i j a » d i f e r e n c i j a l n o m s e l e k c i j o m u n u t a r m a t r i c e p o s t o j e ć e g « , p r i č e m u » o n o š to s e d o g a đ a n i j e s t v a r a n j e p r e d m e t a i z n a č e n j a n i i z č e g a , n e g o t r a n s f o r m a c i j a i r e a r a n ž i r a n j e o n o g a što j e d a t o (ili p o s u đ e n o ) u o b r a z a c ko j i nos i n o v o z n a č e n j e , p r e v o đ e n j e u n o v i k o n t e k s t i p r i l a g o d b u « . ( C l a r k e , 1 9 7 6 . , str. 1 7 8 . )

URBANA PLEMENA

D i c k H e b d i g e j e » b r i c o l a g e « k o n c e p t o b i l n o k o r i s t i o u a n a l i z a m a p u n k a . H e b d i g e o v a k n j i g a » S u b k u l t u r a : z n a č e n je st i la« p o s t a l a je »svo jev rsn im u d ž b e n i k o m ko j i se r e i z d a -je g o t o v o s v a k e g o d i n e « ( R e d h e a d , 1 9 9 0 . ) i uz n e k o l i k o z b o r n i k a b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a ( H a l i i sur . 1 9 7 6 . , 1 9 8 0 . ) p r e d s t a v l j a s i n o n i m z a b i r m i n g h a m s k a i s t r až i van ja s u b k u l t u r e d o k a s n i h s e d a m d e s e t i h . O s l a n j a j u ć i s e n a Havvkesa , H e b d i g e » b r i c o l a g e « p r i k a z u j e k a o »znanos t o k o n k r e t n o m « (ko ja o d g o v a r a n e p i s m e n o m , n e t e h n i č k o m u m u »p r im i t i v n o g « č o v j e k a , n a s u p r o t »c iv i l i z i rano j« »znanos t i o a p s t r a k t n o m « ) u k o j o j p o s t o j i p r e c i z n o s r e đ i v a n j e , o d r e đ i v a n j e i r a s p o r e đ i v a n j e s tvar i u s t r u k t u r e , p o m o ć u l o g i k e k o j a n e o d g o v a r a »našo j« . T e s u s t r uk tu re »ad h o c o d g o v o r i « n a ž i v o t n u o k o l i n u , a s luže za u s p o s t a v u h o m o l o g i j a i a n a l o g i j a i z m e đ u r e d a u p r i r o d i i r e d a u d r u š t v u . H e b d i g e o p i su je p r e u z i m a n j e i p r i s v a j a n j e , p r e o b r a ž a j » e d v a r d i j a n s k o g st i la« što su ga ož iv je l i t e d d y boys i p e d e s e t i h , k a o č i n »b r i -c o l a g e a « , a » b r i c o l e u r i m a « s m a t r a i m o d s e : o n i su p r e d m e t e , p o p u t l i j e k o v a p ro t i v n e u r o z e il i v e s p i , p r e u z e l i i s tvor i l i u svo jo j ku l t u r i od t a b l e t a »cil j po seb i« , a od » n e k a d u g l e d n o g s reds tva p r i j e v o z a , p r i j e teć i s i m b o l g r u p n e s o l i d a r n o s t i « . T o n a r a v n o n isu j e d i n i p r e d m e t i ; m e t a l n i češ l j ev i , zaoš t ren i k a o ž i let i »p re tvo r i l i su n a r c i s o i d n o s t u u b o j i t o o ruž j e« , b r i t a n s k e zas tave s u p r i š i v a n e n a p r l j a v e z i m s k e j a k n e ili su od n j i h p r a v l j e n i s a k o i . U H e b d i g e o v o j a n a l i z i , d o t a d a š n j a o b i l j e ž j a p o s l o v n o g sv i j e t a , p o p u t o d i j e l a , o v r a t n i k a , k r a v a t e , k r a t k e k o s e , u n u t a r i n t e r v e n c i j e m o d s a , l i šena s u o r i g i n a l n i h z n a č e n j a p o s l o v n o s t i , a m b i c i j e , p o k o r n o s t i p r e m a v l a s t i m a i p r e o b r a ž e n a u » p r a z n e fet iše«. H e b d i g e u s p o s t a v l j a vezu i z m e đ u B r e t o n o v e ( n a d -rea l is t ičke) »estet ike ko laža« i s u b k u l t u r n o g » b r i c o l a g e « d j e l o v a n j a u k o j e m se s u p r o t s t a v l j a j u n a o k o n e p o m i r l j i v e s t va rnos t i ( z a s t a v a - j a k n a , r u p a - m a j i c a , č e š a l j - o r u ž j e ) , š to s tvara »eksp loz ivn i spo j« i sv jedoč i o » a n a r h i j s k o m d i sku rsu« .

1 2 5 124

URBANA PLEMENA

Punk j e n a j b o l j i p r i m j e r u p o t r e b e t a k v o g d i s k u r s a , i n j e m u H e b d i g e p o s v e ć u j e na j v i še p o z o r n o s t i , u o č a v a j u ć i i p r o b l e m e u »č i t an ju s t i la«, k o j e s t va ra p o k u š a j n a p a d a n a z n a č e n j e . Punk je i z r a v n o v r i j e đ a o i š o k i r a o , a l i se p r i m a r n o d e f i n i r a o k roz nas i l j e svo j i h » k o l a ž a « . Punke r i s u nos i l i k loze tske l a n c e p o p u t s k u p i h o g r l i c a , p l a s t i č n e v r e ć e z a s m e ć e p r i č v r š ć e n e j > z i b g j i o i r n a « ( k o j e su nos i l i i k a o n a k i t , p r o b o d e n e k roz o b r a z e , uši ili usne) b i l e su d i o o d i j e l a , k a o i sve o n o ( jeft ini m a t e r i j a l i , v u l g a r n i d e s i g n i td.) š to je m o d n a i n d u s t r i j a o d a v n o o d b a c i l a k a o k ič . Z a k o n i k o z m e t i k e i k o n v e n c i o n a l n e l j e p o t e r a z o r e n i su t e m e l j i t o , t a k o da su i m l a d i ć i i d j e v o j k e bi l i n a p a d n o n a š m i n k a n i , l i ca su se p r e t v o r i l a u » a p s t r a k t n e po r t r e t e« u » p r o n i c l j i v o u o č e n e i p r e c i z n o i z v e d e n e s tud i je o t u đ e n j a « . Kosa je b o j a n a u ž u t o , n a r a n č a s t o sa z e l e n i m p r a m e n o v i m a , s i z b i j e l j e n i n i j ^ p i i r j i -c i m a . d i jg lov - l - ško iske u n i f o r m e s k r n a v i j e n i s u p a r o l a m a j j i l a ž n o m k rv l j u , k rava te su b i le n e v e z a n e , o b i l n o j e ko r i š tena n e d o p u š t e n a i k o n o g r a f i j a s e k s i j a l p o g , f e t i š i z m a , i s k o p a n o j e m n o g o J o g a i z o r m a r a , s k r i ven ih l a d i c a i p o r n o f i l m o v a i » i zneseno na u l i c u , g d j e j e z a d r ž a l o svo |u z a b r a n j e n a z n a č e n j a « . ( H e b d i g e , 1 9 8 0 . , str. 1 0 6 . ) Punk_n i je o s t a o s a -rno n a r a z a r a n j u g a r d e r o b e , s m a t r a H e b d i g e . » P o t k o p a o je sve p o v e z a n e d i sku rse« , š to se v id i i iz a n a l i z e p u n k e r -s k o g p l e s a , g d j e k o n v e n c i o n a l n i o b l i c i u d v a r a n j a i svi o b l ic i h e t e r o s e k s u a l n o g i n te resa k a k v i k rase r i t u a l e s u b o t n j i h p l e s n i h veče r i p o s t a j u s u m n j i v i , i ne n a l a z e m j e s t o u » p o -g o « , » p o z a « ili » r o b o t « v a r i j a n t i p l e s a . 9 G l a z b a s e r a z l i k o v a l a o d g l a v n o g t o k a r o c k a j j 3 0 P j L _ s i q v e ć i » a m a t e r i z a m « ^ j e d n o s t a v n o s t i i z ravnos t , žes t i nu (što n i j e sasv im n o v o u t r a d i c i j i r o c k a ) i b i l a je u s k l a d u s o s t a l i m ^ i j e i o ^ a r J i a J m a -g e a ko j i je c i j e n i o sve » a b n o r m a l n o i p e r v e r z n o « , u ž i v a o u

9 Od ova tri ob l i ka plesa koje H e b d i g e navod i , p o g o je na jpoznat i j i , a s p r o t o k o m vremena i š i renjem punka u svijetu os tao je kao jedini s imbo l au ten t i čnog »punkerskog plesa«.

127

Benjamin Perasović

n a v l a č e n j u g n j e v a (»mi v o l i m o k a d nas mrze«) i r i j e č i m a p j e v a č a Sex Pis to lsa z a l a g a o se »za k a o s , a ne za g l a z b u « . G r a n i c a i z m e đ u i z v o đ a č a i p u b l i k e čes to j e b i l a u k i n u t a , p o z o r n i c a i s i m b o l i č k i i s t v a r n o s p u š t e n a na istu r a z i n u p o d i j a za p u b l i k u , a svak i k o n c e r t p r i j e t n j a z a k o n u , » r e d u i m i r u « , p r a ć e n a m e đ u s o b n i m p l j u v a n j i m a i v r i j e đ a n j i m a p u n k s a s t a v a i s i m p a t i z e r a , r i t u a l o m o g o r č e n i h » i z g n a n i k a iz d r u š t v a « k o j i su v las t i t o i z g n a n s t v o s a m i i z a b r a l i i p r o i z v o d i l i s t i l o m . P roces » i r o n i č n o g s a m o p o n i ž a v a n j a « v id l j i v j e i u s a m o m i m e n u » p u n k a « . U i s t r a ž i v a n j i m a » d e l i n k v e n t n e subku l t u re« u S A D - u pedese t i h i šezdeset ih g o d i n a to je b i o j e d a n o d p o j m o v a u k l j u č e n i h u s o c i o l o š k o j ] ] ] e r e n j e ver b a l n e a g r e s i v n o s t i a d o l e s c e n t s k i h g o n g o v a , s h v a ć e n i s k l j u č i vo k a o p o g r d a , u v r e d a . H e b d i g e je , p o p u t VVil l isa u p r i s t u p u b i k e r i m a i h i p i j i m a , u s t a n o v i o h o m o l o g a n o d n o s i z m e đ u d r o n j a k a k o l a ž n e o d j e ć e , p l j u v a n j a , p o v r a ć a n j a , f o r m a t a f a n z i n a , b u n t o v n i h p o z a i » b e z d u š n o s t i s u m a n u t e g l a z b e « p u n k e r a , ko j i s u , o d j e v e n i u k a o s , » p r o i z v o d i l i b u ku u m i r n o o r k e s t r i r a n o j kr iz i s v a k o d n e v n o g ž i v o t a p o t k r a j s e d a m d e s e t i h g o d i n a « . N o , u p r o c e s u sve d e t a l j n i j e a n a l i z e p u n k e r s k o g » s e m i o t i č k o g g e r i l s k o g ra ta« H e b d i g e u o č a v a p r o b l e m e k o j i p r o i z l a z e i z o d s u t n o s t i » t r a j n o sve t ih o z n a č i t e l j a « : » K a k o m o ž e m o o tk r i t i b i l o k a k v e p o z i t i v n e v r i j e d n o s t i i z ražene u p r e d m e t i m a ko j i s u o d a b r a n i s a m o d a b i b i l i o d b a č e n i ? « U o d g o v o r u n a t o p i t a n j e H e b d i g e s e l a g a n o o d m i č e o d » p r e j e d n o s t a v n i h « il i » n a g a đ a j u ć i h « č i t a n j a k o j a m o g u p o č e t i t v r d n j o m d a j e p u n k o d j e ć a u k a z i va la na » m o d e r n o s t « i » radn iš t vo« o z n a č e n o g , a l i , uz n e o s p o r n e s e m i o t i č k e č i n j e n i c e , H e b d i g e u o č a v a i » n e p r o z i r nost« p u n k e r s k e s u b k u l t u r e , k o j a » m o ž e reć i š to m i s l i , a l i n e m o r a n u ž n o značiti o n o što g o v o r / « . P r i s t u p a j u ć i p u n -ke rsko j u p o t r e b i k u k a s t o g k r i ž a , z a k o j u s m a t r a d a j e pr v e n s t v e n o m o t i v i r a n a š o k i r a n j e m o k o l i n e , H e b d i g e s e n e z a d o v o l j a v a o p i s o m p r e o k r e t a n j a il i i s k r i v l j a v a n j a u o b i č a -

128

URBANA PLEMENA

j en i h z n a č e n j a , u k o j e m b i o z n a č i t e l j (kukas t i križ) b i o o d v o j e n o d o z n a č e n o g k o n c e p t a ( n a c i z a m ) , je r u t v r đ u j e d a je p r i v l a č n o s t z a p r a v o l eža la u n e d o s t a t k u z n a č e n j a , u m o g u ć n o s t i o b m a n e , u k o r i š t e n j u s i m b o l a k a o » p r a z n o g e fek ta« . T a k o s e »č i t an je st i la« H e b d i g e u p o k a z u j e k a o n e d o v o l j n o ( u s m i s l u t r a d i c i o n a l n e s e m i o t i k e ) za » k o n t r a d i k t o r a n i t ežak tekst p u n k st i la«. Z a t o se na k r a j u o s l a n j a na i s t raž i van ja »Tel Q u e l « g r u p e k o j a s e b a v i v iše p r o c e s o m s t v a r a n j a z n a č e n j a n e g o k o n a č n i m p r o i z v o d o m , z a s n i v a juć i s e n a ide j i u m j e t n o s t i k a o p r a k s i , k a o p r e o b r a ž a j u , verzi j i ili p r i kazu s tva rnos t i . ( H e b d i g e , 1 9 8 0 . , str. 1 15 . ) K o n cep t z n a č e n j s k e p r a k s e , k o j i Te l Q u e l g r u p a s u p r o t s t a v l j a » v l a d a j u ć o j ide j i o p r o z i r n o m o d n o s u z n a k a i p r e d m e t a « i r a d Ju l i j e Kr is teve n a s u b v e r z i v n i m m o g u ć n o s t i m a p o e t s k o g j ez i ka , H e b d i g e p r i h v a ć a i d rž i p r i m j e r e n i m z a a n a l i z u p u n k e r s k e , s u b k u l t u r n e , » r a d i k a l n e z n a č e n j s k e p r a k s e « . N i s u s a m o p u n k e r i a k t e r i z n a č e n j s k e p r a k s e , r i j eč j e o ka rak te r i s t i c i m n o g i h s u b k u l t u r a , a p u n k e r i su u n e k i m e l e m e n t i m a o d s k a k a l i n a g l a š a v a n j e m » p r a z n i n e « ili » b j e ž a -n j e m o d p r i n c i p a i d e n t i t e t a « . Z n a č e n j s k a p r a k s a z a p r a v o j e »sv jesno s u b v e r z i v n i b r i c o l a g e « .

H e b d i g e j e i s a m p r i z n a o da će se p r i p a d n i c i s u b k u l t u r e t e š k o m o ć i p r e p o z n a t i u n j e g o v o j s t u d i j i , n o n j e g o v a j e k n j i g a s tek la g o l e m u p o p u l a r n o s t i i zvan a k a d e m s k i h k r u g o v a , v j e r o j a t n o i z a t o š to se u n j o j , uz »č i t an je« , na laz i i »p i san je« , o d n o s n o b o g a t a i u p u ć e n a d e s k r i p c i j a d o g a đ a j a i f e n o m e n a ko j i s u š i ro j j avnos t i d o t a d a b i l i n e p o z n a t i , s e n z a c i o n a l i s t i č k i m m e d i j i m a iskr iv l jeni i p r isu tn i s a m o u n a r a t i v n o j ku l tu r i u r b a n i h p l e m e n a o k o j i m a je r i ječ .

U » d r u g o j faz i« r a z v o j a b i r m i n g h a n i s k e š k o l e k l j u č n i a u t o r i se još više_ o d v a j a j u o d - s t u d i j a - k - o n k r e 4 f r i i v - g ' : ^ p n ' ^ -a k t e r a s u b k u l t u r e m l a d i h , u s m j e r u j u ć i svoj r a d p r e m a t e o r i jsko j k o n c e p t u a l i z a c i j i » k u l t u r n i h s tud i j a« , 1 p r e m a ind iv i d u a l n i m a k t e r i m a i »ar te fak t ima« »pop« (»popu la rne« , pučke)

I 2Q

Benjamin Perasović

k u l t u r e ( o d M a d o n n e ili S p r i n g s t e e n a d o f e n o m e n o l o g i j e »vespe«) . T a k o đ e r , k r i t i ka k o j u j e A n g e l a M c R o b b i e ( M c -RobT5ie~i G a r b e r , 1 9 7 6 . ) u p u t i l a s u b k u l t u r n i m s t u d i j a m a z b o g m a s k u l i n i z m a i d o m i n a c i j e m u š k a r a c a n a s c e n i s u b k u l t u r n i h a k t e r a i r a d o v a k o j i i h o b u h v a ć a j u u r o d i l a j e p o m a k o m u p o d r u č j u i s t r až i van ja »nev id l j i v i h« d j e v o j a k a u subku l t u r i m l a d i h (Brake , 1 9 8 5 . , M c R o b b i e , 1 9 8 0 . , 1 9 8 4 . ) , a H e b d i g e o v o inz is t i ran je n a p o s r e d o v a n j i m a , m e đ u s o b n i m u v j e t o v a n j i m a i s t a l n o m d i j a l o g u ( m a k a r p o n e k a d n e v i d l j i v o m ili v i š e s t r u k o p o s r e d o v a n o m ) b j e l a č k e i c r n a č k e ( subku l t u rne ) z a j e d n i c e p r o š i r e n o j e s i s t e m a t i č n i m t e o r i j s k im i i s t r a ž i v a č k i m r a d o m P a u l a G i l r o y a ( G i l r o y , 1 9 9 3 . , 1 9 9 5 . ) D o k p r v u f a z u o b i l j e ž a v a p o j a m s u b k u l t u r e i o k v i r s t v o r e n r a d o v i m a C o h e n a , C l a r k e a , H e b d i g e a i W i l l i s a , s k o m b i n a c i j o m e t n o g r a f s k o g , m i n i m a l n o i n t e r a k c i o n i s t i č k o g , i m a r k s i s t i č k o g p r i s t u p a k l a s n o m d r u š t v u i k u l t u r a m a (ko j i p r i h v a ć a n e k e t e m e l j n e p o s t a v k e » m e r t o n o v s k e « š k o l e » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « p e d e s e t i h ) , u d r u g o j f a z i , uz d i j a l o g s p o s t s t r u k t u r a l i z m o m i p o s t m o d e r n o m ( H e b d i g e , 1 9 8 8 . , M o r l e y i C h e n , 1 9 9 6 . ) , » b i r m i n g h a m s k a ško la« p r e s t a j e bi t i s i n o n i m i s t raž i van ja s u b k u l t u r e , „ r a z v i j a j u ć i t e o r i j u a r t i k u l a c i je ili »v i ta lne s t ra teg i je« ( n a s u p r o t » fa ta ln im«) m i m o p r o f i l i r a n i h a d o l e s c e n t s k i h s u b k u l t u r a k o j i m a s e b a v i l a s e d a m d e set ih i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h g o d i n a . Punk j e b i o m e d i j s k i p o k o p a n , a H e b d i g e j e n a p i s a o svo je » z b o g o m « s t u d i j a m a m l a d i h o p ć e n i t o , i v las t i to j i de j i »subkulture, negacije i otpora k o j a je i z ras la s p u n k o m , o s t a l a s n j i m n e r a s k i d i v o p o v e z a n a , i s n j i m u m r l a « . ( H e b d i g e , 1 9 8 8 . , str. 8 . ) I p a k , k a d a H e b d i g e o v o m p r i s t u p u i o p š i r n i m n a s t o j a n j i m a o k o » b r i c o l a g e « o b l i k a značen j sk i h p raks i d a n a s u p u ć u j u k r i t i ku ( G e l d e r i T h o r t o n , 1 9 9 7 . ) s m a t r a j u ć i ta j p r i s t u p » d i j e l o m o d g o v o r n i m za s tanov i tu mis t i f i kac i ju p u n k a « , t r eba pods je t i t i na t o da j e H e b d i g e p i s a o o p u n k u u k o n k r e t n o m t r e n u t k u n j e g o v a n a s t a j a n j a i d a j e n j e g o v a a n a l i z a u s m j e r e n a n a

1 3 0

URBANA PLEMENA

j ezg ru k o j a s tvara s t i l , a ne na s l j e d b e n i k e i n a j š i r u p u n k e r -sku s c e n u , što je H e b d i g e i e k s p l i c i r a o . D a k l e , n j e g o v e se a n a l i z e z a s n i v a j u n a k o n k r e t n i m a k t e r i m a , što G e l d e r n e v i d i z b o g o g r a n i č e n o s t i t r e n u t k a » r a d i k a l n e z n a č e n j s k e p rakse« u p o č e t k u p u n k a , i z b o g i z o s t a n k a H e b d i g e o v o g in te resa za p r a ć e n j e m s u b k u l t u r n o g ž i vo ta izvan »k rea t i vne jezgre« i izvan (nakon ) o m e đ e n o g r a z d o b l j a » p o č e t k a « .

131

Benjamin Perasović

Post-subkulturne studije i »geografije kultura mladih«

» P o s t - s u b k u l t u m i m « m o ž e m o o z n a č i t i š i r o k o p o d r u č j e i s t raž i van ja k o j e s e n a raz l i č i te n a č i n e re fe r i r a n a p o j a m s u b k u l t u r e i k o j e z a p o č i n j e u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , d j e l o m i č n o p o t a k n u t o i g l a v n i m a k t e r i m a »subku l t u rne« p a r a d i g m e , p o p u t b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a ko j i n isu v iše čvr sto inz is t i ra l i na sv im s v o j i m p o j m o v i m a i a n a l i z a m a k o j e s u o b i l j e ž i l e s e d a m d e s e t e g o d i n e , l a k o s u k r i t i ke z a p o č e l e u n u t a r r a z d o b l j a d o m i n a c i j e k o n c e p t a » o t p o r a k roz r i t u a le« (pr i č e m u s e is t iče S . C o h e n o v p r e d g o v o r n o v o m i z d a n ju n j e g o v e s tud i j e o m o r a l n o j p a n i c i i z 1 9 8 0 . ) , u d e v e d e se t im g o d i n a m a sve v iše a u t o r a , p r i s t u p a j u ć i f e n o m e n u a d o l e s c e n t s k i h s t i l o va ž i v o t a , m r e ž a m a o d n o s a i a k t e r a o p i s i v a n i h p o j m o v i m a s u b k u l t u r e , k o n t r a k u l t u r e , » a l t e r n a t i v n o g a « i s i . , o d b a c u j e m n o g o e l e m e n a t a k o n c e p t a b i r -m i n g h a m s k o g c e n t r a , u k l j u č u j u ć i i s a m p o j a m s u b k u l t u r e . P o s t - s u b k u l t u m i m n e n a z i v a m o s a m o o n e p r i s t u p e k o j i s e u s p o s t a v l j a j u u k r i t i c i p r e t h o d n i h , i l i s a m o o n e k o j i o d b a c u j u p o j a m s u b k u l t u r e , n e g o sve o n e ko j i s e i d a l j e b a v e s l i č n i m f e n o m e n i m a , n a p u š t a j u ć i , n a d o p u n j u j u ć i , m i j e n j a j u ć i i l i r a d i k a l n o o d b a c u j u ć i t r a d i c i j u » s i m b o l i č k o g raz r ješen ja p r o t u r j e č n o s t i « i » d v o s t r u k e a r t i k u l a c i j e « o t p o r a , r o d i t e l j s k o j i d o m i n a n t n o j k u l t u r i . » P o s t - s u b k u l t u r n o « f o r m u l i r a n j e p r i s t u p a u d o b r o j m j e r i z n a č i » p o s t - b i r m i n g h a m -sko« , j e r m n o g i a u t o r i n e m o g u izb jeć i r e f e r i r a n j e n a p o j a m s u b k u l t u r e , a l i p o p r i s t u p u ( k a o i p o p r e d m e t u ) z n a č e r a d i k a l n o u d a l j a v a n j e o d t e o r i j s k o g o k v i r a u n u t a r k o j e g a su n a s t a l e s t u d i j e o t e d d y b o y s i m a , m o d s i m a , r o c k e r i m a , s k i n h e a d s i m a i o s t a l i m a . Z a d i o a u t o r a p o t r e b a n o v o g p r i s t u p a j e s a m o r a z u m l j i v a z b o g p r o m j e n e s a m e s c e n e ,

1 3 2

URBANA PLEMENA

t i p a a k t e r a , g d j e se d o p u š t a v a l j a n o s t r a n i j i h t e o r i j a i i s t ra ž i v a n j a s o b z i r o m na d r u š t v e n u i s u b k u l t u r n u s c e n u š e z d e set ih i s e d a m d e s e t i h , a l i se d r u š t v o i a k t e r i ž i v o t n i h s t i l ova d e v e d e s e t i h s m a t r a j u b i t n o raz l i č i t im i z a t o u v j e t o m n o v i h p o j m o v a i p e r s p e k t i v e . N o v a p e r s p e k t i v a n e o d n o s i s e s a m o n a p r i h v a ć a n j e p o s t m o d e r n e , n e g o i n a o n e o r i j e n t a c i j e , k o j e u n u t a r p o d r u č j a u k o j e m još v r i j e d e s u b k u l t u r n a d e f i n i r a n j a , že le usmje r i t i p o z o r n o s t , p r i m j e r i c e n a s a m u s t r u k t u r u g l a z b e ili f e n o m e n r o c k a k a o » s i m b o l i č k e p r a k se«, »s t ruk tu re u č e n j a « i d u b l j e g z a s n i v a n j a z n a č e n j a i k u l t u r n i h p raks i u g l a z b o m p o s r e d o v a n i m ž i v o t n i m s t i l o v i m a . To je d i j e l o m n a s t a v l j a n j e i š i r en je t r a d i c i j e k o j u je u b i r -m i n g h a m s k o m c e n t r u z a k u l t u r n e s tud i j e n a g l a s i o Pau l W i l l i s ; T ia D e N o r a ( 1 9 9 5 . ) p o d s j e ć a d a j e W i l l i s o v r a d p o k a z a o k a k o g l a z b a n i je b i l a s a m o r e p r e z e n t a t i v n a z a k u l t u r u »b i ke ra« , n e g o k o n s t i t u t i v n a . N a p u š t a n j e m s l ike o » p a s i v n i m s l u š a t e l j i m a « o t v a r a s e p r o s t o r i s t r a ž i v a n j i m a n a č i n a » k u l t u r n i h r e z o n a n c i j a « , n a s t a v l j a n j a p o s l a o k o r a z u m i j e v a n j a »zvučn ih u č i n a k a « o k o j i m a je , t a k o đ e r u n u t a r » b i r m i n g h a m s k e t r a d i c i j e « , p i s a o S i m o n Fr i th ( 1 9 8 3 . ) . » P r e t v a r a n j e g l a z b e n e s t va rnos t i u d r u š t v e n u « , k a o p i t a n j e d o k o j e g d o l a z i m o p r i s t u p o m g l a z b i u d i m e n z i j i s t v a r a n j a v r e m e n a , t i j e la i o s n o v i c e d j e l o v a n j a , D e N o r a s m a t r a p r o b l e m o m ko j i z a h t i j e v a u ž u , » e t n o g r a f s k i m o t i v i r a n u p o z o r nos t g l a z b i « i n j e n o j u loz i u s v a k o d n e v n o m ž i vo tu l j u d i . J e d a n o d o b l i k a p o z o r n o s t i g l a z b i ( i a k o n e t o l i k o e t n o g r a f ski) d o v e o j e a m e r i č k o g » n a s t a v l j a č a « b i r m i n g h a m s k e t r a d i c i j e , G r o s s b e r g a , d o š i r en ja p o d r u č j a u k o j e m r o c k d j e l u j e , k a o i n a p u š t a n j a d i j e l a o k v i r a k o j i j e b i o o d r e đ e n p r e v l a d a v a j u ć i m , b r i t a n s k i m s u b k u l t u r n i m d e f i n i r a n j e m i p r o p i t i v a n j e m t o g d j e l o v a n j a . ( G r o s s b e r g , 1 9 8 4 . )

Ke i t h N e g u s , t a k o đ e r u t e m e l j u j u ć i s v o j e teze u r a d o v i m a p r e d s t a v n i k a b i r m i n g h a m s k e š k o l e , u ( s u b ) k u l t u r n o j p r a k s i i n j e n i m t rž i šn im p o s r e d o v a n j i m a n a l a z i e l e m e n t e

1 3 3

Benjamin Perasović

» p r o d u k t i v n e p o t r o š n j e « i sup ro t s tav l j a se » b i n a r n o j opoz i c i j i k rea t i vnos t i i k o m e r c i j a l i z a c i j e « , m a n i h e j i z m u ko j i p r e v l a d a va u ide j i » k o o p t a c i j e « , ne že leć i p r i jeć i u e k s t r e m s lav l j en ja p o t r o š n j e i p o t p u n o g p r e o k r e t a n j a p r i č e , š to p r i p i s u j e Fis-k e o v u r a d u . ( N e g u s , 1 9 9 5 . ) D o b a r saže tak i s v o j e v r s n o »zav ršavan je« r a s p r a v e o v e r b a l n o m i n e v e r b a l n o m , a u r a l -n o m i v i z u a l n o m , g d j e se, u m j e s t o u o b i č a j e n e j e d n e d i h o -t o m i j e k r i žan jem n a v e d e n e dv i je , rasprav l ja o g l a z b i , g o v o r u , s l i k a m a i p i s a n j u , p r e d s t a v l j a F o r n a s o v r a d , i z k o j e g a je j a s n o d a po la r i t e t i ( v e r b a l n o - n e v e r b a l n o , v i z u a l n o - a u r a l n o , d i sku rz i vnos t -p rezen tac iona lnos t , s i m b o l i č k o - s e m i o t i č k o , z n a -č e n j e - m a t e r i j a l n o s t , r i j eč i - zvukov i , t e k s t u a l n o s t - i z v e d b a ) n isu t a k o r a z d v o j i v i k a k o t o m n o g i m a i z g l e d a , i d a l e k o s u o d a p s o l u t n o s t i i l i u n i v e r z a l n o s t i . Z a k l j u č i t i , n a k o n r a s p r a v e i d i j a l o g a sa sv im v a ž n i j i m t e o r i j a m a i p r i s t u p i m a u o v o m p o d r u č j u , da raz l i ke teks ta i g l a z b e n i su n i a p s o l u t n e n i i r e l e v a n t n e , n e g o p r o c e s u a l n e , z n a č i upu t i t i i s t r až i van je n a l j u d s k u i n t e r a k c i j u i k o m u n i k a c i j u . U sv je t lu F o r n a s o v o g d o p r i n o s a o v o m r a d u , m o ž e s e reći i »na e t n o g r a f s k u p o z o r n o s t « p r e m a o n i m a k t e r i m a k o j i m a j e n j e g o v z a k l j u č a k o » g l a z b i k o j a je t e k s t u a l n a i teks tu k o j i je m u z i k a l a n « d i o s v a k o d n e v n o g ž i vo ta i ( s u b ) k u l t u r n e p r a k s e .

F o r n a s , L i n d b e r g i S e r n h e d e ( 1 9 9 5 . ) s v o j i m d j e l o m o r o c k u , m l a d i m a i m o d e r n i t e t u d o b r o i l u s t r i r a j u j e d a n o d p u t e v a k o j i j e , d j e l o m i č n o u n u t a r b i r m i n g h a m s k e t r a d i c i j e g o v o r a o s u b k u l t u r i i »upo t reb i« g l a z b e u s t v a r a n j u ž i v o t n o g st i la , n a g l a š a v a n j e m i p r o d u b l j i v a n j e m p r o b l e m a g l a z b e i ž i v o t n i h p o s r e d o v a n j a , v o d i o m n o g e a u t o r e u n a p u š t a n j e d i j e la b i r m i n g h a m s k i h k o n c e p a t a , ili u n j i h o v o k o m p l e m e n t a r n o o b o g a ć i v a n j e d r u g i m k o n c e p t i m a i t e o r i j a m a . T o j e s v o j e v r s t a n u v o d , s i m b o l i z i r a n n o v i m o r i j e n t a c i j a m a , u » p o s t - s u b k u l t u r n e « s tud i j e d e v e d e s e t i h . F o r n a s i s u r a d n i c i p o k u š a v a j u o tk r i t i »mis ter i j« r o c k a , s p a j a j u ć i v las t i te s p o z n a j e i i s t r a ž i v a n j a p s i h o a n a l i z e , s o c i o l o g i j e i f i l o z o f i j e

134

URBANA PLEMENA

» k a s n o g m o d e r n i t e t a « s e t n o g r a f s k i m p r i s t u p o m , s t u d i j o m o tri rock b a n d a unu ta r n j i h o v o g k o n k r e t n o g s o c i o e k o n o m s k o g i k u l t u r n o g p r o s t o r a . Tri g r u p e m o t i v a za r o c k d j e l o v a n j a a d o l e s c e n a t a s u : k o l e k t i v n a a u t o n o m i j a , a l t e r n a t i v n i i d e a l i i n a r c i s t i č k o u ž i v a n j e . S i s t emska r a c i o n a l i z a c i j a i k o l o n i z a c i j a sv i je ta ž i vo ta p r o i z v o d i t enz i j e u s f e r a m a p o p u t š k o l e i s tvara p o t r e b u z a a u t o n o m n i m p r o s t o r i m a v r šn j ačk i h g r u p a . K o l e k t i v n a a u t o n o m i j a i m a v e l i k u u p o t r e b n u v r i j e d n o s t z a a d o l e s c e n t e k a s n o g m o d e r n i t e t a ko j i se s reću sa s i s t e m sk im p r i t i s c i m a , o n a i m o m o g u ć u j e d r u k č i j e p r o c e s e u č e n ja k o j i m a s a m i u p r a v l j a j u , ko j i su d o b r o v o l j n i , s p o n t a n i i n e i n s t i t u c i o n a l i z i r a n i . A l t e r n a t i v n i i d e a l i , s o b z i r o m na sv i r a n j e r o c k a , g o v o r e o s v o j e v r s n o m »izlazu« iz s i t uac i j e ( ško l ske , s t ruk tu rne ) za a d o l e s c e n t e , č a k o s v o j e v r s n o j s o c i j a l n o j m o b i l n o s t i , k a o i i n v e s t i r a n j u u k u l t u r n i k a p i t a l . Rock a k t e r i , p o m i š l j e n j u a u t o r a , m o g u tes t i ra t i n o r m e k a s n e m o d e r n e n a p r i l i č n o d e m o k r a t s k i i f l e k s i b i l a n n a č i n . N a r c i s t i čko u ž i v a n j e ( z a d o v o l j e n j e , už i tak ili » jou issance«) izv i re i z s l j e d e ć a tr i p o d r u č j a : S t v a r a n j e g l a z b e o m o g u ć u j e r a dos t k r e a t i v n o s t i . N a d a l j e , g l a s n o ć a , r i t a m (beat ) i zvuk g l a z b e t v o r e p a r a m e t r e ko j i o m o g u ć u j u , i s l uša te l j ima i g l a z b e n i c i m a , p r i v r e m e n o r a s p a d a n j e g r a n i c a e g a i » regres i ju« u p r e d v e r b a l n i , »narc is is t ičk i« o b l i k i skus tva , o s j e ć a j ž i v o t a i u k l j u č e n o s t u c je lov i tos t v l a s t i t o g t i j e l a , š to i m a i t e r a p e u t -sku sv rhu . K o n a č n o , i n d i v i d u a l n i »ja« (se/f) iskus io je s n a ž n o u v e ć a n j e u t i m s k o m r a d u ( g r u p a ) i o d g o v o r u p u b l i k e , l a k o su uoč i l i p r i su tnos t r iz ika z a t v a r a n j a i n d i v i d u e u o k v i r e g r u p e , u »eks ta t ičk i za t vo r« u k o j e m se i den t i t e t e g a n i i n t e l e k t u a l n i k a p a c i t e t ne m o ž e razv i t i , F o r n a s i s u r a d n i c i s m a t r a l i su inz is t i ran je na t o m r iz iku p r e t j e r a n i m u sv je t lu p o d r š k e k o j e e k s p e r i m e n t i r a n j e n o v i m j e z i c i m a r o c k a , u z i skus tvo » s a m o p r o š i r e n j a « , p r u ž a a d o l e s c e n t i m a u r a z v o j u s n a ž n o g o s o b n o g i d e n t i t e t a . »Rock j e v a ž a n z a o d r a s t a n j e u kasno j m o d e r n i , za i nsp i r i r an j e o t p o r a z a h t j e v i m a s u s t a v a ,

135

Benjamin Perasović

i d r ž a v e t a k o i t rž iš ta, i za o b o g a ć i v a n j e k v a l i t e t e k a s n o -m o d e r n o g ž i v o t a . « (Fo rnas i sur . 1 9 9 5 . , str. 2 5 4 . ) N o , d o k o r i j e n t a c i j e n a d u b l j a i p a r a d i g m a t s k i r a z n o v r s n i j a p r o u č a v a n j a g l a z b e ( k a o i n a d r u g a , sve p r i s u t n i j a p o s r e d o v a n j a s u b k u l t u r n o g st i la i zvan p o d r u č j a g l a z b e ) m n o g i m n a s t a v l j a č i m a b i r m i n g h a m s k e t r a d i c i j e (iz p r v e f aze s t v a r a n j a , d o k m o ž e m o d o i s t a g o v o r i t i o »školi«) n a m e ć e p r o š i r e n j e i d j e l o m i č n u p r o m j e n u t e o r i j s k o g o k v i r a , n a s t a n a k n o v o g ( s u b ) k u l t u r n o g a k t e r a , » r a v e k u l t u r e m l a d i h « , u z r o k u j e i n o v i va l k r i t i ke d o t a d a š n j e g p r i s t u p a , o d l u č n i j e o d b a c i v a n j e k o n c e p t a s u b k u l t u r e , i o b i l j e ž a v a » p o s t - s u b k u l t u r n u « u s m j e r e n o s t v e ć i n e s tud i j a k o j e s e b a v e f e n o m e n o m a d o l escen t sk i h k u l t u r a , s v j e tova , t i p o v a a f i l i j a c i j a i ž i v o t n i h s t i l o v a u d r u g o j p o l o v i c i d e v e d e s e t i h g o d i n a . N a t e o r i j s k o j r az in i t a j j e n a j n o v i j i v a l i s t raž i van ja o b i l j e ž e n d v j e m a b i t n i m d i m e n z i j a m a : p r v o , p r i s u t a n j e već i u t j e c a j »k las i čn ih« p o s t m o d e r n i h a u t o r a (uvel i s u g a , a l i s a m o d o o d r e đ e n e g r a n i c e , već H a l i i H e b d i g e u svo jo j » d r u g o j fazi«) p o p u t B a u d r i l l a r d a i L y o t a r d a , i d r u g o , p r i s u t n o je o ž i v l j a v a n j e t rad i c i j e i n t e r a k c i o n i z m a i č i kaške š k o l e , k o j a se, od s ta tusa s p o r e d n o g i n a d i o m e t o d a o g r a n i č e n o g p o d r u č j a , u s p o s tav l ja k a o c je lov i t i j i p r i s t u p s u v r e m e n i m f e n o m e n i m a »k lupsk ih« i s l i čn i h k u l t u r a m l a d i h .

S teve R e d h e a d ( 1 9 9 0 . ) p r e p o z n a o j e u r e a k c i j a m a s e n z a c i o n a l i s t i č k i h m e d i j a n a p o j a v u a a ' d - h o u s e g l a z b e s p e c i f i č a n n a č i n r a z m i š l j a n j a k o j i z a p r a v o s l i j e d i s o c i o l o š k u s u b k u l t u r n u p a r a d i g m u s e d a m d e s e t i h . T a k o s u t a b l o i d i , a k t e r i m o r a l n e p a n i k e , p r i k a z i v a l i a a ' d - h o u s e f e n o m e n k a o još j e d n u s u b k u l t u r u u l a n c u k o j i t r a j e o d p e d e s e t i h , č e m u s e R e d h e a d s u p r o t s t a v l j a , u k a z u j u ć i n a k o n t r a d i k c i j e t a k v e p e r i o d i z a c i j e s o b z i r o m na » i m p l o z i j u « z n a č e n j a i p o s t m o -d e r n u p e r s p e k t i v u k o j a o m o g u ć u j e g o v o r o »smr t i r o c k -- k u l t u r e « , » n e p l o d n o m i š č e k i v a n j u il i k o n s t r u i r a n j u n o v o g punka», k a o i r e g e n e r a c i j u p o p / r o c k sv i je ta na n a č i n k o j i

136

URBANA PLEMENA

u m j e s t o o n j e g o v o j smr t i g o v o r i o f e n o m e n u u p r a v o t i p i č n o m z a p o s t m o d e r n i ž i vo t , l a k o i R e d h e a d o v p r i s t u p sad rž i k o n t r a d i k c i j e , n j e g o v a j e n a m j e r a j a s n a - n a p u s t i t i p o j m o v e i k a t e g o r i j e ko j i o n e m o g u ć a v a j u s p o z n a j u d i n a m i k e , t r ž i šnog p o s r e d o v a n j a , s t v a r a n j a h i p e r r e a l n o s t i i p r o c e s a r e c i k l i r a n j a i r e k o m b i n i r a n j a r a z n o v r s n o s t i r o c k / p o p sv i j e t a , a l i s e n e p repus t i t i p o s t m o d e r n i m d e f i n i c i j a m a k o j i m a n e d o s t a j e s p o z n a j a » s o c i j a l n o g a « d a n a s , je r R e d h e a d o v p r i s t u p , u z p r i h v a ć a n j e m n o g i h p o s t m o d e r n i h k o n c e p a t a k o j i s e p o t v r đ u j u n a p r i m j e r u r o c k a , n e m o ž e p r i hva t i t i » n e s t a j a n j e s o c i j a l n o g a « i b a u d r i l l a r d o v s k o p r e t v a r a n j e s u b j e k t a u »puk i e k r a n « , l a k o d o k u m e n t i r a p r o m j e n e u k u l t u r n o j i n d u s t r i j i , v e r i f i c i r a j u ć i h i p o t e z u o h i p e r r e a l n o s t i , R e d h e a d p o k a z u j e k a k o » s o c i j a l n o « n i je n e s t a l o , i p r e d l a ž e svo je p o j m o v e i p e r i o d i z a c i j u p o p u t »pos t - subku l t u rn i p o p « , »nov i p o p « i » p o s t p o l i t i č k i p o p « . V a ž n i j i m o d o d a b r a n i h p o j m o v a t r e b a s m a t r a t i o r i g i n a l n i d o p r i n o s R e d h e a d a f e n o m e n o l o g i j i a k t e r a i k u l t u r n i h p r a k s i , ko j i uz m n o š t v o » d o -k u m e n t a r i s t i k e « o m o g u ć u j e s v a k o m č i t a t e l j u i i s t r až i vaču v l as t i t o p o j m o v n o d e f i n i r a n j e n e u p i t n o g m a t e r i j a l a š t o g a j e R e d h e a d n a s l o v i o » t u l u m o m k r a j a s t o l j e ća« . ( R e d h e a d , 1 9 9 0 . )

P o j a v a r a v e k u l t u r e , p r o f i l i r a n j e d e s e t a k a z a s e b n i h p r a v a c a n a č i j i m s e o s n o v a m a a k c e l e r i r a n a s t a j a n j e r a z n o v r s n i h k l u p s k i h » k u l t u r a u k u s a « , m a s o v n o s t t o g f e n o m e na i p r e p l e t a n j e d i j e l a ( m a n j e g ) r a v e k u l t u r e s n o v i m v a l o m e k o l o š k i h , k o m u n i t a r i s t i č k i h i n o m a d s k i h ž i v o t n i h s t i l o v a , n a m e t n u l a j e n o v a p r o p i t i v a n j a d o t a d a š n j i h k o n c e p a t a . U i s t r až i van ju k l u p s k e k u l t u r e i r a v e a S a r a h T h o r n t o n se n i je o s l o n i l a n a b i r m i n g h a m s k u t r a d i c i j u k o l i k o n a B e c k e r o v u , G o f f m a n o v u i još s ta r i j u č i k a š k u t r a d i c i j u p o j m o v n o g raš -č l a n j e n j a »h ip« i » s q u a r e « sv i j e ta u d e f i n i c i j a m a s i t u a c i j a p r o m a t r a n i h a k t e r a . T a k o đ e r , B o u r d i e u o v e p o s t a v k e o k u l t u r n o m k a p i t a l u T h o r n t o n j e i s k o r i s t i l a z a o s n o v n u t e z u

1 3 7

Benjamin Perasović

k o j a izv i re i z s a m o g i s t r až i van ja ( a u t o ) d e f i n i r a n j a k l u p s k i h k u l t u r a , o p r i s u t n o m p r o c e s u s t j e c a n j a i g u b l j e n j a » s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a « k o j i se d i j e l o m p o k l a p a (ili zasn i va ) s v a r i j a c i j a m a t r a d i c i o n a l n o g »hip« i »square« r a z l i k o v a n j a i s a -m o p o z i c i o n i r a n j a a k t e r a . S o c i j a l n a l o g i k a s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a o b j e l o d a n j u j e se n a j j a s n i j e u o n o m e š to »ne vo l i« ili »ne c i j en i« , u o n o m e što » n a g l a š e n o n i je«, a ta s p o z n a j a i lustr i ra i s t a l n o s a m o d e f i n i r a n j e a k t e r a s p r a m » m a i n s t r e a -m a « - t o m e j e T h o r n t o n p r i l ož i l a p o d r o b a n p r i k a z p r i s v a j a n j a s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a na scen i k l upsk ih t e c h n o , h o u s e , i s r o d n i h k u l t u r a , u n u t a r k l a s i č n o g , v i š e g o d i š n j e g , kva l i t a t i v n o g i s t raž i van ja u k o j e m je a u t o r i c a » s u d j e l o v a l a i p r o m a t r a l a « , u o č a v a j u ć i raz l i č i t o d n o s p r e m a p o j m u » m a i n s t r e a -m a « . Ta j s e o d n o s p o k a z u j e k a o p r o b l e m a t i č a n u p r a v o razd v a j a n j e m »sub jek t i v i zma« i »ob jek t i v i zma« u z n a n s t v e n o m p r i s t u p u , š to u o v o m s l uča ju znač i r a z d v a j a n j e m p o g l e d a a k t e r a na ( kons t ru i ran i ) » m a i n s t r e a m « i p o g l e d a i s t raž ivača ko j i t a k a v » m a i n s t r e a m « n i g d j e n e p r i m j e ć u j e u s p r k o s is t raž i v a č k o m t r u d u u t o m p r a v c u . T a k o i z n a o k o j e d i n s t v e n o g » s u d j e l o v a n j a i p r o m a t r a n j a « za a u t o r i c u p ro iz laz i j e d a n t ip z a k l j u č a k a u t e m e l j e n u s u d j e l o v a n j u i p r e p o z n a v a n j u a k t e rove d e f i n i c i j e s i t uac i j e , a d r u g i t ip z a k l j u č a k a (koj i r a d i k a l n o p ro tu r j eč i a k t e r o v o j de f i n i c i j i , p r i m j e r i c e » m a i n s t r e a m a « ) p ro iz laz i i z p r o m a t r a n j a , ko je nas to j i b i t i o b j e k t i v n o .

S t u d i j a o k l u p s k i m k u l t u r a m a d o b a r j e p r i m j e r »pos t -- s u b k u l t u r n o g « r a z d o b l j a i s t raž ivan ja , u k o j e m su n a p u š t e n i o k v i r i a n a l i z e » o t p o r a k roz r i t ua le« , i a k o v e ć i n a a u t o r a n i je n e g i r a l a o t p o r k a o t a k a v ( n a z i v a j u ć i g a p o n e k a d »b i j e g o m « ) ni t i j e m o g l a n e g i r a t i r i t ua l e . N o , sve o n o š to j e u d o t a d a š n j e m o k v i r u n a g l a š a v a l o v e r t i k a l n u s o c i o l o š k u s l i ku d ruš t va u p r i s t u p u s u b k u l t u r a m a , m i j e n j a se s o b z i r o m na s p o z n a j e o d a n a š n j i m f e n o m e n i m a i n a č i n i m a o b l i k o v a n j a »ku l tu ra ukusa« ko je n isu j e d n o z n a č n o d e t e r m i n i r a n e k l a s n o m s t r u k t u r o m .

138

URBANA PLEMENA

Rave k u l t u r a p r i v u k l a je niz i s t raž i vača ko j i s u , s o b z i r o m na p o d r u č j e , b i l i p r i s i l j en i d o v e s t i u vezu a k t e r e i t e o r i j e , re fe r i ra t i se na d o t a d a š n j u b r i t a n s k u t r a d i c i j u i s t raž i v a n j a u k o j o j j e b i r m i n g h a m s k a š k o l a d o m i n i r a l a . T a k o M e r c h a n t i M a c D o n a l d ( 1 9 9 4 . ) o d r e đ u j u p e t d i m e n z i j a u k o j i m a s e v i d e raz l i ke s p r a m p r i j a š n j i h s o c i o l o š k i h p r i s t u p a i i n t e r p r e t a c i j a s u b k u l t u r n i h a k t e r a :

1 . Rave j e p o s t a o m a s o v n i k u l t u r n i f e n o m e n m e đ u m l a d i m a , z a raz l iku o d m o d s a , r o c k e r a , p u n k e r a , s k i n h e a d -sa i d r u g i h s u b k u l t u r a .

2 . Rave n i je u c i j e los t i nit i u b i t n o m f e n o m e n r a d n i č k e k l ase . O t u d a n i je m o g u ć e k o n c e p t u a l i z i r a t i g a k a o s i m b o l ičk i o d g o v o r m l a d i h r a d n i č k e k lase n a m a t e r i j a l n e n e j e d n a k o s t i , k a o što s u t o b i r m i n g h a m s k e s u b k u l t u r n e s t u d i j e č i n i l e z a p r i j a šn j e g r u p e .

3 . U o d n o s u n a p r e t h o d n u t o č k u , n e m o ž e m o p r o t u m a č i t i r ave k a o o t p o r k roz r i t u a l e , o t p o r d o m i n a n t n i m k u l t u r n i m o b l i c i m a u d r u š t v u . T a m o g d j e s e s t v o r i o o t p o r , on j e b i o u s m j e r e n p ro t i v p o k u š a j a z a b r a n e i k o n t r o l e r a -v e a , t r ažeć i » p r a v o n a pa r t y« . Rave k u l t u r a j e b i t n o h e d o n i s t i č k a , o n a j e z a o k u p l j e n a z a b a v o m i d o b r i m r a s p o l o ž e n j e m , a n e m i j e n j a n j e m s ta tusa q u o .

4 . S u p r o t n o s i tuac i j i k o j a j e p r e v l a d a v a l a u s u b k u l t u r a m a k o j e su o p i s a l i b i r m i n g h a m s k i a u t o r i , u r a v e ku l t u r i ž e n e n isu m a r g i n a l n e , t u n e d o m i n i r a j u m a s k u l i n i s t i č k i s t i lov i p o n a š a n j a i s c e n a je e tn i čk i m i j e š a n a .

5 . Rave k u l t u r a n e u k l j u č u j e l a k o p r e p o z n a t l j i v e s t i l o v e o d i j e v a n j a k a o š to s u t o b i l i o n i ko j i s e o d n o s e n a t e d d y b o y s e , p u n k e r e , r o c k e r e , m o d s e i s k i n h e a d s e . Rave k u l t u r a n i je k a o » g a n g - k u l t u r a « , o n a j e d i f u z n i j a , n e o r g a n i z i r a n i j a i n e v i d l j i v i j a .

Z b o g n a v e d e n i h ob i l j ež ja , a u t o r i ( kao R e d h e a d i m n o g i d rug i ) s m a t r a j u da se rave ne m o ž e in terpret i ra t i k a o još j e d na s u b k u l t u r a u n i z u , a n e m o g u ć n o s t p r i m j e n e p r i j a š n j i h

13Q

Benjamin Perasović

k o n c e p a t a j e d n a j e o d i l us t rac i j a » p o s t - s u b k u l t u r n o g « raz d o b l j a u s o c i o l o g i j i k o j a se još uv i j ek b a v i s l i č n i m f e n o m e n i m a , bez o b z i r a na raz l ike u p o j m o v i m a . » G e o g r a f i j e k u l tu ra m l a d i h « j e d a n j e o d p o k u š a j a i m e n o v a n j a p o d r u č j a u k o j e m s e v id i p r o m j e n a p e r s p e k t i v e , p r i č e m u n e s t a j a n j e s a m o g p o j m a s u b k u l t u r e v iše g o v o r i o t e o r i j s k i m p r e f e r e n c i j a m a k o j e c i l j a j u n a s o c i j a l n o - s t r u k t u r a l n u s l i ku u p o z a d i n i p o j m a , a m a n j e o p r i s u t n o s t i ( s u b ) k u l t u r n i h p r a k s i , m e d i j s k i h p o s r e d o v a n j a , raz l i č i t i h o b l i k a i d e n t i f i k a c i j e , s t v a r a n j a i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h i d e n t i t e t a u sv i je tu a d o l e s c e n t s k i h ž i v o t n i h s t i l ova p o t k r a j s t o l j e ć a .

U t o m sv i je tu m o g u ć e je o tk r i t i i » s u b k u l t u r n o s t « , pa i d r u g e f e n o m e n e i p r o c e s e n e k a d n a z i v a n e » o t p o r o m k roz r i t ua le« , k a o i n e u p i t n e p o m a k e , p o s e b n o k a d j e r i j eč o ž e n s k i m a k t e r i m a i s m a n j e n o m u t j e c a j u m a s k u l i n i z m a n a n e k i m s c e n a m a . S o c i o l o g i j a n i j e » p o s t - s u b k u l t u r n i m « raz d o b l j e m i z g u b i l a p r e d m e t (sub jek te ) i s t r a ž i v a n j a , a d o b a r d i o » p r o m j e n e perspekt ive« o m o g u ć i t ć e b o l j e r a z u m i j e v a n j e f e n o m e n a k o j i j o š u v i j e k m o ž e b i t i i s k a z a n i s t a r i m p o j m o v i m a , pr i č e m u se »p resudne razl ike« t e o r i j s k o - m e t o d o -l o š k o g o k v i r a i z ražava ju u is t raž ivan ju , d a k l e u ž ivo tu ak te ra o k o j i m a je r i ječ.

I 4 0

II. dio

SUBKULTURE U HRVATSKOJ

Uvod

N a s t a n a k s u b k u l t u r n i h s t i l ova i i d e n t i t e t a u H r v a t s k o j i n a s t a n a k s o c i o l o š k i h t e o r i j a i i s t r a ž i v a n j a , k o j e se t i m f e n o m e n o m b a v e , n e d o g a đ a j u s e u s l i č n o m v r e m e n s k o m r a z d o b l j u - t r e b a l o j e p r o ć i p e t n a e s t a k g o d i n a p o s t o j a n j a r a z n o v r s n i h , v e ć i h i m a n j i h »scena« , da b i se p o j a v i l i p rv i s o c i o l o š k i z a h v a t i u s u b k u l t u r n u s t va rnos t t ih s c e n a , n j e n i h i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h a k t e r a . T o n e z n a č i d a j e n a š u s o c i o l o g i j u m i m o i š l o š i r en je » d u h a šezdese t ih« u raz l i č i ta p o d r u č j a ž i v o t a , i l i da niz l i s tova i p u b l i k a c i j a ( o d o m l a d i n s k i h , p o d z e m n i h , čes to n i s k o t i r a ž n i h , d o e t a b l i r a n i h t j e d n i k a ili č a k p o d l i s t a k a te lev iz i j sk ih p r o g r a m a ) n i je p o p r a t i o z b i v a n j a n a scen i š i r o k o s h v a ć e n e » rock ku l t u re« . S u p r o t n o t o m e , z b i v a n j a s k r a j a šezdese t i h i m a l a s u o d j e k , p r a ć e n a u t e n t i č n i m d j e l o v a n j e m raz l i č i t i h a k t e r a , i u n a š o j s r e d i n i , k a k o u p o d r u č j u d r u š t v e n i h s u k o b a , u k o j e m se za s v o j u u l o g u i z b o r i o s tuden tsk i p o k r e t , t a k o i u p o d r u č j u » k u l t u r e m l a d i h « i n a s t a j u ć e d i s k o g r a f s k e i s r o d n e d o m a ć e i n d u -

Benjamin Perasović

st r i je . T o z n a č i d a već p o č e t k o m s e d a m d e s e t i h i m a m o s p e c i f i č n u »scenu« n a k o j o j s e m i j e š a j u s t u d e n t s k a g i b a n j a , r azne p u b l i k a c i j e u k o j i m a pos to j i p o t p u n a r e c e p c i j a svjetsk ih k u l t u r n o - p o l i t i č k i h i n i c i j a t i va , n a s t a j a n j e d o m a ć i h a k tera u š i r o k o m s p e k t r u o d a k a d e m s k i h , u m j e t n i č k i h , p o l i t i č k i h , d o o n i h k o j i p r i h v a ć a j u ( i s t va ra ju ) n o v e s t i l ove n a š i ro j s c e n i » k u l t u r e m l a d i h « , uz k o j u će sve v iše u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a rast i i tržište p l o č a , n o s a č a z v u k a u o p ć e . U s o c i o l o g i j i , I van K u v a č i ć ( 1 9 7 9 . ) , uz a n a l i z e s t u d e n t s k i h p o k r e t a , p o z o r n o s t p o k l a n j a i g r u p a c i j a m a k o j e s e o d j e ć o m i n a č i n o m ž i v o t a r a z l i k u j u o d d o m i n a n t n e k u l t u r e , ko r i s teć i p o n e k a d (u r a s p r a v i o s t u d e n t s k o m p o k r e t u u S A D - u ) p r i m j e r e i p r i s t u p t i p i č n e za s u b k u l t u r n u p r o b l e m a t i k u i r a s p r a v u k o j a se i na s a m o j s u b k u l t u r n o j s c e n i v j e č n o v o d i o » o n i m a ko j i p r i s t u p a j u n e k o m p o k r e t u i z p o m o d a r s t v a « i k o j e je » l a k o p r e p o z n a t i z b o g p o z e r s t v a i že l j e za p u b l i c i t e t o m « te o n i h »či ja j e o d j e ć a i p o n a š a n j e s a m o v a n j ski izraz d u b l j e g m o r a l n o g i i n t e l e k t u a l n o g p r i j e l o m a « . (Ku v a č i ć , 1 9 7 9 . , str. 1 2 3 . ) T a k o đ e r , D r a k u l i ć ( 1 9 7 3 . , 1 9 8 0 . ) r a s p r a v l j a o p o j m o v i m a k o n t r a k u l t u r e i s u b k u l t u r e , o p o č e c i m a m i s t i f i k a c i j e u p o t r e b e d r o g a . U f i l o z o f s k i m i s o c i o l o š k i m č a s o p i s i m a p o j a v l j u j u s e t eks tov i k o j i , bez o b z i r a n a i n t e r p r e t a c i j u , d o n o s e s t r u k t u r u p o b u n e i » v e l i k o g o d b i j a n j a « s k r a j a š e z d e s e t i h , o p i s u j u ć i f e n o m e n sv j e t skog o m l a d i n s k o g p r o t e s t a . P r e v e d e n i s u k l j u č n i a u t o r i (Roszak, kasn i je i H e b d i g e , Fr i th , Brake) i ne m o ž e se reć i da o s n o v n i o k v i r p o z n a v a n j a i p r o u č a v a n j a p r o b l e m a i p o j m o v a s u b k u l t u r e n i j e p r i s u t a n . N o , n a š a s o c i o l o g i j a s e d a m d e s e t i h g o d i n a , o s i m s i tn ih i z n i m a k a , n i j e s t v a r a l a s t u d i j e o d o m a ć o j scen i ( s u b ) k u l t u r e m l a d i h , a o n a j d i o t e s c e n e ko j i se o b l i k o v a o m i m o s t u d e n t s k i h p o k r e t a i p o l i t i č k i h i n i c i j a t i v a o s t a o j e v e ć i n o m n e p r o b l e m a t i z i r a n . K u l t u r a m l a d i h i sve v e ć a u l o g a r o c k g l a z b e u p o s r e d o v a n j i m a st i la i i d e n t i t e t a u d o m a ć i m r a d o v i m a bi l i s u o b i č n o p o v e z i v a n i s a s t u -

URBANA PLEMENA

d e n t s k i m p o k r e t o m il i sa sv je tsk im k r e t a n j i m a na m o d n i m i š i r im p o z o r n i c a m a a d o l e s c e n t s k i h s t i l ova ž i v o t a . S o c i o l o š k i teks tov i s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h n a j č e š ć e su u t o m k o n t e k s t u s p o m i n j a l i s tuden tsk i p o k r e t i n o v u l j e v i c u , p o s v e ć u j u ć i s u b k u l t u r i , k o n t r a k u l t u r i i ku l t u r i m l a d i h m a n j e p o z o r n o s t i , p o s e b n o a k o s to je i zvan k o n t e k s t a d r u š t v e n i h p o k r e t a i d r u š t v e n e p r o m j e n e . U t o m je sm is lu k ra j s e d a m dese t i h svo jev rs tan i zazov i m o g u ć a p r e k r e t n i c a u p r i s t u p u . T a d a n a s t a j u , i n a j a v n u s c e n u d i j e l o m k o n f l i k t n o s t u p a j u , s u b k u l t u r n i a k t e r i k o j e n i je l a k o smjes t i t i u d o t a d a š n j e k a t e g o r i j e o d r e đ e n e o d n o s o m p r e m a p o k r e t u , p r o m j e n i ili k a r a k t e r u d r u š t v a . Još ih je teže b i l o smjes l i t i u k o n t e k s t p o s t o j e ć i h ( s lužben ih i n e s l u ž b e n i h ) p o l i t i č k i h č i m b e n i k a . N u s l a j e s c e n a (či j i s u p o č e c i p r i su tn i već p o t k r a j š e z d e s e tih) k o j a j e n a g l a š e n o a d o l e s c e n t s k a , n e p o l i t i č n a 1 0 , v e z a n a uz g l a z b u , » s l o b o d n o v r i j e m e « i raz l i č i te ž i v o t n e s t i l ove . To j e j e d a n o d g l a v n i h r a z l o g a zaš to o v a j r a d p o č i n j e s k r a j e m s e d a m d e s e t i h , n e že leć i s tvor i t i d o j a m k a k o tek t a d a p o č i n j e s u b k u l t u r n i ž ivo t u H r v a t s k o j , a l i že leć i n a g l a s i t i o d v o j e n o s t , s vo j ev r snu i z o l i r a n o s t ( p o s e b n o m a n i f e s t n u i ekspl ic i tnu) p r o b l e m a »šminkera i h a š o m a n a « od d o t a d a š n j i h d ruš tven ih p o k r e t a i ne izb ježn ih po l i t i čk ih i n te rp re tac i j a takv ih p o k r e t a u o k v i r u p u b l i c i s t i k e i d r u š t v e n i h z n a n o s t i . M i t o j e d i ns t venos t i »soc i j a l i s t i čke o m l a d i n e « n i je b i o n a r u š e n p rv i p u t u t a d a š n j o j J u g o s l a v i j i , n i t i j e k o n f l i k t i m a o o b i l j e ž j a

1 0 Na o v o m mjestu t reba se podsjet i t i spec i f ičnog značen ja p o j m a p o l i -tičnosti u uvjetima jednopar t i jskog sustava, zato što mnog i obl ic i izražavan ja , od od jeće , g lazbe i držanja do ekspl ic i tno izražene n e p o l i -t ičnost i , m o g u postat i pol i t ični za predstavnike službene ku l ture d r u štva, a to se i d o g o d i l o m n o g i m ak te r ima rock ku l tu re , kad je stvarna nepol i t ičnost zapravo posta la pol i t ična za o n e koj i su m o g l i podn i je t i i dopust i t i s a m o j edan , p rop isan i ob l i k pol i t ičnost i za m l a d e g rad i te lje s a m o u p r a v n o g soc i ja l i zma. N o , t reba spomenu t i i kasni ju širu t o leranci ju »prosječne« i nepo l i t i čne rock ku l tu re , ko ja se zamjen j i va la neto lerantnošću i cenzurom svaki put kad bi tekst neke p jesme p re šao g ran icu dopuš tenoga .

1 4 3 1 4 ?

Benjamin Perasović

tež ih s u k o b a i d e m o n s t r a c i j a k a k v e j e d r u š t v o v e ć p o z n a v a l o , a l i j e s p e c i f i č n o s t s u k o b a i z m e đ u » h a š o m a n a « i i ns t i t u c i j a d r u š t v a , n a o k o b a n a l n i m p o v o d o m prv i p u t u š i ru j a v n o s t p r e n i j e l a s l i ke p o d j e l a i ž i v o t n i h s t i l ova a d o l e s c e n a t a , ko j i su uzm ica l i k l as i čn im po l i t i č k im d e f i n i c i j a m a o l i je v o m i d e s n o m , n a o d r e đ e n n a č i n p laš i l i d o m i n a n t n u ku l turu i z g l e d o m (s č i m e je u vezi i d j e l o m i č n o m i j e š a n j e s p o l n i h u l o g a u t r a d i c i o n a l n o j s l ic i r o d i t e l j s k e k u l t u r e ) , p r o b l e m o m d r o g e i » p a s i v n o s ć u « k o j a s e p r o t e z a l a o d s l i ke p a s i v n o s t i z a z a d a t k e soc i j a l i s t i č kog d ruš tva d o s l ike pas i vnos t i p r e m a ž i vo tu k a o t a k v o m .

D r u g i r a z l o g , z b o g k o j e g j e kraj s e d a m d e s e t i h uzet k a o p o č e t a k o v o g r a d a p r e p o z n a j e s e u n a s t a j a n j u m a s o v n i j e r o c k k u l t u r e ( ko j o j p o č e c i sežu m n o g o r a n i j e ) , s d o m a ć i m a k t e r i m a k o j i p u n e v e l i k e d v o r a n e , s a s p e c i j a l i z i r a n i m r o c k č a s o p i s i m a i s v o j e v r s n o m i n s t i t u c i o n a l i z a c i j o m » r o c k k r i t i ke« u m e d i j i m a , s t r ž i š tem p l o č a i p r o f i l i r a n j e m g l a z b e n i h t a k o i s u b k u l t u r n i h s t i l ova . P o j a m »rock ku l t u re« je š i r ok . P o g l e d a m o l i paž l j i v i j e , u o č i t ć e m o d a o b u h v a ć a p o d r u č j e u k o j e m se s r e ć u i r a z n o v r s n e s u b k u l t u r e i a k t e r i » a l t e r n a t i vne scene« i o n a j d i o m l a d i h ko j i n e p r i p a d a i z r a ž a j n i j i m s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a i k o j e g a o b i č n o u o p ć e n o n a z i v a j u d i j e l o m » k u l t u r e m l a d i h « . »Rock k u l t u r a « d a n a s o b u h v a ć a i v iše r o d i t e l j s k i h g e n e r a c i j a , d o b n i h s k u p i n a , o b i l j e ž a v a j u ć i e t a b l i r a n u k u l t u r u b a r e m k o l i k o i s u b k u l t u r u , d o v o d e ć i n a v las t p r e d s j e d n i k e S A D - a i V e l i k e B r i t a n i j e .

T r e ć i r a z l o g j e v e z a n u z m e t o d o l o g i j u , š to o v d j e o z n a č a v a p o k u š a j r ev i t a l i zac i j e s u d j e l o v a n j a i p r o m a t r a n j a , o s o b n o g i skus tva i z s u b k u l t u r n o g sv i j e ta , z b o g č e g a n a v e d e n i v r e m e n s k i p e r i o d o m o g u ć u j e a u t o r u d a l a k š e , n a o s nov i o s o b n i h p o z n a n s t a v a i v e ć e il i m a n j e u k l j u č e n o s t i u ž ivo t s u b k u l t u m e s c e n e o k o j o j j e r i j eč , s a k u p i p o d a t k e p o t r e b n e z a r e k o n s t r u k c i j u o s n o v n i h o b i l j e ž j a s u b k u l t u r n i h s t i l ova i i d e n t i t e t a .

1 4 4

URBANA PLEMENA

U n a š o j s o c i o l o g i j i , u p o s l j e d n j i h d v a d e s e t a k g o d i n a , n e m a n i p e t v a ž n i j i h k n j i g a k o j e b i b i l e z a s n o v a n e n a s o c i o l o š k o m i s t raž i van ju k v a l i t a t i v n o g p o d r i j e t l a , p o p u t o n i h k o j e n a z i v a m o i » s o c i j a l n i m m o n o g r a f i j a m a « i z d o b a č i k a š k e š k o l e i k o j e b i , uz d r u g e m e t o d e i i z vo re p o d a t a k a , kor is t i l e raz l i č i te r az i ne s u d j e l o v a n j a i n e p o s r e d n o g p r o m a t r a n j a f e n o m e n a , u p o z n a v a j u ć i u p o t p u n o s t i ( i l i , š t o j e v iše m o g u ć e ) a k t e r o v u d e f i n i c i j u s i t u a c i j e , k a o i c j e l o k u p a n s v a k o d n e v n i ž ivo t . T a k v a s i t u a c i j a j e d o n e k l e r a z u m l j i v a a k o u v a ž i m o p o z n a t i k o n t e k s t n a s t a j a n j a z n a n o s t i i t r a j n i k o m p l e k s m n o g i h d r u š t v e n i h z n a n o s t i k o j e b i u e g z a k t n o -st i , e m p i r i j s k o j p rov je r l j i vos t i i o s t a l i m p o ž e l j n i m a t r i b u t i m a z n a n s t v e n o g p r i s t u p a , že l j e le š to v iše s l ič i t i p r i r o d n i m z n a n o s t i m a . D o m i n a c i j a , s j e d n e s t r a n e m a k r o t e o r i j a , a s d r u g e s t r a n e e m p i r i j s k i h i s t r a ž i v a n j a , u k o j i m a j e a n k e t a a p s o l u t n o v l a d a j u ć a m e t o d a , t a k o đ e r o b i l j e ž a v a n a j v e ć i d i o r a z v o j n o g p u t a d o m a ć e s o c i o l o g i j e . T o j e p r i d o n i j e l o r a z u m i j e v a n j u s o c i j a l n e s t r uk tu re i o d n o s a v e ć i h d r u š t v e n i h g r u p a , i z rad i k va l i t e t n i h s t u d i j a o s t a v o v i m a ili u r b a n i s t i č -k o - p r o s t o r n i m c j e l i n a m a , p e r s p e k t i v a m a r a z v o j a i t d . , a l i j e os tav i l o p o st rani svi jet ž i vo ta m a l i h g r u p a , s u b k u l t u r u , k o n t r a k u l t u r u , a l t e r n a t i v n u s c e n u . Po s t ran i su os ta l i i b r o j n i ž i v o t n i , s u b k u l t u r n i s t i lov i ko j i su p o v e z a n i s j a s n i m i d e n t i f i k a c i j s k i m p r o c e s o m u k o j e m p o j a m , p r i m j e r i c e , h e a v y m e t a l a ( p u n k a , h o u s e a , s v e j e d n o ) i g r a p r e s u d n u u l o g u i u p u ć u j e na niz t j e l e s n i h , n e v e r b a l n i h , k a o i j e z i č n i h , o d j e v n ih i d r u g i h o b r a z a c a , na s t ruk tu re o s j e ć a j a i že l j a , na s l i ke , v r i j e d n o s t i , i k o n a č n o p o n a š a n j a u s v a k o d n e v n o m ž i vo tu i n d i v i d u a l n e i č e s t o g r u p n e i d e n t i f i k a c i j e a d o l e s c e n a t a . Ž i v o t n i st i l , u č i j e m k o n c e p t u a l i z i r a n j u u v a ž a v a m o s a m o g a k t e r a i n j e g o v u d e f i n i c i j u s i t u a c i j e , uz d o s a d a š n j e s p o z n a j e o s u b k u l t u r i m l a d i h i n a č i n i m a p o s r e d o v a n j a i o b l i k o v a n j a st i la i i n d i v i d u a l n o g / g r u p n o g i d e n t i t e t a , ne m o ž e b i t i d o v o l j n o n a z n a č e n ni t i o b j a š n j e n p o z i v a n j e m n a n e k u

1 4 5

Benjamin Perasović

o p ć u o d r e d n i c u p o p u t » d o k o l i č c i r e n j e , p o t r o š n j a i p o m o dars tvo« i l i , u vezi s t i m , » h i p o m a n i č n o s t « , k a k o su to uč in i l i F u l g o s i i R a d i n ( 1 9 8 2 . ) u s v o m i s t r a ž i v a n j u »s t i l ovaJL i vo ta z a g r e b a č k i h s r e d n j o š k o l a c a « . T o j e i s t r až i van je o b a v l j e n o i z d r u k č i j e p e r s p e k t i v e , k o j a n e v id i p o s t o j a n j e ž i v o t n o g ( s u b k u l l u m o g ) st i la h a š o m a n a , š m i n k e r a ili š t e m e r a u p r a v o u r a z d o b l j u u k o j e m je scena a d o l e s c e n t s k i h s t i lova p o s t a l a p o z n a t a š i ro j j a v n o s t i z b o g p r o t j e r i v a n j a h a š o m a n a i z »Big Bena«. N o , os im »tvrdog« p r i s tupa , kakav d e m o n s t r i r a »mul t i -v a r i j a n t n a p s i h o g r a f s k a a n a l i z a p o n a š a n j a « , g d j e j e p r a ć e n j e p o p i r o c k g l a z b e u z e t o k a o j e d a n o d 2 3 f a k t o r a , i n d i k a t o r a ž i v o t n i h s t i l o va , a l i se d a l j e o t o m s k u p u v a r i j ab l i n e r a s p r a v l j a , p o s e b n o z a t o što » p o k r i v a p r i l i č n o u s k o p o d r u č j e p o n a š a n j a « , n e m a n i d r u g i h p o k u š a j a u t a d a š n j o j s o c i o l o g i j i i s r o d n i m z n a n o s t i m a , k o j i b i z a h v a t i l i u s t va rnos t » o m l a d i n s k i h p l e m e n a « u H r v a t s k o j . ( I l i , u s tvar n o s t o n i h »s t i l ova ž i v o t a z a g r e b a č k i h s r e d n j o š k o l a c a « k o j e z a g r e b a č k i s r e d n j o š k o l c i s m a t r a j u s v o j i m s t i l o v i m a . )

I z K u v a č i ć e v a r a z m a t r a n j a o d n o s a z n a n o s t i i d r u š t v a ( K u v a č i ć , 1 9 7 7 . ) j a s n o j e k a k o u m j e t n o s t m o ž e b i t i i n s t r u k t i v n a za s o c i o l o š k e s t u d i j e , a p o s e z a n j e za l i t e r a t u r o m k o j u se t e š k o m o ž e svrs ta t i u »znans tven i p r i s tup« p o s e b n o je r a z u m l j i v o u s l u č a j u n e d o v o l j n o p o z n a t e p r o b l e m a t i k e , k a d a s o c i o l o g m o ž e n a ć i r e l e v a n t n e p o d a t k e u r a z n o v r s n i m o b l i c i m a e k s p r e s i j e ; » p i s m a « p o l j s k i h m i g r a n a t a v e ć su uš la u s o c i o l o š k u »k las iku« ( T h o m a s , Z n a n i e c k i ) . F a n z i n i , k a o t i p i č a n p r i m j e r m i k r o - m e d i j a , m o g u s o c i o l o g u s u b k u l ture bit i v e o m a važn i , a k o ne i k l jučni u is t raživanju ( p o s t ) p u n -k e r s k o g senz ib i l i t e ta d e v e d e s e t i h .

J e d n a v e ć i n o m n e p r i m i j e ć e n a k n j i ž i c a »San/c nije katedra« M i r j a n e H e g e d (1 9 8 2 . ) p r i m j e r je teks ta u k o j e m je , u z p u n u i n t r o s p e k t i v n u , o s o b n u , i m p r e s i o n i s t i č k u s l i k u , l a k o m o g u ć e o d č i t a t i m j e s t a z a n i m l j i v a s v a k o m e t k o žel i neš to zna t i i l i i s t raž iva t i o k u l t u r o l o š k o m o k v i r u p o l i t i č k o g i

146

URBANA PLEMENA

s o c i j a l n o g o r g a n i z i r a n j a m l a d i h u n u t a r s l u ž b e n e k u l t u r e i t a d a j e d i n e s l u ž b e n e o r g a n i z a c i j e m l a d i h l j u d i ( S S O ) " . A u t o r i c a j e d i p l o m i r a l a s o c i o l o g i j u i j e d n o l j e to p r o v e l a r a d e ć i za š a n k o m u p o z n a t o j » p o l i t i č k o j ško l i« o m l a d i n s k e o r g a n i z a c i j e u F a z a n i . U o b l i k u p i s a m a p r i j a te l j i c i i zn i j e la je svo ja z a p a ž a n j a i n a z n a č i l a m n o g e e l e m e n t e i k a r a k t e r is t ike p o n a š a n j a g r u p a i p o j e d i n a c a , n j i h o v o g o p h o đ e n j a i o n i h a s p e k a t a jez ika i s v a k o d n e v n o g ž i vo ta ko j i su jo j b i l i p r e d o č i m a , v e ć i n o m s d r u g e s t r a n e š a n k a , i u ško l i o p ć e n i t o . K a r i j e r e i s o c i j a l n a m o b i l n o s t k roz S S O z a n i m l j i v su f e n o m e n s o b z i r o m na v r i j e d n o s t i i s o c i j a l n i s t a tus , k a o i d r u g e a s p e k t e n a p r e d o v a n j a u o r g a n i z a c i j i k o j a j e č e s t o , z b o g p i r a m i d a l n e l o g i k e i t r a n s m i s i j s k e u l o g e u o d n o s u n a t a d a š n j u v l a d a j u ć u p a r t i j u , m o r a l a b i t i k o n z e r v a t i v n i j a o d o n i h k o j i s to je v iše u h i j e r a r h i j i . U p r a v o će o d n o s i g r u p a i i n i c i j a t i va n a t r a g u »nov ih d r u š t v e n i h p o k r e t a « s t o m o r g a n i z a c i j o m zaošt r i t i p i t a n j a sv rhe i p o k a z a t i l e g i t i m a c i j s k e p r o b l e m e k o j i se v iše (u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h ) n i su m o g l i sak r i va t i nit i r j ešava t i , o s i m p r o m j e n o m o d n o s a , k a o š to se d o g o d i l o u S l o v e n i j i . (O t o m e će bi t i v iše r i j eč i u p o g l a v l j u o o d n o s u s u b k u l t u r e i n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a . )

O d s o c i o l o š k i h r a d o v a k o j i s u n a m z n a č a j n i z a p r o u č a v a n j e s u b k u l t u r e (a t a k v i h r a d o v a u H r v a t s k o j i d r u g i m r e p u b l i k a m a t a d a š n j e d r ž a v e n e m a b a š m n o g o ) t r e b a iz dvo j i t i t eo r i j u G r e g o r a T o m c a ( T o m e , 1 9 8 8 . , 1 9 8 9 . ) , i s t ra ž i v a n j e n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h u B e o g r a d u ( J o k s i m o v i ć i sur . 1 9 8 8 . ) te p o č e t a k i s t r až i van ja u H r v a t s k o j (Buzov i sur. 1 9 8 9 . , La l ić , Lebu r i ć , B u l a t , 1 9 9 1 . )

G r e g o r T o m e ( 1 9 8 8 . ) a n a l i z i r a r a z n o v r s n e o m l a d i n ske p o k r e t e ko r i s teć i tri k l j u č n a p o j m a : s u b k u l t u r a , s u b p o -l i t i ka i k o n t r a k u l t u r a . S u b k u l t u r e r a z v i j a j u s p e c i f i č n e o b r a sce s tva ra laš tva i ž i vo tn ih s t i l ova , p r o v o d e ć i v e ć i n u v r e m e n a

Savez soci jal ist ičke o m l a d i n e

147

Benjamin Perasović

u s v o j i m n e f o r m a l n i m i v r š n j a č k i m g r u p a m a , u s v o j e v r s n i m » e n k l a v a m a d r u š t v e n e s t v a r n o s t i , k o j e se s u p r o t s t a v l j a j u ili s u j e d n o s t a v n o p a r a l e l n e d o m i n a n t n i m k u l t u r n i m o r i j e n t a c i j a m a o d r a s l i h « . S u b p o l i t i č k i p o k r e t i n e d o v o d e u p i t a n j e t e m e l j n e v r i j e d n o s t i d o m i n a n t n e k u l t u r e , n e g o s reds tva z a p o s t i z a n j e c i l j e v a , o n a j r a s k o r a k p r o k l a m i r a n o g a i s tvar n o g a u d r u š t v u ko j i j e , u T o m c o v o j t e o r i j i , r e z e r v i r a n za s tudentsk i p o k r e t k a o t i p i č a n p r i m j e r s u b p o l i t i k e . K o n t r a ku l tu re p o k u š a v a j u u jed in i t i s u b k u l t u r u i s u b p o l i t i k u , o n e k o m b i n i r a j u po l i t i č k i r a d i k a l i z a m s a s u b k u l t u r n i m ž i v o t n i m s t i l o v i m a , s m j e r a j u ć i p r e m a n e k o m t i p u k u l t u r n e r e v o l u c i j e . U d o b a p r i j e D r u g o g a sv je tskog r a t a , u S loven i j i , T o m e p r e p o z n a j e » P r e p o r o d « k a o p r i m j e r s u b p o l i t i č k o g p o k r e t a , jazz p o k r e t k a o p r i m j e r s u b k u l t u r e i S K O J k a o k o n t r a k u l t u r n i akter . N a k o n ra ta , jazz, i r o c k ' n ' r o l l koj i se p r i k l j uču je , os ta ju p r i m j e r i s u b k u l t u r e , d o k p o k r e t m l a d i h o k o č a s o p i s a Perspek t ive i kaza l i šne g r u p e O d e r 5 7 p r e d s t a v l j a a u t o n o m n u k o n t r a k u l f u r u , a s tudentsk i p o k r e t s u b p o l i t i k u . U o s a m d e s e t im g o d i n a m a , t i p i č a n p r i m j e r s u b k u l t u r e jest p u n k p o k r e t , s u b p o l i t i k u T o m e na laz i u n o v i m d r u š t v e n i m p o k r e t i m a , a k o n t r a k u l t u r n i m s m a t r a p r i m j e r d j e l o v a n j a L a i b a c h a i N S K .

B e o g r a d s k o i s t r až i van je ( J o k s i m o v i ć i sur . 1 9 8 8 . ) uz i m a n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h z a svo j p r e d m e t , š to u k a z u j e n a s l i čnos t i i r az l i ke s p r a m p o j m a s u b k u l t u r e , g d j e s u n e k e n e f o r m a l n e g r u p e l a k o u k l j u č i v e u s u b k u l t u r n u s t v a r n o s t ( p r i m j e r i c e , p u n k e r i ) d o k j e n e k e d r u g e g r u p e k o j e s u b i l e p r e d m e t i s t r až i van ja t e š k o naz i va t i s u b k u l t u r n i m a . D o b r o j e u o č e n o d a s u b k u l t u r i m o g u p r i p a d a t i i p o j e d i n c i , o n i ko j i n e m a j u s v o j u n e f o r m a l n u g r u p u a l i s e n a raz l i č i t e n a č i n e (sti lski) i d e n t i f i c i r a j u sa š i r im p l e m e n o m . U i s t r a ž i v a n j e s u u v r š t e n e s l j e d e ć e n e f o r m a l n e g r u p e : p u n k e r i , š m i n k e r i , n o g o m e t n i n a v i j a č i , t r a n s c e n d e n t a l n i m e d i t a n t i , p r i p a d n i c i

Savez komun is t i čke o m l a d i n e Jugoslav i je

148

URBANA PLEMENA

m a l i h v je rsk ih z a j e d n i c a , o z o n c i (s lušate l j i p o s e b n e r a d i o e m i s i j e ) , te z a l j u b l j e n i c i u k o m p j u t o r e . Z a n i m l j i v o je da i š m i n k e r i i p u n k e r i , p o m i š l j e n j u a u t o r a i s t r a ž i v a n j a , p r i p a d a j u g r u p a m a k o j e s u o k u p l j e n e o k o g l a z b e n i h i n t e r e s a i p r e f e r e n c i j a , i a k o s e u n u t a r s a m e s tud i j e n a v o d i n iz k o n k re tn i h p r i m j e r a ko j i n a g l a š a v a j u š m i n k e r s k u f o k u s i r a n o s t na m o d u , p o j a v n o s t i svo jevrsnu n e d e t e r m i n i r a n o s t g l a z b o m . I p a k , i s t raž i van je p o k a z u j e v e z a n o s t š m i n k e r a u z g l a z b u , n a v o d e ć i n e k e g r u p e i g l a z b e n e s t i l ove k o j e u H r v a t s k o j p o z n a j e m o i z d r u k č i j e g , a l t e r n a t i v n i j e g , z a p r a v o r o c k s u b k u l t u r n o g k o n t e k s t a . D o z a b u n e m o ž e d o ć i a k o s e n e uzme u o b z i r v r i j e m e i s t r a ž i v a n j a , je r n a s t a j a n j e p u n k i new wove s t i la p r i s u t n o je k r a j e m s e d a m d e s e t i h , uz p o s t o j a n j e š m i n k e r a i z t o g p e r i o d a k a o z a s e b n o g s t i la , a b e o g r a d s k o i s t raž i van je r a đ e n o j e g o t o v o dese t g o d i n a k a s n i j e . Z b o g t o g a se č i t a l a c ne s m i j e č u d i t i š to se u o p i s u š m i n k e r s k o g st i la s p o m i n j u i b e n d o v i p o z n a t i i z d i m e n z i j e p o s r e d o v a n j a d r u k č i j i h , n e - š m i n k e r s k i h s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a , l a k o s v o jev rsna v e z a n o s t »nevv vvave« g l a z b e ( z a p r a v o a p r o p r i j a c i j a n o v o v a l n i h s a d r ž a j a o d b r o j n i h a k t e r a , s t j eca te l j a ( s u b ) k u l -t u r n o g k a p i t a l a ) u z s p e c i f i č n e š m i n k e r s k e k r u g o v e , n i j e b i l a n e p o z n a t a u Z a g r e b u , o s t a j u ć i n a raz in i p u n k e r s k e (il i h a -š o m a n s k e ) kr i t ike d i j e l a » n o v o v a l n i h « a k t e r a , u p r a v o p o s t o j a n j e » p r a v i h š m i n k e r a « k r a j e m s e d a m d e s e t i h ( i l i , p o p e r c e p c i j i s u d i o n i k a : »k las i čn ih« ) , č in i o v e k r i t i ke u p u ć e n e n o v o v a l c i m a v iše » s v a đ o m u fam i l i j i « n e g o k o n a č n i m s m j e š t a n j e m n e k o g a k t e r a i zvan šire r o c k k u l t u r e . D e s e t g o d i n a o d m a k a o d p r v i h p u n k e r a , o d s p e c i f i č n o g r a z d o b l j a r o c k - k u l t u r e , k o j a je v isok i s t u p a n j f r a g m e n t a c i j e dož i v j e l a i p r i j e p o j a v e p u n k a , o m o g u ć u j e r a z u m i j e v a n j e š m i n k e r s k o g p r i sva jan ja »a l ternat ivn ih« b e n d o v a , k a o i s p o z n a j u sve raz l i -č i t i j ih n a č i n a p o s r e d o v a n j a š m i n k e r s k o g , a l i i o s t a l i h s t i l ova .

Uz ž ivo t p r i p a d n i k a n e f o r m a l n i h g r u p a , u i s t o m is t ra ž i v a n j u z n a č a j a n p r o s t o r p o s v e ć e n j e o b i t e l j s k o m ž i v o t u

Benjamin Perasović

m l a d i h ( o d m a t e r i j a l n o - e g z i s t e n c i | a l n i h u v j e t a ž i v o t a i o d n o s a r o d i t e l j a i d j e c e , do p o l i t i č k e s o c i j a l i z a c i j e m l a d i h u ob i t e l j i ) k a o i a n a l i z i s ta ja l i š ta m l a d i h p r e m a d r u g i m o b l i c i m a n e f o r m a l n i h o k u p l j a n j a i d j e l o v a n j a (pe t i c i j e , g r a f i t i , š t r a j k o v i , n o v i d r u š t v e n i p o k r e t i ) . K r a j e m o s a m d e s e t i h , u B e o g r a d u su izaš la i 4 b r o j a č a s o p i s a Potkulture, u k o j e m su o b j a v l j i v a n i p r i j e v o d i k l j u č n i h t eks tova o s u b k u l t u r i , k a o i d o m a ć i a u t o r s k i r a d o v i o p u n k u , k o m u n a m a , s i m b o l i m a k o n t r a k u l t u r e , rep res i vn im o b r a s c i m a s p o l n i h u l o g a i d r u g i m b i t n i m t e m a m a s u b k u l t u r e , d r u š t v e n i h p o k r e t a i ž i v o t n i h s t i l o v a .

U H r v a t s k o j , n e k i r a d o v i i i s t r a ž i v a n j a g r a f i t a (K r i t o -v a c , 1 9 8 9 . , K a l e , 1 9 8 9 . , P e r a s o v i ć , 1 9 8 9 . , La l i ć , L e b u r i ć , Bulat , 1 9 9 1 . ) i i s t raž ivan ja n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a (Buzov i s u r . , 1 9 8 9 . , La l i ć , 1 9 9 3 . ) p r e d s t a v l j a j u p r v e s o c i o l o š k e s tud i j e o d o m a ć i m s u b k u l t u r a m a ili a s p e k t i m a s u b k u l t u r n o g ž i v o t a , i t a k o , m a k a r d o n e k l e s t i d l j i v o 1 3 , t v o r e p o č e t n u o s n o v u z a kasn i j i p r i s t u p u r b a n i m p l e m e n i m a u H r v a t s k o j . U v e ć i n i t e k s t o v a p o s t o j i s l i čnos t o k o u p o t r e b e p o j m o v a ; n e g d j e s e u p o t r e b l j a v a p o j a m d o m i n a n t n e k u l t u r e , n e g d j e d o m i n a n t n o g k u l t u r n o g s k l o p a , a r a z l i k o v a n j e s u b k u l t u r e , k o n t r a k u l t u r e i n e f o r m a l n i h g r u p a u g l a v n o m p r a t i v e ć p o z n a t o d e f i n i r a n j e k o j e s u p o n u d i l i Roszak , H e b d i g e , B r a k e i d r u g i b i tn i a u t o r i s o v o g p o d r u č j a . N a k o n t ih r a d o v a , n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m p o č e o s e p r o m a t r a t i i i z d r u g e p e r s p e k t i v e , n e s a m o s o c i o l o g i j e s p o r t a n e g o i s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , a g r a f i t i k a o s p e c i f i č a n » s u b k u l t u r n i i z l og« o z n a č i l i s u j e d n o o d p r v i h d o m a ć i h s o c i o l o š k i h g o s t o v a n j a na t e r e n u s u b k u l t u r e m l a d i h . U t o j kn j i z i (La l ić ,

Riječ je pr i je svega o izo l i ran im p r im je r ima , koj i ne pro iz laze iz neke škole, šireg is t raž ivačkog t ima ili ba rem nekog većeg pro jek ta koj i b i o b u h v a ć a o p r o b l e m subkul tura u c je l in i , uk l juč io niz su radn ika i zap o č e o istraživanje na područ ju Hrvatske, a o d r e đ e n a »stidijivost« se o g l e d a i u neprob lemat i z i ran ju p a r a d i g m e iz č i jeg okr i l ja p reuz ima ju osnovne p o j m o v e .

1 5 0

URBANA PLEMENA

Lebu r i ć , Bu la t , 1 9 9 1 . ) p r o g o v o r i l i su s v o j i m j e z i k o m , i s a m i s u b k u l t u r n i a k t e r i , a u t o r i g r a f i t a , u p o z o r a v a j u ć i n a s n a v r i j e d n o s t »d j i ra« i »ek ipe« , o d n o s n o s u b k u l t u r n o g st i la i o s j e ć a j a p r i p a d a n j a , i t o k r o z i n d i v i d u a l n i g o v o r k o j i o b j a š n j a v a s a m č in i sp i s i van ja g r a f i t a .

0 pristupu problemu ovoga rada S u b k u l t u r e m l a d i h p r e d s t a v l j a j u f e n o m e n k o j e m je , s

o b z i r o m na d i n a m i č n o s t i u r o n j e n o s t u s v a k o d n e v n i ž i vo t k a o p o l j e i z r a ž a v a n j a st i la i i d e n t i t e t a , n u ž n o p r i s tup i t i k v a l i t a t i vno i u v a ž a v a t i » a k t e r o v u d e f i n i c i j u s i t uac i j e« . N o , s o b z i r o m n a b r o j n o s t s t i l o v a i d u g o v r e m e n s k o r a z d o b l j e k o j e s e u o v o m r a d u o b r a d u j e , b i l o j e n e m o g u ć e sve z a s n o v a t i n a s u d j e l o v a n j u i p r o m a t r a n j u . N a ž a l o s t , s o c i o l o š k o i s t raž i van je k o j e b i o b u h v a t i l o sve s u b k u l t u r n e s t i l o ve 1 c i j e l u H r v a t s k u n i k a d n i j e z a ž i v j e l o , o s i m p a r c i j a l n i h i m a n j i h i s t raž i van ja o n o g o m e t n o m h u l i g a n i z m u il i g r a f i t i m a , u Z a g r e b u i S p l i t u . S t o g a je o v d j e r i j eč o p o k u š a j u r e k o n s t r u k c i j e b a r e m v e ć i n e »opć ih« s u b k u l t u r n i h s t i l ova ko j i su se p o j a v l j i v a l i u p o s l j e d n j i h d v a d e s e t a k g o d i n a na v iše i l i m a n j e v i d l j i v i m s c e n a m a n a š i h u r b a n i h s r e d i š t a . I n f o r m a c i j e i s p o z n a j e o s u b k u l t u m o m ž i vo tu j e d n i m d i j e l o m st ižu i z t ih n e k o l i k o m a n j i h , »k las i čn ih« s o c i o l o š k i h is t raž i v a n j a , a n e k o l i k o p u t a n a g o v i j e š t e n a m o g u ć n o s t f i n a n c i r a n j a , bez o b z i r a što n i j e o s t v a r e n a , o k u p i l a j e o s a m d e s e t i h g o d i n a g r u p u z a i n t e r e s i r a n i h i s t raž i vača ko j i s u p o k u š a l i , p r e l i m i n a r n o , »sn imi t i s c e n u « . I z t o g p e r i o d a , b e z o b z i r a š to je r i ječ o p r i p r e m i t e r e n a za i s t raž i van je k o j e n i k a d n i je u s l i j e d i l o , o s t a o je niz s p o z n a j a i n e o b j a v l j e n i h ( n a j č e š ć e ni t i a d e k v a t n o zab i l j ežen ih ) h i p o t e z a , k o j e d o v o d e u p i t a n j e d o b a r d i o d o s a d a š n j e g s o c i o l o š k o g g o v o r a o s u b k u l t u r i . N a i m e , sve b o l j e p o z n a v a n j e s u b k u l t u r n e scene n a m e t a l o j e z a k l j u č a k o d v a p r o c e s a ; j e d a n j e p o t v r đ i v a o u t j e c a j n e

151

Benjamin Perasović

t e o r i j e , a d r u g i i h o d b a c i v a o . J e d n i m d i j e l o m t o s e d o g o d i l o z b o g n a š e g t a d a š n j e g n e p o z n a v a n j a c j e l o k u p n o g r a d a L . G r o s s b e r g a k o j i j e u p i t n i m a u č i n i o p r o f i l i r a n e s u b k u l t u r -ne i d e n t i t e t e p o z n a t e i z b r i t a n s k e s o c i o l o g i j e , i t a j m o d e l p r i k a z a o u n a j m a n j u r u k u n e d o s t a t n i m z a a n a l i z u s u b k u l t u r e , z a p r a v o r o c k - k u l t u r e i a f e k t i v n i h saveza u a m e r i č k i m u v j e t i m a . S d r u g e s t r a n e , n e p o z n a v a n j e t o g a r g u m e n t a n i j e n a s s p r i j e č i l o u z a k l j u č i v a n j u na o s n o v i p o d a t a k a i i n f o r m a c i j a o d o m a ć e m s u b k u l t u r n o m ž i v o t u , je r n a š e p r e l i m i n a r n o s n i m a n j e scene (č i je s m o d i j e l o v e d o b r o p o z n a va l i i p r i j e n a j a v l j e n o g i s t raž i van ja ) n i je z a p o č e l o g o t o v i m k o n c e p t i m a i p r i p r e m l j e n i m k a t e g o r i j a m a u k o j e se n a š p r o m a t r a n i a k t e r m o r a n e k a k o u k l o p i t i , p o š t o v a l i s m o te m e l j n e p r o p o z i c i j e d o b r i h k v a l i t a t i v n i h i s t r a ž i v a n j a k o j a d o p u š t a j u d a i h zb i l j a u s m j e r i , o p o v r g n e , n a u č i n e č e m u . ( N a r a v n o , i k l a s i č n o e m p i r i j s k o i s t raž i van je k o j e m j e k v a n -t i f i kac i j a p r e s u d n a i o b a v e z n a i m p l i c i r a m o g u ć n o s t n a p u š t a n j a h i p o t e z e , i t o j a s n i m m j e r i l o m , n o o n o š to s e m j e r i ov is i i z r a v n o o t e o r i j s k o j k o n c e p t u a l i z a c i j i , o o p e r a c i o n a l i z a c i j i k l j u č n i h p o j m o v a , a t i p o j m o v i su f i ksn i i t ek s l j e d e ć e i s t r a ž i v a n j e m o ž e z a p o č e t i p r o m j e n o m p o j m o v a , o d n o s n o p r o m j e n o m s a d r ž a j a z a o p e r a c i o n a l i z a c i j u . ) U i s t r a ž i v a n j u s u b k u l t u r e , u s u d j e l o v a n j u u s v a k o d n e v n o m ž i vo tu s u b k u l t u r n i h a k t e r a , o d s a m o g p o č e t k a m o ž e m o n a p r a v i t i g r e š k u v l a s t i t o g » p r e d z n a n j a « i n e k e k a t e g o r i j e (u n a š e m s l u č a j u » z a j e d n i č k e n a z i v n i k e « p o p u t p u n k e r i , m e t a l c i , d a r k e r i , n a v i j a č i i td.) s m a t r a t i n e u p i t n i m a , p o d v o d e ć i s l a g a n j a i o d s t u p a n j a zb i l j e p o d ta j n e u p i t n i k a t e g o r i j a l n i a p a r a t z a k o j i n a m s e , š t o v i š e , č i n i d a p r o i z l a z i i z ž i v o t a s a m i h a k t e r a k o j i m a s e b a v i m o . I p a k , bez o b z i r a n a n a š u s p r e m n o s t d a n e o č e k u j e m o p o k l a p a n j e o b r a z a c a p o z n a t i h i z s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , u o č e n j e j e d a n p o z n a t i p r o c e s . T o j e p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e , ko j i s e o d v i j a p o p o z n a t i m s t a z a m a g l a z b e n i h ž a n r o v a , o m l a d i n s k i h p o k r e t a i ž i v o t n i h

1 5 2

URBANA PLEMENA

s t i l ova , a l i čes to d o n e p o z n a t i h ili b r z o p r o m j e n l j i v i h d e t a l j a , n a g l a š a v a j u ć i d i n a m i k u s u b k u l t u r n o g sv i je ta i , još uv i j ek , m o g u ć n o s t g o v o r a o p u n k e r i m a ili m e t a l c i m a ( z a j e d n i č k i m n a z i v n i c i m a ) o b a v e z n o s m j e š t a j u ć i ih u k o n k r e t a n p r o s t o r i v r i j e m e , u e t n o g r a f s k u , k o n k r e t n u c j e l i n u ž i vo ta u r b a n o g p l e m e n a . T a k a v i m p e r a t i v o m o g u ć u j e d a s e u v i d i r az l i č i tost n e k o g d r u g o g u r b a n o g p l e m e n a k o j e svo j i den t i t e t p o s r e d u j e istim zajedničkim nazivnicima, a l i , u k o m b i n a c i j i s a z n a č a j n o d r u k č i j i m n a g l a s c i m a u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u , z a b r a n j u j e s o c i o l o g u s l j e p i l o p o i s t o v j e ć i v a n j a . U k l u b o v i m a , k a f i ć i m a , p a r k o v i m a , n a p a r k i r a l i š t i m a , s t a d i o n i m a i b r o j n i m d r u g i m j a v n i m ( i t a j n i m ) o k u p l j a l i š t i m a , sus re ta l i s m o m l a d e l j ud i ko j i s u svo j i den t i t e t p o s r e d o v a l i g l a z b o m i š i r im s k l o p o v i m a g l a z b e , d r ž a n j a , s l e n g a , i z g l e d a i v r e d n o t a , s p o j e n i h u p r e p o z n a t l j i v i ž i vo tn i s t i l . J e d a n d i o n j i h , u d e s k r i p c i j i u t j e c a j a i l i h i s to r i j e u t j e c a j a k o j a s e m o ž e o d č i -tat i na p o j e d i n i m o d j e v n i m p r e d m e t i m a i n j i h o v o j r e k o n t e k -s t u a l i z a c i j i , u p o t r e b l j a v a o j e o p ć e p o j m o v e , d e t a l j n o r a z r a đ e n e , ko j i s u s e p o k l a p a l i s a u o b i č a j e n i m o d r e đ e n j i m a , a l i n i k a d n e os ta juć i n a n i v o u , p r i m j e r i c e s a m o » p u n k a « , » g o -t h i ca« i s i . , n e g o s p e c i f i c i r a j u ć i b e n d o v e , p l o č e il i n a z i v e p o d s t i l o v a ( p o p u t » O i p u n k « , »psycho-b i l l y« il i » o d n j i h s a m o p r v e d v i j e p l o č e , o s t a l o j e s ran je« i td . ) p r e c i z n o o m e đ u j u ć i p o l j e v las t i te s t r uk tu re o s j e ć a j a ; k o m b i n i r a j u ć i b e n d o v e , p o j e d i n e p l o č e i z raz l i č i t i h f a z a n e k o g g l a z b e n o g p r a v c a , o d j e ć u i d r u g o , t a k o d a s e t o č n o z n a z b o g č e g a j e n e š t o tu i k a k o se m o ž e i » n e s p o j i v o « u ž i v o t u s p o j i t i . B i l o da se r a d i o p u n k e r i m a ko j i su i m a l i i m a g e p r v i h p u n k e r a ( d a k l e b a r e m d e s e t g o d i n a kasn i j e ) i l i o h a r d - c o r e o v c i m a , i l i n o s i t e l j i m a r o c k a b i l l y st i la ( g d j e j e n e t k o , r e c i m o , g o r l j i v o b r a n i o s a m o p s y c h o - b i l l y , » o g r a đ u j u ć i se« o d o s t a l i h ) , i l i n e k o j o d m n o g o b r o j n i h k o m b i n a c i j a s v iše ili m a n j e v i d l j i v i m v a n j s k i m z n a c i m a p r i p a d n o s t i , s v i m a j e b i l o z a j e d n i č k o p o z n a v a n j e o p ć i h o d r e d n i c a ( p u n k , m e t a l , d a r k i td . ) i

153

Benjamin Perasović

p r a ć e n j e f r a g m e n t a c i j e t ih o d r e d n i c a , v e z i v a n j e v l a s t i t o g o p r e d j e l j e n j a u ž i vo tu za »s i tne n i j anse« . Te »s i tne n i j anse« o č i g l e d n o s u d o v o l j n o k r u p n e d a u z r o k u j u p r o m j e n e u izg l e d u , p o n a š a n j u , p r i j a t e l j s t v u , i o m o g u ć e s p e c i f i č n u a u -t o - r e f l e k s i j u , p e r c e p c i j u v l a s t i t o g s t i la i s t i l o va d r u g i h , v i še il i m a n j e u d a l j e n i h g r u p a . O v a j p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e n i j e , n a r a v n o , t e k a o k a o u V . B r i tan i j i i l i A m e r i c i , a l i j e z a d r ž a o m n o g e s l i č n o s t i ; n e k e o d i z java o v l a s t i t o m o p r e d j e l j e n j u , r e c i m o z a s p e e d il i d e a t h m e t a l , z a h a r d c o r e , z a g a r a ž n i r o c k , za n o i s e , za d a r k - i n d u s t r i a l , za spec i f i čn i c ross o v e r x i y p r a v c a , i l i b r o j n e d r u g e v a r i j a n t e , s a d r ž a v a l e su p o j m o v e i d e n t i č n e o n i m a k o j e u p o t r e b l j a v a r o c k - k r i t i k a d o m a ć i h i s t r an i h č a s o p i s a , e t a b l i r a n i h , k a o i p o t p u n o p o d z e m n i h . N e s a m o t o , n e g o s u nek i o d a k t e r a o d g o v a r a l i u p o t p u n o s t i o b r a s c i m a p o z n a t i m i z b r i t a n s k e ( b i r m i n g h a m ske) s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e . C a k i k a d su b i l i u p o t p u n o s t i p r o ž e t i » z a g r e b a č k i m « , »sp l i t sk im« ( i l i , l o k a l n i j e , d u g a v l j a n -s k i m il i k m a n s k i m ) k o n t e k s t o m , ak te r i s u b k u l t u r n i h s t i l o va d r u g e p o l o v i c e o s a m d e s e t i h u H r v a t s k o j m o g l i s u s luž i t i k a o p r i m j e r u u d ž b e n i k u s o c i o l o g i j e , i l us t r i ran f o t o g r a f i j o m i d e a l - t i p s k i h m o d e l a p u n k e r a , m e t a l a c a (sa s v i m r a z l i k a m a k o j e d i j e l e p o d s t i l o v e ) , d a r k e r a , n o g o m e t n i h h u l i g a n a , r o -c k a b i l l y c a r a i d r u g i h , u k l j u č u j u ć i i »c rossove r« m o d e l e sa o d č i t l j i v i m o s o b n i m i g r u p n i m h i s t o r i j a t i m a s v a k e i n t e r v e n c i je u zvuk , o d j e ć u , s l e n g , i m a g e o p ć e n i t o . M e đ u t i m , n a d j e l u j e b i o i j e d a n d r u g i p r o c e s , i l i m o ž d a d r u k č i j a p o s l j e d i c a i s tog p r o c e s a s u b k u l t u r a l i z a c i j e i t r i b a l i z a c i j e m l a d i h . T a d r u g a s t r a n a , k o j a j e p o d e f i n i c i j i o b i č n o m v a n j s k o m p r o m a t r a č u n e v i d l j i v a , u o č e n a j e p r e l i m i n a r n i m s n i m a n j e m s c e n e u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h ( k a d a j e g r u p a , v e ć i n o m m l a đ i h i s t r a ž i v a č a , a k t i v n o o č e k i v a l a p o č e t a k ist r a ž i v a n j a k o j e n i j e n i k a d z a p o č e l o ) u s t r a j n i m b o r a v k o m na o k u p l j a l i š t i m a m l a d i h , u z o n a m a s u b k u l t u r n e p r a k s e , i n a m j e s t i m a k o j a n isu n i k a k v a o k u p l j a l i š t a ni t i o d p r i j e

154

URBANA PLEMENA

p r e p o z n a t l j i v a s u b k u l t u r n a m j e s t a , a l i p o n e k a d p r a k s o m a k t e r a t o p r i v r e m e n o p o s t a j u . » D r u g a s t r a n a « s l ike o p r o f i l i r a n i m s u b k u l t u r a m a i » h o d a j u ć i m o s o b n i m k a r t a m a « o d nos i s e n a ve l ik b r o j m l a d i h ko j i n e d o k a z u j u s v o j u s u b k u l -t u r n u p r i p a d n o s t v a n j s k i m , u o č l j i v i m o b i l j e ž j i m a . O n i m o gu d i j e l i t i z a j e d n i č k a m j e s t a s o n i m a ko j i i z g l e d a j u v iše il i m a n j e p r e p o z n a t l j i v o , a m o g u i s ta ja t i s a m o s t a l n o u s t a l n o m i j e n j a j u ć i m m a p a m a s u b k u l t u r n o g g r a d s k o g ž i v o t a . O d j e ć a m o ž e b i t i p o t p u n o o b i č n a , d a k l e z a o b i đ e n a k a o s reds tvo i z raza , i l i p a k » n a m j e r n o n e k o m p a t i b i l n a « a l i n e k i d r u g i e l e m e n t i , p o p u t g l a z b e , s l e n g a , s u d j e l o v a n j a u r i t u a l i m a , m o g u n a g l a š a v a t i p r i p a d n o s t n e k o m u r b a n o m p l e m e n u u v e ć o j m je r i n e g o š to to » m o r a « b i t i s l uča j s v i z u a l n o l a k o o d č i t l j i v i m a k t e r i m a . T a k o đ e r , v a n j s k i i z g l e d n e m o r a n iš ta g o v o r i t i o d i n a m i c i , s t u p n j u u k l j u č e n o s t i p o j e d i n a c a u d j e l a t n o s t i s c e n e o k o j o j j e r i j eč . O v d j e ne p o sto j i s a m o j e d a n m o d e l o d s t u p a n j a o d o b r a s c a b i r m i n g h a m s k e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , n i t i j e o d u s t a j a n j e o d o d jeće ili f r i zu re d o v o l j n o s a m o zab i l j ež i t i pa reć i »to su t a k o đ e r s u b k u l t u r e m l a d i h , k o j e p o d p r i t i s k o m s r e d i n e ( r e c i m o p o l i c i j s k e r ac i j e i z a u s t a v l j a n j a ) b i r a j u n e u t r a l n o s t ili s v o jev rsnu » k a m u f l a ž u « v a n j s k o g d i j e l a i m a g e a , a sve d r u g o o s t a j e is to«, bez o b z i r a što j e i t o d i o s t v a r n o s t i , j e d n a od p o t v r đ e n i h o p c i j a s u b k u l t u r n i h a k t e r a . T a k v o j e z a k l j u č i v a n je n e d o v o l j n o z b o g m n o g i h d i m e n z i j a , š i r ih r a z m j e r a » n e p o š t i v a n j a « s o c i o l o š k i h o b r a z a c a u ž i vo tu s u d i o n i k a s u b k u l t u r a l i z a c i j e u H r v a t s k o j . U p o t r e b a s k u p n o g i m e n a i m p l i c i r a o d r e đ e n i k o l e k t i v i z a m . K o l e k t i v i z a m , p r i t i sak g r u p e n a p o j e d i n c a , s v o j e v r s n o nas i l j e š k v a d r e ili e k i p e n a d i n d i v i d u a l n i m o d s t u p a n j e m o d z a j e d n i č k i h o b i l j e ž j a u v l as t i t o j n e f o r m a l n o j g r u p i , n j e g o v a n j e u n i f o r m n o s t i , sve j e t o z a b i l j e ž e n o i p o z n a t o , p r e d s t a v l j a d i o z n a n j a o s u b k u l t u r i m l a d ih ( i s tar ih) . M e đ u t i m , i nd i v idua l i zac i j a ko ja ne neg i r a neč i je p r i p a d a n j e s c e n i , n a d j e l u j e o d p o č e t k a u r o c k ( s u b ) k u l -

155

Benjamin Perasović

tu r i i p r i s u t n a je , u s p e c i f i č n o j i n t e r a k c i j i i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h a k t e r a ( i n j i h o v i h i d e n t i t e t a ) , j e d n a k o k a o i p r o c e s i n a g l a š a v a n j a u n i f o r m n o s t i i z g l e d a i v r i j e d n o s t i g r u p e . T o j e t a » d r u g a s t r a n a « . I n d i v i d u a l n a p o z i c i j a k o j a ko r i s t i s u b -k u l t u r n e p r e d m e t e , u t j e c a j e i t r a d i c i j e , s t a l n o i z lazeć i i zvan u o b i č a j e n i h i n t e r p r e t a t i v n i h o k v i r a . V i še p u t a s e d o g o d i l o da i s t raž ivač i s u d j e l u j u u r i t u a l i m a i s v a k o d n e v n o m ž i vo tu u r b a n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , d a p r o v e d u niz v e č e r i u p a r k u il i d i s k o t e c i , u v i đ a j u ć i g o l e m o z n a č e n j e p u n k a , m e t a l a , g o -t h i c a il i h u l i g a n i z m a za o b j a š n j e n j e ž i v o t n i h s t i l o v a i s r e d i š n j i h p r e o k u p a c i j a , i d a i s t o v r e m e n o n e m o g u u p o t r i j e b i t i n i t i j e d a n o d t ih t e r m i n a z a d e s k r i p c i j u i n d i v i d u a l n i h ili g r u p n i h i d e n t i t e t a a k t e r a o k o j i m a je r i ječ . I z jave b r i t a n s k i h s u b k u l t u r n i h m l a d i h , k o j e j e u s v o m d o k a z i v a n j u p o s t m o -d e r n o g z n a č e n j a st i la s a k u p i o M u g g l e t o n ( 2 0 0 0 ) i k o j e p o k a z u j u i n d i v i d u a l n o s t i n e s v o d i v o s t a k t e r a n a s k u p n o i m e p o p u t p u n k a , m e t a l a , d a r k a i t d . , m o g l e b i b i t i i z a g r e b a č k e , r i j e č k e il i sp l i t ske , j e r u p r a v o t a k v u š a r o l i k o s t i n d i v i d u a l n i h i d e n t i t e t a i z g r a đ e n i h n a o s n o v i d o t a d a š n j e g n a s l i j e đ a s u b k u l t u r n i h p o k r e t a p r i m i j e t i l i s m o još o s a m d e s e t i h u H r v a t s k o j . L e p e z a a s p e k a t a i n d i v i d u a l i z a c i j e j e š i r o k a , o n a u k l j u č u j e b r o j n e p r i m j e r e : o d i n d i v i d u a l n o g m i j e š e n j a s t i l o va ili b a r e m n a g l a š a v a n j a o s o b n i h i z b o r a u n u t a r n e k o g s t i l a , p r e k o s l j e d b e n i č k e ili a u t o r s k o - s t v a r a l a č k e p o z i c i j e u r o c k k u l t u r i m i m o d e f i n i r l j i v i h o b r a z a c a s u b k u l t u r n i h k o l e k t i v n i h i d e n t i t e t a , sve d o o d a b i r a n j a e l e m e n a t a i z p r o f i l i r a n i h , čes to j a k o raz l i č i t i h ili č a k s u p r o t s t a v l j e n i h u r b a -n o - p l e m e n s k i h p r i p a d n o s t i r a d i s t v a r a n j a z a s e b n o g i o s o b n o g s t i la . T a k o đ e r , p r o c e s i n d i v i d u a l i z a c i j e s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a m o ž e m o p r a t i t i u p o d r u č j u š k v a d r i i e k i p a , g d j e p o s t o j i p r i h v a ć a n j e raz l i č i t i h p r o f i l i r a n i h o p r e d j e l j e n j a u n u t a r j e d n e š k v a d r e , e k i p e , g r u p e p r i j a t e l j i c a i p r i j a t e l j a , a to se sve o d v i j a u z o n i k o j a n i j e t i m p r o c e s i m a n iš ta i z g u b i l a o d svo je s u b k u l t u r n o s t i . J e d a n d i o a k t e r a s v j e s n o s e t r u d i o

156

URBANA PLEMENA

i zb jeć i u n i f o r m n o s t i l a k u p r e p o z n a t l j i v o s t k o j a z a p o j e d i n c a p r e d s t a v l j a o p t e r e ć u j u ć u o p ć e n i t o s t . S p o z n a j a p r o c e s a i n d i v i d u a l i z a c i j e u sv im n j e g o v i m a s p e k t i m a n a l a ž e o d b a c i v a n j e d e t e r m i n i r a j u ć i h ko l ek t i v i s t i č k i h o b i l j e ž j a u p r i s t u p u s u b k u l t u r i . U p r a v o z a t o s e , t i j e k o m k o n k r e t n o g e t n o g r a f s k o g iskustva, n a m e t n u l a i d e j a o p o t r e b i o d b a c i v a n j a s k u p n o g i m e n a k a o t a k v o g , b a r e m u s o c i o l o š k o j a n a l i z i k o j a z n a o č e m u g o v o r i . U p o t r e b a b i l o k o j e g o d r e đ e n j a p o p u t p u n k , m e t a l , h a r d - c o r e , r o c k a b i l l y , d a r k / g o t h i c , u k l j u č u j u ć i i k o m b i n a c i j e i c r o s s o v e r v a r i j a n t e , p o s t a l a je n e d o s t a t n a z a s t v a r n o r a z u m i j e v a n j e b r o j n i h a k t e r a k o j i s u b i l i d i j e l o m iste s u b k u l t u r n e s c e n e k a o i o n i k o j i su se , uz v i še i l i m a n j e t r u d a , m o g l i u s p j e š n o o p i s a t i o v i m o s n o v n i m s k u p n i m i m e n i m a il i i z v e d e n i c a m a i z n j i h o v i h f r a g m e n t i r a n i h o b l i k a .

V e ć k r a j e m s e d a m d e s e t i h b i l o j e j a s n o k o l i k o j e t e r m i n » h a š o m a n i « n e p r e c i z a n jer p o k r i v a š i r o k o p o d r u č j e i d e n t i f i k a c i j e s g l a z b e n i m i d r u g i m p o k r e t i m a , p o n e k a d o p i s u j u ć i p r i l i č n o u d a l j e n e n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h , a l i u k l j u č e ne u z a j e d n i č k i n a z i v n i k z b o g e t i k e t i r a n j a d r u š t v a ili još uv i j ek z a j e d n i č k i h ( m a k o l i k o u d a l j e n i h ) r a z l i k o v n i h k a r a k te r is t i ka s p r a m š m i n k e r a , š t e m e r a i l i »šut l j ive v e ć i n e « . N a k o n p o j a v e p u n k a b i l o j e za is ta o t e ž a n o kor is t i t i z a j e d n i č k e n a z i v n i k e , p o s e b n o u s k l o p u » n o v o g v a l a « i n a s t a j a n j a n o v ih g e n e r a c i j a r o c k p u b l i k e . B i l o b i p rev i še j e d n o s t a v n o , z a p r a v o p o g r e š n o , zak l j uč i t i d a p o s t o j e , s j e d n e s t r a n e » je z g r a « k o j a su u p o t p u n o s t i s u b k u l t u r n o p r o f i l i r a n a , a s d r u g e s t r ane n e p r o f i l i r a n i s l j e d b e n i c i i s i m p a t i z e r i ko j i č i n e a m o r f n u m a s u o p ć e » r o c k - k u l t u r e « il i n a p r o s t o » k u l t u r e m l a d i h « . S u p r o t a n z a k l j u č a k , k o j i b i s u g e r i r a o k r e a t i v n o s t o n i h g r u p a i p o j e d i n k i k o j e i z m i č u d e f i n i c i j a m a i k o l e k t i v n i m a t r i b u t i m a , n a s u p r o t s l j e d b e n i š t v a p r o f i l i r a n i h i »udž -b e n i č k i h « a k t e r a , t a k o đ e r b i b i o p o g r e š a n . D r u g i m r i j e č i m a , n i H e b d i g e n i G r o s s b e r g , p r i m i j e n j e n i o d v o j e n o , n e

1 5 7

Benjamin Perasović

m o g u b i t i p a r a d i g m a t s k i p r i m j e r i p r i s t u p a s u b k u l t u r i m l a d i h u H r v a t s k o j , n e g o m o g u b i t i i n s p i r a t i v n i ( pa i s a m i m e t n o g r a f s k i m i s k u s t v o m p o t v r đ e n i ) u p r i s t u p u k o j i u v a ž a v a r a z n o v r s n o s t i s l o ž e n o s t p r o c e s a s u b k u l t u r a l i z a c i j e , d o p u š t a j u ć i s a m i m a k t e r i m a d a o c r t a j u g r a n i c e i n d i v i d u a l n o g i g r u p n o g i d e n t i t e t a . I p a k , p i t a n j e p o j m o v a k o j i s u o b i l j e ž i l i s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e s e d a m d e s e t i h , i k o j i su i s t o v r e m e n o d i o » o p ć e ku l t u re« , n i j e t a k o l a k o r i ješ i t i , u p r a v o z b o g i m p l i k a c i j a k o l e k t i v n i h k a r a k t e r i s t i k a . Z a š t o u o p ć e g o v o r i t i o p u n k e r i m a ili m e t a l c i m a , k a d i s t raž i vačk i u v i d u s u b k u l t u r n i ž i vo t g o v o r i o p o j e d i n k a m a i p o j e d i n c i m a ko j i n isu s v o d i v i n a t e p o j m o v e ? Z a š t o p r i d o n o s i t i m i s t i f i k a c i j a m a i g e n e r a l i z i ra t i o p o n a š a n j u , s t a v o v i m a , v r i j e d n o s t i m a g r u p a k o j e i o n a k o t r p e z b o g m o r a l n e p a n i k e i u o b i č a j e n i h g e n e r a l i z a c i j a d e v i j a n t n o s t i s u b k u l t u r e ? O v a k v a p i t a n j a s p r a v o m s u p o s t a v l j e n a n a k o n j e d n o g d i j e l a s u d j e l o v a n j a i p r o m a t r a n j a , i o n a č i n e o d l u k u o d a l j n j o j u p o t r e b i p u n k , m e t a l , d a r k i d r u g i h t e r m i n a d o n e k l e p r o b l e m a t i č n o m . O d l u k a j e i p a k d o n e s e n a n e s a m o z a t o š to p o s t o j e a k t e r i s u b k u l t u r e ko j i s t va ra ju j asne st i lske g r a n i c e i p r i s va ja j u u p r a v o t a , p r o b l e m a t i č n a s k u p n a i m e n a , n e g o i z a t o š to n e m a d r u g o g n a č i n a d a s e p r i k a ž e r a z d o b l j e o d p r e k o d v a d e s e t g o d i n a . N a ž a l o s t , o b u h v a t n i h i s t r až i van ja n i j e b i l o , p a s u m n o g i s t i lov i i r a z d o b l j a o s t a v l j e n i o s o b n o m i s t r až i van ju i o s k u d n o j l i t e ra tu r i .

W i l l i s ( 1 9 7 6 . ) , Ritzer ( 1 9 9 5 . ) , K u v a č i ć ( 1 9 7 3 . ) i La l ić ( 1 9 9 3 . ) p i sa l i su o p r o m a t r a n j u i s u d j e l o v a n j u , u o č a v a j u ć i p r e d n o s t i i n e d o s t a t k e t e m e t o d e . P rednos t i su u p r a v o i z r a ž e n e u p o d r u č j u k a o š to j e s u b k u l t u r a m l a d i h . D o k W i l l i s p r o š i r u j e p o p i s k v a l i t a t i v n o g p r i s t u p a na niz r a d n j i i o b l i k a b o r a v k a n a n e k o j s c e n i , u p o z o r a v a j u ć i d a s e k v a l i t a t i v n i m m e t o d a m a n e p r i s t u p a k a o » d r u g o m t i p u k v a n t i f i c i r a n j a « , o p ć e m j e s t o k v a l i t a t i v n e m e t o d o l o g i j e j e s u d j e l o v a n j e i p r o m a t r a n j e . T o s u o s n o v n e d i m e n z i j e , k o j e n e k a d d o m i -

1 5 8

URBANA PLEMENA

n i r a j u j e d n a n a d d r u g o m , što se v id i v e ć i i z raz l i č i tos t i n a z iva » p r o m a t r a n j e sa s u d j e l o v a n j e m « ili p a k » s u d j e l o v a n j e s p r o m a t r a n j e m « . O d čet i r i o s n o v n a t i p a ( 1 . p o t p u n i s u d i o n ik 2 . s u d i o n i k - p r o m a t r a č 3 . p r o m a t r a č - s u d i o n i k i 4 . s a m o p r o m a t r a č ) u p r v o m p o t p u n i s u d i o n i k p r o m a t r a a k t e r e bez n j i h o v o g z n a n j a , d o k u d r u g o m i t r e ć e m is t raž ivač u p o z n a j e p r o m a t r a n e a k t e r e sa s v o j o m u l o g o m , a u č e t v r t o m s a m o p r o m a t r a . M e đ u t i m , t o u n a š e m , k o n k r e t n o m s l u č a j u , n e i de b a š t a k o l a k o , je r o v a t i p o l o g i j a n i je u k l j u č i l a v a r i j a c i j e s p o t p u n i m s u d j e l o v a n j e m i i s t o v r e m e n i m o t k r i v a n j e m s o c i o l o š k o g d i j e l a o s o b n o g i d e n t i t e t a . S o b z i r o m n a p r i k u p l j a n j e p o d a t a k a i b r o j n e n a č i n e d o l a ž e n j a d o s p o z n a j a b i t n i h za o v a j r a d , u sv jet lu s u d j e l o v a n j a (često p o t p u n o g ) , n i je b i l o m o g u ć e p r o m a t r a t i bez o t k r i v a n j a » s o c i o l o š k o g « i d e n t i t e t a , ili o p ć e n i t o » j a v n o g « . Z b o g t o g a j e p r i j e s v e g a o v d j e r i ječ o s u d j e l o v a n j u , k o j e , z b o g s p e c i f i č n e s c e n e u Z a g r e b u i z b o g č e s t o g m e d i j s k o g p r e z e n t i r a n j a v las t i t i h i n t e r p r e t a c i j a s u b k u l t u r n o g ž i v o t a , o m o g u ć u j e a u t o r u »za b o r a v l j a n j e « p r o b l e m a p r e d s t a v l j a n j a , š to rezu l t i ra n i z o m » m i j e š a n i h « s i t u a c i j a , u k o j i m a d i o a k t e r a zna za s o c i o l o šku u l o g u , a l i t o m e n e p r i d a j u n e k o z n a č e n j e ili b a r e m n e v i de n e k u o m e t a j u ć u f u n k c i j u , a d i o ( r e c i m o m l a đ i h ili n o v i j ih na sceni) ne zna , i ne s lu t i , da n e t k o od o n i h ko j i už i va ju status p r i z n a t o g s u b k u l t u r n o g a k t e r a u s v o m ž ivo tu i m a v r e m e n a ili v o l j e za p i s a n j e s o c i o l o š k i h s t u d i j a .

Feed-back K o m b i n a c i j a s a m o g » b o r a v k a n a scen i« , s u d j e l o v a n j a

u r a z n i m a k t i v n o s t i m a s u b k u l t u r n i h g r u p a , s a č e s t i m n a s t u p i m a u m e d i j i m a , ko j i h j e v e ć i n a b i l a p o s v e ć e n a u p r a v o s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a , s t vo r i l a je s v o j e v r s t a n d i j a l o g i b r o j n e k o m e n t a r e , p r a v i s u b k u l t u r n i » feed b a c k « s o c i o l o š k o g i o s o b n o g g o v o r a o s u b k u l t u r i . R e a k c i j e na b r o j n e

1 5 Q

Benjamin Perasović

m e d i j s k e n a s t u p e o b u h v a ć a j u s p e k t a r o d i z raz i to n e g a t i v n i h d o i z raz i to p o z i t i v n i h . N e g a t i v n e r e a k c i j e s u m a n j e z a s t u p l j e n e ; n e k o l i k o i zo l i r an ih p r i m j e r a a n o n i m n i h t e l e f o n sk ih p o z i v a i n e a r t i k u l i r a n o g , a g r e s i v n o g n e s l a g a n j a , n o n a k o n t o g a s l i j ed i a r t i k u l i r a n o n e s l a g a n j e s n e k i m s t a v o v i m a u vez i s a s u b k u l t u r n o m s c e n o m . T i p i č a n p r i m j e r z a o v a j o b l i k , ko j i g o v o r i o v las t i to j a k t e r o v o j p e r c e p c i j i i s a -m o s m j e š t a n j u u o k v i r e s c e n e , i ko j i r e a g i r a na s o c i o l o š k i p o j a m s u b k u l t u r e k a d a n j e g o v s a d r ž a j u k l j u č i o n o š to p o p e r c e p c i j i a k t e r a t u n e s p a d a i š to n a r u š a v a o d r e đ e n i i den t i t e t , jest v iše p u t a i z r a ž e n o n e g o d o v a n j e j e d n o g d i j e l a r o c k e r s k e s c e n e z b o g u v r š t a v a n j a n o g o m e t n i h h u l i g a n a n a scenu s u b k u l t u r n i h s t i lova i i den t i t e ta . » K a k o m o ž e š te n a s i l n i ke , n o g o m e t n e h u l i g a n e zvat i s u b k u l t u r o m i i z j e d n a č a v a t i r o c k e r e s n a v i j a č i m a ? « T a k a v j e f e e d b a c k b i o v i š e s t r u k o ko r i s tan u i s t raž ivan ju s u b k u l t u r e , u n a v e d e n o m s l u č a j u z a n i m l j i v o j e k a k o p r o c e s d o v r š a v a n j a st i la n o g o m e t n i h h u l i g a n a i m i j e š a n j a r o c k e r s k i h i n a v i j a č k i h s t i l ova u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h t eče p a r a l e l n o s p r o c e s o m o b l i k o v a n j a o n i h s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a i z k o j i h su i s k l j u č e n i o d l a s c i n a s t a d i o n i d o b a r d i o s i m b o l i č k e a g r e s i j e . L ju tn ja z b o g sv rs tavan ja a k t e r a , k o j e g s u s m a t r a l i n e d o s t o j n i m z a j e d n i č ke s c e n e , u s o c i o l o š k i z a j e d n i č k i n a z i v n i k » s u b k u l t u r a m l a d i h « , b i l a j e i z r a ž e n a v e r b a l n o , v r l o čes to n a u l i c i , p r i b r o j n i m s u s r e t i m a . Z a b i l j e ž e n i su i s l u č a j e v i da j e n e t k o tek n e k o l i k o g o d i n a p o s l i j e o d r e đ e n i h m e d i j s k i h i s t u p a ko j i s u izazva l i n e g o d o v a n j e , u r a z g o v o r u i z r e k a o »znaš , n i s m o u t o d o b a b a š p r i č a l i , a l i j a k o s i n a s z b e d i r a o ' ' 1 s p r i č o m d a s u i B a d B l u e Boys i , o n o k ' o i m i , s u b k u l t u r a . . . « M e đ u b r o j n i m p o z i t i v n i m r e a k c i j a m a n a j a v n e n a s t u p e , k o j i s u v e ć i n o m b i l i p o s v e ć e n i s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a i r a z n i m a s p e k t i m a n j i h o v o g o d n o s a s d o m i n a n t n o m k u l t u r o m , p o -

Zbedirati - baciti u »bad«, dakle oneraspoložiti nekoga

ICO

URBANA PLEMENA

s e b n o v a ž n i m s m a t r a m o n e k o j i s u g o v o r i l i o k o n k r e t n o m u t j e c a j u , o s u d j e l o v a n j u u p r o m j e n i o d r e đ e n e m i k r o s i t u a c i j e , s v a k o d n e v n o g k o n t e k s t a p o s l a ili r o d i t e l j s k o g d o m a . O d 1 9 8 9 . d o 1 9 9 4 . zab i l j ež io s a m više o d p e d e s e t r e a k c i j a ko je su g o v o r i l e o m o g u ć e m u t j eca ju j a v n o g i s o c i o l o š k o g g o v o r a o subku l t u r i m l a d i h , m e đ u k o j i m a i z d v a j a m iz jave o p r o m i j e n j e n o j s i tuac i j i k o d k u ć e ili n a p o s l u . P r im je r i ce , »Star i , m o r a m t i se zahva l i t , od k a d se po jav l j u j eš po te lk i i p r i č a š , m e n e s u o v i m o j i n a p o s l u p o č e l i n o r m a l n i j e g l e d a t , s t a l n o s u m i k e n j a l i z b o g f r i zu re i n a u š n i c e « . O n o š to j e z a j e d n i č k o m n o g i m s l i č n i m i z j a v a m a , jest n a v e d e n i p o z i t i van u t j eca j m e d i j s k o g , a l i p r i m a r n o s o c i o l o š k o g p r e d s t a v l j a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l ova . Ta se p r e z e n t a c i j a n a j č e š ć e o d v i j a l a j e z i k o m s o c i o l o š k e d e s k r i p c i j e , o b u h v a ć a j u ć i sv je tske i d o m a ć e a k t e r e , uz o b j a š n j e n j a n e k i h t e m e l j n i h k o n c e p a t a s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , p o p u t p r o c e s a m o r a l n e p a n i k e i n j e g o v e p r i m j e n e u d o m a ć i m u v j e t i m a . R e c e p c i j a o k o j o j j e r i ječ , k o j a rezu l t i ra o d r e đ e n i m p o m a k o m , t o l e -r a n t n i j i m o d n o s o m p r e m a n e k o m nos i t e l j u s u b k u l t u r n i h o b i l j e ž j a , u k a z u j e , i z m e đ u o s t a l o g , i na »st ruk turu t r a d i c i j s k o g m iš l j en ja« o d n o s n o na t ip p e r c e p c i j e »s lužbenog« ili » d e v i j a n t n o g « , p r i h v a t l j i v o g i n e p r i h v a t l j i v o g , u n e k o j s r e d i n i . O v d j e m o r a m o uoč i t i l e g i t i m i z i r a j u ć u f u n k c i j u k o j u s t va ra s a m a te lev iz i ja i p o j a v a » s u b k u l t u r n o g s o c i o l o g a « k o j i , s j e d n e s t r a n e i d j e l o m i č n o i z g l e d a i g o v o r i b l i s k o s u b k u l t u r n o m s a d r ž a j u , a s d r u g e s t r a n e p o t p u n o p r e d s t a v l j a p r i zna t i ( a k a d e m s k i i l i nek i d r u g i ) , n e u p i t n i d o m i n a n t n i sv i je t . S a m g o v o r i l i o p ć a r a c i o n a l n a a r g u m e n t a c i j a o v d j e n i j e u p r v o m p l a n u , b i t a n j e s p o j i z g l e d a ( s o c i o l o g i m a d u g a č k u p l e t e n i c u ) , o p ć e g t o n a i te lev iz i j ske m o ć i d a n o r m a l n o s t s u b k u l t u r e , m a k a r i m p l i c i t n o i z r a ž e n u , d o d a t n o o s n a ž i i u v e d e u sv i je t s v a k o d n e v n o g ž i v o t a .

l 6 l

Benjamin Perasović

^Sedamdesete: šminkeri, hašomani i štemeri

D r u g u p o l o v i c u i k r a j s e d a m d e s e t i h g o d i n a o b i l j e ž a v a j u tr i o s n o v n e g r u p a c i j e k o j e d o b r i m d i j e l o m m o ž e m o s m a t r a t i p r e d s t a v n i c i m a s u b k u l t u r n i h s t i l ova . M l a d i s u s e m e đ u s o b n o r a z l i k o v a l i p o o d i j e v a n j u i f r i z u r a m a , g l a z b i k o j u s l u š a j u , m j e s t i m a na k o j a iz laze, a d i j e l o m i po raz l i č i t i m p r i s t u p i m a a g r e s i j i , n a č i n u p r o v o đ e n j a v r e m e n a , u l o z i s p o l o v a , v r i j e d n o s t i m a . Sve tri g r u p e , s h v a ć e n e k a o s i m b o l i č k e s t r u k t u r e , p o p u t p o j m a s u b k u l t u r e k o d C o h e n a il i b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a , p rež i v j e l e su i u v e ć o j i l i m a n j o j m j e r i o b n a v l j a l e n o v e g e n e r a c i j s k e n o s i t e l j e sve d o d a n a s , a l i n i k a d v i še , k a o p o t k r a j s e d a m d e s e t i h , u » č i s t o m « , p r v o b i t n o m o b l i k u , bez m o g u ć n o s t i p o s r e d o v a n j a p u n k e r s k i h , d a r k e r s k i h , r a p e r s k i h , t e c h n o - h i p i j e v s k i h ili n e k i h d r u g i h e l e m e n a t a . T a k o đ e r j e v a ž n o uoč i t i d a s u s e n e k e g r u p e , p o p u t h a š o m a n a , f r a g m e n t i r a l e n a niz m a n j i h , p a j e u z n a s t a n a k n o v i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , u r a z d o b l j i m a o d p e t , šest g o d i n a , b i l o g o t o v o n e m o g u ć e p r i m i j e t i t i p o s t o j a n j e h a š o r n a n s k o g s t i la , p o s e b n o o n o m e t k o n i j e b i o p o s e b n o z a i n t e r e s i r a n n e g o j e p r o m a t r a o g r a d s k e p r o s t o r e i t r až i o m a s o v n i j u p r i s u t n o s t a d o l e s c e n t s k i h g r u p a v i d l j i v i h s v u d a i n a prv i p o g l e d . S a š m i n k e r i m a j e p r o b l e m d r u k č i j i , svi ć e se s l a g a t i o n j i h o v u p o s t o j a n j u , a l i će n j i h o v o l o c i r a n j e , p o s e b n o u o s a m d e s e t i m i d e v e d e s e t i m g o d i n a m a f r a g m e n t a c i j e , b i t i sve t e ž e , o d n o s n o u k l j u č i v a t ć e niz r a z n o v r s n i h g r u p a i d r u š t v e n i h s l o j e v a , o v i s n o o s a m o m a k t e r u k o j i se k a o raz l i č i t o d š m i n k e r a u s p o s t a v l j a i d e f i n i r a .

S v a k a s u b k u l t u r n a s c e n a j e v e o m a d i n a m i č n a , i u n u t a r s e b e , i u i n t e r a k c i j i s v a n j s k i m s v i j e t o m , p r o s t o r i m a , l j u d i m a i i n s t i t u c i j a m a . Z b o g t o g a j e n e m o g u ć e g o v o r i t i o m j e s t i m a o k u p l j a n j a , d o m i n i r a j u ć i m r i j e č i m a u s l e n g u , o d -

l 6 2

UBBANA PLEMENA

n o s i m a i o r i j e n t a c i j a m a u o p ć e , i zvan p r e c i z n o o d r e đ e n o g v r e m e n s k o g i p r o s t o r n o g o k v i r a , je r sv i je t š m i n k e r a i h a š o m a n a , bez o b z i r a n a n e k e o p ć e s l i čnos t i , n i k a k o n i j e b i o isti 1 9 7 6 . i 1 9 7 9 . g o d i n e , n i t i je b i o isti u Z a g r e b u i S p l i t u . To v r i j ed i i za p u n k e r s k i , t e c h n o , d a r k e r s k i i l i b i l o k o j i s l i č a n sv i je t s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a i n j e g o v s m j e š t a j u g e o g ra f i j i d o m i n a n t n e k u l t u r e .

Š m i n k e r i p r e d s t a v l j a j u sti l č i j e j e p o s t o j a n j e n a j m a n j e p o t r e b n o d o k a z i v a t i n e u p u ć e n i m a , a i s t o v r e m e n o o z n a č a v a j u n a j f l u i d n i j e g i p o n e k a d teško o d r e d l j i v o g a k t e r a . M n o g i m s u d i o n i c i m a subku l t u rn ih g i b a n j a , b r o j n i m a k t e r i m a ko j i su s t va ra l i , m i j e n j a l i ili p o t p u n o n a p u š t a l i v las t i te k a r t o g r a f i j e s c e n a i s c e n i c a (a to su i l i n i j e u n u t a r - g r u p n o g i i z v a n -- g i u p n o g ž i vo ta ) , š m i n k e r i :;u p r e d s t a v l j a l i j e d n u o d t o č a k a r e f e r e n c i j e , n e g a t i v n e i č e s t o n e p r e c i z n e u r a c i o n a l i z a c i j i , ah v i s o k o e m o t i v n e . D o k su d e v e d e s e t i h g o d i n a , u p e r i o d u u s l o ž n j a v a n j a p o s r e d o v a n j a s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a , š m i n ker i č e š ć e p e r c i p i r a n i k a o » m a i n s t r e a m « , p r e p o z n a v a n j e š m i n k e r a u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a b i l o j e o l a k š a n o p o s t o j a n j e m šire p o p u l a c i j e » n o r m a l n i h « , o d n o s n o st i lsk i n e p r o f i l i r a n i h m l a d i h . K a d a s a m p r i p a d n i k e d r u g i h s u b k u l t u r n i h s t i l ova ( p u n k / h c , g a r a ž n o r o c k e r s k i , n o i s e r s k i , n a v i j ačk i sti l i td . ) p i t a o i z r a v n o o s v o j e v r s n o j »de f in i c i j i š m i n k e r a « , d o b i o s a m m n o g o o v a k v i h o d g o v o r a : » Š m i n k e r - t o je b u d a l a « . » N a j b o l j a d e f i n i c i j a š m i n k e r a t i je - p r a z n a g l a v a « . »Tat in i s i n o v i , d j e c a b o g a t a š a « , » k o m p l e k s a š i « i s i . M e đ u t i m , j e d a n d i o p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n e s c e n e , u r o n j e n u »svoju« s u b k u l t u r n u g r u p u , š m i n k e r e j e p o t r a ž i o p r v o m e đ u » s v o j i m a « ; t a k o s u n e k i p u n k e r i d e f i n i r a l i š m i n k u u svo j im r e d o v i m a k a o »v ikend p u n k e r e « ili »pozere« . (»Pozer« j e j e d n o o d na j češć ih o d r e đ e n j a k o j a s e j a v l j a j u pr i d e f i n i r a n j u š m i n k e r a . ) Šm inke r i p r e d s t a v l j a j u n e g a t i v n o g D r u g o g ; s u b k u l t u r n i s t i lov i k o j i s e b e , v i še il i m a n j e a r t i k u l i r a n o , p e r c i p i r a j u k a o » u n d e r g r o u n d « , »a l te rna t i vu« , »subku l tu ru« »b r i -

I Ć 3

Benjamin Perasović

j a č i n u « , k a o p r o s t o r s l o b o d e , ž i v o t a , p r a v a n a raz l i č i tos t , supro ts tav l ja ju se » m a i n s t r e a m u « , »rod i te l jsko j ku l tur i« , » k o n f o r m i z m u « , » k o m e r c i j a l n o j n i ve lac i j i u k u s a « , »d i k t a t u m o d e « , » d o s a d i « , i s l i č n i m k a t e g o r i j a m a k o j e č e s t o p r o j i c i r a j u u p o j a m š m i n k e r a . I s t o v r e m e n o , p o j a m š m i n k e r a m o ž e bi t i ko r i š t en z a a n a l i z u ( i t o o d s t r a n e s a m i h s u b k u l t u r n i h a k t e r a k o j i s e p o n e k a d p o n a š a j u k a o s o c i o l o z i ) v l as t i t og p l e m e n a , g d j e se poze rs f vo , pov ršnos t i n e a u t e n t i č n o s t d r u g i h p u n k e r a , m e t a l a c a , d a r k e r a , n a v i j a č a i t d . p r o g l a š a v a š m i n k e r s k o m i o d b a c u j e , ne p r i znava juć i t i m a k t e r i m a p r a v o n a p r e z e n t a c i j u »s tva rn ih« , » a u t e n t i č n i h « o b i l j e ž j a ž i v o t n o g s t i la o k o j e m je r i j eč .

U b e o g r a d s k o m is t raž ivan ju iz 1 9 8 8 . š m i n k e r i su , k a o i p u n k e r i , d e f i n i r a n i s v o j o m p r i m a r n o m v e z a n o š ć u u z g l a z b u . N e s u m n j i v o j e da b i i u Z a g r e b u k r a j e m o s a m d e s e t i h m o g l i n a ć i r a z n o v r s n e n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h u r o n j e n e j e d n i m d i j e l o m s v o g s v a k o d n e v n o g ž ivo ta u š i r o k u g l a z b e n u s c e n u i r a z r a đ e n e m o d e l e p o j a v n o s t i s r o c k / p o p g l a z b e n o m s c e n o m u vez i , i s t o v r e m e n o p r i p a d a j u ć i š m i n k e r s k i m o b r a s c i m a p o n a š a n j a i s tvara juć i n o v a m jes ta na m a p i »elite« i » v i s o k o g « d r u š t v a u d r u š t v u . M e đ u t i m , š m i n k e r i k a o n e f o r m a l n a i d i j e l o m s u b k u l t u r n a g r u p a , u sv je t lu o d n o s a p r e m a v r š n j a c i m a i r o d i t e l j s k o j k u l t u r i , uz p o z n a v a n j e n j i h o v i h r i t ua la u k o j i m a d i sko teke i g l a z b a i g ra ju v a ž n u u l o g u , u Z a g r e b u , p o t k r a j s e d a m d e s e t i h , i p a k n e m o g u bi t i d e f i n i r a n i k a o a k t e r č i j i j e sti l u p r v o m r e d u g l a z b e n o z a s n o v a n i p o s r e d o v a n . O p i s u j u ć i b e o g r a d s k e š m i n k e r e , Ines Pr iča j e još p r i j e o p s e ž n o g i s t r a ž i v a n j a » n e f o r m a l n i h g r u p a « , u v l a s t i to j s tud i j i u s t v r d i l a : » N a j s p e k t a k u l a r n i j e i s p o l j a v a n j e st i la k o d š m i n k e r a je u n j i h o v o m i zg ledu , p o t o m u i zbo ru m u z i k e , ž a r g o n u , n a č i n u p r o v o đ e n j a s l o b o d n o g v r e m e n a i o s t a l i m o b l i c i m a p o n a š a n j a . « (Pr iča , 1 9 8 7 . str. 3 7 . ) I zg l ed j e p r e s u d a n , a l i g l a z b a n i j e i s k l j u č e n a .

164

URBANA PLEMENA

G l a z b a je n e s u m n j i v o v a ž n a , o n a je upo r i š te i o r i j en t i r m n o g i m m l a d i m a , a š m i n k e r s i g u r n o n e ć e o d b a c i t i m o g u ć n o s t u p o t r e b e » g l a z b e n i h p r e f e r e n c i j a « , o d n o s n o v je št ine p r e p o z n a v a n j a o n o g a što je »in«. »In« i »out« f i l ozo f i j a o s n o v n o j e o b i l j e ž j e š m i n k e r s k o g n a č i n a r a z m i š l j a n j a ; t r e ba p r e p o z n a t i , os je t i t i (od »čut i u z a d n j i čas od p o u z d a n e o s o b e « d o »sam stvor i t i«) p o m a k ko j i n e k u a k t i v n o s t , s i t u a c i j u i l i p r e d m e t č i n i p o ž e l j n i m i a k t u a l n i m u o d r e đ e n o m k r u g u l j u d i , k a o i p o m a k ko j i o z n a č a v a n a p u š t a n j e , z a b o r a v l j a n j e i l i č a k p r e z i r a n j e » d e m o d e « p r e d m e t a i n j i h o v i h n o s i l a c a .

Svrs tavan je š m i n k e r a u z o d r e đ e n u g l a z b u n i je p o t p u n o bez o s n o v e , i a k o j e i den t i t e t š m i n k e r a p r i m a r n o v e z a n u z m o d u , n o n e k e v rs te g l a z b e m o g u , p r i v r e m e n o , p r i p a d a t i t o r r T i d e n t i t e t u t a k o š to šm inke rsk i - a k t e r i v rše ( j e z i k o m b i r m i n g h a m s k e . s o c i o l o g i j e ) a p r o p r i j a c i j u , v las t i to p r e u z i m a n j e z v u k o v a p o s r e d o v a n i m d r u g i m e l e m e n t i m a d o t i č n o g ž ivo t n o g s t i l a , a to se u s l u č a j u š m i n k e r a p o k a z a l o s v iše g l az b e n i h t i pova , u kl juču juć i i k o n c e r t e »k las ične« g l a z b e , o v i s n o o k o j e m v r e m e n u g o v o r i m o . N a r a v n o , o v a »ap rop r i j a c i j a« n e m o r a teć i n a isti n a č i n (s tar insk i r e č e n o »ne m o r a ići j e d n a k o d u b o k o / p l i t k o « ) k a o k o d d r u g i h n e f o r m a l n i h g r u p a k o j e z v u k o v i m a i g l a z b e n i m p r a v c i m a p o s r e d u j u svo j ž i vo tn i s t i l , a l i o n a j e n a d j e l u , z a j e d n o s a d e t e r m i n a n t a m a »in« i »out« p r i s tupa ko j i n a m e ć e p o t v r d u š m i n k e r s k o g i d e n t i t e t a , k a k o o n i m a ko j i z a p o č i n j u i l i s t va ra j u n e k u s c e n u m o d e i o s j e ć a j a da s i » in«, u t r e n d u , t a k o i o n i m a k o j i h v a t a j u » p o s l j e d n j i v lak« za s l j e d b e n i š t v o još uv i j ek v a ž e ć e g t r e n d a , p r i j e p o t o n u ć a u d e m o d e , »out« o b l i k n e č i j e p o z i c i j e n a s c e n i .

A k o p r i s t u p a m o š m i n k e r i m a u Z a g r e b u k r a j e m s e d a m d e s e t i h , o d n o s n o b a r e m o n i m a d o l e s c e n t s k i m n e f o r m a l n i m g r u p a m a k o j e č i n e d i o » p o č e t n i č k e š m i n k e « , i ž e l i m o l i n a ć i n e k u g l a z b e n u o d r e d n i c u s k o j o m b i s m o p o v e z a l i

I Ć 5

Benjamin Perasović

n a j č e š ć e s a d r ž a j e t a d a š n j i h š m i n k e r s k i h i z l a z a k a u k l u b o v e , m o r a l i b i s m o p o s e g n u t i z a t e r m i n o m » d i s c o - g l a z b a « . Z a n e k e s u b k u l t u r n e a k t e r e ko j i s u i den t i t e t g r a d i l i n a p r a v c i m a r o c k g l a z b e , l j ub i t e l j i d i s c a p r e d s t a v l j a l i s u g o t o v o n e p r i j a t e l j s k u s u p r o t n o s t . K a o š to s u h a š o m a n i b i l i v e z a n i uz r o c k g l a z b u , t a k o su i š m i n k e r i b i l i v e z a n i uz d i s c o , (s m n o g i m o d s t u p a n j i m a o d d i s c a p r e m a d r u g i m o b l i c i m a t a d a š n j e p o p g l a z b e ) , p r i č e m u p o s t o j e i s l i čnos t i i r az l i ke u t o m p r o c e s u . S l i čnos t u p r o c e s u i d e n t i f i k a c i j e i v e z a n o s t i uz n e k i st i l ( ko j i m o ž e b i t i g l a z b e n i i l i m o d n i s t e n d e n c i j o m p r e r a s t a n j a u ž i v o t n i sti l) leži u č i n j e n i c i p o s t o j a n j a m n o g i h m l a d i h l j ud i k o j i su v o l j e l i d i s c o a da n i su p o s t a l i š m i n k e r i , k a o i o n i h k o j i su vo l j e l i r o c k a l i n i k a d n i su p o s t a l i h a š o m a n i . U t o m e je s l i čnos t , a l i raz l i č i tos t lež i u t o m e š t o je n e t k o m o g a o p o s t a t i š m i n k e r a d a n e m a i z g r a đ e n i k o d g l a z b e n i h i d e n t i f i k a c i j a , d o k b i bez t o g p r o c e s a s l u š a n j a g l a z b e k a o s r e d i š n j e , ž i v o t n e p r e o k u p a c i j e , b i l o t e š k o z a mis l i t i h a š o m a n a . U n u t a r š m i n k e r s k o g a k r u g a n a p i t a n j e »što s lušaš« m o g l o s e o d g o v o r i t i n a v iše n a č i n a , u k l j u č u j u ć i i m o g u ć n o s t da n e t k o kaže »svašta« i l i da u k a ž e na usp u t n o s l u š a n j e , k o r i š t e n j e g l a z b e k a o z v u č n e k u l i s e z a v e č e r u il i r a z g o v o r , a m o g l o se , h i p o t e t s k i , o d g o v o r i t i i »n išta«, p a zad rža t i i den t i t e t š m i n k e r a . N o u n u t a r i d e n t i t e t a h a š o m a n a teže j e zam is l i t i t a k v u m o g u ć n o s t .

Š m i n k e r i s u , s j e d n e s t r a n e , d o b r a d j e c a d o m i n a n t n e k u l t u r e . S d r u g e s t r a n e , o n i t a k o đ e r b j eže o d t i p j č n o g a , p r o s j e č n o g a , o d sv i je ta m u k o t r p n o g r a d a , o d n e k i h o b l i k a ru t i n i zac i j e s v a k o d n e v n o g ž i v o t a . I z i s t r a ž i v a n j a n e f o r m a l n ih g r u p a u B e o g r a d u p o z n a t o j e k a k o š m i n k e r i že le b i t i p r i z n a t i , s l a v l j e n i , u o č e n i , p o s e b n i , a l i n e t a k o što ć e š o k i ra t i ( p o p u t p u n k e r a ) , n e g o izaz iva t i d i v l j e n j e . N j i h o v izg l e d o b u h v a ć a raz l i č i te r az i ne z a p a d n j a č k o g i d o m a ć e g » m a i n s t r e a m a « , o d o n e o p ć e »s redn je g l a v n e s t ru je« z a k o j u j e m o d a o r i j e n t i r i n a v i k a , d o o n e k o j a s e s m a t r a »v i -

l 6 6

URBANA PLEMENA

s o k o m m o d o m « . Š m i n k e r i i g r a j u i g r u s o c i j a l n o g s t a t u s a , u k o j o j s e s m a t r a d a »prav i« š m i n k e r i p r i p a d a j u i s k l j uč i vo » je t -se tu« i d a j e s t v a r n o b o g a t s t v o n e o p h o d a n uv je t p o -s t a j a n j a š m i n k e r o m . N o k o d a s m o n a t e r e n u s r e d n j o š k o l ske m l a d e ž i , j a s n o j e d a t u m o ž e m o n a ć i r a z n o v r s n e p b -k u š a j e i m i t a c i j e ž i v o t a n a j b o g a t i j i h i raz l i č i te o b r a s c e p r i -k l a n j a n j a n e k o j o d v o d e ć i h m o d n i h s t ru j a . O s i m n d j b a n a l -n i j e g , al i i na j d j e l o t vo rn i j eg »na t jecan ja« m a r k i c a m a (gd je je s v a k o m e i o l e u p u ć e n i j e m j a s n o k o l i k o n e k a m a r k i c a , p o p u t » A r m a n i « ili »Rolex« d iže c i j e n u o d j e ć e ili u o p ć e p r e d m e t a ko j i n e t k o nosi ) u tu se i g r u , i z m e đ u g r a n i c e b o g a t s t v a i s a me s c e n e , p o n e k a d m o g u uk l juč i t i i k rea t i vc i k o j i , s v las t i t im o s j e ć a j e m z a v l a d a j u ć e es te t ske k r i t e r i j e g r u p e , m o g u s n e š t o m a n j e u l a g a n j a pos t i za t i u s p j e h e n a s c e n i m o d e , š m i n k e i p r i zna tos t i v l as t i t og s ta tusa u n u t a r »estetski os je t l j i v ih« n e f o r m a l n i h g r u p a p o s r e d o v a n i h » s l u ž b e n o m « m o d -n o m _ k u l t u r o m k o j u n e k a d d i j e l e sa s v o j i m r n d i t e j j j m n , a n e k a d p r i h v a ć a j u p o t p u n o n e o v i s n o o r o d i t e l j s k o m s o c i o k u l t u r n o m p o l o ž a j u . S a m a p o t r o š n j a i p o s j e d o v a n j e o d r e đ e n i h s k u p i h p r e d m e t a m o d e n i je uv i j ek j e d n o z n a č a n p o k a zate l j n e č i j e g ( m a k a r rod i t e l j s kog ) b o g a t s t v a . S tud i ja Ines Pr ice ( 1 9 8 7 . ) p o k a z u j e d a fe t iš iz i ran je p o t r o š n j e k o d d i j e l a š m i n k e r a v iše i z ražava že l ju z a p r i p a d a n j e m n e g o s t v a r n o p r i p a d a n j e v i s o k o m s o c i o e k o n o m s k o m p o l o ž a j u , t a k v a p o t rošn ja je i » težn ja , s tav, k o n c e n t r i r a n j e e k o n o m s k e m o ć i s n e k o g d r u g o g p o d r u č j a na s t i lsko (često i uz n a p o r ) « . (Pr iča , 1 9 8 7 . , str. 3 9 . )

S o b z i r o m na d i m e n z i j e s l u ž b e n e i d e o l o g i j e u d o m i n a n t n o j ku l t u r i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , š m i n k e r s k i sti l n i j e u p o t p u n o s t i »na l in i j i« , a l i j e na j b l i ž i d e f i n i c i j i » d r u š t v e n o p r i h v a t l j i v o g a « u u s p o r e d b i s h a š o m a n s k i m , pa i š t e m e r s k i m s t i l o m . Š m i n k e r i s u u p o t p u n o s t i p r i hva t i l i m o d u k a o j e d n u o d svo j i h »s red išn j ih p r e o k u p a c i j a « p a s e i m a g e š m i n k e r a m o ž e o d č i t a t i i z m o d n i h č a s o p i s a i l i p o p u l a r n i h f i l m o v a i

167

Benjamin Perasović

s p o r o v a v r e m e n a o k o j e m je r i ječ. N a r a v n o , š m i n k e r s k a s c e n a j e t a k o đ e r h e t e r o g e n a , i na n j o j p o s t o j i s t a l n o r e d e -f i n i r a n j e p r e d m e t a i s i t u a c i j a . M n o g i s e n e ć e s lož i t i o k o d e t a l j a , p r i m j e r i c e t o č n o g v r e m e n s k o g p e r i o d a ( i p r o s t o ra ! ) u k o j e m je »in« b i l o nos i t i Lacos te m a j i c e , B e n n e t o n , C a l v i n K l e i n i l i n e k e d r u g e , je r n e š t o š t o j e b i l o p o ž e l j n o m m a r k i c o m u j e d n o m r a z d o b l j u , z a š m i n k e r a p o s t a j e n e p o ž e l j n i m il i n e d o p u s t i v i m u d r u g o m v r e m e n s k o m r a z d o b l j u . O r a s l o j e n o s t i š m i n k e r s k e s c e n e g o v o r i i s p o m e n u t o i s t ra ž i v a n j e n e f o r m a l n i h g r u p a u B e o g r a d u k r a j e m o s a m d e s e t i h . Na j e d n o j raz in i r a z l i k o v a n j a , u o č a v a se »pe r i f e r i j s ka« i » g r a d s k a « š m i n k a , g d j e p e r i f e r i j s k a š m i n k a b i r a » u p a d l j i v p o k a z a t e l j v i s o k o g m a t e r i j a l n o g s t a t u s a , m i s l eć i d a j e t o o n o « , d o k »p r i zna t i š m i n k e r i « s m a t r a j u t a k v o p o n a š a n j e n e d o p u s t i v i m k v a r e n j e m s t i la . ( J o k s i m o v i ć i sur . 1 9 8 8 . ) U s k l o p u g r a d s k e š m i n k e a u t o r i p r o n a l a z e » t e e n a g e r s k u « , » d j a n k « i »art« š m i n k u , f o k u s i r a j u ć i se na v las t i t i u z o r a k i o s t a v l j a j u ć i n a j o p ć e n i t i j e p o l j e g r a d s k i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a n e d o v o l j n o r a z r a đ e n i m .

N o , d o k s u š m i n k e r i » d j e c a d o m i n a n t n e ku l t u re« n a n a č i n p r i h v a ć a n j a o n e o p ć e n i t e , »svjetske« m o d e , k o j a j e n a r a v n o d o l a z i l a s a Z a p a d a , u t a d a š n j e m » s a m o u p r a v n o m s o c i j a l i s t i č k o m « d r u š t v u n j i h o v p o l o ž a j m o ž e ( m a n j i m d i j e l o m ) p o s t a t i u p i t a n z b o g p rev i še n a g l a š e n e »s ta tusne p o t r o š n j e « , a l u z i j a na b o g a t s t v o i s a m o p r o m o v i r a n j e u d o m a ć e , a d o l e s c e n t s k e p r e d s t a v n i k e » d o k o l i č a r s k e k lase« , k a o š to m o ž e ( već im d i j e l o m ) u z r o k o v a t i p r o b l e m e k las i č n o g t i p a , k o j i su u š m i n k e r s k o j v a r i j a n t i n e š t o n a g l a š e n i j i n e g o k o d » o b i č n i h « m l a d i h . Ri ječ j e o p r o b l e m i m a s e k s u a l n i h o d n o s a i s p o l n i h u l o g a , š to je u vezi s p r o b l e m o m i z la z a k a i k a s n o g o s t a j a n j a u d i s k o t e k a m a , p r o b l e m i m a p o s lušnos t i u o p ć e , n o v c a i » d ž e p a r c a « te u s p j e h a u š k o l i . Š m i n k e r i s u , k a o i d r u g i a d o l e s c e n t i t a d a , s t va ra l i s vo je p r i j a t e l j s ke g r u p e , š k v a d r e , s a čv r šć im il i l a b a v i j i m v e z a m a ,

l 6 8

URBANA PLEMENA

sa svo j im t e m a m a i o m i l j e n i m m j e s t i m a , l a k o su o d i j e v a n j e m bi l i b l iž i p o d r u č j u » d r u š t v e n o p r i h v a t l j i v o g a « o d h a š o m a n a , š m i n k e r i c e i š m i n k e r i m o g l i s u , u u v j e t i m a u k o j i m a su raz l ič i t i a k t e r i d o m i n a n t n e k u l t u r e raz l i č i t o s h v a ć a l i z a p o č e t i p r o c e s l i b e r a l i z a c i j e , i m a t i p r o b l e m a z b o g v l a s t i t o g »st rša-n ja« o d p o ž e l j n o g p r o s j e k a . P o s e b n o s e t o o d n o s i n a š k o l u i d r u g e ins t i tuc i je d r u š t v a u k o j i m a d u g o v r e m e n a ( u p r a v o d o k r a j a s e d a m d e s e t i h , p o n e g d j e i p u n o duže ) s a m a » š m i n k a « , u d o s l o v n o m sm is lu t e r i j e č i , n i je b i l a d o p u š t e n a , pa su se n e k e d j e v o j k e susre le s e t i k e t o m p r o s t i t u t ke z b o g š m i n k e n a l i c u , k a o š to s u m l a d i ć i s d u ž o m k o s o m n a z i v a n i n a r k o m a n i m a . I j e d n i i d r u g i su h t je l i o d b a ci t i š ko l ske »kute«. U s p e c i f i č n o m r a z d o b l j u , 1 9 7 6 . / 7 8 . , u Z a g r e b u , sve Iri š i re g r u p e m l u d i h i m a l e s u s v o j a o k u p l j a l i š ta , svo j v iše il i m a n j e i z g r a đ e n i m a g e i raz l i č i te t i p o v e m e đ u s o b n i h o d n o s a . T o ć e os ta t i i i n a č e k a r a k t e r i s t i k a s c e n e , a l i j e za p r v o v e ć e j a v n o p o j a v l j i v a n j e p r i č e o h a -š o m a n i m a i š m i n k e r i m a , p o s e b n o u m e d i j i m a d o m i n a n t n e ku l t u re (dnevn i l is tovi) , zas lužan u p r a v o p o k u š a j i z b a c i v a n j a h a š o m a n a i z n j i h o v i h o k u p l j a l i š t a , š to j e k u l m i n i r a l o s u k o b o m o k o B i g B e n a 1 9 7 9 . Š m i n k e r i , u s v a k o m s l u č a j u s o c i o l o š k e g e n e r a l i z a c i j e , a k o s e n e p r o m a t r a o d r e đ e n u š k v a d r u , m o g u p r e d s t a v l j a t i p r o b l e m u d e f i n i r a n j u u p r a v o n a o n a j n a č i n n a ko j i o d r e đ e n j e » m a i n s t r e a m a « p r e d s t a v l ja p r o b l e m z a s o c i o l o g i j u k o j a b a r a t a s a m o o p ć i m p o j m o v i m a , i a k o j e » m a i n s t r e a m « r e f e r e n t n a t o č k a m n o g i h s u b k u l t u r n i h s t i l ova . U d o b a d o k j e » S a l o o n « b i o (za već i d i o s c e n e ) t i p i č n o sas ta ja l i š te š m i n k e r a , B ig Ben (uz J a b u k u ) m j e s t o h a š o m a n a , a Lap š t e m e r a , p o s t o j a l i su i o n i k o j i su tv rd i l i da su sve d i s k o t e k e u g r a d u d j e č j a i g r a i da p r a v i š m i n k e r i i d u a u t i m a izvan g r a d a , u d i s k o t e k e B r e z o v i c e il i C a t e ž a . S u g e r i r a n j e v i s o k o g s o c i j a l n o g s ta tusa o s t a t ć e o s n o v n o o b i l j e ž j e š m i n k e r s k o g st i la o p ć e n i t o , d o k p r o b l e m i m o d e , g l a z b e , o d n o s a p r e m a k o n v e n c i j a m a i d r u g i m

I C Q

Benjamin Perasović

v r š n j a č k i m g r u p a m a k a r a k t e r i z i r a j u a k t e r e š m i n k e r s k i h »d ruš tava« o p i s a n i h u o v o m r a d u . D o b n e i m o ž d a s ta tusne p r e p r e k e za i z r a ž a v a n j e š m i n k e r s k o g st i la u d i s k o t e k a m a i z v a n g r a d a n i su o n e m o g u ć i l e i d e n t i f i k a c i j u s a t m o s f e r o m s u b o t n j i h v e č e r i u g r a d s k i m d i s k o t e k a m a , z a z n a t a n d i o m l a d i h o k o j i m a j e o v d j e r i j eč . Š m i n k a k a o o p r e d j e l j e n j e m o ž e p res i j eca t i i d r u g e s t i l ove , p a n i j e n e m o g u ć e zamis l i t i u p o t r e b u t o g p o j m a z a o z n a č a v a n j e » š m i n k e r s k o g « usm j e r e n j a m e đ u h a š o m a n i m a ( o d k o j i h s u n e k i svo je n o v e k o ž n e č i z m e m o r a l i kup i t i u o d r e đ e n o m , s k u p o m s a l o n u ) i l i d a n a š n j i m r a p e r i m a , t e c h n o b r i j a č i m a , m e t a l c i m a i d r u g i m a , č a k i n a v i j a č i m a . A k o b i se i z d e f i n i r a n j a i o d r e đ e n j a p o j m a š m i n k e r a i z b a c i o i l i u n e k i m k o n o t a c i j a m a m a l o u b l a ž i o d i o ko j i g o v o r i o p o t r e b i s u g e r i r a n j a ( i m a g e o m ) v i šeg s o c i j a l n o g s t a t u s a , a os tav i l i d i j e l o v i k o j i g o v o r e o k o l i č i n i i t i p u p a ž n j e k o j a se p o s v e ć u j e o d j e ć i , f r i zu r i , r o b n i m e t i k e t a m a , m o g l i b i s m o g o v o r i t i o š m i n k e r i m a m e đ u v e ć i n o m s u b k u l t u r n i h s t i lova ko j i s u d a n a s p r i su tn i n a s c e n i , p o s e b n o o n o j k o j a j e p o s r e d o v a n a u t j e c a j n i m m e d i j i m a . G o t o v o s v a k a s c e n a m o ž e i m a t i v las t i te » š m i n k e r e « , a g r a n i c a p r i h v a ć a n j a i n e p r i h v a ć a n j a , o d n o s n o s i t u i r a n j a » u n u t a r « i l i » izvan« n e k o g s u b k u l t u r n o g s t i l a , p o m i č n a j e s o b z i r o m n a raz l i č i te s t i l o v e , p r o s t o r i v r i j e m e . T a g r a n i c a u n u t a r n j e g i v a n j s k o g , k o j a g o v o r i o s t u p n j u p r e p o z n a v a n j a i p r i z n a v a n j a n e č i j e g s t i la k a o z a j e d n i č k o g , m o ž e se m a n i f e s t i r a t i na d v i j e r a z i n e ; na j e d n o j j e uža š k v a d r a i »mi« o s j e ć a j s n j o m u vez i , g d j e je g r a n i c a v i d l j i v i j a i j a s n i j a , a na d r u g o j šir i k r u g , s k u p š k v a d r i i p o j e d i n a c a , k o j i m o g u ć n o š ć u »m i« o s j e ć a j a z a o d r e đ e n o g a k t e r a u p r a v o p r e d s t a v l j a n a v e d e n u g K a n i c u , n a k o n k o j e n e t k o o s t a j e i z v a n , a n e t k o u n u t r a , k o l i k o s e d o p u š t a j u »šm inke rsk i « n a g l a s c i u n u t a r n e k o g s t i la , d o k o j e g r a n i c e ć e o d r e đ e n i a k t e r p r i z n a v a t i » s v o j i m a « o n e sa s l i čn im o b i l j e ž j i m a a d r u k č i j i m s a d r ž a j i m a , ov is i o s a m i m n o s i t e l j i m a i k o n k r e t n o m

I / O

URBANA PLEMENA

k o n t e k s t u . M e đ u t i m , o n o š to j e o v d j e b i t n o , jest u o č i t i p o s t o j a n j e š m i n k e r a k a o s i m b o l i č k e s t ruk tu re s t v o r e n e n a s a m o j a d o l e s c e n t s k o j scen i ž i vo tn ih s t i l o v a , š m i n k e r a k a o r e f e r e n t n e t o č k e i s p e c i f i č n i h p r o j e k c i j a » m a i n s t r e a m a « d r u g i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a , i š m i n k e r a k a o z a s e b n o g s t i la , k a o z a j e d n i č k o g n a z i v n i k a z a niz raz l i č i t i h n e f o r m a l n i h g r u p a , o d k o j i h s u n e k e , p o t k r a j s e d a m d e s e t i h u Z a g r e b u , o d l a z i l e u svo je d i s c o - k l u b o v e , k a f i ć e , p a z i l e n a o d i j e v a n j e i m o d u , s l uša le d i s c o i p o p g l a z b u , o r g a n i z i r a l e p r i v a t n e t u l u m e . V las t i t i i m a g e , d o j a m v i s o k e m o d e i v i s o k o g d r u š t v a , v i s o k o g ( d o b r o g ) u k u s a , s u g e r i r a n j e s o c i j a l n o g s ta tusa ( t a k o đ e r v i s o k o g ) uz p les , p i ć e , p r o v o d e i seks u a l n e a k t i v n o s t i b i le su n j i h o v e »s red išn je p r e o k u p a c i j e « . Z a p o t r e b e o v o g i u d u i n t e r v j u i r a o s a m o n e a k t e r e k o j i s u na scen i b i l i u p r a v o u d o b a s t v a r a n j a j a v n e s l ike o š m i n k e r i m a i h a š o m a n i m a , n j i h o v o m m e đ u s o b n o m k o n f l i k t u i o d n o s u s p r a m r o d i t e l j s k e k u l t u r e . V i sok i s t u p a n j s l a g a n j a k o j i p o s t o j i o o b i l j e ž j i m a ž i vo ta n e f o r m a l n i h g r u p a k o j e su ili s a m i a k t e r i , i z n u t r a , i l i n j i h o v a v r š n j a č k a i š i ra s o c i j a l n a o k o l i n a s m a t r a l i š m i n k e r s k i m a , m o ž e m o p o d i j e l i t i n a s l je d e ć e k a r a k t e r i s t i č n e a s p e k t e ž i v o t a n e f o r m a l n e g r u p e u t o d o b a : o d n o s i s r od i t e l j ima i ž ivot u o b i t e l j s k o m d o m u , š k o l a , d r u ž e n j e , t e m e i o b l i c i r i t u a l a n e f o r m a l n e g r u p e ( d j e l o m i č n o s u b k u l t u r n e ) t e p e r c e p c i j a v l a s t i t o g i m a g e a i o d n o s p r e m a d r u g i m g r u p a m a .

Odnosi s roditeljima i život u obiteljskom domu S o b z i r o m n a t e m u o v o g r a d a , i z o p ć e g s k u p a p r o

b l e m a ko je a d o l e s c e n t i i m a j u s r o d i t e l j i m a m o r a m o i z d v o jiti o n e k o j i se t i ču st i la i p r i p a d n o s t i g r u p i ( p r e p o z n a t i k a o » š m i n k e r i « , b a r e m o d d r u g i h , a k o n e o d s a m o g a k t e r a ) . Ž i v o t n i stil o b i t e l j i i z k o j e a k t e r d o l a z i m o g a o j e s tvor i t i p o t p u n o raz l i č i te s i t uac i j e i uv je te za i z r a ž a v a n j e š m i n k e r s k o g

171

Benjamin Perasović

st i la , k a k o m a t e r i j a l n o i s t a t u s n o , t a k o i s o b z i r o m na t r a d i -c i o n a l n o s t i l i m o d e r n o s t ž i v o t n o g s t i la r o d i t e l j a . N a p r i m j e r , d j e v o j c i či j i su rod i te l j i i z t r a d i c i o n a l n i j e , p a t r i j a r h a l n e s r e d i n e , g d j e p o s t o j i s p e c i f i č n a s l i ka p r i h v a t l j i v o g a i j a s n o r a z l i k o v a n j e s p o l n i h u l o g a , b i l o j e p u n o teže b i t i š m i n k e r i c a n e g o n j e n i m v r š n j a k i n j a m a k o j e s u o d r a s t a l e u r o d i t e l j s k o m o k r u ž e n j u d r u k č i j e g p r i s t u p a i p r i h v a ć a n j a m o d e i » m o d e r n o s t i « . I l i , j e z i k o m t a d a š n j i h a k t e r a , »ču j , s t a r a b i m e u b i l a d a v id i š to s a m o b u k l a « i , s u p r o t n o t a k v u i s k u s t v u , »ja s a m s i p o s u d i l a n e k e s u p e r s tvar i i z o r m a r a m o j e s tare«. I p a k , v e ć i n a n i j e i m a l a o z b i l j n i j i h p r o b l e m a s r o d i t e l j i m a z b o g o d j e ć e il i v a n j s k o g i z g l e d a u o p ć e , o s i m k a d j e t o b i l o d o v e d e n o u k o n t e k s t v r e m e n a i z l aska , š k o l s k i h o c j e n a ili »ekscesa« u vezi s a l k o h o l o m , o r g a n i z i r a n j e m t u l u m a , š te te u s t a n u , u p i t n o s t i n e č i j e l j u b a v n e veze i t d . D o b a r d i o p r o c j e n j u j e d a b i i m a l i p r o b l e m a a k o b i usvo j i l i i m a g e h a š o m a n a . P r o b l e m o g r a n i č a v a n j a v r e m e n a i z l a z a k a b i o j e č e s t o s p o m i n j a n . O s o b i t o j e žensk i d i o g r u p e b i o p o g o đ e n r o d i t e l j s k i m r e s t r i k c i j a m a .

Škola

U š k o l i , o s i m s o c j e n a m a , š m i n k e r i su m o g l i i m a t i p r o b l e m a z b o g s v o g i z g l e d a , a to je , k a o i u s l u č a j u h a š o m a n a , ov i s i l o o ško l i i o p o j e d i n o m p r o f e s o r u . H a š o m a n i s u n e s u m n j i v o i m a l i v iše p r o b l e m a z b o g i z g l e d a . Z a b i l j e žen i su s luča jev i e t i k e t i r a n j a , k a o i izr ič i t ih z a b r a n a u p o t r e b e š m i n k e k o d d j e v o j a k a . V r i j e m e , č i j i p r o t o k n i j e o s t a v i o n e -p o m a k n u t i m a g r a n i c e t o l e r a n c i j e d u g e k o s e i o s t a l i h o b i l jež ja t a d a š n j i h h a š o m a n a , i p a k j e » rad i l o« još u b r z a n i j e z a š m i n k e r e , p o m i č u ć i , i z g o d i n e u g o d i n u , p r a g d o p u š t e n o g » u š m i n k a v a n j a « . T u r a z l i k u t r e b a p o j a s n i t i i o d n o s o m s a m i h a k t e r a p r e m a v las t i t o j o d j e ć i i i m a g e u . Š m i n k e r i s u p r i h v a ć a l i ( i seb i p r i l a g o đ a v a l i ) o b r a s c e o d i j e v a n j a u d o -

172

URBANA PLEMENA

m i n a n t n o j k u l t u r i , z a d r ž a v a j u ć i r a z l i k o v a n j e o d i j e v a n j a z a p o s e b n e p r i l i k e : j e d a n t ip o d i j e v a n j a z a š k o l u , s t v o r e n s a m o s t a l n o a ne po o č e k i v a n j i m a p r o s j e č n o g n a s t a v n i k a (ili k o d r o d i t e l j a : p o s a o ) , d r u g i t ip o d i j e v a n j a z a s u b o t n j u v e če r u S a l o o n u i d r u g d j e (u r o d i t e l j s k o j ku l tu r i p r i su tn i s ve č a n i i z lasc i , o d v e č e r e d o s v a d b e ili k o n c e r t a ) i l i z a n e k e d r u g e n a m j e n e . S v a k a p r i g o d a i m a svo je k a n o n e p a p o stoj i s p e k t a r o d j e ć e i i g ra p r e p o z n a v a n j a p r a v i l a za raz l ič i te s i tuac i j e , o d p r a ć e n j a n a s t a v e p r e k o večer i u d i s c u d o iz leta i l i p o s j e t a k a f i ć u . S u p r o t n o t o m e , h a š o m a n i , č i j i i z vo rn i h i p i j evsk i z n a č e n j s k i s k l o p e v i d e n t n o o s t a j e p r i s u t a n , bez o b z i r a n a raz l i č i ta p o s r e d o v a n j a k o n t e k s t a , p o k u š a v a l i s u (čes to n e o s v i j e š t e n o i u n u t a r i d e n t i f i k a c i j s k o g p r o c e s a , s tva ra juć i o d r e đ e n u h o m o l o g i j u m e đ u o d a b r a n i m p r e d m e t i m a ) s i m b o l i č k i p r e v l a d a t i r a d n o , s l o b o d n o il i n e k o t r e ć e v r i j e m e s l u ž b e n o g a sv i je ta , pa su n a s t o j a l i s v u d a i u s v i m p r i l i k a m a i z g l e d a t i isto - h a š o m a n s k i . U o s t a l o m , a k o ne t k o i m a , p o m i š l j e n j u »šut l j ive već i ne« ili užeg r o d i t e l j s k o g k r u g a , p r e d u g a č k u k o s u , n e m o ž e j e sk ra t i t i o d i j e v a n j e m neš to d r u k č i j e g o d i j e l a , bez o b z i r a n a m o g u ć n o s t p r o m j e n e c j e l o k u p n o g d o j m a . Z b o g t e raz l i ke u i s k a z i v a n j u v l a s t i t o g i d e n t i t e t a , š to u k a z u j e i na raz l i č i tos t o d n o s a š m i n k e r a i h a š o m a n a s d o m i n a n t n o m k u l t u r o m , t e se dv i j e n e f o r m a l n e g r u p e ( m e đ u k o j i m a h a š o m a n i i z g r a đ u j u i s u b k u l t u r e , d o k j e to sa š m i n k e r i m a r j e đ i , a l i e v i d e n t i r a n i s l uča j ) n a l a z e u n e j e d n a k o m p o l o ž a j u s p r a m ins t i t uc i j a d r u š t v a , p o s e b n o k a d a je r i j eč o a u t o r i t e t i m a u š k o l i . Na s l i čan n a č i n o n i su u n e j e d n a k o m p o l o ž a j u i p r e m a po l i c i j i s k o j o m se s u s r e ć u , n a j č e š ć e z b o g » r e m e ć e n j a j a v n o g r e d a i m i r a « . I p a k , t r e b a n a g l a s i t i da j e u j e d n o m r a z d o b l j u ( a t o j e r a z d o b l j e n a g l a š e n i j e i t i p i č n i j e š to v iše i d e m o u p r o š l o s t od p o l o v i c e o s a m d e s e t i h ) š m i n k e r s k i stil i m a o n a p e t i j i o d n o s s d o m i n a n t n o m k u l t u r o m n e g o d a n a s . T o j e v r i j e m e k a d a j e š m i n kersk i stil u ško l i t a k o đ e r b i o s u b v e r z i v a n , na raz l ič i t n a č i n

173

Benjamin Perasović

o d h a š o m a n s k o g . D o k j e d u g a k o s a i t a n k e r i c a s t r ša la u raz redu k a o o t p a d n i č k i ili č a k i deo loško -nep r i j a t e l j s k i s i m b o l , i zaz i va juć i z g r a ž a n j e d i j e l a n a s t a v n i k a , u č e n i c e i u č e n i c i ko j i s u i zg leda l i k a o p o č a s n i gos t i n a p r i j e m u s t r an i h d r ž a v n i k a , d o d j e l i O s c a r a ili N o b e l o v e n a g r a d e , t a k o đ e r s u s v o j o m p o j a v o m stršal i o d r a d n e , š k o l s k e a t m o s f e r e , i š i r i l i z a b u n u s k u p i m p a r f e m i m a , n a u o b i č a j e n o z n o j n i m h o d n i c i m a n a š i h o d g o j n o - o b r a z o v n i h u s t a n o v a .

Druženje N a k o n v i š e g o d i š n j e g i s t r až i van ja n a m e ć e s e z a k l j u

č a k da g r u p a o k o j o j j e o v d j e r i ječ ( i č i j e s a m i z j ave , na o s n o v i s ta r i h p o z n a n s t a v a , m o g a o s a k u p i t i p e t n a e s t a k i v iše g o d i n a n a k o n š to j e n e t k o b i o n o s i t e l j o d r e đ e n o g i m a g e a , a k t e r na s c e n i n e f o r m a l n i h g r u p a i s u b k u l t u r e u Z a g r e b u k r a j e m s e d a m d e s e t i h ) n i j e t i p i č n a z a h e t e r o g e n i s k u p g r u p a i p o j e d i n a c a n a z v a n »šm inke r i « , i t o u p r a v o p o n a g l a š e n o m o s j e ć a j u z a d r u ž e n j e i š k v p d r u . I p a k , u s p o r e đ u j u ć i č v r s t i n u veza u š k v a d r a m a , m o ž e m o z a k l j u č i t i d a s u š k v a d r e k a o o b l i k s n a ž n e p o v e z a n o s t i m e đ u p r i j a t e l j i m a , i m a l e p r i l i č n o l a b a v i j u s t r u k t u r u k o d š m i n k e r a , p o s e b n o u s t a r i j i m g o d i n a m a (pos l i j e s r e d n j e š k o l e ) . Z a p r a v o , š to j e v i še neč i j i sti l že l i o n a g l a s i t i v i sok i s o c i j a l n i s t a tus , a m a n j e izraz i t i z a j e d n i č k u st rast p r e m a o d r e đ e n o j m o d i , g l a z b i , i m a g e u , t o s u veze i z m e đ u p r i j a t e l j a b i l e l a b a v i j e , f o r m i r a j u ć i »d ruš tva« (šira i uža) p r i j e n e g o s t a b i l n e , h o m o g e n e i č v r s t o p o v e z a n e š k v a d r e . R i j e č i m a a m e r i č k e s u b k u l t u r n e t e o r i j e , š m i n k e r s k a š k v a d r a ( u p r a v o t o l i k o k o l i k o j e d o i s t a š k v a d r a ) z a d r ž a t ć e n e k e o b l i k e e t i ke r e c i p r o c i t e t a , š to z n a č i d a ć e d a l j n j a š m i n k e r s k a f o k u s i r a n o s t n a v i s o k i s t a tus p ro i zves t i s l a b l j e n j e g r u p n i h veza u p r o c e s u s a m o p o t v r -đ i v a n j a p o j e d i n c a , s t v a r a j u ć i t a k o »d ruš t vo« p r i j a t e l j a s a d o m i n a c i j o m i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o s t i , n a s u p r o t t e n d e n -

174-

URBANA PLEMENA

c i j a m a » z a j e d n i č k e b l a g a j n e « i d r u g i h a s p e k a t a k o l e k t i v n e e t i ke r e c i p r o c i t e t a .

Teme i oblici rituala K a o i z a m n o g e d r u g e n e f o r m a l n e , v r š n j a č k e g r u p e

p r i j a t e l j a , t a k o je i za š m i n k e r e »iz lazak van« b i o s r e d i š n j o m t o č k o m d n e v n o g ili t j e d n o g r a s p o r e d a . D n e v n i i z l azak , u nek i od k a f i ć a ili o t m j e n i j i h k a v a n a (u k o j e su za laz i l i i vršn jac i n j i h o v i h rod i te l j a ) v r l o b r z o b i se p r e t v o r i o u j e d n u od r i t u a l n i h t o č a k a p o k a z i v a n j a , d r u ž e n j a , r a z m j e n e i n f o r m a c i j a i d o g o v o r a za još t i p i čn i j i r i t ua l o d l a s k a u d i s k o t e k u (u s l u č a j u g r u p e o k o j o j je r i j eč - S a l o o n ) . S u b o t a je b i l a s i m b o l i č k i i s t va rn i d a n o b r e d a ( m a d a s u n a scen i m n o g i pože l j e l i i n te rven i ra t i u z a d a n o s t i k a r a k t e r s u b o t n j e v e č e r i , bez o b z i r a o k o j e m st i lu je r i ječ) i s l j e d e ć e r i ječ i n isu t i p i č n e ni t i z a j e d n u n e f o r m a l n u ( s u b k u l t u r n u ) g r u p u , n e g o z a »ku l tu ru m l a d i h « u o p ć e , g d j e ć e , z a n e k e a k t e r e , u p r a v o n a g l a š a v a n j e s u b k u l t u r n o g i d e n t i t e t a i š i ren je s c e n e znač i t i i d j e l o m i č a n i s k o r a k i z o d r e đ e n o s t i s u b o t o m : » Ž i v i m o za s u b o t u . U p o n e d j e l j a k i u t o r a k , u š k o l i , p r i č a m o o t o m e t k o je g d j e b i o u s u b o t u i š to se d o g a đ a l o . U s r i j e d u p o l a ko p o č i n j e m o razm iš l j a t i o s l j e d e ć o j s u b o t i , u če t v r t ak i p e t a k s e d o g o v a r a m o i p l a n i r a m o s u b o t u . S u b o t a j e ta j d a n , i od j u t r a p o s t o j i s p e c i f i č a n d o ž i v l j a j , da b i u n e d j e l j u i p o n e d j e l j a k s a k u p l j a l i d o j m o v e , naz i va l i p r i j a t e l j e i l i i h s re ta l i u š k o l i , p r i č a j u ć i o p r o š l o j i p r a v e ć i o p e t p l a n o v e za s l j e d e ć u s u b o t u . « M e đ u g r u p o m š m i n k e r a , k roz d v i j e j e g o d i n e d o š l o d o raz l i č i t ih p o g l e d a n a s u b o t u , p r i č e m u s e n i je u m a n j i l o z n a č e n j e z a j e d n i č k o g i z l aska , a l i j e a k t e r o s v i jes t io z n a č e n j e i k a r a k t e r i s t i k e , k a k o s u b o t e , t a k o i d r u g i h v e č e r i . S v a k a v e č e r (u o v o m s l u č a j u u S a l o o n u , a l i isti o b r a z a c važ i z a v e ć i n u d r u g i h d i s k o t e k a ) n o s i l a j e raz l i č i t » s i m b o l i č k i k a p i t a l « o n o m e t k o u n ju i nves t i r a , je r su se

1 7 5

Benjamin Perasović

v e č e r i p o č e l e r a z l i k o v a t i s o b z i r o m na n i j a n s e u i m a g e u i d o b g l a v n i h a k t e r a , g d j e j e s u b o t a p o s t a l a d a n o m u k o j e m s e d o b p o s j e t i l a c a spuš ta i p r i d o n o s i d r u k č i j o j a t m o s f e r i , n a l a ž u ć i d r u g i m a k t e r i m a p r o m j e n u veče r i ( r e c i m o n a p e t a k il i u t o r a k ) k o j u i z a b i r u za » s v o j u « 1 5 . T e m e u g r u p i su b i l e r a z n o v r s n e , o b u h v a ć a j u ć i k l a s i č n o p o d r u č j e » s p o r t a i g l a z b e « , s n a g l a š e n i m z a n i m a n j e m za o n o š to je u t r e n d u il i n a n e k i n a č i n s u g e r i r a v i s o k i s t u p a n j u s p j e h a es te tsk ih k r i t e r i j a , p r i z n a t o s t i u d r u š t v u i s ta tusa o p ć e n i t o . N a r a v n o , p r e d m e t i m o d e i p e r m a n e n t n a e v a l u a c i j a i z g l e d a i s t a t u s a , k o j i s e t i m p r e d m e t i m a o b l i k u j e , p r e d s t a v l j a j u k l a s i č n u »s red i šn ju p r e o k u p a c i j u « š m i n k e r s k o g s t i l a . M e đ u m u š k a r c i m a j e p r i s t u p s e k s u a l n i m a k t i v n o s t i m a , k a o s v o j e v r s n o j s p o r t s k o j d i s c i p l i n i , b i o v e o m a r a š i r e n . T o z n a č i d a s u s e r a z g o v o r i r a z l i k o v a l i s o b z i r o m n a p r i s u t n o s t d r u g o g s p o l a i d a j e » h o d a n j e « ( p o s e b n o k o d o n i h o d 1 5 - 1 7 g o d i n a ) b i l o p o d i g n u t o n a s p e k t a k u l a r n u i d o b r i m d i j e l o m k o m p e -t i t i vnu r a z i n u , r i t ua l i z i r a j uć i d r e v n e » m u š k e « il i » l o v a č k e « m o d e l e u k o n t e k s t u z a g r e b a č k e š m i n k e r s k e o p u š t e n o s t i k r a j e m s e d a m d e s e t i h , š to se v i d i i z i z j ava p o p u t » o v o m i j e r e k o r d , v e ć d r u g a s u b o t a s i s t o m c u r o m « il i »ja s a m p r i l i č n o o r i g i n a l a n u d a v a n j u n o g e , a l i Rob i j e s v o j o j p o k a z a o cr v e n i k a r t o n , d a n e b i m o r a o p rev i še o b j a š n j a v a t i « . S d r u g e s t r a n e , p r i h v a ć a n j e o b r a z a c a »ženskog« p o n a š a n j a , k o d d j e v o j a k a n i j e uv i j ek p r a ć e n o s a m o r o p s k i m i r e p r e s i v n i m k a r a k t e r i s t i k a m a , n e g o s e o n e , k a k o p o k a z u j e M c R o b b i e ( 1 9 9 3 . ) , u n u t a r t o g sv i je ta u d r u ž u j u i o s n a ž u j u svo j sv i je t , ko r i s t eć i p r i t o m n e k e n a u č e n e (»muške«) o b r a s c e , i l i d r u k -

, J O v d j e se po jav l ju je naznaka razl ič i tost i po jed in i h večer i u is tom k lub u , i ako još uvi jek unutar s l ičnog za jedn ičkog naz ivn ika, gd je u t o m razdob l ju Sa loon osta je »šminkerskim« a Big Ben »hašomansk im«, d o k će u d r u g o j po lov ic i osamdese t ih k lubov i već inom popr im i t i ne-ut ra ln i ja ob i l jež ja , a po jed in i d a n i , sa svo j im tematsk im g lazben im veče r ima , nositi pečat subku l tu rn ih st i lova. Č a k će i Sa loon dob i t i svoju rockersku večer.

176

URBANA PLEMENA

či j i p u t k o m p e t i c i j e , u k l j u č u j u ć i , u n a š e m s l u č a j u , » d a v a n j e n o g e « i l i n iz » s p u š t a l a č k i h « v j e š t i n a . O s o b i t o s u »se l j ač i ne u r u h u š m i n k e r a « bi l i r a z o b l i č a v a n i i o b i l j e ž a v a n i od s t r ane s a m o s v j e s n i h š m i n k e r i c a i z t o g r a z d o b l j a . I p a k , u l o g a ž e n e k a o »este tskog uk rasa« ili »zavodn i ce« m o g l a se p u n o lakše p r o n a ć i i p o t v r d i t i u š m i n k e r s k o m k r u g u n e g o u h a š o m a n s k i m š k v a d r a m a , i t o ne za to što b i h a š o m a n i b i l i f e m i n i s t i ( i ako j e p r o c e s o d l e đ i v a n j a m u š k a r č i n a n a to j scen i l a g a n o z a p o č e o ) , n e g o z a t o š t o j e i m a g e h a š o m a n k e u g l a v n o m n e g i r a o k l a s i č n o »do t j e r i van je« u s v o j o j a s k e t s k o j v a r i j a n t i , pa č a k i u š a r e n i j e h i p i j e v s k o j , o b l a č e ć i h l a č e , i š i r o k e , o č e v e k o š u l j e , n a s u p r o t s u k n j a m a i u ž i m m a j i c a m a t a d a š n j i h š m i n k e r i c a . N a r a v n o , o v o j e m o d e l s k o r a z m i š l j a n j e k o j e s e p o k l a p a s j e d n i m d i j e l o m p o z n a t o g e t n o g r a f s k o g i skus tva , a l i ne p o k r i v a sve v a r i j a c i j e s t v a r n o s t i , i z k o j e je m o g u ć e i s l j edeće i z v o đ e n j e ; š m i n k e r i k a o o d m a k o d s e l j a č i n a i k l a s i č n o p a t r i j a r h a l n i h m u š k a r a c a , f in i i o b r a z o v a n i , n a s u p r o t h a r d - r o c k m u š k a r č i n a m a k o j e d u g a k o s a n i m a l o n e o d m i č e o d a g r e s i v n o g m a s k u l i n i z m a . I p a k , z a v o đ e n j e , h o d a n j e , u t a k m i c a o k o s e k s u a l n o g r e z u l t a t a d r u ž e n j a ( » u p u c a v a n j a « , » g r e b a n j a « ) češće s e n a v o d i k a o c i l j s u d j e l o v a n j a u r i t ua l u d i s c o i d n e s u b o t e (il i s r i j ede) n a v e č e r u š m i n k e r s k i m g r u p a m a n e g o k o d t r a n s i č n i m s t a n j i m a r o c k s v e t k o v i n e u s m j e r e n i h h a š o m a n a .

5 o b z i r o m na p e r c e p c i j u v l a s t i t o g i m a g e a i o d r e đ e n j e š m i n k e r a , p r i su tn i s u a m b i v a l e n t n i i skaz i . N a m n o g i m r a z i n a m a s o c i j a l n o g k o n t e k s t a p o j a m š m i n k e r a i m a o j e n e g a t i vne k o n o t a c i j e . V e ć i n a a k t e r a n isu z a s e b e že l je l i reć i d a s u š m i n k e r i , n a g l a š a v a j u ć i o d r e đ e n j a p o p u t » n o r m a l n o « il i » l i j epo« . » N i s a m j a n i k a k a v š m i n k e r , a l , ku iš , v o l i m s e l i j e p o o b u ć ' « . V las t i t i s e i z g l e d u s p o r e đ i v a o s t a d a s n a ž n o p r i s u t n i m h a š o m a n s k i m s t i l o m i o p r a v d a v a o u n u t a r s u p r o t nos t i s i m a g e o m h a š o m a n a ; »ak ' j e n o r m a l n o i m a t d u g u m a s n u kosu i p o d e r a n e t r a p e r i c e , o n d a j a n i s a m n o r m a l a n ,

177

Benjamin Perasović

s l o b o d n o n a p i š i da s a m š m i n k e r « . U to d o b a »Polet« j e o b j a v l j i v a o t eks tove ko j i s u t a k o đ e r b i l i n e g a t i v n o i n t o n i r a n i p r e m a š m i n k e r i m a . D i o » p r o z v a n i h « (a m n o g i Polet n isu n i č i t a l i ) o d b a c i v a o b i t a k v e o p t u ž b e p o z i v a n j e m n a n e k u p r o v j e r e n u v r i j ednos t ili z n a č a j k u k o j a m o ž e p r e v a g n u t i n a v a g i » p a m e t i « , » o z b i l j n o s t i « , »zre lost i« i t d . ( P r i m j e r i c e ; i n t e l e k t u a l n a , spo r t ska , t e h n i č k a p o s t i g n u ć a n a s u p r o t pas i vnos t i , z a p u š t e n o s t i , d e v i j a n t n o s t i , n e z r e l o s t i , i l i p a k » d v o l i č n o s t i « h a š o m a n a . )

S o b z i r o m na e t i k e t u d e v i j a c i j e k o j a j e h a š o m a n i m a s ta l no l e b d j e l a n a d g l a v o m u d o m i n a n t n o j ku l t u r i , z a š m i n k e r e s e n e m o ž e u tv rd i t i s l i čan s k u p d j e l a t n o s t i i l i i m a g e a k o j i » p r o s j e č n o m r o d i t e l j u « s u g e r i r a d e v i j a c i j u . I p a k , n e k o l i c i n a t a d a š n j i h a k t e r a n a v e l a j e m a r g i n a l n u p r i s u t n o s t p o n u d e z a p r e p r o d a j o m z l a t n o g n a k i t a , k a o i p o n u d e z a s n i m a n j e p o r n o f i l m o v a , što u k a z u j e n a m o g u ć e o b l i k e o n i h d j e l a t n o s t i k o j e se o d v i j a j u u k r u g u (ili na n j e g o v u r u b u ) š m i n k e r s k o g d r u š t v a , a k o j e b i u d o m i n a n t n o j ku l t u r i m o g l e b i t i p r o g l a š e n e d e v i j a n t n i m il i k r i m i n a l i z i r a n e . I p a k , t a k v i s l u č a j e v i s a m o g o v o r e o m o g u ć i m m o d e l i m a z a d e -v i j a n t n o s t k o j a b i m o g l a bi t i k a r a k t e r i s t i č n i j a z a š m i n k e r s k i n e g o z a h a š o m a n s k i k r u g u j e d n o m s p e c i f i č n o m r a z d o b l j u , a o s t a j u p o s v e m a r g i n a l n i u n u t a r n e f o r m a l n i h g r u p a o k o j i m a g o v o r i m o . S p o m a k o m u v r e m e n u , p r o m i j e n i t ć e se i m n o g o t o g a š to p r e s i j e c a , e t i k e t i r a n j e m ili s t v a r n o m k r i m i n a l i z a c i j o m , p o d r u č j a d r u š t v e n o g o z n a č a v a n j a d e v i j a c i j e ; š i r e n j e , p r i m j e r i c e , p u š e n j a m a r i h u a n e m e đ u š m i n k e r i m a i š t e m e r i m a o s a m d e s e t i h g o d i n a , p r e p l e t a n j e š te -m e r s k o g s i t i la i s t v a r n o g n a s i l j a k a k o sa š m i n k e r s k i m t a k o i s a h a š o m a n s k i m ( r a z n o v r s n i m p o s t - h a š o m a n s k i m , r o c k -- s u b k u l t u r n i m ) s t i l o v i m a , sve t o m i j e n j a m a p u s u b k u l t u r n i h s v j e t o v a i n a l a ž e s o c i o l o g u o p r e z n o s t p r i z a k l j u č i v a n j u k o j e s m j e r a i zvan j a s n i h g r a n i c a p r o s t o r a i v r e m e n a .

1 / 8

URBANA PLEMENA

J e d a n d i o s t a l n i h t e m a u š m i n k e r s k o m k r u g u k a o d a je p reuze t iz s o c i o l o g i j e k o j a se b a v i s t r a t i f i k a c i j o m i n e s u m n j i vo b i s m o u o b u h v a t n o m i s t raž i van ju t a k v i h n e f o r m a l n i h g r u p a m o r a l i p o s e g n u t i z a s t v a r n o m p r o v j e r o m s o c i o e k o n o m s k o g s ta tusa . Pr im je r i p o z n a t i i z k l a s i č n e k n j i ž e v n o s t i , ili i z B o u r d i e o m i n s p i r i r a n i h a n a l i z a e k o n o m s k o g i k u l t u r n o g k a p i t a l a , n a l a z e se u š m i n k e r s k i m p r e o k u p a c i j a m a k a o s ta lna p i t a n j a o t o m e t k o je i z »bo l j e kuće« , či j i su r o d i te l j i »već g e n e r a c i j a m a b o g a t i « , t k o j e c i j e n j e n m i m o e k o n o m s k o g k a p i t a l a , a l i v i s o k o g k u l t u r n o g , i t ko j e » n o v o o b o -g a ć e n i « , n o v o p r i d o š l i a k t e r ko j i č e s t o z b o g n a p a d n o g is t i c a n j a s ta tusn ih s i m b o l a s v o g a e v e n t u a l n o g r u r a l n o g p o d r i j e t l a ne m o ž e b i t i p r i h v a ć e n u d r u š t v u š m i n k e r s k e e l i t e k o j a m a t e r i j a l n i s ta tus p o d r a z u m i j e v a k a o v i sok , n a s t o j e ć i g a o d r ž a t i i k u l t u r o l o š k i v i s o k i m , p o v l as t i t im k r i t e r i j i m a . D o k j e s r e d i n o m i k r a j e m s e d a m d e s e t i h još b i l o m o g u ć e o p e r i r a t i s a dv i j e i l i tr i o s n o v n e k a t e g o r i j e , z b o g t a d a š n j e g k a r a k t e r a s l užbene ku l t u re s o c i j a l i z m a i n e d o s t u p n o s t i v e ć i n e z a p a d n j a č k i h s ta tusn ih s i m b o l a m a l o d o b n i m a k t e r i m a , d a n a s se, z b o g u p l e t a n j a b r o j n i h e k o n o m s k i h , r e g i o n a l n i h , m i g r a c i j s k i h i v r i j e d n o s n i h s p e c i f i č n o s t i p o s l i j e r a t n o g h r v a t s k o g d ruš t va i » t a j k u n s k o g k a p i t a l i z m a « , š m i n k e r s k i sv i je t p o k a z u j e k a o još v iše f r a g m e n t i r a n , i j e d n i m s v o j i m d i j e l o m još v iše u d a l j e n o d r e f e r e n t n o g o k v i r a u r b a n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a . U o s t a l o m , z a a k t e r e k o j i s u p r i j e k r a j a s e d a m d e s e t i h už iva l i u o p u š t e n o j a t m o s f e r i d j e c e i z » f in ih k u ć a « , p e r c i p i r a j u ć i s u b o t u u S a l o o n u k a o p o ž e l j a n ( i d o b r i m d i j e l o m d o k u m e n t a r a n ) t ros t ruk i o t k l o n o d n e p o ž e l j n i h , r e m e t i l a č k i h , p r o t u - b e z b r i ž n i h č i m b e n i k a (sivila p r o s j e č -nos t i , h a š o m a n s k o g o t p a d n i š t v a i š t e m e r s k e a g r e s i v n o s t i ) , sve j e već p o č e t k o m o s a m d e s e t i h »b i l o z a v r š e n o « , s n i ž a v a n j e m p r o s j e č n e d o b i i p o p u l a r i z a c i j o m š m i n k e , k a o i o d r a s t a n j e m s a m i h a k t e r a .

179

Benjamin Perasović

Hašomani

S u b k u l t u r n i sti l h a š o m a n a n e s u m n j i v o p r o i z l a z i i z š i r e g o d r e đ e n j a r o c k k u l t u r e i p o v e z a n o s t i te k u l t u r e s p o k r e t i m a i ž i v o t n i m s t i l o v i m a ko j i su označ i l i k ra j šezdese t ih u A m e r i c i i V . B r i t a n i j i , o g l a š a v a j u ć i s v o j u n a z o č n o s t u v e ć o j ili m a n j o j m j e r i š i r o m u r b a n i h s red iš ta sv i j e t a , č a k _ L s _ p n e s t r a n e t a d a š n j e že l j ezne zav jese . U p r o c e s u n a s t a j a n j a r o c k k u l t u r e n a n a š i m p r o s t o r i m a n e j e d n a k o m _ b r z i n o m p o j a v j j r v a j i j s j j j ^ ^ T o s u ^

( ^ a ) ) f e c e p c i j a z v u k a k a o prv i i o s n o v n i p r e d u v j e t s t va r a n j a s c e n e . Bez o b z i r a na n e p o s t o j a n j e d r u g i h s t r u k t u r a i a k t e r a , m o ž e m o zamis l i t i g r u p u o k u p l j e n u o k o z a j e d n i č k o g s l u š a n j a » R a d i o L u x e m b u r g a « (što p r e d s t a v l j a p o č e t n u r e c e p c i j u u n a š i m k r a j e v i m a ) k a o š to m o ž e m o zamis l i t i i k a s n i j a o k u p l j a n j a o k o n e k o g g l a z b e n o g st i la n e o v i s n o o p o s t o j a n j u d o m a ć i h a k t e r a , k o n c e r a t a , i l i n o s a č a z v u k a u t r g o v i n a m a . B i l o k o j i n a č i n k o j i m zvuk d o l a z i d o s l uša te l j a m o ž e m o s m a t r a t i o b l i k o m »p rve i n f o r m a c i j e « i o s n o v o m z a kasn i j i r azvo j k u l t u r e k o j a o k o z v u k a , a o n d a i p o k r e t a , s l i ke , j ez i ka , d r ž a n j a , u s l o ž n j a v a n j a p o s r e d o v a n j a , n a s t a j e u n e k o j s r e d i n i .

v j ^ n a s t a n a k d o m a ć i h i z v o đ a č a koj i v j e r n o »sk ida ju« g l a z b e n u i n f o r m a c i j u , t e o n i h ko j i s t v a r a j u v las t i te p j e s m e . D a k l e , u n a š i m u v j e t i m a p u t k o j i j e p r i j e đ e n i t r a d i c i j a k o j a j e s t v o r e n a o d »B i je l ih s t r i je la« , » C r v e n i h k o r a l j a « , » B e z i m e n i h « , » G r u p e 2 2 0 « i o s t a l i h , d o d a n a š n j i h d a n a » M a j k i « , » M o t u s a « , »Over f l ovv« , »Pipsa« il i b i l o k o j e g p r e d s t a v n i k a f r a g m e n t i r a n e s c e n e na k o j o j su i g a r a ž n i ku l t b a n d o v i i ve l i ke a t r a k c i j e d v o r a n a i s t a d i o n a , p o p u t P a r n o g v a l j k a il i P r l j a v o g k a z a l i š t a . 1 6

O v d j e su Parni va l jak i Pr l javo kazalište naveden i n a m j e r n o , da s imbol iz i ra ju i o n a j put koj i rock kul tura prelazi od čvršćeg, žešćeg i podzemn i j eg do mekšeg i srednjo j struji pr ihvat l j iv i jeg s tatusa, bez

URBANA PLEMENA

n a s t a n a k » in f ras t ruk tu re« , o d n o s n o k l u b o v a il i s l ič n ih d v o r c m č T ž a n e o p h o c f n u k o n c e r t n u a k t i v n o s t , s t u d i j a i o p r e m e za s n i m a n j e , sve do p r o i z v o d n j e v las t i t ih i l i c e n c -nTh i z d a n j a »ploča i d r u g i h n o s a č a z v u k a .

d) p r o ž i m a n j e nasta l ih e l e m e n a t a s p o s t o j e ć i m m e d i j i ma d o m i n a n t n e k u l t u r e i (ili) o s n i v a n j e v las t i t i h , d a k l e svo j ev r sno š i ren je i u s p o s t a v u k o m p l e m e n t a r n e i p r o c e s u a l n e d i h o t o m i j e » p o c l z e m l j e - e s t a b l i s h m e n t « , g d j e š i ren je t rž iš ta i u p o t r e b a reklarne,~"uz b r ž u k o m e r c i p i z a c i j u , k a r a k t e r i z i r a e s t a b l i s h m e n t , a o s n i v a n j e m a l i h i n e z a v i s n i h m r e ž a o b i l j e ž a v a p o d z e m n u d j e l a t n o s t r o c k k u l t u r e .

O v d j e je p o t r e b n o s p o m e n u t i i š i r en je r o c k k u l t u r e u d r u g i m p o d r u č j i m a i z raza , p o p u t f i l m a ili s t r i p a , š to d o d a t n o u t ječe n u v i š e d i m e n z i o n a l n o s t k u l t u r e i m o g u ć n o s t u t j e c a j a n a s t v a r a n j e s u b k u l t u r n i h s c e n a . T a k o G l a v a n ( 1 9 9 4 . ) i B a k i ć ( 1 9 9 4 . ) , o p i s u j u ć i »p re tpov i j es t« h r v a t s k o g r o c k a , u k a z u j u n a v a ž n o s t » g l a z b e n i h f i l m o v a « u p o č e c i m a s t v a r a n j a s c e n e , z a j e d n o s p o j a v o m p r v i h i z v o đ a č a . O p i s i , p o p u t s l j e d e ć e g , o d n o s e s e n a p r v u p o l o v i c u š e z d e s e t i h , a l i b i uz n e b i t n e i z m j e n e m o g l i v r i j ed i t i i u k a s n i j i m d e s e t l j e ć i m a : » G l a z b e n a e p i d e m i j a š i r i la s e g r a d o m . U s a m o m g r a d u i m a već d e s e t a k e l e k t r i č n i h g i t a r a , raz l i č i t i h b o j a , c r n a , j a r k o c r v e n a , ž u t a , s m e đ a , z l a t n a i s r e b r n a . O n i k o j i n isu i m a l i vezu u E u r o p i j e d n o s t a v n o su n a k a l e m i l i o b i č a n m a g n e t na a k u s t i č n u g i t a r u , a k a o p o j a č a l o , u t i m p i o n i r sk im d a n i m a , n a j č e š ć e j e z n a o pos luž i t i s tar i r a d i o a p a r a t » K o s m a j 4 9 « . K a d a s u s e u g r a d u p o j a v i l a p r v a p o j a č a l a o d 3 0 v a t a , n a s t a o j e p rav i k a o s . S n a g a o d 3 0 v a t a b i l a j e n a p a d na uši r o d i t e l j a , je r - t a k v a b u k a n i j e z d r a v a , t a k v a b u k a izaz iva stres i n a r u š a v a zd rav l j e .« »Bi le su z a n i m l j i v e

obz i ra na to što b i mnog i ak ter i , želeći zadržat i subverzivnost p o j m a »rock« s igu rno a rgument i ra l i u pr i log tezi o pot reb i »pop« ili »srednje-strujnog« od ređen ja današn jeg po loža ja i t ipa zvuka što ga zauzi ma ju i n jegu ju navedeni b e n d o v i .

l 8 0 l8 l

Benjamin Perasović

i z jave »p r i s to jn ih g r a đ a n a « : »Takve t r e b a u h a p s i t i « i l i » Č u p a v a c , t r e b a t e oš iša t i d o kože« . P o č e l o j e r a s l o j a v a n j e . S inov i su puš ta l i sve d u ž u k o s u , kćer i su sve v iše s k r a ć i v a l e s u k n j e , a r od i t e l j i su se sve v iše zg raža l i n a d s u d b i n o m s i n o v a i kćer i .« (Bak ić , 1 9 9 4 . , str. 11 . ) Rock k u l t u r u , u v r i j e m e n j ez i na p o č e t k a i n a s t a j a n j a , d o b a r d i o s a m i h a k t e r a ( a k t e r i m a m o ž e m o s m a t r a t i p o d j e d n a k o i o n e k o j i i z v o d e il i s n i m a j u g l a z b u , i o n e k o j i j e s l uša ju i č i n e o s n o v o m v l a s t i tog ž i v o t n o g st i la) s h v a ć a k a o p o k r e t , k a o r a z n o v r s n e r a z i n e s u d j e l o v a n j a u i n d i v i d u a l n o j i k o l e k t i v n o j a k c i j i . To s u - d j e l o v a n j e n e m o r a b i t i a r t i k u l i r a n o n a raz in i r a c i o n a l n e a r g u m e n t a c i j e , n e g o n a o s n o v i » e p i d e m i j e « o k o j o j B a k i ć g o v o r i , n a v a l u c i j e l o g se ta n e v e r b a l n i h i z n a č e n j e m n a b i j e n i h g e s t i , o d E l v i s o v o g p o m i c a n j a k u k o v i m a d o h i p i j e v -ske i n t e r v e n c i j e u k o n v e n c i o n a l n o s t i o b r a s c e m u š k o g i ž e n s k o g » u o b i č a j e n o g « i z g l e d a , m o ž e tvor i t i o s j e ć a j p o v e zanos t i i s t v a r a n j a z a j e d n i č k i h »sred išn j ih p r e o k u p a c i j a . « O d e l e m e n t a r n e č i n j e n i c e o k u p l j a n j a o k o z v u k a i » b u n t o v -n iš tva bez r a z l o g a « (č i je r a z l o g e i r i t u a l e u p u n o m sv je t lu p r i k a z u j e Jef f N u t t a l ( 1 9 6 8 . ) , r o c k k u l t u r a j e p o t k r a j š e z d e se t ih s a d r ž a v a l a i e k s p l i c i t n a n a s t o j a n j a , s a m o p e r c e p c i j u d i j e l a a k t e r a , p r e m a i n d i v i d u a l n o j i k o l e k t i v n o j a k c i j i za p r o m j e n u d r u š t v a i sv i jest i . S a m r o c k b i o j e u p o č e t k u s h v a ć e n k a o b u n t o v n i š t v o , z v u k o v i su p r i m a n i i p r e r a đ i v a n i k a o g e n e r a c i j s k e » ta j ne veze« s v o j e v r s n o g u s t a n k a . M e đ u t i m , ta j b u n t o v n i n a b o j n i j e m o g a o b i t i j e d i n o m d i m e n z i j o m n a s t a j a n j a k u l t u r e k o j a s e sm ješ ta u n u t a r p o d r u č j a i ndus t r i j e s l o b o d n o g v r e m e n a i p o t r o š n j e . T a k o đ e r , k roz v r i j e m e se m i j e n j a o i zvuk i s o c i j a l n i k o n t e k s t , t a k o da n a m u p o t r e b a p o j m a » rock ku l t u ra« n e g o v o r i m n o g o bez čvr š ć e g s i t u i r a n j a u p r o s t o r i v r i j e m e ; u p r a v o se u s a m o j to j ku l t u r i m o ž e d o b r o p r im i j e t i t i k a k o o d r e đ e n i z v u k o v i , g l a z b e n i s t i l ov i , m o g u o d b u n t o v n i č k o g , s u b k u l t u r n o g s t a t u s a , p o s t a t i d i o » g l a v n o g t o k a « i e t a b l i r a n e k u l t u r e . Z b o g t o g a

URBANA PLEMENA

p o j a m r o c k k u l t u r e z a h v a ć a i o n u o p ć e n i t u , m a s o v n u i » d r u š t v e n o p r i h v a t l j i v u « z a b a v u , g d j e p r i s u t n o s t v iše g e n e r a c i j a p r o š i r u j e z n a č e n j e već i o n a k o p r e š i r o k o g p o j m a »ku l t u re m l a d i h « , o m o g u ć u j u ć i n a m č a k i s l i ku u l a s k a u v r h o v e m o ć i d o m i n a n t n e k u l t u r e , k a d a s e ku l t n i b a n d šezd e s e t i h i s e d a m d e s e t i h o k u p i o r a d i p r o m o c i j e C l i n t o n a u p r e d s j e d n i k a S A D - a . I p a k , p o s t o j a n j e r o c k k u l t u r e i m o g u ć n o s t u p o t r e b e t o g n e s u m n j i v o š i r o k o g p o j m a n i j e t i m e n e s t a l o . V a ž n o j e uoč i t i i d r u g u s t r a n u š i r e n j a r o c k - k u l t u r e , p r e m a » p o d z e m n o j « t r a d i c i j i , š to z n a č i d a o n a i m p l i c i r a i s u b k u l t u r e m l a d i h . U s t v a r n o s t i , u ž i v o t u , p o s t o j i n iz m j e s t a g d | e se o p ć a r o c k k u l t u r a i n j en i a k t e r i s reću sa a k t e r i m a r o c k s u b k u l t u r e , a i z m e đ u t i h d v i j u s fe ra p o s t o j e i m n o g a p o s r e d o v a n j a i m i j e š a n j a . O v d j e j e p o s v e p r i m j e r e n a u s p o r e d b a s » n o g o m e t n o m k u l t u r o m « , š i r o m » k u l t u r o m n o g o m e t n i h n a v i j a č a « ( k o j a j e i v iše g e n e r a c i j a p r i j e » u s p o n a « r o c k k u l t u r e o b u h v a ć a l a s t ras tvene a n g a ž m a n e m n o g i h p r e d s j e d n i k a d r žava ) i n j e n o m raz l i č i tošću s p r a m » n a v i j a č k e s u b k u l t u r e « . N a j e d n o j u t a k m i c i , n a i s t o m s t a d i o n u , s j e d e p r i p a d n i c i n a v i j a č k e k u l t u r e , t a k o đ e r r a z n o v r s n i h u l o g a i r a z i n a u k l j u č e n j a , a l i bez s u m n j e v e z a n i u z b i t n e a s p e k t e n o g o m e t n o g sv i je ta te p r i p a d n i h strast i i o b l i k a i z raza , a p o r e d n j i h s to je p r i p a d n i c i n a v i j a č k e s u b k u l t u r e , a k t e r i s u b k u l t u r n o g s t i la n o g o m e t n i h h u l i g a n a . Is to t a k o , n a k o n c e r t u , r e c i m o R o l l i n g S t o n e s a , j e d n i p o k r a j d r u g i h p l e š u i p r i p a d n i c i r o c k k u l t u r e , z a l j u b l j e n i c i u o d r e đ e n i zvuk ko j i su s v o j u st rast z a d o v o l j i l i o d l a s k o m na k o n c e r t , i p r i p a d n i c i r o c k s u b k u l t u r e , k o j i m a j e p o t r e b n o v iše o d » h o b i j a « il i es te tske p r e f e r e n c i j e , i k o j i m a su b e n d o v i o s n o v a za s t v a r a n j e ž i v o t n o g s t i la . M o ž e s e d o g o d i t i d a u t a k m i c a p r o đ e bez i n c i d e n a t a , k a o i k o n c e r t , p a d a p r i p a d n i c i k u l t u r e n o g o m e t n i h n a v i j a č a , z a j e d n o s a s u b k u l t u r n o m h u l i g a n s k o m j e z g r o m n a p u s t e p r o s t o r i d o g a đ a j k o j i i h j e o k u p i o b e z v id l j i v i h p o l a r i z a c i j a , š t o je još češć i s l uča j s k o n c e r t i -

183

Benjamin Perasović

m a . M e đ u t i m , u n e k i m s i t u a c i j a m a m o ž e d o ć i d o v e l i k i h raz l i ka u p e r c e p c i j i i p o n a š a n j u , z a m i s l i m o s a m o k o l i k i d i o p a ž n j e h u l i g a n s k a s u b k u l t u r a p o s v e ć u j e z b i v a n j i m a i zvan t e r e n a , o d n o s i m a s p o l i c i j o m i s u p a r n i č k i m n a v i j a č i m a , š t o m o ž e r e z u l t i r a t i i n e r a z u m i j e v a n j e m pa i s u k o b i m a s » o b i č n i m « i o d r a s l i m , v e ć i n s k i m d i j e l o m n o g o m e t n o g sv i j e ta . T a k o đ e r , n e ć e svi p r i su tn i l j ub i te l j i r o c k a o d o b r i t i p e n j a n j e na p o z o r n i c u i s k a k a n j e u p u b l i k u (s tage diving) a k o j e r i j eč o m a s o v n i j e m d o g a đ a j u n u ž n e h e t e r o g e n o s t i a k t e r a , i r a d i j e će ispra t i t i k o n c e r t u m i r u n e g o u laz i t i u s u k o b s r e d a r i m a k o j i ne d o p u š t a j u s t a g e diving. S u b k u l tu ra k o j a d r u k č i j e d o ž i v l j a v a p o j a m k o n c e r t a , v l a s t i t o g s u d j e l o v a n j a , k o j o j s u n e k i e l e m e n t i k l j u č n i z a r i t u a l , n e ć e se p o m i r i t i s p a s i v n i m p r o m a t r a n j e m i u t a k v i m s i t u a c i j a m a p o n o v o v i d i m o o b l i k e p r i b l i ž a v a n j a i u d a l j a v a n j a s u b k u l t u r n i h jezgr i i š i re ( s u b ) k u l t u r e o k u p l j e n e o k o n o g o m e t a il i r o c k a . S u b k u l t u r a će i k v a n t i t a t i v n o i k v a l i t a t i v n o u d r u k č i j o j m j e r i p reuze t i z v u k o v e i z n a č e n j a , p r i j e ć i g r a n i c u »no r -m a l n o s t i « k o j u uža il i š i ra o k o l i n a o d r e đ u j e z a n e k i o b l i k a n g a ž m a n a , i n e ć e žel jet i i n t eg r i r a t i p j e s m e S t o n e s a (il i n e k o g d r u g o g b e n d a h e t e r o g e n e i v i š e g e n e r a c i j s k e p u b l i k e ) u ž ivo t š to g a u s m j e r u j u d r u g e , o d r o c k a raz l i č i te s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e . I s t o v r e m e n o , m o ž e p o s t o j a t i ( i p o s t o j i ) s u b ku l t u ra u p r a v o o k o S t o n e s a , i t o r a z n o l i k a . N a r a v n o , d o b a r d i o d a n a š n j i h s u b k u l t u r n i h g r u p a k o j e g l a z b e n i m s t i l o v i m a p o s r e d u j u svo j ž i vo tn i s t i l , n e ć e o t i ć i n a k o n c e r t k o j i o b u h v a ć a t a k o h e t e r o g e n u p u b l i k u , niti ć e p r i zna t i r e l e v a n t n o s t t a k o o p ć e n i t o g o d r e đ e n j a k a o š to j e » rock« z a i m e n o v a n j e v las t i t i h i d e n t i f i k a c i j s k i h o s l o n a c a . D a k l e , o s i m š to se s v r e m e n o m n e k i t ip z v u k a , g l a z b e n i st i l , d o ž i v l j a v a d r u k č i j e s o b z i r o m na p r o m j e n e u s a m o m z v u k u il i na p r o m j e n e s o c i j a l n o g kon teks ta o k o i d e n t i č n o g z v u k a , t a k o se i u p r o s to ru z n a č e n j e p o j e d i n o g k o n c e r t a m i j e n j a s o b z i r o m n a d ruš tven i kon teks t t o g a p r o s t o r a . A k o z a d r ž i m o u f o k u s u

I 8 4

URBANA PLEMENA

p r i m j e r Ro l l ing S tonesa u Z a g r e b u , o n d a n a m se i ta d i m e n zi ja p r o s t o r a n a m e ć e k a o v a ž n a , za to što j e čes to spec i f i č n a . C e s t o , a l i ne a p s o l u t n o , š to znač i da ne t r e b a g u b i t i i z v i d a č i n j e n i c u p o s t o j a n j a m n o g i h s l i čn ih i p o n a v l j a j u ć i h o b r a z a c a p o n a š a n j a , s t v a r a n j a i i z r a ž a v a n j a s u b k u l t u r n i h i d e n t i t e t a u r a z n i m g e o g r a f s k i m p r o s t o r i m a , g d j e o d j e ć a , p les , o b l i c i i z r a ž a v a n j a i sus tav s i m b o l a s v j e d o č e o g o t o v o i d e n t i č n o m f e n o m e n u . N o , s p e c i f i č n o s t z a g r e b a č k o g k o n c e r t a , s o b z i r o m na m o g u ć n o s t g o v o r a o r o c k ku l tu r i i s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a , n a m e ć e o p r e z z b o g č i n j e n i c a k o j e o b j a š n j a v a j u s t r u k t u r u i a k t e r e d o g a đ a j a n a k o j e m s e s k u p i l o o s a m d e s e t a k t i suća l j u d i . U Z a g r e b u (što o z n a č a v a p r o s t o r , a l i n a r a v n o i u s p e c i f i č n o m v r e m e n u ) b r o j s l i č n i h k o n c e r a t a , k a o i o n i h m a n j i h , n i j e u o p ć e u s p o r e d i v s b r o j e m i r e d o v i t o š ć u n a s t u p a r o c k b a n d o v a u v e ć i n i z a p a d n i h z e m a l j a . U t a k v o j s i t uac i j i , niz p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , o k u p l j e n i h o k o z v u k o v a i t e m a r o c k k u l t u r e , p o j a v i o s e n a k o n c e r t u k a o j e d n o m o d r i j e t k ih m j e s t a v e ć e g o k u p l j a n j a r o c k - p l e m e n a . M e d i j s k a p r o m o c i j a ( u z d i g n u t a n a r a z i n u » d o g a đ a j a dese t l j eća«) t a k o đ e r j e o d i g r a l a s v o j u u l o g u , p o t i č u ć i već i b r o j l j ud i n a o d l u k u o k u p n j i u l a z n i c e , a o d b i j a j u ć i m a n j i , a l i n e o s p o r a n b r o j s u b k u l t u r n o o r i j e n t i r a n i h m l a d i h , l a k o m a r g i n a l n o , m e d i j s k o d j e l o v a n j e p r o t iv k o n c e r t a t a k o đ e r m o ž e o d i g r a t i d v o s t r u k u u l o g u . K a o što j e m o ć te lev iz i je p r i d o b i l a m n o g e n e o d l u č n e , t a k o j e i s n a g a a r g u m e n a t a »g las i l a k a t o l i č k e m l a d e ž i »Ml« d j e l o v a l a na o n e ko j i l ist č i t a j u , d o k b i u s l u č a j u š i r en ja svo je m e d i j s k e p o r u k e v j e r o j a t n o d o s e g l a i o n e k o d k o j i h b i p r i m l j e n a p o r u k a i zazva la s u p r o t n e e f e k t e . D i o o n i h ist ih s u b k u l t u r n i h m l a d i h ko j i su o d b i j a l i ići na k o n c e r t u sv je t lu p r e n a g l a š e n e m e d i j s k e p r o m o c i j e , na i n t e r p r e t a c i j e o so t o n i z m u S t o n e s a r e a g i r a o b i i o d l a s k o m n a h i p o d r o m , š to j e z a » m i o v c e « s v o j e v r s n o k a l j a n j e m j e s t a n a k o j e m j e Pa p a d r ž a o m i s u o k u p l j e n i m a u d o b a s v o g p r v o g p o s j e t a . U

| 8 5

Benjamin Perasović

o v o m s l u č a j u , p o l o ž a j d i j e l a m l a d i h k a t o l i k a o k u p l j e n i h o k o l is ta »Ml«, s l i čn i j i j e s u b k u l t u r n o m p o l o ž a j u n e g o d o m i n a n t n o j k u l t u r i , o s i m d i j e l u d e k l a r a t i v n e , s l u ž b e n e i d e o l o g i j e » n a c i o n a l n e « k u l t u r e u r o n j e n e u p r v u f a z u k a p i t a l i z m a . ( U n u t a r s h e m e G r e g o r a T o m c a , n j i h o v o d j e l o v a n j e s e m o ž e nazva t i i » s u b p o l i t i č k i m « u p o d r u č j u k u l t u r e i t e m e l j n ih v r i j ednos t i n e k o g d r u š t v a , u kon teks tu v l a d a v i n e H D Z - a u n a š e m s l uča ju ) K o n c e r t S tonesa j e s a m o j e d a n p r i m j e r p o t r e b e za u o č a v a n j e m o b j e d i m e n z i j e , i s l i č n o s t i , i r az l i č i tos t i f e n o m e n a r o c k k u l t u r e u p r o s t o r u i v r e m e n u , u p o j e d i n o m k o n t e k s t u .

Rock k u l t u r a , i s n j o m i m p l i c i r a n e b r o j n e s u b k u l t u r e , u s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a j e već p r o š l a r a z n o v r s n e f aze b u n t a , e t a b l i r a n j a i m e d i j s k i h p o s r e d o v a n j a , - a_po l c r i va l a j e i š i rok i s p e k t a r s t i l o v a . N j e n o š i ren je u H r v a t s k o j o m o g u ć u j e s o l i d n u o s n o v u z a n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n o g st i la h a š o m a n a .

Kra j šezdeset ih i p r va p o l o v i c a s e d a m d e s e t i h p r e d s t a v l ja o b l i k o v a n j e s c e n e u tež im u v j e t i m a , z b o g m a t e r i j a l n i h , f i n a n c i j s k i h t e š k o ć a n a b a v e b i t n i h p r e d m e t a , i z b o g o p ć e s i m b o l i č k e u n i f o r m n o s t i d r u š t v a k o j e se , p o p o t r e b i , štiti e k s p l i c i t n o m c e n z u r o m i z a b r a n a m a . T a d a š n j i a k t e r i t v r d e da se u p o č e t k u izraz h a š o m a n i n i je k o r i s t i o , t e da j e n a s t a j a n j e s c e n e i m a l o e l i tn i j i p r i z vuk , a » d j e c a « k o j a su s c e n u s t v a r a l a b i l a s u , d i j e l o m » b o g a t a « , t a k o đ e r » p a m e t n a i u s p j e š n a u ško l i« . D j e l o m i č n o se m o ž e g o v o r i t i i o d j e c i t a d a š n j i h »o f i c i ra« ( n a r a v n o , viših) č i j a j e p r i s u t n o s t m e đ u p r v i m h i p i j e v s k i m a k t e r i m a p r i m i j e ć e n a , n a užas n j i h o v i h r o d i t e l j a . T a k o đ e r , b r o j d o m a ć i h h i p i j a n i je b i o t a k o ve l i k , i a k o j e n a s t a j u ć a r o c k k u l t u r a o k u p i l a b r o j n u a d o l e s c e n t -sku p u b l i k u . Z a t o u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h z a p a -ž a m o z n a č a j n e p r o m j e n e , m e đ u k o j i m a s u : o m a s o v l j e n j e scene , p o v e ć a n j e b r o j a o k u p l j a l i š t a , p o j a v a p l o č a r e l e v a n t n i h sv je tsk ih a k t e r a u p r o d a v a o n i c a m a » J u g o t o n a « i d r u -

1 8 6

URBANA PLEMENA

g d j e , t e p o j a v a Poleta, g d j e j e i n t e r v e n c i j o m u r e đ i v a č k e p o l i t i k e u j e d n o m t r e n u t k u d o s e g n u t a u l o g a i n t e g r a t i v n e t o č k e . D o k su d o m a ć i h i p i c i už iva l i u p o č e t k u u p r o b r a n o m d r u š t v u , j e r s e n a scen i m o g l o n a ć i s a m o p o z n a t e i i s t o m i š l j e n i k e , nos i t e l j e s l i čne z a j e d n i č k e v i b r a c i j e , u raz d o b l j u u k o j e m p r o s j e č a n p o l i c a j a c n i j e z n a o š to j e j o i n t i l i k a k o i z g l e d a p l o č i c a h a š i š a , u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e se t i h s c e n a se t o l i k o raš i r i l a da su r a n i a k t e r i g o v o r i l i o p r o s t i t u i r a n j u , p o s e l j a č e n j u , d a k l e o (za s p e c i f i č n o g s u d i o n i k a ) n e g a t i v n i m a s p e k t i m a r a s t a s c e n e k o j a v i še n i j e b i l a ni t i s a m o n j i h o v a ni t i n a isti n a č i n p r e p o z n a t l j i v a . O v o j e j e d a n o d k l a s i č n i h m o t i v a n a s t a j a n j a i š i r e n j a s u b k u l t u r e , p r i s u t a n i u f e n o m e n i m a š i reg d r u š t v a i d r u š t v e n i h p o k r e t a , g d j e s e » p r v o b o r c i « r a z l i k u j u o d s l j e d e ć i h g e n e r a c i j a n a v iše n a č i n a , č e s t o s t v a r a j u ć i a t m o s f e r u r a z o č a r a n j a , k r i t i č n o s t i , i l i v l a s t i t o g p o v l a č e n j a . U o v o m s l u č a j u , u p o d r u č j u s u b k u l t u r e m l a d i h , l a k o j e shva t i t i r a z o č a r a n j e a k t e r a k o j i o m a s o v l j e n j e m »svoje« s tvar i g u b i m n o g e p o g o d n o s t i p r o i -zaš le i z p o l o ž a j a j e d i n o g , m a l o b r o j n o g , i s t o m i š l j e n i č k o g , p o n e k a d e l i t n o g , o d n e ž e l j e n o g p r e p o z n a v a n j a p o s e b n i m k o d o v i m a z a š t i ć e n o g a k t e r a . S v o j e v r s t a n e l i t i z a m n i j e n u ž n o v e z a n u z s o c i o e k o n o m s k i p o l o ž a j . D i o p r v i h z a g r e b a č k ih h i p i j a d o i s t a s l ič i k l a s i č n o m o b r a s c u , u k o j e m a k t e r i z g o r n j i h s o c i j a l n i h s l o j e v a z a p o č i n j e s n e k i m s t i l o m i už iva p r i v i l e g i j e d o s t u p n o s t i o s n o v n i h i n f o r m a c i j a i p r e d m e t a , p a k a s n i j i m š i r e n j e m s c e n e i n j e n i m » p o s e l j a č e n j e m « b i v a r a z o č a r a n , z b o g g u b i t k a e l i t n o g p r i z v u k a s a m o g st i la i p r o d o r a na s c e n u »kr iv ih i n t e r p r e t a t o r a « i z n iž ih s o c i j a l n i h s l o j e v a , š t o rezu l t i ra s v o j e v r s n i m g u b i t k o m v l a s t i t o g p o l o ž a j a . N o , t o j e s a m o j e d n a m o g u ć a i n t e r p r e t a c i j a , je r n a s c e n i k o j a p r e t h o d i z b i v a n j i m a i z d r u g e p o l o v i c e ( i k r a j a ) s e d a m d e s e t i h n i j e v l a d a l a t o l i k a j e d n o d i m e n z i o n a l n o s t s u d i o n i k a , n o d i o s i g u r n o o d g o v a r a o p i s a n o m m o d e l u r e a g i r a n j a i »el i t is t ičkoj« poz i c i j i . Na š i ro j s u b k u l t u r n o j scen i

187

Benjamin Perasović

p r i su tn i su i d r u k č i j i p r i m j e r i , k a d a p r v o b o r c i n e k o g st i la p r e d s t a v l j a j u n iže il i » d o n j e s redn je« s o c i j a l n e s lo jeve , pa se š i r en jem st i la na »f ine i p r is to jne« i »boga te« , t a k o đ e r os jeća ju r a z o č a r a n i m a , st i l p e r c i p i r a j u k a o r a z m e k š a n i u p r o p a š t e n , a za n o v e a k t e r e d rže da su »izdal i« i l i iznevjer i l i o s n o v n a n a č e l a . ( T o s e d o g o d i l o d o b r o m d i j e l u n o g o m e t n i h hu l i g a n a , a i m a n j e m d i j e l u p u n k e r a , p r i č e m u v a l j a raz l i kova t i o v a j t i p o d n o s a o d o n o g k o j i j e o b i l j e ž e n p e r c e p c i j o m » u r b a n o - r u r a l n i h « s u p r o t n o s t i n a p o j e d i n o j scen i . )

M e đ u t i m , ni t i j e d a n s u b k u l t u r n i stil ko j i j e n a s t a o u H r v a t s k o j na o s n o v i g l a z b e n i h i n a v i j a č k i h p o s r e d o v a n j a ne m o ž e b i t i u p o t p u n o s t i o d r e đ e n p o z i v a n j e m n a s o c i o e k o n o m s k i s ta tus uže r o d i t e l j s k e k u l t u r e n j e g o v i h nos i te l j a . S a m a č i n j e n i c a p r i s u t n o s t i r a z n o l i k i h r o d i t e l j s k i h s ta tusa n a z a j e d n i č k i m a d o l e s c e n t s k i m s u b k u l t u r n i m s c e n a m a , uz raznovrsne n a č i n e p o s r e d o v a n j a i m i j ešan ja s t i lova m e đ u s a m i m a k t e r i m a , o n e m o g u ć u j e t a k a v t ip d e t e r m i n i z m a u r a z u m i j e v a n j u s u b k u l t u r a m l a d i h u n a š e m p r o s t o r u .

188

URBANA PLEMENA

H a š o m a n i n e z a p o č i n j u r o c k k u l t u r u , n i t i u d r u g o j p o lov i c i s e d a m d e s e t i h pos to j i s a m o m a n j a g r u p a » d u g o k o s i h « u k o j o j se svi p o z n a j u i s l i č n o d i š u ; s c e n a na k o j u h a š o m a n i st ižu d i j e l o m j e već » z a d a n a « i o d r e đ e n a h e t e r o g e n i m s t r u j a n j i m a o p ć e r o c k k u l t u r e , l a k o d o ž i v l j a j P o č e t k a , u s p o s t a v l j a n j e n e k o g a k t e r a k a o p r v o g k o j i i znos i v las t i t i b r i c o l a g e z v u k a , o d j e ć e , s l e n g a , d r o g e , f r i zu re , p o n a š a n j a i o s t a l o g , ne m o ž e bi t i v e z a n uz h a š o m a n s k u s c e n u , i p a k se s a m o p r i k l j u č e n j e i i den t i f i kac i j s k i p r o c e s o d v i j a uz o s j e ć a j »s t va ran ja« , č a k i k a d se r a d i o n a o k o b a n a l n i m i s v a k o d n e v n i m a k t i v n o s t i m a . T o m o s j e ć a j u p r v e n s t v e n o k u m u j e r a d i k a l n o raz l ič i t i zg l ed v e ć i n e h a š o m a n a o d o n o g a š to m o ž e m o s m a t r a t i k o n v e n c i o n a l n i m ili u o p ć e »d ruš t ve n o p r i h v a t l j i v i m « p o p r e v l a d a v a j u ć i m k r i t e r i j i m a . T a k o s e b i l o k o j e o k u p l j a l i š t e u k a z u j e u sv je t lu o s n a ž i v a n j a , je r se p r i j e l az o d m a n j i h g r u p a h i p i j a i s r o d n i h a k t e r a n a š i ru s c e n u b r o j n i h j a v n i h m j e s t a » t ihe p r e z e n t a c i j e « h a š o m a n -s k o g st i la o d v i j a o u r a z d o b l j i m a k o j a s u o m o g u ć i l a d a n e k o l i k o g e n e r a c i j a os je t i v las t i tu p r i s u t n o s t n a o k u p l j a l i š t i m a k a o d j e l a t n i o b l i k s t v a r a n j a scene k o j a raste. T o o s n a ž i v a n j e s e z a s n i v a n a n e k o l i k o e l e m e n a t a , m e đ u k o j i m a s u o s n o v n i : p e r c e p c i j a v l a s t i t o g i z g l e d a , i z g l e d a d r u g i h , i o s o b n o i skus tvo k o j e g o v o r i o r a z l i č i t i m , p r e t e ž n o n e g a t i v n i m r e a k c i j a m a uže i š i re r o d i t e l j s k e k u l t u r e ( k a o i o n e v r š n j a č k e , p r i m j e r i c e š temerske ) n a t a k a v i z g l e d . C a k a k o a k t e r i zb j e g a v a t e r m i n » h a š o m a n i « , i l i n e p r i s ta je n a i den t i f i c i r an j e s a š i r im k r u g o m k o j e g se t a k o e t i ke t i r a , ne m i j e n j a se b i t p r o cesa o s n a ž i v a n j a ko j i je p o j e d i n c i m a i š k v a d r a m a u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h o m o g u ć i o svo jev rsnu p o t v r d u i den t i teta i os jeća j d o p r i n o s a ras tućo j scen i . To je za to što pos to j i , n a n a j j e d n o s t a v n i j o j r a z i n i , p o v e z a n o s t v a n j s k o g i z g l e d a (duge kose , o d j e ć e itd.) s i skus tvom et ikete i svo jevrsne st igm e , p a p u k o p r i s t i zan je n a n e k o o k u p l j a l i š t e ( p o p u t » D ž a mi je« ili » Z d e n c a « , g d j e se bez p o s r e d o v a n j a b i l o k a k v i h

18Q

Benjamin Perasović

s l u ž b e n i h , u g o s t i t e l j s k i h ili g l a z b e n i h s a d r ž a j a z n a l o o k u p i t i v iše s to t i na » h a š o m a n a « ) o m o g u ć u j e o s j e ć a j u m n a ž a n j a e n e r g i j e , s i g u r n o s t i , s l i ke o seb i k a o s n a ž n i j e m a k t e r u .

A n a l i z o m n a s t a j a n j a r o c k k u l t u r e u sv i je tu u o č a v a m o dv i j e m o g u ć n o s t i g o v o r a o p o k r e t u ; p r v o s e s a m r o c k s h v a ć a k a o p o k r e t , k a o z v u č n a veza p o b u n j e n i č k i o r i j e n t i r a n i h m l a d i h , a z a t i m , u d r u g o j p o l o v i c i š e z d e s e t i h , k a o g l a z b e n i izraz š i r eg s o c i j a l n o g p o k r e t a ko j i d j e l u j e k o n t r a -k u l t u r n o i i m a r a d i k a l n e p o l i t i č k e i m p l i k a c i j e . T a k o đ e r , o d s a m o g p o č e t k a p r i s u t n o j e i n a s t a j a n j e b i z n i s a , » k u l t u r n a i ndus t r i j a« k o j a r a č u n a n a p o t r o š a č k e s t i l ove m l a d i h i n j i h o v u k u p o v n u m o ć , n o o n a s a m o d j e l o m i č n o u t j e č e n a raz l i ku p o k r e t a ( i o s j e ć a j a p o č e t k a , k r e a c i j e s t i m u vezi) i s t i la (ko j i s e k a o sti l » n a k o n p o k r e t a « o p i s u j e p u k i m p r e u z i m a n j e m već s t v o r e n i h o b r a z a c a k o j i m a j e š i r e n j e m i k o -m e r c i j a l i z a c i j o m i s p u m p a n r e l e v a n t n i n a b o j ) . A k o s u k r a j e m š e z d e s e t i h , p a sve d o p o l o v i c e s e d a m d e s e t i h , n a s t a j a l i r a z n o v r s n i d o m a ć i a k t e r i ko j i s u p a r t i c i p i r a l i , d j e l o m i č n o ili u p o t p u n o s t i , u n a š o j verz i j i p o k r e t a , od s t u d e n t s k i h do i s k l j uč i vo g l a z b e n i h , i a k o m o ž e m o g o v o r i t i o s p o j u m i r o l j u b i v o s t i , z v u k a , o s l o b o đ e n j a o d k o n v e n c i j a , že l j a i n a s t o j a n j a k d r u š t v e n o j p r o m j e n i , o n d a j e ta j s p o j , u z d u g u kosu i o s t a l e e l e m e n t e i m a g e a , p r i m j e r r a z d o b l j a p o k r e t a , d o k b i h a š o m a n i p r e d s t a v l j a l i p rav i p r i m j e r p r e t v a r a n j a p o k r e t a u s u b k u l t u r n i st i l . S t va rnos t i ž i vo t n i su (ni t i m o g u biti) i den t i čn i o v i m i d e a l - t i p s k i m p o j m o v i m a , a o s t a j a n j e na raz in i t eo r i j ske k o n c e p t u a l i z a c i j e t a k o đ e r o m o g u ć u j e p r o n a -lažan je e l e m e n a t a » p u k o g st i la« u p o k r e t u , k a o i e l e m e n a t a p o k r e t a u v r i j e m e g e t o i z i r a n j a i o s a m l j e n o g p o s t o j a n j a » p u k o g st i la«, š to je sasv im o p r a v d a n o u h r v a t s k o m k o n t e k stu k o j i m s e b a v i m o , g d j e s t va rnos t s u b k u l t u r n o g sv i je ta u p u ć u j e n a o v a k v o p r e o k r e t a n j e u o b i č a j e n i h s h e m a .

H a š o m a n i s u h e t e r o g e n a k t e r k o j e m i m a g e i o p ć a p r i p a d n o s t r az l i č i t im p r a v c i m a r o c k k u l t u r e o m o g u ć u j e z a -

I Q O

UKBANA PLEMENA

j e d n i č k i n a z i v n i k , k a o i p r e p o z n a v a n j e i o b i l j e ž a v a n j e u d o m i n a n t n o j k u l t u r i . U n u t a r r o c k k u l t u r e već j e b i l o o b l i k o v a n o v iše raz l i č i t ih g l a z b e n i h p r a v a c a 1 z a s e b n i h s c e n a ; o d r a n o g r o c k a C h u c k a Be r r y j a , Pres ley ja , i o p ć e g , n e a r t i k u l i r a n o g » p o č e t k a « , p r e k o e k s p l o z i j e Bea t l esa i S t o n e s a d o r a z g r a n a t e m r e ž e m a n j e ili v iše m e đ u s o b n o u d a l j e n i h »zvučn ih en t i t e ta« k a o što s u s i m f o - r o c k , h a r d - r o c k , a c i d (west coas t ) r o c k , f o l k - r o c k , j a z z - r o c k i m n o g i d r u g i . G l a z ba i o d j e ć a , r i tua l i s l e n g , u p r a v o k a k o b i b i r m i n g h a m s k i a u t o r i z a p a z i l i , k a r a k t e r i z i r a l i s u h a š o m a n e n a n a č i n ko j i j e u g l a v n o m g o v o r i o o s e g m e n t a c i j i a ne o f r a g m e n t a c i j i p o d s t i l o v a u z a s e b n e s c e n e ' 7 š to ć e us l i j ed i t i n e k o l i k o g o d i n a kasn i j e , n a o s n o v i o d v a j a n j a h e a v y m e t a l a , p u n k u t je c a j a , t e d o b n i h g r u p a s i m b o l i z i r a n i h n a s t a j e n j e m » A O R - a « , o d n o s n o » r o c k a z a o d r a s l e « .

Što slušaš?

Pi tan je »što s lušaš?« b i l o j e t i p i č n o za t e m e l j n i o b l i k i d e n t i f i k a c i j e , i t o na v iše raz l i č i t i h r a z i n a ; na p r v o j r az in i t o j e r a z l u č n o p i t a n j e k o j e u t v r đ u j e s luša l i s u g o v o r n i k u o p ć e n e š t o , p r i č e m u s e p o d r a z u m i j e v a »ku l t u ra s l u š a n j a « ( k o j a je i k u l t u r a p r e u z i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a , i z g r a d n j e i n d i v i d u a l n i h i ko l ek t i vn i h »s t ruk tura os jeća ja«) i u spos tav l j a o k v i r z a k o m u n i k a c i j u ko j i j e sas tavn i d i o r e f e r e n t n o g o k v i r a z a i d e n t i f i k a c i j u . T o z n a č i d a j e k u l t u r a s l u š a n j a g l a z b e m e đ u t e m e l j n i m n a č i n i m a o b l i k o v a n j a i d e n t i t e t a n a scen i h a š o m a n a , i o n a o m o g u ć u j e b o r a v a k n a is to j scen i a k t e r i m a

O v d j e se, s jedne strane, uvažava postojanje zasebnih g lazbenih sti lskih scena u svjetskoj rock ku l tur i , ko j ima p r i pada ju i širi značenjsk i sk lopov i te subkul turn i ident i tet i , al i se uvažava i segmenta rn i ob l ik koje te »zasebne scene« ima ju u o d n o s u na image i za jedničk i nazivnik h a š o m a n a , što ukazuje na povezanost različit ih g lazben ih izraza i i m a g e a u j ednu , he te rogenu al i za jedn ičku scenu.

191

Benjamin Perasović

ko j i n e m o r a j u i m a t i s l i čan i m a g e , p a u s m i s l u p o s t a v l j a n j a p i t a n j a n a p r v o j r az in i o d r e đ u j e m o o p ć e n i t u p r i p a d n o s t i e v e n t u a l n u b l i skos t . N a d r u g o j r a z i n i , »što s lušaš« p r o p i t u j e p re tpos tav l j ena iskustva s a z v u k o v i m a k o j e n a l a z i m o o k u p l j e ne u p j e s m a m a , a to širi p r i č u na teks tove i c j e l o k u p n i d o živl jaj g l a z b e p o s r e d o v a n d o d a t n i m i n f o r m a c i j a m a o i z v o đ a č i m a , n j i h o v o m i z g l e d u i o p ć e m d r ž a n j u , i n t e r p r e t a c i j a m a z n a č e n j a , sve d o iskustva k o j e g o v o r i o t o m e k a k o d r u g i d o ž i v l j a v a j u istu g l a z b u , na ko j i n a č i n p r e p o z n a j u i o b l i k u j u v e r b a l n e i n e v e r b a l n e iskaze u vezi s g l a z b o m , i m a g e o m , vr i j ednos t ima i s t vo ren im z n a č e n j e m . Rock ku l tura je j e d a n svijet, unu ta r k o j e g a pos to je m n o g e subku l tu rne zeml je , s t v rđ im ili m e k š i m g r a n i c a m a , a n j i h o v i g r a đ a n i o c r t a v a j u v las t i tu p u t o v n i c u u p r a v o o d g o v o r o m n a p i t a n j e »što s lušaš«.

Izgled

N a k o n g l a z b e , k o j a s luži t e m e l j n o j u s p o s t a v i i d e n t i t e t a , b i t a n j e , i s n j o m u vez i , van j sk i i z g l e d - o d j e ć a , o b u ć a , f r i zu ra i n a k i t , v a ž a n d i o c j e l o k u p n o g i m a g e a h a š o m a n a . S o b z i r o m na š i r i nu r o c k k u l t u r e i u n j o j p o s t o j e ć i h i m a g e a , s o b z i r o m na »ša ren i l o« k o j e su n j e g o v a l i p rv i ak te r i h i p i j e v s k o g senz ib i l i t e ta u n a s , ne p o s t o j i s a m o j e d a n p r o p i s a n i i z g l e d , n o r m a l n o j e o č e k i v a t i c r n u k o ž n u j a k n u k a o i t r a p e r - j a k n u , d u ž u kosu ( o d o n e k o j a p r e k r i v a uš i , d o o n e k o j a p r e l a z i r a m e n a il i p o l o v i c u l e đ a ) k a o i d r u g e va r i j an te r o c k e r s k e f r i zu re , š i r ine h l a č a , o b l i k a j a k n e , i t d . M e đ u t i m , u v r i j e m e o m a s o v l j e n j a s c e n e i d e f i n i t i v n o g u s t o l i č e n j a t e r m i n a » h a š o m a n i « ! 8 , uz o d r e đ e n o š a r e n i l o i

Taj termin je bio na jpoznat i j i , no samo d io aktera na ko jeg se odnos io pristao je na takvu et iketu. Za starije aktere termin je b io pon ižava juć i i povezivan je s omasov l j en jem scene, dok su d rug i ado lescen t i , p r o matrač i ili p r ipadn ic i osta l ih subkul turn ih g r u p a koristi l i i te rmine p o put »hašeri«, »haškići« i si.

I Q 2

URBANA PLEMENA

p l u r a l i z a m r o c k e r s k i h s t i l o v a , p o j a v l j u j e s e p r e p o z n a t l j i v , j e d n o s t a v a n i m a g e k o j i b i s m o m o g l i n a z v a t i » t i p i č n i m « , o d n o s n o h a š o m a n s k i m u n j e g o v o j n a j č e š ć o j v a r i j a n t i . N j e g o v i g l a v n i e l e m e n t i j esu :

- d u g a k o s a ; š to d u ž a , v e ć i n o m k l a s i č n o č e š l j a n a p o s r e d i n i . N a scen i j e p o s t o j a l a e t i k e t a k o j a inz is t i ra n a vez i d u g e i m a s n e k o s e , n o o n a s v j e d o č i k a k o o m a r g i n a l n i m s l u č a j e v i m a z a p u š t e n o s t i , p r i s u t n e i u š i ro j p o p u l a c i j i , t a k o i o n e g a t i v n o m e t i ke t i r an ju h a š o m a n a u o p ć e , a s a m o r u d i m e n t a r n o je r i ječ i o p r v i m d o m a ć i m » c r u s t e r i m a « ;

- t a n k e r i c a ; r i ječ je o v a r i j a n t i j a k n e k a k v u je ko r i s t i l a a m e r i č k a v o j s k a , k o j a i m a če t i r i d ž e p a , k a p u l j a č u , o d v o j e n u i s m j e š t e n u u o v r a t n i k u , d o s e ž e p r e k o k u k o v a , a l i ne p r e v i š e , z u k o p č a v a s e m e t a l n i m z a t v a r a č e m i d u g m a d i m a , n a j č e š ć e j e z e l e n e b o j e , a r a z l i k u j e s e o d » k o m a n d o s i c e « k o j o j j e k a p u l j a č a n e o d v o j i v i d i o j a k n e i k o j a j e d u ž a , p o p u t k a p u t i ć a ;

- t r a p e r i c e ; m o r a l e su bi t i š to iz l izani je i š to uže , m n o g i su p o t p u n o n o v e h lače p ra l i i r iba l i t a k o da i zg leda ju s ta r i je ;

- k a r i r a n a k o š u l j a : n i j e b i l a b a š o b v e z n a , a l i j e n a j v i še z a s t u p l j e n a . U n e k i m k r u g o v i m a o z n a č a v a l a j e o s o b i t u n a k l o n o s t Rory ju G a l l a g h e r u , p o ž e l j n o j e b i l o d a b u d e n e k o l i k o b r o j e v a v e ć a i d a s e nos i p r e k o h l a č a ;

- s a j m o n i c e ili t en i s i ce ; s a j m o n i c e su a n t i l o p c i p e l e do g l e ž n j a , k l a s i č n o g o b l i k a na p o l o v i c i i z m e đ u »špica« i »pač je z a o b l j e n o s t i « . D o b i l e s u i m e p o S i m o n u i z p o p u l a r n o g d v o j c a » S i m o n - G a r f u n k e l « k o j i i h j e n o s i o i u č i n i o p o p u l a r n i m u š i r e m k r u g u m l a d i h . V e ć i n a h a š o m a n a n o s i l a j e s a m o s a j m o n i c e ili t e n i s i c e ;

- m a r a m a o k o v r a t a , r a z n i h b o j a , s r e d n j e d u ž i n e ; - n a k i t ; kož i ce o k o r u k e za o b a s p o l a , a za žensk i d i o

već i i z b o r n a r u k v i c a , p o n e k a d (po u g l e d u n a Jan is Jop l i n ) i d v a d e s e t a k t a n j i h na j e d n o j r u c i ;

- m i r i s ; i s k l j uč i vo » p a t c h u l i e « ;

I Q 3

Benjamin Perasović

- s i m b o l i ; o s i m g l a v n i h k o o r d i n a t a i m a g e a , ko je su b i le z a j e d n i č k e v e ć i n i , n a r a s p o l a g a n j u z a i n d i v i d u a l n u u p o t r e bu b i l o je i niz s i m b o l a r ock ku l tu re i p o k r e t a u vezi s n j o m . N a j p o z n a t i j i j e » B a n t he B o m b « , z n a k š to g a j e p o č e o k o ristit i b r i t ansk i » C N D « . Svi os ta l i nas tav i l i su ga kor is t i t i p re t vo r i vš i ga u u n i v e r z a l n i z n a k m i r a , k r š ć a n s k i k r ižev i (ko j i se n isu b l a g o n a k l o n o p e r c i p i r a l i u d i j e l u d o m i n a n t n e (s lužbene) k u l t u r e , e g i p a t s k i k r i žev i , z n a k o v i V V o o d s t o c k a ( g o l u b i c a n a g i t a r i ) , j u ž n j a č k a zas tava ( a m e r i č k e k o n f e d e r a c i j e ) , p o ko j i y i n / y a n g , p o n e k i p r e o s t a l i žut i »smi le« ( d v a d e s e t a k g o d i n a n a k o n i š č e z a v a n j a u sv je tsk im r a z m j e r i m a u s p j e š n o ć e g a vra t i t i a c i d / h o u s e r a v e r s k a k u l t u r a ) , t e i m e n a i s i m b o l i r o c k b a n d o v a n a m a j i c a m a , k o p č a m a z a r e m e n j e i t d . O n i k o j i s u nos i l i n a o č a l e , t r ud i l i s u s e i m a t i n e k u v a r i j a c i j u » l e n o n i c a « .

N a k i t , m a r a m e i s i m b o l i n isu p r e p l a v i l i c i j e l u . s c e n u , j e d a n d i o ( p o s e b n o m u š k i h ) a k t e r a z a d r ž a v a o s e n a d u g o j kos i i o s n o v n o j o d j e ć i . Dol< su h l a č e u p r v o j p o l o v i c i sed a m d e s e t i h m o g l e b i t i š i r o k e , s » t r apez« o b l i c i m a ( čes to u m e t n u t i m ) , u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h s u ž a v a n j e h l a č a p o s t a j e j e d n i m o d o b i l j e ž j a h a š o m a n s k o g s t i l a .

T o j e t i p i č a n i zg l ed h a š o m a n a i z d r u g e p o l o v i c e s e d a m d e s e t i h , i z v r e m e n a k a d a j e s c e n a b i l a n a j š i r a , i k a d a j e d o s e g n u t a s v o j e v r s n a k u l m i n a c i j a m a s o v n o s t i i p r i s u t n o sti n a g r a d s k i m o k u p l j a l i š t i m a p o t k r a j s e d a m d e s e t i h . U t j e c a o je na k a s n i j e g e n e r a c i j e i n j e g o v i e l e m e n t i n a l a z e se u i z v o r n o m o b l i k u il i p r e r a đ e n i , u k o m b i n a c i j i s d r u g i m e l e m e n t i m a , k roz raz l i č i te f a z e ž i vo ta s u b k u l t u r n i h s c e n a u p o s l j e d n j i h d v a d e s e t a k g o d i n a . O n o š to p r v o u o č a v a m o k o d t a k v o g i z g l e d a j e n j e g o v a n a g l a š e n a j e d n o s t a v n o s t , p o s e b n o k o d m u š k i h nos i t e l j a s t i l a , l a k o s u nek i h a š o m a n i nos i l i i k a u b o j s k e č i z m e , š a r e n e h l a č e , šeš i re , r a z n o b o j n e m a j i c e i s l i č n o , e v o c i r a j u ć i u v e ć o j m j e r i o r i g i n a l n i h i p i j e v -ski p s i h o d e l i č n i i m a g e , v e ć i n a h a š o m a n a z a d r ž a v a l a s e n a

194

URBANA PLEMENA

n a v e d e n i m e l e m e n t i m a , inz is t i ra juć i t a k o n a s p e c i f i č n o j u n i f o r m n o s t i ( k o s a , t a n k e r i c a , t r a p e r i c e , t en i s i ce ( s a j m o n i -ce) i z k o j e z rač i s v o j e v r s t a n a s k e t i z a m .

N a p i t a n j e o u z r o c i m a t a k v e n a g l a š e n e j e d n o s t a v n o sti i s v o j e v r s n o g a s k e t s k o g i m a g e a (ko j i n i je n o s i t e l j i m a

Prepoznat l j i v i zg led ak te ra i z d r u g e po lov ice sedamdeset ih

195

Benjamin Perasović

b l o k i r a o u ž i v a n j e u o r g i j a s t i č k o m h e d o n i z m u p r i s u t n o m n a š i ro j scen i ) n e m o ž e s e o d g o v o r i t i p o z i v a n j e m n a p r e s u d a n u z r o k , n e g o t r e b a uvaž i t i niz p o s r e d o v a n j a . J e d a n j e o d i z v o r a i n s p i r a c i j e z a t a k v o o d i j e v a n j e r o c k k u l t u r a , i t o o n a s k r a j a šezdese t i h do p r e d k ra j s e d a m d e s e t i h , a b l i skos t t e m a i s l i ka d i j e l a a m e r i č k e k o n t r a k u l t u r e b i l a j e o s i g u r a n a i č a s o p i s i m a p o p u t Džuboksa, uz p o d r a z u m i j e v a j u ć i p l o č e , p o s t e r e , f i l m o v e . V e ć s p o m e n u t i Pau l S i m o n i m a o j e u t j eca ja na s t ru ju k o j a je p r i h v a t i l a j e d n o s t a v n o s t i l eže rnos t k a o k l j u č n u u d i j e l u i m a g e a k o j i s e t i če o d j e ć e . N o , č i n j e n i c a d a j e t o o r i g i n a l n o v o j n i č k a j a k n a , n a raz l i č i te j e n a č i n e u t j e c a l a n a n j e n o n o š e n j e - o d p o č e t k a h i p i j e v s k o g ( i s r o d n i h ) p o k r e t a u A m e r i c i , u sv je t lu v i j e t n a m s k o g r a t a , p r i s u t n o j e u z i m a n j e »nep r i j a t e l j s k i h« s i m b o l a i n j i h o v a p r i l a g o d b a d r u k č i j e m sus tavu z n a č e n j a , t a k o s u d i j e l o v e u n i f o r m e nos i l i a n t i r a t n i d e m o n s t r a n t i i )>aêâ_jcj/j]ecž«- I p a k , z a m a n j i d i o a k t e r a ( a m e r i č k i h ) , ko j i s u k r a j e m šezdese t i h t vo r i l i v e o m a h e t e r o g e n u i » n e s p o j i v u « , a č e s t o z a j e d n i č k u s c e n u k o n t r a k u l t u r e i n o v e l j e v i ce , u n i f o r m a j e n a g l a š a v a l a i v las t i tu s p r e m n o s t da se d r ž a v i , r a t u , r a s i z m u , s u p r o t s t a v i o n a k o k a k o j e u n i f o r m i i p r i m j e r e n o - r a t o v a n j e m . Još j e d a n t i p i č a n ( i z a d u g o v r e m e n a u s p j e š a n ) p r i m j e r k o n t r a -k u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u p o s t o j e ć e s i m b o l e jest p r e o k r e t a n j e z n a č e n j a p o d i g n u t o g s r e d n j e g prs ta i k a ž i p r s t a , u o b l i k u s lova »V«, što je u p o r n o m h i p i j e v s k o m u p o t r e b o m u s u p r o t n o m s m j e r u , a na o s n o v i m e d i j s k e e k s p a n z i j e s i m b o l a i z n a č e n j a , z a k r u g šir i o d s u b k u l t u r n o g p o č e l o z n a č i t i »mi r« u m j e s t o d o t a d a š n j e » p o b j e d e « . K a d a d u g o k o s i l ik i s t akne d v a p rs ta u o b l i k u s l ova V i k a ž e »mi r , b r a t e « (ili »sest ro«) , i k a d a se t a k v e s l ike na k o n c e r t i m a , d e m o n s t r a c i j a m a il i o m o t i m a p l o č a p o j a v e i m e d i j s k i u m n o ž e , o n d a s e s tvo r i d r u k č i j i o k v i r r a z u m i j e v a n j a k o j i j e g e n e r a c i j a m a b i o n a s n a z i , i n t e rp re t i r a j uć i t a k a v s i m b o l i sk l j uč ivo k a o z n a k m i r a . H r v a t s k i k o n t e k s t p r i l i č n o s e r a z l i k o v a o o d a m e r i č k o g a , n o

Ip6

URBANA PLEMENA

p r i su tnos t » s u b p o l i t i č k i h « p o k r e t a ko j i su v last i t i s v j e t o n a z o r t e m e l j i l i n a kr i t ic i p o t r o š a č k o g d r u š t v a i a k o o n o n i je b i l o v e o m a r a z v i j e n o u n a š i m k r a j e v i m a i es te tske p r e f e r e n c i j e d i j e l a a k t e r a s t u d e n t s k o g p o k r e t a p r i s u t n e u č a s o p i s i m a k u l t u r e m l a d i h , g d j e s e n j e g o v a l a j e d n o s t a v n o s t p a i a s k e -t i z a m u i m a g e u , s i g u r n o s u d i j e l o m k u m o v a l i p r i h v a ć a n j u t a n k e r i c e k a o g l a v n e » u n i f o r m e « h a š o m a n s k e s u b k u l t u r n e s c e n e i o p ć o j j e d n o s t a v n o s t i k o j a se n a m e t a l a i z g l e d o m . T a k o su » m o d e l s k i « u t jeca j m o g l i i m a t i i n e k o n v e n c i o n a l n i m l a d i p r o f e s o r i , p r is t ig l i s f a k u l t e t a u s r e d n j e š k o l e , p r e n o seć i i m p l i c i t n o (ili č a k e k s p l i c i t n o ) n a s l i j e đ e »p rve faze« i š i r ih k o n o t a c i j a d o m a ć i h h i p i j e v s k i h i n t e n c i j a , p r i s u t n i h i na š i ro j k u l t u r n o j scen i a l t e r n a t i v n o g kaza l i š ta i t e o r i j s k o -- p o e l s k o g i z d a v a š t v a , l a k o j e t a k a v u t j eca j m a r g i n a l a n k a d se g l e d a b r o j l j ud i k o j i p r i m a j u i p r e r a đ u j u ( s u b ) k u l t u r n e o b r a s c e u d i j a l o g u s a s ta r i j im a k t e r i m a , u n u t a r s u b k u l t u r n e s c e n e m o g u ć i s u snažn i u t j eca j i m a n j i h g r u p a »k rea t i vne jezg re« k o j e v e o m a b r z o m o ž e p r i hva t i t i šir i k r u g o k u p l j e n o k o s l i čn ih »sred išn j ih p r e o k u p a c i j a « . N a r a v n o , b r i t a n s k i s o c i o l o z i , ko j i uv i j ek n a g l a š a v a j u k l a s n u p r i r o d u s u b k u l t u r n ih a f i l i j a c i j a , p r im i j e t i l i b i d a j e t a n k e r i c u b i l o l akše p la t i t i n e g o c r n u k o ž n u j a k n u i d a j e h a š o m a n s k i i m a g e i m a o neš to o d »p ro le te rske« j e d n o s t a v n o s t i s a s n a ž n o i z r a ž e n o m » b o h e m š t i n o m s r e d n j e k lase« , i t o b i m o g l o b i t i t o č n o za j e d a n k a m e n č i ć u m o z a i k u r a z l o g a o d a b i r a t a n k e r i c e . N o , o n a j e b i l a d i o i m a g e a č i j i su nos i te l j i d o l a z i l i i z n iž ih s l o j e v a , z a v r š a v a j u ć i š ko le n a k o n k o j i h s u m o g l i r a d i t i , k a o i o n i iz s r e d n j i h i v i š ih s l o j e v a ko j i su se s p r e m a l i s t u d i r a t i . Ne s m i j e m o zanemar i t i n i o n e ak te re ko j i su bi l i izvan već ine m o g u ć i h u t j e c a j a , i k o j i s u , v id jevš i t a n k e r i c u na n e k o m e s b l i s ke s c e n e , r e a g i r a l i p o z i t i v n o i na p i t a n j e j e d n o s t a v n o o d g o v a r a l i , »sv iđa m i se«. S t a l n a p r i su tnos t t a n k e r i c e (uz p e r i o d i č n e i z m j e n e i n t enz i t e t a ) n a s u b k u l t u r n o j s c e n i svj e d o č i o »sv iđa m i se« o s j e ć a j u k o j i d i j e l e raz l i č i te g e n e r a -

197

Benjamin Perasović

c i je p o s r e d o v a n e h a š o m a n s k i m , p u n k e r s k i m , g a r a ž n i m , n o i s e r s k i m i s r o d n i m s e n z i b i l i t e t i m a , r a z n o l i k i a k t e r i ko j i su u to j j a k n i v i d j e l i d i n a m i č n o s t , o t p o r , p r a k t i č n o s t , t e p r i p a d a n j e o t p a d n i č k o m p l e m e n u , k o j e s e o d j e ć o m o p s k r b l j u j e s v o j n o g o t p a d a . 1 9

Z b o g s v o g i z g l e d a , h a š o m a n i s u i m a l i b e z b r o j p r o b l e m a ; u r o d i t e l j s k o m d o m u , u z n e k e i z n i m k e , p o s t o j a o j e p r i t i sak z a p r o m j e n u i m a g e a i čest i s u k o b i z b o g » u o b i č a j en ih« a d o l e s c e n t s k i h p r e k r š a j a , s a d a p o t e n c i r a n i h i zg l e d o m s k o j i m s e d o b a r d i o r o d i t e l j a n i k a d n i j e p o m i r i o . D i o o n i h ko j i s u i m a l i d o b r e o c j e n e ( scena j e b i l a t o l i k o š i r o k a d a j e p o k r i v a l a sve t i p o v e u č e n i k a ) m o g l i s u t i m e k u p i t i p r a v o n a n o š e n j e d u g e k o s e . U š k o l i , m n o g i m a j e b i l o t e š k o o d r ž a t i i m a g e , b a r e m k a d a j e o kos i r i j eč . P o s t o j a l e su raz l i ke i z m e đ u š k o l a i p o j e d i n i h p r o f e s o r a , k a o i raz l i ke u m j e r a m a r e p r e s i j e , od i z b a c i v a n j a i o r g a n i z i r a n j a r a z n o v r sn ih p r i t i s a k a ( o c j e n e , v r i j e đ a n j a , r od i t e l j s k i s a s t a n c i n a k o j i m a s e n e č i j a d u g a k o s a p r e d sv im r o d i t e l j i m a iznos i k a o p r o b l e m r a z r e d a , u k o r i i si.) d o o n i h o b l i k a n a s t a v n i č k o g i r a z r e d n i č k o g a n g a ž m a n a ko j i p r e s t a j u bi t i r e p r e s i v n i i n e s l a g a n j e s d u g o m k o s o m z a d r ž a v a j u na raz in i r a z g o v o r a s u č e n i k o m . P o s e b n u v a r i j a n t u p r i t i s ka i p r o f e s o r s k e ne t rpe l j i vos t i p r e m a h a š o m a n i m a p r e d s t a v l j a d j e l o m i č n a p o l i t i z a c i j a , k o j a j e b i l a t i p i č n a za p r o f e s o r e » o b r a n e i z a štite«. U u d ž b e n i c i m a su b i le p o p i s a n e t e o r i j e i p r i s tup i r a t u , k o j i s e n e s lažu s a s l u ž b e n o m k o n c e p c i j o m n a o r u ž a n o g n a r o d a , t e o r i j o m p r a v e d n o g r a t a i t a d a p o s t o j e ć i m s u s t a v o m » o p ć e n a r o d n e o b r a n e i d r u š t v e n e samozaš t i t e« . J e d n a

Dug i vi jek tanker ice sadrži i n jeno p rod i ran je u širu ku l tu ru , izvan subku l tu rn ih g r u p a , k a k o u p o t p u n o »prosječnoj« sferi i pučko j ku l tu r i , tako i m e d u ne fo rma ln im g r u p a m a koje nisu subku l tu rne , kao što je to neko vr i jeme b i lo sa s tudent ima e lekt ro tehnike i s t ro jarstva, ko j i su g o d i n a m a nakon zalaza hašomanske scene preuzel i m n o g e elemente i m a g e a , m e đ u ko j ima su tanker ice i ka r i rane košul je bil i na j -prepoznat l j i v i j i .

I Q 8

URBANA PLEMENA

od p r o z v a n i h t eo r i j a k o j a se n i je u k l a p a l a u s lužben i d iskurs b i l a je i »pac i f i s t i čka«. Z a b i l j e ž e n i su m n o g i s luča jev i u k o j i m a s u ško lsk i p r o f e s o r i » o b r a n e « z a g o r č a v a l i h a š o m a n i m a ž ivo t , s m a t r a j u ć i n j i h o v sti l n e p r i j a t e l j s k i m p r e m a o s n o v a ma t a d a š n j e g s u s t a v a , bez o b z i r a na t o jesu l i h a š o m a n i o k o j i m a j e b i l a r i ječ u o p ć e a r t i k u l i r a l i svo j s v j e t o n a z o r k a o »pac i f i s t i čk i« .

H a š o m a n i s u ( k a o i m n o g i n j i h o v i n a s l j e d n i c i n a s u b -k u l t u r n o j scen i ) čes to b i l i l e g i t i m i r a n i i z a u s t a v l j a n i , n j i m a se d o b a c i v a l o i p r i j e t i l o ( o d »jesi l i m u š k o ili žensko« do »oš iša t ć e m o te«), a p o s t o j a l i su i d r u g i n a č i n i i s k u š a v a n j a v las t i te s t i g m a t i z a c i j e u d r u š t v u . N a j o z b i l j n i j i s u k o b i , k o j e s u h a š o m a n i iskusi l i z b o g s v o j e g i z g l e d a , d o g a đ a l i s u s e p r i l i k o m »susreta« s a š t e m e r i m a . T e š k o d a j e k o j a s u b o t a m o g l a p r o ć i a d a n e t k o s d u g o m k o s o m n e d o b i j e b a t i n e z b o g kose ili h a š o m a n s k o g i m a g e a u o p ć e . V e ć i n a h a š o m a n a n i j e s e h t j e la t u ć i , a l i m a n j i d i o uv i j ek j e b i o s p r e m a n p o t u ć i se u s a m o o b r a n i . Pas ivnos t v e ć i n e d o m i n i r a j u ć a je k a r a k t e r i s t i k a , p a b i š t e m e r i n a j č e š ć e bez v e ć e g o t p o r a n e k o g a b a c i l i na p o d , is tuk l i i o t i š l i , a z a b i l j e ž e n i su i s l u ča j ev i n a s i l n o g s i s a n j a . N o , u n e r a v n o p r a v n u b o r b u u k l j u č i o se m a n j i b r o j a k t e r a s k v a r t o v s k e , š t e m e r s k e s c e n e , k o j i j e b r a n i o »svoje« h a š o m a n e o d d r u g i h š t e m e r a .

Okupljališta; rituali i sleng S v a k a š k v a d r a , u k l j u č u j u ć i ^ i o n e k o j e ne_p_ r i pada iu

s u b k u l t u r i , i m a svo ju t o p o j r a f s J d j J t e j T r ^ u k o j o j s e z n a n č o ^ l a ^ ^ o d r e đ e j i ka f i ć b i o s rce o k u p l j a n j a , k a d a J e _ ^ l o i l c i _ d b _ p x e m j e š t a j a n a d r u g u l o k a c i j u , k a d a s u se škvad r i p r i d ruž i l i n o v i č l a n o v i ili k a d a su ot iš l i s t a r i , š to s e p r o m i j e n i l o p o m a k o m o d p a r k i r a l i š t a , d u ć a n a , p a r k a , p r e m a n o v o j l o k a c i j i . T a k v a , ces to p r e z i e n o i z v e d e n a » p o v i jest p r o s t o r a š k v a d r e « , p o s e b n o j e r a z v i j e n a n a s u b k u l -

199

Benjamin Perasović

t u r n o j s c e n i , n o o n a o s t a j e d i o n a r a t i v n e k u l t u r e , u s m e n e p r e d a j e . O g r a n i č i t ć e m o s e n a z a g r e b a č k o r a z d o b l j e ( 1 9 7 7 . / 8 1 . ) k o j e z n a č i k u l m i n a c i j u i s p e c i f i č a n »zalaz« h a -š o m a n s k e s c e n e , f r a g m e n t a c i j u i d j e l o m i č n o n e s t a j a n j e n e k i h n j e n i h d i j e l o v a .

D i s c o k l u b o v i ™ » J a b u k a « i »Big Ben« b i l i su t r a d i c i o n a l n a o k u p l j a l i š t a h a š o m a n a . O v d j e j e o s o b i t o z a n i m l j i v »Big Ben« u B o g o v i ć e v o j u l i c i , u k o j e m su p o s t o j a l e d v i j e d v o r a n e , t a k o da se u d o n j o j p l e s a l o , a u g o r n j o j su se o d r ž a v a l e » g l a z b e n e s l u š a o n i c e « , g d j e s u o k u p l j e n i m o g l i i p l e s a t i , a l i j e p o t p u n o u o b i č a j e n o b i l o i s j e d e n j e , l e ž a n j e na p o d u i p r e p u š t a n j e z v u k u ili d r u g i m a k t i v n o s t i m a . Ta j e d v o r a n a b i l a p r e t e č a d a n a š n j i h »ch i l l -ou t« p r o s t o r a n a rave p a r t y j i m a , g d j e s e u z j e d n u p l e s n u d v o r a n u g o t o v o uv i j ek o s i g u r a v a još j e d n a , z a o d m o r i u s m j e r e n o s t d r u g o m s k u p u z v u k o v a . N i t k o n i j e s l u t i o t e c h n o pa r t y j e u B ig B e n u sed a m d e s e t i h , i a k o u g o r n j o j d v o r a n i n a l a z i m o s l i č n e t i p o v e o p u š t e n o s t i , a u d o n j o j s l i č n e t i p o v e t r a n s a (što m o ž e v r i jed i t i i za d r u g a r a z d o b l j a i s u b k u l t u r n e s t i l ove ) . S o b z i r o m n a t i p o v e a k t e r a u B ig B e n u , m o ž e m o u o č i t i k a k o s a d r ž a j g l a z b e n e s l u š a o n i c e g o v o r i i o raz l i c i g l a z b e i š i r i h o r i j e n t a c i j a u vez i s n j o m , i z m e đ u d v i j e d v o r a n e . G o r n j a j e b i l a »č is t i ja« p o s a d r ž a j u b l i s k o m raz l i č i t im h a š o m a n s k i m š k v a -d r a m a , o r g a n i z i r a j u ć i t e m a t s k e veče r i k l j u č n i h b a n d o v a ( i k o n a ) r o c k k u l t u r e ( H e n d r i x , D o o r s , Jan is J o p l i n , Led Z e p p e l i n , P ink F l o y d , Yes , J e t h r o Tu l i i td.) d o k j e d o n j a n a g l a š a v a l a p les , z a č i j u s u s e p o d l o g u m i j e š a l e t v r đ e , r o c k e r s k e p j e s m e s k o m e r c i j a l n i j i m p j e s m a m a , h i r o v i m a š i re p o p - k u l t u r e . U o b j e d v o r a n e o d v i j a o s e r a v n o p r a v n o

20 Disco ukazuje na »disc«, dak le na p l o č u , a ne na d i sco -g lazbu . lako je ta g lazba kra jem sedamdeset ih poče la p rod i ra t i u g o t o v o svaki »plesnjak«, m n o g i su k lubov i gaj i l i raznovrsna rock -usmje ren ja , no naziv »disco-k lub« o d r ž a o se čak i u s luča jev ima rad i ka l no d rukč i jeg g l a z b e n o g p r o g r a m a .

2 0 0

URBANA PLEMENA

h a š o m a n s k i r i tua l z v u k a i r a z n o v r s n e u s m j e r e n o s t i na g l a z b u , d o k su »sentiš« b l o k o v i u d o n j o j d v o r a n i p r e d s t a v l j a l i u n i v e r z a l n u m u š k o - ž e n s k u k o m u n i k a c i j u k o j a s e » u p a r o v i m a « o d v i j a l a u sv im t a d a š n j i m k l u b o v i m a ( k a o i na » š k o l s k i m č a g a m a « ) . T o š to s u p o v r e m e n o p u š t a n e p j e s m e »iz d r u g o g t a b o r a « , n i je o m e t a l o h a š o m a n e d a u d o n j o j d v o r a n i B ig B e n a (uz z v u k e , p r i m j e r i c e Z Z T o p ili B l a c k S a b b a t h ) ne s u d j e l u j u u r i t u a l u » h e a d - b a n g i n g a « , ko j i se na scen i i i zvan n je n a z i v a o » p a d a v i č a r e n j e m « a i s k a z i v a o s e k a o p les g l a v a m a , o d n o s n o k o s o m k o j a v i j o r i b r z i m p o m i c a n j e m v r a t a i g l a v e . 2 '

A k o p o z n a j e m o u l o g u k o j u g l a z b a i g r a u ž i vo tu v e ć i ne h a š o m a n a , n j e n u t j eca j i p r e p l e t a n j e sa s v a k o d n e v n i m ž i v o t o m , o n d a m o ž e m o r a z u m j e t i k a k o r i tua l z a j e d n i č k o g s l ušan ja , p l e s a n j a , d r u ž e n j a uz g l a z b u s ve l i k ih i j a k i h zvuč n i ka i m a e l e m e n t e o s n a ž i v a n j a i p r e p o z n a v a n j a z a j e d n i č k ih t o č a k a ; p o p u t p r a k t i č a r a m e d i t a c i j e ili v j e r n i k a ko j i s e m o l e k o d k u ć e , p a s e n j i h o v a z a j e d n i c a b a r e m j e d n o m t j e d n o o k u p i i o n d a m e d i t i r a ili se m o l i z a j e d n o , d o ž i v l j u -j uć i u m n a ž a n j e e n e r g i j e . T a k o i h a š o m a n i , n a k o n š to i h j e d o b a r d i o s l u š a o i p r e r a đ i v a o »r i f fove« r o c k e r s k o g sv i je ta s a m k o d k u ć e ili u m a n j o j g r u p i p r i j a t e l j a , s a d a i m a m o g u ć n o s t p o n o v o , u z d o s l o v a n in tenz i te t z v u č n i k a , o t k r i t i , p r e p o z n a t i , p r e g r u p i r a t i , p ros lav i t i z vukove , p j e s m e , p o k r e t e , i p roš i r i t i »a fek t i vnu z a j e d n i c u « k o j a je s n j i m a u vez i .

Riječima jedne od akter ica »padav ičaren ja« : »Mo ja m a m a i baka skroz kuže ples, skakan je , one sve m o g u zamis l i t i , al i da posl i je plesa i m a m upa lu miš ića na v ra tu , da me bol i kad ok rećem g lavu , to n ika ko ne kuže«. Danas je »vit lanje g l a v a m a (kosom)« u na jvećoj m je r i , i ako ne iskl jučivo, povezano s karakter is t ikama heavy meta l r i tua la , p raćenog često s imu lac i jom držan ja g i tare u ruc i , što s a m o g o v o r i o t o m e kako su se osnove bro jn ih kasni j ih zasebnih st i lova nalazi le već u š i rokoj rock kultur i či je su d i je love pr igr l i l i raznovrsni hašomansk i ak ter i .

2 0 I

Benjamin Perasović

Kafići i javni prostori

O d k a v a n e »Corso« d o »šok sobe« ili o d »T ing l -Tang la« d o »Brna« , » i sp i sana« ( z a p r a v o , u d o b r o j m j e r i » isp i jena«) je pov i jes t gene rac i j sk i h h a š o m a n s k i h o k u p l j a n j a u Z a g r e b u . »Sok s o b a « se n a l a z i l a do s a m o g B ig B e n a i b i l a j e t a k o p r o z v a n a z b o g s tak la k o j e j e o d p o d a d o s t r o p a t v o r i l o z id p r e m a u l i c i . P r o l a z n i c i s u m o g l i p r o m a t r a t i d o g a đ a n j a š to n e o d u d a r a j u o d o p ć e g ( p o s e b n o v i k e n d a š k o g ) o r g i j a s t i č -k o g h e d o n i z m a k o j i k a r a k t e r i z i r a d o b a r d i o k u l t u r e m l a d i h , a čv rs to je , k a d je o a l k o h o l u r i j eč , u s i d r e n i u d o m i n a n t n o j k u l t u r i . B r o j n e š k v a d r e i m a l e s u svo je o m i l j e n e k a f i ć e , a u n e k i m s l u č a j e v i m a c i je l i p r o s t o r o k o k a f i ć a p o s t a j a o b i o k u p l j a l i š t e . H a š o m a n i s u b i l i p r i s i l j en i m i j e n j a t i k a f i ć e p r o t i v svo je v o l j e i z m n o g i h r a z l o g a ; p r e u r e đ e n j e i d r u k č i j a o r i j e n t a c i j a k a f i ć a ( k o m e r c i j a l n i j a ) , s k r a ć i v a n j e r a d n o g v r e m e n a , p o l i c i j s k e r a c i j e , i t d .

P o s e b n o z a n i m l j i v p r i m j e r o k u p l j a n j a p r e d s t a v l j a j u o n a n a j a v n i m p r o s t o r i m a u s red i š tu g r a d a p o p u t Z d e n c a , D ž a m i j e , K a t a r i n s k o g t r g a , k o j a i zaz i va ju p o g l e d e i k o m e n t a r e d r u g i h g r a đ a n a . Sv i jest o t o m e n i j e n e v a ž n a , i a k o g r u p a o k u p l j e n i h h a š o m a n a n e p o k a z u j e v e ć e z a n i m a n j e z a o k o l i n u . N a o k u p l j a l i š t u p o s t o j i s t a l n a c i r k u l a c i j a ; JJJDO^ z n a v a n j e , s v i r a n j e , o d i a s c j d o t j ^ g v i n a , l j u b l j e n j e ^ p o s u d b a

- p l o č a , b e s k r a j n i r a z g o v o r i , c i je l i sv i jet s v a k o d n e v n o g - ž r v o t a - ^ k t e j x U s p j j o d o k o l i n e p r i l i č n o o^dgia^-kaia^žgkôrn, - t a k o i k o l i č i n o m p a ž n j e i v r e m e n a p o s v e ć e n o g g l a z b i i

m o d e l i m a ž i vo ta p r e u z e t i m a i z r o c k k u l t u r e . U n u t a r h a š o -m a n s k o g sv i je ta p r o c e s d i f e r e n c i j a c i j e s e o d v i j a o p o g l a z b e n i m i š i r im k r i t e r i j ima , t a k o da su p o v r e m e n o (u r a z d o b l j i m a k o j a m o g u t r a j a t i n e k o l i k o m j e s e c i , d o n e k o l i k o g o d i n a ) p o j e d i n a o k u p l j a l i š t a nos i la i ob i l j e ž j a g r u p a k o j e su na n j i m a b o r a v i l e . O s i m u o b i č a j e n e p o d r š k e » l o k a l n i m « b a n -d o v i m a ( a l o k a l i t e t s e o d n o s i o n a D ž a m i j u i l i Z d e n a c , r j e -

202

URBANA PLEMENA

đ e u k l j u č u j u ć i k v a r t o v s k u p r i p a d n o s t k o j o j ć e z n a č e n j e u n e - š t e m e r s k i m k r u g o v i m a p o n o v o p o r a s t i u o s a m d e s e t i m ) i r a z l i k o v a n j a u p r e f e r i r a n j u h a r d - r o c k a , s i m f o - r o c k a i d r u g i h , p o s v o m i z b o r u k o n s t r u i r a n i h »zvučn ih e n t i t e t a « , a k t e r i su se r a z l i k o v a l i i po p r e f e r e n c i j i p o j e d i n i h d r o g a . O t o m e će b i t i g o v o r a u p o s e b n o m p o g l a v l j u , a o v d j e je , z b o g D ž a m i j e i Z d e n c a ( K a v k a z a ) , k a o n a j p o z n a t i j i h j a v n i h o k u p l j a l i š t a h a š o m a n a , p o t r e b n o naves t i p r i m j e r p o d j e l e u n u t a r s cene k o j a s e d o g a đ a , p o m i š l j e n j u d i j e l a a k t e r a , n a o s n o v i u p o t r e b e d rukč i j i h d r o g a . T a k o » Z d e n a c « i »Kavkaz« p o s t a j u o k u p l j a l i š t a o n o g d i j e l a k o j i u p o t r e b l j a v a h e r o i n i a l k o h o l , s u g e r i r a j u ć i t v r đ u , o p o r u o p c i j u u k o j o j m n o g i ak te r i n e m o g u i zb jeć i f i z i č ko j o v i s n o s t i , a » D ž a m i j a « p o s lu j e p o z o r n i c a na k o j o j su s n a ž n i j e p r i s u t n i c a n n a b i s i LSD, p r e d s t a v l j a j u ć i m e k š u i o t v o r e n i j u , l e p r š a v i j u o p c i j u a k t e r a k o j i s e d o b r i m d i j e l o m o d m a k a o o d h e r o i n s k e s c e n e . ( K u l o v i ć , 1 9 9 8 . )

Sukob oko Big Bena H a š o m a n i su b i l i n e p o ž e l j n i u već i n i z a g r e b a č k i h k l u

b o v a . K a d a i m j e u p r a v a B ig B e n a o d l u č i l a z a b r a n i t i u l az u k l u b , p o s t o j a l a j e r e a l n a m o g u ć n o s t d a s e t a k v a o d l u k a p r o v e d e bez p o s l j e d i c a , k a o š t o j e n iz m j e s t a u g r a d u ( k a f i ć a , k l u b o v a i d r u g i h p r o s t o r a g d j e su se o k u p l j a l i s u b k u l t u r n i m l a d i ) p r o m i j e n i l o i z g l e d , c i j e n e , r a d n o v r i j e m e i p o l i t i k u p r e m a g o s t i m a u o p ć e , »č is teć i« p r o s t o r o d n e p o ž e l j n i h , bez š i r ih r e a k c i j a , o s i m u o b i č a j e n o g l a m e n t i r a n j a u r b a n e m l a d e ž i k o j a već d v a d e s e t a k i v iše g o d i n a p e r i o d i č n o i m a p o t r e b u k o n s t a t i r a t i »sve su n a m uzel i« i l i »sve š to b u d e d o b r o , z a t v o r e ili n a s p o t j e r a j u « . N o , u t o d o b a ( 1 9 7 8 7 7 9 . ) p o s t o j a n j e m e d i j a , k a k a v j e b i o Polet, p o m o g l o je m o b i l i z a c i j i i d o s p i j e v a n j u h a š o m a n a u j a v n o s t i m e d i j e d o m i n a n t n e k u l t u r e . Polet j e o d d o s a d n o g S S O - o v s k o g

2 0 3

Benjamin Perasović

l is ta p o s t a o z a n i m l j i v i č i t a n , p r u ž a j u ć i p r o s t o r r o c k k u l t u r i , p r i h v a ć a j u ć i i k r e i r a j u ć i o b r a s c e u r b a n e k u l t u r e m l a d i h n a k r a j u s e d a m d e s e t i h . Po le t j e , u j e d n o m t r e n u t k u , u p r a v o u v r i j e m e v a n j s k o g p r i t i ska i u n u t a r n j e d i f e r e n c i j a c i j e s c e n e , p o s t a o i n t e g r a t i v n o m t o č k o m , o m o g u ć u j u ć i r az l i č i t e r az i ne p r e p o z n a v a n j a h a š o m a n s k o g i d e n t i t e t a . T o j e b i o m o m e n t s u k o b a o k o B i g B e n a , k a d a j e Po le t z a p r a v o p o z v a o n a d e m o n s t r a c i j e i a r t i k u l i r a o h a š o m a n s k i o č a j z b o g »još j e d n o g « i z g u b l j e n o g p r o s t o r a il i n a p r o s t o z b o g d i s k r i m i n a c i j e , l a k o j e d i o a k t e r a već o d u s t a o o d B ig B e n a , jer s u Š i kan i -r a n j a d u g o k o s i h p o s j e t i l a c a već z a p o č e l a u » l je tno j« verz i j i B ig B e n a " , k o j a s e o d n o s i l a n a p r o g r a m i s t og D J - a n a r a z l i č i t i m l o k a c i j a m a , r e p r e s i j o m p r e m a p r e o s t a l i m h a š o m a n i m a ( k o j i h j e još b i l o d o v o l j n o d a n a p u n e p ros to r ) o g o l i o s e i j a v n i m p o k a z a o m e h a n i z a m g e n e r a l i z a c i j e , t i p i č a n z a » m o r a l n e p a n i k e « , ko j i t v rd i »svi d u g o k o s i s e d r o g i r a j u « i k o j i j e , k a o t a k a v , p ( r ) o b u d i o o s j e ć a j e s o l i d a r n o s t i k o d sv ih k o j i m a p r i j e t n j a i z b a c i v a n j a m o ž e p o s t a t i s t v a r n o s t n e k o g d r u g o g p r o s t o r a il i o k u p l j a l i š t a , l a j o s j e ć a j s o l i d a r n o s t i , k o j i j e z a h v a t i o š i r u s c e n u h a š o m a n s k i h i d e n t i t e t a , p r e p o z n a o je , p o d i j e l i o , k a o a k t e r s a m e s c e n e , i Polet, uk l j uč i vš i se i z r a v n o u s i t u a c i j u o b i l j e ž e n u r e p r e s i j o m p r e m a h a š o m a n i m a i l i s v i m o n i m a k o j e o d g o v o r n i ( u o v o m s l u č a j u r e d a r i , p r o v o d i t e l j i o d l u k e u p r a v e B ig Bena) t a k v i m a d e f i n i r a j u . Poziv n a d e m o n s t r a c i j e b i o j e u p u ć e n n e i z r a v n o , p r e k o » p i s a m a č i t a l a c a « , j e r b i i n a č e a u t o r a o d v e o u za tvo r . T o j e b i l o r a z d o b l j e p o s l j e d n j i h g o d i n a T i t o v a ž ivo ta u k o j i m a n i j e m o g l o bi t i ša le s j a v n i m m a n i f e s t a c i j a m a il i

r ? M i l a n M laka r , d j u Big Benu, nas tupao je svoj im p r o g r a m o m u l jetnim »zamjenama« za Big Ben ko j i n i je b i o o tvo ren u l je tn im m jesec ima . Na js ta ln i ja je b i la lokac i ja Varšavske, da b i se k o n c e m sedamdese t i l i »ljetni ben« p remješ tao na igral ište iza nekadašn je Prve i Četvr te g imnaz i j e , a današn jeg Muze ja »Mimare«, ili na igral ište R. K. Borac na Trešnjevci , g d j e su već u l jeto 1 9 7 8 . hašoman i osjet i l i da su ne požel jn i .

2 0 4

URBANA PLEMENA

d e m o n s t r a c i j a m a b i l o k a k v o g n e z a d o v o l j s t v a . N a k o n š to s u d e m o n s t r a c i j e n a j a v l j e n e , i m n o g i h a š o m a n i o d l u č i l i s u d j e l o v a t i , p o k r e n u o s e m e h a n i z a m »d ruš t vene s a m o z a š t i -te«, na d v a b i t n a n i v o a . U j a v n o s t i , r o d i t e l j i su m o g l i p r o č i ta t i da se n j i h o v a d j e c a d i j e l e na h a š o m a n e i š m i n k e r e , a t o n je b i o r e l a t i v n o p o m i r l j i v - d o p u š t a l o se i p o n e g d j e i s p r a v n i m s m a t r a l o m iš l j en je k o j e n e i z j e d n a č u j e d u g u k o s u s d e v i j a c i j o m , a l i su se d e m o n s t r a c i j e , k a o o b l i k d j e l o v a n j a , n a j o š t r i j e o s u đ i v a l e bez o b z i r a n a t o š to m o ž d a m o t i v a c i j a z a p r o s v j e d m o ž e bi t i o p r a v d a n a . N a d r u g o j r a z i n i , p r e k o t a d a š n j e o m l a d i n s k e o r g a n i z a c i j e , o r g a n i z i r a n e s u d e l e g a c i j e k o j e su o b i l a z i l e sve s r e d n j e š k o l e i d o b a r d i o o s n o v n i h , t u m a č e ć i m o g u ć u o p a s n o s t o d j a v n i h s k u p o v a i » in f i l t r i ran ja« r a z n i h o p o z i c i j s k i h , n e p r i j a t e l j s k i h s n a g a u r e d o v e h a š o m a n a , u v j e r a v a j u ć i sve p r i s u t n e n a t i m s a s t a n c i m a u a p s o l u t n o š te tne p o s l j e d i c e a k c i j e , n a j a v l j e n e u Poletu. U s t v o r e n o j a t m o s f e r i s t r a h a , uz n a z o č n o s t v e l i k o g b r o j a p o l i c a j a c a n a n a j a v l j e n i d a n d e m o n s t r a c i j e s e n i su o d r ž a l e . I p a k , b u r n a a t m o s f e r a t i h d a n a o m o g u ć i l a j e r e f l e k s i j u h a š o m a n s k o g i d e n t i t e t a i u č i n i l a Polet a k t e r o m s c e n e , k o j a n e ć e u b u d u ć n o s t i b i t i h a š o m a n s k i o d r e đ e n a , ni t i će u r e d n i c i Poleta m o ć i os ta t i na s v o j i m m j e s t i m a .

Studentski centar H a š o m a n s k a s c e n a , k a o h e t e r o g e n i s k u p a k t e r a k o j i

svo j ž i vo tn i sti l z a s n i v a j u n a raz l i č i t im p r a v c i m a r o c k g l a z b e , u z i m a g e s l i čan o n o m e k a k a v s e s v u d a u sv i je tu p o j a v l j u j e u s k l o p u r o c k k u l t u r e šezdese t ih i s e d a m d e s e t i h , b i l a j e d i f e r e n c i r a n a već p r i j e s u k o b a o k o Big B e n a . T i su n jez in i d i j e l o v i s a m i s e b e p r e p o z n a v a l i p o n i zu k r i t e r i j a , o d e m o t i v n i h i a f e k t i v n i h , č i j e p o s r e d o v a n j e n i j e l a k o o d č i t l j i -v o , d o k o m b i n a c i j e g l a z b e n i h , o b r a z o v n i h , s p o l n i h i d j e l o m i č n o d o b n i h . S o b z i r o m n a v e z a n o s t u z o d r e đ e n i p r o s t o r ,

2 0 5

Benjamin Perasović

i p e r c e p c i j u p r o m j e n a k o j e s e z b i v a j u n a o d r e đ e n o m p r o s t o r u , m o ž e m o g o v o r i t i o i n e r t n i j e m i k r e a t i v n i j e m d i j e l u . N a scen i s u z a j e d n o b i l i i o n i a k t e r i k o j i n i su b i l i o s o b i t o s re tn i sa s v i m a k o j e j e s l i čan i m a g e d o v e o na istu s c e n u , a d i f e r e n c i j a c i j a j e b i l a b r ž a k a k o s e b l i ž i o k r a j s e d a m d e s e t i h , ko j i j e r o c k ku l t u r i d o n i o »svježu krv« u o b l i k u p u n k a , p r o g l a š e n o g p r o t e s t o m p ro t i v n j e z i n a e t a b l i r a n j a i s k l e r o t i -z a c i j e . T a k o j e j e d a n d i o , u v j e t n o r e č e n o , o n a j k r e a t i v n i j i , n a p u s t i o p r o s t o r e u B o g o v i ć e v o j ( »šok -soba« i B ig Ben) i p r e m j e s t i o se u d v o r i š t e i d r u g e p r o s t o r e S t u d e n t s k o g c e n t ra . Iner tn i j i d i o n i je s l i j ed io o v a j p o m a k , pa j e šest m j e s e c i , sve d o g o d i n u d a n a , p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m v l a d a l a s p e c i f i č n a »čista« s i t u a c i j a , k o j a j e o m o g u ć i l a d i j e l u h a š o -m a n s k e s c e n e s l o b o d n i j e d i s a n j e , je r o k o i n e r t n i j e g d i j e l a o s t a l i su i r azn i » n a m e t n i c i « , š t e m e r i m a b l i sk i l i kov i i o p ć e n i t o o n i s k o j i m a »k rea t i vn i j i « d i o u p o s l j e d n j e m r a z d o b l j u n i je h t io bi t i p o v e z i v a n . A t m o s f e r a p r e d S tuden tsk im c e n t r o m u p r v o j e v r i j e m e b i l a g o t o v o i d i l i č n a , bez p o l i c i j s k i h r a c i j a , bez u p l e t a n j a š t e m e r a , s b r o j n i m š k v a d r a m a k o j e s u s ta j a l e u k r u g o v i m a , s j ed i l e n a o k o l n i m k l u p a m a , u z g i t a r e , p i ć e , i u o b i č a j e n i s v a k o d n e v n i ž ivo t k a k a v s e m o g a o u p o z n a t i n a j a v n i m o k u p l j a l i š t i m a i z p r e t h o d n o g r a z d o b l j a , k o j i k r a s e s r e d i š n j e p r e o k u p a c i j e i z g r a đ e n e o k o g l a z b e , m i r o l j u b i v o s t i , a l k o h o l a i l akš ih d r o g a , v iše ili m a n j e a r t i k u l i r a n o g p r o t e s t a p r o t i v sv i jeta o d r a s l i h i s iv i la u d o m i n a n t n o j k u l t u r i . K a d a su svi h a š o m a n i , u k l j u č u j u ć i i n a j i n e r t n i j e » s u p u t n i k e « , p r o t j e r a n i i z p o d r u č j a B o g o v i ć e v e , p r o s t o r p r e d S t u d e n t s k i m c e n t r o m j e d v a j e m o g a o p r i m i t i b r o j n e p r i p a d n i k e sve »ša ren i j e« , r a z n o l i k e s c e n e » d i f e r e n c i r a j u -ć ih« h a š o m a n a i n o v i h a k t e r a - p u n k e r a i n o v o v a l a c a . K ra j s e d a m d e s e t i h h a š o m a n s k a s c e n a n e b i m o g l a d o č e k a t i k a o » j e d n a « s c e n a , č a k i d a n i s u n a s t a l a p u n k e r s k a i n o v o v a l n a u s m j e r e n j a . S c e n a z a p r a v o n i k a d n i j e b i l a » j e d na« (os im m o ž d a u p r v i m d a n i m a k r a j a šezdeset ih i p o č e t k a

2 o 6

URBANA PLEMENA

s e d a m d e s e t i h ) a l i j e za z n a t a n b r o j a d o l e s c e n a t a u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h f u n k c i o n i r a l a k a o z a j e d n i č k a p o z o r n i c a z a i z r a ž a v a n j e i n d i v i d u a l n o s t i u n u t a r već o d r e đ e n i h , š i r ih g r a n i c a r o c k k u l t u r e i i den t i t e ta n a z v a n o g » h a š o m a n -s k i m « . K a k o j e r a s t a o b r o j l j u d i i k a k o s e r a z v i j a o s e n z i b i l i te t p o s r e d o v a n sve raz l i č i t i j im p o d s v j e t o v i m a r o c k k u l t u r e , t a k o s u i raz l i ke m e đ u h a š o m a n i m a p o s t a j a l e sve d u b l j e . B u d u ć i da se s v a k o d n e v n i ž ivot o d v i j a uz sve veću p ro f i l i r a -nos t i »spec i j a l i zac i j u« z v u k a , a r a z m j e n a p l o č a ( i o s o b n i h i skus tava s d o ž i v l j e n i m z v u k o v i m a ) m e đ u u ž i m š k v a d r a m a i g r u p a m a p r i j a te l j a o m o g u ć u j e d a l j n j e učv ršć i van je p r o c e s a p o s r e d o v a n j a i z m e đ u zvučn ih en t i te ta i g r u p n o g / i n d i v i d u a l n o g i d e n t i t e t a , j a s n o j e k a k o p r o c e s d i f e r e n c i j a c i j e u r o c k ku l tu r i u t j eče na k o n k r e t a n ž i vo t š k v a d r i i o d r e đ e n e s c e n e , o b l i k u j u ć i , z a j e d n o s a k t e r i m a , i z d v o j e n i j e »s t ruk tu re o s j e ć a j a « i p r o i z v o d e ć i n o v e p o l o ž a j e na s c e n i . T i se p o l o ž a j i m o g u o p i s a t i i k a o p r i b l i ž a v a n j e il i u d a l j a v a n j e p o j e d i n i h a k t e r a , i a k o n e t r e b a z a n e m a r i t i p o s t o j a n j e i o n i h a k t e r a k o j i n isu t o l i k o d e t e r m i n i r a n i c j e l o k u p n i m u k l j u č e n j e m u g l a z b e n e p o d s t i l o v e , n i t i o n i h k o j i s u razv i l i t a k a v o b l i k g r u p n o g i den t i t e ta ko j i u n u t a r š k v a d r e o m o g u ć u j e p o s t o j a n j e z a s e b n i h i d e n t i f i k a c i j s k i h g l a z b e n i h p o d l o g a . D i f e r e n c i r a j u ć i p r a v a c o d n o s i s e n a p r i m j e r e a k t e r a i n j i h o v o g p r o ž i v l j a v a n j a t e m a i z v u k o v a p o j e d i n i h b a n d o v a ; p r i m j e r i m o g u b i t i r a z n o v r s n i . J e d n i s u n j e g o v a l i u s r e d o t o č e n o s t n a g l a z b u g r u p a G e n e s i s , Yes , ELP, d r u g i s u t a k a v i z b o r š i r i l i n a K i n g C r i m s o n , i l i n a C a n i M a g m u , a t r eć i s u ( m e đ u b r o j n i m k o m b i n a c i j a m a ) t o m e p r i d a v a l i T a n g e r i n e D r e a m i M i k e O l d f i e l d a , i d i j e l o m se sve v iše u d a l j a v a l i od » k o r i j e n a « r o c k ' n ' r o l l a , k o j i m a s u d r u g i u p r a v o tež i l i . T a j p o v r a t a k k o r i j e n i m a z a n e k e j e v o d i o p r e k o I s točne o b a l e (Ve lve t U n d e r g r o u n d i Lou R e e d ) , z a n e k e p r e k o Z a p a d n e (Je f fe rson A i r p l a n e , G r a t e f u l D e a d , Q u i c k s i l v e r M e s s e n g e r Serv ice) a za n e k e p r e k o b r i t a n s k o g » p u b - r o c k a « (Dr . F e e l -

2 0 7

Benjamin Perasović

g o d ) i l i n a p r o s t o s ta r i h a l b u m a S t o n e s a . D i o l j u d i n i j e n i p e r c i p i r a o » o d m a k o d k o r i j e n a « , d a b i s e n e č e m u u o p ć e h t i o v r a ć a t i , o s t a j u ć i v e z a n uz D e e p Pu rp le i Led Z e p p e l i n , i l i ž iveć i c i j e l o g ž i vo ta u š i r o k o m k ra l j evs tvu F r a n k a Z a p p e . M n o g i s u a k t e r i b i l i u r o n j e n i u m o r e b l u e s a , š e t a j u ć i s e o d k l as i ka ( D i x o n , H o o k e r , W a t e r s . . . ) d o C l a p t o n a . N a v e d e n i su b e n d o v i m o g l i b i t i i u sasv im d r u k č i j e m m e đ u s o b n o m o d n o s u , a m o g l o b i se naves t i i s t o t i n j a k d r u g i h . Raznov r sne k o m b i n a c i j e u k a z u j u na p o s t o j a n j e a k t e r a ko j i ne s l i jed i » u o b i č a j e n e « s h e m e s r o d n o s t i g l a z b e n i h s t i l o v a , n o t a k v i ak te r i s p a d a j u u j e d n u o d d v i j e s p o m e n u t e g r u p n e m o g u ć nos t i : o n u k o j a n a g l a s a k n e s tav l ja n a g l a z b u k a o o r i j e n t i r i p o d l o g u ž i v o t n o g s t i la , z a u z i m a j u ć i »ek lekt ičk i« i , s o b z i r o m n a a n i m o z i t e t e , »ekumenis t i čk i« p r i s tup š i r o k o m p o d r u č j u r o c k e r s k i h s t i l o v a , i d r u g u m o g u ć n o s t , k o j a n a m u k a z u j e n a p o s t o j a n j e š k v a d r i u n u t a r ko j i h s e s l o b o d n o i z r a ž a v a j u r a z n o v r s n i i d e n t i t e t i , p r i p a d a j u ć i s p e c i f i č n i m s c e n a m a či j i za j edn i čk i naz ivn ik m o g u de f i n i ra t i i r ede f i n i r a t i s a m i a k t e r i . J e z i k o m s u d i o n i k a , p r v u m o g u ć n o s t m o ž e m o izrazit i s a »s luš a m sve p o m a l o , k a d s a m s a m a p a š e m i D y l a n , n a k o n c e r t u b i h v o l j e l a č u t i Z e p p e l i n e , F l o y d e v o l i m n a t u l u m u , a j a k o c i j e n i m »xy« jer su p o s t i g l i . . . « , a d r u g a m o g u ć n o s t se o d n o s i n a s a m u š k v a d r u u k o j o j j e » o n h a r d - r o c k e r , ž i vo t d a j e za t o , a j a t i t o b a š ne v o l i m , m e n e f u r a p s i h o d e l i j a , o v a j d r u g i j e l u d za s i n t o v i m a i n e k a j m u l j a s j a z z o m a l n e ć e p r i z n a t . . . . . . .

N o , p r o c e s ko j i u d a l j u j e , a ne p r i b l i ž u j e a k t e r e , i ko j i p o č i n j e d i f e r e n c i j a c i j o m u g l a z b e n i m s t i l o v i m a r o c k k u l t u r e (ko j i n i su uv i j ek » i zvana« , »iz s tud i j a« ili n e k o g c e n t r a » p r o i z v o d n j e u m j e t n i h p o t r e b a « n a m e t n u t i » p a s i v n o m s l u š a t e l j s tvu« , n e g o , b a r e m u j e d n o j f a z i , p r e d s t a v l j a j u s c e n u s k o j e d o l a z e , k o j a m o ž e b i t i d i o » p o d z e m n e ku l tu re« ) u k l j u č u j e s t ras tvene i e m o t i v n e o d n o s e p r e m a t i p o v i m a g l a z b e i l i p o j e d i n i m b a n d o v i m a . U j e d n o m o d n a j p o z n a t i j i h i s t ra -

2 0 8

URBANA PLEMENA

ž i v a n j a i z r a z d o b l j a o z n a č e n o g p o č e t k o m sve v e ć e g u t j e c a j a b i r m i n g h a m s k e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , Pau l W i l l i s ( 1 9 7 8 . ) , o p i s u j u ć i »b ike rsku« k u l t u r u i p o v e z a n o s t g l a z b e s r i t m o m s red išn j ih p r e o k u p a c i j a m o t o r i s t i č k e š k v a d r e , u o č a v a v i s o k o e m o t i v a n o d n o s p r e m a s a m o j g l a z b i i t i p o v i m a n a g l a š a v a n j a r i t m a , i l us t r i r a j uć i t o p r i m j e r i m a p r o m j e n e s tava p r e m a B e a t l e s i m a iz n j i h o v e k a s n i j e f a z e , i z a d r ž a v a n j e m b l i skos t i s a S t o n e s i m a . U n u t a r a n a l i z e u p o t r e b e j ez i ka u s u b k u l t u r i » b i k e r a « , W i l l i s n a g l a š a v a n e p o s r e d n o s t i e m o t i v n o s t i skaza o r o c k a k t e r i m a , k o j a sad rž i čes to i b r u t a l n o i z ražene a n i m o z i t e t e , v r i j e đ a n j a »ad h o m i n e m « , i o m a l o v a ž a v a n j e sv ih o n i h z v u k o v a , p j e s a m a i a k t e r a ko j i s t v a r a j u g l a z b u s u p r o t n u b i k e r s k o m s e n z i b i l i t e t u . T o n i j e o b i l j e ž j e s a m o b i k e r s k e s c e n e , n i t i s a m o b r i t a n s k i h s u b k u l t u r a . N a s l i čan n a č i n m o ž e m o g o v o r i t i i o d i j e l u d o m a ć e s c e n e k r a j e m s e d a m d e s e t i h , g d j e s e u z n a v e d e n i » s i m -f o - r o c k « , k a o i »e lek t ronsk i« » p r o g r e s i v n i « zvuk i senz ib i l i t e t , n a l a z e i o n i ko j i i nz is t i ra ju na z v u k u » h a r d - r o c k a « , k a o i o n i u r o n j e n i u p s i h o d e l i č n u t r a d i c i j u a m e r i č k e Z a p a d n e o b a l e . U d a l j a v a n j i m a i p r i b l i ž a v a n j i m a k u m u j u i d e s e c i d r u g i h s t v o r e n i h s e n z i b i l i t e t a , p r i m j e r i c e o k o iz raza B o b a D y l a n a (čak j e i u n u t a r o p u s a j e d n o g a u t o r a s t v o r e n a p o d j e l a na » t r a d i c i o n a l n e « a k t e r e , ko j i g l o r i f i c i r a j u i p r i z n a j u i s k l j u č i v o a k u s t i č a r s k u f a z u , i o n e k o j i se p r o n a l a z e u »e lek t r i čno j« ) ili na f o l k - r o c k z v u k u u t j e l o v l j e n o m u b a n d o v i m a p o p u t P e n t a g l e il i F a i r p o r t C o n v e n t i o n , z a t i m n a J a z z - r o c k t r ad i c i j i k o j u su s i m b o l i z i r a l i W e a t h e r R e p o r t ili M a h a v i s h n u O r c h e s t r a i k o j a je za i s ta t e š k o s p o j i v a s , p r i m j e r i c e , t e e n a g e r s k i m »s la tk im« m e t a l o m u i z v e d b i g r u pe Swee t . N a b r a j a n j e teže i l a kše s p o j i v i h s t i l ova i p o d s t i -l o v a r o c k k u l t u r e i s p u n i l o b i p r o s t o r c i j e l e e n c i k l o p e d i j e , a k r a j e m s e d a m d e s e t i h , uza svu raz l i č i tos t već p r i s u t n u n a s c e n i , n a s t a j u ak te r i k o j i d o b a r d i o v l a s t i t o g i d e n t i t e t a t e m e l j e na p r o s v j e d u p ro t i v z a t e č e n o g s t a n j a u r o c k k u l t u r i ,

20Q

Benjamin Perasović

a ko je se m a n i f e s t i r a u z a k o n i m a b izn isa i v e l i č i n e , p r i č e m u se b e n d o v i sve v iše o d v a j a j u od svo je p u b l i k e , a z v u k o v i n a s t a j u u u v j e t i m a s k u p i h s tud i j a i t e h n o l o g i j e n e d o s t i ž n e p r o s j e č n o m b a n d u . Prot iv t a k v o g s t a n j a u s m j e r e n j e p o k r e t ko j i se v r a t i o g a r a ž i i ž i v o t n o j ist ini i z r a ž e n o j »s t r i a k o r d a « , a prv i su ak te r i t o g p o k r e t a p u n k e r i . O n j i m a će b i t i r i j eč i u s l i j e d e ć e m p o g l a v l j u , a l i o v d j e j e n j i h o v a p o j a v a v a ž n a z b o g n a z n a č a v a n j a d a l j n j e g »c i j epan ja« i p r o f i l i r a n j a scene k o j a j e , n a s a m o m k r a j u s e d a m d e s e t i h u Z a g r e b u , n a k o n r a z d o b l j a b r o j n i h j a v n i h o k u p l j a l i š t a , s v e d e n a g o t o v o isk l j u č i v o n a p r o s t o r e o k o S t u d e n t s k o g c e n t r a . U S t u d e n t s k o m c e n t r u j e t a d a d o s e g n u t v r h u n a c h a š o m a n s k e m a s o v n o s t i , i v j e r o j a t n o j e d a n o d p o s l j e d n j i h r i t u a l a p r o s l a v e o n o g z v u k a ko j i j e b i o s i m b o l »k las ične« h a š o m a n s k e scene i ko j i se o d v i j a o p o p u t p u n k e r s k o g p o g a u k o l u z a g r l j e n i h , t a d a još u v i j e k v e ć i n o m d u g o k o s i h a d o l e s c e n a t a p o k r e n u t i h n a s k a k a n j e » h i m n a m a « D o o r s a i Z e p p e l i n a . I s t o v r e m e n o , t o j e i za laz k l a s i č n e h a š o m a n s k e s c e n e je r p u n k i n o v i va l u i s t o m p r o s t o r u S t u d e n t s k o g c e n t r a o k u p l j a j u s v o j u p u b l i k u i ak te r i p o s t a j u r a z n o l i k i j i . Uz z a l j u b l j e n i k e g l a z b e n i h s t i l o v a »ko j i n a č i n ž i vo ta z n a č e « , s c e n a sve v iše p r i v l a č i i š t e m e r e ž e l j n e s u k o b a , a m a s o v n o s t , uz k u l t u r u a l k o h o l a i p r i su tnos t d r o g e , d o v l a č i i v iše p o l i c i j e .

Tako j e p r o s t o r o k o S t u d e n t s k o g c e n t r a b i o s v j e d o k o m p r v i h o k u p l j a n j a d i j e l a h a š o m a n s k e s c e n e . K ras i l a g a j e m i r o l j u b i v o s t ^ ž e l j a z a . p o v l a č e n j e m o d o č i j u j a v n o s i i ^ o d »š temera i s e l j a č i n a « ^ k o j j ^ s u m n i j e ^ b j l i p r e b l i z u , t e r a z n o v rsna z v u č n a u s m j e r e n o s t ( d o k j e još B ig Ben b i o a k t u a l a n ) , z a t i m j e isti p r o s t o r b i o s v j e d o k o m n a r a s t a n j a s c e n e d o k r a j n j i h g r a n i c a g o v o r a o » j e d n o m « s u b k u l t u r n o m s t i l u , d a b i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h p o s t a o o k u p l j a l i š t e m b r o j n i h a k t e r a ko j i su iden t i te t g r a d i l i na m u l t i d i m e n z i o n a l n o j o s n o v i p u n k a , n o v o g v a l a , i m n o g i h , u m e đ u v r e m e n u d o k r a j a » o p o s e b l j e n i h « d i j e l o v a r o c k k u l t u r e . N a z o č n o s t » š t e m e r a i

2 I O

URBANA PLEMENA

s e l j a č i n a « , k a k o b i a k t e r i r ek l i , n i j e s e m o g l a i z b j e ć i , p a j e o t v a r a n j e n o v i h p r o s t o r a ( z a p r a v o s ta r i h p r o s t o r a a l i s n o v i m s a d r ž a j i m a ) p o p u t L a p i d a r i j a , u z nas i l j e k o j e j e 1 9 8 1 . u S t u d e n t s k o m c e n t r u k u l m i n i r a l o t u č n j a v a m a r e d a r a i d r u g i h , a r e z u l t i r a l o u b o j s t v o m , d e f i n i t i v n o o z n a č i l o r a s p a d d o t a d a š n j e s c e n e i f r a g m e n t a c i j u d i j e l o v a k o j i su t raž i l i svo je p u t e v e i o k u p l j a l i š t a , n a l a z e ć i ih d i j e l o m u L a p u , d i j e l o m p r e d B r n o m , u KSETu , k l u b u I s t rana i d r u g d j e . O v d j e s e g o t o v o k a o p r a v i l o n a m e ć e č i n j e n i c a t e š k o g o d r ž a n j a j e d n o g p r o s t o r a i l i o k u p l j a l i š t a za s u b k u l t u r n i st i l z v a n u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h » h a š o m a n s k i m « . N a k o n raz d o b l j a u k o j e m se t a k v o m j e s t o iskr istal iz i ra i p o s t a n e g o t o v o j e d i n i m , u b r z o do laz i d o r a s p a d a j e d n o g i n a s t a j a n j a m n o g i h m a n j i h o k u p l j a l i š t a . T a j j c p r o c e s p o v e z a n s f r a g m e n t a c i j o m s t i l ova u n u t a r r o c k k u l t u r e , k a o i d i f e r e n c i j a c i j o m u n u t a r s u b k u l t u r n i h g r u p a i i z m e đ u n j i h . D i f e r e n c i j a c i j a s e o d v i ja p o k r i t e r i j i m a p o s r e d o v a n i m g l a z b o m , a l i i m n o g i m d r u g i m k o j i se o d n o s e na d r u ž e n j e i p r i j a t e l j s t va , na k v a r -t o v s k u , š k o l s k u , » p r e f e r i r a j u ć u o d h e d o n i s t i č k i h « il i n e k u d r u g u p o v e z a n o s t . U ta j p r o c e s d o d a t n o i n t e r v e n i r a j u i a k t e r i d o m i n a n t n e k u l t u r e , g d j e m e đ u n a j i z r a v n i j e o b l i k e u t j e c a j a s p a d a j u p o l i c i j s k e r a c i j e , p r o m j e n e (ili u k i d a n j e ) g l a z b e n i h p r o g r a m a , z a b r a n e o k u p l j a n j a i l i s v i r a n j a , t u ž b e za » r e m e ć e n j e j a v n o g r e d a i m i r a « i s l ičn i p r i t i sc i .

H a š o m a n s k i r i t ua l i p r i j e s v e g a s u v e z a n i u z g l a z b u , u z i n d i v i d u a l n o i z a j e d n i č k o p r i m a n j e i p r e o b l i k o v a n j e z v u k o v a , g l a z b e i n j e n i h s t i l ova . T a k a v se r i t ua l m o ž e p l a n i r a t i , a l i ć e d o n j e g a d o ć i i s p o n t a n o , b i l o k a d a i b i l o g d j e s e s tvo r i m o g u ć n o s t o k u p l j a n j a u z z v u č n i k e , o d » s l u č a j n i h « i s p o n t a n i h s u s r e t a , t u l u m a u s v a k o j p r i l i c i n a l a ž e n j a p r o s t o r a , d o b r i ž l j i vo p l a n i r a n i h ( v e ć i n o m k o l e k t i v n i h ) p o s j e t a k o n c e r t i m a i k l u b o v i m a . Ples je t a k o đ e r d i o r i t u a l a , a r i t u a l n i m m o ž e m o s m a t r a t i i d o b a r d i o »puk ih« o k u p l j a n j a . O k u p l j a n j e jest r i t u a l n o u s p o m e n u t i m o b l i c i m a k a d a d o l a z i d o

211

Benjamin Perasović

o s n a ž i v a n j a , a t i m e h a š o m a n i s v o j i m p o n a š a n j e m n a s t a v l j a ju t r ad i c i j u k o j a je p o s t a l a e v i d e n t n a u » d u h u šezdese t ih« , o k o j e m S tan ley C o h e n p i še o b j a š n j a v a j u ć i o k u p l j a n j a r o c k e r a i m o d s a . Šezdese te , z a C o h e n a , d o n o s e s p e c i f i k u m b i v a n j a s d r u g i m a , u g o m i l i ili g r u p i (be - in ) k a o d o g a đ a j p o s e b i . S t ruk tu ra d o g a đ a j a j e s a m o o n a k o j u s u d i o n i c i » d o n e s u s a s o b o m « . T a k o n e š t o m o ž e b i t i d o g a đ a j , č a k i a k o se, g l e d a n o i z n e k o g d r u g o g k u t a , »ništa n e d o g a đ a « . ( C o h e n , 1 9 7 2 . / 8 0 . ) D o k su m o d s i i r ocke r i i z C o h e n o v e s tud i j e , uz d o z u svi jest i o » d o g a đ a j u « k o j i su p r o i z v e l i s a m i m s v o j i m o k u p l j a n j e m , i p a k p r i sk rb i l i i k a r a k t e r i s t i k e » d o s a đ i v a n j a , i š č e k i v a n j a , b e s c i l j n o g l u t a n j a , n e d o s t a t k a p l a n o v a « ( p o č e m u s u , k a k o C o h e n d o b r o p r i m j e ć u j e , j a k o s l ič i l i v e ć i n i o d r a s l i h n a o d m o r u , s a m o š to t o n i t k o u d o b a m o r a l n e p a n i k e n i j e h t i o v i d j e t i ) , d o t l e z a h i p i j e vsk i » b e - i n « , pa i za h a š o m a n s k a o k u p l j a n j a u Z a g r e b u i d r u g i m h r v a t s k i m g r a d o v i m a , v r i j ed i o c j e n a o d o g a đ a j u s a m i m o k u p l j a n j e m , i to o č e s t o i n t e n z i v n o m , p l a n i r a n o m i r i t u a l n o m » d o g a đ a n j u « .

Slens \ / ' A

H a š o m a n i su kor is t i l i s l e n g ko j i j e s a d r ž a v a o n e k e izraze t i p i č n e z a ta j s u b k u l t u r n i s t i l , n o k a k o o n i n isu i z o l i r a n i o d d r u g i h v r š n j a k a s k o j i m a d i j e l e š k o l s k e k l u p e i d r u g e p r o s t o r e i n t e r a k c i j e , i k a k o š i ra u r b a n a k u l t u r a m l a d i h č e s t o s t v a r a s v o j e t e r m i n e i v a r i j a n t e s l e n g a , t a k o s u h a š o m a n i i z Z a g r e b a g o v o r i l i z a g r e b a č k i m s r e d n j o š k o l s k i m s l e n g o m , s a m o d j e l o m i č n o t i p i č n i m z a h a š o m a n s k i s t i l . I p a k , d o m i n a c i j a g l a z b e n e scene u s v a k o d n e v n i m ž i v o t i m a , k a o i s p e c i f i č n e t e m e u p o t r e b e d r o g e k o j e s u s e d a m d e s e t i h tek p o č e l e p re laz i t i i z r e l a t i v n o už ih k r u g o v a u š i ru i n e s t r i k tno s u b k u l t u r n u »ku l t u ru m l a d i h « , o s i g u r a l i s u h a š o m a n i m a d i o a u t o r s t v a n a d » a n g l o - z a g r e b a č k i m « ur -

URBANA PLEMENA

b a n i m s l e n g o m . T a k o s u n a j j e d n o s t a v n i j e e n g l e s k e r i j eč i » g o o d « i » b a d « ( d o b r o i loše) k o r i š t e n e , bez p o t r e b n o g izg o v o r a i u s k r a ć e n o m o b l i k u ( g o t o v o k a o g u d i bed ) k a o o p i s i n e č i j e g s t a n j a , n a n a č i n d a u z m o g u ć i » m e n i j e (neš to ) b e d « il i » m e n i j e (nešto) g u d « , čes to p r e v l a d a v a o b l ik » ja s a m u b e d u « il i »ja s a m u g u d u « . Loša s i t u a c i j a p o s t a l a j e » b e d i š k a « , a u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a » b e d o j -ne r« . N a s t a n a k a k t e r a p o p u t Poleta, k a o i o m a s o v l j e n j e s c e n e , sve v e ć a v a ž n o s t d o m a ć i h b a n d o v a (p r i č e m u s e i s t i če , ne s a m o k a d a je o s l e n g u r i ječ , D ž o n i Štu l ić i Az ra ) o m o g u ć u j u d o b r e uv je te za n a s t a j a n j e i š i ren je s l e n g a , za i g r e r i j e č i m a , m e đ u k o j i m a j e sv jesna r e d u k c i j a p o j m o v a z a š to v iše raz l i č i t ih z n a č e n j a s a m o j e d a n o d o b l i k a . K a o š to p o s t o j i i n t e n c i j a d a s e z a š i o v iše t uz l i č i t i h p o j a v a , s t a n j a , s i t u a c i j a , kor is t i j e d a n p o j a m tek p o b l i ž e o d r e đ e n k o n t e k s t o m il i g e s t i k u l a c i j o m , n e v e r b a l n o m k o m u n i k a c i j o m il i n a g l a s k o m , t a k o p o s t o j i i p o k u š a j n a l a ž e n j a što v iše raz l i č i t i h r i ječ i z a s a m o j e d a n p r e d m e t , p o p u t j o i n t a . Prvu i n t e n c i j u m o ž e m o pra t i t i n a p r i m j e r u p o j m a » furka« ili g l a g o l a »furat i« (se); » G l e d a m j u č e r t i p a , t a m k o d m e n e u k v a r t u , z n a m ga i z p a p a g a j k e , t a m ž iv i i s e d i u b i r c u , za s t o l o m s n e k o m t r e b o m , ku iš , i u p u c a v a se, ku i š , u f u r a v a n e š t o , k u i š , a n e m r e , z n a m g a , t o t i j e č o v j e k bez f u r k e , n e s a m o da se ta j n i k a d n e b i u f u r a l , t o j e još k u l , a l i t a j se n i k a d n i je u niš u f u r a l , k u i š , o n o n o f u r a n e š t o , k a o , s t re j -t e r s k i , a niš ne f u r a , je r ga niš ne f u r a , ku i š , i s a d b i on t r e b a l n e k u s p i k u (šprehu) p r o d a t , i k u ž i m g a d a s e u f u r a v a , a n e m r e n iš i s f u ra t o s i m n e k u f u r k u , o n o , n a f o r u » u k o j u š k o l u ideš« a to mu i n i j e n e k a f u r k a « . D r u g u i n t e n c i j u p r i m j e ć u j e m o u n a z i v i m a z a j o i n t , p o p u t đ o j a (džo ja ) đ o j i -c a , p l j u g i c a , s m o t k a , d ž o k s , f r u l a , f r u l i c a , fr f , ž rža , ž i ža , t r u b a , i t d .

U p o t r e b a i s t i l i z i ran je , s p e c i f i č n a p r i l a g o d b a e n g l e s k ih r i ječ i n i j e s a m o k a r a k t e r i s t i k a d o m a ć e u r b a n e a d o l e s -

2 1 3 212

Benjamin Perasović

cen tske s c e n e , n e g o i d r u g i h e u r o p s k i h z e m a l j a . T a k o će i T a l i j a n i p re t vo r i t i »rol l« u » ro l la re« il i p o n e g d j e s a m o d o d a t i »I« za m n o ž i n u , n a z i v a j u ć i p r i m j e r i c e d a r k e r e » I d a r k « . N a h a š o m a n s k o j scen i ( u n u t a r »spike« m e d u » f r e n d o v i m a i f r e n d i c a m a « ) b i l o j e u o b i č a j e n o i z g o v a r a n j e d o m a ć i h r i ječ i n a e n g l e s k o m , p o s e b n o z a p r e d m e t e k o j i s u , u z u o b i č a j e n n a č i n u p o r a b e u r o d i t e l j s k o j k u l t u r i , i m a l i i d i m e n z i j u svo je u p o r a b e u s u b k u l t u r i , p a j e , p r i m j e r i c e , i m e m o ć n o g l j e p i l a » t iga r« r e d o v i t o b i l o i z g o v a r a n o k a o » ta j ge r« .

H a š o m a n i su u s v o m u ž e m k r u g u , u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h , s tvo r i l i p o j a m »br i jaže« i » b r i j a n j a « , š to se p o s t u p n o š i r i l o k r o z raz l i č i te k r u g o v e , d a b i s v o j e v r s n o »b r i j an je« n a s a m s l e n g , u p o t r e b o m p o j m a b r i j a n j a u š l o u p o t p u n o s t i u š i ru k u l t u r u i e t a b l i r a n e m e d i j e p o č e t k o m d e v e d e s e t i h g o d i n a . P r a ć e n j e n a s t a j a n j a i š i r en ja s l e n g a , k a o i svih os ta l i h ob i l j e ž j a s u b k u l t u r n e i š ire u r b a n e s c e n e , o m o g u ć u j e u v i d u p r o c e s s t v a r a n j a , p r e u z i m a n j a , p r o m j e n e i p r e o b l i k o v a n j a s tvar i i z n a č e n j a , g d j e a k t e r i , č a k i t a m o g d j e n a m s e n a p rv i p o g l e d č i ne p a s i v n i m » p r i m a t e l j i m a p o r u k a « , z a p r a v o s u d j e l u j u u i s t o m p r o c e s u .

P o č e t k e i p r v e a u t o r e m n o g i h s u b k u l t u r n i h z v u k o v a , f r i z u r a , ges t i i d r u g i h d i j e l o v a i m a g e a , k a o u o v o m s l u č a j u p o j m o v a s l e n g a , t e š k o m o ž e m o p r e c i z n o u t v r d i t i , p o s e b n o a k o je r i ječ o n e z a b i l j e ž e n o j t r ad i c i j i . T a m o g d j e se p o k u š a v a u tv rd i t i t k o j e p r v i ko r i s t i o o d r e đ e n i zvuk , i l i n a p o z o r n i c i i z veo o d r e đ e n i t i p p l e s a , još j e n e k a k o i m o g u ć e s l i j ed i t i o s n o v n e o k v i r e z a i s t r až i van ja , p o š t u j u ć i k n j i g e , f i l m s k e , v i d e o il i z v u č n e z a p i s e , a l i u n u t a r n a r a t i v n e k u l t u r e u r b a n i h p l e m e n a , g d j e s u g e n e r a c i j s k a i skus tva č e s t o p r e k i n u t a u » lancu« h i p o t e t s k o g p r e n o š e n j a » s g e n e r a c i j e n a g e n e r a c i j u« , r i j e t k o k a d se m o ž e sa s i g u r n o š ć u tv rd i t i š t o j e s t va rn i p o č e t a k i t k o j e p r v i a u t o r . U n u t a r d o s e g a o v o g a i s t raž i va n j a , p o j a m »bri jaže« i »br i jan ja« n a l a z i m o u užem k r u g u , p o p u t m a n j e g » s k u p a š k v a d r i « , k o j i j e p o s j e ć i v a o D ž a m i j u

214

URBANA PLEMENA

k a o p o z n a t o h a š o m a n s k o o k u p l j a l i š t e u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h g o d i n a . U t o m k r u g u , »b r i j aža« j e o z n a č a v a l a s t an je , o b l i k d o ž i v l j a j a i p o n a š a n j e p o d u t j e c a j e m n e k e d r o g e , n a j č e š ć e c a n n a b i s a ili L S D - a . N a p r i m j e r , p o n a v l j a n j e r i ječ i i l i s l o g o v a , d r ž a n j e j e d n o g s l o v a , s a m o g l a s n i ka ( p o p u t »a« u ž a b a ) d u g o , d u g o , u i z g o v o r u , d a k l e s p e c i f i č a n » d u b b i n g « i p r o i z v o d n j a e h o e f e k a t a u g o v o r u , s k l a s i č n i m » s t o n e d « 2 3 v a r i j a n t a m a i z g l e d a i g r i m a s a m a n a l i c u . »Br i j«, o b i č n o j e b i l o u p u ć e n o o n o m e t k o j e v e ć »za -b r i j a o « il i » p r o b r i j a o « , a »b r i j aža« j e l a k o od i n d i v i d u a l n o g s t a n j a p o č e l a o z n a č a v a t i k o l e k t i v n o , o n a j p r e p o z n a t i k a r a k t e r p o j e d i n e s i t uac i j e . O d p o j e d i n e s i t u a c i j e , d o c i j e l o g t u l u m a ko j i j e p r o š a o u s t a n j u b r i j a ž e , t a k o đ e r n i je b i o v e lik k o r a k . Poš to j e i n a j o k o r j e l i j i m p r i s t a l i c a m a d r o g e k a o p r o m j e n e svi jest i ( p o s e b n o a k o o s t a n e m o k o d p s i h o d e l i k a ) j a s n o da s l i č n a s t a n j a č o v j e k m o ž e os t va r i t i i u s l i č n i m s i t u a c i j a m a bez d r o g e , i l i b a r e m d a k o l i č i n a o t k a č e n o s t i n e m o r a b i t i p r o p o r c i o n a l n a k o l i č i n i d r o g e , u b r z o j e b r i j a ž a , k a o s t a n j e u z r o k o v a n o b r i j a n j e m , u k a z i v a l a n a niz m o g u ć i h n a č i n a b r i j a n j a . I p a k , t i k o r a c i n i su n a p r a v l j e n i j a k o b r z o , a a k o su ih n e k i a k t e r i i n a p r a v i l i b r z o , ta j se r a z v o j , k a o n i s a m a r i ječ , n i j e p r i m j e ć i v a o n a v e ć e m d i j e l u s c e n e . Proć i će n e k o l i k o g o d i n a , u k o j i m a će D a v o r S l a m n i g i P jer Z a r d i n z a p o č e t i s v o j u » r o c k o p e r u « - » Z a g r e b a č k i

»Stoned«, i ako dos lovno znači o k a m e n j e n , u eng leskom se to l i ko ko ristio za o p ć e stanje p o d d je l ovan jem cannab isa da ga je p r im je reno prevesti napros to s »napušen«. Ipak, za s tan ja ko ja je p o n e k a d teško ni jansirat i i ko ja spada ju u napušena stan ja, posto je dva osnovna te rmina za dva temel jna os jećaja - bit i »stoned« i bit i »high«, g d j e p rvo označava poče tak , ps ihode l i čnog os jeća ja n a j a v l j e n o g [ n e š t o težim udarcem m a l j a p o g lav i , a d r u g o nešto nježnije kgtapul t i ran je u sl ičan a l i he i išli os jećaj napušenost i . Danas se ti te rmin i redovi to koriste u N izozemsko j kada turisti ili d r u g i posjet ioc i lega ln ih p roda jn i h mjesta p i ta ju za vrstu il i t ip d je lovan ja neke od bi l jk i sa c jen ika , pa im se od strane k o n o b a r a ob i čno uput i p ro tup i tan je : »Želite l i bit i više s toned ili više h igh?«

215

Benjamin Perasović

b r i j a č « , i j o š će n e k o l i k o š k v a d r i p r i g r l i t i i z raz , da b i u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a sve š i ra s u b k u l t u r n a s c e n a » b r i j a la« i g o v o r i l a o b r i j a n j u , u p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , još uv i jek n e d o t i č u ć i sve s u b k u l t u r n e s c e n e , o p ć u k u l t u r u m l a d i h , n i t i e t a b l i r a n u d o m i n a n t n u k u l t u r u . T a k o m o ž e m o g o v o r i t i o b a r e m tr i f aze »b r i j an j a« : p r v a je o n a u k o j o j t e r m i n n a s t a j e , i za k o j u p o s t o j e i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e , a u p o t r e b a s e š i r i k r o z d i j e l o v e u r b a n e s u b k u l t u r e . Z a n i m l j i v o j e d a d r u g a i n t e r p r e t a c i j a b r i j a n j a t a k o đ e r z a s n i v a izraz n a s t a n j u u z r o k o v a n o m d r o g o m , a l i n a p o t p u n o d r u k č i j i n a č i n - n e k a o p s i h o d e l i č n i m d j e l o v a n j e m c a n n a b i s a i l i L S D - a o m o g u ć e n o t e a t r a l i z i r a n j e s i t u a c i j e , n e g o k a o s tva rn i o p i s o m a m l j e n o g s t a n j a i z a z v a n o g o p i j a t i m a , k a d a č o v j e k n a s l o n j e n n a v las t i tu r u k u , p o v r e m e n o p r e l a z i r u k o m , k a o d a s e č e š k a , p r e k o l i c a , i i zaz iva k o m e n t a r »v id i g a , b r i j e« . O v a i n t e r p r e t a c i j a b i t ć e o b n o v l j e n a u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , a l i z a š i ren je p o j m a b r i j a n j a v a ž n i j o m m i s e č i n i p r v a , k o j a n a g l a š a v a a k t i v n i p r i n c i p b r i j a č a (b r i j ač i ce ) i s v o j e v r s n u p r o i z v o d n j u b r i j a ž e . N o , b e z o b z i r a n a t o š to b i n e t k o m o g a o i o d i n t e r p r e t a c i j e o p i j a t s k o g b r i j a n j a n a p r a v i t i p o t r e b n e k o r a k e u š i r e n j u z n a č e n j a , n a č i n na k o j i se izraz k o r i s t i o u d r u g o j faz i u k a z u j e na d i n a m i č n o s t , o t k a č e n o s t i k r e a t i v n u n a p e t o s t b l i s k u » p r v o m « d ž a m i j s k o m k r u g u , g d j e b r i j a n j e p o č i n j e p s i h o d e l i c i m a .

D o k p r v a f a z a o z n a č a v a p r i su tnos t t o g p o j m a u u ž e m k r u g u š k v a d r i i n j e g o v o p o s t u p n o , l a g a n o š i r e n j e , d r u g a , p r i b l i ž n o o d p o l o v i c e d o k r a j a o s a m d e s e t i h , o b u h v a ć a b rzo š i r en je p o j m a b r i j a n j a n a g o t o v o s v i m s u b k u l t u r n i m sce n a m a i Široj u r b a n o j ku l t u r i m l a d i h . U d r u g o j f a z i , b r i j a n j e p o č i n j e o z n a č a v a t i p u n o šir i s p e k t a r i n t e n z i v n i h d o ž i v l j a j a (na t u l u m u , k o n c e r t u , u k a f i ć u , k l u b u i l i ž i vo tu u o p ć e ) , p r e r a s t a j u ć i u s i m b o l za b i l o k a k v u r a d n j u ili s i t u a c i j u k o j a j e i n t e n z i v n a , o t k a č e n a , p o v i š e n o g p u l s a i z n a č e n j a . T i j e k o m d r u g e f aze z a b i l j e ž e n o j e n e k o l i k o p o k u š a j a d a s e

URBANA PLEMENA

p o j m u » b r i j a č i n e « p r i p i š e z n a č e n j e i z p r v e f a z e , n o t o s u , s o b z i r o m n a š i r i n u u r b a n e s c e n e a d o l e s c e n t s k i h ž i v o t n i h s t i l o v a , b i l i i z d v o j e n i p r i m j e r i . D o k j e s t a n j e p o s r e d o v a n o d r o g o m , k a o j e d n o o d i n t e n z i v n i h s t a n j a , b i l o u k l j u č e n o u z n a č e n j e » b r i j a n j a « u n j e g o v o j d r u g o j faz i š i r e n j a , o n i k o j i s u inz is t i ra l i n a t eško j d r o g i , i t o p o n a j p r i j e o p i j a t i m a , k a o g l a v n o m s a d r ž a j u p o j m a , n isu i m a l i š a n s u v ra t i t i p r i č u n a o p i s b l i z a k » k l j u c a n j u « , j e r b i s e t i m e p o s t i g l a s a m o n e ž e l j e n a r e d u k c i j a već i z b o r e n o g z n a č e n j a ko j i j e v e ć i n a a k t e r a s a z a d o v o l j s t v o m p r i h v a ć a l a . U d r u g o j faz i m n o g e š k v a d r e d o d a j u s v o j e o b l i k e u p o t r e b e , p a n e t k o m o ž e b i t i n a b r i j a n , u b r i j a n , z a b r i j a n ili i z b r i j a n , p o s t o j e b r i j ač i i b r i j a č i c e , r a z n a b r i j a n j a , b r i j e i b r i j a č i n e , a o n i ko j i su os jet l j iv i na s l e n g k a o l e g i t i m a c i j u o d a b r a n i h p o z n a v a l a c a t a j n o g j e z i k a , u z o n e ko j i s p r e m n o r e a g i r a j u n a sve č e š ć u p r i su tnos t n e k o g i z r a z a n a s c e n i , n a p u š t a j u t e r m i n p o k u š a v a j u ć i s tvor i t i n o v i , i l i d o d a j u v a r i j a c i j e n a p o s t o j e ć i . T a k o ć e a k t e r k o j i p r i m i j e t i p r e č e s t u u p o t r e b u p o j m a »b r i j a č« , a k o žel i s t v a r n o b i l i »b r i j ač s lenga« p r i j eć i b a r e m n a »b r i co« , d o d a j u ć i nov i u g o đ a j ( p r i d o n o s e ć i b r i j a n j u i z a d r ž a v a j u ć i p o s e b n o s t ) » b r i j a č -k o m « z n a č e n j u s a m o g p o j m a b r i j a n j a . N e k i ć e , u m j e s t o »b r i j a« , g o v o r i t i »b l i ja« il i p o s e g n u t i z a s t a r o m š a t r o m p a s i t u a c i j u nazva t i » jab r i« , u s l u č a j u d a n j i h o v a uža o k o l i n a š a t r u u t o m p o g l e d u već n i j e r e v i t a l i z i r a l a . T a k v a »s i tna d i s t a n c i r a n j a « i d r u g e i n t e r v e n c i j e u ( n o v o ) s t v o r e n i iz raz s v j e d o č e o p o o d m a k l o s t i d r u g e f a z e , š t o z n a č i d a j e p r o s l a v a z a o d r e đ e n o g a k t e r a p r o š l a . P r o s l a v a s e o d n o s i n a t i p p r i h v a ć a n j a p o j e d i n i h k l j u č n i h r i j eč i s l e n g a n a s u b k u l -t u r n o j s c e n i ; r i ječ j e o p o s e b n o m u ž i v a n j u , o d u š e v l j e n j u , o t k r i v a n j u z n a č e n j a , o e k s t a t i č k o j u p o t r e b i n o v o o t k r i v e n e r i ječ i i r a d o s t i p r e p o z n a v a n j a t u đ i h , d r u g i h , a i s t o v r e m e n o z a j e d n i č k i h o b l i k a u p o t r e b e p o j m a k o j i u t o m r a z d o b l j u o d u š e v l j e n j a i s ta lne u p o t r e b e e v i d e n t n o i m a s n a ž a n n a b o j . T a j se n a b o j m o ž e p o t r o š i t i , i r a z d o b l j e »p ros lave« (u k o j e m

217 2 l 6

Benjamin Perasović

n e s u d j e l u j e svak i a k t e r j e d n a k o p a o t u d a raz l i č i te p e r c e p c i je in tenz i te ta i t r a j a n j a n e k o g r a z d o b l j a ) z a v r š a v a . M e đ u t i m , t o n e z n a č i d a p o j a m nes ta j e i z u p o t r e b e . O n je , š to o z n a č a v a p o č e t a k t r e ć e f a z e , u š a o u š i ru k u l t u r u m l a d i h , i u m e d i j e d o m i n a n t n e k u l t u r e . J e d a n o d p r v i h s l u č a j e v a o d n o s i se na i n te rv ju J a s e n k a H o u r e Vjesniku, u d o b a k a da je u Srb i j i Milosevic već b i o na v las t i i » a n t i b i r o k r a t s k a r e v o l u c i j a « u p u n o m z a m a h u , a H o u r i n a p j e s m a » M o j o j m a j c i « p o s t a j a l a s i m b o l o m i z r a ž a v a n j a n a c i o n a l n i h o s j e ć a j a . T a d a j e , na p i t a n j e » Z a š t o ne sv i ra te u B e o g r a d u « , H o u r a o b j a s n i o k a k o j e t a m o » n a b r i j a n a s i t u a c i j a « . O d t a d a su i d r u g i a k t e r i u j avnos t i s p o m i n j a l i b r i j a n j e , pa je u d e v e d e s e t i m a o n o uš lo i u n o v i n s k e n a s l o v e , ne v iše n u ž n o r i j e č i m a n e k o g i z v a n a , t k o st iže s a o d r e đ e n e s c e n e , n e g o u p o t r e b o m s a m i h n o v i n a r a i u r e d n i k a . D a n a s , k a d a j e u p o t r e b a b r i j a n j a u b r o j n i m i z v e d e n i c a m a već v i š e g e n e r a -c i j ska i v a n z a g r e b a č k a , n a s u b k u l t u r n i m m j e s t i m a n j e n o g n a s t a n k a s u s r e ć e m o i p o t p u n o p r i s v a j a n j e b r i j a n j a u s v a k o d n e v n o m g o v o r u , m i m o d o s a d a u o b i č a j e n o g z n a č e n j a i n t enz i t e t a , t a k o d a z a m j e n j u j e i g l a g o l e p o p u t »mis l i t i« , »radi t i« , »ići«, »oček iva t i« i td . ( » H o ć e m o l i stići na o v a j v l ak? B r i j e m d a h o ć e m o « , »Ja b r i j e m d a j e v e ć o t i š a o « , » K a d b r i j eš n a m o r e « i s i . ) J e d n o o d o s n o v n i h o d r e đ e n j a b r i j a n j a , i d a l j e , u n a j š i r e m k r u g u , o d n o s i s e n a in tenz i te t , p o -v i šenos t i g r a n i č n o s t s i t uac i j e k o j u o p i s u j e . U o s t a l o m , u D a l m a c i j i s e uv i j ek g o v o r i l o d a b u r a »br i je«.

U Sp l i tu , p o j a m na js l i čn i j i »b r i j an ju« jest » p e g l a « i »pe g l a n j e « . N o , »đir« i » lud i l o« šir i l i su se iz s u b k u l t u r n e u p o t r e be u ku l tu r i m l a d i h i r od i t e l j sko j ku l tu r i p u n o v i še n e g o š to je to s luča j s » p e g l o m « . T i p i č a n p r i m j e r p r e s t a n k a u p o t r e b e o d r e đ e n e r i ječi k a d o n a p o s t a n e do i s ta m a s o v n a , p reds tav l j a ju splitski ak ter i ko j i su z a p o č e l i s » l ud i l om« (ili neš to m a n j e r a š i r e n i m o p i s o m p o z i t i v n o g s tan ja p o p u t l ud i l a - »bo ln i ca« ) i k a d j e s v a t k o n a k o n n e k o g k o n c e r t a , u t a k m i c e , t u l u m a ,

218

URBANA PLEMENA

i sp i ta i l i b i l o k o j e s i tuac i je k o j a j e p r o š l a d o b r o , u s p j e š n o , i n t e n z i v n o , na p i t a n j e » k a k o j e b i l o« o d g o v a r a o s » lud i l o« , d i o a k t e r a z a b r a n i o j e seb i u p o t r e b u ( p r o f a n i r a n o g a , o d u p o t r e b e i z l i zanog p o j m a ) l u d i l a . Z a m j e n a j e b i l a » s a m o takva«. Koncer t je b i o »samo takav«, g o s t o v a n j e » s a m o takvo« i s a m o s e n a t a k a v n a č i n s t va ra n o v i s l e n g , s t a l n a p r o i z v o d n j a p o j m o v a i z n a č e n j a k o j a k a t k a d o s t a n e u u ž e m k r u g u , a k a t k a d z a p o s j e d n e i m e d i j e e t a b l i r a n e ku l t u re .

H a š o m a n i s u , k a o i d r u g i n j i h o v i v r š n j a c i , nas l i j ed i l i d i o s l e n g a t i p i č n o g z a g r a d s k u k u l t u r u p a s u t r a m v a j zva l i f r e s k o m i l i n a p r o s t o ( o p e t e n g l e s k i ) t r a m o m , k a o i » š a t r o -v a č k i « g o v o r p r i j a š n j i h g e n e r a c i j a , ko j i s u , č in i se , v iše p r i h v a ć a l i š t e m e r i i »dečk i iz k v a r t a « , a ta j je g o v o r p r e ž i v i o i u i d u ć i m r a z d o b l j i m a . S i r e n j e e n g l e s k o g jez ika u s l e n g u s i g u r n o m n o g o d u g u j e ku l t u r i s l u š a n j a g l a z b e k o j u s u n j e g o v a l i h a š o m a n i , a l i n e s m i j e m o z a n e m a r i t i n i d o m i n a c i j u e n g l e s k o g na f i l m u i u d r u g i m m e d i j i m a , ne s a m o k u l t u r e m l a d i h . A k o h a š o m a n s k i g o v o r , s o b z i r o m n a d o m i n a n t n e t e m e i t e r m i n e , s a g l e d a m o u n u t a r r o d i t e l j s k e k u l t u r e , o n d a n a m v e ć i n a t o g g o v o r a i z g l e d a k a o s p e c i f i č a n s l e n g . N a z i v i b a n d o v a i d r u g i h a k t e r a r o c k k u l t u r e , f e s t i v a l a , k o n c e r t n i h d v o r a n a u S a n F r a n c i s c u ili L o n d o n u , n a s l o v i p j e s a m a , t i p o v i g i t a r a i p o j a č a l a , z v u č n i h e f e k a t a , i m e n a z a p o z o r n i c u i l i v rs te p l e s a , s l o g a n a i u z v i k a i z d i j e l o v a p j e s a m a , o n o m a t o p e j s k i a r t i k u l i r a n i h o p o n a š a n j a r i f f o v a , n a z i v a z a d i j e l o v e o d j e ć e , u z d o m a ć e s k r a ć e n i c e , n a d i m k e i n a z i v e š k o l a , k a f i ć a , o k u p l j a l i š t a , š k v a d r i , š ko l sk i h s i t u a c i j a i o n i h na t u l u m u , m a n j e il i v iše š i f r i r a n i h t e r m i n a o seksu il i d r o g a m a p r i l i k o m t e l e f o n s k i h r a z g o v o r a , i s v e g a o s t a l o g š to p r o s j e č a n h a š o m a n m o ž e i z g o v o r i t i , r e c i m o t e l e f o n o m p r i j a t e l j u , sve t o m o ž e z a z v u č a t i p r i l i č n o s t r a n o i n e r a z u m l j i vo p r o s j e č n o m r o d i t e l j s k o m u h u . N o , t o j e u o b i č a j e n a z n a č a j k a s u b k u l t u r n e s c e n e , k o j a g o v o r i , s j e d n e s t r a n e o s n a ž n o m p o s v e ć e n j u p o j e d i n i m , z a d o m i n a n t n u k u l t u r u

2 I Q

Benjamin Perasović

prev i še » p a r c i j a l n i m « , »usk im« i n e p o z n a t i m t e m a m a , p o p u t o n i h iz sv i je ta r o c k k u l t u r e , i , s d r u g e s t r a n e , o d r u k č i j i m ( f o r m a l n i m i n e f o r m a l n i m ) k o m u n i k a c i j s k i m m r e ž a m a i b r z o m š i ren ju i n f o r m a c i j a , š to a d o l e s c e n t i m a p o m a ž e u i z g r a d n j i s v o g j e z i k a / s v i j e t a .

S leng in te rvenc i je u jeziku m o g u bit i p r i k a z a n e k a o s v o j ev r sna r e g r e s i j a , o d n o s n o r e d u k c i j a v o k a b u l a r a i o p ć e n i t o k u l t u r n o o s i r o m a š e n j e , pr i č e m u nek i p r i m j e r i i z s u b k u l t u r n o g ž i v o t a , s v o đ e n j e m k o m u n i k a c i j e n a d v i j e , tr i p s o v k e i u p i t n u a r t i k u l a c i j u , m o g u pos luž i t i t a k v i m i n t e r p r e t a c i j a m a . N o , u p o t r e b a s l e n g a u s u b k u l t u r i o d v i j a se na v iše r a z i n a i n a č i n a , a n e k i o b l i c i d e f i n i t i v n o m o g u b i t i n a z v a n i k rea t i v n i m a i o b o g a ć u j u ć i m a , da ne g o v o r i m o o u loz i i z n a č e n j u s a m e i g r e s a z n a č e n j i m a u ž i vo tu u r b a n i h p l e m e n a , a k t e r a n a s t a j a n j a i n e s t a j a n j a s l e n g a .

H a š o m a n i s u , k a o što j e n a v iše p r i m j e r a p o k a z a n o , h e t e r o g e n s k u p a k t e r a , k o j e g a u n e k i m r a z d o b l j i m a k a rak te r i z i r a z a j e d n i č k a s c e n a , o s i g u r a n a p o s r e d o v a n j i m a r o c k k u l t u r e , i e t i k e t i r a n j e o k o l i n e , n a s t a l o n a o s n o v i v a n j s k o g i z g l e d a , r o d i t e l j s k o j k u l t u r i n a j č e š ć e n e p r i h v a t l j i v o g . N a o p ć o j raz in i z a j e d n i č k e s c e n e m o g u ć e j e o d č i t a t i o n o š to r o d i t e l j s k a k u l t u r a d o ž i v l j a v a p r v e n s t v e n o k a o p a s i v n o s t i l i z a p u š t e n o s t , n o d o b a r d i o t a k v o g d o ž i v l j a j a m o ž e m o i m e n o v a t i i m a n j e o p t u ž u j u ć i m p o j m o v i m a v e z a n i m u z » o p ć i d o j a m « h a š o m a n a , k a o šjojj i:_mjn3jjuJ:)^^ s ivnost ) , recep t i vnos tT me l f i t a t i vnos t , zanesenos t . N o , u z h a -š o m a n s k i i m a g e i d e i o r g i j a s t i č k i h e d o n i z a m , . e u f o r i č n o s t , eksp res i vnos t , a p i t a n j e m a s k u l i n i z m a p o k a z u j e s u p r o t n o s t i n a z a j e d n i č k o j s c e n i r az l i č i t i h h a š o m a n s k i h a k t e r a . V e ć j e v iše p u t a r e č e n o d a h a š o m a n i , k a o n i d r u g i d o m a ć i s u b k u l t u r n i s t i l ov i , n e s l i j ede u p o t p u n o s t i o n e o b r a s c e k o j i s e , m e đ u o s t a l i m a , n a m e ć u a m e r i č k i m i b r i t a n s k i m s o c i o l o z i m a u n j i h o v i m i n t e r p r e t a c i j a m a z n a č e n j a d j e l o v a n j a n e k o g a k t e r a r o c k k u l t u r e , i ko j i se o d n o s e na i z r a v n o r a z u m i j e v a n j e sv ih t e k s t o v a i p o r u k a n a e n g l e s k o m j ez i ku . T o z n a č i

2 2 0

URBANA PLEMENA

d a n e k o m e p j e s m a B o b a D y l a n a (il i b i l o k o g a d r u g o g a ) m o ž e s u g e r i r a t i o d r e đ e n i u g o đ a j , p r o i z v e d e n g i t a r o m , b o j o m g l a s a , bez o b z i r a n a teks t k o j i m n o g i a d o l e s c e n t i u s v o j i m p r v i m s u s r e t i m a i i d e n t i f i k a c i j s k i m p r o c e s i m a g o t o v o r e d o v i t o n e r a z u m i j u . Z b o g t o g a m o d e l s k o g , n e v e r b a l n o g , n a zvuk o s l o n j e n o g p r i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a s t i l o va r o c k k u l t u r e u n a š e m p r o s t o r u , m o r a m o uvaž i t i r az l i ke k o j e se p o j a v l j u j u , k a k o u s t u p n j u re f leks i j e p o j e d i n i h p r o b l e m a ( p o p u t m a s k u l i n i z m a ) n a s a m o j s c e n i , t a k o i u k o n a č n o m , » d o k u m e n t a r n o m « o b l i k u š to g a n a l a z i m o u n u t a r e t n o g r a f s k o g z a p i s a o » v j e č n o h i b r i d n i m « a k t e r i m a n a s c e n i r o c k ( sub )ku l t u re u H r v a t s k o j . N a r a v n o , t a k v i h i b r i d n i a k te r i n a s t a j u u A m e r i c i i V. B r i t a n i j i , k a o i d r u g d j e u E u r o p i , p o s r e d o v a n i v l as t i t im k o n t e k s t o m i z n a č e n j s k i m s k l o p o v i m a ( p r e ) o b l i k o v a n i h s a d r ž a j a r o c k k u l t u r e . T a k o s u n a scen i z a g r e b a č k i h h a š o m a n a b i l i v id l j i v i o n i o p ć i p o m a c i , n a j p r i j e n a s i m b o l i č k o j r a z i n i i s t r u k t u r a m a i m a g e a , k o j i s u s u g e r i r a l i i n t e r v e n c i j u (već d a v n o z a p o č e t u b e a t n i č k o m i h i p i j e v s k o m d j e l a t n o š ć u ) u k o n v e n c i o n a l n i m o d e l ž e n s k o g i m u š k o g o d i j e v a n j a i i z g l e d a u o p ć e . D u g a k o s a , u p r o s t o r u o k o j e m g o v o r i m o , n i k a k o n i j e b i l a k a r a k t e r i s t i k a t r a d i c i o n a l n e m u š k e f r i zu re , i a k o s e p o d u t j e c a j e m m o d e p r o d u l j i l a . K a d s e t o m e d o d a j u d r u g i e l e m e n t i i m a g e a , m o ž e m o g o v o r i t i o d i m e n z i j i h a š o m a n s k o g o d s t u p a n j a o d t r a d i c i o n a l n i h s l i ka m u š k a r c a . I p a k , u n u t a r s a m e r o c k k u l t u r e , k a o i n a h a š o m a n s k o j s c e n i , p r i su tn i s u m n o g i o b r a s c i m a s k u l i n i z m a k o j i s e n e m o ž e p r i k r i t i n i t i u m a n j i t i d u g o m k o s o m . D o m i n a c i j a m u š k i h a k t e r a n a r o c k scen i n e u p i t n a j e , n o d i o s t v o r e n o g senz ib i l i t e t a p r e d s t a v l j a m o s t p r e m a n e a g r e s i v n o j m u š k o s t i . T o j e n a s l i j e đ e k u l t u r e i n t r o s p e k c i j e , m e k a n i j i h i o t v o r e n i j i h o b l i k a i z r a z a , a o s n a ž u j e se p o s t o j a n j e m š k v a d r i u k o j i m a ž e n e n i su »p r i v jesak« , n e g o u r a v n o p r a v n o j i n t e r a k c i j i o b l i k u j u z a j e d n i č k e s t r u k t u r e o s j e ć a j a k o j e d i j e l i š k v a d r a (il i s k u p š k v a d r i ) . P r i m j e r i c e , p o t k r a j s e d a m d e s e t i h j e m e đ u ž e n s k i m , a l i i z n a č a j n i m

2 2 1

Benjamin Perasović

m u š k i m d i j e l o m h a š o m a n s k e s c e n e o m i l j e n i a u t o r b i o N e i l Y o u n g , k a k o i z r a z d o b l j a s v o g r a d a s C r o s b y j e m , S t i l l som i N a s h o m , t a k o i n a o s n o v i d u g o g i p l o d n o g s a m o s t a l n o g s t v a r a n j a , p r a ć e n o g p o v r e m e n o b e n d o m »Crazy H o r s e « . T o j e s a m o j e d a n o d p r i m j e r a , a l i i l u s t r a t i v a n , z a p r o m j e n u t r a d i c i o n a l n o g l i k a m u š k a r č i n e , za p r i h v a ć a n j e o s j e ć a j n i h i d j e l o m i č n o » a u t s a j d e r s k i h « e l e m e n a t a i m a g e a ko j i m u š k o g a d o l e s c e n t a u č e n o v i m , n e t r a d i c i o n a l n o m u š k i m e k s p r e s i j a m a . V e ć s a m a i d e n t i f i k a c i j a sa z v u k o v i m a i » b o l e ć i v i m « g l a s o m N e i l a Y o u n g a s v j e d o č i o p u t u k o j i m s e u n u t a r sce n e m o ž e k r e n u t i , d a b i se , e v e n t u a l n o , u z p r i s u t n o s t ž e n s k o g d i j e l a ko j i j e Y o u n g o v u bo les t , e p i l e p s i j u , d o ž i v l j a v a o k a o p r e d n o s t i r a z l o g v iše za l j u b a v i p o š t o v a n j e , s t i g l o do s l ožen i j i h o b l i k a o d m a k a o d m a s k u l i n i z m a . T o n e z n a č i d a j e Y o u n g i z r a v n o d | e l o v a o s v o j i m t e k s t o v i m a (ko j i s u d a l e k o o d b i l o k a k v o g f e m i n i z m a ) ili d a u n e k o m d r u g o m k o n t e k s t u s u b k u l t u r n i a k t e r i n e m o g u p r e u z i m a t i e l e m e n t e Y o u n g o v o g s tvara laš tva i i m a g e a m i m o n a v e d e n o g o m e k š a v a n j a m a s k u l i n i z m a , a l i s v j e d o č i o s t v a r n i m p r o c e s i m a i d e n t i f i k a c i j e i r a z m j e n e n e v e r b a l n i h p a k e t a u t j e c a j a u j e d n o m k o n k r e t n o m r a z d o b l j u , i k o n k r e t n o m k o n t e k s t u d i j e l a z a g r e b a č k e h a š o m a n s k e s c e n e . N a d r u g o j r a z i n i , n e k i a k t e r i r o c k k u l t u r e p o m i c a l i s u g r a n i c e s p o l n i h i d e n t i f i k a c i j a k a o t a k v i h , p o p u t D a v i d a B o w i e a , još v iše u z d r m a v a juć i t r a d i c i o n a l i z a m i d e t e r m i n i z a m s p o l n i h u l o g a , l a k o h a š o m a n s k a s c e n a d i j e l i o n u o p ć u m u š k u d o m i n a c i j u k o j u je »duh šezdese t ih« s a m o n a č e o , i p a k , u u s p o r e d b i s d r u g i m a k t e r i m a t a d a š n j e a d o l e s c e n t s k e u r b a n e s c e n e , p o p u t š m i n k e r a i š t e m e r a , h a š o m a n i p r e d s t a v l j a j u p o d r u č j e e k s p e r i m e n a t a , pa i d j e l o m i č n o g n a p u š t a n j a i » r a z m e k š a v a n j a « t r a d i c i o n a l n o g m a s k u l i n i z m a . T o m e n e s u m n j i v o p r i d o n o s i i o d m a k od a l k o h o l a ko j i su uč in i l i m a l o b r o j n i , a l i uoč l j i v i h a š o m a n s k i a k t e r i .

H a š o m a n i su bi l i svjesni s e b e i s v o g i den t i t e t a , a v last i t i i zbo r g l a z b e n i h i d e n t i f i k a c i j s k i h p o d l o g a , u z d r u g a j ^ a z l i k o -

2 2 2

URBANA PLEMENA

v a n j a škvad r i i s l i čn ih » a f e k t i v n i h z a j e d n i c a « , k o n s t r u i r a l i su dož i v l j a j uže ili š i re z a j e d n i č k e s c e n e za s v a k o g a k t e r a p o s e b n o , bez o b z i r a n a p r i h v a ć a n j e il i o d b i j a n j e s a m o g te r m i n a » h a š o m a n i « . P o s t o j a l a je i svi jest o d r u g i m g r u p a m a , p r i j e s v e g a o n i m p r o f i l i r a n i m , p o p u t š m i n k e r a i š t e m e r a , d o k s u s e z a »šut l j ivu v e ć i n u « d r u g i h g r u p a m l a d i h kor is t i l i izrazi p o p u t » n o r m a l n i « , » p r o s j e č n i « ili »se l j ač ine« .

H a š o m a n i su smatra l i šm inke re nepr i j a te l j ima na s i m b o l i č k o m p l a n u , š to j e m o g l o b i l i i z r a ž e n o n a raz l i č i te n a č i n e , o d b l a g o g i h u m o n s l i č k o g p r i s t u p a , d o p r e r a s t a n j a s i m b o l i č k o g o d m a k a u m r ž n j u i ne t r pe l j i vos t , m e đ u t i m , o s n o v n i je o d n o s b i o d i s t a n c i r a n i u j e d n o j d i m e n z i j i r a v n o d u š a n , p o p u t »mi r a d i m o s v o j e , o n i s v o j e . . . « M e đ u t i m , s a š t e m e -r i m a je o d n o s b i o u s t an |u » ra tne p r i p r a v n o s t i « , k o l i k o se o n e k o j p r i p r a v n o s t i u n u t a r h a š o m a n s k e pas i vnos t i u o p ć e m o ž e g o v o r i t i . Z b o g d i m e n z i j e f i z i č k o g s u k o b a , p r o s u d b a š m i n k e r a m o g l a je bi t i p o v o l j n i j a u o n o j m j e r i u k o j o j su se š m i n k e r i d i s t a n c i r a l i o d š t e m e r a , jer prv i s u h a š o m a n e u g r o ž a v a l i s i m b o l i č k i , a d r u g i k r a j n j e i z r a v n o .

Štemeri Š t e m e r i su k o n s t a n t a k u l t u r e m l a d i h , a m o ž e se reć i

da u b r o j n i m o b l i c i m a , s v iše resursa i t e h n i č k e o p r e m l j e n o s t i , n e k e d i m e n z i j e š t e m e r s k o g d j e l o v a n j a k a r a k t e r i z i r a j u d o m i n a n t n u k u l t u r u , o d n o s n o o n o š to z o v e m o »pov i jes t« i »c i v i l i zac i j a« , s a s n a ž n i m n a g l a s k o m n a r a t o v a n j e , m n o g e o b l i k e n a s i l j a , p l j a č k e i p o r o b l j a v a n j a . U u s p o r e d b i s v e l i k i m sv je tsk im a k t e r i m a , l o k a l n i š t e m e r i m o g u d j e l o v a t i k a o g o t o v o b e n i g n i p o d s j e t n i k n a i n d i v i d u a l n e il i m a n j e g r u p ne o b r a č u n e , č a k s v o j e v r s n o v i t eš tvo i n e k a d a š n j i i d e a l » d v o b o j a « , k a o p o t v r d u v ješ t ine i p s i h o f i z i č k e s p o s o b n o s t i u o b r a n i čas t i . Š temer i s u t a k o đ e r j e d a n o d p r v i h a k t e r a ,

2 2 3

Benjamin Perasović

u k l j u č e n u n u t a r š i re c j e l i n e »škvadr i s u g l a u l i ce« u p r v a s o c i o l o š k a i s t raž ivan ja u r b a n i h , m e đ u s o b n o o d v o j e n i h a d o -lescen tsk ih sv je tova k o j i će p e d e s e t i h bi t i n a z v a n i » d e l i n k v e n t n o m s u b k u l t u r o m « .

J e d n o o d r i j e t k i h ( m a n j i h ) i s t raž i van ja š t e m e r s k e s u b k u l t u r e , r a đ e n o u t r ad i c i j i h r va t ske e t n o l o g i j e , u k o j o j se u r b a n e s u b k u l t u r e p o j a v l j u j u k a o l e g i t i m a n p r e d m e t is t ra ž i v a n j a i k o j a u s v a j a d i o s o c i o l o š k e t r a d i c i j e ( o d č i k a š k e d o b i r m i n g h a m s k e ) s k o j o m i o n a k o d i j e l i » e t n o g r a f s k u « k v a l i t a t i v n u m e t o d o l o g i j u , o b r a đ u j e z a g r e b a č k e » m a r t i ć e v -ce« šezdese t ih i s e d a m d e s e t i h g o d i n a o v o g s t o l j e ć a . (Ka -lapoš , 1 9 9 5 . ) Pr iča o d o m a ć i m » d e č k i m a iz kvar ta« (ili u l ice) d o i s t a n a l i k u j e k l a s i č n i m s o c i o l o š k i m s t u d i j a m a o »street c o r n e r « š k v a d r a m a . Tu je » t e r i t o r i j a l n o s t « 2 4 , o k o j o j P . C o h e n g o v o r i u k o n t e k s t u r a z n o l i k i h s u b k u l t u r n i h s t i l o va u t e m e l j u j u ć i u n j o j u n u t a r - g r u p n u ( s u b k u l t u r n u ) k o n f l i k t n o s t , uze ta za o s n o v n o p o s r e d o v a n j e i d e n t i t e t a . D o k a z i v a n j e u t u č n j a v i i l i d r u g i m o b l i c i m a »frke« i u p e č a t l j i v i h d j e l a , d e f i n i r a n j e g r a n i c a d o m a ć e g t e r i t o r i j a i o b r a n a t e r i t o r i j a k a o ž i v o t n o p i t a n j e čas t i , p o d i z a n j e r e p u t a c i j e i s ta tusa o s v a j a n j e m » p l e s n j a k a « n a t u đ e m t e r i t o r i j u , k r i m i n a l i z a c i j a , loš u s p j e h u š k o l i , n e p o s t o j a n j e s o c i j a l n e m o b i l n o s t i i j a s n o u o č a v a n j e i r a z d v a j a n j e »š t rebera« k a o s o c i j a l n o m o b i l n i j i h v r š n j a k a ( » c o l l e g e boy«) o d v l a s t i t o g p o l o ž a j a ( »co rne r boy«) d e č k a iz k v a r t a , t i p i č n e su i z a j e d n i č k e k a r a k t e r i s t i k e t o g d i j e l a s u b k u l t u r e m l a d i h , k a k o u A m e r i c i , t a k o i u H r v a t s k o j .

M a r t i ć e v c i ( d a k l e š k v a d r e i z M a r t i ć e v e u l i ce ) u n a v e d e n o j s u s tud i j i m u š k i p o t o m c i p o s l i j e r a t n i h z a g r e b a č k i h u s e l j e n i k a ko j i su se s n a ž n o i den t i f i c i r a l i s v l as t i t im g r a -

2 4 C o h e n o v p o j a m ter i tor i ja lnost i razl ikuje s e o d d a n a š n j e g , pos tmoder -n o g p o j m a de/ re / te r i to r i ja l i zac i je , kao što se i p o j a m označavan ja u in terakc ion izmu korist i m i m o soc io longv is t ičke upo t rebe označ i te l ja i o z n a č e n o g .

2 2 4

URBANA PLEMENA

d o m , s u s j e d s k o m ( k v a r t o v s k o m ) p r i p a d n o š ć u i s tvor i l i o b l i k e d r u ž e n j a i d j e l o v a n j a ko j i j a k o p o d s j e ć a j u n a o p i s a n e o b r a s c e iz a m e r i č k i h s t ud i j a o » d e č k i m a s u g l a u l i ce« . U s p j e h u ško l i n i je b i o k a r a k t e r i s t i k o m g r u p e k o j a j e t o č n o

Ratnici p o d z e m l j a

z n a l a t k o |e u n u t a r g r u p e a t k o i z v a n , i k o j a je u s v o m d j e l o v a n j u čes to k rš i la z a k o n s k e n o r m e , i s k a z u j u ć i b u n t p r e m a š i r e m d r u š t v u u l epez i a k t i v n o s t i , od b rze i b u č n e v o ž n j e m o t o c i k l i m a , d o t u č n j a v e s d r u g i m g r u p a m a il i d e m o l i r a n j a k i o s k a . E v o c i r a j u ć i k l a s i č n a i s t r a ž i v a n j a n a š e e t n o l o g i j e , k o j a p o k a z u j u p r i su tnos t »d ruš tva m l a d i ć a « u n a š o j t r a d i c i j i , i d e n t i f i k a c i j u sa s e l o m i s t v a r a n j e u l o g e »ču v a r a m o r a l a « ( C a p o Z m e g a č , 1 9 9 5 . ) , m a r t i ć e v c i č u v a j u »svoj« t e r i t o r i j , i m a j u k o n t r o l u n a d »svo j im« p l e s n j a c i m a t e p o v r e m e n o p r o v o c i r a j u i p o k u š a v a j u zapos jes t i t u đ i t e r e n i l i t u đ i p l e s n j a k . D o k a z i v a n j e m u š k o s t i i s n a g e , p o n i ž a v a -

2 2 5

Benjamin Perasović

n je s t r a n c a na s v o m t e r i t o r i j u » p r o d a j o m c i g l e« i s l i č n i m , u o b i č a j e n su s a d r ž a j g r u p n e d j e l a t n o s t i . Ri ječ je o u č e n i c i m a »zana tsk ih« š k o l a , k o j i m a su d r u ž e n j e i a k t i v n o s t i š k v a d r e d a l e k o i s p r e d b i l o k a k v o g z a n i m a n j a z a n a s t a v u , l a k o j e s i tn i k r i m i n a l p r i s u t a n , s a d r ž a j n a j č e š ć i h z a k o n s k i h p r e k r š a j a u k a z u j e na s l i č n u »neu t i l i t a rnos t« o k o j o j g o v o r e a m e r i č k i s o c i o l o z i » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « , g d j e j e u n a š i m u v j e t i m a » r e m e ć e n j e j a v n o g r e d a i m i r a « u z u n i š t a v a n je j a v n e il i p r i v a t n e i m o v i n e b i l o n a j z a s t u p l j e n i j e . O s j e ć a j m o ć i , s t v a r a n j e r e p u t a c i j e u » k o n f l i k t n o j s u b k u l t u r i « i d o k a z i v a n j e k o n t r o l e n a d t e r i t o r i j e m , t v o r i l o j e p r e v l a d a v a j u ć i m o t i v a c i j s k i b l o k i z k o j e g m o ž e s l i jed i t i p o t r e b a d e m o l i r a n j a k i o s k a u t u đ o j če tv r t i , a l i p r i m a r n o z b o g u g r o ž a v a n j a s u p a r n i č k e š k v a d r e k o j a će snos i t i p o s l j e d i c e , a ne ne p o s r e d n e m a t e r i j a l n e ko r i s t i . I p a k , d i o d j e l a t n o s t i o v e ( p o m n o g o č e m u s l i č n e d r u g i m a ) k v a r t o v s k e š k v a d r e s a d r ž a v a o j e i teže p r e k r š a j e z b o g k o j i h su m n o g i a k t e r i p r o v e l i v iše m j e s e c i , pa i g o d i n a , u » k a z n e n o - p o p r a v n i m d o m o v i m a « . Poš to se s t u d i j a o d n o s i na m a r t i ć e v c e iz šezdese t i h i s e d a m d e s e t i h g o d i n a , o č e k i v a n j e p o d a t a k d a o n i n isu kor is t i l i d r o g u , d o k s u a l k o h o l už i va l i u v e l i k i m k o l i č i n a m a . O d n o s p r e m a » š t r e b e r i m a « i z v l a s t i t o g k v a r t a ( k a o i p r e m a » h a š e r i m a « , i a k o se u s tud i j i ne d e t a l j i z i r a o d n o s s t o m g r u p o m ) k r e t a o s e o d p r e z i r a d o u v a ž a v a n j a i i s k a z i v a n j a k v a r t o v s k e s o l i d a r n o s t i u s p e c i f i č n i m s i t u a c i j a m a .

Šezdese te i s e d a m d e s e t e g o d i n e su r a z d o b l j e u k o j e m š t e m e r i , u s k l a d u sa s v o j o m k v a r t o v s k o m i s l i č n o m p r i p a d n o š ć u , i sp i su ju p o v i j e s t »frk i«, s u k o b a i v e ć i h t u č n j a v a o k o j i m a će se g e n e r a c i j a m a p r i č a t i , i t o bez p o s r e d o v a n j a n o g o m e t n o g ili n e k o g d r u g o g k o n t e k s t a - č is ta k v a r t o v s k a š t e m e r s k a p r i č a . O n o što j e v r i j e d i l o z a m a r t i ć e v c e , u o d n o s u p r e m a d r u g i m g r u p a m a , z a j e d n i č k o j e o b i l j e ž j e v e ć i n e t a d a š n j i h š t e m e r a . N a s i l n i č k o p o n a š a n j e o s n o v n o j e o b i l j e ž j e š t e m e r s k o g s t i la . »Trn je p ro t i v T r e š n j e v k e « , i l i b i l o

2 2 6

URBANA PLEMENA

k o j a d r u g a k v a r t o v s k a ( u l i č n a ) s u p r o t s t a v l j e n o s t , t o j e b i o i o k v i r i s a d r ž a j š t e m e r s k o g r i t u a l a , l a k o su š t e m e r i išli u k l u b o v e ili n a n e k a d a š n j e »p lesn jake« , g l a z b a n i je b i l a k o n s t i t u t i vna z a n j i h o v i m a g e , č a k n i n o g o m e t n o n a v i j a n j e n i je b i l o p r e s u d n o ( d o p r o m j e n a k o j e n a s t a j u u o s a m d e s e t i m ) . Š t e m e r s k e š k v a d r e n o s i l e s u i m e n a svo j i h če tv r t i i l i u l i c a , p o p u t »T rn jan i« , » M a r t i ć e v c i « , »Ut r inaš i« , a l i su n a z i v a n e i p o i s t a k n u t i m l i č n o s t i m a ( » v o đ a m a « ) n e f o r m a l n e g r u p e , p o p u t » C o b r i n i d e č k i « 2 5 , » Z m i k i n j e g o v i « i t d . D i o š t e m e r a j e b i o k r i m i n a l i z i r a n , n o p o s t o j a l e s u r a z n e » d r u š t v e n o p r i hva t l j i ve« u l o g e k o j i h s u s e š t e m e r i r a d o p r i h v a ć a l i , p o p u t u l o g e r e d a r a il i i z b a c i v a č a u k l u b o v i m a . N a r a v n o , n i š te m e r i n isu j e d n o z n a č n a i h o m o g e n a g r u p a , n j i h o v e š k v a d r e i e k i p e su t a k o đ e r p r o l a z i l e k roz d i f e r e n c i j a c i j e , r a s p a d a l e s e i p o n o v o s t v a r a l e . M o g u ć j e b i o p o m a k p r e m a s p o r t s k i m a k t i v n o s t i m a ili p r o f e s i o n a l i z a c i j i k o j a u d a l j a v a š te m e r a s u l i c e . M n o g i š t e m e r i n isu s u d j e l o v a l i u d r u g i m k r i m i n a l n i m a k t i v n o s t i m a ( p o p u t š v e r c a k i n o - k a r t a m a , s i tn ih i k r u p n i j i h k r a đ a ) o s i m u r i t u a l n i m s u b o t n j i m t u č n j a v a m a , a l i p o s t o j a l a j e k u l t u r o l o š k a u s m j e r e n o s t p r e m a l i k o v i m a » n e g a t i v a c a « - u s v a k o j š t e m e r s k o j š k v a d r i , o n i k o j i su b i l i u z a t v o r u i s lov i l i k a o »teški r a z b i j a č i « , v i s o k o su k o t i r a l i na l jestv ic i poz i t i vn ih ka rak te r i s t i ka . U h r v a t s k o m k o n t e k s t u šezd e s e t i h i s e d a m d e s e t i h ( t a k o đ e r i k a s n i j e , s a m o uz već i b r o j m o g u ć i h p o s r e d o v a n j a s t i la i a r t i k u l a c i j e s v a k o d n e v n o g s u b k u l t u r n o g ž i vo ta u s m j e r e n o g m i m o d o m i n a n t n i h v r i j ednos t i i k o n v e n c i o n a l n o g p o n a š a n j a ili p ro t i v n j i h ) , k a o da se p o n a v l j a s o c i o l o š k a p r i č a o a m e r i č k i m g o n g o v i m a i » š k v a d r a m a s u g l a u l i ce« . To j e o s o b i t o t o č n o u p o d r u č j u v e ć i z r a ž e n i h š t e m e r s k i h k v a r t o v s k i h i d e n t i f i k a c i j a i k v a r t o v ske s i t u i r a n o s t i , g d j e su u k o n k r e t n o m p r o s t o r u ( » e k o l o g i ja« t a d a š n j e g T r n j a i l i T rešn jevke ) p o s t o j a l e »s t ruk tu re u č e -

C o b r a je, na ravno , »braco«.

2 2 7

Benjamin Perasović

n ja« i k u l t u r n a t r a n s m i s i j a , š to j e o m o g u ć i l o d i j e l u š t e m e r a d a , u s k l a d u sa d o m i n i r a j u ć i m » r a z b i j a č k i m « i so f i s t i c i r a -n i j e k r i m i n a l n i m m o d e l i m a u p o j e d i n o m k v a r t u , n a p r e d u j u u »kar i je r i« p r e m a p r o f i l i r a n i j i m k r i m i n a l n i m u l o g a m a . K a o d j e l o m i č n i n a s t a v l j a č i t r a d i c i j s k o g m o d e l a d o m i n a n t n e k u l t u r e , š t e m e r i su u s v o j i m r a c i o n a l i z a c i j a m a ( i l i , k a k o b i M a t z a r e k a o , t e h n i k a m a n e u t r a l i z a c i j e ) t u č n j a v e p o s e z a l i z a » d r u š t v e n o n e p r i h v a t l j i v i m « g r u p a m a k a o p r e d m e t o m i ž i v l j avan ja , p a j e j e d a n o d u o b i č a j e n i h i m p e r a t i v a b i o » ide mo tuć i h a š k i ć e i p e d e r e « . S a m e r i č k i m f i l m o v i m a , g l a z b o m i i n t e r a k c i j a m a s d r u g i m a k t e r i m a , p o p u t š m i n k e r a i h a š o m a n a , raste p o l a k o svi jest o seb i k a o š t e m e r s k o m a k t e r u . J e d a n m a n j i d i o š t e m e r a već j e s e d a m d e s e t i h p r o m i j e n i o stav p r e m a h a š o m a n i m a ; o d p r v i h u n u t a r g r u p -n ih p r i z n a n j a i p r i k r i v e n i h s i m p a t i j a (»ču j , n i j a ne v o l i m h a š k i ć e , a l j e d n o im se m o r a p r i z n a t - o n i z n a j u uživat«) do o t v o r e n o g z a j e d n i š t v a i s u d j e l o v a n j a u is t im r i t u a l i m a , t u l u m i m a . Taj m a l i d i o š t e m e r a ko j i j e , p r i v u č e n h e d o n i z m o m i s p o l n o m i j e š a n i m d r u š t v i m a , p r i s t up io h a š o m a n s k o j s c e n i , p o m a g a o j e h a š o m a n i m a p r i l i k o m u o b i č a j e n i h š te -m e r s k i h n a p a d a i p o k u š a j a s i san ja . To ne t r e b a m i j e š a t i s k r i t e r i j em k v a r t o v s k e p r i p a d n o s t i , jer d o g a đ a l o s e d a š te m e r i ko j i u s v o m k v a r t u » p r i r o d n o « m a l t r e t i r a j u h a š o m a n e il i »š t rebere« , u s t a n u u n j i h o v u o b r a n u a k o i h n a p a d n e n e k o i z d r u g o g k v a r t a jer »n j ih j a i m a m p r a v o g a z i t i , a l i ov i š u p c i i z »x« kva r t a n e m a j u « . K v a r t o v s k o o k u p l j a n j e š i re je o d š t e m e r s k o g s t i l a , i a k o uv i j ek nosi s a s o b o m o d r e đ e n u o p o r o s t i l a t e n t n e s u k o b e o b r a n e t e r i t o r i j a , a s o b z i r o m na n e k o l i k o v a l o v a š i reg » o b n a v l j a n j a « k v a r t o v s k i h š k v a d r i ( k o j e n i k a d n isu nes ta le ) t r e b a nag las i t i d a m n o g i »dečk i i z kvar ta« n i su , p o s e b n o u o s a m d e s e t i m i d e v e d e s e t i m , n u ž n o bi l i i š t e m e r i . S t e m e r e iz šezdese t ih i s e d a m d e s e t i h k ras i l a je svo jevrsna e t i ka , »kodeks časti« i ob l i k p o n a š a n j a p o s u đ e n i z » k a u b o j s k i h « (»vvestern«) f i l m o v a . To j e b i l o s t v a r n o p o -

228

URBANA PLEMENA

n a š a n j e , a ne g l u m a , k o j e s v j e d o č i o p r e u z i m a n j u (il i n a s t a v l j a n j u , s o b z i r o m d a k o n c e p t m u š k o s t i n i j e o v i m k r a j e v i m a n e p o z n a t ) u l o g e » g e n t l e m a n s k o g r a t n i k a « . P o s t o j a o j e k o n c e p t »fair« p o n a š a n j a , k o j i u p o t r e b i t j e l esn ih d o k a z i v a n j a n i j e p r e l a z i o g r a n i c u d e r o g i r a n j a , p o n i ž a v a n j a p r o t i v n i k a il i s t v a r a n j a e k s t r e m n o n e p r a v e d n i h uv je ta b o r b e . T o n e z n a č i d a » c i p e l a r e n j e « n i j e p o s t o j a l o , n o o n o j e b i l o u s p u t n i i za r e p u t a c i j u ne p rev i še v a ž a n p r o i z v o d ž i v o t a u s m j e r e n o g »frc i«, a ne c i l j i už i tak po s e b i . Š t e m e r s k a e t i ka n i je sve o b a v e z i v a l a , n o ve l i k i b r o j p r i m j e r a p o š t i v a n j a o d r e đ e n o g k o d e k s a u p r i j a š n j i m g o d i n a m a s v j e d o č i o p r o v o đ e n j u s p e c i f i č n o g k o n c e p t a o d s t r a n e z n a t n o g 6\\e\a s t e m e r s k j h a k t e j X L . M u š k o s t i s v o j e v r s n a s o l i d a r n o s t u n u t a r m u š k o g p r i n c i p a d o l u z i d o i z r a ž a j a u p r a v o u j e d n o m o d p r i m j e r a p o š t o v a n j a š t e m e r s k o g » k o d e k s a čas t i « ; a k o b i o n a j k o g a s u n a m j e r a v a l i i s t uć i , n a i š a o s a m s a s v o j o m d j e v o j k o m , n e b i g a d i r a l i » d a g a n e s r a m o t e p r e d ž e n s k o m « . ( U k a s n i j e m r a z d o b l j u i d a n a š n j e m » t a r a n t i n o v -s k o m « n a s i l j u t o b i v j e r o j a t n o b i o s a m o još b o l j i p o v o d z a c i pe la ren je d o t i č n o g , a n i je i s k l j učeno da b i i d j e v o j k a d o b i l a k o j u p l j u s k u . ) T a k o đ e r , a k o b i n e t k o š e p a o il i b i o o z l i j e đ e n , n e b i g a d i r a l i . O v i p r i n c i p i p o n a š a n j a u n u t a r š t e m e r s k o g i u o p ć e č v r š ć e g » k v a r t o v s k o g « o k u p l j a n j a n e s t a j a l i s u s v r e m e n o m , a l i su p o v r e m e n o b i l i i o b n a v l j a n i od r a z n o l i k i h u r b a n i h a k t e r a k o j i m a j e sti l (i l i s a m a k v a r t o v s k a s v a -k o d n e v i c a ) s a d r ž a v a o n e k e o d m o g u ć i h »p res jeka s k u p a « s p r o b l e m o m n a s i l j a . Bez o b z i r a n a s v o j e v r s t a n k o d e k s , š t e m e r i m a j e t u č n j a v a b i l a n a j č e š ć e ž e l j e n i m c i l j e m p r o v o d a , s v o j e v r s n a »šp ica« v las t i t e a k t i v n o s t i , p a s e n a sve m o g u ć e n a č i n e n a s t o j a l o »složit i« (il i č a k p r i s t o j n o 6ogovor\\\ s o n i m a k o j i p r i p a d a j u i s t o m s t i l u i r a z u m i j u k v a r t o v s k i jez ik ) f r k u , t u č n j a v u . K o d d i j e l a š t e m e r s k i h a k t e r a s e d a m d e s e t i h , p a r a d i g m a J o h n a W a y n e a i z b l i j e d i l a j e , a rast sv i jest i o seb i k a o o d r e đ e n o m a k t e r u b i o j e s n a ž n o a k c e -

22Q

Benjamin Perasović

l e r i ran p r i k a z i v a n j e m p o z n a t o g f i l m a »VVarriors« u d o m a ć i m k i n i m a . N a k o n t o g f i l m a š t e m e r i s e v iše p r o f i l i r a j u , d j e l o m i č n o p r e r a đ u j u ć i st i lske » r e p r o m a t e r i j a l e « šire p o p - k u l t u r e . O n a j d i o š t e m e r a k o j i j e i š a o n a u t a k m i c e b i o j e o v i m p r o c e s o m d j e l o m i č n o p r i p r e m l j e n z a p o č e t a k i z g r a d n j e s u b k u l t u r n o g s t i la , ko j i ć e o d k r a j a s e d a m d e s e t i h d o s red ine o s a m d e s e t i h s tvor i t i » n o g o m e t n o g h u l i g a n a « k a o u r b a n o g r a t n i k a .

D o k s e j e d n i m d i j e l o m a m e r i č k e s o c i o l o š k e a n a l i z e s red išn j ih p r e o k u p a c i j a niže k lase i d r u g a i s t raž ivan ja »škva-d r i s u g l a « s n a ž n o p o k l a p a j u sa s p o z n a j a m a o d o m a ć i m š t e m e r i m a , n j i h o v o m r o d i t e l j s k o m s t a t u s u , t i p u š k o l e i s l a b o m u s p j e h u , t e m o g u ć n o s t i m a k r i m i n a l n e k a r i j e r e i k o n f l i k t n i m s u b o t n j i m s t j e c a n j i m a r e p u t a c i j e n a s c e n i » f rke«, i p a k ne m o ž e m o š t e m e r e svrstat i isključivo u n i žu k l a s u . O n i n e s u m n j i v o u v e ć i n i ( b a r e m k a d a j e r i ječ o s e d a m d e s e t i m g o d i n a m a ) d o l a z e i z r a d n i č k i h p o r o d i c a (čes to use l j e n i č k i h , g d j e š t e m e r s k i a k t e r i t vo re p r v u g e n e r a c i j u Z a g r e p č a n a ) , a l i n a s i l n i č k o p o n a š a n j e i r i t u a l n e t u č n j a v e p o s t a j u , p o s e b n o n a š i ro j scen i n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a o s a m d e s e t i h , p o d r u č j e u k o j e m s e is t im s r e d s t v i m a d o k a z i v a n j a za r e p u t a c i j u b o r e i a d o l e s c e n t s k i ak te r i i z s r e d n j e k l a s e , p o l a z n i c i » s o c i j a l n o m o b i l n i j i h « š k o l a i u s m j e r e n j a , k o j e p r i p r e m a j u z a f a k u l t e t k a o s reds t vo d r u š t v e n e p o k r e t l j i vos t i .

2 3 0

URBANA PLEMENA

Početak osamdesetih; punk's not dead

Punker i nas ta ju još k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u p e r i o d u već p o s t o j e ć i h i r a z v i j e n i h s c e n a š m i n k e r a , h a š o m a n a i š te m e r a . l a k o s h a š o m a n i m a d i j e l e o s n o v n i r e s u r s v l a s t i t o g i d e n t i t e t a i n e u p i t n u o t p a d n i č k u s t r u k t u r u v l a s t i t o g i m a g e a , p u n k e r i , u p r a v o z b o g z a j e d n i č k i h i shod i š ta u r o c k k u l t u r i , č i j i s u žes tok i k r i t i č a r i , n a s t u p a j u d o b r i m d i j e l o m s i m b o l i č k i p r o t i v h a š o m a n a , g d j e j e š i šan je v las t i te k o s e s a m o j e d a n , v id l j i v i i u p e č a t l j i v i s i m b o l r a s k i d a s t r a d i c i j o m . Z b o g t o g a j e p o t r e b n o o b j a s n i t i o d n o s i p o n a š a n j e sve h e t e r o g e n i j e g h a š o m a n s k o g a k t e r a k r a j e m s e d a m d e s e t i h , p r e m a n a s t a -j u ć i m p u n k e r s k i m i new wave a k t e r i m a , j e r j e d n i m d i j e l o m n o v i a k t e r i n a s t a j u p r i h v a ć a n j e m il i p r o m j e n o m o r i j e n t a c i j a u n u t a r s a m e h a š o m a n s k e s c e n e .

Hašomani - punk/new wave scena N a s t a n a k p u n k e r a n a n a š i m p r o s t o r i m a o d v i j a s e p o

s l i č n o m o b r a s c u k a o i u d r u g i m s l u č a j e v i m a Š i ren ja r o c k -- k u l t u r e i n j e n i h a k t e r a s p r i p a d n i m t i p o v i m a e k s p r e s i j e ; od p r v i h i n f o r m a c i j a u z v u k u ( p u n k b e n d o v a ) , s l i c i , i m a g e u , i e v e n t u a l n i h i n t e r p r e t a c i j a t i h p r v i h i n f o r m a c i j a , p u t e m p r i h v a ć a n j a , p r e u z i m a n j a i o b l i k o v a n j a v l as t i t og st i la i i d e n t i t e t a , n a s t a j u d o m a ć i a k t e r i k o j i u i n t e r a k c i j i s u ž o m i š i r o m , i z a b r a n o m i n e i z a b r a n o m o k o l i n o m , i z g r a đ u j u v l a st i tu s c e n u . Prve r e a k c i j e h a š o j T T a r j a j a _ p u D k - b i 1 e - s u - n e g a -t i vne . N i j e č u d n o š to s u s e o s j e ć a l i u g r o ž e n i m a , jer d i o p j j j l k e m - j e = - s e b e d e f i n i r a o u p r a v o k a o a k t e r e o t p o r a skle-_ ro t i zac i j i r o c k - k u [ t j j j s r - c č i j i _ j u _ j o s k o o p t a c i j e

d u g o m k o s o m p r i k r i va l i p r a z n i n u n a s k i J L j ^ ^ r o d g j p m d u š e i sTvaTanjem m e j c j g j ^ j e l a ^ ^ R a o š t o s u p u n k e r i o p t u ž i v a l i

2 3 1

Benjamin Perasović

h a š o m a n e z a p a s i v n o s t , t a k o s u i o v i n j i h o t p i s i v a l i k a o a g r e s i v n e , njihovu__gln7hrrknr> p r i g l u p u H j j p l i j T n j ^ H ' r i ^

n a s i l n i č k i . N o , t o j e m o g l o t ra ja t i k r a t k o - p u n k j e u b r z o , ( m j e r i l i m a r o c k b i z n i s a i p r i m j e n o m k r i t e r i j a k o j e j e s a m p o s t a v i o ) , u sv i j e tu p r o g l a š e n m r t v i m , a od d v i j e m e d i j s k i n a j z a s t u p l j e n i j e i p o m n o g o č e m u n a j p o z n a t i j e g r u p e (Sex Pistols i T h e C l a s h ) j e d n a je p r e s t a l a p o s t o j a t i s m r ć u S ida V i c i o u s a , a d r u g a p o t p i s a l a za ve l i ku k o m p a n i j u i p r i l i č n o p r o š i r i l a g l a z b e n e i n te rese , o s t a j u ć i j e d n i m o d z n a č a j n i j i h b a n d o v a r o c k - k u l t u r e , u o k v i r i m a š i r i m o d p u n k p o k r e t a . P r o d o r n e w w a v e g l a z b e k o j i j e n a k o n p u n k a z a p l j u s n u o svi jet o b r a ć a o s e š i ro j p u b l i c i , b i o d o b r i m d i j e l o m k o m e r -c i j a l n i j i i n u d i o niz r a z n o v r s n i h ( s u b ) k u l t u r n i h p r a k s i u g l a z b e n i m p o s r e d o v a n j i m a ž i vo ta . U v e ć i n i r o c k - e n c i k l o p e d i j a p u n k zav ršava s k r a j e m s e d a m d e s e t i h , s v e g a d v i j e d o t r i g o d i n e n a k o n š to j e ( 1 9 7 6 . ) z a p o č e o , i a k o j e s o c i o l o g i j i z a n i m l j i v i d e n t i f i k a c i j s k i va l s p u n k o m ko j i n a s t a j e k a s n i j e , k a d a j e kr i t i ka p u n k o t p i s a l a . ( K a o i H e b d i g e o v a s o c i o l o g i j a k o j a j e t a k o đ e r a n a l i z i r a l a s a m o k r e a t i v n u j e z g r u i s a m o prv i p e r i o d u k o j e m se z n a č e n j s k a p r a k s a s u b v e r z i v n o g b r i -c o l a g e a p o j a v i l a . ) U H r v a t s k o j , p rv i v a l p u n k a t a k o đ e r j e k r a t k o t r a j a o , p o s e b n o u Z a g r e b u . M e đ u t i m , d o b a r d i o h a š o m a n s k e s c e n e p r i h v a t i o j e n o v o v a l n a s t r u j a n j a , n e p r i h v a ć a j u ć i n i k a k v a p o s e b n a o b i l j e ž j a p u n k a , n e g o n a s t a v l j a j u ć i p o l i t i k u s l u š a n j a r a z n o v r s n e g l a z b e , k o j a j e v e ć i o n a k o m e đ u h a š o m a n i m a u z r o k o v a l a m n o g e p o d j e l e i g r u p i r a n j a , s a m o š to j e d j e l o m i č n o f r a g m e n t a c i j a b i l a p r i k r i v e n a s l i č n i m n e k o n v e n c i o n a l n i m i z g l e d o m . K a d a j e d u g a k o s a i z g u b i l a z n a č e n j a u š i r o k o m n o v o v a l n o m , t a k o đ e r r o c k e r s k o m i š i r e m g l a z b e n o - a l t e r n a t i v n o m k o n t e k s t u , d i o a k t e r a n a p r o s t o j e n a s t a v i o b o r a v i t i n a is t im o k u p l j a l i š t i m a ( p o p u t S t u d e n t s k o g c e n t r a ) , s l u š a j u ć i i s t a r e i n o v e s t v a r i , p r i d o n o s e ć i š a r o l i k o s t i s c e n e i p o t v r đ u j u ć i G r o s s b e r g o v e teze o r o c k p u b l i c i i a f e k t i v n i m s a v e z i m a bez » n u ž n o g « j a -

732

URBANA PLEMENA

s n o d e f i n i r a n o g o k v i r a i g r a n i c a s u b k u l t u r n o g s t i la . M o ž d a p r o c e s o t v a r a n j a h a š o m a n a p r e m a n o v i m i z raz ima i n e b i b i o t a k o brz d a d o m a ć a s c e n a n i j e r e a g i r a l a u s k l a d u s a sv je t sk im k r e t a n j i m a i u b r z o s t vo r i l a niz d o m a ć i h a k t e r a p u n k a i n o v o g v a l a . O n a j d i o h a š o m a n a , ko j i s e n i j e m o g a o s t i m p o m i r i t i , z a t v o r i o se u s v o j e š k v a d r e , a o d v a j a n j e m e t a l a c a u z a s e b n e g r u p e b i t će u b u d u ć n o s t i p r a ć e n o i p o v r e m e n i m s u k o b i m a s p u n k e r i m a . Punk je , p o m i š l j e n j u k r i t i č a r a , b i o prv i p r a v i d o m a ć i r o c k p o k r e t , a k t e r k o j i n e k a s n i z a s v i j e t o m n i t i g a i m i t i r a . ( G l a v a n , 1 9 8 3 . ) U m j e s t o č e k a n j a n a n e k o l i k o m a m u t s k i h k o n c e r a t a u v e l i k o j d v o r a n i , i z m e đ u k o j i h s e n iš ta n e d o g a đ a , d o b i l i s m o p r v u p r a v u r o c k s c e n u , r ock k l u b o v e i d i s k o g r a f i j u . Punk je i o v d j e , k a o i d r u g d j e , u k i n u o d i s t a n c u i z m e đ u i z v o đ a č a i p u b l i k e , o m o g u ć i o p o n o v o o s j e ć a j p o k r e t a , k a d a s v a k a u l i c a (ili g a r a ž a u sus jeds tvu ) i m a svo j b a n d . O n o što j e t a k o đ e r v e o m a v a ž n o , t o j e b i l a u r o n j e n o s t p u n k a i n o v o g v a l a u s v o j u s r e d i n u , a do t a d a n e s l u ć e n i o b l i k p o l i t i č k o g a n g a ž m a n a , o t v o r e n e k r i t i ke s i s t e m a i g o v o r a o k o n k r e t n i m , s v a k o d n e v n i m p r o b l e m i m a ž i v o t a , d o n i o j e i v e ć e p r o b l e m e s c e n z u r o m n e k i h p j e s a m a i č e s t o n a p e t o d n o s s v l a s t i m a . U H r v a t s k o j , n a s t a n a k p u n k a k t e r a u k a z u j e n a n e k e spec i f i čnos t i k o j e će se na s l i čne n a č i n e p o n o v i t i u još n e k o l i k o p e r i o d a r a z v o j a d o m a ć e r o c k s c e n e - Z a g r e b n i j e k l j u č n o i a p s o l u t n o m j e s t o n a s t a j a n j a n o v i h a k t e r a . R i j ečka s c e n a b i l a j e u p u n k a k t e r i m a ( g l a z b e n i m ) p u n o j a č a , k a o š to ć e k a s n i j e , s m a l o d r u k č i j o m g l a z b o m , t o b i t i i V i n k o v c i , Pu la il i K o p r i v n i c a . P o č e t n a p u n k e u f o r i j a u Z a g r e b u , k a d a j e P r l j a v o k a z a l i š t e s n i m i l o p r v i ( i j ed i n i ) p u n k e r s k i a l b u m , b r z o j e p r e t v o r e n a u n o v o v a l n u » n e p r i l a g o đ e n u « p l e s n u e u f o r i j u . O s j e ć a j u s h i ć e n j a z b o g n o v o n a s ta le scene p o j a č a n j e s p o z n a j o m d a s e p r o c e s o d v i j a »bez z a k a š n j e n j a « , o d n o s n o d a o n o š to s e sv i ra u L o n d o n u i s to v r e m e n o s a z v u č n i k a o d j e k u j e u z a g r e b a č k i m k l u b o v i m a .

2 3 3

URBANA PLEMENA

O v d j e s u n a m p r i m a r n o v a ž n a r e a g i r a n j a m l a d i h n a n o v o nas ta lu s i t uac i j u , k o j a g o v o r e o i den t i f i kac i j s k im p r o c e s i m a , n a s t a j a n j u šire s c e n e s n o v o v a l n i m u s m j e r e n j i m a , uz o n e ko j i i d a l j e s l i j ede n e k e o d h a š o m a n s k i h i d e n t i t e t a , o t k r i v a j u ć i , us red p e r i o d a n o v o g v a l a i p o č e t k a p o s t - p u n k p e r i o d a , H e n d r i x a , D o o r s e i d r u g e b a n d o v e s k r a j a šezdese t i h . S u b k u l t u r n e a f i l i j a c i j e n e s l i j ede uv i j ek l o g i k u m e d i j s k i p r o m o v i r a n o g p o č e t k a il i k r a j a . Pos to je a k t e r i k o j i s v o j u p a ž n j u u s m j e r a v a j u u t r e n u t a k p o k r e t a , v i s o k i m k r i t e r i j i m a m j e r e n e č i j a d o s t i g n u ć a i čes to se r a z o č a r a n i i z p o k r e t a p o v l a č e , a k o n j i h o v i p r i n c i p i b u d u i z n e v j e r e n i . T o m o ž e v r i j ed i t i za s t a v o v e o smr t i p u n k a , k a o š to v r i j ed i i za d i o a k t e r a n o v o v a l n e s c e n e , k o j a j e t a k o đ e r n a k o n p a r g o d i n a završ i la s f a z o m e u f o r i j e i k o l i k o t o l i k o p r e p o z n a t l j i v i m i d e n t i t e t o m , p a ak te r i n a s t a v l j a j u s a m i k a o »ka r i j e re« il i t r aže n o v e s c e n e n a k o j i m a ć e o s j e ć a j p r i p a d n i š t v a » z a j e d n i č k o j stvar i« p o n o v o m o ć i s tvor i t i . N o , p o j e d i n c i i g r u p e , o n i ko j i g l a z b u s luša ju i n isu ništa m a n j e d i j e l o m o d r e đ e n o g p o k r e t a , m o g u t v r d o g l a v o o d b i t i p o k o r a v a n j e » t renu tku« i p o n u đ e n i m s c e n s k i m a k t e r i m a , n a l a z e ć i ž i v o t n o s t u z v u k o v i m a , g e s t a m a , t e k s t o v i m a i i m a g e i m a z a k o j e r o c k k r i t i ka t v rd i d a s u p r o p a l i , i zgub i l i k r i t i čk i n a b o j ili e k s p e r i m e n t a l nu n o v i n u , b i l o da se r a d i o o t k r i v a n j u H e n d r i x a u d o b a p u n k a , ili o žel j i za p r o d u b l j i v a n j e m p u n k st i la u p e r i o d u k a d već i n o v i va l »od laz i« . Raz l i ka i z m e đ u faze p o k r e t a i a r t i k u l a c i j e , s t v a r a n j a n o v i h o b l i k a , d a k l e p o č e t n e f a z e , o d p r e t v a r a n j a c i j e l e p r i č e u »puk i s u b k u l t u r n i stil« ( k a d a je v e ć sve z a v r š e n o ili č a k » p r o p a l o « , » u m r l o « i td.) i s kazu je se i k a o raz l i ka s p r a m p o k u š a j a p r o b o j a i z o b r u č a b i zn i sa i p r i s t a j a n j a na ta j o b r u č i p o t r o š a č k i st i l . M e đ u t i m , ž i vo t s u b k u l t u r n i h g r u p a n e o d v i j a s e j e d n o z n a č n o n i u d o b a s t v a r a n j a p o k r e t a , je r o d s a m o g p o č e t k a p u n k a (š to i H e b d i g e u o č a v a r a z l i k u j u ć i s l j e d b e n i k e o d s t v a r a l a c a , n a j e d n o j raz in i ) p o s t o j i » p u n k e r « k o j i v o l i p lesa t i p o g o i p i t i

2 3 5

Benjamin Perasović

p i v o , a ne r a z u m i j e što z n a č e p a r o l e na m a j i c i p j e v a č a n j e g o v o g o m i l j e n o g b a n d a . (To j e p o z n a t a s c e n a i z f i l m a »Rude Boy« k a d a p u n k e r b l i zak C l a s h u p i t a š to z n a č i RAF i B r i ga te Rosse.) T a k o j e z a m n o g e k a s n i j e g e n e r a c i j e p u n k z a p r a v o z a p o č e o o n d a k a d j e p r o g l a s i o d a n i j e u m r o , t i p i č n i m p o k l i č e m d r u g e g e n e r a c i j e » p u n k ' s n o t d e a d ! «

»Nevv Punk« U d o m a ć i m u v j e t i m a , p j e s m e k o j e s u n a s t a l e k r a j e m

s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h , u n u t a r p u n k / n o v i va l e k s p l o z i j e , p r o n a š l e s u m n o g o š i ru p u b l i k u o d m a r g i n a l n i h p u n k e r s k i h š k v a d r i k o j e su č v r s t o č u v a l e i m a g e i k l a s i č n o ' 7 7 n a s l i j e d e p r o v o k a c i j e i i k o n o g r a f i j e . E lek t r i čn i o r g a z a m i S a r l o a k r o b a t a , na p r i m j e r , b i l i su p r i h v a ć e n i i u o r t o d o k s n i j i m p u n k e k i p a m a , a l i n isu m o g l i p r e d s t a v l j a t i d o v o l j a n o s l o n a c z a čvrs tu s t i l sku p r o f i l i r a n o s t p o g o p l e m e n a , p o s e b n o k a k o j e v r i j e m e o d m i c a l o , g l a z b a s e m i j e n j a l a , a k l j učn i b e n d o v i p o č e t n e e k s p l o z i j e , p o p u t A z r e , s tvor i l i m a s o v n u r o c k - p u b l i k u i s u b k u l t u r n o s l j e d b e n i š t v o d a l e k o o d u o b i č a j e n i h i s t r i k tn ih »punk« o d r e d n i c a . Z b o g t o g a s u m a l o b r o j n i , a l i u s t r a j n i , ak te r i o d l u č i l i p o n o v o »suziti« ( i t i m e , po v las t i t o j p e r c e p c i j i , v j e r o j a t n o r a d i k a l i z i r a t i ) i d e n t i f i k a c i j s k o p o l j e g l a z b e n o g i s t i l skog d j e l o v a n j a .

Prvo i sp i s i van je c i j e l o g g r a d a p a r o l a m a , n a p i s a n i m a a u t o - l a k s p r e j o m , d o g o d i l o s e u Z a g r e b u p o č e t k o m o s a m d e s e t i h . N i t k o n a k o n p u n k e r a , izuzev B a d B lue Boysa p a r g o d i n a p o s l i j e , n i j e p r e k r i o c i je l i g r a d s v o j i m g r a f i t i m a . Z a š t o j e n e t k o t a k o o č a j n i č k i h t i o o b z n a n i t i s v o j e p o s t o j a n j e , i t i m e se o s n a ž i t i ? D o k je u s u s j e d n o j S loven i j i t v r d a i b e s k o m p r o m i s n a p u n k s t ru ja d o m i n i r a l a p r e d v o đ e n a P a n -k r t i m a (a k a s n i j e još r a d i k a l n i j i m h a r d - c o r e k o l e k t i v o m ) , u Z a g r e b u j e b i l a p o t r e b n a z n a t n o v e ć a d o z a t v r d o g l a v o s t i i p l i v a n j a »p ro t i v s t ru je« d a b i s e i z g r a d i o p u n k i den t i t e t ,

2 3 Ć

URBANA PLEMENA

o k u p l j e n o k o k l j u č n i h m j e s t a p r v e g e n e r a c i j e a k t e r a u V . B r i t an i j i , k a o i n a s l i j e đ a d o m a ć e , p o g o t o v o r i j e čke s c e n e u p e r i o d u na jž i v l j e d j e l a t n o s t i P a r a f a i T e r m i t a . Iz S l o v e n i j e n i j e s t iza la s a m o v i t a l nos t i t v r d o k o r n o s t t a m o š n j e s c e n e , n e g o su n a s t a j a n j e m m o r a l n e p a n i k e u »aferi 4 . Reich«, k o j a se p roš i r i l a u sv im r e p u b l i k a m a , s t v o r e n e o t e ž a n e o k o l n o s t i za ž i vo t i h r v a t s k i m p u n k e r i m a . Ta je a f e r a , u s k l a d u sa t i p i č n i m g e n e r a l i z a c i j a m a p o p u t »svi d u g o k o s i s e d r o g i r a j u« , »svi d a r k e r i su s a m o u b o j i c e « , i još v iše n a t e ž u ć i t a j t i p p r e t j e r i v a n j a , p r o g l a s i l a c i j e l i p u n k p o k r e t n e o n a c i s t i č k i m , p o t a k l a r e p r e s i v n e m j e r e i p r o g a n j a n j a p u n k e r a u S l o v e n i j i , p o j a č a v a j u ć i i o n a k o n e g a t i v a n i m a g e p u n k e r a u š i r o j j a v n o s t i .

Početak osamdese t ih , p roče l je z g r a d e tadašn jeg Repub l i čkog komi te ta za prosvjetu i kul turu

U p o l i c i j s k i m k r u g o v i m a (časop .s »Bezbednos t« ) s m a t r a l o s e d a p u n k z a p r a v o p r e d s t a v l j a k r a t i c u o d P o m o z . t e U s t a n a k N a r o d a K o s o v a i da j e z a o k r u ž e n o s l o v o A s i m b o l v e l i k e A l b a n i j e ! ? (Punk p o d S l o v e n c i , 1 9 8 4 . )

2 3 7

Benjamin Perasović

Z b o g s v o g »vr iš tećeg« i m a g e a ( i r okeze i d r u g e p u n k »nakos t r i j e šene« f r i zu re , p o d e r a n e j a k n e , s tar i s a k o i , o b o jen i p r a m e n o v i , p s e ć e o g r l i c e o k o v r a t a , l a n c i , z i he r i ce p o o d j e ć i ili p r o b o d e n e k r o z u h o , j a k o sužene h l a č e , bedžev i s i m e n i m a p u n k b a n d o v a , s i m b o l i m a a n a r h i j e , z n a k o v i sk inu t i s m e r c e d e s a i td.) p u n k e r i su u ž a s a v a l i o k o l i n u i b i l i p r e d m e t s t a l n o g l e g i t i m i r a n j a . P l juva l i s u n a p u n k b a n d o v e na p o z o r n i c i , i ov i na n j i h . Bili su k a o t i č n i i p r o v o k a t i v n i , sa s t i l i z i r a n o m n e t r p e l j i v o š ć u p r e m a v a n j s k o m sv i j e tu . M e d i j s k o p o k a p a n j e p u n k a s a m o j e o s n a ž i l o p r k o s . P o s t o j a n j e p u n k e r a u p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h n i j e se p r o v j e r a v a l o č i t a n j e m r o c k - t i s k a , n e g o o b i l a s k o m p a r k o v a i p a r k i r a l i š t a Z a p r u đ a i d r u g i h k v a r t o v a .

Prvo i sp i s i van je g r a d a i p o č e t a k d o m i n a c i j e a u t o - l a k s p r e j a n a z i d o v i m a b i l o j e v i s o k o s e l e k t i v n o . N i j e b i l o č a k n i i m e n a b a n d o v a , s a m o » p u n k « , »nevv p u n k « i z a o k r u ž e n o s l o v o A na sv im f a s a d a m a , p o s e b n o sv ježe o l i č e n i m a . Uz g l a z b u i d r u ž e n j e , r i t u a l e na k o n c e r t i m a i t u l u m i m a , p o g o p les , o s n a ž i v a n j e g r u p n i m j a v n i m o k u p l j a n j i m a i š i r en je st i la u m n o g i m k v a r t o v i m a , p u n k e r i su m i j e š a l i s i m b o l i č k u i s t va rnu a g r e s i v n o s t . S i m b o l i č k a j e b i l a z a g a r a n t i r a n a , a l i n i su svi a k t e r i b i l i s r o d n i u p i t a n j u nas i l j a i t u č n j a v e . S u k o b i s m e t a l c i m a i m e t a l c i m a p r i d r u ž e n i m r o c k e r i m a u z a g r e b a č k i m k v a r t o v i m a p r v e p o l o v i c e o s a m d e s e t i h , u t j eca l i s u na p r i su tnos t i s t v a r n o g nas i l j a u s u b k u l t u r n o m ž i vo tu d i j e l a p u n k e r a , i a k o n j i h o v sti l v iše r i t ua l i z i ra i u p o t r e b l j a v a a g r e s i v n o s t u p r o v o k a t i v n e sv rhe n e g o š to p r e d s t a v l j a n a s i l n i čku s u b k u l t u r u . N o , u o d n o s u n a h a š o m a n e , p u n k e r i su u v e ć e m d i j e l u b i l i s p r e m n i na o b r a n u , k a o i za n a p a d . P u n k e r s k a s c e n a se p r o š i r i l a , r a z l i k u j u ć i i n d i v i d u a l c e i s tu d e n t e , ko j i b i se p o j a v i l i na k o n c e r t i m a , i (kvar tovske) š k v a d r e ko je s u b i le uv i j ek z a j e d n o , p o n e k a d osvo j ivš i o d r e đ e n a m j e s t a il i p a r k o v e u c e n t r u g r a d a . Ak te r i p u n k g l a z b e n isu d o v o l j a n o k v i r s o c i o l o š k o g p r i s t u p a ž ivo tu p u n k s u b k u l t u r e ,

238

Benjamin Perasović

j e r u k v a r t o v i m a il i na n e k i m j a v n i m o k u p l j a l i š t i m a d o l a z i d o s p e c i f i č n e i n t e r a k c i j e k o j a m o ž e o d v e s t i p r i p a d n i k e n e k o g s t i la u s m j e r u k o j i se ne p o k l a p a uv i j ek s g l a z b e n o m s c e n o m . G r u p e p u n k e r a s u n a s t a j a l e u Z a g r e b u bez o b z i ra š to n i j e p o s t o j a o ni t i j e d a n p o z n a t i j i p u n k b a n d ; u raz d o b l j u u k o j e m s e n e k a n e f o r m a l n a g r u p a i d e n t i f i c i r a , p r i m j e r i c e , s d j e l o v a n j e m C r a s s a , p o s t a j e n e b i t n o j e l i H o u r a u ska faz i i l i p o d u t j e c a j e m S p r i n g s t e e n a . V e ć i n a d o s a d a š n j i h r a s p r a v a o p u n k u i r o c k k u l t u r i u n a š e m d r u štvu o d v i j a l a se u k n j i ž e v n i m i s r o d n i m k r u g o v i m a , u o k v i r u r o c k - p u b l i c i s t i k e , g d j e j e s p r a v o m s t v a r a l a š t v o d o m a ć i h a k t e r a , u k l j u č u j u ć i s a m e t e k s t o v e p j e s a m a , b i l o u z e t o k a o s i n o n i m d o m a ć i h p o k r e t a , p u n k e r s k i h , n o v o v a l n i h i s l i č n i h . M e đ u t i m , za iden t i f i kac i j sk i ili spec i f i čn i » p r i m a r n o - i n f o r m a -t i vn i« s k l o p n e č i j e g ž i v o t n o g s t i l a , u s k l o p u p u n k a , v e ć u u l o g u m o ž e o d i g r a t i nek i f i l m , p o s u đ e n a p l o č a , f a n z i n i k o n k r e t n a š k v a d r a n e g o n a j b o l j a t eks tua l na o s t v a r e n j a d o m a ć e p u n k e r s k o - n o v o v a l n e s c e n e 1 9 7 8 / 8 2 . P o z n a v a j u ć i tekstove p o p u t » o n a (ko ja se bud i )« (Sarlo) i spec i f i čnu inverz i ju , k a o i k a r i k i r a n j e s p o l n i h u l o g a u p e r i o d u p r v i h »zna -čen j sk i h p raks i« p u n k a u V . B r i t an i j i , m o g l i b i s m o zak l j uč i t i o z n a č a j n i m ( ž e n s k i m , f e m i n i s t i č k i m , m u š k o - a l t e r n a t i v n i m ) i n t e r v e n c i j a m a k o j e p u n k d o n o s i . N o , o v e e v i d e n t n e in te r v e n c i j e n e o z n a č a v a j u a u t o m a t s k i p r o m i j e n j e n p o l o ž a j d j e v o j a k a u p u n k e r s k o j s u b k u l t u r i , k a k o u b r i t a n s k i m il i n a š i m u v j e t i m a . P u n k e r s k a š k v a d r a m o ž e v e o m a l a k o b i t i m a s k u -l in i s t i čka , a d j e v o j k a m a u t akvo j škvadr i n a v e d e n e i n t e r v e n c i je m o g u d i j e l o m p r i p o m o ć i u a r g u m e n t a c i j i , n o p r o m j e n a p o l o ž a j a o d »p i čke« d o r a v n o p r a v n e p u n k e r i c e s v l a s t i t i m i m e n o m m o g l a s e i zbo r i t i s a m o v l a s t i t i m , u p o r n i m t r u d o m i l i p r o m j e n o m š k v a d r e u k o j o j d o m i n i r a j u p u n k e r i n e d o -t a k n u t i p r e v r a t n i č k i m p r i s t u p o m t r a d i c i o n a l n i m s p o l n i m u l o g a m a . M e đ u t i m , m o r a m o u o č i t i još j e d a n r a d i k a l a n o d m a k o d s l u ž b e n e »ženske l j e p o t e « ; p u n k e r i c e s u t a k o -

2 4 0

URBANA PLEMENA

đ e r , k a o i d i o h a š o m a n k i p r i j e n j i h , i z b j e g a v a l e t a d a š n j u m o d u i d i k t a t »ženstvenost i« k o j u p r o p i s u j u m u š k a r c i i a u -t o - r e p r e s i v n e ž e n e . D o k j e h i p i d j e v o j k a n a j č e š ć e o z n a č a v a l a r o m a n t i k u p r e d i n d u s t r i j s k o g d o b a , p o p u t p a s t i r i c e , p u n k d j e v o j k a j e n a g l a s i l a neš to o d d i j e l o m z a b r a n j e n e e r o t i č n o s t i , a l i n a g l a s i l a t a k o d a i z g l e d a e k s t r e m n o i k o n v e n c i o n a l n o j v e ć i n i n e p r i h v a t l j i v o . D o k s e h i p i j e vsk i i m a g e ž e n e ( i s v j e t onazo rsk i s k l o p u o p ć e ) zasn i va n a r u r a l n o m , n e z a g a đ e n o m , p r i r o d n o m , d o t l e p u n k s e b e u s p o s t a v l j a i z b e t o n a , i z p e r v e r t i r a n i h i p o t i s n u t i h i m p u l s a u r b a n o g p r e ž i v l j a v a n j a , p a s u d j e v o j k e k o k e t i r a l e s a S / M i k o n o g r a f i j o m i o t k r i v a n j e m t i j e l a , i s t o v r e m e n o p o k r i v a j u ć i d r u g e d i j e l o v e s v o g t i j e la m u š k i m o d j e v n i m p r e d m e t i m a il i t e š k o m c r n o m š m i n k o m k o j a o d b i j a u o b i č a j e n e m u š k e p o g l e d e i k o m e n t a r e , u n a š o j s r e d i n i uv i j ek o b i l j e ž e n e g o t o v o n e p o p r a v l j i v i m s e k s i z m o m . T o z n a č i d a s u p u n k e r i c e m e đ u p r v i m a o b n o v i l e m i n i - s u k n j u , u v i j e k d o d a j u ć i još n e š t o , j a k n u , l a n a c il i d v a s lo ja n a m j e r n o p o d e r a n i h č a r a p a k a k o b i m i n i s u k n j a f u n k c i o n i r a l a u d r u k č i j e m k o n t e k s t u o d m u š k o g » l i j epe n o g e « i m p e r a t i v a . Punk i n o v i va l i p a k su p o m o g l i d j e v o j k a m a d a i z b o r e n o v a m j e s t a u m u š k o m sv i je tu r o c k - k u l t u r e , k o j i će t o u b u d u ć n o s t i b i t i sve m a n j e . Sv i je t m o d e j e n a k o n p a r g o d i n a p u n k a p r e u z e o v i š e e l e m e n a t a p u n k s t i l a , p a s u o t p a d n i č k e j a k n e , m n o g i z a t v a rač i i z a m i š l j e n i d ž e p o v i , o g r l i c e i k o ž n e s u k n j i c e , sa u l i c e d o s p j e l i u s k u p e b u t i k e . K r a j e m o s a m d e s e t i h , s o b z i r o m na f r a g m e n t a c i j u v i s o k e m o d e i s o b z i r o m n a p o s t o j a n j e d r u g i h s t i l o v a k o j i s u kor i s t i l i c r n u b o j u , n e š t o o d p u n k e r s k o g , k r o z m o d n i f i l te r p r o p u š t e n o g i m a g e a , n a š l o s e n a t i p i č n o j š m i n k e r s k o j s c e n i , p o m i j e š a n o s d a r k / g o t h i c n a s l i j e đ e m k o j e t a k o đ e r n i j e n e o v i s n o o p u n k u i r o c k - k u l t u r i u o p ć e , a š to su p r im i j e t i l i i i s t raž ivač i n e f o r m a l n i h g r u p a . ( 1 9 8 8 . )

U n u t a r d o m a ć e s c e n e p o j a v i l i s u s e i a k t e r i k o j i m a o d l a z a k n a u t a k m i c e n i j e b i o s t r a n , i ko j i ć e k a o p u n k e r i

2 4 1

URBANA PLEMENA

d o č e k a t i n a s t a j a n j e s u b k u l t u r e n o g o m e t n i h n a v i j a č a , n a k o n č e g a ć e , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , iz jav l j ivat i » b i o s a m n a p u n o p u n k k o n c e r a t a i v i d i o d iv l j i p o g o v iše p u t a , a l i p r a v o p u n k iskus tvo i n a j l u đ i p o g o i p a k s a m d o ž i v i o n a s t a d i o n u « . T i j e k o m c i j e l o g p e r i o d a n a p u n k e r s k o j s u scen i p o s t o j a l i i ak te r i ko j i n isu p o k a z i v a l i n i k a k a v in te res za n o g o m e t , al i će m o r a t i p roć i dese tak g o d i n a d o k t akva stru ja u d e v e d e s e t i m a , n e pos tane d o m i n a n t n a n a spec i f i čno j »punk« scen i d a n a š n j i h d a n a .

2 4 3

Benjamin Perasović

Sredina osamdesetih: fragmentacija i »novo otpadništvo«

P o n a v l j a n j e s ta r i h p u n k o b r a z a c a i š i r en je O i p u n k p r a v c a u s m j e r u n a v i j a č k i h i s k i n h e a d s s u b k u l t u r a do k o j e g je d o š l o u V . B r i tan i j i d j e l o v a n j e m »pos t -P is to ls« p u n k a k t e r a , e v i d e n t n o n i je b i l o d o v o l j n o o n i m a k o j i s u p o l a g a l i v e ć e n a d e u p u n k o t p o r d o m i n a n t n i m s u s t a v i m a v r i j ednos t i u sv i je tu . O s i m i n tenc i j a ka r a d i k a l n o j d r u š t v e n o j p r o m j e n i , i z p o n a v l j a n j a p u n k p r iče na n a č i n » b e n d o v i , t u r n e j a , p l o č a « i s t v a r a n j a v last i te p u b l i k e k o j a se z a d o v o l j a v a p o t r o š n j o m st i lsk ih r e p r o m a t e r i j a l a , n o v i a k t e r i su p r e p o z n a l i i zas ta r je lu »eve rg reenovsku« g l a z b e n u s t ruk tu ru p u n k e r s k o g k r u g a , p a s e h a r d - c o r e o b l i k o v a o , n a j e d n o j r a z i n i , k a o p o k r e t p r o t i v p u n k a , u s m i s l u p u n k e r s k o g u k l a p a n j a u s i s tem r o c k k u l t u r e . O n o što s u n a svo j n a č i n z a p o č e l i b r i t a n s k i a n a r -h o - p a c i f i s t i k o m u n i t a r n o g o p r e d j e l j e n j a , »Crass« , i a m e r i čk i » D e a d K e n n e d v s « , a nas tav i l i i s t i l i z i ra l i , r e p l i c i r a j u ć i j e d n i d r u g i m a , M D C , C r u c i f i x , Flux o f t h e Pink I n d i a n s , M i n o r T h r e a t , V e r b a l A s s a u l t , D i s o r d e r , D O A , D i s c h a r g e , G . B . H . , C o n f l i c t , DR I , UBR, Dezer te r , K a a n s a n Ut i se t , i t d . s t v o r i l o je n o v i s u b k u l t u r n i stil i v r a t i l o o s j e ć a j p o k r e t a na s c e n u p o s t - p u n k r a z n o l i k o s t i . K a o što j e p u n k u s v o j i m r e a k c i j a m a n a d o t a d a š n j u r o c k k u l t u r u , s i m b o l i z i r a n u o s t a r j e l i m h i p i j i m a s p i v s k i m t r b u s i m a , r a d i k a l n o o d b a c i o ta j d i o t r a d i c i j e n a p u š t a j u ć i »pas ivnos t« u i m e žes t i ne , k r i k a a n a r h i j e i k a o t i č n o g p o v r a ć a n j a f r us t r ac i j a d o m i n a n t n o j ku l tu r i u l i ce svet ih m j e s t a , t a k o j e s a d a h a r d - c o r e p o s t a v i o n o v u j e d n a d ž b u : z n a k m i r a ( peace ) + z a o k r u ž e n o s l o v o A (star i z n a k a n a r h i j e k o j i s u p u n k e r i a k t u a l i z i r a l i ) = z a o k r u ž e n o s l o v o E. E je o z n a č a v a l o j e d n a k o s t [Equality). I m p l i k a c i j e n o v o g st i la b i l e su b r o j n e ; u p l e s u , p o g o j e z a m i j e n j e n

2 4 4

URBANA PLEMENA

t r č a n j e « il i j e d n o s t a v n o »s l eman je« ) . N a k o n p u n k e r s k o g r a d i k a l n o g o d b i j a n j a h a š o m a n s k o g i m a g e a i u p o t r e b e » b o l j e da nosiš k ra t ku kosu« i »never trust a h i pp ie« s l o g a n a , h a r d -

»s lam d a n c e o m « ( d a k l e u m j e s t o s k a k a n j a u z rak s r u k a m a uz t i j e l o , s a g n u t a p o z a t r č a n j a k o j a j a k o i z b a c u j e n o g e i r u k e p r o i z v o d e ć i » d v o s t r u k e « k o r a k e , t a k o z v a n o » d u p l o

2 4 5

Benjamin Perasović

- co re u v o d i p l u r a l i z a m i m a g e a , l jut n a fe t iš iz i ran je p u n k s i m b o l a u m o d i , v r a ć a j u ć i ( m e đ u m n o g i m o p c i j a m a ) p o n o v n o d u g u kosu i šire k o n t r a k u l t u r n o nas l i j eđe »m i ra i l j ubav i« , uz d u p l o u b r z a n i j u i z a v a n j s k o u h o t i m e »agres ivn i ju« g l a z b u o d p u n k a . K a o što n a v e d e n a j e d n a d ž b a p o k a z u j e , h a r d - c o r e pokre t s m j e r a o č u v a t i i h ip i jevsku ( i o p ć e n i t o p a c i f i s t i č k u ) , uz a n a r h i s t i č k u t r a d i c i j u o t p o r a ( i p r i p a d n i h g l a z b e n i h i d r u g i h p o k r e t a ) u s v o m i m p e r a t i v n o m inz i s t i r an ju na r a v n o p r a v nos t i . I p a k , m n o g i s u p a c i f i z a m o d b a c i v a l i u s i t u a c i j a m a p o l i c i j s k i h i s k i n h e a d s n a p a d a , s m a t r a j u ć i p r a v o n a s a m o o b r a n u n e o t u đ i v i m i p o t r e b n i m . H a r d - c o r e j e d o n i o e k s p l i -c i tn i p o l i t i č k i a n g a ž m a n , p r i b l i ž a v a j u ć i n e k e p u n k i n t e n c i j e o n o m d j e l o v a n j u k o j e k a r a k t e r i z i r a » n o v e d r u š t v e n e p o krete« - na h a r d - c o r e scen i n a l a z i o se c i je l i s p e k t a r b o r b e za p r a v a ž ivo t in ja , r a d i k a l n e e k o l o g i j e , m i ro t vo r s t va , s q u a t t i -r a n j a , a j e d a n o d k l j u č n i h s l o g a n a j e » k o o p e r a c i j a , a n e k o m p e f i c i j a « . l a k o j e p u n k s t v o r i o m n o g e f a n z i n e (ko j i n isu u to j m j e r i k a r a k t e r i z i r a l i d o m a ć u s c e n u ) , sa h a r d - e o r e o m n a s t a j e n o v i va l f a n z i n s k o g s t v a r a l a š t v a i p o v e z i v a n j e m r e ža f a n z i n a u sv im d i j e l o v i m a sv i j e ta . Po p rv i p u t od p o č e t k a š i r en ja r o c k s u b k u l t u r e j e d n a s c e n a s e u s p o s t a v l j a k a o d e c e n t r a l i z i r a n i j a n e g o sve p r e t h o d n e , i i a k o h a r d - c o r e b a n d o v i i z V . B r i t a n i j e i S A D s n a ž n o u t j eču na s c e n u , v e o m a z n a č a j n u u l o g u i m a j u f i nsk i , p o l j s k i , s l o v e n s k i , t a l i j a n s k i , b raz i l s k i b a n d o v i . T a j p r o c e s n a g r i z a n j a m o n o p o l a k o j i u s t v a r a n j u s u b k u l t u r n i h s t i l o va i m a j u a n g l o - s a k s o n s k i a k t e r i , b i t će u p o t p u n o s t i d o v r š e n u t e c h n o ku l t u r i d e v e d e s e t i h k a d a a k t e r i i z J a p a n a , I z r a e l a , B e l g i j e , Š v e d s k e , Francuske, N j e m a č k e ili N i zozemske m o g u imat i istu »težinu« il i z a s t u p l j e n o s t p j e s a m a i i z d a v a č k i h k u ć a u o k v i r u s c e n e i n j e n i h t e m e l j n i h r i t u a l a .

Na p o č e t k u su se h a r d - e o r e o v c i i p u n k e r i j e d n i m d i j e l o m drža l i o d v o j e n o , s n a g l a š e n o raz l i č i t om g l a z b o m i i m a -g e o m , n a č i n o m p l e s a , i n e k i m s red i šn j im p r e o k u p a c i j a m a .

2 4 6

URBANA PLEMENA

Punk vs hard-core? P o k u š a m o l i p r o m o t r i t i o d n o s p u n k i h a r d - c o r e g l a

z b e , a n a l i z i r a t i b e n d o v e i p o m a k e u g l a z b e n o m i z r a z u , p a o n d a o d r e đ e n j a k o j a s a m i a u t o r i p r i p i s u j u svo jo j g l a z b i , n e ć e m o n a ć i m n o g o a r g u m e n a t a u p r i l o g r a d i k a l n o m r a z d v a j a n j u , s u p r o t s t a v l j a n j u , i a k o j e o s n o v n a raz l i ka u r i t m u j a s n a . C r a s s ć e z a s e b e g o v o r i t i d a s u p u n k , a l i ć e n a g l a šava t i d a n isu C l a s h , k a l i f o r n i j s k i b e n d o v i ć e tv rd i t i k a k o s u on i t v rda jezgra p u n k a , d a k l e h a r d - c o r e p u n k . S t r a i gh t - edge ć e , k a o p o j a m , n a g l a š a v a t i v r i j e d n o s n u u s m j e r e n o s t , v e g e t a r i j a n s t v o i o d b a c i v a n j e d r o g e , a ne g l a z b e n u s p e c i f i č n o s t u n u t a r h a r d - c o r e p u n k s c e n e . T a k o đ e r , a u t o r i k n j i g a o p u n k u , p o p u t C r a i g a O ' H a r e ( O ' H a r a , 1 9 9 9 . ) , h a r d - c o r e s m a t r a j u s a s t a v n i m d i j e l o m p u n k a i z a j e d n i č k e , p r e p o z n a t l j i ve s c e n e k o j u k a r a k t e r i z i r a p o b u n a , p r o v o k a c i j a i o t p o r , u l epez i od d a d a i s t i č k i h i s i t u a c i o n i s t i č k i h e k s p e r i m e n a t a i s p a j a n j a u m j e t n o s t i i s v a k o d n e v n o g ž i v o t a , a d o l e s c e n t s k e p o b u n e p r o t i v r o d i t e l j a , i n s t i t u c i j a , a u t o r i t e t a , p r e k o » p o s t o j a n j a svo j im« i b o r b o m d a r a d i š s v o j u s tvar , d o r a z n o v r sn ih o b l i k a a r t i k u l a c i j e a n a r h i s t i č k o g p o k r e t a i p u n k e r s k i h a k t e r a e k o l o š k i h , f e m i n i s t i č k i h , v e g e t a r i j a n s k i h i squa t te r sk ih p o k r e t a . D o i s t a , p o z n a v a n j e g l a z b e n i h a k t e r a , n j i h o v i h u z o r a , a p o s e b n o r a z v o j h a r d - c o r e ( p u n k ) st i la u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , uz p r e p l e t a n j e g l a z b e n i h s t i l o va u c r o s s o v e r i d r u g i m v a r i j a n t a m a , n a l a ž e p u n o š i ru o p t i k u i u p o t r e b u p o j m o v a , k o j a č a k i z a j e d n i č k o p u n k / H C o d r e đ e n j e s p r a v o m s m a t r a p r e u s k i m , o s i g u r a v a j u ć i d o v o l j n o p r o s t o r a za t a d a š n j e i k a s n i j e , uže i š i re r a z v o j e g l a z b e , d a k l e z a t r a s h , s p e e d , g r i n d - c o r e , n o i s e , p a i h i p - h o p il i n e k e d r u g e t e r m i n e ko r i š tene u o p i s u u t j eca ja i »punke rske« i n s p i r a c i j e r a z n o v r s n i h ž e s t o k i h b e n d o v a , o d , r e c i m o » k o -r a š a , ko j i su izvel i c r ossove r« p o p u t DR I , ili S O D , k o j i su n a p r a v i l i i s to s » m e t a l « s t r a n e , d o S e p u l t u r e i N a p a l m D e a t h , i l i R a g e A g a i n s t t h e M a c h i n e i b r o j n i h n e p o z n a t i h

2 4 7

URBANA PLEMENA

b e n d o v a k o j i su u s v o j i m g a r a ž a m a m i j e š a l i z v u k o v e v l a s t i t o g o s n a ž e n j a , k roz o s a m d e s e t e i d e v e d e s e t e . M e đ u t i m , k a k o j e o v d j e r i j eč o k o n k r e t n i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a m l a d i h , o s u d j e l o v a n j u u a k t i v n o s t i m a p u n k i h a r d - c o r e s c e n e u H r v a t s k o j p o l o v i c o m o s a m d e s e t i h , m o r a m o u o č i t i d u b o k e p r o m j e n e k o j e s u n a scen i n a s t a l e r a z l i č i t o m re c e p c i j o m h a r d - c o r e g l a z b e . J e d a n d i o p u n k i s r o d n i h a k t e r a , ko j i su o d a v n o o d b a c i l i čv rs tu st i lsku p r o f i l i r a n o s t (ili j e n i k a d n isu n i n j e g o v a l i , p o s e b n o o d b i j a j u ć i b i t i v a n j s k i m i z g l e d o m svrs tan i u s i n g u l a r n o p l e m e ) , s p r e m n o su p r i h v a t i l i h a r d - c o r e k a o d o b r u s tvar u š i r en ju k u l t u r e d i s t o r z i j e i u r b a n o g o t p o r a k o n f o r m i s t i č k i m p r i t i s c i m a užeg i š i reg d r u š t v a , n e inz is t i ra juć i n a z a s e b n o s t i s c e n e . D i o p u n k a k t e r a d o ž i v i o j e h a r d - c o r e k a o a m e r i č k i o d g o v o r p r v o m b r i t a n s k o m p u n k u , i l i n a p r o s t o k a o l o g i č a n n a s t a v a k p u n k a . N o , m l a đ i i nov i j i n a s c e n i , p r i g r l i l i s u h a r d - c o r e k a o p o k r e t o v d j e i s a d a , i z a j e d n o s g l a z b o m b i l i »na b a r i k a d i « o z v u č e n o g i r a d i k a l n o g s o c i j a l n o g p o k r e t a . N e k e o d i z ja v a p r v i h m l a d i h » k o r a š a « , p o d s j e ć a j u j a k o n a i z jave p u n k e r a k r a j e m s e d a m d e s e t i h o s t a n j u u r o c k ku l tu r i k o j o j je p u n k o d g o v o r i p o v r a t a k p o k r e t u . »Ja p o z n a m sve t e s ta r i je p u n k e r e . . . t o t i se p r e t v o r i l o u č e k a n j e na n o v i a l b u m E x p l o i t e d a , p a r g r u p i c a f r e n d o v a u k o ž n i m j a k n a m a ko j i i s p i j a j u p i v o , i š to s a d ? N e m a a k c i j e . . . « P r i b l i ž a v a n j e i p r o ž i m a n j e d i j e l a p u n k s c e n e p i v s k o - n o g o m e t n i m r i t u a l i m a o d b i l o j e j e d a n d i o m l a đ i h l j ud i k o j i s u u p r a v o u h a r d - e o r e u v id j e l i o d g o v o r , č a k i p r o t e s t p ro t i v u k l a p a n j a p u n k a u p r e d v i d l j i v o s t r o c k i ndus t r i j e . I zg l ed » k o r a š a « s a m o d i j e l o m j e s l i č io p u n k e r s k o m , i s t o v r e m e n o d o p u š t a j u ć i h i p i j evsk i r a v n u d u g u k o s u ( k a o i d r e a d l o c k s e il i b i l o š to d r u g o ) uz n a k o s t r i j e š e n u » i r o k e z u « 2 6 , i u v e o je t i p i č n o v e z i v a n j e k a r i r a n e k o š u l j e o k o s t r u k a , g d j e k o š u l j a visi p r e m a

2 6 Pošto se izraz uvri ježio kao opis fr izure, n e m a smisla ispravl jat i ga sad na »Mohawk« , što b i b i lo pr imjeren i je .

2 4 9

URBANA PLEMENA

d o l j e . T a k o s u u j e d n o m r a z d o b l j u , s r e d i n o m o s a m d e s e t i h u H r v a t s k o j , p u n k e r i i h a r d - c o r e o v c i b i l i o d v o j e n i , ne a p s o l u t n o i u sv im s r e d i n a m a , a l i d o b r i m d i j e l o m o d v o j e n i , č a k s a s v o j e v r s n o m n e t r p e l j i v o š ć u m e đ u p o j e d i n i m a k t e r i m a . M e đ u p u n k e r i m a j e b i l o i o n i h k o j i m a j e g l a z b a b i l a p r e b r z a , a e k s p l i c i t n a i ak t i v i s t i čka p o l i t i z a c i j a n e p r i h v a t l j i v a , d o k s u s e nov i h a r d - c o r e ak te r i k r i t i čk i p o s t a v l j a l i p r e m a u n i f o r m n o s t i i p r e d v i d l j i v o s t i p u n k s c e n e , z b o g n a v e d e n o g n e d o s t a t k a a k c i j e , n e p o s t o j a n j a o s j e ć a j a d j e l a t n o g p o k r e t a . H a r d - c o r e j e d o i s t a i p r u ž i o m n o g i m a o s j e ć a j p o k r e t a , m a k a k o m a r g i n a l n o g ili n e v i d l j i v o g u m e d i j i m a d o m i n a n t n e k u l t u r e , a l i s n a ž n o g i m e đ u n a r o d n o m f a n z i n -s k o m s c e n o m o s n a ž e n o g i p o t v r đ e n o g .

O n a j s k l o p p r o b l e m a z b o g k o j e g s u r o c k - k r i t i č a r i tvr d i l i d a j e p u n k u m r o 1 9 7 7 . , k a d s u C l a s h p o t p i s a l i z a C B S , i ko j i č i n i d o b a r d i o a u t o - r e f l e k s i j e r o c k - k u l t u r e još o d šezdese t i h , s a d a j e i z v u č e n i zvan i n t e r p r e t a c i j a , k a o g l a v n o p o l j e d j e l o v a n j a - no profiti S o l i d a r n o s t je b i l a s t v a r n a , niz »no p ro f i t« m r e ž a za d is t r ibuc i ju p l o č a , kaze ta , f anz ina uspos tav l jen je š i r om sv i je ta , a p o j e d i n i ak ter i HC scene p r i m a l i su d n e v n o dese tke p i s a m a , spa ja juć i S lavonsk i B r o d , K a r l o v a c ili Z a g r e b , sa fanz insk im i HC s c e n a m a u Peruu , Braz i lu , Pol jsko j , F insko j , S loven i j i ili Ka l i fo rn i j i . N e z a v isna scena ops ta l a je do d a n a s , usp i jeva juć i u s tva ran ju h o r i zon ta ln ih mreža i k o o p e r a c i j e , bez k o m p e t i c i j e i s t va ran ja »zvi jezda« i au to r i t e ta .

V i d l j i v a r a z d v o j e n o s t p u n k e r a i k o r a š a n i je n i k a d o b u h v a t i l a c i j e l u s c e n u , a l i j e b i l a j a s n a , d i j e l o m sv jesno n a g l a š e n a o d a k t e r a , o b i l j e ž e n a n e k i m l o k a l n i m p o s r e d o v a n j i m a i s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e t i m e p o m a l o »k las i čna« .

N o , n a k o n p a r g o d i n a i p a r a l e l n o g p r o c e s a f r a g m e n t a c i j e i m i j e š a n j a s t i l ova u ku l tu r i k o j u je p o s t a l o p rev i še n e o d r e đ e n o zvat i » r o c k - k u l t u r o m « , i h a r d - c o r e i p u n k , sa još n e k o l i k o m e t a l i z i r a n i h p o r o d i c a , zb l iž i l i su se u j e d n o j

9 5 1

Benjamin Perasović

o d v a r i j a n t i » n o v o g o t p a d n i š t v a « k o j e s e o b l i k o v a l o s r e d i n o m o s a m d e s e t i h .

S red ina i d r u g a p o l o v i c a o s a m d e s e t i h zan im l j i v i su z a t o š t o o b a p r o c e s a t e k u i s t o v r e m e n o , i f r a g m e n t a c i j a i c r oss o v e r , t a k o da b ivše p o d v r s t e o b l i k u j u z a s e b n e izraze i a u t o n o m n e s c e n e , p r i č e m u svak i d e t a l j , p o p u t b o j e v e z i c a i l i n a č i n a k a k o j e k o š u l j a s v e z a n a o k o s t r u k a , i m a s v o j a j a s n a z n a č e n j a , a na d r u g o m d i j e l u šire s c e n e s p a j a j u se st i lovi u n u t a r j edne p j e s m e , k a o i ak ter i sa svo j im i m a g e i m a , p l e s o m , t i p o m p o n a š a n j a . T a k o j e n e k a d o b u h v a t n i p o j a m h e a v y m e t a l a p r e s t a o bi t i z a d o v o l j a v a j u ć i m z a j e d n i č k i m n a z i v n i k o m z a m n o g e m e t a l c e , z b o g g l a z b e n o g i s t i l s k o g o p o s e b l j e n j a p r a v a c a p o p u t s p e e d i t r a s h . O d k l a s i č n o g »heavy m e t a l c a « ko j i s luša I r on M a i d e n , nos i sv i je t lu I r u p e r j a k n u bez r u k a v a i p i j e p i v o , d o n a g l a š e n i j e g » c r n o g « s t i l i -z i r a n j a o d j e ć e , g l a z b e M e t a l l i c e , S laye ra i s l i č n i h , m n o g i su preš l i p u t ko j i i h v iše o d v a j a n e g o s p a j a . I p a k , i g l a z b e no i t e m a t s k i , sv je tov i h a r d - c o r e a i s p e e d / t r a s h m e t a l a b i l i s u r a z d v o j e n i d o k s e n i j e p o j a v i o »c rossove r« , s t v o r e n d j e l a t n o š ć u v iše raz l i č i t i h a k t e r a i s d o b r o m d o z o m s p o n t a n o s t i , a s i m b o l i z i r a n i s t o i m e n i m a l b u m o m DRI (D i r ty Ro t ten Imbec i l l es ) s p a j a j u ć i o b j e t r a d i c i j e . T o j e d o n i j e l o s r e ć u m n o g i m a k t e r i m a k o j i s u u n a t o č s v e o p ć e m »mixu« d r ž a l i d o g r a n i c a v l a s t i t o g s t i l a , jer s u d o b i l i m o d e l p o k o j e m , u g l a z b e n o m s m i s l u , s p e e d m e t a l c i m o g u u p o t r e b l j a v a t i r az -l o m l j e n u h a r d - c o r e s t r u k t u r u r i f f a , a h a r d - c o r e o v c i m o g u so l i r a t i n a g i t a r a m a , d o k s e t e m a t s k i i v r i j e d n o s n o ( a k o m a l o s i m p l i f i c i r a m o ) h a r d - c o r e o v a c n e m o r a d e f i n i r a t i k a o a n a r h i s t i č k i ili e k o l o š k i b o r a c za p r a v d u , a s p e e d m e t a l a c ne m o r a b i t i m u š k a r č i n a z a g l e d a n a u z a g r o b n i ž i vo t . U p r o c e s u f r a g m e n t a c i j e i m i j e š a n j a u o k v i r i m a h a r d - c o r e s c e n e p o j a v i o se i s p e c i f i č a n p r a v a c - » s t r a i g h t - e d g e « , ko j i n a s t u p a s r a d i k a l n i m o d b i j a n j e m a l k o h o l a , p u š e n j a , sv ih d r o g a , m e s a i s e k s i z m a . V e ć j e s a m h a r d - c o r e k o d n e k i h

2 5 2

URBANA PLEMENA

b e n d o v a b i o akt iv is t ičk i o d g o v o r n a b r i t ansk i » d r u n k p u n k « , a s t r a i g h t - e d g e j e z a p r a v o p r o š i r i o m o g u ć n o s t i o t k l o n a o d a l k o h o l a i d r u g i h d r o g a , o d p r e h r a n e n a o s n o v u u b i j a n j a ž i v o t i n j a , o d a l k o - n a s i l j a i s e k s i z m a k a o u p o r n i h p r a t i l a c a j e d n o g d i j e l a p u n k r i t u a l a .

U n a š i m g r a d o v i m a , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , p o j a v i l i s u s e g ra f i t i ko j i g o v o r e o s p a j a n j u d o t a d a n e s p o j i v ih s i m b o l a , u k l j u č u j u ć i i o n e ko j i p o t p a d a j u p o d t r a d i c i o n a l n u p o l i t i č k u p o d j e l u na l i j e vo i d e s n o . A n a r h i z a m i kr iž u k r u g u , T o r c i d a i M o t u s ( z a g r e b a č k i h a r d - c o r e b a n d i z r a z i to a n t i n a c i o n a l i s t i č k e o r i j e n t a c i j e ) n a i s t o m z i d u , is t im s p r e j e m . D o k d a r k e r i i p r e o s t a l i h a š o m a n i , u z n e n o g o m e t -ne m e t a l c e , p u n k e r e i s l i č n e , ž ive svo j v iše il i m a n j e o t p a -d n i č k i ž i vo t , za » n o v o o t p a d n i š t v o « ( k o j e m se i ov i prv i m o g u p r i k l j u č i t i , je r s u b k u l t u r n o p o l j e m o ž e bi t i e l a s t i č n o ) k o j e n a s t a j e k a r a k t e r i s t i č n o j e m i j e š a n j e s t i l o v a , žes tok i n a b o j g l a z b e n i h i n o g o m e t n o - h u l i g a n s k i h p o s r e d o v a n j a , k o r i š t e n j e sv ih s r e d s t a v a p r o v o k a c i j e .

J e d a n o d d o g a đ a j a i z 1 9 8 3 . j e n a g o v i j e s t i o ta j s m j e r . N a k o n c e r t u Az re (ko ju s u o b o ž a v a l i v e o m a razno l i k i ak te r i ) u S p l i t u , uz č u đ e n j e k l a s i č n i h r o c k a k t e r a , p r i p a d n i c i T o r -c i d e d o l a z e n a k o n c e r t s a š a l o v i m a i z a s t a v a m a H a j d u k a . K a k o k o n c e r t o d m i č e , sve v iše o d u š e v l j e n i h p e n j e s e n a p o z o r n i c u č e m u s e p o l i c i j a s u p r o t s t a v l j a . T o r c i d a i d r u g i a k t e r i s k a n d i r a j u »Po l j ska , Po l j ska« i » S o l i d a r n o s t « . N a k o n u č e s t a l i h p o k u š a j a d o l a s k a n a p o z o r n i c u , s k a n d i r a n j a , p a l j en j a b a k l j i i d i m n i h k u t i j a , T o r c i d a inz is t i ra na p j e s m i o » G d a n j s k u o s a m d e s e t e « a p o l i c i j a p r e k i d a k o n c e r t n a k o n č e g a J o h n n y iz lazi s a m , i p j e v a »Songs o f F r e e d o m « l e g e n d a r n o g ras te , B o b a M a r l e y a .

2 5 3

Benjamin Perasović

Moralna panika: darkeri

P o s t o j a n j e d a r k e r a s ta r i je j e o d m o r a l n e p a n i k e _kgjg se n j i m a b a v i l a . Ri ječ je o f r a g m e n t a c i j i r o c k - k u l t u r e , k o j u b r i t ansk i n o v i n a r i i z t o g p e r i o d a zovu p o s t - p u n k o m , i o p o z n a t o m p r o c e s u p r i s v a j a n j a »zvučn ih en t i t e ta« i » p r e r a d e « iskustva g l a z b e , t eks ta , ges t i i o s t a l o g u s v a k o d n e v n o m ž i vo tu i i n d i v i d u a l n o / g r u p n o m s t i lu . Bi t p r o c e s a je ista k a o i k o d h a r d - c o r e o v a c a , s p e e d m e t a l a c a , r o c k a b i l l y c a r a i d r u g i h , a p o j a m » p o s t - p u n k « n i j e b a š p r i m j e r e n . Č i n j e n i c a j e da Joy D i v i s i o n p r e d s t a v l j a j u k u l t - b a n d , i da su se o n i na l az i l i r e d o v i t o m e đ u k l j u č n i m » d a r k e r s k i m « g l a z b e n i m p r e f e r e n c i j a m a (a na n j i h se » p o s t - p u n k « k a o v r e m e n s k i b l i z a k a l i d u h o v n o raz l ič i t s m j e r o d » n o v o g v a l a « i o d n o s i ) , n o Joy D i v i s i o n s u i m a l i v r l o š i r o k u p u b l i k u , a d r u g i b a n d o v i n a p o p i s u o m e đ i v a č a d a r k e r s k o g g l a z b e n o g p r o s t o r a s u g e r i r a j u p o t r e b u d r u g i h p o j m o v a . S u p r o t n o m i š l j e n j u d i j e l a s a m i h d a r k e r a , ko j i s u ( p o s e b n o u d o b a m o r a l n e p a n i k e k a d a su se o s j e ć a l i u g r o ž e n i m a ) s m a t r a l i da j e i s a m p o j a m k a o d e s k r i p c i j a s u b k u l t u r n o g s t i la z a g r e b a č k i p r o i z v o d i k o n s t r u k c i j a , ta j se p o j a m u p o t r e b l j a v a o i u d r u g i m z e m l j a m a , p r i m j e r i c e u s u s j e d n o j I ta l i j i . T o č n o j e d a p o j a m p o k r i v a h e t e r o g e n i j e p r a v c e i u k a z u j e n a l a b a v i j e o d r e đ e n e st i lske g r a n i c e . N a j p r i m j e r e n i j e j e kor i s t i t i o z n a k u »dark« u z o z n a k u » g o t h i c « , jer »go th i c« k a o g l a z b e n o u s m j e r e n j e d o n e k l e p o k r i v a n a j č e š ć e b a n d o v e i d a r k e r s k a st i lska o p r e d j e l j e n j a . » G o t h s « je izraz ko j i se u m n o g i m z e m l j a m a , a p o s e b n o u A m e r i c i i V. Br i tan i j i , ko r i s t i o u o p i s i v a n j u g r u p a i ž i v o t n i h s t i l ova v e o m a s l i čn ih z a g r e b a č k o j i l i b i l o k o j o j u r b a n o j scen i s r e d i n e i d r u g e p o l o v i c e o s a m d e s e t i h g o d i n a , l a k o s u nek i k l j u č n i b a n d o v i s tar i j i o d u o -b l i č a v a n j a st i la u H r v a t s k o j , i k l j u č n e p j e s m e ( p o p u t Be la

2 5 4

URBANA PLEMENA

Lugos i ' s D e a t h g r u p e B a u h a u s ) , n a p i s a n e još 1 9 7 9 . , m l a d i u H r v a t s k o j su n e k o l i k o g o d i n a k a s n i j e , k a o i n j i h o v i v rš n j a c i n a Z a p a d u , p r e s l u š a v a l i i p r e s l u š a v a j u ć i s p a j a l i , u g o đ a j e m i t o n o m , d o ž i v l j a j i m a , raz l i č i te b a n d o v e , p o p u t Joy D i v i s i o n , B a u h a u s , S ioux ie S ioux , Sisters o f M e r c y , M i s s i o n ,

2 5 5

T h e C u r e , K i l l i n g J o k e , T h e S m i t h s , T h e C u l t , L a i b a c h , F ie lds o f N e p h i l i m , C h r i s t i a n D e a t h , Jesus a n d M a r y C h a i n , C a b a r e t V o l t a i r e i m n o g e d r u g e . M e đ u o v i m b a n d o v i m a na laze se p rvens tveno senzibi l i tet i o p i s a n i k a o t a m n i j i p r a v a c p u n k a , r evo l t ko j i j e o k r e n u t p r e m a u n u t r a , s p o j g o t h i c a i

Benjamin Perasović

h a r d r o c k a , i n d u s t r i a l p r a v a c , z a n i m a n j e z a t e m e s m r t i , s u d n j e g d a n a , t r a n s a , z a g r o b n o g ž i v o t a , r e l i g i j e , d e p r e s i j e , i z o l a c i j e , d a k l e r a z n o l i k i u t j eca j i i n e k a o p ć a m j e s t a r o c k g l a z b e , ko j i s u i z v a n a n a j č e š ć e bi l i d o ž i v l j e n i k a o p e s i m i z a m , dep res i vnos t , m e l a n k o l i j a , a l i i k a o žes t ina , r i t ua l nos t , g o v o r t j e s k o b e k o j i m o ž e š a p t a t i a m o ž e i ozvuč i t i b u š i l i c u . N e k i o d n a v e d e n i h b e n d o v a os ta l i s u m a l i i n e p o z n a t i , n e k i su b i l i usp ješn i na š i ro j sv je tsko j d a r k / g o t h i c s c e n i , a n e k i s u p o s t a l i o p ć i m m j e s t i m a M T V p o p k u l t u r e . U s l u č a j u L a i b a c h a (ko j i n i j e g o t h i c b a n d a l i s e č e s t o n a l a z i o u » z a j e d n i č k o m n a z i v n i k u « i a k o g a j e s a m o d i o a k t e r a p r i h v a ć a o ) r i j eč j e o i n d u s t r i a l - r o c k ( p o č e t n o m ) g l a z b e n o m p r o j e k t u k o j i j e i z a z v a o s p e c i f i č n u m o r a l n u p a n i k u p r i k a z i v a n j e m t o t a l i t a r i z m a »už ivo« u n a š i m k r a j e v i m a . I o v d j e k a o i d r u g d j e na s u b k u l t u r n o j scen i m o ž e m o n a ć i t v r đ u i m e k š u s t r u j u , u o v o m s l u č a j u o p o r i j i i z raz , p r i m j e r i c e i zo l a c i j e , k a o i k o m e r c i j a l n i m , p o p u l a r n i j i m n a č i n o m i z r a ž e n u t r a g i k u ž i v o t a ili l j u b a v i . Razno l i k i b a n d o v i i p r i p a d n i z v u k o v i , t e m e , s tvor i l i s u z a j e d n i č k i n a z i v n i k » t a m n i h t o n o v a « , i n t r o v e r t i r a n o s t i , n e g d j e p r o t e s t a i z r a ž e n o g u g r č u , n e g d j e s l i ka ku l a i š i š m i š a , a p r e m a v a n z a j e d n i č k a je b i l a c r n a b o j a , s r e b r o , kr ižev i , p e n t a g r a m i , p u d e r na l i c u , i t eška c r n a š m i n k a k o j a p r i d o n o s i » v a m p i r s k o m « i z g l e d u . N o , i s t o v r e m e n o s u n e k i b e n d o v i p r i p a d a l i i š i ro j p o p k u l t u r i , k o j a j e b i l a i v i s o k o t i r a ž n a , k o m e r c i j a l n a , o b u h v a ć a j u ć i p u n o šir i k r u g p u b l i k e o d n a j š i r e g z a m i s l i v o g d a r k e r s k o g ili g o t h i c z a j e d n i č k o g n a z i v n i k a . T a k o đ e r , d i o s u d i o n i k a d a r k e r s k e s c e n e s u d j e l o v a o j e u p l e s n i m r i t u a l i m a p o s v e ć e n j a z v u k o va (iz s k l o p a o t p o r a i p r o t e s t a t a m n i j i m t o n o v i m a p r o t i v svjetski p r o k l a m i r a n e s reće i p o t r o š a č k o g o p t i m i z m a ) a da i s t o v r e m e n o n i je n i k a d s u d j e l o v a o u p r i z i v a n j i m a d u h o v a ili n e k i m s l i č n i m k u ć n i m e k s p e r i m e n t i m a s a o k u l t n i m p r a k s a m a . Pos to je m l a d i ko j i s u p r i v u č e n i s a n j a r i c a m a , n u -m e r o l o g i j o m , o k u l t i z m o m i m a g i j o m , a d a n i su n i k a d p o -

2 5 6

URBANA PLEMENA

veza l i ta j svo j in teres s n e k i m p r a v c e m u r o c k g l a z b i , ili izrazi l i s v o j a u n u t a r n j a g i b a n j a v a n j s k i m o b i l j e ž j i m a p o p u t o d j e ć e , n a k i t a , f r i zu re , k a o š to su p o s t o j a l i i »da rke r i« ( o d n o s n o l j ub i te l j i o d r e đ e n i h z v u k o v a , g e s t i , p l esa ili i m a g e a o p ć e n i t o ) k o j i o d u d a r a j u u s v o j i m s r e d i š n j i m p r e o k u p a c i j a m a o d i d e a l - t i p s k o g d r a k u l e s t v o r e n o g d o b r i m d i j e l o m i z v a n a , a l i i u n u t a r a u t e n t i č n e s c e n e k o j a svo j sti l p o s r e d u j e d a r k / g o t h i c g l a z b o m . K a o š to j e n e k i m š t e m e r i m a o s a m d e s e t i h d o b r o d o š l o s t i l sko p r o f i l i r a n j e i u r b a n i z a c i j a n a s t a j u ć e g n o g o m e t n o g h u l i g a n a k a o s u b k u l t u r n o g l i k a , t a k o su s a d a p ro f i t i r a l i i o n i k o j i m a je z a j e d n i č k i n a z i v n i k d a r k / g o t h i c s c e n e o m o g u ć i o š i r en je i s p e c i f i č n o p r o f i l i r a n je v last i t ih ( o k u l t n i h , m a g i j s k i h ili s l ičn ih) i n te resa s t vo ren ih čes to p r i j e ili m i m o n a s t a j a n j a s u b k u l t u r n o g s t i la . S o b z i r o m na r a z n o l i k o s t , a l i i b r o j n o s t a k t e r a , uz t i p i č n e » k r e a t i v n e jezg re« k o j e o s i g u r a v a j u p r o s t o r i o b l i k e a r t i k u l a c i j e s t i l a , te b l i že i d a l j e s l j e d b e n i k e , s v iše il i m a n j e i n f o r m a c i j a i n j i h o v e g l a z b e n e » o s o b n e pov i j es t i « , m o ž e m o zak l j uč i t i d a j e d a r k e r s k i stil u k l j u č i v a o r a z n o l i k e a k t e r e , p o v e z a n e n e k a d s a m o i z g l e d o m , a n e k a d č v r š ć i m , na z a j e d n i č k o j g l a z b i i r a s p o l o ž e n j i m a z a s n o v a n i m o b l i c i m a e f e k t i v n i h z a j e d n i c a i s a v e z a . J e d a n o d m n o g i h s u b k u l t u r n i h s t i l o va o s a m d e s e t i h g o d i n a , s d o v o l j n o l a b a v i m i d o v o l j n o p r e p o z n a t l j i v i m z a j e d n i č k i m n a z i v n i k o m d a o m o g u ć u j e i n d i v i d u a l i s t i č k e i n t e r v e n c i j e i z a j e d n i č k a o b i l j e ž j a o n o m e k o m e j e d o n j i h s t a l o . U k l u b o v i m a p o p u t J a b u k e ( g d j e j e prv i p u t s k o v a n izraz » d a r k - d a n c e « ) , L a p i d a r i j a , Kse ta , k a o i p o s t a n o v i m a , m l a d i l j ud i s u s e o k u p l j a l i , p l e s a l i , r a z m j e n j i v a l i p l o č e , k a zete, i n f o r m a c i j e i sam i o b l i k o v a l i svo ju scenu i t i p o v e d r u ž e n j a . S o b z i r o m n a p o z n a v a n j e r a z v o j a s l i čn i h s c e n a , m o ž e m o p re tpos tav i t i da b i se unu ta r -s t i l ske p o d v r s t e i d o n e k l e z a s e b n i senz ib i l i te t i n a g l a š e n i j e f r a g m e n t i r a l i , d a b i r azvo j s a m e g l a z b e s t vo r i o n o v e k o m b i n a c i j e i d a b i n e k e n o v e g e n e r a c i j e p r i h v a t i l e već o d b a č e n e ( j e z i k o m a k t e r a » is fu -

2 5 7

URBANA PLEMENA

rane«) b a n d o v e i s t i lska o b i l j e ž j a d a j u ć i im nek i n o v i ž i vo t p r i j e e k s p l o z i j e r a p a , t e c h n a i n i za n o v i h z v u k o v a d e v e d e se t i h . N o , d o » p r i r o d n o g « r a z v o j a n a š e l o k a l n e n i j e d o š l o ( os im a k o u s k l a d u sa C o h e n o v i m u p o z o r e n j i m a s p r a v o m n e o č e k u j e m o m o r a l n u p a n i k u u vez i v e ć i n e s u b k u l t u r n i h s t i l ova) jer j e m o r a l n o m p a n i k o m p r e k i n u t r azvo j j e d n e š i re s c e n e , a p o s l i j e n a s t a v l j e n uz n u ž n e m i s t i f i k a c i j e .

M o r a l n o j p a n i c i o k o d a r k e r a p r e t h o d e teks tov i M a r i j a n a G r a k a l i ć a , ko j i su se o p ć e n i t o bav i l i s o t o n i z m o m , k a o i m n o g i m d r u g i m o k u l t n i m t e h n i k a m a , i s t o č n j a č k i m r e l i g i j a m a , y o g o m i d u h o v n i m p r a k s a m a . T i su teks tov i iz lazi l i u D a n a s u i i zazva l i p o l e m i k e z b o g n e g a t i v n o g s tava p r e m a m n o g i m d u h o v n i m z a j e d n i c a m a , a c i t i ra t će se u d o b a p a n i k e , u k l j u č u j u ć i i n o v e t e k s t o v e i s tog a u t o r a o s a m i m d a r k e r i m a .

Prvi teks t o d a r k e r i m a , k o j i je o b j a v l j e n u P o l e t u 2 5 . 1 2 . 1 9 8 7 . n i je b i o o d m a h p r e u z e t o d v e l i k i h i e t a b l i r a n i j i h m e d i j a , i a k o j e to p e r i o d u k o j e m već k r e ć u g l a s i n e u r o d i t e l j s k o j ku l tu r i i o b l i k u j u se n e f o r m a l n i s t avov i sv ih o n i h ko j i su sa s u b k u l t u r n i m s t i l o m , i l i n a p r o s t o p r i s u t n o š ć u j e d n o g u o č l j i v o g i m a g e a m e đ u m l a d i m a , b i l i u p o z n a t i i ko j i ć e n a raz l i č i te n a č i n e d o č e k a t i s k o r u j a v n u p r o v a l u » s p o zna ja« o d a r k e r i m a . U t o m p r v o m teks tu , p i s a n o m t i p i č n i m s e n z a c i o n a l i s t i č k i m s t i l o m o d k o j e g a o m l a d i n s k e n o v i n e n isu i m u n e , već u » l eadu« n a j a v l j u j e d a , i a k o se » n j i h o v o p o s t o j a n j e n e g i r a o b r a z l o ž e n j e m da u k o m i t e t i m a za » O N O I DSZ« , m i l i c i j u i d r u š t v e n o p o l i t i č k e o r g a n i z a c i j e s l u ž b e n o n e p o s t o j e , u Z a g r e b u egz i s t i r a j u g r u p e m l a d i h k o j e s e b e n a z i v a j u d a r k e r i m a , f u r a j u s e n a m r a č n j a š t v o , s a t a n i z a m , l j u b a v p r e m a krv i i o b l a č e se u c r n o . « (Per ić , 1 9 8 7 . ) I z »anke te« m e đ u m l a d i m a izv lač i se z a k l j u č a k o smr t i k a o n o v o m ž i vo tu z a d a r k e r e i , d a n i j e c j e l o k u p n o g t o n a , pom is l i l i b i s m o da se rad i o subverz i j i d i s k u r s a , n a v o đ e n j e m i z d v o j e n i h r e č e n i c a (»izjava«) m l a d i h p o p u t » H r v o j e

25Q

Benjamin Perasović

( 1 6 ) : V o l i m krv. U k u s n a je«. N o , n i je r i ječ o i r o n i j i , n e g o o p o č e t n o m m a t e r i j a l u o n o g t i p a m o r a l n o g p o d u z e t n i š t v a ko j i ć e inkv iz ic i j sk i z a m a h d o b i t i u b r z o . U » O k u « o d 2 5 . 2 . 1 9 8 8 . , o b j a v l j e n j e s e p a r a t , d v i j e s t r a n i c e t e m e »da rk ili o m l a d i n a u t a m i « g d j e se rasv je t l j u je s o t o n i s t i č k i d i s ku r s i p r u ž a j u izv ještaj i i z » i m p r o v i z i r a n o g m o d e r n o g p a k l a « , z a p r a v o z a g r e b a č k i h o m l a d i n s k i h k l u b o v a . Z a p o č i n j e p e r i o d l a n č a n e r e a k c i j e i m e d i j s k e » k o t r l j a j u ć e g r u d e sn i j e g a « , p o p u t u z b u n e u C o h e n o v o j a n a l o g i j i s a u p o z o r e n j i ma na n a d o l a z e ć u n e s r e ć u . D n e v n i i t j edn i l i s tov i , r a d i o i t e l ev i z i j a , ne s a m o i z H r v a t s k e n e g o i z c i j e l e b i vše J u g o s l a v i j e , z g r a b i l i su t e m u i p a n i k u u r o d i t e l j s k o j ku l t u r i d o v e l i do h is te r i j e . » U b i j a l i m i r i s c r n e ruže« p i t a l i su n a s l o v i , i v e ć i n o m p o n a v l j a l i s l i č n u p r i č u o n a v o d n o m p o s t o j a n j u sekte »c rna ruža« k o j a d j e l u j e m e đ u d a r k e r i m a , o p e t n a e s tak d a r k e r s k i h s a m o u b o j s t a v a , o 1 0 0 0 d o 1 5 0 0 d a r k e r a u Z a g r e b u , o k u l t u s m r t i , s a m o u b o j s t v a , s o t o n i z m a m e đ u d a r k e r i m a , a te su vi jest i b i l e p o t k r i j e p l j e n e r i j e č i m a V e r e Jur jev ić , m a j k e p e t n a e s t o g o d i š n j e Ive k o j a se u b i l a , š to su m n o g i p r e n o s i l i (V jesn ik , A r e n a , r a d i o e m i s i j e ) . T a j iskaz j e d e t a l j n i j e sm jes t i o p r i č u u D u g o S e l o , g d j e j e o b i t e l j J u r j e v ić ž i v je la , i p o t r e s n i m m a j č i n i m s v j e d o č a n s t v o m z a p r a v o s t v o r i o s c e n a r i o k o j i s u d r u g i n a d o p u n j a v a l i , a l i m u j e kos tu r u l o š e m d r u š t v u , k a f i ć u G a r u d a , k n j i g a m a p o p u t S t e p s k o g v u k a il i S l i ke D o r i a n a G r a y a , d a r k e r i m a i p r e t p o s t a v l j e n i m u t j e c a j e m t a k v o g d ruš t va n a I v i n o s a m o u b o j s tvo . D r u g i m e d i j i su nas tav l j a l i p r i č u s p e k u l a c i j a m a o n a č i n i m a n a ko j i d a r k e r i o d l u č u j u »tko j e s l j edeć i« d o n o s i l i p o p i s e b a n d o v a , n a b r a j a l i a u t o r e p o p u t B a u d e l a i r e a i l i P o e a , uz B a c h a i W a g n e r a , u s v o m o c r t a v a n j u d a r k e r s k e s c e n e k o j a j e p o p r i m i l a o b l i k m a s o v n o g s u i c i d a l n o g p o k re ta . Z a g r e b s u t i h d a n a p o h o d i l e n o v i n a r s k e e k i p e i z d r u g i h r e p u b l i k a , t r a ž e ć i po g r o b l j i m a d a r k e r e i v i jes t i o s a m o u b o j s t v i m a . P a n i k a u r o d i t e l j s k o j ku l tu r i j e b i l a v e l i k a ,

2ĆO

URBANA PLEMENA

z a b i l j e ž e n je niz s l u č a j e v a z a b r a n e i z l aska , č a k i u š k o l u a k o s e z n a l o d a u r a z r e d u » i m a d a r k e r a « . U k i n u t e s u g l a z b e n e s l u š a o n i c e i k l u p s k e veče r i sa d a r k i g o t h i c g l a z b o m . U g r a d u j e v l a d a l o s t a n j e p o p u t u d ž b e n i č k i h o p i s a m o b i l i zac i j e p r e d n e s r e ć u . K o d d i j e l a š t e m e r s k i h a k t e r a a u t o m a t ski j e b i l o p o t a k n u t o s p a s o n o s n o r ješen je p r o b l e m a - p r e b i j a n j e d a r k e r a . D o š l o j e d o l o v a n a m l a d e l j u d e u c r n o m , o d p r i m j e r a n o v i n a r s k o g n u đ e n j a n o v a c a z a f o t o g r a f i r a n j e n a g r o b l j u , d o p u n o b o l n i j e g š t e m e r s k o g p r e p a d a , k o j i j e o b i č n o p i t a o »tko t i j e u m r o , p u n k ? « p r i j e u d a r c a . K a d a j e j e d a n r a z r e d z a g r e b a č k e s r e d n j e š k o l e r e a g i r a o n a o g l a s n u k n j i g u k o j a j e z a b r a n j i v a l a c r n u o d j e ć u t a k o d a j e s l j e d e ć i d a n s v a t k o d o š a o s a b a r j e d n i m d i j e l o m o d j e ć e c r n e b o j e , d i r e k t o r » o d g o j n o o b r a z o v n e u s t a n o v e « j e u p o m o ć p o z v a o p o l i c i j u ! Rod i te l j i su se j av l j a l i u k o n t a k t e m i s i j e , t raž i l i i n f o r m a c i j e , je r g l a s i n e su u p u ć i v a l e ( a d j e l o m i č n o su svi z a p a z i l i c r n u b o j u na t i s u ć a m a m l a d i h u t o m p e r i o d u ) n a ve l i ke b r o j k e k o j e d a r k e r e i n j i h o v e p r i j a t e l j e , k a o t e m p i r a n u s u i c i d a l n u , o k u l t n u i s o t o n i s t i č k u b o m b u s m j e š ta ju m e đ u »sve nas« , o d d o m a d o š k o l e , t r a m v a j a , k a f i ć a , i l i b i l o k o j e g d r u g o g p r o s t o r a u g r a d u . U p o t r a g u za i n f o r m a c i j a m a u k l j u č e n e su i i ns t i t uc i j e s i s t e m a p o p u t » d e l e g a t s k o g p i t a n j a « n a s j e d n i c i k o n f e r e n c i j e »SSRNH« g d j e s u s e svi s l a g a l i o k o p r o c j e n e » javnos t j e u z n e m i r e n a « . O v a k o v i sok i i n tenz i te t p a n i k e n i je m o g a o d u g o t r a j a t i , i a k o ć e s e m e d i j s k i p r i č a o d a r k e r i m a još d u g o v u ć i . H i s te r i j a j e b i l a des t ruk t i vna , p r i k l j učen je š t emera o m o g u ć i l o j e f iz ičku e s k a l a c i j u , a d r u š t v o n i je b i l o t o l i k o z a t v o r e n o da ne b i o m o g u ć i l o i n t e l e k t u a l c i m a s v o j e v r s t a n p ro tes t , ili d r u k č i j i g o v o r o p r o b l e m u s u b k u l t u r e m l a d i h . P r e s u d n u u l o g u u s m i r i v a n j u s i t u a c i j e o d i g r a l a j e p o l i c i j a , j a v n i m t i s k o v n i m k o n f e r e n c i j a m a n a k o j i m a s u d a t i p o d a c i o sv im s a m o u b o j s t v i m a , g d j e j e o d b a č e n o p o s t o j a n j e c r n e ruže i m l a d i h d a r k e r a -s a m o u b o j i c a . Po t v rd i l a su se s ta ra B e c k e r o v a r a z l i k o v a n j a

2 Ć I

Benjamin Perasović

m o r a l n i h p o d u z e t n i k a i p r o v o d i t e l j a p r a v i l a . U o v o j s i t ua c i j i , p r o v o d i t e l j p r a v i l a j e o d i g r a o u l o g u s m i r u j u ć e g a k t e r a . Sve b i t n e k a r a k t e r i s t i k e (uz n e š t o d r u k č i j i r e d o s l i j e d , i n tenz i te t i n e p o s t o j a n j e s u d s k i h » c e r e m o n i j a d e g r a d a c i j e « ) m o b i l i z a c i j e rod i t e l j ske ku l tu re i m e d i j s k o g s t v a r a n j a m o r a l ne p a n i k e , ko je p o z n a j e m o i z b r i t anskog kon teks ta , p o n o v i l e su se u n a š e m p r i m j e r u . I sk r i v l j i van ja i p r e u v e l i č a v a n j a , senz i t i zac i j a i e s k p l o a t a c i j a , š i ren je m r e ž e (u k o j u su č a k u p a l i i p r i p a d n i c i H a r e K r i s h n a z a j e d n i c e , z b o g i m e n a svo je i z d a v a č k e k u ć e k o j e se p o k l o p i l o s i m e n o m k a f i ć a u D u g o m Se lu !? ) u z o n a j t i p i č n i p r o c e s k o j i C o h e n z o v e s i m b o l i z a c i j o m i k o j i s e z a m j e n o m p o j m a m o d il i r o c k e r s a »da rke r« n i m a l o n e m i j e n j a . Prvo j e p o j a m d a r k e r a d o v e d e n u vezu sa s a m o u b o j s t v i m a (dev i j an tn i s ta tus ) , z a t i m su o d j e ć a , n a k i t i d r u g a o b i l j e ž j a p o č e l a s i m b o l i z i r a t i d a r k e r e , t a k o d a j e n a k r a j u c r n a b o j a ( i i m a g e ) p o s t a l a s i m b o l o m d e v i j a n t n o g s t a t u s a .

N a k o n s m i r i v a n j a m o r a l n e p a n i k e p o s l j e d i c e s u s e još d u g o o s j e ć a l e , n a u l i c a m a j e b i l o m a n j e m l a d i h o b u č e n i h u c r n o , d i o n o s i t e l j a s t i la se p o v u k a o , a d i o j e b i o o s n a ž e n i i n s p i r i r a n m e d i j s k o m k a m p a n j o m , t a k o d a s u s e t e k n a k o n k a m p a n j e p o j a v i l i g ra f i t i p o p u t » d a r k l ives« s a d o b r o n a u č e n i m g r a d i v o m - k r i žem o k r e n u t i m n a o p a k o i tr i še s t ice . O g r o m n a v e ć i n a m l a d i h k o j a j e č i n i l a s c e n u d a r k e r sk ih , g o t h i c , i s r o d n i h senz ib i l i t e ta u n a j š i r e m k r u g u od »k rea t i vne jezg re« d o p o v r e m e n i h s l j e d b e n i k a , n i j e n i k a d sazna la što su u o p ć e z a j e d n i č k o sa s a m o u b o j s t v i m a i » c r n o m r u ž o m « i k a d i m a l i .

2Ć2

URBANA PLEMENA

Rockabilly: vječni James Dean?

O p ć a f r a g m e n t a c i j a s t i l o va v e z a n i h u z g l a z b u i p o s r e d o v a n i h g l a z b o m , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h u k l j u č u j e i » rev iva l« r a n o g r o c k ' n ' r o l l a , p u t e m » r o c k a b i l l v « g l a z b e . K a o š to j e p u n k e r s k a e n e r g i j a d o b i l a o d g o v o r u n o v o m v a l u h e a v y m e t a l a , t a k o j e t a ista e n e r g i j a d o b i l a još j e d n u r e p l i k u , o d St ray C a t s a . U Z a g r e b u p o s t o j i v iše g e n e r a c i j a r o c k a b i l l y c a r a , a ta j stil j e b i o p r e p o z n a t i od d r u g i h a k t e r a na s u b k u l t u r n o j s c e n i . K a o i u m n o g i m s l i č n i m s l u č a j e v i m a k a d a je r i ječ o p r i h v a ć a n j u i r a z v o j u n e k o g s u b k u l t u r n o g s t i l a , i o v d j e m o ž e m o n a ć i p e r i o d » p o č e t k a « u k o j e m p r e v l a d a v a z a j e d n i č k i n a z i v n i k ( p o p u t » rockab i l l v« ) i u n u t a r k o j e g a raz l i ke p r i d o n o s e s e g m e n t a c i j i , d a b i n a k o n o d r e đ e n o g v r e m e n s k o g p e r i o d a ( u o v o m s l u č a j u o d o k o d v i j e g o d i n e ) d i f e r e n c i j a c i j a i s t v a r a n j e p o d - s t i l o v a u k a z i v a l o v iše n a f r a g m e n t a c i j u n e g o s e g m e n t a c i j u . R o c k a b i l l y sti l j e z a n i m l j i v s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e u H r v a t s k o j je r p r e d s t a v l j a p r i l i č n o »čist« s l uča j i n t e r v e n c i j e u s v a k o d n e v n i ž i vo t , bez o n i h p o s r e d o v a n j a k o j a n a raz l i č i te n a č i n e ( k a o k o d m e t a l a c a , p u n k e r a ili d a r k e r a ) u k l j u č u j u m i n i m a l n o n a z n a č a -v a n j e o d n o s a s d o m i n a n t n o m k u l t u r o m , g d j e se u e l e m e n t i ma s i m b o l i č k o g sustava m o ž e neš to o t o m o d n o s u i o d č i t a t i . l a k o j e J a m e s D e a n » b u n t o v n i k « ( u p e r i o d u u k o j e m j e n j e g o v a g e n e r a c i j a u H r v a t s k o j o s a m d e s e t i h z a p r a v o r o d i t e l j s k a ) , i z i m a g e a r o c k a b i l l y c a r a m a l o j e t k o i š č i t a v a o r a z n o l i k i s p e k t a r o s j e ć a j a i o r i j e n t a c i j a v e z a n i h uz v e ć i n u d r u g i h s u b k u l t u r n i h s t i l ova n a s c e n i . P r i m j e r i c e : s u k o b , p rez i r , o d b i j a n j e , r a v n o d u š n o s t , r a d i k a l n a raz l i č i tos t p o j a v n o s t i , o d s t u p a n j e o d t r a d i c i o n a l n i h o b r a z a c a s p o l n i h u l o g a , s t v a r n a i r i t u a l i z i r a n a a g r e s i v n o s t , sve to m o ž e b i t i p r i s u t n o u n u t a r m i j e n j a j u ć i h a l i p r e p o z n a t l j i v i h o k v i r a n e -

2Ć3

Benjamin Perasović

č i j e g s t i l a , b i l o k a o kons t i t u t i vn i d i o i m a g e a il i n j e g o v p r i v jesak , b i l o k a o p r o m i š l j e n a i n t e r v e n c i j a i l i » s l u č a j n a « p o -p u t b i n a k o j u j e n e t k o d o b i o n a p u t u u s v a j a n j a i p r e u r e đ e n j a st i lsk ih e l e m e n a t a , n o t a k a v niz m o g u ć i h i n t e r p r e t a c i j a teže se i š č i t a v a o i z p o j a v e r o c k a b i l l y c a r s k o g i d e n t i t e t a na d o m a ć o j s u b k u l t u r n o j s c e n i . N i j e p r o b l e m deš i f r i r a t i o n a o p ć a m j e s t a r o c k - k u l t u r e č i j i m s e » i zvo rn im v r i j e d n o s t i m a « r o c k a b i l l y v r a ć a , n e g o j e z n a č a j n o pos tav i t i p i t a n j e o p o s l j e d i c a m a re - i nvenc i j e j e d n e t rad i c i j e k o j a je u d o b a Elvisa Presleyja d j e l o v a l a k a o s u p r o t n a o n o m t i p u t r a d i c i o n a l i z m a k o j i , bez o b z i r a n a p u r i t a n s k a o d r e đ e n j a t a d a š n j e a m e r i č k e k u l t u r e , m o ž e m o n a ć i i u n a š i m k r a j e v i m a . A k o je svo jev rsna » invenc i ja t rad ic i je« ( H o b s b a w n ) ob i l j e ž i l a n a s t a n a k r o c k - k u l t u r e ( i u n u t a r n j e p o s e b n i h s k l o p o v a m e đ u k o j e s p a d a i » p l e m e n s k a u m j e t n o s t u k r a š a v a n j a r o c k e r s k i h k o ž n i h j akn i« ( N u t t a l l , 1 9 6 8 . ) i a k o j e t i j e k o m d v a d e s e t a k g o d i n a t a k u l t u r a p r i l i č n o u t j e c a l a n a v las t i tu p r i s u t n o s t unu ta r » m a i n s t reama« ili d i j e l ova d o m i n a n t n e ku l t u re , o n d a j e p o t r e b n o n j e n u re - i nvenc i j u s a g l e d a t i u k o n k r e t n o m k o n t e k s t u , u H r v a t s k o j o s a m d e s e t i h .

R o c k ' n ' r o l l v e č e r , u k o j o j se r o c k a b i l l y z v u k o m ( i zmeđu o s t a l o g ) e v o c i r a j u s l ike J a m e s a D e a n a , Elvisa Presley ja i d r u g i h »sa s a m o g p o č e t k a « , i is t im t i m z v u k o m ( k o d , r e c i m o , St ray C a t s a ) o ž i v l j a v a j u u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a , u s v a j a j u ć i o d r e đ e n u d i n a m i č n o s t n a s t a l u š i r e n j e m r o c k a k roz p o d r u č j a » p u n k o i d n i h « i s l i čn i h i z raza , n i j e m o g l a b i t i s a m o » o b i č n a « v e č e r , n e g o j e z a k r u g p r v i h p r i m a l a c a i s t v a r a l a c a st i la i m a l a s ta tus P o č e t k a . S u d j e l o v a n j e u »sam o m p o č e t k u « , o s j e ć a j s t v a r a n j a scene i s a m o p o s t a v l j a n j a i s a m o p r o m o v i r a n j a s e b e k a o n o v o g a k t e r a n a s c e n i , t o j e o n o što k a r a k t e r i z i r a m n o g e s u b k u l t u r n e s t i l ove i š to m o ž e m o p ra t i t i u r a z l i č i t i m v r e m e n s k i m r a z d o b l j i m a . P o n e k a d se, k a o u s l uča ju p u n k a d e v e d e s e t i h , t a k a v p r o c e s p o k r e n e i bez n o v e zvučne h ib r i d i zac i j e k o j a reak tua l i z i r a » o r i g i n a l n i «

9Ć4

URBANA PLEMENA

zvuk , p a a k t e r ko j i p r e d s t a v l j a če tv r tu i l i p e t u g e n e r a c i j u p u n k e r a m o ž e i g r a t i u l o g u P o č e t k a , s v e ć i m i l i m a n j i m u p o r i š t e m u š i r o j , m e đ u n a r o d n o j scen i g l a z b e n i h s t i l ova i scen i n e f o r m a l n i h g r u p a m l a d i h ko j i t e s t i l ove p r i m a j u , u p o t r e b l j a v a j u , p r e r a đ u j u i n a n o v o s t va ra j u u s v o m s v a k o d n e v n o m ž i v o t u . T a k o s u i a k t e r i » p r v i h « » r o c k ' n ' r o l l « t u l u m a ( z a p r a v o r o c k a b i l l y , n e o r o c k e r s k o g , r e v i v a l i s t i č k o g u s m j e r e n j a ) u » K o m i « , » L a p u « , » Đ u r i « , i » K u l u š i ć u « i m a l i o s j e ć a j s t v a r a n j a s c e n e , i to je s o b z i r o m na t a d a š n j u š i ru s c e n u u Z a g r e b u b i l o s a s v i m o p r a v d a n o ; z a o k r u ž e n o g s t i la r o c k a b i l l y c a r a n i j e b i l o , i s n a ž a n v i z u a l n i i den t i t e t ko j i su p rv i a k t e r i s tvor i l i b i o j e u t o m t r e n u t k u p o t p u n o n o v , m a k o l i k o j e p r i z i v a n j e s ta r i h h e r o j a r o c k ' n ' r o l l a m o g l o b i t i p o z n a t o i b l i s k o d i j e l u r o d i t e l j a n o v o u s p o s t a v l j e n o g a k t e r a . P r e m d a j e n e m o g u ć e zamis l i t i s t v a r a n j e r o c k a b i l l y s c e n e bez r o c k a b i l l y z v u k a , z a m n o g e a d o l e s c e n t e ko j i s u s e t a d a p r i k l j u č i v a l i , v e l i k u u l o g u o d i g r a l i s u d r u g i d i j e l o v i i z g r a d n j e s t i l a , p r v e n s t v e n o o d i j e v a n j e i i m a g e u o p ć e , k a o i p e r c e p c i j a s red i šn j i h p r e o k u p a c i j a k o j e se i z r a ž a v a j u p o n a š a n j e m . N a r a v n o , u z »p r vu i n f o r m a c i j u « , d a k l e r e c e p c i j u z v u k a , p o j a v u s p e c i f i č n o g i m a g e a , o r g a n i z a c i j u » t e m a t s k i h g l a z b e n i h veče r i ( r o c k a b i l l y t u l u m a ) i kasn i j i n a s t a n a k d o m a ć i h b a n d o v a , v a ž n u u l o g u s u o d i g r a l i i neš to o d r a s l i j i a k t e r i ko j i su i m a l i p r i s t up » in f ras t ruk tu r i« i k o j i su s t va ra l i m e d i j s k e s l i ke , te d j e l o v a l i m e n a đ e r s k i i o r g a n i z a c i j s k i . I p a k , u p r v o m p l a n u su b i l i m l a d i nos i te l j i s t i l a , č i j i se b r o j n a k o n s v a k o g v e ć e g p a r t y j a i l i k o n c e r t a p o v e ć a v a o . K a o i u m n o g i m s l i č n i m s l u č a j e v i m a , p o s t o j a l o j e j e z g r o o r g a n i z a t o r a i p r v e v j e r n e p u b l i k e , t e n iz m a n j i h n e f o r m a l n i h g r u p a i p o j e d i n a c a , iz raz l i č i t i h k v a r t o v a i s raz l i č i t i h s c e n a , š t o z n a č i i s r a z l i č i t i m p r e t h o d n i m i l i p a r a l e l n i m s u b k u l -t u r n i m i d e n t i t e t i m a , k o j i s u s e i s a m i p r i k l j u č i l i s t v a r a n j u r o c k a b i l l y c a r s k e s c e n e . K a k o s a m i ak te r i p r i č a j u , i za. l e d je b i o v e o m a b i t a n . K las i čn i i m a g e J a m e s a D e a n a , Pres ley ja

?Ć5

Benjamin Perasović

i p rv ih r o c k e r a , b i o j e o b o g a ć e n n o v i m e l e m e n t i m a , a p o s t i zan je š to k o m p l e t n i j e g i m a g e a b i o j e d o b r o v o l j n o i za b r a n i z a d a t a k ( z b o g o p ć e kr ize u zem l j i i p r i l i č n o t ežak m n o g i m a ) v e ć i n e t a d a š n j i h r o c k a b i l l y c a r a . E l e m e n t i v i z u a l n o g i den t i t e ta s u s l j e d e ć i :

- c i p e l e ; j e d a n o d v a ž n i j i h »de ta l j a« , v i s o k o g » s i m b o l i č k o g k a p i t a l a « , o d n o s i s e n a c i p e l e » c r e e p e r s i c e « . » M o r a o s i i m a t i c r e e p e r s / c e « , n a g l a š a v a j e d a n o d t a d a š n j i h r o c k a b i l l y i j a . To su c i p e l e s d e b e l i m r a v n i m d ž o n o m , a m o g l e su b i t i i v iše šp i cas te i z a o b l j e n i j e , o n e su p r i v l a č i l e p a ž n j u o b l i k o m i b o j o m , m o g l o s e n a ć i r a z n i h k o m b i n a c i j a ; j e d n o b o j n e l j u b i č a s t e , c r n o b i j e l e , p l a v o - ž u t e , p r o š a r a n e , s u m e t n u t i m k r z n o m i t d .

- č a r a p e ; j a r k i h i n e u o b i č a j e n i h b o j a , t i r k i zne , l j u b i č a s t e , r u ž i č a s t e ;

- h l a č e ; i d e a l su b i l e t r a p e r i c e , po m o g u ć n o s t i Lev i -sov p o z n a t i 5 0 1 m o d e l ;

- m a j i c e s n e k i m m o t i v o m iz š i r o k o s h v a ć e n e ( ran i ) r o c k i k o n o g r a f i j e , o d s t r i pa d o b a n d a ili g r a d a . ( M e đ u g r a d o v i m a L o n d o n j e b i o n a j c j e n j e n i j i ) ;

- j a k n a ; za d i o ak te ra n a j p o ž e l j n i j a j e b i la k o ž n a , m a da su b a s e b a l l j a k n e i m a l e istu t e ž i n u , k a o i » h e r i n g t o n k e « . J e d a n m a n j i b r o j l j u d i n a scen i ( tedi j i ) n o s i o j e d u ž e s a k o e , p o p u t k a p u t i ć a , s a z a t a m n j e n i m k r a g n a m a ;

- m a r a m a ; p o m o g u ć n o s t i c r v e n a s b i j e l i m š a r a m a a l i b i l o je i d r u g i h b o j a ;

- »v/estern« k r a v a t e , s d v i j e š p a g i c e i b r o š e m k o j i ih s p a j a , k a o i m e t a l n i o k v i r i za v r h k r a g n e na k o š u l j i ;

- f r i z u r a ; o p o n a š a n j e n e k o l i k o v a r i j a n t i »k las i čn ih« r o c k ' n ' r o l l f r i z u r a , p o p u l a r n a » k o k o t i c a « .

Sav t r u d , sve n a s t o j a n j e o k o n a v e d e n i h s t i l sk ih o b i l jež ja i svi os ta l i o b l i c i d r u ž e n j a , r i t u a l a i s t v a r a n j a s c e n e , o d v i j a j u se u k o n t e k s t u d r u š t v a č i j u d u b o k u k r izu p r i z n a j u i s l užben i i d e o l o z i s a m o u p r a v n o g s o c i j a l i z m a . T o j e v r i j e m e

2 6 6

Benjamin Perasović

(bez o b z i r a na g o d i n u il i d v i j e r az l i ke k a d a se u » r o c k a b i l | y š k v a d r e « u k l j u č u j u p o j e d i n c i s k o j i m a s u v o d e n i d o d a t n i r a z g o v o r i za p o t r e b e o v o g r a d a ) k a d a g r a f i t » ž i v i m o u m r a k u « ( n a p i s a n n a z g r a d i t a d a š n j e g E l e k t r o t e h n i č k o g f a k u l t e t a , d a n a s FER-a) t r e b a shvat i t i (i) d o s l o v n o , j e r n a s t a j e u v r i j e m e r e d u k c i j a e l e k t r i č n e e n e r g i j e , u v o đ e n j a d e p o z i t a na o d l a s k e u i n o z e m s t v o , u v r i j e m e u k o j e m je e k o n o m s k u kr izu p r a t i l o d a l j n j e i nz i s t i r an je n a i d e o l o g i j i s a m o u p r a v n o g s o c i j a l i z m a i j e d n o p a r t i j s k o g m o n o p o l a . A k o p r o m o t r i m o e l e m e n t e b i t n e z a i m a g e r o c k a b i l l y s t i l a , u o č i t ć e m o d a j e v e ć i n u o d j e ć e i o b u ć e b i l o n e m o g u ć e p r o n a ć i u d o m a ć i m d u ć a n i m a , i da su se c i p e l e , j a k n e i o s t a l e s tvar i m o r a l e n a b a v l j a t i u i n o z e m s t v u . T o b i m o g l o n e k o g a n a vest i na p o m i s a o da su se r o c k a b i l l y a k t e r i r e g r u t i r a l i i z v iš ih s l o j e v a d r u š t v a , d a j e n j i h o v a s t i lska p r i p a d n o s t o d r e đ e n a u d o b r o j m j e r i s o c i j a l n i m s t a t u s o m r o d i t e l j a . R o d i t e l j sk i d o m , i t o ne s a m o u s v o j i m e k o n o m s k i m d i m e n z i j a m a i n e k a d d o s l o v n o p r e s u d n o m k o l i č i n o m n o v c a s k o j i m n e k o d o m a ć i n s t v o r a s p o l a ž e , n e g o i sa sv im o s t a l i m s f e r a m a u t j e c a j a , k u ć n e a t m o s f e r e i t i p a o d g o j a , uv i j ek i g r a n e k u u l o g u u p r o c e s u s u b k u l t u r a l i z a c i j e a d o l e s c e n t a i u p r o c e s u s o c i j a l i z a c i j e o p ć e n i t o . M e đ u t i m , z a k l j u č i t i n a o s n o v i s p e c i f i č n e (ne )dos t i žnos t i m a t e r i j a l n i h p r e d m e t a r o c k a b i l l y s t i la o s o c i j a l n o m s ta tusu n j i h o v i h r od i t e l j a i de f i n i r a t i ga »viš im« b i l o b i p o g r e š n o . P o z n a v a j u ć i d i o s c e n e i š k v a d r i k o j e su j e č i n i l e , m o ž e m o s a g l e d a t i d v a b i t n a a s p e k t a ž i v o t a r o c k a b i l l y g r u p a k o j a u t j e č u n a p r o c j e n u u t j e c a j a m a t e r i j a l n o g s ta tusa o b i t e l j i n a p r i p a d n o s t t o m s t i lu . T o je , s j e d n e s t r a n e , r od i t e l j s k i d o m č i j i s a m s o c i j a l n i p o l o ž a j p r o c j e n j i v a o na o s n o v u p o z n a v a n j a d i j e l a l j u d i sa s c e n e i r a z g o v o r a s n j i m a , a s d r u g e s t r a n e s a m a s c e n a i na n j o j p r i s u t n a p r i h v a ć a n j a ili n e p r i h v a ć a n j a v a r i j a c i j a u i m a g e u i e v e n t u a l n o s u g e r i r a n i h p o r u k a o n e č i j e m s o c i j a l n o m s t a t u s u . U vez i sa s o c i j a l n i m s t a t u s o m r o d i t e l j a , o d m a h n a m s e n a m e ć e č i -

? 6 8

URBANA PLEMENA

n j e n i c a h e t e r o g e n o s t i ; m e đ u p r i p a d n i c i m a p r v i h a k t e r a r o c k a b i l l y s c e n e , u d o b a d o k n j i h o v b r o j n i je p r e l a z i o d v i j e s to t i ne , n a l a z i m o i o n e ko j i d o l a z e i z n i ž i h , r a d n i č k i h o b i te l j i , k a o i o n i h k o j i m a rod i t e l j i p r i p a d a j u v i šem s o c i o e k o n o m s k o m s t r a t u m u . N e b i b i l o u p u t n o p o s e g n u t i z a ras tez l j i v im p o j m o m s r e d n j e k l a s e , i a k o n e s u m n j i v o d i o a k t e r a d o l a z i u p r a v o i z t o g s l o j a , j e r b i t i m e z a m a g l i l i d i n a m i k u i z m e đ u e v i d e n t n i h i z n a č a j n i h m a t e r i j a l n i h r az l i ka u n u t a r j e d n e s u b k u l t u r n e g r u p e . B i t n o j e u o č i t i k a k o j e n a is to j scen i n a s t a l o n e k o l i k o t i p o v a i d e n t i t e t a k o j i s u , u z o s t a l e , b i l i d e t e r m i n i r a n i i e k o n o m s k i m k r i t e r i j i m a . T a k o j e n e t k o i m a o d o v o l j n o n o v a c a z a sve tri p r i z n a t e j a k n e , p a j e m o g a o u š k o l u ići u b a s e b a l l j a k n i , na k o n c e r t u k o ž n o j , a h e r i n g t o n k u o b u ć i za susret u k a f i ć u il i na n e k o m s l i č n o m o k u p l j a l i š t u , d o k j e n e t k o d r u g i b i o s r e t a n s j e d n o m o d n a v e d e n i h j a k n i , i zbor ivš i n a teži n a č i n o d r o d i t e l j s k o g p o k l o n a ova j g o t o o v o selekci jsk i p r a g ident i te ta i d o k a z i v a n j a st i lske g r u p n e p r i p a d n o s t i . V i sok i s ta tus n a scen i m o g a o j e t a k o ov is i t i o k u p o v n o j m o ć i n e č i j i h r o d i t e l j a (jer o n i ko j i su u l a g a l i u i z g l e d i s t i l ska o b i l j e ž j a n i su b i l i k r i t i z i ran i n e g o c i j e n j e n i ) , a l i t o n i j e b i o j e d i n i t i p i d e n t i t e t a , jer za v i s o k i s ta tus u d i m e n z i j i b u n t o v n i š t v a i l i d e r s k e p o z i c i j e u g r u p a ma n i je b i l o d o v o l j n o ima t i s k u p u i p r o f i l i r a n u o d j e ć u , t u su s e t raž i le n e k e d r u g e kva l i te te . N a to j s t ran i ( ko ju a m e r i č k i s o c i o l o z i p e d e s e t i h i b r i t ansk i s e d a m d e s e t i h s m j e š t a j u u n iže k lase) o b n o v l j e n o j e »t je lesno« d o k a z i v a n j e ko je n a j č e š ć e ne ide d o »š temersk ih« d o k a z i v a n j a , a l i u k l j u č u j e t e m p e r a m e n t i b u n t o v n i č k i i m a g e k o j e g se r o c k a b i l l y stil ne m o ž e o d r e ć i , pa se u »t je lesnoj« d i m e n z i j i s reću k las ičn i a s p e k t i » k v a r t o v -sk ih« š k v a d r i , g d j e u n u t a r d r u ž e n j a i p o j a v e š k v a d r i n a z a j e d n i č k o j scen i d o i z raža ja d o l a z e »čvršće« o s o b i n e i n a s tup k o j i o s i g u r a v a l i d e r s k e p o z i c i j e , a t o se ne k u p u j e n o v c e m . Z b o g d i m e n z i j e » d e č k a s a u l i ce« »iz k v a r t a « , ( i a k o s v a k a š k v a d r a u o p ć e n e m o r a b i t i t e r i t o r i j a l n o z a s n o v a n a )

2 6 9

Benjamin Perasović

i p o t r e b e p o s t i z a n j a s p e c i f i č n e k a r i z m e , b u n t o v n i č k o g i ž e s t o k o g i m a g e a , s t v o r e n a j e o d r e đ e n a r a v n o t e ž a s ta tusu d o k o j e g s e n a scen i d o l a z i k u p o v n o m m o ć i . P o š t o j e n a r o c k a b i l l y sceni u p r vo j faz i b i l o n a g l a š e n o p o s t o j a n j e š k v a d r i , s vo jev rsna r a v n o t e ž a o k o j o j je r i ječ s v j e d o č i l a je o r a s p o d j e l i u t j e c a j a , u k o j o j , p r i m j e r i c e , n o v a c d a j e n e k o me v e ć u m o g u ć n o s t i z ražavan ja i s t j ecan ja u g l e d a , a l i i o -n i m a iz n iž ih s lo jeva o m o g u ć u j e t r a d i c i o n a l n o d o k a z i v a n j e i s t jecan je u g l e d a n a p l a n u l iders tva z a s n o v a n o g n a č v r š ć i m , b u n t o v n i j i m , » m u š k i m « p r i n c i p i m a škvad r i u k o j i m a »pref in i« d e č k o n e m o ž e v o d i t i g l a v n u r i ječ . O v o s u s tvarn i p r i m j e r i , a l i i zab ran i n a m j e r n o z b o g z a o š t r a v a n j a p i t a n j a o s o c i o e k o n o m s k o m p o l o ž a j u r o d i t e l j a ko j i m n o g i a u t o r i s m a t r a j u s n a ž n o m d e t e r m i n a c i j o m t i p a a d o l e s c e n t s k e s u b k u l t u r a l i z a c i j e , je r r a z u m l j i v o j e d a s u n a scen i p o s t o j a l i m n o g i »pr i je laz i« i da k o n k r e t n i a k t e r i nisu uv i j ek s l i j ed i l i »čiste t i p o v e « . N o , takv i o s n o v n i t i p o v i jesu p o s t o j a l i , a k a d se s c e n a p r o š i r i l a s a d v i j e s to t i ne n a d v i j e t i suće l j u d i , o n d a su se o d r e đ e n e g r u p e i m a l e v e ć u m o g u ć n o s t p r o f i l i r a t i i po o b i l j e ž j i m a raz l i ke » f i n i h , p r i s t o j n i h , b o g a t i h « i »žes tok ih d e č k i iz kva r ta« s još v iše m e đ u t i p o v a i »p r i j e l aza« .

S a m i ak te r i u k a z u j u n a s v o j e v r s t a n »svi jet d o v i t l j i v o s t i « k o j i j e n a s t a o n a o s n o v u n e p o s t o j a n j a uv je ta z a n a b a v u m n o g i h p r e d m e t a p o t r e b n i h u o b i l j e ž a v a n j u s t i lske p r i p a d nos t i . Z a n i m l j i v p r i m j e r u n u t a r t o g »svi je ta d o v i t l j i v o s t i « p r e d s t a v l j a f r i zu ra i n a č i n i r a d a na v las t i t o j f r i z u r i , u p a d l j i v o m i b i t n o m e l e m e n t u r o c k a b i l l y s t i l a . R i j e č i m a s a m i h a k t e r a : » Č u j , g e l t i n i j e b i o d o v o l j a n . T o i n e s p o m i n j e š , s a m o učvrst iš k o s u , a l i t r e b a o t i j e b r i l j a n t i n , t o se t r a ž i l o . T e š k o g a s e m o g l o n a ć i , o n a j t k o t i j e d a o i n f o r m a c i j u g d j e g a m o ž e š n a ć , p u n o t i j e p o m o g a o , c i j e n i o s i č o v j e k a . P o s t o j a l a j e j e d n a a p o t e k a , u c e n t r u , g d j e s i ga p o v r e m e n o m o g a o k u p i t i , t o j e b i l o s u p e r . A k a d n i s i . . . s v a t k o j e s t v a r a o s v o j u m a l u r a d i o n i c u , n e b i v j e r o v a o š to s e sve

2 7 0

Benjamin Perasović

k o r i s t i l o ; n i v e a k r e m a , sve d r u g e is to , p j e n a z a b r i j a n j e , z n a l o j e pas t i i p a r k a p i u l j a . . . m a m i n l a k za k o s u j e isto š l j a k a o p o n e k a d . « » M a , b i l o j e o n o , u le t iš u k u p a o n i c u i zm i ksaš sve š to t i se n a đ e p r i r u c i . . . za o n o g a t k o j e h t i o b a š v e ć u k o k o t i c u , ko r i s t i l a se i v o d a sa š e ć e r o m « .

I z n e k i h d r u g i h p r i m j e r a v i d i m o k a k o a k t e r i , u n u t a r t a d a š n j e g konteks ta soc i j a l i zma i p o n u d e r o b e (a uz p r e d m e t e p o t r o š n j e t a k o đ e r v e z a n e »s i tuac i je r a n g i r a n j a « i p r o c j e n e » raz ina ukusa« o d r e đ e n i h d r u š t v e n i h g r u p a ) p r e u z i m a j u , i z o n i h d u ć a n a ko j i su b i l i s i m b o l i m a s o v n o s t i i »niske« r a z i n e u k u s a , p o j e d i n e p r e d m e t e ( p o p u t č a r a p a ) i p r i d r u ž u j u i h s v o m r a z r a đ e n o m i m a g e u . »Kužiš , t i nisi m o g a o n a ć i t a k v e s tvar i u d u ć a n i m a , p o s e b n o ne u o n i m , k a o b o l j i m . Ja s a m j e d n e č a r a p e n a š a o u » U n i k o n z u m u « , kuž iš , t a m o g d j e i h n i t k o n e b i t r a ž i o , d i k u p u j u o n i z a d n j i , o n o , kuž iš , k o k u p u j e neš to za o b u ć ' u U n i k o n z u m u , b i l e su sk roz k r i č a v e i u k l o p i l e su se o d l i č n o . «

U n u t a r n a s t o j a n j a o k o š to k o m p l e t n i j e g i z g l e d a (ko j i s e k r e t a o u n a v e d e n i m k o o r d i n a t a m a , š t o i p a k u k l j u č u j e v a r i j a c i j e u e l e m e n t i m a i o m o g u ć u j e s t v a r a n j e raz l i č i t i h k o m b i n a c i j a za i n d i v i d u a l n o i z ražavan je ) m o g u ć e j e n a ć i i p r i m j e r e k o j i s v j e d o č e o d o z i h u m o r a i t o l e r a n c i j i p r e m a e k s p e r i m e n t i m a , p o p u t n o š e n j a p i o n i r s k e , c r v e n e m a r a m e . T o j e t i p i č a n p r i m j e r , p o p u t m n o g i h s l i čn i h k o j e j e i n t e r p r e t i r a l a b r i t a n s k a s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e m l a d i h , p r e u z i m a n j a o d r e đ e n o g p r e d m e t a i z j e d n o g k o n t e k s t a i z n a č e n j a , k o j e je s n j i m p o v e z a n o , i p r o m j e n e z n a č e n j a , u o v o m s l u č a j u p i o n i r s k e m a r a m e u r o c k a b i l l y m a r a m u , g d j e p r e p o z n a v a n j e m a r a m e i k a o p i o n i r s k e z a p r a v o d o d a j e n a v r i j e d n o s t i i p r e p o z n a v a n j u s a m o g č i n a p r e u z i m a n j a i p r e o b l i k o v a n j a . E k s p e r i m e n t i r a n j e s e l e m e n t i m a i m a g e a j e d a n j e o d p o k a za te l j a o t v o r e n o s t i i z a t v o r e n o s t i raz l i č i t i h s u b k u l t u r n i h g r u p a . N e k e g r u p e (škvadre ) n j e g u j u čv ršće g r a n i c e i m a g e a i u s v a k o j p o j e d i n o j s i t uac i j i m o ž e se p r o m a t r a t i k a k o se

2 7 2

URBANA PLEMENA

g r a n i c a t o l e r a n c i j e p o m i č e i g o v o r i o s a m o m st i lu o k o j e m j e r i ječ . R o c k a b i l l y j e u p r a v o z b o g o d r e đ e n e z a o k r u ž e n o s t i i p r o f i l i r a n os t i b i o p r i v l a č a n d i j e l u a d o l e s c e n a t a , k a o š to je l a b a v i j i o k v i r p r i v l a č a n d r u g i m a . T o što j e c r v e n a p i o n i r s k a m a r a m a m o g l a f u n k c i o n i r a t i k a o p r i zna t i d i o i z r a ž a v a n j a s t i l a , n e z n a č i d a nek i d r u g i p r e d m e t , v a n s t i l sk ih k o o r d i n a t a , n e b i i z a z v a o č u đ e n j e , o d b i j a n j e , n e g o d o v a n j e il i p o d s m i j e h , p o s e b n o u p r v o j f a z i , k a d a p o s t o j i n a s t o j a n j e ka s v o j e v r s n o j k o n s o l i d a c i j i s t i l a .

P r o s j e č n a d o b a k t e r a u p r v o j faz i k r e t a l a se od 1 6 i 1 7 g o d i n a , uz p r i m j e t n u g e n e r a c i j u od 20 i 21 g o d i n u , no s r e d n j a š k o l a i o v d j e o s t a j e o s n o v a s k o j e na s c e n u stiže v e ć i n a a k t e r a . S o b z i r o m na p o s t o j a n j e » tv rđeg« i » m e k š e g « d i j e l a a k t e r a ko j i č i n e r o c k a b i l l y s c e n u ( k a o i v e ć i n u d r u g i h ) , o v d j e j e p o t r e b n o r a z m o t r i t i k a k o »tvrđ i« d i o u s v a j a e l e m e n t e s t i l a , u p o č e t n o j f a z i , i z g r a đ u j u ć i s p e c i f i č a n v r i j e d n o s n i sus tav na t e r e n u »muškos t i « i d o k a z i v a n j a , l a k o j e g l a z b a i o v d j e b i l a p r e s u d n a , o m o g u ć u j u ć i p r v a o k u p l j a n j a o k o r o c k a b i l l y s t i l a , z a j e d a n d i o a k t e r a m o ž e m o us tv rd i t i da s u , s j e d n e s t r a n e van j sk i i zg l ed i p r o f i l i r a n i i m a g e , a s d r u g e d r ž a n j e , v r e d n o t e i n a č i n p o n a š a n j a , b i l i j e d n a k o v a ž n i k a o i g l a z b a , a k o ne i važn i j i u p r o c e s u p r i k l j u č e n j a i v l a s t i t o g d o p r i n o s a n a s t a j u ć o j s c e n i . R a z g o v a r a j u ć i s p r e d s t a v n i c i m a o n o g d i j e l a k o j i j e već i n a g l a s a k s t a v l j a o n a g r u p n u p o v e z a n o s t i ko j i n i je s u d j e l o v a o t o l i k o u o r g a n i z a c i j i , p u š t a n j u g l a z b e i k o n c e r t n i m a k t i v n o s t i m a , m o ž e m o č a k uspos tav i t i r e d o s l i j e d p o k o j e m j e n e t k o b i o p r i v u č e n a t r a k t i v n i m i z g l e d o m , z a t i m »s red i šn j im p r e o k u p a c i j a m a « , k o j e u o v a k v i m s l u č a j e v i m a a k t e r z a p r a v o d o ž i v l j a v a k a o i m p l i k a c i j e i m a g e a u s v a k o d n e v n o m ž i v o t u , p a tek o n d a g l a z b o m . G l a z b a s e t a k o » p o d r a z u m i j e v a l a « 2 7 , a o n o š to

2 7 O v d j e je riječ o o n o m di je lu rockabi l ly aktera koj i nije neposredno sud je lovao u g lazbenom utemel jenju scene. Stav o »podrazumi jeva ju-ćoj« g lazbi ne uman ju je n jenu važnost, al i naglašava d ruge d imenzi je ,

2 7 3

Benjamin Perasović

j e p r i v l a č i l o scen i b i o j e i m a g e i d r ž a n j e . O s o b i t o j e z a n i m l j i v a i n t e r p r e t a c i j a s a m i h a k t e r a , k o j i g o v o r e o spec i f i č n o m »kodeksu čast i« , š to n i je n i m a l o s l u č a j n o , k a k o s o b z i r o m n a n a s l i j e d e k o j e r o c k a b i l l y o b n a v l j a i k o j e p o s r e d u j e niz f i l m o v a s m o g u ć n o š ć u s n a ž n o g u t j e c a j a , t a k o i s o b z i r o m na s v a k o d n e v n i ž i vo t š k v a d r e i s i t u a c i j e u k v a r t u , na k o n c e r t u , p l e s u , u k a f i ć u i t d . »Ferka« - to je b i o z n a č a j a n t e r m i n , k o j i o b j a š n j a v a p o i m a n j e čas t i i p r i s t u p a m o g u ć e m s u k o b u . »Jedan n a j e d a n « , t o j e o s n o v n i s a d r ž a j p o j m a » ferka« ( o d e n g l e s k e r i ječ i »fair«) i o n n a m u k a z u j e n a o b n a v l j a n j e n e k i h »s ta roš temersk ih« p r i n c i p a . M e đ u t i m , interv ju i ran i ak te r i o d b i j a j u u s p o r e d b u s a š t e m e r i m a , n a g l a š a v a j u ć i n e a g r e s i v n o s t , n e z a i n t e r e s i r a n o s t z a s t v a r a n j e f r k e (» tučn jave«) k a o o b l i k a z a b a v e . » N e smi ješ u s t u k n u t i , t o j e d o s t a v a ž n o , p a m a k a r d o b i o b a t i n e . D o b i t i b a t i n e o d j a č e g n i j e s r a m o t a , a l i n e s m i j e š u s t u k n u t i , p o v u ć i se .« O v a k v i s tavov i izraz s u j e d n o g p r i s t u p a m n o g i m p o t e n c i j a l n i m s i t u a c i j a m a u k o j i m a s u k o b m o ž e e s k a l i r a t i u t u č n j a v u , u k o j o j » o b r a z « , »čast« p r i p a d n i k a š k v a d r e ne s m i j e b i t i p r o k o c k a n a , a l i i s kazu ju i »pas ivn i j u« d i m e n z i j u u k o j o j j e j a s n o da r o c k a b i l l y š k v a d r a ( o k o j o j j e r i ječ , a na o s n o v i s p o z n a j a o scen i m o ž e m o zak l j uč i t i d a n i j e b i l a u s a m l j e n a u t a k v o m p o n a š a n j u ) n e ć e i zaz iva t i , t raž i t i f r k u i p r v a z a p o č i n j a t i s u k o b e . K o l e k t i v n i i den t i t e t , č i j e m s p e c i f i č n o m o s n a ž e n j u k u m u j e č i n j e n i c a svi jest i a k t e r a o v l a s t i t o m izg l e d u , d o i z raža ja j e d o l a z i o u s i t u a c i j a m a k o j e u o p ć e n i su s p o j e n e s a s i m b o l i č k i m il i s t v a r n i m n a s i l j e m ; o d k o n c e r t a i l i g l a z b e n e s l u š a o n i c e d o z a j e d n i č k o g o d l a s k a u k i n o . » Z a j e d n i č k i o d l a z a k u k i n o « n i j e t a k o b a n a l n a s t va r k a o š to z v u č i , d o v o l j n o je zamis l i t i d v a d e s e t a k ili j oš v iše l j ud i u

a može sugerirat i i č in jenicu šireg presjeka skupa s nas l i jeđem rock kulture uopće, gd je bandov i poput C lasha, s inonimi za punkerske ili neke treće subkulturne sti love, također m o g u funkcioni rat i i unutar rockabi l ly svijeta, posebno s p jesmama popu t »brand new cadi l lac«.

2 7 4

URBANA PLEMENA

»puno j o p r e m i « , d a k l e d v a d e s e t a k »koko t i ca« , j a kn i , c r e e p e r -s i ca , n a j e d n o m m j e s t u , u g r u p i , p a n a m m o ž e b i t i r a z u m l j i vo u s h i ć e n j e k o j e su a k t e r i d i j e l i l i ( i k o j e g se m n o g i sa s l i č n i m u s h i t o m s je te i d a n a s , d e s e t a k g o d i n a n a k o n o p i s a n i h d o g a đ a j a ) p r i l i k o m g r u p n e še tn je d o k i n o t e k e , š to v iše g o v o r i o r i t u a l u , i d e n t i f i k a c i j i , a u t o p e r c e p c i j i , g r u p n o j p rezen tac i j i i o s n a ž i v a n j u n e g o o p u k o m » o d l a s k u u k i n o « .

M u š k i d i o r o c k a b i l l y c a r a b i o j e u v e ć i n i , n a s v a k o g d e s e t o g d o l a z i l a b i po j e d n a d j e v o j k a . ( O v d j e j e r i j eč o g r u p a m a k o j e s e d r u ž e č e š ć e i i m a j u čv ršću s t r u k t u r u o d š i reg k r u g a p o z n a n i k a i p o v r e m e n i h sus re ta u n e k o m k l u b u . N a m n o g i m m j e s t i m a , u p o z n a t i m k l u b o v i m a g d j e s e m o g l a ču t i r o c k a b i l l y g l a z b a , m u š k a r c i n isu b i l i t o l i k o b r o j č a n o z a s t u p l j e n i j i , a l i j e j e d a n d i o d j e v o j a k a b i o , v l as t i t im o d a b i r o m , p o m a l o » izvan«, š to se v i d i i i z i z java p o p u t o v e : » N i s a m t i j a r o c k a b i l l y , a l i v o l i m d o ć i p o v r e m e n o n a n j i h o v u v e č e r isp lesat i se«.)

U s p e c i f i č n o m m i j e š a n j u m o d e l a » f i n i h i p r i s t o j n i h , s n o v c e m ko j i o m o g u ć u j e st i lsko i z ražavan je« i »žešćih, p o n o s n i h , J a m e s D e a n o v s k i h škvadr i o s a m d e s e t i h « , a na o s n o v i g l a z b e , i m a g e a i i n t e r a k c i j e u n u t a r g r u p a i m e đ u g r u p a m a na k o n c e r t i m a i o k u p l j a l i š t i m a , z a v r š a v a p r v a f a z a u k o j o j j e s t v o r e n a z a j e d n i č k a » r o c k a b i l l y s c e n a « . P red k r a j o s a m d e s e t i h s c e n a s e p r o š i r i l a , o b u h v a ć a j u ć i p a r t i suća m l a d i h s a m o u Z a g r e b u . O s i m sp l i t sk ih » Đ a v o l a « k o j i n i s u n i m a l o t i p i č a n r o c k a b i l l y b a n d , a l i o d 1 9 8 4 . n a r az l i č i t e n a č i n e u n u t a r p o d r u č j a g l a z b e i o d i j e v a n j a z a g o v a r a j u r e v i v a l p e d e s e t i h i šezdese t ih g o d i n a , s p e c i f i č n o m » p o v r a t k u k o r i j e n i m a « i sve š i ro j r o c k a b i l l y s c e n i p r i d r u ž i l i su se i n o v i d o m a ć i a k t e r i - b a n d o v i , p o p u t » F a n t o m i « , » G r e a s e b a l l s « , » M a č k e « , » M o o n l i g h t C a t s « , » R o c k i n g k ids« . U p r o s t o r i m a p o p u t » L a p i d a r i j a « , nos i te l j i r o c k a b i l l y s t i la m o g l i s u p r i s u s t v o v a t i » m u l t i m e d i j a l n o j « p r o m o c i j i v l a s t i t o g s t i l a , z a p r a v o už iva t i u v las t i t im o s n o v a m a s t i l a , t a k o što su u j e d n o j v e -

2 7 5

Benjamin Perasović

cer i p a r a l e l n o tek le i p r o j e k c i j e f i l m o v a , g l a z b a sa p l o č a u p r o s t o r u za p les , i k o n c e r t i na teras i ( » M a l o m Lapu«) .

N o v e g e n e r a c i j e r o c k a b i l l y c a r a d o l a z e na s c e n u , a u s k l a d u s već p o s t o j e ć i m r a z l i k a m a u g l a z b i i d r u g i m p r e f e r e n c i j a m a u n u t a r d o t a d a p r i l i č n o u r a v n o t e ž e n o g (da n e k a ž e m o h o m o g e n o g ) k o l e k t i v n o g i d e n t i t e t a , d o l a z i d o s e g m e n t a c i j e i d j e l o m i č n e f r a g m e n t a c i j e s c e n e , n a p o k l o n i k e i s k l j uč i vo s t a r o g i » i z v o r n o g « z v u k a , na »sur fe re« (ko j i su inz is t i ra l i na o b n o v i » B e a c h Boys« zvuka) na s t r ik tn i r o c k a b i l l y o s a m d e s e t i h ( s i m b o l i z i r a n n a j c j e n j e n i j i m Stray C a t s i m a ) , n a p s y c h o - b i l l y ( u k o j e m s u C r a m p s n a j p o z n a t i j i p r e d s t a v n i c i ) i t d .

O s i m g l a z b e , p o s t o j a l i su i d r u g i kr i ter i j i r a z l i k o v a n j a k o j i s u p r i d o n i j e l i r a s t e z a n j u s c e n e t a k o d a j e o n a i z v a n a m o g l a i z g l e d a t i » r o c k a b i l l v č a r s k i « , a l i s e p o g l e d o m i znu t ra s t i c a o u v i d u z n a č a j n u r a z d v o j e n o s t st rast i k o j a rezu l t i r a f r a g m e n t a c i j o m . M e đ u t im d r u g i m k r i t e r i j i m a m i j e š a l i s u s e o n i već s p o m e n u t i m a t e r i j a l n i , k v a r t o v s k i , k r i te r i j i p r e f e r e n c i j a t i p a z a b a v e , g d j e , p r i m j e r i c e d o m i n a c i j a a l k o h o l a k a o i n s t r u m e n t a p r o v o d a m o ž e b i t i i z a z v a n a n e k i m d r u g i m s r e d s t v o m , p a d a t o i m p l i c i r a i p o d j e l e m e đ u n e f o r m a l n i m g r u p a m a . Sto b i i s t raž ivač , s o c i o l o g , z a p a z i o p r o m a t r a n j e m u d r u g o j faz i r a z v o j a z a g r e b a č k e r o c k a b i l l y s c e n e , bez z n a č a j n i j e g k o n z u l t i r a n j a s a s a m i m a k t e r i m a ? Prvo b i u s t a n o v i o p o s t o j a n j e r o c k a b i l l y veče r i ( m i n i m u m i n f o r m a c i j a m o r a p o s t o j a t i , d a s e p r a v i l n o o d č i t a j u p o j e d i n i naz iv i t e m a t s k i h veče r i u p o j e d i n i m k l u b o v i m a a k o v e ć n isu n a v e d e n i e k s p l i c i t n o ) i z a p u t i o se u Ku luš i ć , Đ u r u il i KSET. T a m o b i p r i m i j e t i o raz l ič i tos t a t m o s f e r e , zas tup l j enos t i m u š k ih i žensk ih a k t e r a , d j e l o m i č n u raz l i č i tos t g l a z b e , i r az l i ke u i m a g e u . T a k o j e u j e d n o m p e r i o d u (što o z n a č a v a d r u g u fazu razvo ja ) u Ku luš i ću a t m o s f e r a b i la m i r n i j a , v e o m a m a l o ( p o n e k a d n i m a l o ) p i j a n i h i »žes tok ih d e č k i « , n e š t o v iše b a s e b a l l j a k n i i n a j v i š e d j e v o j a k a . U Đ u r i je a t m o s f e r a b i l a

2 / 6

URBANA PLEMENA

s p o n t a n i j a , m a l o v i še »d iv l j a« ( p o s e b n o u o d n o s u n a p l e s ) , b i l o j e v i še k o ž n i h n e g o b a s e b a l l j a k n i , n e š t o m a n j e d j e v o j a k a , i v iše a l k o h o l o m r a z g a l j e n i h a k t e r a . Kset j e t v o r i o svo jev rs tan »mix« K u l u š i ć a i Đ u r e . N o , r i ječ je o j e d n o m p e r i o d u , u n u t a r 6 m j e s e c i , a k o n t a k t i s a k t e r i m a s c e n e o m o g u ć u j u u v i d u s t a l n e p r o m j e n e k o j e n a s t a j u u s l i j e d d e f i n i r a n j a i r e d e f i n i r a n j a s i t u a c i j a i p r o s t o r a , na o s n o v i i n t e r a k c i j a u n u t a r s cene i o n i h s o k o l i n o m , pr i č e m u se m i j e š a j u g l a z b e n e p r e f e r e n c i j e i s t a tusna p o d r š k a i m a g e u , s d o b n i m il i k v a r t o v s k i m k r i t e r i j i m a o k u p l j a n j a , u k o n t e k s t u p r o m j e n a d j - a , o r g a n i z a c i j e k o n c e r a t a i p r o g r a m a u o p ć e , t e p r o m j e n e a t m o s f e r e u o d r e đ e n o m p r o s t o r u il i n e k e d r u g e i n t e r v e n c i j e u o n o š to s e s o c i o l o g u m o ž e uč in i t i t r a j n i m ili k a r a k t e r i s t i č n i m .

Z a d i o »žešćih« r o c k a b i l l y a k t e r a m o ž e s e reć i d a p r e d s tav l ja ju svo jev rs tan o d g o v o r n a nes ta j an j e š t e m e r s k o g » k o d e k s a čast i« , g d j e se ag res i vnos t ne n j e g u j e p o p u t ov i snos t i , a l i s p r e m n o s t z a s p e c i f i c i r a n o m a n i f e s t i r a n j e seta m u š k o s t i , p o n o s a , t j e l e s n o g d o k a z i v a n j a , p o p u n j a v a o n o p r a z n o m j e s t o n a s t a l o š t e m e r s k i m n e o g r a n i č e n i m u ž i v a n j e m u n a s i l ju bez i k a k v o g » e t i č k o g k o r e k t i v a « .

2 7 7

Benjamin Perasović

Navijačko pleme

S u b k u l t u r a n o g o m e t n i h h u l i g a n a p r e d s t a v l j a j e d i n o p o d r u č j e u o v o m r a d u o k o j e m p o s t o j i već o p s e ž n i j a d o m a ć a s o c i o l o š k a l i t e ra tu ra . (Buzov i sur. , 1 9 8 9 . , Pe rasov ić , 1 9 8 9 . , F a n u k o i sur . , 1 9 9 1 . , La l ić , 1 9 9 3 . ) N a č i n j e n j e p r e g l e d s t r a n e l i t e ra tu re i p r i kaz sv ih b i t n i h t e o r i j a i p r i s t u p a , o d o n i h ko j i p r e v l a d a v a j u u p o p u l a r n o j k u l t u r i , p o p u t r a š i r ene p r e d o d ž b e o a l k o h o l u i nas i l j u k a o d o v o l j n i m u z r o c i m a , m a n i f e s t a c i j a m a i u j e d n o o b j a š n j e n j i m a p r o b l e m a n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a , o nezapos lenos t i i p r e t j e r a n o p e r -m i s i v n o m d r u š t v u , š to o v a k o s p o j e n o u j e d i n j u j e i » l i jevu« i »desnu« p e r s p e k t i v u p r o c j e n e i i m p l i c i r a n e p o t r e b e p r o m j e n e s t a n j a ( i / l i n e z a p o s l e n o s t i i / l i p e r m i s i v n o g d r u š t v a ) , k a o i a k a d e m s k e p r i s t u p e , p o p u t t e o r i j e » a g g r a « i r i t u a l i " z i r a n e a g r e s i v n o s t i Petera M a r s h a i s u r a d n i k a , m a r k s i s t i č k i p r i s t u p T a y l o r a i C l a r k e a o n o g o m e t u k a o ku l t u r i r a d n i č k e k l ase i s u v r e m e n i m r e a k c i j a m a n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a na d e k o m p o z i c i j u s a m e k lase i uv je te t a d a š n j e g k a p i t a l i z m a , D u n n i n g o v e h i s to r i j ske š k o l e k o j a s e d i j e l o m p o k l a p a s b r i t a n s k i m k l a s n i m p r i s t u p o m i d e k o d i r a n j e m m e d i j s k i h d i s k u r s a p r i s u t n i h i u b i r m i n g h a m s k o j š k o l i , č e m u je Lal ić ( 1 9 9 3 . ) p r i d o d a o i p r i s t u p t a l i j a n s k o g s o c i o l o g a D a l L a g a o sv i je tu s p o r t a i n a v i j a č k o g r i t u a l a k a o z a s e b n o g , n e o v i s n o g sv i je ta i g re i s i m b o l i č k i h s u p r o t s t a v l j a n j a . K a d a z a p o č i n j u d o m a ć a i s t r a ž i v a n j a , u sv je t lu p o s t - h e y s e l s k o g p o j a č a n o g z a n i m a n j a j a v n o s t i z a n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m i n a s i l je k o j e n i j e i z o s t a j a l o n i u n a š i m u v j e t i m a , a u t o r i se s r e ć u s p o s t o j e ć i m n a s l i j e đ e m d o m a ć e (kr i t ičke) s o c i o l o g i j e s p o r t a . N o , p r i s t u p , ko j i j e p r o m a t r a o »spo r t sku p u b l i k u « i m n o g e d i m e n z i j e o d n o s a spo r t a i d r u š t v a , n i je m o g a o p r u ž i t i z a d o v o l j a v a j u ć i k a t e g o r i j a l n i a p a r a t z a n o v o n a s t a l i

278

Benjamin Perasović

f e n o m e n . S o c i o l o g i j a spo r t a j e s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e m l a d i h o s t a v i l a n e o p h o d a n k r i t i čk i s m j e r r a z m i š l j a n j a o vezi s p o r t a i d o m i n a n t n e ku l t u re i i d e o l o g i j e , što je b i l o k o r i s n o u a n a l i z i p o n a š a n j a i n s t i t u c i o n a l n i h , p o l i t i č k i h i s p o r t s k i h , k a o i m e d i j s k i h a k t e r a u k l j u č e n i h u kon teks t n o g o m e t n o g h u l i -g a n i z m a . T a k o j e j e d n a o d p r v i h u l o g a s o c i o l o g i j e u o v o m p o d r u č j u b i la r a z o b l i č a v a n j e p o p u l a r n o g d i s k u r s a ko j i s u s t va ra l i raz l ič i t i s p o r t s k i , p o l i t i č k i a k t e r i , m e d i j i i m o r a l n i p o d u z e t n i c i , o t o m e da j e h u l i g a n i z a m b o l e s n a i z ras l i na na t i je lu d ruš t va i s p o r t a ( dak l e z d r a v o g ) k o j u se m o ž e ( i o d m a h t r e b a ) k i r u r š k i m n o ž e m o d s t r a n i t i . T r e b a l o j e o b j a snit i da n o g o m e t n i h u l i g a n i , u n a t o č s i m b o l i č k o m i s t v a r n o m n a s i l j u , n i su p o s l a n i s n e k e d r u g e p l a n e t e , n e g o ž ive svoj ž ivo t i u ško l i i u r o d i t e l j s k o m d o m u , o d r a s t a j u u i s t o m s o c i j a l n o m sv i j e tu k o j i p o n e k a d p r e d s t a v l j a j u n j e g o v i » s p o r t ski i d e o l o z i « . N e m o g u ć e j e o d v o j i t i p r o b l e m n a v i j a č k o g nas i l j a o d n iza a s p e k a t a k o n t e k s t a u k o j e m s e j a v l j a , o d jez ika spo r t sk ih m e d i j a k o j i v rv i r a t n o m i m i l i t a r i s t i č k o m t e r m i n o l o g i j o m , k a o i d r u g i h e l e m e n a t a k o n t e k s t a »spo r t s k o g d o g a đ a j a « , d o i z v a n s p o r t s k i h a s p e k a t a s o c i j a l i z a c i j e , r o d i t e l j s k o g , š k o l s k o g i o p ć e g d r u š t v e n o g o k r u ž e n j a . T o j e b i l a o s n o v a z a p r e p o z n a v a n j e d o m a ć e g m o r a l n o g p o d u ze tn iš tva k o j e se k a m p a n j s k i o g l a š a v a l o p o d s j e ć a j u ć i u n e k i m p e r i o d i m a n a k l a s i č n e o p i s e m o r a l n e p a n i k e , i n a s l i čan t r e t m a n p r o b l e m a p o p u t o n o g a u b r i t a n s k i m m e d i j i m a . N o , o p ć a k r i t i ka d o m i n a n t n o g d i s k u r s a o p r o b l e m u n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a n i je b i l a d o v o l j n a z a r a z u m i j e v a n j e f e n o m e n a , a s o c i o l o g i j a s p o r t a n i j e o m o g u ć a v a l a s p o z n a j u s p e c i f i č n i h i n t e r a k c i j a u s k o p r o f i l i r a n o g d i j e l a n a v i j a č k o g sv i je ta s a š i r im s v i j e t o m s u b k u l t u r e m l a d i h , p a s e n a m e t n u l a o d r e đ e n a p r o m j e n a p e r s p e k t i v e i p r i s t u p n o g o m e t n i m n a v i j a č i m a k a o s p e c i f i č n o j s u b k u l t u r i . ( N e d o s ta t ke k l a s i č n o g L e B o n o v s k o g p r i s t u p a iz raz i l i s m o n a m j e r n o u sebi k o n t r a d i k t o r n i m p o j m o m » p e r m a n e n t n e g o m i l e «

2 8 o

Benjamin Perasović

za n o v o n a s t a l o g n a v i j a č k o g i s u b k u l t u r n o g a k t e r a . ) Pr i je b i l o k a k v o g s l u ž b e n o g i s t raž i van ja n o g o m e t n i h h u l i g a n a , već u v i d o m u nas ta j an j e » n o v o g o tpadn iš t va« s r e d i n e o s a m d e s e t i h , p r i m j e ć u j e m o » u r b a n i z a c i j u « n o g o m e t n i h n a v i j a č a i sve o t v o r e n i j u i r a z n o v r s n i j u i n t e r a k c i j u i z m e đ u p o j e d i n i h r o c k - s u b k u l t u r n i h s c e n a i n a v i j a č k o g st i la u n a s t a j a n j u . U p r i s t u p u n o v o m f e n o m e n u z a p o č e l o s e s h i s t o r i j s k im t i p o v i m a n a v i j a č a , o d s t a r i h , p r e k o d i n a m i č n i j i h , m i j e š a n i h o b l i k a u k o j i m a su još »o tac i s in« išli z a j e d n o na u t a k m i c e , a l i se r a z v i j a l o a k t i v n i j e b o d r e n j e i rast n a v i j a č k i h r ekv i z i t a , d o n o v o g o b l i k a k o j i j e g e n e r a c i j s k i n a g l a s i o , i p r o s t o r n o , n a o d r e đ e n o m d i j e l u s t a d i o n a , o b i l j e ž i o v las t i tu s a m o s t a l n o s t . V e o m a s l i č a n , a k o n e i d e n t i č a n p r o c e s , z b i v a o se u V . B r i tan i j i d v a d e s e t a k g o d i n a r a n i j e . K o d nas j e p r v o u o č e n rast svi jest i o s e b i . N a v i j a č i su u n o v i n a m a g l e d a l i s a m i s e b e i z a k l j u č i v a l i o p o t r e b i p r o m j e n e r a s p o r e d a k l u p s k i h b o j a n a z a s t a v a m a , z b o g m e d i j s k e u p e č a t l j i -vos t i . O n i s u p o s t a j a l i z a s e b a n ak te r . U t o m p r o c e s u p r e s u d n u u l o g u o d i g r a l a j e r a z m j e n a i n f o r m a c i j a i r a z n o l i k i k u l t u r n i u t j e c a j i , k a k o s a s t v a r n i m s u b k u l t u r n i m a k t e r i m a d r u g i h , n e - n o g o m e t n i h s c e n a , t a k o i s m e d i j s k i p o s r e d o v a n i m » r e p r o m a t e r i j a l o m « svjetske u r b a n e p o p - k u l t u r e . N a v i j ač i su p o č e l i i z g r a đ i v a t i svoj v last i t i s u b k u l t u r n i st i l . P o d s j e t i m o s e - o n i s u d o n e d a v n o v e ć i n o m s m a t r a l i s vo je d u g o k o s e v r š n j a k e » p e d e r i m a « il i » s m r d l j i v i m h a š k i ć i m a « ( d r o g a š i m a , u sp l i t sko j verzi j i ) k o j e t r e b a t u ć i . T a k o đ e r , i ov i su v e ć i n o m n a v i j a č e s m a t r a l i s e l j a č i n a m a , a n j i h o v u s t a d i o n s k u k u l t u r u sm ješ ta l i b l iže r o d i t e l j s k o j n e g o v l a s t i t o j . ( D i o s u b k u l t u r n e s c e n e ć e t o m i š l j e n j e zad rža t i u n a t o č n a v i j a č k o j s u b k u l t u r a l i z a c i j i , p o s e b n o z b o g n a s i l n i č k i h o b i l jež ja. ) S a d a , k a d p o č i n j e p r o c e s i z g r a d n j e n a v i j a č k o g s u b k u l t u r n o g s t i l a , p a r a l e l n o s t im » o t v a r a n j e m « , p o č i n j e teć i i p r o c e s o t v o r e n i j e g d o l a s k a n a s t a d i o n o n i h k o j i z a d r ž a v a j u svo ja v a n j s k a o b i l j e ž j a p u n k e r s k i h , m e t a l ili s l i čn i h

282

Benjamin Perasović

o p r e d j e l j e n j a . S t v a r a se n a v i j a č k i jez ik i sv i je t , p o s e b n a s u b k u l t u r a , a l i n a o s n o v i p r e u z i m a n j a m n o g i h e l e m e n a t a k o j i su b i l i k a r a k t e r i s t i č n i za r o c k e r s k a i s r o d n a p o s r e d o v a n j a s u b k u l t u r n o g i d e n t i t e t a . Ko j i s u t o e l e m e n t i , č i j e p r e u z i m a n j e s e o d v i j a n a v iše r a z i n a ?

1 . Svi jest o p r i p a d n i š t v u š i r em ( m e đ u n a r o d n o m ) n o g o m e t n o m p l e m e n u . P r e p o z n a v a n j e u z o r a , » i d e a l - t i p s k i h « s u p l e m e n i k a u e n g l e s k i m n a v i j a č i m a , že l ja z a p o t p i s o m , za z a j e d n i č k i m n a z i v n i k o m ko j i s a d a s i m b o l i č k i s a d r ž a v a i b r i t a n s k u zas tavu d o n e s e n u na s t a d i o n , č i m e se sv i jest o p r i p a d n i š t v u i s t o m p l e m e n u (subku l tu r i ) i z r a ž a v a . (To j e k a rak te r i s t i ka sv ih r o c k e r s k i h s u b k u l t u r a č i j i su u z o r i n a j č e š ć e u A m e r i c i i l i V . B r i t a n i j i , p r i č e m u čak i s p o m e n u t i s i m b o l , b r i t a n s k a z a s t a v a , p r i p a d a m n o g i m r o c k e r s k i m s u b k u l t u r -n i m p r i s v a j a n j i m a o s a m d e s e t i h u H r v a t s k o j . )

2 . P i san je g r a f i t a a u t o - l a k s p r e j o m . P o t r e b a za z i d n i m o g l a š a v a n j e m s v o g p o s t o j a n j a i s n a g e . ( P u n k e r s k o m s u b -k u l t u r o m o b i l j e ž e n o i s p i s i v a n j e c i j e l o g g r a d a i s t a l n a k a rak ter is t ika v e ć i n e rocke rsk i h i s r o d n i h s u b k u l t u r n i h s t i lova. )

3 . U p o t r e b a e n g l e s k o g jez ika. Po java t r a n s p a r e n a t a n a e n g l e s k o m jez i ku .

4 . E k s p e r i m e n t i r a n j e s d r o g o m . D o k s u a l k o h o l uv i jek d i j e l i l i , p r i p a d n i c i r o c k e r s k i h s u b k u l t u r a u j e d n o m p e r i o d u i m a l i s u g o t o v o e k s k l u z i v n o p r a v o e k s p e r i m e n t i r a n j a s d r u g i m d r o g a m a , što s u o d k r a j a s e d a m d e s e t i h u S p l i t u , a o d s r e d i n e o s a m d e s e t i h i u d r u g i m g r a d o v i m a p o č e l i d i j e l i t i i s n a v i j a č i m a , što je m n o g e i d a l j e č u d i l o .

5 . P r i sva jan je o d r e đ e n i h o d j e v n i h p r e d m e t a , t i p o v i f r i z u r e , n a u š n i c e u u h u .

N a j p r e p o z n a t l j i v i j i s i m b o l n a v i j a č k o g i d e n t i t e t a i z t o g p e r i o d a (zadržao se , u neš to m a n j o j m j e r i , i d a n a s ) , a k o z a n e m a r i m o k l a s i č n a o b i l j e ž j a p o p u t k a p a , š a l o v a i z a s t a v a , p r e d s t a v l j a sp i t f i re j a k n a (»spitka«). T i m e su se j o š v iše p r i b l iž i l i p o d r u č j u u k o j e m su d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l ov i m l a d i h ,

2 8 4

URBANA PLEMENA

a n i j e b i l o n e o b i č n o i d a n a v i j a č i k o m b i n i r a j u d u g u k o s u , n a u š n i c e , j a k o k r a t k u k o s u , ili č i z m e i z n e k o g p r e t h o d n o g ili t a d a š n j e g , r o c k e r s k o - s u b k u l t u r n o g i m a g e a .

6 . Ples n a s t a d i o n u . P o j e d i n e n a v i j a č k e g r u p e s u g a p r o v o d i l e č e š ć e a n e k e r j e đ e . U Z a g r e b u su ga zva l i » let m e g o « , i ta j j e p les z a p r a v o s p o j p u n k e r s k o g p o g o p l e s a , s a » s l a m o m « h a r d - c o r e o v a c a , s p o j e n m e đ u s o b n i m h v a t a n j e m i o d g u r a v a n j e m . Pri i z v o đ e n j u t o g p l e s a , o d r a s l i p r o m a t r a č i sa t r i b i n e » Z a p a d « ( k a o i nek i n o v i n a r i u p o č e t k u ) mis l i l i s u d a s e n a v i j a č i t u k u m e đ u s o b o m .

7. D o l a z a k n a v i j a č a , s v las t i t im o b i l j e ž j i m a , na r i tua le r o c k - s u b k u l t u r e i d o s l o v n o d i j e l j en je iste scene na k o n c e r t i m a ili u k l u b o v i m a .

U z o v e e l e m e n t e , ko j i p o d s j e ć a j u n a u o b i č a j e n e d i m e n z i j e g l a z b e n i h s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a , n a v i j a č i izg r a đ u j u svoj stil p r i s v a j a n j e m r o c k e r s k o j s u b k u l t u r i n e p o z n a t i h k u l t n i h p r e d m e t a , p o p u t » b e n g a l k i « ( s i g n a l n i h bak l j i ) i d i m n i h k u t i j a . D o k n a r o c k scen i p o s t o j i m o g u ć n o s t s t v a r a n j a b a n d o v a , ko j i i m a j u svo je i m e , a o s i m o p ć e g o d r e đ e n j a »punke r i « ili »me ta l c i « o n i m a k o j i n e m a j u b a n d n e p r e o s t a j e n iš ta d r u g o , n a v i j a č i s u s v o j i m g r u p a m a d a l i i m e n a . V e ć i n o m p o s t o j i j e d n o i m e i t e r i t o r i j a l n e » p o d r u ž n i ce« a l i u n e k i m s r e d i n a m a , p o p u t Z a g r e b a , n a p o č e t k u n a v i j a č k e s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a s t a o j e niz z a s e b n i h g r u p a s n a z i v i m a p o p u t » B l u e L i o n s « , » N e w B l u e G e n e r a t i o n « , »B lue m a d n e s s « i t d . Svi jest o p r i p a d n i š t v u š i r em p l e m e n u n i je v e z a n a s a m o uz E n g l e z e . Ša lov i t a l i j a n s k i h , k a o i š p a n j o l s k i h ili n j e m a č k i h k l u b o v a u o b i č a j e n i s u n a n a š i m s t a d i o n i m a o s a m d e s e t i h , k a o i zas tave Braz i l a ili k o n f e d e r a c i j ska z a s t a v a a m e r i č k o g J u g a - za s v a k u z e m l j u ili s i m b o l z n a l o se zaš to j e na s t a d i o n u . D o k su u t a d a š n j o j J u g o s l a vi j i n e k i n o v i n a r i o b j a š n j a v a l i n a v i j a č k e p a r o l e u H r v a t s k o j p i s a n e n a t a l i j a n s k o m jez iku » d e s n i č a r s t v o m « , n isu m o g l i o b j a s n i t i p o j a v u t a l i j a n s k o g na z i d o v i m a i s t a d i o n i m a Sr-

2 8 5

Benjamin Perasović

b i j e , u s r e d ć i r i l i č ne o b n o v e . T o j e z a t o što n i su z n a l i d a t a l i j a n s k i n a v i j a č k i č a s o p i s »Super t i fo« o b j a v l j u j e i s k l j uč i vo f o t o g r a f i j e n a v i j a č a , d a j e p o p u l a r a n m e đ u n a š i m n a v i j a č i m a , i d a t a l i j a n s k i p r e d s t a v l j a j u u s p j e š a n s p o j j u ž n j a č k e s c e n o g r a f i j e s e n g l e s k i m p r i m j e s a m a n a v i j a č k o g r i t u a l a , t e da su p r i su tn i j i u p e r i o d u u k o j e m je e n g l e s k i m k l u b o v i m a pos l i j e Heyse la b i l o z a b r a n j e n o s u d j e l o v a n j e u e u r o p s k i m k u p o v i m a .

O d i k o n o g r a f i j e r e g g a e g l a z b e n i j e uzeta s a m o m a r i h u a n a , n e g o i r as ta fa r i j anska (e t iopska) z e l e n o - ž u t o - c r v e n a t r o b o j n i c a . P e r i o d u k o j e m s u n a v i j a č i m o r a l i k r i š o m p o suđ i va t i p l o č e Pink F l o y d a , d a i h n e v id i n e t k o o d n j i h o v i h , želeći čut i sn im l j ene nav i j ače L i ve rpoo la i Eve r t ona , u h v a ć e n e u p a r m i n u t a s t a d i o n s k o g z b o r a i u m i k s a n e u s k l o p u p je s m e »Fearless«, de f i n i t i vno j e p r o š a o . U r b a n a g e n e r a c i j a , ne v iše s a m o »nav i j ača« , n e g o nos i te l j a z a s e b n o g s u b k u l t u r n o g s t i la , o b i l n o je kor is t i la g l a z b u u p o s r e d o v a n j i m a s v o g ž i v o t n o g s t i la , u n u t a r spec i f i čne n o g o m e t n o h u l i g a n s k e a p r o -p r i j a c i j e . Razv i ja s e n o v i d e s i g n z a s t a v a , š a l o v a . Po l i t i čk i a n g a ž m a n d i j e l a n a v i j a č a i z ražava se i z a s t a v a m a Bask i j e i K a t a l o n i j e ( p o s e b n o u T o r c i d i ) , s k a n d i r a n j e m »IRA, Bel fast« i p o k u š a j i m a s i m b o l i č k o g n a g l a š a v a n j a h r v a t s k i h o b i l j e ž j a u s i tuaci j i k o j a je s t r o g o kon t ro l i r a l a »zastave bez p e t o k r a k e « .

U p o t r e b o m e l e m e n a t a i o b r a z a c a i z t r a d i c i j e g l a z b e no p o s r e d o v a n i h s u b k u l t u r n i h s t i l o va , i s t v a r a n j e m v l a s t i t o g r i t u a l a , s l e n g a , i m a g e a , n a v i j a č i s u s e u d a l j i l i o d r o d i te l j ske k u l t u r e . N o g o m e t j e , m e đ u t i m , uv i j ek b i o d i j e l o m d o m i n a n t n e k u l t u r e , i p r i j e n a s t a j a n j a s u b k u l t u r n o g , o d r a s l i m a teže s h v a t l j i v o g s a m o i z a b r a n o g » h u l i g a n a « , n o g o m e t n i n a v i j a č i m a o j e svo j s ta tus u d r u š t v u . » N a j v a ž n i j a s p o r e d n a s tvar n a sv i je tu« , k a k o s u n o g o m e t u t e p a l i n o v i n a r i , m u š k a i k o l e k t i v n a i g ra i n j en i f a n a t i č n i p r i v r ž e n i c i , c i je l i sv i jet u z b u đ e n j a i k l u p s k i h i d e n t i f i k a c i j a , sve je to b i l o i r an i j e p o z n a t o . O v d j e j e v a ž n o u o č i t i n e o s p o r n o u d a l j a -

URBANA PLEMENA

v a n j e s p e c i f i č n o g , u r b a n o g , s u b k u l t u r n o g n a v i j a č a o d r o d i te l jske k u l t u r e , a l i j e b i t n o i znat i da je d o b a r d i o te r o d i t e l j ske ku l tu re t a k o đ e r b i o d i j e l o m svi jeta n o g o m e t n i h n a v i j a č a . Svi je t n o g o m e t n i h n a v i j a č a , p r i j e s t v a r a n j a n a v i j a č k e u r b a n e s u b k u l t u r e m l a d i h , b i o j e , s a m p o s e b i , v e ć n a r u b u »dev i j an tnos t i « i s p e c i f i č n e s u b k u l t u r e u n u t a r v e o m a b e n e -v o l e t n o g p r o s t o r a za t a k v e a k t i v n o s t i r e z e r v i r a n o g u d o m i n a n t n o j k u l t u r i . T o j e p r o s t o r t o l e r a n c i j e ko j i n e n a r u š a v a p o v r e m e n o o s u đ i v a n j e u d o m i n a n t n o j ku l t u r i , ko j e se jav l ja z b o g » p r e l a s k a g r a n i c e « (b i l o k o j e g r a n i c e d o p u š t e n o g a , b i l o da se r a d i o k o l i č i n i a l k o h o l a , j a v n o m r e d u i m i r u , n a s i l j u , p o l i t i č k i m s l o g a n i m a i s i m b o l i m a i td.) jer i den t i t e t j e s v e d e n n a s l o b o d n o v r i j e m e i s ta tus » h o b i j a « , t a k o d a o s i m n a v e d e n i h » p r e l a z a k a g r a n i c e « s t ras tven i n o g o m e t n i n a v i j a č u p r e d - s u b k u l t u r n o m p e r i o d u m o ž e b i t i u s v o j o j s r e d i n i k r i t i z i ran u n u t a r iste g r u p e sa s t ras t ven im r i b i č i m a , i g r a č i m a b r i d ž a , p l a n i n a r i m a il i b i l o k o j i m a k t e r i m a ko j i s e , p o p e r c e p c i j i v e ć i n e , »prev iše« p o s v e ć u j u i n a č e n e u p i t n i m ili č a k p o ž e l j n i m h o b i j i m a i a k t i v n o s t i m a . A k t e r o v a s r e d i n a ć e p r o b l e m a t i č n i m s m a t r a t i u p r a v o ta j » p r e l a z a k g r a n i c e « h o b i j a ili s l o b o d n e a k t i v n o s t i , p r o c j e n j u j u ć i s tu p a n j u g r o ž a v a n j a n o r m a l n o g s v a k o d n e v n o g ž ivo ta u k o j e m r a d i z a r a đ i v a n j e , b r a č n e i r od i t e l j ske o b a v e z e č i n e o s n o v n e k o o r d i n a t e . Za raz l i ku od V . B r i t an i j e i n j e n i h k l a s n i h sv je t o v a , n o g o m e t j e u H r v a t s k o j b i o i o s t a o d i j e l o m d o m i n a n tne k u l t u r e , i a k o u seb i p o z n a p o d j e l e ( Z a p a d i Is tok s ta r ih s t a d i o n a ) k o j e s u s o c i j a l n o u v j e t o v a n e . T o l e r a n c i j i p r e m a n o g o m e t n i m n a v i j a č i m a i m u š k o m o b r a s c u s o c i j a l i z a c i j e p r i d o n o s i l i su m e d i j i , od s p o r t s k i h ko j i su uv i j ek g o v o r i l i o » d v a n a e s t o m i g r a č u « d o te lev iz i j sk ih ser i ja p o p u l a r n i h s e d a m d e s e t i h g o d i n a , u k o j i m a m u š k a r c i s k r i v a j u m a l i r a d i o u k o n c e r t n o j d v o r a n i k a k o b i m o g l i p ra t i t i u t a k m i c u . Tr i t e m e l j n a p o d r u č j a k o j a o b i l j e ž a v a j u d o m i n a n t n u k u l t u r u u svi jetu n o g o m e t a ( i šire) jesu k o m p e t i c i j a , m u š k o s t i a l k o h o l .

287 2 8 6

Benjamin Perasović

T a ć e p o d r u č j a os ta t i b i t n i m o d r e d n i c a m a n o v i h s t a d i o n -sk ih a k t e r a , d j e l o m i č n o r i t u a l i z i r a n a , » r e c i k l i r a n a « s u b k u l -t u r n i m n a v i j a č k i m d j e l o v a n j e m i p o n e k a d p r o p i t i v a n j e m . Z a raz l i ku o d s t r a h a rod i t e l j s ke k u l t u r e p r e d i z b i j e l j e n i m l i c i m a i p r e o k r e n u t i m k r i ž e v i m a d a r k e r a , k o j i se zasn i va na n e r a z u m i j e v a n j u i n e p o z n a t o m e , u s l u č a j u n o g o m e t n o g h u -l i g a n i z m a p r i s u t n o je r a z u m i j e v a n j e , a l i i g n j e v š to su » d o m a ć e « k a r a k t e r i s t i k e p o n a š a n j a v r a ć e n e r o d i t e l j s k o j ku l tu r i i s t im j e z i k o m , p o p u t s l i ke (nas i l n i čke ) u o g l e d a l u . M l a d i n a v i j a č i , m e đ u k o j i m a s u b i l i n o v o f o r m i r a n i s u b k u l t u r n i a k t e r i , s i m b o l i č k i m i s t v a r n i m n a s i l j e m p r o v o c i r a l i s u d o m i n a n t n u k u l t u r u , a n a c i o n a l n i m t e m a m a s l u ž b e n u k u l t u r u . O d d v a n a e s t o g i g r a č a p o s t a l i s u p rv i i g r a č , s a m o s t a l n i a k t e r k o j i d o b i j a p r v e , a n e p o s l j e d n j e m i n u t e »TV d n e v n i ka« , n a s l o v n e , a ne s p o r t s k e s t r a n i c e d n e v n i h n o v i n a . Is tov r e m e n o , n j i h o v a d j e l a t n o s t i m e d i j s k a p r e z e n t n o s t o d v i j a l a se još u v i j e k u vez i sa s p o r t s k i m d o g a đ a j e m , b a r e m f o r m a l n o i p r o s t o r n o . Sa š i r e n j e m s u b k u l t u r n o g st i la na s t a d i o n e su s t ig l i i o n i a k t e r i k o j i n i su u p o z n a t i sa s a m o m i g r o m , a m e đ u j e z g r a m a n a v i j a č k o g r i t u a l a n i j e m o g u ć e uv i jek p ra t i t i u t a k m i c u , č a k i p o d p r e t p o s t a v k o m p o z n a v a n j a p r a v i l a i f i n e s a i g r e . P o n a š a n j e n a v i j a č a sve se v iše u d a l j a v a l o o d i g r e n a t e r e n u , p a i o d n e p o s r e d n o g s p o r t s k o g k o n t e k s t a u o p ć e . N a r a v n o , t a v rs ta d i s t a n c e o m o g u ć i l a j e u p o j e d i n i m m o m e n t i m a još v e ć i u t j e c a j na s a m u i g r u , j e r n a v i j a č i s u z n a l i » p o t p u n o p o l u d i t i « i p o č e t i o d j e d n o m u r n e b e s n o n a v i j a t i , pa l i t i b e n g a l s k e v a t r e i s k a k a t i , z a v r i j e m e d o s a d n e i g r e o k o s r e d i n e t e r e n a , š to n e m o ž e n i i g r a č e os tav i t i r a v n o d u š n i m a . I p a k , u o s a m d e s e t i m g o d i n a m a č e s t o j e n a v i j a č k a u t a k m i c a i m a l a svo j t i j ek , o d r e đ e n p r v e n s t v e n o p o n a š a n j e m i p o k r e t i m a s u p a r n i č k i h n a v i j a č a i p o l i c i j e , a o n a na t e r e n u s v o j . l a k o j e s t a d i o n s k i r i t ua l b i o o s n o v n i i kons t i t u t i vn i e l e m e n t s u b k u l t u r n o g st i la n o g o m e t n i h h u l i g a n a , o n n i j e o k u p l j a o »spo r t sku p u b l i k u «

2 8 8

URBANA PLEMENA

k o j a s e n a k o n d o g a đ a j a r a z i đ e i p r e s t a n e p o s t o j a t i , n e g o s u b k u l t u r n e g r u p e s v las t i t im n a v i j a č k i m i d e n t i t e t o m ko j i se n e g u b i p o n e d j e l j k o m u š k o l i , u r o d i t e l j s k o m d o m u , n a p o s l u i l i s t u d i j u . F a n u k o i sur . ( 1 9 9 1 . ) n e v i d e j a s n o o v o p r o f i l i r a n j e n a v i j a č a , i a k o u s v o m i s t r až i van ju z a p r a v o d o k a z u j u d a s u o d čet i r i g r u p e m l a d i h (»agres ivn i BBB«, » n e a -gres ivn i BBB«, »mi rn i nav i j ač i« i »nenav i jač i« ) u p r a v o » a g r e s ivn i BBB« (a to su s u b k u l t u r n i a k t e r i , t vo rc i i nos i te l j i z a o k r u ž e n o g ž i v o t n o g s t i l a ) s l i č n i j i u p r e f e r i r a n j u » d i s k a č a i ka f i ća« n e n a v i j a č i m a , n e g o v las t i t im , m a n j e žes tok im s u p l e m e n i c i m a i o n i m a k o j i n a v i j a j u m i r n o i t r a d i c i o n a l n o . Uz a n a l i z u p o d a t a k a u vrst i n a s e l j a r a n e s o c i j a l i z a c i j e o č e v a i s p i t a n i k a , i z k o j i h se v id i n a j u r b a n i j e p o r i j e k l o » a g r e s i v n i h BBB« u o d n o s u na o s t a l e g r u p e m a n j e p r o f i l i r a n i h i a g r e s ivn ih n a v i j a č a , p o t p u n o j e r a z u m l j i v o o k a k v o m a k t e r u se r a d i i na k o j o j scen i a k t e r d o k a z u j e svo j i den t i t e t u c j e l o k u p n o m ž i v o t u , k o j e g a j e u t a k m i c a s a m o m a l i , i a k o p r e s u d n i d i o - r i ječ je o scen i z a g r e b a č k e u r b a n e m l a d e ž i na k o j o j s u i r a z n o v r s n e s u b k u l t u r n e g r u p e . D r u g a p o l o v i c a o s a m d e s e t i h , i o s o b i t o n j e n k r a j , p r e d s t a v l j a j u p e r i o d u k o j e m je n a v i j a č k a s u b k u l t u r a uš la u d o t a d v iše il i m a n j e i z o l i r a n a p o d r u č j a r o c k - s u b k u l t u r e , u k l j u č u j u ć i i o n e d i j e l o v e k o j i s a d r ž e » a n t i - n a v i j a č k i « n a b o j , š to d o v r š a v a p r o ces » n o v o g o t p a d n i š t v a « i p r e d s t a v l j a r u d i m e n t e za n o v e p o d j e l e n a o t p a d n i č k o j s c e n i , k o j e ć e ob i l j ež i t i d e v e d e s e t e g o d i n e .

T o r c i d a u S p l i t u , B a d B lue Boys u Z a g r e b u , A r m a d a u R i j ec i , K o h o r t a u O s i j e k u , k a o i d r u g a n a v i j a č k a p l e m e n a , u k l j u č u j u ć i i b r o j n e p o d r u ž n i c e v e ć i h n a v i j a č k i h g r u p a , n i s u h o m o g e n e i n a j e d a n p o j a m s v o d i v e g r u p e , p o s e b n o a k o i h g l e d a m o (i) i z van s t a d i o n s k o g r i t u a l a . Lal ić ( 1 9 9 3 . ) u s v o j o j s tud i j i o T o r c i d i p r o n a l a z i 4 t i p a n a v i j a č a ; » n a v i -j a č - n a v i j a č « , » n a v i j a č iz t r e n d a « , » n a v i j a č nas i l n i k« i » n a v i -j a č - p o l i t i č k i ak t iv is t« . J a s n o j e da a k t e r i d j e l u j u z a j e d n o u

2 8 9

Benjamin Perasović

t e m e l j n o m r i t u a l u i da o r i j e n t a c i j e , s o b z i r o m na p r i su tnos t i i n t e r a k c i j u t i j e k o m i i z van s t a d i o n s k o g d o g a đ a j a , f o r m u l i ra ju m e đ u s o b n o m k o m u n i k a c i j o m , p a d o i z raža ja i o b l i k a p o v e z a n o s t i d o l a z e i n a s i l n i č k i , i p o l i t i č k i , i h e d o n i s t i č k i , i k l upsk i i m p u l s i . S o b z i r o m na t e m u o v o g r a d a i tezu (u n a v i j a č k o m s l u č a j u v iše p u t a p o t v r đ e n u i u r a d o v i m a d r u g i h a u t o r a ) o n a s t a j a n j u u r b a n i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , p o t r e b n o j e La l i ćevu t i p o l o g i j u n a d o p u n i t i p e r s p e k t i v o m k o j a a n a l i z i ra » n a v i j a č a iz t r e n d a « i zahva t i t i u o n a j d i o ( a u t o ) d e f i n i -c i je a k t e r a k o j i s e o d n o s i s p r a m s v o j e v r s n o g » m a i n s t r e a -m a « . To j e o s o b i t o z n a č a j n o uč in i t i u p o d r u č j u n a v i j a č k e s u b k u l t u r e , jer j e o n a u s p e c i f i č n o m o d n o s u s p r a m d o m i n a n t n e k u l t u r e , p o č e v š i o d s a m o g s t a d i o n s k o g r i t u a l a , ko j i s e o d v i j a u z m n o g e a k t e r e r o d i t e l j s k e k u l t u r e i T V k a m e r e , d o s l o ž e n i j e g o d n o s a ko j i u k l j u č u j e p r e p l e t a n j e s u b k u l t u r n i h i š i r i h s a d r ž a j a d o m i n a n t n e k u l t u r e . N e m a s u m n j e d a n a v i j a č i p r e d s t a v l j a j u p o s e b a n s u b k u l t u r n i sti l n a scen i d r u š t v a . O n i b i t o b i l i i bez e l e m e n a t a k o j i p o d s j e ć a j u n a s u b k u l t u r n e s t i l ove i n s p i r i r a n e r o c k k u l t u r o m . N o , s o b z i r o m n a r a z l i k o v a n j a u r b a n o g i r u r a l n o g , n a p e r c e p c i j u t i h r a z l i k o v a n j a i u p o t r e b u u a k t e r o v i m d e f i n i c i j a m a s e b e i d r u g o g a , p o t r e b n o je p i ta t i o k a r a k t e r u »s t ruk ture o s j e ć a j a « ko j i stoj i iza u r b a n i h a k t e r a , o n i h ko j i su p r i d o n i j e l i i z g r a d n j i n a v i j a č k o g st i la i » d i j a l o g u « s r o c k s u b k u l t u r o m na p o č e t k u c i j e l o g p r o c e s a . T e m e l j i te s t r uk tu re o s j e ć a j a n a l a z e se u g l a z b e n o m m i k s u » n o v o g o t p a d n i š t v a « s r e d i n e o s a m d e s e t i h , k a o i u d r u g i m r o c k e r s k i m i s r o d n i m i skus tv ima ko lek t iv n o g t r ansa , p j e v a n j a i p l esan ja , l a k o j e d i o n a v i j a č a d o t o g a d o š a o i bez t u đ i h s u b k u l t u r n i h p o s r e d o v a n j a , u t j e c a j r o c k - k u l t u r e j e e v i d e n t a n , u n a v e d e n o m p e r i o d u . Č i n j e n i c i d a j e n a v i j a n j e b i l o s m a t r a n o t r e n d o m n i su p r i d o n o s i l i s a m o » n a v i j a č - n a s i l n i k « i » n a v i j a č - p o l i t i č k i ak t i v i s t« ( i a k o i o n i n o s e t r e n d o v e sa s o b o m , rev i t a l i z i r a j uć i i p r o f i l i r a j u ć i š t e m e r s k e g r u p e , p r i k l j u č u j u ć i se p o l i t i z a c i j i i n a c i o n a l n o m

2 Q O

URBANA PLEMENA

o k u p l j a n j u k r a j a o s a m d e s e t i h ) n e g o u p r a v o ( s u b ) k u l t u r o -lošk i u s m j e r e n i a k t e r i , ko j i d o ž i v l j a v a j u n a v i j a č k i »đir« k a o už ivan je i n e p r o c j e n j i v p r o v o d . » N a v i j a č i iz t r e n d a « u La l i će -vo j studi j i d a j u na jv iše »hedon is t i čk ih« o d g o v o r a . Bez n a m j e r e z a o s p o r a v a n j e m k o n s t a n t n o g s u b k u l t u r n o g k a r a k t e r a d i j e l a n a v i j a č k i h o k u p l j a n j a o d k r a j a s e d a m d e s e t i h d o d a n a s , t r e b a u p o z o r i t i n a s p e c i f i č a n m o m e n t n a s t a j a n j a s t i la i o t v o r e n o s t i p r e m a d i j e l u r o c k - s u b k u l t u r e , š to o b i l j e ž a v a p o l o v i c u o s a m d e s e t i h , k a o i n a p r o c e s e d a l j n j e a f i r m a c i j e te o t v o r e n o s t i , a l i i n j e n e n e g a c i j e . N a p e t o s t i z m e đ u »sel j a č i n a « i p r e d s t a v n i k a » u r b a n o g d i r a « t a k o đ e r n i j e n i k a d n e s t a l a sa s t a d i o n a , o n a j e d i o s t a l n o g r e d e f i n i r a n j a i i n t e r a k c i j e . U n u t a r T o r c i d e m o g u ć e j e p r i k a z a t i p u t v i šes t r u ke p r o m j e n e m j e s t a sa »s jeve ro i s toka« na » s j e v e r o z a p a d « i o p e t na »s jevero is tok« u j e d n o m n o v o m sv je t lu - p o n o v n o g n a g l a š a v a n j a raz l i ke s p r a m » l a p a n a « , » č o b a n a « i s l ič n i h »s k o j i m a s i p r i s i l j en n a v i j a t i na is to j s t ran i s t a d i o n a « . D o k k a r a k t e r i s t i k e g r u p n o g r i t u a l a i k a r a k t e r i s t i k e n o g o m e t n o g p l e m e n a u o p ć e o s t a j u n a j e d n o j raz in i t r a j n e (» top la s t ru ja g o m i l e « , e k s p r e s i v i z a m , o b l i c i o k u p l j a n j a , u l o g a rekv iz i ta , a k t i v n o b o d r e n j e , a n t a g o n i z m i i k o d k o m u n i k a c i j e s » d r u g o m s t r a n o m « , s i m b o l i č k o i s t v a r n o n a s i l j e , h e d o n i z a m ) , p r e p o z n a v a n j e raz l i č i t i h s t i l ova u n u t a r n a v i j a č k o g sv i je ta p o s e b n o j e v a ž n o s o c i o l o g i j i s u b k u l t u r e m l a d i h z b o g o n i h n e s t a l n i h , teže u h v a t l j i v i h , a l i z n a č a j n i h p r o m j e n a s t r u k t u r e n a v i j a č k o g p l e m e n a . T a k o j e d n a o d u r b a n i h n a v i j a č k i h g r u p a , d o b r i m d i j e l o m n e s v j e s n o , s v o j im d j e l o v a n j e m u d e v e d e s e t i m g o d i n a m a n a g o v j e š t a v a m o g u ć i , a l i još n e r e a l n i s m j e r , a t o j e od » n a v i j a č a - p o l i -t i č k o g ak t i v i s ta« (ko j i se n i k a d n e ć e i zgub i t i z b o g j a v n o s t i i re la t ivne s igurnos t i s t ad ionske k o m u n i k a c i j e ) i » n a v i j a č a - n a -s i ln ika« (koj i se m o ž e u j e d n o m p e r i o d u p o v u ć i , š to p o k a z u j e p r i m j e r T o r c i d e i z s r e d i n e d e v e d e s e t i h , k a o i e k s p l o d i r a t i p o s r e d o v a n k o n t e k s t o m , p o p u t BBB) p r e k o p r i m a t e l j a , a l i i

291

Benjamin Perasović

s tva ra te l j a n a v i j a č a » t renda« (koj i m o ž e ima t i »v išak u r b te ta« i k o m u n i c i r a t i s n e n o g o m e t n o m s u b k u l t u r n o m < n o m ) , p r e m a »nav i j aču -nav i j aču« ko j i u z a l o g u c i je le pr iče p o č e t k a drži n a j m a n j e dest rukt ivn i e l e m e n t - l j ubav .

2Q2

URBANA PLEMENA

Heavy-metal: as špadi

D i c k H e b d i g e je u s v o j o j n a j c i t i r a n i j o j kn j i z i , o s u b k u l tur i i z n a č e n j u s t i l a , p i s a o k a k o j e h e a v y - m e t a l » č u d a n s p o j h i p i j e v s k e es te t i ke i n o g o m e t n o - n a v i j a č k e m u š k o s t i « . S u b k u l t u r a j e p u n a » č u d n i h s p o j e v a « , č a k i k a d o s t a j e m o »sam o « na t e r e n u g l a z b e k a o o s n o v e za p o s r e d o v a n j e s t i la i i d e n t i t e t a , a još v iše p r o š i r u j u ć i je n o g o m e t n i m h u l i g a n i z -m o m i r a z n o l i k i m k o m b i n a c i j a m a v r i j e d n o s n i h o r i j e n t a c i j a . N o g o m e t n i h u l i g a n i z a m n e m o r a bi t i u k l j u č e n u r a s p r a v u 0 h e a v y - m e t a l u , p o s e b n o a k o p r o m a t r a m o a m e r i č k u s c e n u , š to na s l i čan n a č i n v r i j ed i i za p u n k i r o c k - k u l t u r u u o p ć e , k o j a j e u Br i tan i j i z n a č a j n i m d i j e l o m p r o ž e t a ( s u b ) k u l t u r o m t r i b i n a i p l e m e n s k i m s l j e d b a m a n o g o m e t n i h k l u b o v a , a to u a m e r i č k i m u v j e t i m a ne p o s t o j i . M e đ u t i m , i o v d j e se p o n a v l j a p r i č a o r a z n o v r s n i m o b l i c i m a s u b k u l t u r n i h a f i l i j a c i j a 1 i d e n t i f i k a c i j a , p o s e b n o k a d je r i ječ o n a š i m u v j e t i m a i p o s r e d o v a n j i m a »me ta l« ili n e k o g d r u g o g i d e n t i t e t a u k o n k r e t n o m k o n t e k s t u . Poš to h e a v y - m e t a l i m a svo je k o r i j e n e u h a r d - r o c k u , nek i s u a k t e r i , p o z n a t i i z r a z d o b l j a h a š o m a n ske s c e n e s e d a m d e s e t i h , k a o l j ub i t e l j i o d r e đ e n o g z v u k a , u o s a m d e s e t i m p o s t a l i » m e t a l c i « s raz l i č i t im n a g l a s c i m a , ili su to b i l i već k r a j e m s e d a m d e s e t i h . N e s u m n j i v o su zvuč i ( i n j i h o v a s u b k u l t u r n a p r e r a d a k roz i n t e r a k c i j u i n d i v i d u a i škvad r i ) Led Z e p p e l i n , D e e p P u r p l e , I r on Buter f l y , B lue O y s t e r C u l t , B lack S a b b a t h i d r u g i h , p r i p r e m i l i t e ren i p o m o g l i m n o g i m a u t r a ž e n j u a f e k t i v n e z a j e d n i c e k o j u p u n k i n o v i va l n e ć e p o m e s t i s p o z o r n i c e . J e d a n t a k a v a f e k t i v n i savez n a s t a o j e u n a š o j s r e d i n i r e c e p c i j o m n o v o g v a l a b r i t a n s k o g h e a v y m e t a l a ( N W O B H M ) , b e n d o v a p o p u t I r on M a i d e n , J u d a s Priest, S a x o n , U F O i t d . U p r v o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h scene s u još uv i j ek o d v o j e n e , svak i p r a v a c

293

URBANA PLEMENA

k o j i s e o s a m o s t a l i m o ž e n a ć i v las t i tu p u b l i k u k o j a p o n e k a d l j u b o m o r n o č u v a g r a n i c e s t i l a , u z s t a l n o p o s t o j a n j e » n e v id l j i v ih« s l j e d b e n i k a j e d n o g s t i la , ili l j ud i ko j i k o m b i n i r a j u v iše s t i l o v a . U z d u g u k o s u , k o j a j e n a k o n n e s t a j a n j a h i p i -jevsk ih a k t e r a p o s t a j a l a u g l a v n o m s i n o n i m m e t a l a c a , u j e d n o m s p e c i f i č n o m r a z d o b l j u o d p a r g o d i n a , d i o a k t e r a u o b l i č a v a i m a g e ; kor is te s e p r i š i vke n a k l a s i č n i m t r a p e r

AKTER A: Sve je to komerc i j a l a , M T V , p r o d a n e duše. . . AKTER B: Zašto? Pa sad više n i smo m a l a sekta č i ju m j u z u n i tko ne kuž i , sad to sluša više l j ud i , a m juza je i da l j e žestoka. . .

j a k n a m a , c r n a k o ž n a j e t a k o đ e r u u p o t r e b i , p r o n a l a z e s e u k r a s i , r e m e n j e i n a r u k v i c e p o p u t o k l o p a ili z a k o v i c a , m a j i ce s i m e n i m a b e n d o v a , m a r a m e , i t d . A C / D C p o s t a j e

2Q5

Benjamin Perasović

»pučk i« m e t a l b e n d , i u n e d o s t a t k u o r i g i n a l n e p r i š i vke il i m a j i c e , m n o g i ć e u ž a r u o b i l j e ž a v a n j a p o s e g n u t i z a k e m i j s k o m il i f l o m a s t e r o m k a k o b i ta če t i r i s l ova i » m u n j e « os ta l i t r a j n o n a i z b l i j e d j e l o j t r a p e r j a k n i . N a r a v n o , z a estetski osjet l j iv i j i d i o s u d i o n i k a m e t a l n o g p ro f i l i r an ja p o č e t k a o s a m d e s e t i h t a k v e s u i n t e r v e n c i j e b i l e t u ž n i m s i m b o l o m n e u k u s a . K a o i n a s v i m d r u g i m s u b k u l t u r n i m s c e n a m a , p o s t o j a l e s u b r o j n e p o d j e l e i i n d i v i d u a l n e raz l i č i tos t i u n u t a r o p ć e g h e a v y - m e t a l p l e m e n a , a g l a z b e n e p r e f e r e n c i j e p r e d s t a v l j a j u s a m o j e d a n ( p r e m d a k l j u č a n ) k r i te r i j r a z l i k o v a n j a , u z d o b , k v a r t o v s k u il i š k o l s k u l o c i r a n o s t , s t u p a n j u r b a n i t e t a , s l e n g , p o r o d i č n u p o z a d i n u i d r u g o . U b r z o ć e , z b o g v iše d i m e n z i j a d i f e r e n c i j a c i j e , g d j e j e g l a z b a p o n o v o p r e s u d n a a l i ne i j e d i n a , o p ć i p o j a m h e a v y - m e t a l a p o s t a t i p r e u z a k i n e u p o t r e b l j i v . K r a j s e d a m d e s e t i h i p o č e t a k o s a m d e s e t i h , uz d j e l o m i č n u s m j e n u g e n e r a c i j e i s v j e t o n a z o r a ( o d h a š o -m a n s t v a na p u n k i n o v i va l ) u d o m a ć o j p u b l i c i s t i c i b l i s ko j s u d i o n i c i m a z b i v a n j a i š i ro j s c e n i , n i j e se n a š l o p u n o l i j ep ih r i ječ i za m e t a l p l e m e . O s i m što j e n o v i m e t a l va l i s p r a ć e n p o h v a l a m a z b o g p r i h v a ć a n j a p u n k e r s k e žes t ine i z a b o r a v l j a n j a n a b a l a d e ( k a o d a žes t ine u r o c k u n i j e b i l o p r i j e p u n k a ) d u g o k o s i g i t a rsk i h e r o j i s m a t r a n i s u s v o j e v r s n i m a t a v i z m o m i n t e l e k t u a l n o ž i v a h n e s c e n e p o s t - p u n k r o c k a . Po le t , k o j i j e h a š o m a n e b r a n i o o d k o n z e r v a t i v i z m a i m o r a l n e p a n i k e , s t v a r a j u ć i s c e n u , o b j a v i o j e v iše t e k s t o v a »pro t iv h a š o m a n a « z b o g n j i h o v o g o d b i j a n j a n o v i h z v u k o v a , z b o g »ka tas t ro fa lno loš ih p l o č a « ko je h a š o m a n i i d a l j e m e d u s o b o m r a z m j e n j u j u , a t o s u p r v e n s t v e n o b i le p l o č e p s i h o -d e l i č n o g , i t e š k o g , m e t a l i z i r a n o g r o c k a . T a k o đ e r , s o b z i r o m na p o l i t i č n o s t i k r i t i čnos t p u n k a i n o v o g v a l a , o n d a š n j i m e t a l se d o ž i v l j a v a o k a o » d r u š t v e n o p r i hva t l j i v« i t a k o za sv jesne u r b a n e o m l a d i n c e ( p ) o s t a o r e a k c i o n a r a n . N i s u t o s p e c i f i č n o s t i n a š e s r e d i n e , n e g o d i o p r i č e o s t a t u s u k o j i m e t a l i m a u n u t a r r o c k - k r i t i k e i p u b l i c i s t i k e u sv i j e tu u o p ć e .

2 9 6

URBANA PLEMENA

N a š a je s p e c i f i č n o s t š to su u u v j e t i m a j e d n o p a r t i j s k o g s i s t e m a p u n k e r i i n o v o v a l c i čes to b i l i s u m n j i v i i d r ž a n i p o d a l je o d n e k i h m e d i j a , p a s u o n d a lakš i u l a z a k h a r d i h e a v y b e n d o v a u j a v n o s t s m a t r a l i z a s l u g o m n j i h o v e a p o l i t i č n o s t i i » r e a k c i o n a r n o s t i « k o j a ne p r o p i t u j e sv i je t u k o j e m ž iv i , no t o j e t a k o đ e r o b i l j e ž i l o s a m o j e d a n s p e c i f i č a n t r e n u t a k i d e o l o g i z a c i j e k r a j a s e d a m d e s e t i h , p r i j e n a s t a j a n j a n o v o g o t p a d n i š t v a i m i j e š a n j a d i j e l a r o c k e r s k e ( sub )ku l t u re s n a -s t a j u ć i m s t i l o m n o g o m e t n o g h u l i g a n a . I p a k , u sv je t sk im r a z m j e r i m a p o z n a t o je o m a l o v a ž a v a n j e ili i s m i j a v a n j e h e a v y -- m e t a l a k a o p r i g l u p o g i n e k r e a t i v n o g , po l i t i čk i v e o m a n e k o r e k t n o g st i la . N a j a v l j u j u ć i p r i l o g o h e a v y - m e t a l u u Q u o r u m u , R izvanov ić ( 1 9 9 2 . ) ga naz iva n a j v i t a l n i j i m i n a j p o p u l a r n i j i m r o c k ž a n r o m i » k o l i k o g o d se s l i ne i p r e z i r a t r o š i l o , t a č i n j e n i c a n i k a k o s e n e m o ž e o s p o r i t i « . I M i r e l K o m a d , a u t o r t o g i n s t r u k t i v n o g p r i l o g a u Q u o r u m u , o d m a h n a p o č e t k u p o k a z u j e d a j e sv jes tan o p t u ž b i z a m a č i z a m , r a s i z a m , s o t o n i z a m i k o n z e r v a t i v i z a m , k o j e č e s t o u p u ć u j u l j ud i »ko j i n isu ču l i v iše o d d v i j e H M p l o č e u ž ivo tu« . D o p u š t a j u ć i m o g u ć n o s t n e g a t i v n e k r i t i ke z a niz b e n d o v a k o j i m a s e d o k a z u j e l oša s t r ana » m e t a l a « , K o m a d n a p o č e t k u teks ta m o r a e k s p l i c i r a t i : » H M n isu Kiss, B o n J o v i , E u r o p e , M o t l e y C r u e , A e r o s m i t h , C i n d e r e l l a , P o i s o n , B l a c k C r o w e s , Tes la i n j i m a s l ičn i .« ( K o m a d , 1 9 9 2 . , str. 1 7 9 . ) H a r d - r o c k i h e a v y -- m e t a l uv i j ek su i m a l i b r o j n e s l j e d b e n i k e u n a š i m k r a j e v i m a , i o n i k a o d a n e m a r e z a n e g a t i v n e k r i t i k e , p a n i z a p o d j e l e u p u ć e n i h , s p a j a j u ć i u s v o j i m r i t u a l i m a i o n e v r i j e d n e , i o n e k o j i h b i se K o m a d o d r e k a o . » M e t a l c i « su već v iše o d d v a d e s e t g o d i n a p r i su tn i n a s u b k u l t u r n o j s c e n i , n o sve st i lske va r i j a c i j e k o j e su se d o g o d i l e o t e ž a v a j u u p o t r e b u s a m o t o g a p o j m a . S r e d i n o m o s a m d e s e t i h , s e g m e n t a c i j a ( s t va ran je p o d s t i l o v a k o j i s u još uv i j ek d i o o p ć e g p o j m a ) p re laz i u f r a g m e n t a c i j u h e a v y m e t a l s cene u H r v a t s k o j , g d j e d i o a k t e r a p o č i n j e i z b j e g a v a t i »heavy« o d r e đ e n j e , s m a t r a -

2 9 7

Benjamin Perasović

j uć i g l a z b u , tekst , i m a g e , c j e l o k u p n i d o ž i v l j a j n o v i h m e t a l b e n d o v a d o v o l j n o raz l i č i t im z a d i s t a n c u o d h e a v y k las i ke . N o v o o d r e đ e n j e n a j č e š ć e j e b i l o »speed« , » t rash«, »b lack« il i »dea th« . ( M n o g i n isu b i l i p o t p u n o s i g u r n i n a k o j i b e n d p r i m i j e n i t i k o j u o d o z n a k a , a l i s u svi n a g l a š a v a l i k o l i k o j e s p e e d il i t rash d r u k č i j i o d » h a r d & h e a v y « b e n d o v a . ) U p o znavš i n o v e g e n e r a c i j e m e t a l a c a s r e d i n o m o s a m d e s e t i h , m n o g o p u t a s a m z a b i l j e ž i o o v a k v e i z jave : » N i s a m j a h e a v y m e t a l a c , t o j e n e š t o d r u g o , p o s t o j e ve l i ke r a z l i k e , j a s l u š a m s p e e d / t r a s h m e t a l « i t d . Pu tu juć i s l j u b i t e l j i m a m e t a l a n a k o n c e r t e , m o g l o s e u o č i t i već s p o m e n u t o s t i l i z i r an je , raz l ič i t i m a g e , t a k o d a j e b i l o o d m a h j a s n o t k o n a k o n c e r t , n a k o j e m z a j e d n o n a s t u p a j u A C / D C i M e t a l l i c a , i d e z b o g p r v i h , a t k o z b o g d r u g i h . N a s t a n a k t r ash m e t a l a d o n i o j e p r o m j e n e u t e k s t o v i m a ( p r e m a s o c i j a l n i m , e k o l o š k i m i d r u g i m t e m a m a r a s p a d a c iv i l i zac i je ) a g l a z b e n a i v e r b a l n a a n g a ž i r a n o s t , žes t ina i b r z i n a , h r a n a za sa te i sa te h e a d -- b a n g i n g a i t r a n s a , s n a ž n o su o t vo r i l i p r o s t o r s u b k u l t u r n e i d e n t i f i k a c i j e i o m o g u ć i l i n o v i m a k t e r i m a i z lazak n a s c e n u . R a z d o b l j e s u k o b a s p u n k e r i m a t r a j a l o j e k r a t k o , i n i j e o b u h v a t i l o sve g e n e r a c i j e i s u b k u l t u r n e a k t e r e , a č e s t o je b i l o p o s r e d o v a n o k v a r t o v s k i m k o n t e k s t o m i t e r i t o r i j a l n i m ( n o -v o z a g r e b a č k i m ) n a p e t o s t i m a m l a d i h s u d i o n i k a s c e n e .

M e t a l l i c a je b i l a k u l t n i m b e n d o m i g ra f i t i s b a z i č n i m l o g o m p r e p l a v i l i s u g r a d g o t o v o k a o u d o b a »nevv p u n k « g r a f i t a . S o b z i r o m na žes t i nu , M e t a l l i c a , S laye r , A n t h r a x , i s r o d n i b e n d o v i , već s u bi l i d a l e k o o d m a k l i o d s t a r o g p u n k a i m o g l i su se m je r i t i s h a r d - e o r e o m , m e đ u s o b n o se i n s p i r i ra t i i s t va ra t i z a j e d n i č k u s c e n u , no g r a n i c e s u b k u l t u r n i h s t i l ova p o n e k a d s e d rže n a p r e d r a s u d a m a i s t r a h u , p o t p u n o m i m o razvo ja g l a z b e il i s u r a d n j e b e n d o v a . T o j e b i o s l uča j i u Z a g r e b u . Pr iča o m e t a l c i m a k a o m a e h o t i p o v i m a o p s j e d n u t i m s o t o n o m , s m r ć u , p o k o l j e m , p a k l o m , k r v l j u , s v e o p ć i m u n i š t e n j e m , z a d r ž a l a se i na s a m o j s u b k u l t u r n o j

2 p 8

Benjamin Perasović

s c e n i , j e d n i m d i j e l o m z b o g s t va rne t e m a t i k e k o j u n j e g u j u o d r e đ e n i b e n d o v i (Slayer) a d r u g i m d i j e l o m z b o g p r e d r a s u d a k o j e m o g u i m a t i f u n k c i j u u č v r š ć e n j a v l a s t i t o g s t i la , g d j e , r e c i m o , » a n g a ž i r a n i « b e n d o v i m i s l e k a k o s u j e d i n i u t o m p o l j u . S o b z i r o m n a d o m i n a c i j u g l a z b e n a d t e k s t o m u i d e n t i f i k a c i j s k i m k o r a c i m a d o m a ć i h s u b k u l t u r a , a n a o s n o vu sve č e š ć e g m i j e š a n j a s t i l o v a , s r e d i n o m o s a m d e s e t i h j e m a n j i al i k rea t i vn i i u t j eca jn i d i o n o g o m e t n i h n a v i j a č a p r e u z e o žes toke r i f f ove i h r a n i o se M e t a l l i c o m i S l a y e r i m a u o č i m i t sk i h g o s t o v a n j a , bez o b z i r a o č e m u j e o d r e đ e n a p j e s m a p j e v a l a . M n o g i m e t a l c i su s u d j e l o v a l i i u s t a d i o n s k i m r i t u a l i m a , t vo reć i j e d a n p o s e b a n c r o s s o v e r , n e o v i s n o o b e n d o v i m a , s p u n k e r i m a k o j i s u s e t a k o đ e r h r a n i l i žes to k o m g l a z b o m u o č i u t a k m i c e . T a k o s u naš i d o m a ć i a k t e r i , m e t a l c i i p u n k e r i , o s i m s u k o b a i e v i d e n t i r a n i h t u č n j a v a , z a p o č e l i i z a j e d n i č k i »let me g o « p les na s t a d i o n u , m o ž d a i p r i j e n e g o što s u t o m o g l i iskusi t i n a n e k o m c r o s s o v e r k o n c e r t u u g r a d u . P o j a m m e t a l c a n i k a d n i j e b i o j e d n o z n a č a n , a o s a m d e s e t i h se još v iše u s l o ž n j a v a m o g u ć e z n a č e n j e . K a d s u B a d B l u e Boys i z a p o č e l i s o b l i k o v a n j e m s v o g s t i la i p i s a n j e m g r a f i t a n a š i r o k o m p o d r u č j u , m o g l o s e p r o n a ć i v i še p r i m j e r a k o m b i n i r a n j a p r i p a d n o s t i . V e ć s p o m e nu t i g ra f i t » M e t a l l i c a , BBB, S p a n s k o « (a m o ž e i » A n t h r a x , T o r c i d a , Suć ida r« ) g o v o r i n a m o k v a r t o v s k o j i s p e c i f i č n o j s u b k u l t u r n o j i d e n t i f i k a c i j i , g d j e a k t e r u p o t p u n o s t i s p a j a svo je n a v i j a č k o p l e m e s p l e m e n o m z v u k a i p o n o s n o is t iče t e r i t o r i j a l n u u s i d r e n o s t n a u r b a n o j m a p i . N e s u m n j i v o j e r i j eč o m e t a l c i m a , no m e t a l c i su b i l i i o n i ko j i n i su išli na u t a k m i c e , a k v a r t o v s k o o b i l j e ž j e t a k o đ e r n i je b i l o o b a v e z n o , g r u p a m e t a l a c a m o g l a j e p o s t a t i š k v a d r o m n e o v i s n o o k v a r t u , z b o g iste š k o l e il i n a p r o s t o g l a z b e n i h , p o v e z u j u ć ih s t ruk tu ra o s j e ć a j a i že l j a . M i r e l K o m a d ( 1 9 9 2 . ) n a v e o j e d v a n a e s t a p o s t o l a t e š k o g m e t a l a , m e đ u k o j i m a s u p isc i i r e d a t e l j i , u g l a v n o m h o r r o r a , a m e đ u d v a n a e s t o r i c o m su i

3 0 0

URBANA PLEMENA

T o l k i e n , a u t o r G o s p o d a r a p r s tenova , kn j iževn ik D a n i l H a r m s i g l u m a c A r n o l d S c h w a r z e n e g g e r . O d k l a s i č n o g f i l m s k o g h o r r o r a i t e s t i r a n j a n o v i h g r a n i c a p o d r a ž a j a i p e r c e p c i j e m o r b i d n o s t i , d o n a š e g p o l i t i č k o - d o k u m e n t a r n o g h o r r o r a c i v i l i zac i j e r a t o v a i e k o l o š k i h k a t a s t r o f a , a k t e r i m e t a l s t v a r a l a š t v a o m o g u ć u j u K o n a n i m a il i n e k i m d r u g i m , z a g r e b a č k i m ili s p l i t s k i m s r e d n j o š k o l s k i m r a t n i c i m a , d a s e s u o č e s t i m p r o b l e m i m a k a k o z n a j u i m o g u . N e k i će to č in i t i s p r i j a t e l j i m a n a k o n c e r t u , nek i ć e s e p o s v e ć i v a t i d e t a l j i m a i m a g e a , n e k i će s u d j e l o v a t i u n a s i l n i č k i m a k t i v n o s t i m a , d r u g i će se nas i l ja g roz i t i , d o k će t reć i dopus t i t i da i h r i f fov i i z z v u č n i k a p r e n e s u u s tan je t r a n s a , bez o b z i r a na v e r b a l i -z a c i j u . Još od h i p i j e v s k o g i t e š k o r o c k e r s k o g r i t u a l a v i t l a n j a g l a v o m ( i k o s o m ! ) k o j e p o d s j e ć a n a d e r v i š k i o b r e d , t r a n s s e n a m e ć e k a o p r i m j e r e n o o b j a š n j e n j e c i l j a i k a r a k t e r a n e s a m o h e a v y - m e t a l g l a z b e i s u b k u l t u r e s n j o m u vez i , n e g o i m n o g i h d r u g i h r i t u a l a s u b k u l t u r n e s c e n e . T r a n s i č n o s t j e v id l j i va i o n a na m e t a l scen i m o ž e bi t i r a z n o v r s n o u s m j e r e na ili p o s r e d o v a n a . Ples v e ć i n e m e t a l a c a (ko j i je s o b z i r o m n a c r o s s o v e r v a r i j a n t e i m a o i s vo je f aze t r č a n j a , bez m a h a n j a g l a v o m ) , h e a d b a n g i n g , p o d s j e ć a p r v e n s t v e n o n a š a m a n i s t i č k u p r a k s u i s t a n j a t r a n s a .

A u t o r i p o p u t W i l l a S t r a w a ( 1 9 9 0 . ) n a g l a š a v a j u p r i g r a d s k o i s r e d n j e k l a s n o p o d r i j e t l o m e t a l a c a , n o h r v a t s k o i s kus t vo , k a o i k o d d r u g i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , g o v o r i o n i ž i m i v i š i m , p r i g r a d s k i m i g r a d s k i m , r a z n o v r s n i m m j e s t i m a o b l i k o v a n j a j e d n o g i d e n t i t e t a ko j i n i j e v e z a n u z p o s e b a n d r u š t v e n i s l o j , n e g o u z r i t u a l , z v u k o v e , t r a n s . H e a v y m e t a l je v e z a n i uz set m u š k o s t i , m i s t i k e i s n a g e , s i r o v e e n e r g i j e , uz ž i vo t u s t r i p u , u m j e t n i č k u v i r t u o z n o s t i u s p o r e d b u s k l a s i č n o m g l a z b o m (ne s a m o z b o g S a t r i a n i a ) i v e z a n j e u z s t i g m e m a č i z m a , k o n z e r v a t i v i z m a , s o t o n i z m a , k a k o u d o m i n a n t n o j k u l t u r i , t a k o i na d i j e l u s u b k u l t u r n e s c e n e . Bez o b z i r a š to j e m e t a l p r i j e t r a s h r e v o l u c i j e b i o

3 0 1

Benjamin Perasović

p o t p u n o »po l i t i čk i n e k o r e k t a n « ( a z a n e k e j e t o o s t a o z a u v i jek) i š to su p u n k e r i u r a n o j faz i b i l i i z r a v n o u s u k o b u s m e t a l c i m a , d o ž i v i o s a m b e z b r o j p u t a d a i n a j o r t o d o k s n i j i p r o t i v n i c i m e t a l a p u š t a j u p j e s m u »Ace o f S p a d e s « o d M o -t o r h e a d a , už i va juć i u n j o j n a p u n k e r s k i m , h a r d - c o r e t u l u m i m a . K a s n i j e , k a d j e već i c r o s s o v e r i z v e d e n , b i l o j e l a k o , no m o ž e m o i r an i j e govo r i t i o m e t a l d o p r i n o s u o t p a d n i č k o m i p r o t e s t n o m f r o n t u m l a d i h . N a k o n c r o s s o v e r a , p r e m a k ra j u o s a m d e s e t i h i p o č e t k u d e v e d e s e t i h , g d j e se s p e e d / t r a s h / h a r d - c o r e m i j e š a j u s n o i s e , h i p - h o p , s k a , t e c h n o i d r u g i m i z r a z i m a , k a r a k t e r p r o t e s t a m o ž e s e t u m a č i t i s a m o u z p o t p u n o p o z n a v a n j e k o n k r e t n o g a k t e r a , bez z a k l j u č i v a n j a n a o s n o v i p r e d r a s u d a .

3 0 2

URBANA PLEMENA

Hip-hop

K a d a je u l je to 1 9 9 2 . b u k n u o c r n a č k i p ro tes t u L. A . - u , k a d a j e o b l a k d i m a o d u l i č n e p a l j e v i n e s i g n a l i z i r a o ra t , s l i j ep i g n j e v i s t r ah za b u d u ć n o s t a m e r i č k e t a l i o n i c e , t a d a su v o d i t e l j i te lev iz i j sk ih m r e ž a p o č e l i p o z i v a t i »c rne l i de re« . N o , b i l o j e k a s n o . T o v iše n isu b i l i n i k a k v i c rn i l i d e r i . Prav i l i de r i s p o n t a n o g , o s v e t n i č k o g i a n t i - i n t e g r a c i o n i s t i č k o g p o k r e t a bi l i s u r a p b e n d o v i .

J a m a j k a n s k a t r a d i c i j a p o k r e t n o g sound systema u k a zu je n a v a ž n u u l o g u d j - a , k o j a iz laz i i z n a š e g u o b i č a j e n o g p o i m a n j a p u š t a n j a g l a z b e ili z a b a v e , i p r e t v a r a se u i n fo r m i r a n j e , p o s r e d o v a n j e i a r t i k u l i r a n j e p r o b l e m a u z a j e d n i c i . I z t a k v e t r a d i c i j e , k o j a p o z n a j e t o a s t i n g , ta lk o v e r , r a g a m u f f i n i s l i čne m i k r o f o n s k e i s t upe , d j K o o l H e r c s t i g a o je u B ronx , i t a m o u p rvo j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h usav rš i o m i k -s a n j e v iše p l o č a i s t o v r e m e n o , k o m b i n i r a j u ć i tekst , raz l ič i te g l a z b e , u n u t a r k o n c e p t a t i m s k o g r a d a n a p o z o r n i c i . D o p r i n o s o m d j T e o d o r a g r a m o f o n sve v iše p o s t a j e i n s t r u m e n t , p l o č a se p o t e ž e n a p r i j e d n a z a d ( s c r a t c h i n g ) , a n o v e e fek te u s a v r š a v a G r a n d m a s t e r F lash ( Joseph Sad le r ) k o m b i n i r a juć i e l e k t r o n i k u i h a r d - f u n k . A f r i k a B a m b a a t a a d o v o d i u vezu n a s t a j u ć u g l a z b u s r a s n i m i s o c i j a l n i m p r o b l e m i m a , o s n i v a Z u l u N a t i o n 1 9 7 5 . i o k u p l j a m l a d e s u l i c e , s u p r o t s t a v l j a j u ć i se s u k o b i m a b a n d i i u z i m a n j u h e r o i n a , š to će os ta t i o b r a z a c j e d n o g t i p a c r n a č k o g g l a z b e n o g i s o c i j a l n o g a k t i v i z m a u susjedstvu, o s n a ž e n o g a v e l i k i m r e v i v a l o m M a l k o l m a X - a i c r n a č k o g p o k r e t a u o p ć e , k roz r a p b e n d o v e k r a j a o s a m d e s e t i h .

Od p o č e t k a je r i ječ i o n a č i n u ž i v o t a , o r i t m u u l i c e , o n i ž i m ili o b e s p r a v l j e n i m s o c i j a l n i m s l o j e v i m a , b o j o m k o ž e i zdvo jen ih i z p r o k l a m i r a n e j ednakos t i (p red z a k o n o m ) . A f r i k a

3 0 3

URBANA PLEMENA

B a m b c i a t a a m e đ u p r v i m a ć e p o č e t i g o v o r i t i o h i p - h o p k u l t u r i , a ne s a m o o g l a z b i . D u g o g o d i š n j e p o v e z i v a n j e c r n o g o s v j e š t a v a n j a s g l a z b o m , u sv jet lu n a s t a n k a n o v i h i m e n a i n o v i h p r o b o j a n a r u b n e i s r e d n j e d i j e l o v e š i r o k e s c e n e k r a j e m s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h (od S u g a r -hi l l G a n g d o R U N D M C il i Kur t i s B low) o m o g u ć i l o j e e r u p c i j u v u l k a n a r a p s t va ra laš t va u d r u g o j p o l o v i c i , p r e m a k r a j u o s a m d e s e t i h .

U n a š o j s r e d i n i , S lav in B a l e n o d i g r a t će u t e m e l j i t e l j -sku i n a j v a ž n i j u u l o g u ; još 1 9 8 4 . v o d i o je , n a tek o s n o v a n o m e r a d i j u 1 0 1 , e m i s i j u » e l e c t r o f u n k p r e m i j e r a « . T o j e r a z d o b l j e k a d a i naš i »k l inc i« , p u t e m i n o z e m n i h m a g a z i n a i f i l m o v a , o t k r i v a j u b r e a k - d a n c e . List »B ravo« , n a m i j e n j e n n a j m l a đ i m a ko j i p o s t a j u a k t e r i , z n a o je p o k l o n i t i i p l o č u u n e k o m i z d a n j u , a t o j e b i o g o t o v o jed in i n a č i n d o l a ž e n j a d o i n f o r m a c i j e j a k o m l a d i m l j u d i m a u j a k o i z raženo j kr iz i t a d a š n j e g d r u š t v a , o g r a n i č a v a n j a p u t o v a n j a i š t e d n j e e n e r g i j e . U m n o g i m n a š i m g r a d o v i m a n a s t a j u b r e a k d a n c e e k i p e , s v las t i t im i m e n i m a i v l as t i t im s r e d i š n j i m p r e o k u p a c i j a m a ; p i s a n j e g r a f i t a p rv i p u t iz lazi i z o k v i r a , p r i m a r n o o d r e đ e n o g s a d r ž a j e m , i n a g l a š a v a s l i ku , cr tež, po tp is . Spl i t s k o is t raž ivan je g ra f i t a l i j e p o p o k a z u j e p r i su tnos t i o v o g , b r e a k d a n c e , e l e c t r o - f u n k st i la m e đ u t o r c i d a š k i m , p u n k e r -s k i m i d r u g i m g r a f i t i m a . U Z a g r e b u se p o j a v l j u j u B r e a k 1 0 1 , Red W o r m s , B r e a k T N T i p o č i n j u »b re j ka t i « , i zvod i t i a k r o b a c i j e po u l i c a m a uz ne izb ježn i k a z e t o f o n ili nek i s l i čan i zvor z v u k a . M e đ u p r v i m a ko j i p o č i n j u » repa t i« j e M a s t e r K e o p s , l e g e n d a r n i R e n m e n , g r a f i t i c r t a č p o d i m e n o m F u t u r a 2 0 0 0 . I n s p i r i r a n K e o p s o m , 1 9 8 5 . p o j a v l j u j e s e F r o g y , a t a k o đ e r i Z w e k . Z b o g U n i v e r z i j a d e 1 9 8 7 . svi g r a f i t i u g r a d u s u p r e b r i s a n i , š to j e ras tuž i l o s c e n u z b o g n e m o g u ć nos t i n a k n a d n e d o k u m e n t a c i j e s t v a r a l a š t v a . N a s t a j e i EFA ( d o m a ć a s k u p i n a ) E lec t ro F u n k Ar t is ts , p r a t i s e D M C o k u p l j a n j e , B a l e n p o k r e ć e d o g a đ a n j a u v e l i k o g o r i č k o m k l u b u

3 0 5

URBANA PLEMENA

1 0 0 , d a k l e n a s t a j e s c e n a o k o d o m a ć i h b r e a k d a n c e r i t u a la (ko j i z a h t i j e v a j u b o l j u t j e l esnu s p r e m n o s t i v j eš t i nu n e g o b i l o ko j i p lesn i r i tua l s u b k u l t u r n e s c e n e ) , g ra f i t i e k s p a n z i j e , u p o t r e b e m i k r o f o n a ( M C znač i M a s t e r o f C e r e m o n y , a i zgo v a r a n j e teksta se naz iva r e p a n j e m ) i m e đ u n a r o d n e re levan t -nosti takv ih sad rža ja u t a d a š n j o j ku l tur i m l a d i h . S l jedeće g o d i n e , 1 9 8 8 . , D a m i r Ludv ig ( M C W u m a h ) nagov ješ tava a u to rsko p ro f i l i r an je d o m a ć i h a k t e r a , a scena d o b i v a z a m a h t e m a t s k i m v e č e r i m a ( p o n e d j e l j k o m ili p e t k o m ) u t a d a š n j e m Pressu, k r a t k o t r a j n o m k l u b u m l a d i h u s k l o p u O K C - a . U Rijeci se, t a k o đ e r u t o d o b a (oko 1 9 8 8 . ) o k u p l j a j u M C Bu f fa lo , d j P i m p , Ug ly Leaders ; r i ječka scena ć e , i z m e đ u o s t a l o g , biti pos l i je p o z n a t a po p r v o m a l b u m u Ug ly Leadersa , r a đ e n o m u DiY t rad ic i j i , bez n o v a c a i uz p o d r š k u r a p e k i p e .

H i p - h o p k u l t u r a u sv i je tu p r i s u t n a je u r a z n o l i k i m m e d i j i m a i o b l i c i m a . Kroz f i l m Sp ike Lee ja ( D o t he Right T h i n g ) p r o v l a č i se Fight the Power, p o z n a t a p j e s m a j e d n e od u t j e c a j n i j i h g r u p a , Public Enemy, a f i l m se g l e d a o i u n a š i m p r o s t o r i m a . P rek re tn i ca u r e l a t i v n o s p o r o m n a s t a j a n j u d o m a ć i h h i p - h o p a u t o r a n a s t a j e 1 9 9 0 . U s a m o d v a d a n a , d v a k o n c e r t a , 1 0 . i 1 2 . s v i b n j a , p r v o u Kse tu , pa o n d a u S k u c u . Uz B u d w e i s s e r , M r . C l e a n a i HC B o x e r a , ko j i su u s v o m r a p u kor is t i l i g i t a r e i b u b n j e v e , p o j a v l j u j e se Diffo, (D i f f e ren t o r g a n i s a t i o n ) u k l a s i č n o j h i p - h o p pos tav i s g r a m o f o n i m a , m i k s e t o m i M C W u m a h o m . N a k o n c e r t u s u , u p u b l i c i , i E lec t ro T e a m , k o j i ć e g o d i n u d a n a pos l i j e n a p r a v i t i ve l i k i p r o b o j n a g l a z b e n o j s c e n i , d o k a z u j u ć i s e u n u t a r n a j š i r e g m a i n s t r e a m a i p o k a z u j u ć i u n a š o j s red in i na p u t u s p j e h a k o j i m s u k r e n u l i i m n o g i a m e r i č k i r e p e r i , r a z o č a r a v a j u ć i t i m e p o d z e m n e a k t e r e i o n a j h i p - h o p ko j i s e n e g a t i v n o o d r e đ u j e p r e m a p o p u i k o m e r c i j a l i z a c i j i . Fresh Jay, prv i p rav i t u rn tab le i s t , s v o j o m i n o v a t i v n o š ć u i u p o r n o š ć u t r a j n o će ob i l j ež i t i s c e n u , o s v a j a j u ć i k a s n i j e 4 . m j e s t o u sv i j e tu , m i j e n j a j u ć i s t i l ove g l a z b e a l i o s t a j u ć i t e m e l j c e m

3 0 7

Benjamin Perasović

prv ih d a n a e lec t ro i h i p - h o p scene . S n j i m s u , iz i s tog kvar -t a , još d v a p r i j a t e l j a k o j i će b i t i d j e l a t n i a k t e r i : G o - C u t i d j F u r i o u s .

B r e a k d a n c e s c e n a o d p o l o v i c e o s a m d e s e t i h , d o m a ć i g ra f i t i na z i d o v i m a , i sve j a č a r a p s c e n a t v o r e p o d l o g u za s u b k u l t u r n e ž i vo tne s t i l ove , bez o b z i r a š to j e d i o t a d a š n j i h r o c k e r s k i h a k t e r a s p o d s m i j e h o m g l e d a o n a e l e c t r o g l a z b u s m a t r a j u ć i j e p r o d u ž e n j e m d i s c o g l a z b e . I m a i n s t r e a m m o že bi t i m j e s t o n a s t a j a n j a (al i ne i t r a j n o g o s t a j a n j a ) s u b k u l t u r e , a u z i m a n j e d r o g a n i j e kr i ter i j n e č i j e s u b k u l t u r n o s t i , š to j e t a k o đ e r b i o j e d a n o d p r i g o v o r a o k o r j e l i h b r i j a č a m l a d i m b r e a k e r i m a . N a i m e , j e d n a o d ka rak te r i s t i ka t a d a š n je s c e n e j e p o t p u n a o d s u t n o s t b i l o k a k v e d r o g e , l e g a l n e ili i l e g a l n e , u b r e a k d a n c e i e l ec t ro r i t u a l i m a . M o ž d a je n e t ko tu i t a m o p o p i o k o j e p i v o , a l i u m j e r e n o , i to je b i l o sve, p i j a n s t v o n i je b i l o p r i m j e t n o , n i t i n a z n a k a b i l o k o j e g d r u g o g s reds tva . U i s t o m r a z d o b l j u , k a d s e e t i ke ta š m i n k e k a c i s v e m u š to n i j e v id l j i v i r ocke rsk i o t k l o n o d k o n v e n c i j a ( s t va ra juć i t a k o n o v u k o n v e n c i j u u n u t a r s u b k u l t u r n e scene) i k a d š m i n k e r s k i a k t e r i p o č i n j u u z i m a t i d r o g e , b r e a k b e a t i h i p - h o p s c e n a p o t p u n o j e »s t ra igh t« , n o t i m e n j e n o f o k u -s i r an je n a »uske sad rža j e« n e r a z u m l j i v e r o d i t e l j s k o j ku l tu r i n i je n išta m a n j e s u b k u l t u r n o , ni t i j e n j i h o v o b r i j a n j e m a n j e b r i j a č k o z a t o š to s e n e d r o g i r a j u . S u p r o t n o t o m e , o s j e ć a j p o v i š e n o g s t a n j a svi jest i u d o b a k o d je s c e n a b i l a m a l a i j e d i n s t v e n a , v r a t o l o m i j e p l e s a , n o ć n a o s l i k a v a n j a z i d o v a , p r v a r e p a n j a , t o g o v o r i o v e l i k o m b r i j a č k o m n a b o j u , bez o b z i r a n a i z o s t a n a k t i p i č n i h b r i j a č k i h » p o m a g a l a « . N a r a v n o , s cena će se sve v iše š i r i t i , a ve l ik i v a l r a p b e n d o v a s k r a j a o s a m d e s e t i h i na s a m o m p o č e t k u d e v e d e s e t i h p r i vuć i ć e d r u g e s u b k u l t u r n e a k t e r e . M e đ u u t j e c a j n i m b e n d o v i m a ko j i s u p o s r e d o v a l i s u b k u l t u r n e i den t i t e te p u n o š i r e m k r u g u u r b a n i h p l e m e n a o d d o t a d a š n j e g , p r v o g p l e m e n a d o m a ć e h i p - h o p scene b i l i s u : Pub l i c E n e m y , N W A , G a n g Star ,

3 0 8

Benjamin Perasović

G e t t o Boys, Erik B & R o k e e m , Si lver Bul le t , LL K o o l J, U l t ra -m a g n e t i c M C - s , B o o g i e D o w n P r o d u c t i o n s i m n o g i d r u g i , k a o i kasn i j i s a m o s t a l n i r a d o v i D r D r e , Jce C u b e i p o s e b n o Ice-T s d o d a t n i m B o d y C o u n t b e n d o m . Kra j o s a m d e s e t i h o z n a č a v a b r o j n e c r o s s o v e r v a r i j a n t e u g l a z b i , pa i ve l i ke p l e m e n s k e m i x e v e p o p u t susreta r a d i k a l n i h r e p e r a s a s p e e d i t r ash m e t a l c i m a , g d j e p o d v a b e n d a , i z s v a k o g p l e m e n a p o j e d a n , z a j e d n i č k i i z v o d e p j e s m e , p o p u t o n i h n a k o m p i laci j i » J u d g e m e n t n igh t« . Z a j e d n o s t i m p r o c e s o m , na našo j s u b k u l t u r n o j s c e n i sve šir i k r u g l j ud i p r i s v a j a e l e m e n t e h i p -- h o p i d e n t i t e t a , d a k l e i o n i ak te r i k o j i su » p r e s k o č i l i « f a z u b r e a k b e a t a , g r a f i t i s c e n u ili r an i h i p - h o p , b o r a v e ć i u t o d o b a n a d r u g i m , r o c k e r s k i m ili s r o d n i m s u b k u l t u r n i m scen a m a . T o p r o š i r u j e o s n o v n u ( u p o g l e d u d r o g e »s t ra igh t« g r u p u ) k o j a j e p o s t o j a l a p r i j e ž e s t o k o g p o k r e t a r a p a k t i -v i z m a k r a j a o s a m d e s e t i h .

Pos l i je r a t a , k o d nas n a s t a j e , u d v i j e f a z e , š i ra s c e n a a u t e n t i č n i h d o m a ć i h h i p - h o p k o l e k t i v a . P i san je g r a f i t a t a k o đ e r i m a svo j r e v i v a l , p o j a v l j u j u se, m e đ u o s t a l i m a , Y C P i U M F , S o e e ( d a n a š n j i Leon ) . U Z a g r e b u , S lav in B a l e n p o n o v o p r e d s t a v l j a t e m e l j n u i i n t e g r a t i v n u t o č k u h i p - h o p s c e n e , a e m i s i j a R a p p o t e k a k l juč i n f o r m a c i j a i i n t e r a k c i j e . B a l e n u se p o s l i j e p r i d r u ž u j e i Frks, k o j i će p o k r e n u t i B lack O u t e m i s i j u , z a s l u ž n u z a p o t i c a j n o v i m a k t e r i m a i p r e t v a r a n j e u »p ro jek t« . U 1 9 9 2 . T a r g e t (iz d a n a š n j e g T r a m 1 1) i d j S a m u r a i r a d e svo j d e m o , 1 9 9 3 . u Sp l i tu n a s t a j u TBF (The Bea t F lee t ) . D o m a ć i r a p d o s p i j e v a i na t o p - l i s t e , p r i m j e r i c e Fresh Sty le (a t o su Fresh Jay i MC W u m a h ) p r o v e l i su s e d a m t j e d a n a u v r h u sa s v o j o m »VVicked a t VVeekend« , a n e š t o k a s n i j e u s p j e h p o s t i ž u Y o u n g Lo rdz s p j e s m o m »Ž ivo t v e l i k o g g r a d a « . Y o u n g Lordz su z n a č a j n i i z a t o što su m e đ u p r v i m a u p o t p u n o s t i o d b a c i l i e n g l e s k i jez ik i t e p a l i s a m o n a h r v a t s k o m . G r a f i t i s c e n a i j e z g r a d o m a ć e g r a p a uv i jek su p reds tav l j a l i za j edn i čk i senz ib i l i te t . ( Z a p r a v o ,

3 I O

Benjamin Perasović

p o s t o j i već p a r g e n e r a c i j a k o j e u s v o m s v a k o d n e v n o m ž i vo tu u t j e l o v l j u j u sva 4 e l e m e n t a k o j a hip-hop kultura s m a t r a k o n s t i t u t i v n i m za svo je p o s t o j a n j e ; a to su g ra f i t i b r e a k , t u r n t a b l e i s m i M C . ) I z b o r e n je prv i l e g a l n i z i d , u V a r š a v s k o j , a 1 9 9 5 . g r a f i t i s c e n a b o g a t i j a j e za č a s o p i s (fanzin) Z G B K a o s , a to je do is ta b o g a t s t v o i na jv iš i ( sub )ku l -t u rn i k a p i t a l k o j i se na to j scen i k o d nas m o ž e srest i . Pos l i je 1 9 9 5 . , g o t o v o svi p j e v a j u ( repa ju ) n a h r v a t s k o m . H i p -- h o p je takav o b l i k , d o v o l j n o s l o b o d a n i na »samp le« o r i j e n t i r a n , ko j i o m o g u ć u j e i z r a ž a v a n j e n a s v o j o m j e z i k u , ko je n i j e n iš ta m a n j e p r o t o č n o , s t i l i z i rano i a u t e n t i č n o n e g o re-p o v a n j e n a e n g l e s k o m . H i p - h o p j e n a j č e š ć e l o k a l a n , p a je_ p r i r o d n o d a z a g r e b a č k i b e n d o v i g o v o r e k v a r t o v s k i m š a t r a m a , k a o i sp l i tsk i ili r i j ečk i . U o s t a l o m , d o k u Z a g r e b u ili Sp l i t u e k i p a » r e p u j e « il i » r e p a « u R i jec i » r a p i r a « . D a n a š n j i h r v a t s k i r e p e r i d o ž i v j e l i su p o z i v e u k l j u č n e s t u d i j e za p r o d u c i r a n j e r a p g l a z b e u sv i j e tu , v e l i k o g o r i č k i M e g a b l a s t o s v a j a n a g r a d e n a m e đ u n a r o d n i m n a t j e c a n j i m a b r e a k p l e s a , u p i s u j u ć i n a š e k v a r t o v e n a u r b a n o j m a p i sv je tske s u b k u l t u r n e i n t e r a k c i j e .

J e d a n o d n a j č e š ć i h p r i g o v o r a k o j e a n a l i t i č a r i (a l i i ak te r i s u b k u l t u r e ) u p u ć u j u h i p - h o p s c e n i jest o n a j o seks i z m u i m a s k u l i n i z m u . S e k s i z a m i m a s k u l i n i z a m v e l i k o g d i j e l a a m e r i č k i h r e p e r a n e s u m n j i v je , n e k i s u s e u p r a v o n a to i o s l a n j a l i p r i l i k o m m e d i j s k o g p r o b o j a ( p r i m j e r i c e 2 Live C r e w ) . O t o m e p o s t o j i r a s p r a v a na s a m o j s c e n i u A m e r i c i , k a o i m e đ u a k a d e m s k i m a k t e r i m a k u l t u r n i h s t u d i j a , č e m u se p r i d r u ž u j e i p r o b l e m » c r n o g n a c i o n a l i z m a « i s e p a r a t i z m a . U r b a n i t e t ko j i d i j e l e i B ronx i S p a n s k o , Ska l i ce i S o u t h C e n t r a l , n i j e i d e n t i č a n , a l i j e d o v o l j n o z a j e d n i č k i h d i m e n z i j a k o j e o m o g u ć u j u o b l i k e a d o l e s c e n t s k o g ž i v o t n o g st i la z a s n o v a n o g na r a p g l a z b i i g o v o r u . To š to j e u j e d n o m razd o b l j u k o d d i j e l a b e n d o v a p r e v l a d a v a l o seks i s t i čko r a s p o l o ž e n j e p r e m a ž e n a m a n e z n a č i d a j e t o n u ž n a ka rak te r i s t i -

3 1 2

URBANA PLEMENA

k a s a m e g l a z b e . D i o r e p e r a j e g r a d i o r e p u t a c i j u n a kr i t ic i d ruš tva i c i v i l i zac i j e , o p i s u ž i v o t a u g e t u , a ne na s e k s i z m u . K a d su u n a š o j s r e d i n i d j e v o j k e (Scats) že l je le p r o g o v o r i t i p ro t iv nas i l j a n a d ž e n a m a , t a k o đ e r su se pos luž i le rep g l a z b o m i o b l i k o m i z r a ž a v a n j a . T a k o đ e r , m n o g i b e n d o v i iz raz i to ant iseks is t ičke i an t i ras is t i čke o r i j e n t a c i j e s luže se h i p - h o p o m u s v o m u o b l i č a v a n j u g l a z b e n i h i d r u g i h i z raza .

K ra j d e v e d e s e t i h k o d n a s o b i l j e ž a v a t reć i v a l h i p - h o p b e n d o v a i s v o j e v r s n a p o p u l a r i z a c i j a . Teks tov i su d o b r i m d i j e l o m snažn i i d u b o k o u r o n j e n i u s o c i j a l n i i e k o n o m s k i kon teks t s v a k o d n e v n o g ž i v o t a , g d j e v e ć i n a a k t e r a p r i p a d a s u b k u l t u r n o j s c e n i , d i j e l eć i s u d b i n u o s t a l i h i p o g a đ a j u ć i p r e c i z n o b o l n e t o č k e s t v a r n o s t i , k a o i p r o s l a v u z a j e d n i š t v a i u l i č n e u m j e t n o s t i . T e k s t o v i m a Beat F lee ta s o c i o l o g La l ić p o j a š n j a v a »sp l i tsko s tan je u m a « , o b j a v l j u j u ć i ih u kn j iz i ko ja se b a v i o v i s n i c i m a o h e r o i n u (Lal ić, N a z o r , 1 9 9 7 . ) R a z o č a r a n j e g e n e r a c i j e s k r a j a o s a m d e s e t i h , k o j a j e d o ž i v j e l a k o m e r c i j a l i z a c i j u h i p - h o p a u A m e r i c i t i j e k o m d e v e d e s e t i h , d a k l e r a z b l a ž a v a n j e i r a z v o d n j a v a n j e r a d i k a l n o s t i , o n a k o k a k o j e p e r c i p i r a n a k o d n a s , n e k a d u g l a v n o m p r e k o g l a z b e a n e k a d i p r e k o t eks ta , s a d a je u s t u p i l o m j e s t o u s h i ć e n ju z b o g još j e d n o g ž i v o t n o g v a l a h rva tske h i p - h o p s c e n e i p r i p a d n i h r e p e r s k i h p l e m e n a k o j a c i j e n e i n d i v i d u a l n o s t , l a k o su u ron jen i u kvar tovsku p r i č u , p o n e k a d i u n a č i n r a z m i š l j a n j a k v a r t o v s k i h r a t n i k a , d o m a ć i repe r i s u r a đ u j u i p o k u š a v a j u p r e v l a d a t i već m i s t i f i c i r a n e a n i m o z i t e t e p u r g e r a i t o v a r a . D o b a r j e p r i m j e r E l B a h a t e e i n j e g o v a p j e s m a » g o v e d i n a « , u k o j o j s u r a đ u j e sa sp l i t s k im TBF i p r o t e s t i r a (ne s a s t rane , n e g o i znu t ra , a k o g o v o r i m o o p o l j u s u k o b a ) p r o t iv b e s m i s l e n e e s k a l a c i j e n a v i j a č k o g nas i l j a i z m e đ u Boysa i T o r c i d e , z a v r š a v a j u ć i p j e s m u p s o v k o m u k o j o j , a k o s e n a s i l na s p i r a l a ne m o ž e p r o m i j e n i t i , o t p i s u j e i »vaše s in je m o r e « i » m o j e z a g r e b a č k o g o r j e « . N o , t reć i va l h i p - h o p s t v a r a l a š t v a još j e p rev i še živ d a b i s m o g a p r o s u đ i v a l i .

31

Benjamin Perasović

Subkulturne grupe i novi društveni pokreti

N o v i d r u š t v e n i p o k r e t i , bez o b z i r a n a u t e m e l j e n u k r i t i k u s a m o g p o j m a ( H e t h e r i n g t o n , 1 9 9 8 . ) p r e d s t a v l j a j u f e n o m e n ko j i j e u l i t e ra tu r i n a j č e š ć e v e z a n uz o s a m d e s e t e g o d i n e , u z rast »ze len ih« n e s a m o k a o p o l i t i č k e s t r a n k e , n e g o j e d n o g p o k r e t a i s k u p a senz ib i l i t e ta i z k o j e g a su z e l e n e s t r a n k e i p r o i z l a z i l e . M i r o v n i , e k o l o š k i i f e m i n i s t i č k i p o k r e t i b i l i su t i p i č n i za naz i v n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a , i a k o s u p o k r e t i z a r e g i o n a l n u a u t o n o m i j u , z a p r a v a r a z n o v rsn ih m a n j i n s k i h i m a r g i n a l n i h g r u p a , k a o i squa t t e r sk i p o k r e t i , z a j e d n o č in i l i s c e n u »nov ih p o k r e t a « k o j i , d o b r i m d i j e l o m , i n isu b i l i t a k o n o v i , a l i su d o l a z i l i n a k o n r a d n i č k o g p o k r e t a i e p o h e k o j u j e ta j s o c i j a l n i p o k r e t o b i l j e ž i o , n a g o v j e š t a v a j u ć i ili d e t e k t i r a j u ć i , p o s u d u m n o g i h a u t o r a ( H a b e r m a s , F e h e r , H e l l e r , T o u r a i n e ) p r o m j e n e u s o c i j a l n o j s t ruk tu r i i k a r a k t e r u d r u š t v a n a j č e š ć e z v a n o g » p o s t i n d u s t r i j -s k im« , a l i i p r o g r a m i r a n i m , d r u š t v o m z n a n j a , i n f o r m a t i č k i m d r u š t v o m i td .

S r e d i n o m o s a m d e s e t i h , p r v o u S loven i j i a z a t i m i u H r v a t s k o j , p o j a v l j u j u se g r u p e k o j e d j e l u j u u s k l a d u s p r a k s o m n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a . T o s u b i l e raz l i č i te i n i c i j a t i v e , k o j e u g l a v n o m p o k r i v a j u p o d r u č j e e k o l o g i j e , m i r o t v o r s t va , ž e n s k o g p o k r e t a , l j u d s k i h p r a v a o p ć e n i t o , a l i i p r a v a r a z n o v r s n i h m a r g i n a l n i h g r u p a na v last i t i i den t i t e t i j a v n i ž ivo t , bez o b z i r a n a d u h o v n o , s e k s u a l n o ili n e k o d r u g o o p r e d j e l j e n j e k o j e s e r a z l i k u j e o d k o n v e n c i o n a l n o g i d o m i n a n t n o g . S o b z i r o m na o p ć i k o n t e k s t ( Č e r n o b i l ) i v e ć u z a i n t e r e s i r a n o s t š i re j a v n o s t i z a e k o l o š k e p r o b l e m e ( n e g o , p r i m j e r i c e , za » m i r o v n i p o k r e t « ko j i se t a d a v e ć i n i č i n i o b e s m i s l e n i m ) , t e n a o s n o v i i z b o r e n i h u v j e t a z a l e g a l n o d j e l o v a n j e , p o d r š k o m » o m l a d i n s k e o r g a n i z a c i j e « , g r u p e

3 1 4

Benjamin Perasović

s l o v e n s k i h »ze len ih« u s p j e l e su s tvor i t i o n o što se u k las i č n o j t e o r i j i j oš od L . V . S te ina z o v e »d ruš t ven i p o k r e t « . Razl i ka k o j a se p r i t o m e p o j a v i l a u o d n o s u na p r i s u t n o s t s l i čn ih i n i c i j a t i va i e v e n t u a l n i »pok re t« u H r v a t s k o j p r i j e s v e g a je d e t e r m i n i r a n a s p e c i f i č n o š ć u p o l i t i č k o g sus tava i ( s a m o ) p r o -m j e n o m k o j u je izve la »ZSMS«. Ri ječ je o p r o c e s u l i be ra l i za c i j e , o s t u p n j u o t v o r e n o s t i , p o s t o j a n j u d i j a l o g a i t o l e r a n c i j e raz l i č i t os t i , o o p ć o j k l i m i u k o j o j su se p o j a v i l i s l ovensk i ak te r i »nov i h d r u š t v e n i h p o k r e t a « . P r e s u d n o j e u t o m p r o cesu b i l o m i j e n j a n j e s a m e o m l a d i n s k e o r g a n i z a c i j e , k o j a s e o t v o r i l a p r e m a n o v i m i n i c i j a t i v a m a o s i g u r a v a j u ć i i m a u t o n o m i j u d j e l o v a n j a n e z a m i s l i v u u t o m p e r i o d u u d r u g i m r e p u b l i k a m a . Bit t o g p r o c e s a je u igr i l e g a l n o s t i i l e g i t i m n o s t i : o m l a d i n s k a o r g a n i z a c i j a j e p r u ž i l a l e g a l n o s t d j e l o v a n j u i n i c i j a t i va i p o k r e t a , a o n i n j o j l e g i t i m n o s t č i j a je k r i za b i l a o č i g l e d n a . M o g u ć e s u i d r u g e i n t e r p r e t a c i j e k o j e b i p o v e z i v a l e » p o č e t k e p o s t i n d u s t r i j s k e m o d e r n i z a c i j e « s teže i s t raž l j i v im o b l i k o m p o l i t i č k e v o l j e i p l a n s k o g r e f o r m a t o r s k o g z a h v a t a u s a m o p r o m j e n u k l j u č n i h p o l i t i č k i h a k t e r a ( o r g a n i z a c i j a ) , n o o v d j e j e v a ž a n o k v i r ko j i j e o m o g u ć i o n a s t a j a n j e m r e ž a a k t e r a , m e đ u k o j i m a s u i o n i k o j i m a s e b a v i m o - s u b k u l t u r n i a k t e r i . P o s t o j a n j e m e d i j s k e i n t e g r a t i vne t o č k e ( p r i m j e r i c e , M l a d i n a i T r i b u n a , a n i j e z a n e m a r iva n i sve š i ra s c e n a » m i k r o - m e d i j a « , p o p u t f a n z i n a ) , uz l e g a l n o d j e l o v a n j e i s p o m e n u t i k o n t e k s t p r o d i r a n j a e k o lošk ih t e m a u s v a k o d n e v n i ž ivo t , o m o g u ć i l o j e n a s t a j a n j e h e t e r o g e n i h a k t e r a z v a n i h »nov i d ruš tven i p o k r e t i « , č i j e d j e l o v a n j e , p o c i l j e v i m a , s e n z i b i l i t e t u , m e t o d a m a r a d a i p r i s u t n i m ž i v o t n i m s t i l o v i m a , p o d s j e ć a na s l i č n e p o k r e t e i g r u p e p o z n a t e p o d ist im i m e n o m i z z a p a d n i h z e m a l j a . Č a k i v iše n e g o j e t o b i o s l uča j u n e k i m d r ž a v a m a Z a p a d a , z b o g s p e c i f i č n o g p o l i t i č k o g k o n t e k s t a i m a n j e g g e o g r a f s k o g p r o s t o r a , g r u p e i n t e l e k t u a l a c a o s t v a r i l e s u z n a č a j a n u t j e c a j r a s p r a v o m o c i v i l n o m d r u š t v u , a n a k l o n o s t m e d i j a

3 l 6

URBANA PLEMENA

ko j i su už iva l i z n a t n e s l o b o d e i i s t o v r e m e n o b i l i d o b r i m d i j e l o m a l t e r n a t i v n o o r i j e n t i r a n i ( M l a d i n a ) u s p o s t a v i l a j e i s red i šn j im p r i k a z a l a , o s n a ž i l a m i r o v n j a k e , e k o l o g e , f e m i n i s t k i n j e , k a o i d u h o v n j a k e , g a y g r u p e , p u n k e r e i a l t e r n a t i v n o -- u m j e t n i č k e a k t e r e , na n a č i n n e d o s e g n u t i u n e k i m z a p a d n i m s r e d i n a m a .

Z a n a š r a d j e v a ž n o n a g l a s i t i p r i s u t n o s t s u b k u l t u r n i h s t i l ova na scen i n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a i i n i c i j a t i va u S l o v e n i j i . N a s p e c i f i č n o j scen i k o j a j e t a d a p o s t o j a l a m o g l i s u s e p r o n a ć i p o z n a t i s t i lov i p o p u t p u n k e r s k o g , h i p i j e v s k o g , k a o i stil n e k o n v e n c i o n a l n o g s t u d e n t a , k o j i j e u j e d i n i o o v e »s t ruk tu re o s j e ć a j a « k a o s t r u k t u r e o t p o r a i s a m o r e a l i z a c i j e , n a raz l i č i te n a č i n e ( n e ) d o k a z u j u ć i s v o j u p r i p a d n o s t v a n j s k i m o b i l j e ž j i m a . Pr isu tn i su i d r u g i s u b k u l t u r n i s t i l o v i , k a o i m n o g i m l a d i ko j i n e p r i p a d a j u p r o f i l i r a n i m s u b k u l t u r a m a , a l i s u u p r i m a r n o e k o l o š k o m , f e m i n i s t i č k o m il i n e k o m d r u g o m a n g a ž m a n u d i j e l i l i š i ru r o c k i p o p k u l t u r u m l a d i h , š to j e o s o b i t o d o l a z i l o d o i z raža ja p r i l i k o m m a n i f e s t a c i j a , d e m o n s t r a c i j a i »fešti« p o v o d o m n e k i h k a m p a n j a i a k c i j a .

U H r v a t s k o j su t a k o đ e r , u d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , n a s t a l e s l i č n e g r u p e i i n i c i j a t i v e , n o j a v n a s c e n a n i j e z a b i l j e ž i l a t a k o m a s o v a n , n i m e d i j s k o - i n t e r p r e t a c i j s k i u t j e c a j a n ž ivo t »nov ih d r u š t v e n i h p o k r e t a « . N o , b i l o b i p r i l i č n o n e z g r a p n o i p rev i še j e d n o s t a v n o zak l j uč i t i da su u S loven i j i p o s t o j a l i p o k r e t i , a u H r v a t s k o j n e , i a k o to na j e d n o j raz in i s t o j i . T a r az i na s e o d n o s i n a k v a n t i t a t i v n i a s p e k t , m a s o v nos t i j a v n e m a n i f e s t a c i j e , k a o i na kva l i t a t i vn i a s p e k t d j e l o v a n j a i u t j e c a j a , m e d i j s k e p r i s u t n o s t i i i z g r a d n j e m r e ž a i i ns t i t uc i j a . M e đ u t i m , j e d i n o j e e k o l o š k i p o k r e t u s p i o m o b i l iz i rat i z n a č a j a n b r o j l j u d i , a sus tav a l t e r n a t i v n i h m r e ž a i m e d i j s k i u t j eca j o k o j e m je r i ječ b i l i su š i re z a s n o v a n i od c i l j e v a i p r a k s e » n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a « . P o k r e t i m a su p r o g l a š a v a n e i n i c i j a t i v e p o p u t d u h o v n e , m i r o v n e , i n i j e v e l i ka p o g r e š k a o z n a k u » n d p « p r i p i s i va t i a k t e r i m a k o j i u

317

Benjamin Perasović

s v o m d j e l o v a n j u i i d e n t i t e t u s l iče i d e a l - t i p s k i m p r e d s t a v n i c i m a s l i č n o g d j e l o v a n j a n a Z a p a d u , a l i j e p r o b l e m a t i č n o s tvor i t i s l i ku o b r o j n i m d r u š t v e n i m p o k r e t i m a k o j i d j e l u j u m a l o s jeve rn i j e o d p o d r u č j a n a k o j e m s e n iš ta s l i č n o n e d o g a đ a . M e đ u r i j e t k i m ( a s o b z i r o m n a d o t i c a n j e k o n k r e t n i h a k t e r a n e o s p o r n o j e d i n i m ) s t u d i j a m a o v o g p r o b l e m a i p e r i o d a n a l a z e s e r a d o v i I n g e T o m i ć - K o l u d r o v i ć ( 1 9 9 3 . , 1 9 9 6 . , 1 9 9 8 . ) . U t i m r a d o v i m a d o b r o j e p r i k a z a n p o l i t i č k i k o n t e k s t u H r v a t s k o j ko j i n i je o d g o v a r a o na z a h t j e v e k r i z n o g v r e m e n a , k o j i j e b i o r e p r e s i v a n i n i j e d o p u š t a o , s t ruk t u r n o n i i d e o l o š k i , š i ru a r t i k u l a c i j u a l t e r n a t i v n i h i n te resa n i u k l j u č e n j e a k t e r a u t r ž i šno p o s t a v l j e n u p o s t i n d u s t r i j s k u m o d e r n i z a c i j u i p r o m j e n e s t ruk tu re u t a d a š n j o j » n a j p e r m i s i v -n i j o j r e p u b l i c i « . I p a k , u z d o b r u a n a l i z u f u n k c i o n i r a n j a t a d a š n j e g s i s tema i i s t raž i van je s a m i h a k t e r a , k o j i su d j e l o v a l i u H r v a t s k o j (»Žena i d r u š t v o « , »Svarun« , »ženska g r u p a T rešn jevka« , m e d i j s k a u l o g a »Starta«), m a k r o s o c i o l o š k a p e r s p e k t i v a i k o m b i n a t o r i k a p r e d m o d e r n o g , m o d e r n o g i p o s t -m o d e r n o g ( p o s t i n d u s t r i j s k o g ) k a o s m j e r z a k l j u č i v a n j a , o d v o d i a u t o r i c u d o n e g i r a n j a i m p l i k a c i j a k o j e s e n a d a j u i z s a m o g e m p i r i j s k o g m a t e r i j a l a . G r u p e k o j i m a j e c i l j s t v a r a n je š i reg p o k r e t a , ko je d j e l u j u u s k l a d u s t i p o m k a m p a n j a , t e m a i »s red išn j ih p r e o k u p a c i j a « b l i sk ih e u r o p s k i m » n o v i m p o k r e t i m a « , k o j e u s v o j i m a k c i j a m a s l i j ede »d je lu j l o k a l n o mis l i g l o b a l n o « p r i n c i p e e k o l o š k o g i s r o d n o g a k t i v i z m a , i k o j e b r o j č a n o p r e m a š u j u s l i čne g r u p e u S l o v e n i j i , o s t a j u ć i i zvan v i š e d i m e n z i o n a l n o i d e o l o š k o g , n e s k l o n o g m e d i j s k o g i p o l i t i č k o g b l o k a u H r v a t s k o j , m o r a j u bi t i p o j m o v n o o d v o j e n e o d s l i čn i h g r u p a u s u s j e d n o j r e p u b l i c i i o s o b i t o o d v o j e n e o d n o s i t e l j a s l i čn i h ž i v o t n i h s t i l ova u z e m l j a m a k o j e s u n a o s n o v i p o s t i n d u s t r i j s k e s t ruk tu re o m o g u ć i l e »pos t -m a t e r i j a l i s t i č k e v r i j e d n o s t i « i n o v e d r u š t v e n e p o k r e t e . N e o s p o r n o t o č n a p r e t p o s t a v k a o raz l i c i s t r u k t u r e d r u š t v a i o ( p o s t ) i n d u s t r i j s k o m k o m p l e k s u p r o s t o r a ko j i a n a l i z i r a m o n e

318

URBANA PLEMENA

b i s m j e l a i zvod i t i d e t e r m i n i s t i č k e z a k l j u č k e o n e p o s t o j a n j u p o s t m a t e r i j a l i s t i č k i h v r i j e d n o s t i t a m o g d j e z a n j i h n isu o s i g u r a n i » m a t e r i j a l n i uv je t i« . C i j e l a h i s to r i j a p r e n o š e n j a s e t o va ges t i , i m a g e a , s t r uk tu ra o s j e ć a j a i v r i j e d n o s t i , k o j a j e na d j e l u d e s e t l j e ć i m a u s u b k u l t u r i m l a d i h , s v j e d o č i o p r o cesu s t v a r a n j a e f e k t i v n i h z a j e d n i c a i k o n k r e t n i h a k t e r a k o j i s l i č n o p u l s i r a j u u raz l i č i t im s o c i o e k o n o m s k i m i p o l i t i č k i m k o n t e k s t i m a . T a k o đ e r , n e m o ž e m o ni t i z a z a p a d n e z e m l j e g o v o r i t i o j e d n o s t a v n o j p r o m j e n i k o j u p o s t i n d u s t r i j a l i z a m o s a m d e s e t i h s t va ra na scen i ž i v o t n i h s t i l o v a , g d j e u s k l a d u s p r o m j e n a m a k a o d a p r e s t a j e važ i t i s u b k u l t u r n i o b l i k o k u p l j a n j a i g r u p n i h i d e n t i t e t a , g d j e se ž i vo tn i s t i lov i i n d i v i d u a l i z i r a j u u p o t r o š a č k o m i m p e r a t i v u . A k o j e s a m o t o t o č n o , k a k o ć e m o , u z n e o s p o r n i p r a v a c i n d i v i d u a l i z a c i j e , o b j a s n i t i p o k r e t e n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a , rast s u b k u l t u r e n o g o m e t n i h h u l i g a n a ko j i su središte b o g a t e E u r o p e (Heysel) u p r a v o s r e d i n o m o s a m d e s e t i h ob i l j ež i l i s t i l o m h o r d e , g r u p n o g i den t i t e ta u n u t a r n o g o m e t n o g p l e m e n a ?

G r u p e , k o j e s u d j e l o v a l e » u d u h u n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a « , v a ž n e s u o v d j e p r v e n s t v e n o z b o g p o d r u č j a k o j e d i j e l e sa s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a . U H r v a t s k o j , s l i č n o k a o i u S l o v e n i j i , n a s t a o j e ak t i v i s t i čk i o b l i k s p a j a n j a n e k o l i k o a d o l e s c e n t s k i h , v iše il i m a n j e p r o t e s t n i h , s u b k u l t u r n i h s e n z ib i l i t e ta . Ak te r i g r u p a b l i s k i h n o v i m d r u š t v e n i m p o k r e t i m a b i l i s u neš to s tar i j i o d p r o s j e č n i h p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n e scene , a l i su u m n o g i m d i m e n z i j a m a di je l i l i j e d n u širu s c e n u . A l t e r n a t i v n a s c e n a j e p o j a m k o j i u o v o m s l u č a j u o z n a č a v a p r o s t o r u k o j e m se s reću a k t e r i s u b k u l t u r e , a l t e r n a t i v n o -- k a z a l i š n i i d r u g i u m j e t n i č k i p r o j e k t i , k a o i a k t e r i p o k r e t a i i n i c i j a t i va . Z a v r i j e m e d j e l o v a n j a g r u p e S v a r u n g o t o v o sva k a j a v n a a k c i j a b i l a j e p r a ć e n a o d r e đ e n i m z v u k o v i m a , o d k a z e t a d o o r g a n i z i r a n j a k o n c e r a t a ili p r i k l j u č e n j a k o n c e r t i m a i d r u g i m s l i čn im d o g a đ a n j i m a na s u b k u l t u r n o j scen i sa svo j im š t a n d o v i m a , p e t i c i j a m a p ro t i v g r a d n j e a t o m s k i h c e n -

3 I O

Benjamin Perasović

t r a l a , za b i c i k l i s t i č ke s taze, l e c i m a , b e d ž e v i m a i c j e l o k u p n o m s v a r u n o v s k o m i k o n o g r a f i j o m k o j a n i je p u n o o d u d a ra la o d m n o g i h s l i čn i h g r u p a s j eve rn i j e i z a p a d n i j e . N a t i m m j e s t i m a d o š l o j e d o sus re ta raz l i č i t i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , d o već p o z n a t o g s p a j a n j a p u n k e r s k i h , g a r a ž n i h , h a r d - c o r e i no i se r sk i h i m p u l s a s h i p i j e v s k i m , p s i h o d e l i č n i m , n j ežn i j im s e n z i b i l i t e t i m a . M i x ž i v o t n i h s t i l ova i s u b k u l t u r a m e đ u n o s i t e l j i m a S v a r u n o v i h a k c i j a i k r u g a o d p a r s to t i na s i m p a t i z e r a b i o je još s l o ž e n i j i ; tu su se naš l i i a k t e r i n o v o g o t p a d n i š t v a k o j i m a n i n o g o m e t n i h u l i g a n i z a m n i je b i o s t r a n , r a s t a f a r i -j a n s t v o m i n s p i r i r a n i a k t e r i , k a o i o n i k o j i m a s u g l a z b e n a p o s r e d o v a n j a b i l a i zvan ž i v o t n o g s t i l a , n a l a z e ć i d o v o l j n u z a o k r u ž e n o s t u p r i m a r n o e k o l o š k o m , il i p r i m a r n o f e m i n i s t i č k o m a n g a ž m a n u . T e ž i n a i s p e c i f i č n o s t r a d a t a k v e g r u p e u u v j e t i m a o n d a š n j e g k o n t e k s t a i p o l i t i č k e k o n t r o l e n i j e o v d j e p r e d m e t r a z m a t r a n j a , n o z b o g s p o m i n j a n j a »Star ta« i (»nove s i tne b u r ž o a z i j e « k o j a b i g e n e r i r a l a n o v e k u l t u r o loške i e k o n o m s k e s k l o p o v e ) u v r i j e d n o m d o p r i n o s u T o -m i ć - K o l u d r o v i ć , t r e b a p o j a s n i t i d v o s t r u k o o d b i j a n j e k o j e j e k a r a k t e r i z i r a l o S v a r u n i s l i čne a k t e r e ; uz o d b i j a n j e d o m i n a n t n e k u l t u r e , k a k o u n j e n o j d i m e n z i j i s l u ž b e n e i d e o l o g i j e k o j a j e p r o p i s i v a l a s a m o o v l a š t e n e a k t e r e , t a k o i u d i m e n zi j i t r a d i c i o n a l n o - p a t r i j a r h a l n e k u l t u r e i o n e d o m i n a t n e u u r b a n i m s r e d i š t i m a , k o j a j e d i j e l o m g r a đ a n s k a , S v a r u n j e s i m b o l i z i r a o o d b i j a n j e i o n o g r u d i m e n t a r n o » n o v o p o t r o -š a č k o g « d i j e l a a k t e r a u n a s t a j a n j u , pa je u »Star tu« p r e p o z n a v a o s n a g u k o j a j e sa s u p r o t n e s t r ane b a r i k a d e , i l i sa s u p r o t n e s t rane ( k o n t r a ) k u l t u r o l o š k o g k o d a , k o j i m j e o b i l ježen h o r i z o n t d j e l o v a n j a n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a , č a k i t a m o g d j e ih na n e k i n a č i n »n i je b i l o« - u H r v a t s k o j .

U d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h , u s p e c i f i č n o j p o l i t i č k o j k l i m i , S v a r u n p o k u š a v a d j e l o v a t i k a o » r a d n a g r u p a « p r i S S O , d a b i i z b o r i o l e g a l n i s ta tus . Prvo r a z d o b l j e a k t i v n o s t i b i l o j e p o l u - l e g a l n o , z a t i m , n a k o n i z b a c i v a n j a i z o k r i l j a

3 2 O

URBANA PLEMENA

O K S S O H T rn j e p o t p u n o i l e g a l n o , i n a k r a j u l e g a l n o u s k l o p u sveuč i l i šne k o n f e r e n c i j e t a d a š n j e o m l a d i n s k e o r g a n i zac i j e . E k o l o g i j a , n e n a s i l j e , r a v n o p r a v n o s t s p o l o v a , d u h o v n o s t , a n t i a u t o r i t a r n o s t , t o s u b i l e u p o r i š n e t o č k e o k u p l j a n j a i a k c i j e . S v r e m e n o m se f e m i n i s t i č k a g r u p a o d v o j i l a i z a p o č e l a d j e l a t nos t k a o »Ženska g r u p a T rešn jevka« . S v a r u n j e p r e s t a o s r a d o m k a d j e z a p o č e o p r o c e s s l o b o d n o g p o l i t i č k o g o r g a n i z i r a n j a , a j e d a n d i o k l j u č n i h a k t e r a p r i k l j u č i o s e k o a l i c i j i » e v r o p s k a z e l e n a l ista« n a p r v i m i z b o r i m a . ARK i Z e l e n a a k c i j a t a k o đ e r v u k u d i o svo je j ezg re i z S v a r u n a , a s l i čan s e d u h m o ž e os je t i t i i d a n a s n a a l t e r n a t i v n o j s c e n i , z b o g p o s t o j a n j a z e l e n o g a k t i v i z m a , Z A P - a , A t t a c k a , ž e n sk ih m r e ž a ( b . a . b . e , , , i n f o t e k a , žensk i s t u d i j i , a u t o n o m n a k u ć a . . ) Lune , i Sh i v i n i h s l j e d b e n i k a ko j i » b r a n e is t inu«.

Benjamin Perasović

0 upotrebi droge na subkulturnoj sceni

D r o g e m o ž e m o p o d i j e l i t i p r e m a n j i h o v i m f a r m a k o l o š k i m s v o j s t v i m a [halucinogeni, p o p u t b l a ž e g c a n n a b i s a i j a č i h L S D - a , p s y l o c i b i n a i m n o g i h d r u g i h , opijati, p o p u t h e r o i n a , m o r f i j a , h e p t a n o n a , sv ih d e r i v a t a o p i j u m a u k l j u č u j u ć i i č a j od m a k o v i h g l a v i c a , solventi p o p u t l j e p i l a i l i a c e t o n a , barbiturati, amfetaminske droge, kokainske, i t d . ) , p r e m a l e g a l n o s t i i l i i l e g a l n o s t i p o s j e d o v a n j a i n a b a v e , p r e m a t i p u i i n tenz i t e tu ov i snos t i ( p s i h o l o š k e i t j e lesne) k o j u izaz iva ju , a p o d j e l a na lake i teške d r o g e t a k o đ e r je u j avno j u p o t r e b i . N i k o t i n i a l k o h o l (u7 ko fe i n ) p r e d s t a v l j a j u n a j r asp ros t r an j en i j e d r o g e n a n a š e m p o d r u č j u , o n e s u u k o r i j e n j e n e u ku l tu r i i n j i h o v a u p o t r e b a d i o je s v a k o d n e v n o g ž i v o t a , u k l j u č u j u ć i m n o g e o b l i k e teške o v i s n o s t i , k a o i d r a s t i č n o g r a z a r a n j a s o c i j a l n i h o d n o s a i i n d i v i d u a l n o g z d r a v l j a . N j i h o v a u p o t r e b a s n a ž n o o b i l j e ž a v a i s u b k u l t u r n e g r u p e , i a k o p o v r e m e n o o d r e đ e n i s u b k u l t u r n i s t i lov i o d b a c u j u t r a d i c i o n a l n e ( s o b z i r o m n a n a š e d ruš t vo ) d r o g e , s m a t r a juć i i h s u p r o t n i m n o v o i z b o r e n i m »s red i šn j im p r e o k u p a c i j a m a « p o j e d i n o g ž i v o t n o g st i la ( p o p u t r a n i h h i p i j a i l i d o b r o g d i j e l a p r v i h r a v e r a z a k o j e j e a l k o h o l iz raz n e d o p u š t e n o g p r i m i t i v i z m a ) . T r e b a s p o m e n u t i i » s t r a i g h t - e d g e « usm j e r e n j e ko je j e na jv i še p o v e z a n o s h a r d - c o r e g l a z b o m , a l i p o s t o j i i n a š i ro j s u b k u l t u r n o j s c e n i , u n u t a r k o j e g a s e o d b a c u j u sve d r o g e i z a g o v a r a v e g e t a r i j a n s t v o . I p a k , n a m n o g i m d i j e l o v i m a s u b k u l t u r n e s c e n e , o d B e c k e r o v i h jazz g l a z b e n i k a , p r e k o m o d s a i r o c k e r a , k o n t r a k u l t u r e š e z d e s e t i h , p u n k e r s k i h g e n e r a c i j a , d o b r i t a n s k i h r a v e r a i z s t ud i j e S a r a h T h o r n t o n , uv i j ek s e e k p e r i m e n t i r a l o s b r o j n i m d r o g a m a , k a k o l e g a l n i m i d o s t u p n i m , t a k o i o n i m i l e g a l n i m . U s v o m p o s e z a n j u z a d r o g a m a , m l a d i u g l a v n o m n e o d u -

3 2 4

URBANA PLEMENA

d a r a j u od m o d e l a ko j i j e p r i s u t a n u rod i te l j sko j ku l t u r i , i a k o p o v r e m e n i m a s o v n i p o k r e t i m l a d i h , k o j i u p o t r e b o m p o j e d i n i h d r o g a p o s r e d u j u vlast i te ž ivo tne s t i love, šok i ra ju rod i te l j sku k u l t u r u k o j a p r e f e r i r a d o n e k l e d r u k č i j e d r o g e . U j a v n o sti su p r i su tn i m n o g o b r o j n i s t e r e o t i p i , m e d i j s k i o s n a ž e n e i d e o l o g i j e k o j e m i s t i f i c i r a j u d r o g e i z v las t i te p e r s p e k t i v e ,

z a s n o v a n e na s t r a h o v i m a i t i p u t r a d i c i o n a l n e sv i jes t i , k a o i n a o d r e đ e n i m m a t e r i j a l n i m i n t e r e s i m a p r o i z v o đ a č a il i p r o d a v a č a l e g a l n i h i i l e g a l n i h d r o g a . Kr i te r i j l e g a l n o s t i t o l i k o j e još uv i j ek j a k d a u j a v n o s t i p o j a m d r o g e n a j č e š ć e p r e d s tav l j a s i n o n i m z a i l e g a l n e d r o g e . Rasc jep i z m e đ u p o p u l a r n i h ( pučk ih ) p r e d o d ž b i i s p o z n a j a n a s t a l i h u n u t a r š i r o k e s u b k u l t u r n e s c e n e d u b o k j e v e ć z b o g č i n j e n i c e d e s e t l j e ć i m a d u g o g e k s p e r i m e n t i r a n j a s u b k u l t u r n i h i d r u g i h m l a d i h (ko j i u m e đ u v r e m e n u već i m a j u i u n u k e ) s n a j r a z l i č i t i j i m

3 2 5

Benjamin Perasović

v r s t a m a d o s t u p n i h i » n e d o s t u p n i h « d r o g a i n a č i n i m a n j i h o ve u p o t r e b e , g d j e p o s t o j i i skus tvo t e š k o g o b l i k a o v i s n o s t i o h e r o i n u i a l k o h o l u , k a o i i skus tvo š i r o k o g s p e k t r a e k s p e r i m e n t i r a n j a i u p o t r e b e d r u g i h d r o g a ( p o s e b n o p u š e n j a c a n -n a b i s a k o j e t r a j e n e k o l i k o g e n e r a c i j a ) u k o j e m a k t e r i s h v a ć a j u da o v a j d r u g i n iz , k v a n t i t a t i v n o n e u s p o r e d i v o već i i k v a l i t a t i v n o d r u k č i j i , n i j e r e z u l t i r a o o v i s n o š ć u i t r a g i č n i m p o s l j e d i c a m a k o j e v i s o k o k r i m i n a l i z i r a n i h e r o i n u k r a t k o m i l e g a l n i a l k o h o l u d u ž e m r o k u izaz iva po k o r i s n i k e i d r u š t v o u o p ć e . S l i ka , k o j a se u j a v n o s t i n a j č e š ć e veže uz s a m p o j a m d r o g e , uv i j ek j e o n a k o j a s e o d n o s i n a h e r o i n , k r i m i -n a l i z a c i j u , i t e š k u , t j e lesnu ov i snos t . K a d a a k t e r i o n o g razn o l i k o g d i j e l a s u b k u l t u r n e scene k o j i u p o t r e b l j a v a d r o g e s luša ju d o m i n a n t n i j a v n i g o v o r o d r o g a m a , k o j i z b o g č i n j e n i c e i l e g a l n o s t i s p a j a u z n a č e n j u h e r o i n s c a n n a b i s o m , o n d a i m s e č in i d a s l uša ju nek i d r u g i , d a l e k i i č u d n i jez ik , ko j i o d u d a r a o d s v a k o d n e v n o g ž i vo ta i i skus tva .

U H r v a t s k o j , u d r u g o j p o l o v i c i s e d a m d e s e t i h , h a š o m a n i s u p r e d s t a v l j a l i a k t e r a ko j i j e e k s p e r i m e n t i r a o s a sv im d r o g a m a , d o k s u š m i n k e r i i š t e m e r i o g r o m n o m v e ć i n o m b i l i v e z a n i u z a l k o h o l . N a d i j e l u h a š o m a n s k e s c e n e u p o t r e b l j a v a l o se sve : od a l k o h o l a č i j u u p o t r e b u su d i j e l i l i s d r u g i m a , d o l j e p i l a , c a n n a b i s a , » m a m i n i h « t a b l e t a 2 8 , L S D - a , o p i j a t a i s vega d r u g o g a . V e ć k ra j s e d a m d e s e t i h p r e d s t a v l ja p r o m j e n u - p u š e n j e c a n n a b i s a p o l a k o se š i r i u ku l t u r i m l a d i h u o p ć e , o n e g r u p e h a š o m a n a z a k o j e b i b r i t a n s k i s o c i o l o z i rek l i d a s u i m a l i h o m o l o g a n o d n o s p r e m a p u š e n ju c a n n a b i s a , g l a z b o m i d r u g i m v r e d n o t a m a i p r a k s a m a s v o g ž i v o t n o g s t i l a , b i l i su š o k i r a n i k a d a su ču l i i l i p r i m i j e t i l i d a »šm inke r i p u š e t r a v u « .

O v d j e se vidi kako subku l turn i ak ter i p repoznava ju č in jen icu pozna tu iz medic insk ih istraživanja o ženama koje više od muška raca posta ju ovisne o sedat iv ima.

3 ? 6

URBANA PLEMENA

Pr i je laz iz s e d a m d e s e t i h u o s a m d e s e t e d o n i o je n iz s l i čn ih »šokova« o n i m p r i p a d n i c i m a s u b k u l t u r n e s c e n e k o j i s u p r e f e r e n c i j u p o j e d i n i h d r o g a uč in i l i k o n s t i t u t i v n o m z a sti l s vo je uže i š i re š k v a d r e . K a o š to su t r a v u p o č e l i puš i t i i š m i n k e r i , t a k o j e i d i o š t e m e r a p o č e o m i j e š a t i c a n n a b i s s uv i j ek p r e v l a d a v a j u ć o m u p o t r e b o m a l k o h o l a . O b l i k o v a n j e s t i la n o g o m e t n o g h u l i g a n a i s u d j e l o v a n j e d i j e l a n a v i j a č a u » n o v o m o t p a d n i š t v u « s r e d i n e o s a m d e s e t i h s n a ž n o j e p r o š i r i l o p o d r u č j e p u š e n j a c a n n a b i s a , p r i d o n o s e ć i p r o m j e n i s t a v o v a i r a s p o l o ž e n j a m e đ u g r u p a m a k o j e n isu b i l e s k l o n e s u b k u l t u r n i m o d m a c i m a o d d o m i n a n t n e s t v a r n o s t i . P r o m j e n a j e d o i s t a b i l a v e l i k a - o n a j t k o b i n a s t a d i o n d o n i o j o i n t s e d a m d e s e t i h g o d i n a , m o g a o s e susrest i s g n j e v o m o k o l i n e i r e a l n i m » š a m a r o m « p ro t i v d r o g e o k o j o j su n e z n a n j e t a d a š n j i n a v i j a č i d i j e l i l i s a s v o j i m r o d i t e l j i m a , d o k u o s a m d e s e t i m p a l j e n j e j o i n t a n a s t a d i o n u p o s t a j e sve u o b i č a j e n i j e . U d r u g o j p o l o v i c i o s a m d e s e t i h n a v i j a č i ( p o s e b no u Spl i tu) u p o t r e b l j a v a j u i teže d r o g e , š to ih d o d a t n o k r im ina l i z i ra i d i j e l o m u d a l j u j e sa s t a d i o n a i nav i j ačke s c e n e . D r o g e bez s u m n j e d j e l u j u u s k l a d u s a s v o j i m f a r m a k o l o š k i m s v o j s t v i m a , a l i s o b z i r o m na s o c i j a l n u i i n t e r a k c i j s k u k o n s t r u k c i j u s u b k u l t u r n o g sv i je ta i z n a č e n j a , m n o g e d r o g e m o g u b i t i r az l i č i t o u p o t r e b l j a v a n e , u n u t a r r a z l i č i t o g s u b k u l t u r n o g s t i la , p r o i z v o d e ć i i raz l i č i te u č i n k e i u k l a p a j u ć i se u raz l i č i te m o d e l e ž i vo ta i sus tave v r i j e d n o s t i , bez o b z i r a na ista f a r m a k o l o š k a svo js tva . S n e k i m d r o g a m a , p o p u t c a n n a b i s a , l akše se e k s p e r i m e n t i r a i s o c i j a l n o o b l i k u j e z n a č e n je u z i m a n j a , d o k je to s h e r o i n o m teže, a l i ne i n e m o g u ć e . H e r o i n j e ( k a o i a l k o h o l n a d u ž u stazu) t eška d r o g a k o j a i zaz iva v i s o k u t j e l esnu o v i s n o s t , p a n j e g o v a d u ž a u p o t r e b a o n e m o g u ć u j e p r i p a d n i c i m a s u b k u l t u r e p r o v o đ e n j e o s t a l i h s u b k u l t u r n i h ak t i vnos t i i i n t e r e s a , t r a n s f o r m i r a j u ć i a k t e r e u n o v u , h e r o i n s k u s u b k u l t u r u . P r e d r a s u d e , s te reo t i p i i m is t r f i -k a c i j e k o j e o b i l j e ž a v a j u r o d i t e l j s k u i m e d i j s k u k u l t u r u k o d

3 2 7

Benjamin Perasović

nas , n isu z a o b i š l e u p o t p u n o s t i s a m u s u b k u l t u r n u scenu n a k o j o j s e č e s t o n e k a d r o g a u s p o s t a v l j a k a o » t ip i čna« z a p o j e d i n i s u b k u l t u r n i s t i l , u p e r c e p c i j i s u b k u l t u r n i h a k t e r a . Ta p e r c e p c i j a se m i j e n j a , i n t e r a k c i j o m i i s k u s t v o m , uz k o m u n i k a c i j s k u p r o p u s n o s t v e ć e g d i j e l a s c e n e , p a takv i s te reo t i p i b r z o n e s t a j u , a n a s t a j a n j e n o v i h o b r n u t o j e p r o p o r c i o n a l n o p o z n a v a n j u šire scene r a z n o l i k i h a k t e r a . A k o j e D i c k H e b d i g e s e b i d o z v o l i o r e č e n i c e p o p u t » R a d n i č k a k l a sa + m o d + s p e e d ( a m f e t a m i n ) = a k c i j a « i » s r e d n j a k lasa + h i p p i e + m a r i h u a n a = pas ivnos t« ( H e b d i g e 1 9 7 6 . , str. 9 6 . ) , n i je č u d n o što p r i p a d n i c i scene k o j a e k s p e r i m e n t i r a s d r o g a m a , p o z n a v a j u ć i m o g u ć n o s t i m o ć n i h i z r a ž a j n i h o b l i k a , h o m o l o g i j a i s t i la p o t k r i j e p l j e n o g o d r e đ e n o m d r o g o m , p o n e k a d s t v a r a j u p r e j e d n o s t a v n e ili ne i s t i n i t e p r e d o d ž b e k a o š to s u h a š o m a n i - h a š i š , p u n k e r i - l j e p i l o , m e t a l c i - p i v o , d a r k e r i - t a b l e t e , r o c k a b i l l y c a r i - w h i s k e y , r a v e r i - e c s t a s y , t o r -c i d a - h e r o i n , p s i h o d e l i č a r i - L S D , š m i n k e r i - k o k a i n i t d . U p o j e d i n i m p e r i o d i m a d o i s t a j e nek i s u b k u l t u r n i sti l b i o p o v e z a n s n e k o m d r o g o m , a l i o n o što k a r a k t e r i z i r a c i j e l u s c e n u jest š i ren je i n f o r m a c i j a , š i ren je t i p o v a d r o g e i t i p o v a u p o t r e b e k roz sve s u b k u l t u r n e g r u p e , iz lazeć i i zvan o k v i r a s u b k u l t u r e , u š i ru k u l t u r u m l a d i h ( k a o i s ta r ih ) . D a n a š n j a s i tuac i ja je d v o s t r u k o o b i l j e ž e n a ; s j e d n e s t rane, pušen je c a n n a b i s a izaš lo j e i zvan s u b k u l t u r n i h s t r u k t u r a , t i p o v i d r o g e ruše s te r e o t i p e o v e z a n o s t i uz p o j e d i n e s t i l ove , d u g a č k e »rizle« i č a s o p i s i p o p u t » h i g h t imes« m o g u s e bez p r o b l e m a k u p i t i na k i o s c i m a , a s d r u g e s t r ane rep res i j a je s n a ž n i j a , u p r a v o p r e m a l a k i m d r o g a m a i m i k r o - k o l i č i n a m a č i j e p o s j e d o v a n j e j e u d r u g o j p o l o v i c i d e v e d e s e t i h o d n e k a d p r e k r š a j n o g , p r o m j e n o m z a k o n a p o s t a l o k r i v i č n o d j e l o .

D r o g e s u d i o sv i je ta m n o g i h s u b k u l t u r n i h g r u p a , a l i o n e n isu n i k a d u s a m l j e n e u p r o f i l i r a n j u s u b k u l t u r n i h i d e n t i te ta . S u b k u l t u r n i s t i lov i p o n e k a d n a g l a š a v a j u o d r e đ e n i t i p d r o g e , a l i n i g d j e s e n i j e d o g o d i l o d a n e k a s u b k u l t u r a i m a

328

Benjamin Perasović

e k s k l u z i v n o p r a v o r a s p o l a g a n j a f a r m a k o l o š k i m i s i m b o l i č k i m o s o b i n a m a d r o g e . D r o g a m o ž e b i t i s a s t a v n i d i o neč i je s u b k u l t u r n e s v a k o d n e v i c e , a l i j a s n o n a s t a j a n j e s u b k u l t u r e i s k l j uč i vo o k o n e k e d r o g e il i d j e l a t n o s t i s d r o g o m p o v e z a n e v id l j i vo j e g o t o v o i sk l j uč ivo n a p r i m j e r u h e r o i n a , k a o i n a p r i m j e r u n a s t a j a n j a »kr im i« s u b k u l t u r e v iš ih p r e p r o d a v a č a , što p reds tav l j a k las i čn i s o c i o l o š k i o b r a z a c d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e , s t r uk tu ra u č e n j a i s o c i j a l i z a c i j e s u b k u l t u r n i h a k t e r a u n u t a r ( k r i m i n a l n o g a ) sv i j e t a o d r a s l i h d e a l e r a . l a k o s e u n u t a r s v a k e s u b k u l t u r n e g r u p e m o g u i zdvo j i t i o n i k o j i m a d r o g a p o s t a n e b i t a n , p a i n a j v a ž n i j i d i o a k t i v n o s t i n a p u n -k e r s k o j , r a v e r s k o j , n a v i j a č k o j i l i n e k o j d r u g o j s l i č n o j s c e n i , i p a k t a k v i a k t e r i o s t a j u na s v o j i m s c e n a m a . Č a k i u s l u č a j u ov isnost i o h e r o i n u , ak te r i nas to je zadrža t i »svoj stil« a l i o v i snos t o h e r o i n u j e t o l i k o s n a ž n a d a već i n i t o o n e m o g u ć i , p a s u m n o g i o v i s n i c i , p o v las t i t im r i j e č i m a »pr i je« b i l i p u n k e r i , t o r c i d a š i , m e t a l c i i l i n e š t o d r u g o ( n a s t o j e ć i n a raz l i č i te n a č i n e vra t i t i svo j p r i m a r n i s u b k u l t u r n i i den t i t e t ) , a »sad« su p r i p a d n i c i h e r o i n s k e s u b k u l t u r e .

S u b k u l t u r u o v i s n i k a o h e r o i n u m o g u ć e j e p r o m a t r a t i p o s e b n o , i a k o se o n a i d a l j e p r e p l e ć e s d j e l o v a n j e m d r u g i h s u b k u l t u r n i h a k t e r a , p o n e k a d j a v n o i s k a z u j u ć i svo j s ta tus , p o p u t p r i p a d n i k a T o r c i d e k o j i s u z a v r i j e m e l i j e č e n j a o d ov i snos t i o h e r o i n u u Z a g r e b u doš l i na u t a k m i c u D i n a m a i H a j d u k a s t r a n s p a r e n t o m » T o r c i d a - o d j e l o v i s n o s t i « . I p a k , p o s t o j i i z n a č a j a n b r o j o v i s n i k a o h e r o i n u k o j i n i j e p r i p a d a o p r o f i l i r a n i m s u b k u l t u r n i m g r u p a m a , a u z a g r e b a č k o m k o n t e k s t u n i i z d a l e k a u t o l i k o j m j e r i g r u p a m a n a v i j a č k e eksp res i vnos t i k a o š to je to s l uča j sa S p l i t o m . O v i s n o s t o h e r o i n u u d v o s t r u č i l a s e n a k o n r a t n o g p e r i o d a , p roš i r i vš i s o c i j a l n u b a z u , sman j i vš i d o b i p r e t h o d n o i skus tvo s d r o g a m a p r o s j e č n o g o v i s n i k a , u t j e č u ć i s n a ž n o n a p o r a s t k r a d e i d r u g o g k r i m i n a l a . I s t raž ivan ja p o k a z u j u d a n a j v e ć i b r o j o v i s n i k a n i j e č i n i o k r i v i č n a d j e l a p r i j e p o č e t k a o v i s n i č -

3 3 0

URBANA PLEMENA

k o g s taža , p a p o r a s t k r i m i n a l a p r v e n s t v e n o m o r a m o vezat i u z č i n j e n i c u t e š k o g n a b a v l j a n j a p o t r e b n o g n o v c a z a i l e g a l n u d r o g u , a p o z n a v a n j e k o l i č i n a p o t r e b n e d r o g e , c i j e n a i n a č i n a p r o d a j e u k r a d e n e r o b e o m o g u ć u j e s p o z n a j u v i s o k i h b r o j k i k o j e g o v o r e o n e k o l i k o s t o t i n a k r i v i č n i h d j e l a j e d n o g o v i s n i k a u šest m j e s e c i d o g o d i n u d a n a . U p e r i o d u 1 9 9 3 . / I 9 9 4 . , t i j e k o m is t raž ivan ja p r o b l e m a ov i snos t i , b o r a v i o s a m o k o šest m j e s e c i s v a k o d n e v n o n a o d j e l u o v i s n o sti K B C »Sestre m i l o s r d n i c e « u V i n o g r a d s k o j . S u d j e l o v a o s a m u i s p u n j a v a n j u a n k e t e k o j o m s u s e d o b i l i o p ć i p o d a c i o o v i s n o s t i , d o b i , o b r a z o v a n j u , s tažu n a o v i s n i č k o j s c e n i , t e r a p i j i i t d . O v d j e j e v a ž n o u o č i t i o n o š to s e a n k e t o m n i j e d o b i l o , a to su a s p e k t i s v a k o d n e v n o g ž i v o t a , s l e n g i p o s e b n e k a r a k t e r i s t i k e ž i vo ta u b o l n i c i , na o d j e l u ko j i i m a d v a d e s e t a k k reve ta za » d r u g f ree« t r e t m a n i s t o t i ne o v i s n i k a k o j i s e l i j eče a m b u l a n t n o . S o b z i r o m n a s u b k u l t u r n a o b i l j e ž j a p r i m j e ć u j e s e s p e c i f i č n o » z a m r z a v a n j e « n e k a d a š n j i h s u b k u l t u r n i h a k t i v n o s t i k o d d i j e l a a k t e r a , d j e l o m i č n o n a p u š t a n j e o n i h s a d r ž a j a k o j i n i su i m a l i veze s h e r o i n o m , š t o a k t e r i d o ž i v l j a v a j u n a r a z l i č i t e n a č i n e , a l i s a s l i č n i m p r i z n a n j e m o d o m i n a c i j i h e r o i n a n a d o s t a l i m p o d r u č j i m a i s t v a r a n j u o s n o v e ( o s n a ž e n e v r e m e n o m i e n e r g i j o m k o j a se m o r a u lož i t i u i l e g a l n e a k t i v n o s t i o k o n a b a v e ) za s p e c i f i č nu h e r o i n s k u s u b k u l t u r u . U t o j s u b k u l t u r i teže j e o d r ž a t i š k v a d r e , a veze su čes to p l o d z a j e d n i č k i h p r e k l a p a n j a u n a č i n i m a k r a đ e il i d r u g i h o b l i k a d o l a ž e n j a d o d r o g e . M n o g i n a v o d e d a j e r a s p a d a n j e š k v a d r e b i o u v o d u p e r i o d o v i s n o s t i , jer d o k s e š k v a d r e k o j e z d j e d n o p u š e c a n n a b i s m o g u o d r ž a t i v e o m a d u g o ( i d u ž e n e g o z a m i š l j e n a » p r o s j e č n a š k v a d r a « b i l o k o j e g u s m j e r e n j a ) h e r o i n z b o g svo je s n a g e , s k u p o ć e , i l e g a l n o s t i , d j e l o v a n j a , ras ta t o l e r a n c i j e , d a k l e i f a r m a k o l o š k i h i s o c i j a l n o k o n t e k s t u a l i z i r a -n i h svo j s tava n a j č e š ć e r a z b i j a sve d r u g e , i z v a n h e r o i n s k e o b l i k e p o v e z i v a n j a , k a o i h e r o i n s k i z a s n o v a n i o b l i k š k v a -

3 3 1

Benjamin Perasović

d r e n a d u ž u s t a z u . I z t o g a s e d j e l o m i č n o i s k l j u č u j u o n i k o j i m a m a t e r i j a l n i uv je t i m o g u da t i š a n s u z a d r ž a v a n j a d o b r o g d i j e l a l i čnos t i sk ršene r i t m o m n a b a v l j a n j a h e r o i n a u p r o s j e č n i m u l i č n i m u v j e t i m a . S l e n g ko j i s e r a z v i o o k o h e r o i n a o d n o s i s e n a d j e l o v a n j e d r o g e ( f l ash , s t o n a ž a , k l j u c a n j e i t d . ) , s a m u d r o g u ( h o r s e , ž u t o , s p u š t a l i c a , t v r d o ) , n a o b l i k p a k i r a n j a ( u o b l i k u p a n j a ili p i za ) , u z i m a n j a (šut, po n o s u , f o l i j a , g u n , p u k n u t i se , z a v i d a t i , f u r a t i , r o k a t i , i td.) i n a p r o b l e m e n a b a v e ( š a n a , v a l a , p u k n u t i a u t o , r i a , še -m a . . . ) . D o b a r d i o s l e n g a a k t e r i h e r o i n s k e s u b k u l t u r e d i j e l e s a s v o j i m ( d j e l o m i č n o p r i j a š n j i m ) š i r im s u b k u l t u r n i m k r u g o m , il i d r u g i m , g r a d s k i m i r e g i o n a l n i m p o d r u č j i m a s k o j ih n a » l i j ečen je« d o l a z e . Z a v r i j e m e l i j e č e n j a m n o g i n a s t a v l j a j u s d r o g i r a n j e m , p r i t i snu t i na l i j e č e n j e p o l i c i j o m i s u đ e n j i m a , k a o i r o d i t e l j i m a ili n e k i m d r u g i m r o đ a c i m a ili p a r t n e r i m a . S o b z i r o m n a o s n o v n u t e m u o v o g r a d a , u o č e n j e p r o b l e m n e p o s t o j a n j a p l u r a l n i j e g p r i s t u p a t r e t m a n u , o s o b i t o u sv je t lu » a l t e r n a t i v n o g s o c i j a l n o g r a d a « i p o t e n c i j a l a ko j i s a m a s u b k u l t u r n a scena i m a u m o g u ć n o s t i p r u ž a n j a p o d r š k e o n i m a ko j i se že le r i ješit i ov isnos t i o h e r o i n u . O s i m u b o l n i c i , o v i s n i c i se k o d nas m o g u l i j eč i t i i u k o m u n a m a , p o p u t o n i h j avnos t i p o z n a t i h , sestre B e r n a r d i c e i sestre E lv i re . N o , n a o b a m j e s t a p o s t o j i e k s p l i c i t n o il i i m p l i c i t n o s u g e r i r a n j e d e v i j a n t n o s t i k o m p l e t n o g n a č i n a ž i vo ta k o j i j e za d i o a k t e r a b i o p o v e z a n s n e k i m r o c k e r s k i m il i n a v i j a č k i m s u b k u l t u r n i m s t i l o v i m a . O v i s n i c i o h e r o i n u d o laze iz raz l i č i t ih s o c i j a l n i h i ( s u b ) k u l t u r n i h k r u g o v a i za n e k e o d n j i h s e p o s t o j e ć i o b l i k t r e t m a n a p o k a z u j e p r i m j e r e n i m . M e đ u t i m , n e k i m a k t e r i m a j e teško p r i hva t i t i o d b a c i v a n j e g l a z b e ili i m a g e a , svo je » i n i c i j a l ne d e v i j a c i j e « u o č i m a sist e m a , k a o u z r o č n i k a k a s n i j e o v i s n o s t i , p o s e b n o z b o g z n a n j a o g o l e m o m b r o j u v r š n j a k a ko j i i m a j u s l i č n e f r i z u r e , j a k n e , s l e n g , g l a z b u i r i t u a l , a n e m a j u veze s h e r o i n o m . Iskustva z a p a d n j a č k i h g r u p a ko je m o ž e m o n a z v a t i »a l te r -

3 3 2

URBANA PLEMENA

n a t i v n i m s o c i j a l n i m r a d o m « i k o j e s u č e s t o f i n a n c i r a n e o d d r ž a v e , p o k a z u j u k a k o m l a d i u k l j u č u j u o v i s n i k e u s v o j e z a j e d n i c e (ko je m o g u bi t i d i j e l o m ili p o m i j e š a n o p u n k e r s k e , s q u a t t e r s k e , n a v i j a č k e , r o c k e r s k e , h i p i j e v s k e i td . ) u k o j i m a se čes to t o l e r i r a a l k o h o l i c a n n a b i s , i p o s t o j e o b l i c i z a j e d n i č k o g r a d a n a k o n c e r t i m a , u d u ć a n u , p r o i z v o d n j i p o s t e r a , š a l o v a , k a p a i t d . T a k a v p r i s tup p o m o g a o j e m n o g i m o v i s n i c i m a o h e r o i n u , a na n a š o j scen i t a k o đ e r p o s t o j i m o g u ć nos t » m o d e l s k o g u t j eca j a« u k o j e m se s p e c i f i č n o m d i j e l u ( n i k a k o ne sv ima ) o v i s n i k a o h e r o i n u p o k a z u j e da se ne m o r a j u o d r e ć i s vo j i h s u b k u l t u r n i h o b i l j e ž j a , g l a z b e ili i m a g e a , d a k l e da m o g u i u aps t i nenc i j i os ta t i m e t a l c i , p u n k e r i , no i se r i i s l i č n o , pr i č e m u j e p r e s t a n a k u z i m a n j a h e r o i n a uv je t o s t a j a n j a p u n k e r o m , m e t a l c e m ili n a v i j a č e m , b a r e m d o k se u sv i je tu ne p r o m i j e n i d o m i n i r a j u ć a p r o h i b i c i o n i s t i č -k a p a r a d i g m a .

3 3 3

Benjamin Perasović

Devedesete: subkultura u ratu

R a z n o v r s n u s u b k u l t u r n u s c e n u u o č i r a t a n i j e m i m o i š a o va l p o l i t i z a c i j e s k r a j a o s a m d e s e t i h g o d i n a , pr i č e m u o d n a v i j a č k o g p l e m e n a , p r e k o d a r k e r a , d o n e - n a v i j a č k i h p u n k e r a , h a r d - c o r e o v a c a i s u b k u l t u r n i h a k t e r a b l isk ih d j e l o v a n j u »nov ih d r u š t v e n i h p o k r e t a « , p r i m j e ć u j e m o z n a č a j n e raz l i ke u n u t a r o t p o r a p r i j e t e ć o j M i l o š e v i ć e v o j p o l i t i c i ; o d n a c i o n a l n o d r ž a v o t v o r n i h , an t i s i s temsk ih i p r o d e m o k r a t s k i h , p r e k o n e a r t i k u l i r a n o o b r a m b e n i h d o a n t i n a c i o n a l i s t i č k i h i a n a r h i s t i č k i h o r i j e n t a c i j a , uz još uv i j ek p r i s u t n u a p o l i t i č n o s t i u r o n j e n o s t u v las t i te s u b k u l t u r n e s a d r ž a j e .

A g r e s i j a n a H r v a t s k u p r o u z r o č i l a j e v i šes t ruke o d g o v o r e b r o j n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a . V e ć i n a p r i p a d n i k a s u b k u l t u r n e scene u k l j u č i l a se u ra t na raz l i č i te n a č i n e ; s o b z i r o m na p o z n a v a n j e d o m a ć e s u b k u l t u r n e scene i s o b z i r o m da n a v i j a č i p r e d s t a v l j a j u s a m o j e d a n d i o t e s c e n e ( a n j i h o v o u k l j u č e n j e s e p r e t p o s t a v l j a ) , m o ž e m o zak l j uč i t i d a j e o b r a m b e n i k a r a k t e r r a t a b i o p r e s u d n o m č i n j e n i c o m u m o t i vac i j i s u d j e l o v a n j a m n o g i h u r b a n i h i s u b k u l t u r n i h m l a d i h ko j i b i u d r u k č i j o j s i tuac i j i r e a g i r a l i s m a n j e e n t u z i j a z m a -sl iko p a l j e n j a r e g r u t n i h p o z i v a p rev iše su d o b r o b i le p o zna te m n o g i m a k t e r i m a . D a k l e , n a j v e ć i d i o s c e n e ( u n u t a r k o j e g a n a v i j a č i p r e d s t a v l j a j u n a j b r o j n i j u s k u p i n u ) p r i k l j u č i o se o b r a n i ( k a k o d r a g o v o l j n o t a k o i s a č e k a v š i m o b i l i z a c i j s k i poz i v k o j e g a s e k r a j e m l je ta 1 9 9 1 . l a k o m o g l o p r e d v i d j e t i ) , j e d a n d i o j e o t i š a o u i n o z e m s t v o , m a l i d i o p o k u š a o d j e l ova t i p ro t i v ra ta n a g l a š a v a j u ć i l j udska p r a v a i n e g a t i v n e a s p e k t e d o m a ć e n a c i o n a l n e h o m o g e n i z a c i j e , a d o b a r d i o je n a s t a v i o ž iv je t i , i u r a t n o m k o n t e k s t u , k o l i k o je m o g u ć e u s k l a d u sa s v o j i m s u b k u l t u r n i m p r e f e r e n c i j a m a , pa je već p r i p r v o m s m i r i v a n j u s u k o b a u Z a g r e b u p o č e l o n a s t a j a t i

3 3 4

Benjamin Perasović

e k s t a t i č k o t e c h n o p l e m e . O n a j d i o ko j i s e n a raz l i č i te n a č ine p o k u š a v a o suprots tav i t i r a t u , p o k r e t a n j e m A rkz ina o m o g u ć i o j e z n a č a j n u s u b k u l t u r n u z o n u z a n o v e a k t e r e s r e d i n e d e v e d e s e t i h , g d j e se u t e š k i m u v j e t i m a r e t r a d i c i o n a l i z a c i j e d ruš t va i p a k s t v a r a j u i o s n a ž u j u raz l i č i te s u b k u l t u r e i p o j e -d i n k e , m j e s t a r a z n o v r s n i h sus re ta . T i sus re t i , n a s t r a n i c a m a A r k z i n a , i u s k l o p u šire d j e l a t n o s t i č a s o p i s a , b i l i su j e d i n stveni u našo j s red in i po s p o j u t e k n a i p u n k a , l j udsk ih p r a v a i h e d o n i z m a , h r a b r o g s u p r o t s t a v l j a n j a d e l o ž a c i j a m a i i n te rne t s u r f a n j a , Ž i ž e k o v e t e o r i j e i r o c k - n o v i n a r s t v a , t eks to va ko j i su o p s j e d n u t i v r h o v n i k o m i n a g o m i l a n i m a u t o r i t e t o m , i o n i h k o j i m a j e o s n o v n i p r o b l e m d o m i n a c i j a h o u s e a n a o d r e đ e n o j s c e n i . A r k z i n n i je s a m o p i s a o o a l t e r n a t i v n o j s c e n i , n e g o ju j e d o b r i m d i j e l o m i s t v a r a o , o k u p l j a j u ć i i s u b k u l t u r n e , u r b a n e a k t e r e j e d n e p r i l i č n o d r u k č i j e H r v a t s k e o d o n e s l u ž b e n e .

A k o s e v r a t i m o s a m o m p o č e t k u r a ta , u o č i t ć e m o z a n a š u t e m u d v i j e z a n i m l j i v e d i m e n z i j e - n a s t a j a n j e i m a g e a h r v a t s k o g v o j n i k a i u l o g a s u b k u l t u r n i h m l a d i h u t o m p r o c e s u , k a o i k ra t k i g l a z b e n i p o k r e t » ra tne p j e s m e « u n u t a r p r a v a c a p o z n a t i h s u b k u l t u r n o j s c e n i .

V e ć n a k o n p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , s l i ke h r v a t s k i h v o j n i k a , m e đ u k o j i m a s u b i l i z a s t u p l j e n i s u b k u l t u r n i s i m b o l i , uš le su u sve d o m o v e . Spo j t r a d i c i o n a l n o g i m o d e r n o g , s p o j k r u n i c e s t r a k o m o k o g l a v e , r a y - b a n n a o č a l a m a , d o m i n i r a o j e t i m s l i k a m a . P o s e b n o j e z n a č a j n o š to s u p u n k e r s k e f r i zu re , n a u š n i c e u u š i m a i s l i čna o b i l j e ž j a j a s n o i z r a ž a v a l a s u b k u l t u r n u p r i p a d n o s t o n i m a d o l e s c e n t s k i m u r b a n i m p l e m e n i m a k o j i h s e d o b a r d i o r o d i t e l j s k e k u l t u r e g n u š a o ili b o j a o , p o i s t o v j e ć u j u ć i i h s b o l e š ć u , d e v i j a c i j o m , p a r a z i t i z m o m , d e s t r u k c i j o m i d e k a d e n c i j o m . K a d a s u p o če le ser i je e m i s i j a p o p u t »s d o m o v i n s k i h ra t i š ta« , u k o j i m a su se l j u d i j a v l j a l i t e l e f o n i m a , d e s e c i r o d i t e l j a s m a t r a l i su p o t r e b n i m j a v n o reć i » i s p r i č a v a m se , ž a o m i j e š to s a m

336

Benjamin Perasović

m i s l i o / m i s l i l a d a t a k v a n a š a m l a d e ž s a m o p i j e i d r o g i r a s e i p r a v i n e r e d , i i m a te č u d n e f r i zu re , a s a d v i d i m o t k o su naši b ran i t e l j i , h v a l a im« i s l i čno . N o g o m e t n i n a v i j a č i , p u n k e r i , s p e e d m e t a l c i i d r u g i d o n i j e l i su svo ju es te t i ku i z r a v n o n a ra t iš te i o b i l n o p r i d o n i j e l i n a s t a j a n j u i m a g e a h r v a t s k o g v o j n i k a u p r v o j faz i r a t a , k a o u r b a n o g r a t n i k a . O p e r c e p c i j i v l a s t i t o g u r b a n i t e t a n a s p r a m » r u r a l n o g « n e p r i j a t e l j a i o e l e m e n t i m a r o c k i p o p k u l t u r e u i m a g e u h r v a t s k o g v o j n i k a pisal i s u , u s a m o m t i j eku r a t a , V e r a H o r v a t P in tar ić ( 1 9 9 1 . ) k o j o j n e d o s t a j e u k l j u č e n j e n o g o m e t n i h n a v i j a č a u p r o c e s k o j i s m a t r a r o c k e r s k i m u r b a n i m u p l i v o m n a i m a g e , i Z l a -t k o G a l i ( 1 9 9 1 . ) ko j i j e u r b a n i t e t u i k o n o g r a f i j i h r v a t s k o g r a t n i k a p o k a z i v a o u sv je t lu š i reg p o s r e d o v a n j a r o c k i p o p k u l t u r e . S u b k u l t u r n a p r i p a d n o s t i ž i vo tn i s t i lov i man i f es t i r a l i su se u sv im d i m e n z i j a m a r a t n o g ž i vo ta - u i m e n i m a v o d o v a , sa tn i j a i b r i g a d a ( o d t i g r o v a , c r n i h m a m b i , r i z l i , d o š t r u m f o v a , pus t i n j sk i h l i s i ca , t e r m i n a t o r a , u r a z u m i t e l j a , B a n i j a A n g e l s a il i m a l i h l e teć ih m e d v j e d i ć a ) , u n a z i v i m a p o p u t » T h e r m o n u c l e a r VVar r i o rs« n a p i s a n i m a » k l i n a s t i m p i s m o m « ( t i p i č n i m z a h a r d - c o r e s u b k u l t u r u ) n a t e n k u , k a o i n o š e n j e m sp i t f i re j a k n i u p r v o m p e r i o d u , i l i d o n o š e n j e m d r u g i h o d j e v n i h p r e d m e t a i n a k i t a i z v las t i te s u b k u l t u r e na ra t iš te . U p r v i h p a r m j e s e c i r a t a , k a o e k s t r e m n e s o c i j a l n e s i t u a c i j e , d o š l o j e d o p r i b l i ž a v a n j a a k t e r a s u b k u l t u r a i d o m i n a n t n e k u l t u r e , m e d i j s k i p r i k a z a n o i o s n a ž e n o b r o j n i m s v j e d o č a n s t v i m a , g l a z b o m (Bro thers i n A r m s u p o s l j e d n j i m k a d r o v i m a G o r d a n a Ledere ra ) i s i m b o l i z i r a n o p o l u g o l i m G o p č e v i m m a h n i t a n j e m p o k r a j p r e d s j e d n i k a d r ž a v e . N o , n a k o n p rve f a z e r a t a p o n o v o s u s e p o j a v i l e i z jave k o j e »ned i sc i p l i nu« p o v e z u j u s o b i l j e ž j i m a ( p o p u t t r a k e o k o g l a ve ) , a s a m o s m i r i v a n j e r a t a , i f aze r e l a t i v n o m i r n o d o p s k o g ž i vo ta u n e k i m s r e d i n a m a , d o n i j e l i su p o v r a t a k u o b i č a j e n e d i s t a n c e s u b k u l t u r a i r od i t e l j s k i h k u l t u r a , s n e k i m n o v i m ( a u t o ) d e f i n i r a n j i m a u r b a n o g i r u r a l n o g .

3 3 8

Benjamin Perasović

N a g l a z b e n o j s t r a n i , s u b k u l t u r n a s c e n a d a l a j e u pr vo j f a z i , u d o b a s a m o g p o č e t k a r a t a , n e k o l i k o žes tok ih o d g o v o r a , d a b i s v r e m e n o m u s t u p a l a m j e s t o g l a z b e n i m p r a v c i m a b l i ž im p o p ( p u č k i m ) u s m j e r e n j i m a i z a d a n i m , š a b l o n s k i m s a d r ž a j e m . Punke rsk i n a b o j s j e d n e , i r e p e r s k a o t v o r e n o s t s d r u g e , n a j b o l j e o b i l j e ž a v a j u d o p r i n o s . Ps iho -m o d o j e n a p r a v i o v j e r o j a t n o n a j b o l j u p j e s m u k a r i j e r e . R a p , ko j i n a j č e š ć e ne b jež i od r a s n i h ili e t n i č k i h p r i p a d n o s t i (al i i h m o ž e raz l i č i t o n a g l a š a v a t i , g d j e u z g e r i l s k u žes t i nu m o ž e p o k r i v a t i i a n t i r a t n e s t a v o v e , p r i m j e r i c e u I ta l i j i ) , na n a š i m p r o s t o r i m a d o k a z a o s e 1 9 9 1 . ; M c Bu f fa lo u Ri jeci i z g o v a r a svo je g e n e r a l i m a i č e t n i c i m a , M o n t a ž s t r o j d o s p i j e v a j u na M T V s »Yo f o r C r o a t i a « , E lec t ro T e a m s » M o l i t v o m za m i r« o s v a j a j u i g l a v n u s t ru ju g l a z b e u z e m l j i , a h r v a t s k o - a m c -r ički t r i o CLF na m a t e r i n s k o m e n g l e s k o m s t va ra j u k u l t n u p j e s m u » H r v a t s k a m o r a b i t i s l o b o d n a « k o j a , u n a t o č r a t n o j des t rukc i j i u t i j e ku , n i je b i l a p u š t a n a u s l u ž b e n i m m e d i j i m a z b o g p s o v a n j a M i l o š e v i ć a i d r u g i h o b l i k a t i p i č n o r e p e r s k o g (»kvar tovskog«) p r o s t a č e n j a .

K o n c e r t p o d n a z i v o m »No i se S l a w o n i s c h e Kunst«, o d r žan u Z a g r e b u u d o b a r a t a , na k o j e m su n a s t u p i l i p r e ž i v je l i č l a n o v i o s j e č k e rock s c e n e , u k a z u j e n a p e r i o d u d r u štvu u k o j e m je , i z m e đ u o s t a l o g , s t v o r e n i o s j e ć a j g o r č i n e s p r a m » Z a g r e b a « , e m o t i v n o u k o r i j e n j e n u i skus tvu r e g i o n a l n o g k o n t e k s t a k o j e m ( k a o u s l a v o n s k o m ili d a l m a t i n s k o m s l uča ju ) m n o g i p r e k i d i v a t r e n isu d o n i j e l i s t v a r n o s m i r i v a n j e , p a , bez o b z i r a n a p r o c j e n u n e č i j i h s t a v o v a il i o b l i k n a s t a j a n j a e m o t i v n i h u v j e r e n j a , m o ž e m o o v a j k o n cer t s m a t r a t i t o č k o m k o j a o b i l j e ž a v a r u d i m e n t e » p o s t - e n t u -z i jas t i čne« f a z e . N a v e d e n i k o n c e r t , i a k o j e p o č e o u z v i c i m a » Z a g r e b n e ć e past i« i o p i p l j i v o m n a p e t o š ć u u z r a k u , zav rš io j e k a o p r i m j e r s u b k u l t u r n e k o m u n i k a c i j e i z v o đ a č a i p u b l i k e n e o v i s n o o r e g i o n a l n o j p r i p a d n o s t i i m i m o b e s p o t r e b n e »tko j e više d a o « p o l e m i k e , k o j a o b i č n o n a k o n » r e g i o n a l n o g «

3 4 0

URBANA PLEMENA

pro tes ta p ro t i v g l a v n o g g r a d a u Z a g r e b u , p r i r o d n o , us l i j ed i . N o , t o j e b i o u s a m l j e n i p r i m j e r p o s r e d o v a n k o n t e k s t o m i s p e c i f i č n i m v r e m e n o m , n a k o n r a t a k o m u n i k a c i j a n a r o c k e r -skoj i š i ro j s u b k u l t u r n o j scen i b i l a je d e f i n i r a n a k l a s i č n i m »unu ta r« i » izvan« r a z l i k o v a n j i m a , k o j a d o p u š t a j u r azno l i kos t p a i n e t r p e l j i v o s t m e đ u a k t e r i m a , a l i n e m i j e š a j u p o d r u č j a s u b k u l t u r e i š i re , r o d i t e l j s k e k u l t u r e .

3 4 1

Benjamin Perasović

Techno pleme

» J e d i n o (sub)ku l tu ra« , d o o i a ć L p o k r e t eks ta t i čk ih r i tua la c j e l o n o ć n o g r a v e a , z a p o č i n j e u d o b a r a t a , z a p r a v o u p r v o m p e r i o d u r e l a t i v n o g s m i r i v a n j a ra tn i | i ûJ<obg_J i j ekom 1 9 9 2 . , k a d a s e s tvara jezgra o d n e k o l i k o n e f o r m a l n i h g n > p a , d o k o b l i k o v a n j e i š i r en je , p r o f i l i r a n j e s c e n e o b i l j e ž a v a 1 9 9 3 . g o d i n u . O d p r v i h g r u p i c a d o d e s e t a k t i s u ć a r a v e r a , u H r v a t s k o j se p o n o v i l a p r i č a k a r a k t e r i s t i č n a za m n o g e d r u g e e u r o p s k e s r e d i n e , i t o u u v j e t i m a r a t a , š to o m o g u ć u j e z a n i m l j i v u n a p e t o s t u i n t e r p r e t a c i j a m a k o n t e k s t u a l n i h o d r e đ e n j a .

J e d a n o d p r v i h ( j asno j e k a k o t eško n a l a z i m o u p r a v o j e d a n »prvi« p a r t y ) l e c h n o par ty ja o d r ž a n je u a t m o s f e r i n e izv jesnos t i , p o č e t k a r a t a i z a j e d n i č k i h o d l a z a k a u s k l o n i š t a , u p r o s i n c u 1 9 9 1 . O r g a n i z a t o r i t v r d e d a j e o b l i k z a j e d n i štva ( n j i h o v i m r i j e č i m a : » z a j e d n i č k a š p i k a , t ip l u d i l a i s o l i da rnos t i « ) k o j i j e s t v o r e n s p e c i f i č n o m » s c e n o m « s k l o n i š t a i u z b u n a , p r i d o n i o u s p j e h u t o g p a r t y j a . N i j e b i l o u z b u n a t e n o ć i , i a k o ih je b i l o i p r i j e i p o s l i j e . Č i m se ra t u Z a g r e b u m a l o s m i r i o , o d p r o l j e ć a ' 9 2 , u s l i j e d i l o j e još n e k o l i k o pa r t y j a na k o j i m a se » s t r o b o l ight« i »b lack l igh t« sve v iše kor is te u k o m b i n a c i j i s p o s e b n o p r i r e đ e n i m i n s t a l a c i j a m a , g l a z b a j e n o v a i š i r e m k r u g u s u b k u l t u r n e s c e n e p o t p u n o n e p o z n a t a , a p r i k a z i v a n i su i »ku l t - f i lmov i« p o p u t j a p a n s k o g »Ak i ra« . N a t i m , p r v i m t e c h n o p a r t i j i m a , u o b i č a j e n o j e b i l o dož i v j e t i neš to n e u o b i č a j e n o , pa su se p l e s a č i sus re ta l i i sa s a d r ž a j i m a p o p u t » b r a i n - m a c h i n e « , ili p o n u d o m d o t a d n e p o z n a t i h » e n e r g e t s k i h p i ć a « . U p r v o j faz i r a z v o j a , m e đ u i n i c i j a t o r i m a i a k t e r i m a p o s t o j i j ezg ra ( i l i , n e k o l i k o »jezgri«) o d 3 0 - 5 0 l j u d i , z a p r a v o n e k o l i k o škvad r i i p o j e d i n a c a . Pro m a t r a n j e p rve f aze n a s t a n k a t e c h n o scene o d v o d i nas b l i že

3 4 2

URBANA PLEMENA

n e k o l i c i n i n e f o r m a l n i h g r u p a i š k v a d r i , g d j e s e m i j e š a j u s tar i j i a k t e r i z a g r e b a č k e s u b k u l t u r n e s c e n e s m l a đ i m a , a l i sve i n f o r m i r a n i j i m , n o v i m l j u d i m a . I z p r i j a t e l j s k i h g r u p a i zdva ja j u s e d j - i , o r g a n i z a t o r i pa r t y j a , o n i ko j i r a d e n a d e k o r a c i j i , s v j e t l i m a , p r o m o c i j i n o v o g o b l i k a g l a z b e i d r u ž e n j a ,

s o s j e ć a j e m » h v a t a n j a p r i k l j u č k a « na z a p a d n o e u r o p s k u s c e n u i t i m e , b a r e m d j e l o m i č n o g , p r e v l a d a v a n j a k o č n i c a i z a z v a n i h r a t n i m s t a n j e m i o p ć o m a t m o s f e r o m b l o k a d e n o r m a l n o g ž i vo ta k o j u j e i z a z v a o ra t i o k u p a c i j a t e r i t o r i j a . U z a sve o n e » n e - g l a z b e n e « s a d r ž a j e ko j i s u p ra t i l i p r v e t e -c h n o - p a r t y j e i p r i d o n o s i l i n o v o j a t m o s f e r i , n e u o b i č a j e n o s t i , r azm jen i i n f o r m a c i j a u p o č e t n o m p rocesu o b l i k o v a n j a senz i b i l i t e ta i t i p o v a i m a g e a , p r i m a r n a je , k a o i uv i jek u o k u p l j a -

3 4 3

Benjamin Perasović

n ju o d r e đ e n o g » p l e m e n a z v u k a « , b i l a g l a z b a . G l a z b a j p r a d i k a j n o ^ o d u d a r a l a , n e s a m o o d r o c k a i s r o d n i h s t i l o v a , negoJjômTčpS^^ vat i u z o z n a k u » t e c h n o « , p r i d o n o s e ć i a v e r z j j L s v i h a l e d o t p -I ja koji su se g n u š a l i k o m e r c i j a l n i h i d i s c o i d n i h » d a n c e -- p o p « p j e s m i c a , S v o k a l i m a i s l a d u n j a v i m a m n z m n n i r r i g »Prvo p l e m e « , o d n o s n o s k u p š k v a d r i i p o z n a n i k a , o k u p l j e no o k o t e c h n o / h o u s e / t r a n c e g l a z b e i p r v i h p a r t y j a , s r a z l ič i t ih j e s c e n a s t i g l o u p o d r u č j e s t v a r a n j a n o v e s c e n e ; t u su b i l i i n d i v i d u a l c i i g r u p e ko j i su još p r i j e r a t a u p o z n a l i » a c i d - h o u s e « g l a z b u , d u g o g o d i š n j i p r i p a d n i c i s c e n e k o j a

svo je ž i v o t n e s t i l ove u g l a v n o m p o s r e d u j e g l a z b e n i m p r a v c i m a i p r i p a d n i m i m a g e i m a . D i o l j ud i u s v o j o j j e s u b k u l -t u r n o j o s o b n o j ( i g r u p n o j ) h is to r i j i p r o š a o i d e n t i f i k a c i j s k u ( t a k o đ e r se m o ž e reć i i » a l t e r n a t i v n o - o b r a z o v n u « ) l e p e z u od šezdese t ih do p u n k a ; t u su se naš l i i o n i k o j i su v o l j e l i e k s p e r i m e n t e s » e l e k t r o n i k o m « u r o c k u , i l i n e š t o n a g l a š e ni je l in i je ko je p reds tav l j a ju M i k e O l d f i e l d , T a n g e r i n e D r e a m ,

3 4 4

URBANA PLEMENA

Kraf tvverk i s l i čn i . M e đ u š k v a d r a m a k o j e su s ta j a l e iza p r v i h t e c h n o o k u p l j a n j a b i l a j e j e d n a g r u p a v e z a n a u z z v u k o v e Joy D i v i s i o n , C a b a r e t V o l t a i r e , Res iden ts , T u x e d o M o o n , N e w O r d e r , i k o j a j e v e o m a r a n o b i l a i n f o r m i r a n a o d e -t r o i t s ko j s c e n i , j e d n o m o d m j e s t a z a č e t k a t e c h n o z v u k a u sv i j e tu . S o b z i r o m na n a š e p r v e t e c h n o a k t e r e i n j i h o v g l a z b e n i p u t , o s o b i t o s e p r i m j e ć u j u p u n k , n e w w a v e , e lec t ro , i ndus t r ia l , e x p e r i m e n t a l , d u b , h i p - h o p , a s i g u r n o i d r u g i , r a n i j i i kasn i j i u t j eca j i ko j i su o b l i k o v a l i u k u s k l j u č n i h a k t e r a p r i j e š i r en ja a c i d - h o u s e i t e c h n o g l a z b e . J e d a n m a n j i d i o p r v i h a k t e r a č in i l i s u m l a d i l j u d i , k o j i m a j e n o v o n a s t a j u ć a s c e n a b i l a p r v o s u b k u l t u r n o i skus tvo u ž i v o t u . Izvor i i n f o r m a c i j a , p o s e b n o važn i u p r v o j f a z i , b i l i s u r a z n o v r s n i ; m e đ u n a r o d n i k o n t a k t i , o s o b n o i skus tvo s t e c h n o d o g a đ a j a u i n o z e m s t v u , (M)TV i d r u g i m e d i j i , I n te rne t (ko j i j e t a d a z a p o č i n j a o s v o j u p r v u i n s t i t u c i o n a l i z a c i j u m e đ u n e f o r m a l n i m g r u p a m a »civ i lne scene«) , prv i d o m a ć i » m i k r o med i j i « (f lyeri) i , n a r a v n o , u s m e n a k o m u n i k a c i j a , »pr iča« ko ja j e k r e n u l a g r a d o m o n o v o j g l a z b i i s t i lu u n a s t a j a n j u . N i j e t r e b a l o p u n o v r e m e n a (nit i šest m j e s e c i ) da se s t o t i n j a k l j ud i čv r šće o k u p i o k o z v u k o v a , p l esa i n o v o g o b l i k a r i t u a l a , u z još n e k o l i k o s to t i na o n i h k o j i s u b a r e m j e d n o m d o š l i n a pa r t y ili su b i l i i n f o r m i r a n i od p r i j a t e l j a .

D r u g u f a z u , ili p r o š i r e n j e i n i c i j a l n e faze n a p r a v u p r v u fazu r a z v o j a o z n a č a v a p o č e t a k » i n s t i t u c i o n a l i z a c i j e « , o d n o s n o p o s t e p e n o g u s p o s t a v l j a n j a s t a l n i h t e r m i n a za t e c h n o u z a g r e b a č k i m k l u b o v i m a , š to d a j e n o v u »brz inu« , o s i g u r a v a s t a l n o m j e s t o r a z m j e n e i n f o r m a c i j a i d a j e nov i z a m a h r a s t u ć e m t e c h n o p l e m e n u . ( U to j p o č e t n o j faz i n e m o ž e još d o ć i do » z a g u š e n j a « i r u t i n i z a c i j e u k o j o j s ta ln i t e r m i n i na is t im m j e s t i m a s m a n j u j u k v a l i t e t u i e n e r g e t s k i n a b o j p r o v o d a z a d i o rave a k t e r a ko j i teže »c je l ov i t i j em« d o g a đ a j u i d o ž i v l j a j u . ) Prvo se us ta l i l a s r i j e d a u G j u r i k a o v e č e r za t e c h n o g l a z b u , a o v u f a z u r a z v o j a k a r a k t e r i z i r a i n a s t a n a k

3 4 5

Benjamin Perasović

n o v i h p r o s t o r a ko j i d o t a d a n isu b i l i z n a č a j n i u t o p o l o g i j j z a g r e b a č k e k l u p s k e s c e n e , a l i su tek s t e c h n o m d o b i l i svo j n o v i i den t i t e t , p o p u t A q u a r i u s a , i l i k u l t n i h S p a c e A g g r e s -s o r a i k a š i n s k o g M u n g o s a . T a f a z a t r a j e d o k r a j a 1 9 9 3 . , N j u o b i l j e ž a v a j u »p rva p l e m e n a « i j e d a n n e p o n o v l j i v i o s j e ća j p o č e t k a i s t v a r a n j a z a j e d n i č k e s c e n e . Ri ječ je o s l i č n o m o s j e ć a j u , n a o p ć o j raz in i s t v a r a n j a s c e n a , bez o b z i r a r a d i l i se o p r v i h p e d e s e t a k »spi f f i re« j a k n i i l o z i n k a m a n o g o m e t n o g p l e m e n a , o » c r e e p e r s i c a m a « r o c k a b i l l y c a r a , o m r e ž i h a r d - c o r e f a n z i n a , o g r u p a m a b r e a k p l e s a č a i l i p r e p o z n a v a n j i m a g ra f f i t i p o t p i s a . N o , ta j o s j e ć a j s t v a r a n j a s c e n e , m e đ u s o b n o g o s n a ž e n j a , i d e n t i f i k a c i j e i o s v a j a n j a p r o s t o r a , n i je isti u s m i s l u i d e n t i č n i h e m o c i j a , t i p o v a p r a k s i , s t i l i zac i je , k a o što n isu isti n i z vukov i , i m a g e i , v r e d n o t e i sve o n o š to č i n i o d r e đ e n i s u b k u l t u r n i izraz. D o k n o v o u s p o s t a v l j e n i n o g o m e t n i h u l i g a n p r e p r i č a v a b a c a n j e k a m e n j a n a p o l i c i j u , f a n a t i č n o n a v i j a n j e , t r a n s p a r e n t e il i t u č n j a v u s p r o t i v n i č k i m n a v i j a č i m a , d i j e l eć i u s h i ć e n j e z b o g m e đ u s o b n o g u l i č n o g p r e p o z n a v a n j a s u p l e m e n i k a , d o t l e n o v o u s p o s t a v l jen i r a v e r p r e p r i č a v a s a s v i m d r u g e i d r u k č i j e e l e m e n t e ž i v o t n o g s t i l a , t a k o đ e r u ž i v a j u ć i u m e đ u s o b n o m p r e p o z n a v a n j u s u p l e m e n i k a . U d a r c i » v e l i k o g b u b n j a « , p o p u t s p r a v e z a d o z i v a n j e p u s t i n j s k i h c r v a n a p j e š č a n o j p l a n e t i ( D u n e ) o m o g u ć i l i su j e d a n n a g l a š e n o r i tua ln i d o ž i v l j a j , ko j i u iskustvu g l a z b e , p l e s a , e k s t a t i č k i h s t a n j a , k a r n e v a l s k e a t m o s f e r e i m i r o l j u b i v o s t i , sad rž i g o l e m i i n f o r m a c i j s k o - i d e n t i f i k a c i j s k i n a b o j , k o j i se sa s u p l e m e n i c i m a d i j e l i i o b l i k u j e , a » r a d o snu vijest« k o j a i z n a b o j a izvire p r i o p ć a v a sv im p o t e n c i j a l n o z a i n t e r e s i r a n i m a . P r o m o t r i m o g l a v n a o b i l j e ž j a t e c h n o s u b k u l t u r e u Z a g r e b u d o k r a j a 1 9 9 3 . , o d k o j i h s u n e k a k a rak te r i s t i čna za r a v e k u l t u r u u o p ć e , a n e k a za naš k o n t e k s t i l i s a m o f a z u o k o j o j j e r i ječ , u k l j u č n i m d i m e n z i j a m a g l a z b e , s t r uk tu re pa r t y j a k a o t e m e l j n o g r i t u a l a , p l e s a , d r o g e , v a n j s k o g i z g l e d a , p o n a š a n j a , p o j m o v n i k a i k l u b o v a u k o -

3 4 6

URBANA PLEMENA

j i m a se o d v i j a l a o s n o v n a i n t e r a k c i j a i o b l i c i p r o f i l i r a n j a a f e k t i v n i h z a j e d n i c a .

Glazba Pos to ja la j e t e n d e n c i j a d a s e n a đ e j e d n o i m e z a r a z n o

v r s n u g l a z b u , a l i t o n i k a d a n i j e u s p j e l o . Ri ječ j e o r a z v o j u s t i la k o j i j e z a p o č e o s » a c i d - h o u s e « g l a z b o m , a p o j m o v i k o j i n isu n a j p r i m j e r e n i j i , n o i z r a ž a v a j u o d r e đ e n e z a j e d n i č k e n a z i v n i k e i o p i s u j u g l a z b e n e p r a v c e jesu t e c h n o , h o u s e i t r a n c e . » T e c h n o « se u H r v a t s k o j d u g o v r e m e n a k o r i s t i o k a o z a j e d n i č k i n a z i v n i k b r o j n i h s t i l ova ko j i s u s e t i j e k o m 1 9 9 3 . m o g l i ču t i u n u t a r j e d n e n o ć i , i k o j i s u m o g l i u k l j u č i va t i t r a n c e , h o u s e , h a r d - t r a n c e , h a r d - c o r e , u c i d , i n d u s t r i a l i b r o j n e p o d v r s t e k o j e s u v e ć g o d i n u d a n a k a s n i j e p r o i z v o d i l e n o v e o b l i k e i h i b r i d e . P r o b l e m o d r ž a n j a j e d n o g i m e n a s a s t o j a o se u t o m e š to se » t e c h n o « u d r u g i m e u r o p s k i m z e m l j a m a k o r i s t i o k a o naz i v j e d n o g užeg p r a v c a , d o k j e »house« b i o z a j e d n i č k i m n a z i v n i k o m š i re s c e n e . »Rave« j e naz i v za s a m o o k u p l j a n j e , ko j i d a t i r a još i z šezdese t i h g o d i n a i k o n t r a k u l t u r n i h r i t u a l a p s i h o d e l i č k i h d u g i h k o n c e r a t a ( p o p u t P ink F l o y d a i z 1 9 6 6 . , i l i v e ć i n a k a l i f o r n i j s k e s c e n e ) , o b n o v l j e n u V . B r i tan i j i p r i l i k o m » m a n c h e s t e r s k e re v o l u c i j e « u k o j o j su uz e l e k t r o n s k u g l a z b u s u d j e l o v a l i i r o -cke r i p o p u t H a p p y M o n d a y s ili S t o n e Roses. Rave j e p o s t a o s v o j e v r s t a n s i n o n i m z a c j e l o n o ć n o o k u p l j a n j e u z t e c h n o / h o u s e / t r a n c e i s r o d n u g l a z b u , u b r i t a n s k i m s o c i o l o š k i m s t u d i j a m a iz s r e d i n e d e v e d e s e t i h s p o m i n j e se č a k i p r o s j e č n ih 1 2 0 - 1 4 0 b p m n a t a d a š n j i m r a v e o v i m a 2 9 . U s v a k o m

»bpm« znači »beats per minute«, no s obz i rom na postojanje »chil l-out« d v o r a n e za o d m o r od bržeg plesa i g lazbe u ko jo j na svakom većem raveu takođe r nas tupa ju d j - i pušta juć i m n o g o spor i ju g l azbu , 1 uz č i n jenicu m n o g i h pre lazaka ove »gornje« g ran ice na vel ik im g a b b e r pa i ha rd t rance raveov ima , čini se da ov i au to r i gr i ješe u p roc jen i .

347

URBANA PLEMENA

s l u č a j u , g l a z b a j e n a g l a š e n o i n s t r u m e n t a l n a , bez v o k a l a , o s i m u p o n e k i m k r a t k i m » s a m p l e o v i m a « . N a s v a k o m v e ć e m r a v e u zvučn i c i o m o g u ć u j u t je lesn i d o ž i v l j a j g l a z b e . U s t v a r a n j u g l a z b e b i tn i su d i g i t a l n i s a m p l e r i k o m p j u t e r , uz »ku t i j e r i t m a « i »svn thove« , a R o l a n d o v » 3 0 3 « p o s t a o je

k u l t n i m » i n s t r u m e n t o m « , i den t i f i kac i j s k im m j e s t o m a c i d g l a z be po k o j e m j e c i je la rave k u l t u r a u l i te ra tu r i p o n e k a d i m e n o v a n a i k a o » k u l t u r a t r i s to t ro j ke« . (Kasn i j e ć e , n a r a v n o , n o v i p r a v c i t e c h n o / h o u s e g l a z b e l e g i t i m i r a t i s e b e u p r a v o p o n e k o r i š t e n j u t r i s t o t r o j k e , d a b i jo j s e n a k o n p a r g o d i n a v ra t i l i n a m i n i m a l n i j i n a č i n i td . )

Party

Party n a t e c h n o scen i i m a u l o g u k o n c e r t a u . r o c k k u l t u r i . Bez o b z i r a na to n a s t u p a j u l i o n i ko j i g l a z b u s t v a r a j u u

3 4 9

URBANA PLEMENA

s tud i j u (uz p o m o ć D A T - a ) »už ivo« u s k l o p u pa r t y j a ili n e , s r e d i š n j a l i čnos t z a j e d n i č k o g r i t u a l a j e »d j jc_Dj puš ta p l o č e , a l i t a k o d a »miksa« b a r e m svak i zav rše tak p r e t h o d n e i p o č e t a k s l j e d e ć e p l o č e »na b e a t « , š to z n a č i d a m o r a s a v l a d a t i » u m j e t n o s t n e p r e k i d n o g b e a t a « , s p a j a n j a p j e s a m a u p e r m a n e n t n o m , n e p r e k i n u t o m n i z u , u č e m u m u p o s a o d o n e k l e o l a k š a v a p o s t o j a n j e k o n t r o l e b r z i ne p l o č e n a d a n a š n j i m p r o f e s i o n a l n i m g r a m o f o n i m a . Svak i pa r t y t r a j e što je d u ž e m o g u ć e , a č e s t o se n a k o n v e ć i h ili z n a č a j n i j i h p a r t y j a ^ r g a n i z i r a »af ter h o u r pd r ty« ko j i t r a j e o d u j u t r o d o p o s l i j e p o d n e s l j e d e ć e g d a n a , n a i s t o m ili n e k o m d r u g o m m j e s t u , l a k o s u k l u b o v i p r e u z e l i t i p g l a z b e i z a b a v e , o r g a n iz i ravš i n iz p a r t y j a , p o s e b n u u l o g u i g r a j u » j e d n o k r a t n i « (ili b a r e m r i j e t ko , j e d n o m g o d i š n j e o d r ž a v a n i ) par ty j i n a s p e c i f i č n i m l o k a c i j a m a p o p u t V i d i k o v c a n a S l j e m e n u , L u k a v e c -g r a d a , M i k u l i ć i d v o r a il i l e g e n d a r n i h o t v o r e n i h p r o s t o r a , p o p u t G o r s k o g k o t a r a . Z a v r i j e m e pa r t y j a n a j č e š ć e n e m a n i k a k v e v e r b a l n e k o m u n i k a c i j e , m i k r o f o n o m , i z m e đ u d j - a i l i d r u g i h i z v o đ a č a i p u b l i k e ( p l e s a č a ) .

Ples

P l e s J e _ o s n p v n a a k t i v n o s t - a - S - j p b z i r o m n a g l a z b u i d u g o t r a j a n j e , o v a j k l j učn i o b l i k t e c h n o r i t u a l a i m a m n o g e o d l i k e i n d i v i d u a l n o g i k o l e k t i v n o g t r a n s a . T i p o v i p l e s a su raznovrsn i i svaki p o d p r a v a c u g lazb i (od de t ro i t s kog h o u s e a , p r e k o G o a - t r a n c e a , d o h a r d - c o r e a ) sadrž i i n e k e v las t i te t i p o v e k o r a k a , k re tn j i , ko j i se m i j e n j a j u i b i v a j u k r e i r a n i na i n d i v i d u a l n o j i g r u p n o j raz in i s a m i h a k t e r a p l e s a . N e m a raz l i ke po s p o l u u o b l i c i m a p lesa i u l o g e m u š k i h i žensk ih p l e s a č a se ne r a z l i k u j u , n i t i j e s a m p les t a k o žes tok (g rub ) da isk l juču je d i o d j e v o j a k a ( p o p u t »s lam« ili »let me g o « p l e -s a ) A ) p r v o j f a z i , pr i p l e s u r u k e s u v iše k o r i š t e n e n e g o k a sn i je (što se p o k l a p a i s i s k u s t v i m a b r i t a n s k i h i s t r až i vača ) .

3 5 1

URBANA PLEMENA

M D M A (Ecstasy) u j a v n o s t i p r e d s t a v l j a s i n o n i m rave r -s k o g o k u p l j a n j a , i t o č n o j e d a ecs tasy i g ra z n a č a j n u , a l i n e i a p s o l u t n o d e t e r m i n i r a j u ć u u l o g u u rave ku l tu r i . I dea l - t i psk i rave i u z i m a ecstasy (č i je j e s t v a r n o , l a b o r a t o r i j s k o i m e b i l o e m p h a t y ) , a i z b j e g a v a a l k o h o l , no u sty a rn q s j j _ p o s t o j e m n o g i o b l i c i m i j e š a n j a i j g z n o j / r s n e j ^ d r o g e , na što u t j eču i c i j e n e , pa je u p r v o j . f az i . š i r e n j a , r a -v e a , p r i j e s p u š t a n j e c i j e n e ecs tasy ju d i o l j ud i u z i m a o LSD z a t o što j e b i o je f t in i j i . B r i t a n s k a i s t raž i van ja p o k a z u j u d a t i p i č n o r a v e r s k o r a s p o l o ž e n j e d i j e l e i o n i k o j i u z i m a j u , k a o i o n i ko j i ne u z i m a j u M D M A , i da v e ć a raz l i ka u e u f o r i č -n o m i e k s t a t i č k o m s t a n j u p o s t o j i i z m e đ u r e g u l a r n i h i p o v r e m e n i h » c l u b b e r a « n e g o i z m e đ u o n i h ko j i u z i m a j u o d r e đ e n u d r o g u ili n e . Z b o g f a r m a k o l o š k i h spec i f i čnos t i e c s t a sy se ne m o ž e u z i m a t i r e g u l a r n o ( r e c i m o v i k e n d o m ) d u ž e o d d v i j e g o d i n e a d a b i t n o n e p r o m i j e n i u č i n a k i v i s o k o m t o l e r a n c i j o m bez e fek ta r a z o č a r a k o r i s n i k e i n a t j e r a ih na p a u z i r a n j e ili n a p r o m j e n u d r o g e . I p a k , u m n o g i m g r u p a ma t e c h n o s c e n e , ecs tasy j e p r e d s t a v l j a o h o m o l o š k i i i n t e g r a l n i o d n o s v r i j e d n o s t i , g l a z b e , p l esa i r a v e r s k o g ž i v o t a , p o p u t c a n n a b i s a i LSD-a u h i p i j e v s k o j k u l t u r i . O n i m a k o j i su d u ž e na s c e n i , »E« s i m b o l i z i r a j e d n u f a z u (što o v i s i l o — v r e m e n u p r i k l j u č e n j a s c e n i ) , a s a m i a k t e r i m i s t i f i c i r a j u i d e m is t i f i c i r a j u u p o t r e b u ecs tasy ja s t a v o v i m a o d »bez t o g a n e b i h u s p i o shvat i t i t u g l a z b u p rv i pu t« p r e k o n a j č e š ć e g » b i t a n j e a l i ne i p r e s u d a n « , do » n i k a d m i n i je b i l o v a ž n o « .

Vanjski izgled S j e d n e s t rane , p r i su tna su ob i l j ež ja p o p u t s r e b r n e b o j e

i sv ih s l i čn ih »svemi rsk ih« i » s k a f a n d e r s k i h « a s o c i j a c i j a , d u g a č k e » p a t u l j a k « k a p e , s p o r t s k a o d j e ć a , u n i f o r m e »č is toće«

3 5 3

/Droga )

Benjamin Perasović

ili s l i čne j a k n e k o j e u k o n v e n c i o n a l n o m sv i j e tu o m o g u ć u j u r a d n i c i m a f l u o r e s c e n t n u zaš t i tu o d n e p a ž l j i v i h v o z a č a . T a k o đ e r , p r v u f a z u o b i l j e ž a v a j u zv i žda l j ke i s l i čn i i n s t r u m e n t i , b a l o n i , u k r a s i k o j i sv i je t le p o d » b l a c k - l i g h t « i z v o r i m a , d j e č j e i g r a č k e , d u d e , ba te r i j ske l a m p e razn ih o b l i k a i b o j a sv jet la p r i č v r š ć e n e za o d j e ć u , a na p o č e t k u su p o p u l a r n e b i l e i m a s k e k a k v e b ic i k l i s t i n o s e u v e l i k i m e u r o p s k i m g r a d o v i m a z b o g z a g a đ e n o g z r a k a , u z p o k o j u p r a v u g a s - m a s k u p o d k o j o m je j a k o v r u ć e p lesa t i . N o , s d r u g e s t rane , i a k o j e p le m e i m a l o svo je b o j e i t i p o v e o b l a č e n j a , n a s c e n i j e p o s t o j a l a p o t p u n a o t v o r e n o s t i t o l e r a n c i j a sv ih z a m i s l i v i h n a č i n a o b l a č e n j a i t i p o v a i z g l e d a . N i j e b i l o d i s k r i m i n i r a j u ć i h p o g l e d a , p l u r a l i z a m s t i l ova b i o j e z a g a r a n t i r a n i k a r n e v a l s k a p o v o r k a p r i h v a ć a l a j e sve m a s k e k a o i o n e n e m a s k i r a n e .

Ponašanje

G o v o r i t i o k a r n e v a l s k o j a t m o s f e r i n i je p r e t j e r i v a n j e , uz zv i žda l j ke i b a l o n e , s v e m i r s k a o d i j e l a , g a s m a s k e , i e k s t a -t i č k e , e u f o r i č n e o b l i k e p o n a š a n j a u n u t a r k o j i h j e p les d o m i n a n t n a d j e l a t n o s t , t e c h n o pa r t y s e o d p o č e t k a r a d i k a l n o r a z l i k o v a o o d v e ć i n e r o c k e r s k i h i s r o d n i h o k u p l j a n j a . Z n a č a j n a raz l i ka u a t m o s f e r i o s o b i t o je b i l a v i d l j i v a u p o d r u č j u n a s i l j a : n i j e ga b i l o . To je o s t a l a k a r a k t e r i s t i k a s c e n e i u d r u g o j f a z i , k a d a s u o k u p l j a n j a s p a r s t o t i n a n a r a s l a n a p a r t i s u ć a , n e m i j e n j a j u ć i d o m i n a n t n o m i r o l j u b i v u a t m o s feru u v a ž a v a n j a d r u g o g a , p l esa i n e v e r b a l n e k o m u n i k a c i j e . S t r u k t u r a g l a z b e i s t r u k t u r a s a m o g d o g a đ a j a o m o g u ći l i s u s n a ž n o n a g l a š a v a n j e n e v e r b a l n e k o m u n i k a c i j e , š to z a p a ž a j u svi i s t r až i vač i . J e d n a od n a j p r i s u t n i j i h č i n j e n i c a u s o c i o l o š k i m i s t r a ž i v a n j i m a r a v e k u l t u r e j e s m a n j e n i m a s k u -l inist ički n a b o j i o t v a r a n j e n o v o g i d r u k č i j e g p r o s t o r a za ženu u r a v e ku l t u r i . To se v i d j e l o i u p r v o j faz i r a z v o j a t e c h n o scene u H r v a t s k o j , g d j e je s e n z u a l n o s t b i l a i s p r e d s e k s u a l -

3 5 4

URBANA PLEMENA

nos t i , k a o i d r u g d j e n a Z a p a d u . N o , n i je svak i t e c h n o pa r t y g a r a n c i j a t a k v o g o s l o b o đ e n o g p ros to ra u k o j e m žene m o g u s l o b o d n i j e d i s a t i , p o s e b n o u sv je t lu m a s o v n o s t i , k o m e r c i -j a l i zac i j e i p r i su tnos t i o d r e đ e n o g t i p a g l a z b e u » p r o s j e č n o j d i s k o t e c i « . T a k a v p r o s t o r j e g a r a n t i r a n a k o g o v o r i m o o p r v i m a k t e r i m a , l j u b i t e l j i m a t e c h n o g l a z b e , r a v e r i m a k o j i su s t va ra l i s c e n u i p o n a š a n j e u o b l i č i l i v i š e s t r u k i m p o s r e d o v a n j i m a g l a z b e , d r o g e , p l e s a , n a o s n o v i e m p a t i j e i i n te r a k c i j e .

Pojmovi i slens

E n e r g i j a , svem i r , b u d u ć n o s t , m u t a c i j a , t r a n s , m a y d a y , v j e č n o s t , d i g i t a l n o , m a g i j a , r e g e n e r a c i j a , r a v e , f o r w a r d e v e r - b a c k w a r d neve r , k a o i n izov i d r u g i h p o j m o v a k o j i k a r a k t e r i z i r a j u k a s n i j u f r a g m e n t a c i j u s t i l ova t e c h n o k u l t u r e k o d nas i u sv i je tu s luže n a m k a o o r i j e n t i r i u p r e p o z n a v a n j u n o v o g senz ib i l i t e t a . Eng lesk i jez ik , k a o i u k o m p j u t e r s k o m sv i j e tu , p r e v l a d a v a . U rave rsk i (a o n d a iz n j e g a i d a l je) r j ečn ik ušli su m n o g i p o j m o v i . S ta re i p o z n a t e r i j eč i , p o p u t »par ty« d o b i l e s u n o v o z n a č e n j e - n i t k o n i j e u p o t r e b l j a v a o n i j e d n u d r u g u r i ječ z a o s n o v n i o b l i k o k u p l j a n j a , a h r v a t s k i , s l e n g o v s k i p r i j e v o d p o p u t » t u l u m « n i k a d n i j e m o g a o d o ć i u o b z i r , pa j e »par ty« i z g u b i o (za r a v e a k t e r e ) b i l o k o j e d r u g o z n a č e n j e o s i m s a m o g r a v e r s k o g r i t ua l a . O b i č a j j e d a svak i p a r t y i m a svo je i m e , p o p u t » r e u n i o n « , »soc ia l z o m b i e t r a n c e « »etern i ty« , » a u d i o sex i n z e r o g rav i t y« , » l i q u i d sky«, » R a v e o l u t i o n « i t d . I z p o j m o v a se r a z a b i r e d i m e n z i j a t e h n o l o g i j e , b u d u ć n o s t i , s v e m i r a i t r e n u t k a č o v j e č a n s t v a , k a o i m i s t i č n a , e m p a t i č k a , p s i h o d e l i č k a t r a d i c i j a k o n t r a k u l t u r e šezdese t i h , s p o j e n a s » d u h o m v r e m e n a « k r o z c y b e r - p u n k i i k o n o g r a f i j u »B lade R u n n e r a « . N a r a v n o d a ć e h a r d - c o r e ( i h a r d - a c i d ) p o s e g n u t i za » to ta l d e s t r u c t i o n « n a z i v o m , š to n e sm i j e naves t i n a d o s l o v n o s t jer već o t p r i j e

3 5 5

Benjamin Perasović

p o z n a j e m o r o c k u p o t r e b u t a k v i h p o j m o v a , p a i o n u B o b a M a r l e y a , a o v d j e se rad i o p o v e z u j u ć i m p o j m o v i m a g l a z b e n o g i p l e s a č k o g senz ib i l i t e t a , o d n i z o z e m s k o g he l l r a i se ra do t r n j a n s k o g a g r e s o r a . U s l e n g u se p o j a v i o i niz n o v i h r i j eč i , v e z a n i h uz š i ru t e c h n o s c e n u , vrste g l a z b e , d r o g a i p l e s o v a , sti love., m i k s a n j a k o d d j - a i t d . P o n e k a d s e i z e n g l e s k e r i ječ i i z vede h r v a t s k a , p a s a d p o s t o j i g l a g o l »č i l i rat i« ili u z a g o r s k o m d i j a l e k t u »šč i l i ra t i« , š t o d o l a z i od »ch i l l - ou t« p r o s t o r a ko j i j e d i o s v a k o g v e ć e g , a na Z a p a d u i m a n j e g t e c h n o o k u p l j a n j a . ( Jedan p r i m j e r s l e n g a s n o v i j e s c e n e , ko j i d o n o s e s a m i a k t e r i i k o j i j e d o s t u p a n na i n t e r n e t s t ra n i c a m a u r b a n e t e c h n o e k i p e k r a j a d e v e d e s e t i h , n a l a z i s e m e đ u p r i l o z i m a . )

Klubovi

V e ć s u s p o m e n u t i k l j u č n i k l u b o v i ko j i o b i l j e ž a v a j u pr v u f a z u : G j u r o , A q u a r i u s , kaš insk i M u n g o s (zvan n a j č e š ć e s a m o »Kasina«) i S p a c e A g g r e s s o r . G j u r o n a k o n p o č e t n i h o k u p l j a n j a p r e u z i m a u l o g u j e d i n o g k l u b a s » o d i j e v n o t e m a t s k i m « v e č e r i m a ( p o p u t s / m ili »k inky« o d r e đ e n j a u i n o z e m s t v u ) , A q u a r i u s p o s t a j e s i n o n i m t e c h n o i t r a n c e v e č e r i , a pos l i j e za p r o f e s i o n a l i z a c i j u , h o u s e u s m j e r e n j e i s t r a n a g o s t o v a n j a . K a s i n a p re laz i p u t o d p r i v a t n e z a b a v e i n e o g r a n i č e n e s l o b o d e » p r v o g p l e m e n a « d o v e l i k o g i p r e u r e đ e n o g k l u b a za v iše od t i suću l j ud i ko j i u k a s n i j o j f az i p r a t e s ta lne r ac i j e u k l j u č u j u ć i i p r i v r e m e n o z a t v a r a n j e . D o k su G j u r o i A q u a r i u s , k a o i K a s i n a n a k o n s v o j e p r v e f a z e , k l u b o v i s u l a z n i c a m a , r e d a r i m a , k o n o b a r i m a i t d , S p a c e A g g r e s s o r j e s p e c i f i č n a p o j a v a , p o p u t n e k o g z a p a d n o e u r o p s k o g s q u a t t a , o m o g u ć e n o g r a t n i m k o n t e k s t o m i č i n j e n i c o m d a s u iza n j e g a s ta ja l i m a l i , kva r tovsk i , a l i d r a g o v o l jačk i ak te r i još t a d a re la t i vno svježe u s p o m e n e na » 1 9 9 1 . « . U l a z j e u S p a c e A g g r e s s o r uv i j ek b i o b e s p l a t a n , d e k o r a c i j e

356

URBANA PLEMENA

su b i l e m i n i m a l i s t i č k e a l i s n a ž n e , i o n i k o j i m a je b i l o s t a l o d o g l a z b e i p l esa n isu o b r a ć a l i p a ž n j u n a d e r u t n o s t p r o s t o r a ko j i je n e k a d s luž io za sk l ad i š te i s a s t a n k e » m j e s n e z a j e d n i c e « , p a ni t i n a p o n e k o g š t a k o r a ko j i b i u j u t r o i za š a o l ju t z b o g c j e l o n o ć n e b u k e . Z b o g v las t i te i l e g a l n o s t i S p a c e A g g r e s s o r n i je m o g a o t ra ja t i d u g o , a l i n j e g o v o p o s t o j a n j e b i t n o j e o b o g a t i l o t a d a n a s t a j u ć u z a g r e b a č k u r a v e s c e n u . T o j e b i o p r o s t o r s l o b o d e i p o t p u n e a u t o n o m i j e . S o b z i r o m na p o n a š a n j e i t o l e r a n c i j u u u ž e m k r u g u k o j i j e t a m o s v a k o d n e v n o b o r a v i o , m o ž e s e r e ć i , bez p r e t j e r i v a n j a i i m a j u ć i na u m u k o n k r e t n e a k t e r e i d o g a đ a j e p r i l i k o m » p r o p u c a v a n j a « ili p o t e n c i j a l n o p r o b l e m a t i č n i h s i t u a c i j a , d a j e S p a c e A g g r e s s o r b i o v e ć i n o m n e o s v i j e š t e n a , a l t e r n a t i v n a i a n t i p s i h i j a t r i j s k a k l i n i ka za s p o n t a n e g r u p n e t e r a p i j e . T o m p r o s t o r u i g l a v n i m a k t e r i m a , ko j i s u č in i l i p o s e b n o p l e m e , b i l a j e i m a n e n t n a k r i t i ka k o m e r c i j a l i z a c i j e d i j e l a s c e n e u Z a g r e b u . Ta j j e p r o s t o r b i o s v j e d o k o m p r v o g d o m a ć e g » c r o s s o v e r a « , susre ta » p u n k e r s k o a n a r h i s t i č ke š k v a d r e « s t e c h n o s u b k u l t u r o m za k o j u se n i je m o g a o u p o t r i j e b i t i n i j e d a n o d s t e r e o t i p a ( i o n a k o v e ć i n o m neu te me l jen ih ) o »šminki« i » m a i n s t r e a m u « . S p a c e A g g r e s s o r je b i o p o d z e m n o m j e s t o , u k o j e m je a g r e s i j a i z i m e n a o z n a č a v a l a s a m o d i o g l a z b e n o g p r o g r a m a ( h a r d - c o r e ) , i s k l j u č u juć i b i l o k a k v u s t v a r n u a g r e s i j u .

K a d a s u j e d n o m s t v o r e n a , g l a z b o m i š i r im r i t u a l n i m i s k u s t v o m p o v e z a n a t e c h n o p l e m e n a ( d r u g i m r i j e č i m a , » n e f o r m a l n e g r u p e m l a d i h , š k v a d r e i p o j e d i n c i , o k u p l j e n i o k o s l i č n o g ž i v o t n o g st i la«) , a ta j s e p r o c e s p o n o v i o n e k o l i ko p u t a u p o s l j e d n j i h šest g o d i n a , p r i p a d n i c i n o v e s u b k u l t u r e n isu ov is i l i s a m o o k l u p s k i m o k u p l j a n j i m a , n e g o su č e s t o u m a n j i m g r u p a m a , m a k a r i p o k r a j o t v o r e n o g a u t a ( s k a z e t o f o n o m ) »re jva l i« m i m o b i l o k a k v i h o r g a n i z i r a n i h d o g a đ a n j a . S v u d a g d j e j e b i l o s t ru je (uz k u p n j u j e f t i n i j i h a g r e g a t a ) , u p r i v a t n i m p r o s t o r i m a k a o i j a v n i m , p r e p o z n a t -

3 5 7

Benjamin Perasović

l j ivi z v u k o v i » t r i s to t ro jke« o m o g u ć a v a l i su i p r e p o z n a v a n j e p o k r e t a , g e s t i k u l a c i j e . D o g a đ a l o se , u s k l a d u s a s p o n t a -n o š ć u , d a s e g r u p i c e r a v e r a s re tnu d o k i z a u t a k o j i n a sem a f o r u sto j i g r m i p o z n a t i r i t u a l n i z vuk , i d a s a m i o r g a n i z i r a j u p a r t y n a p r v o m p a r k i r a l i š t u . O s j e ć a j p o k r e t a n i j e b i o l išen n i k l a s i č n i h o b l i k a i z r a ž a v a n j a p r i p a d n o s t i i k o m u n i k a c i j e s o k o l i n o m , p o p u t p i s a n j a g r a f i t a ( kakv i su ob i l j ež i l i o s a m d e s e t e ) , p a s u z a g r e b a č k i z i d o v i u p o z n a l i s i m b o l e s v o j e d o b n o k u l t n o g n j e m a č k o g » M a y d a y « t e c h n o o k u p l j a n j a (više dese taka t isuća m l a d i h d v a p u t a g o d i š n j e ) , i m e n a d j - a , p o d s t i l o v a , k a o i n a j u o b i č a j e n i j i , t i p i č n i g r a f i t » rave o n ! «

Prva f a z a r a z v o j a t e c h n o s c e n e u Z a g r e b u z a v r š a v a 1 9 9 3 . , k a d a na k ra j u g o d i n e i p e r i o d a š i ren ja u k l u b o v i m a , k a o i p o v r e m e n i m , m a n j i m » j e d n o k r a t n i m o k u p l j a n j i m a « , t e c h n o ak te r i d o b i v a j u » m e đ u n a r o d n o p r i znan je« , o d n o s n o svoj p rv i ve l i k i r a v e ( n a z v a n » U n d e r c i ty rave« u a t o m s k o m sk lon i š tu i s p o d G r i č a ) s g o s t o v a n j i m a s t r a n i h D J - a i 3 0 0 0 o k u p l j e n i h l j u d i .

D r u g u fazu o z n a č a v a j u t akv i , i još već i r a v e o v i . N a k o n u s p j e h a r a v e a » p o d G r i č e m « , n a k o n s v e g a g o d i n u d a n a u k o j o j s e p r v i h s t o t i n j a k r a v e r a » p r e p o z n a v a l o p o g r a d u « , t i j e k o m 1 9 9 4 . us l i jed i l i su d o i s t a ve l ik i r aveov i (Brave Rave, Fu tu re S h o c k , G a l a c t i c a ) s a 6 - 7 t i suća p r i s u t n i h (p lešuć ih ) l j u d i , u s p o r t s k i m d v o r a n a m a i na V e l e s a j m u . S t v o r e n a je š i r o k a s c e n a , p r o f i l i r a n e su m n o g e š k v a d r e i senz ib i l i t e t i , u n u t a r z a j e d n i č k o g n a z i v n i k a t e c h n o s c e n e , g d j e s u s e z a j e d n o na laz i l i i ak te r i i z jezgra 1 9 9 2 . / 9 3 . , k a o i m n o g i n o v i r a v e r i . U p r v o j i u p o č e t k u d r u g e f a z e r e a k c i j e d r u š t v a na rave »pok re t« n i su b i l e n e g a t i v n e . P r o b l e m i i k r i t i ke p o j a v l j iva l i su se u n u t a r š i re s u b k u l t u r n e s c e n e , je r su se n e k i r ocke r i naš l i u v r i j e đ e n i m a j e d n o m t e c h n o n a l j e p n i c o m , k o j a j e g o v o r i l a » 9 0 - e s : n o m o r e f u c k i n g r o c k ' n ' r o l l ! « n o t e c h n o a k t e r i se n i su t o l i k o u k l j u č i v a l i u p o l e m i k e , p o n a š a l i s u s e p o p u t s r e t n i k a k o j i m a j e d a t o n e p r o c j e n j i v o b o -

3 5 8

URBANA PLEMENA

g a t s t v o i o d n o s s r o c k e r i m a b i o je s v e d e n na š a l u i p o z i v » d o đ i t e na par ty« . P reds tavn i c i m e d i j a i š i reg d r u š t v a b i l i su s re tn i š to su s l ike spo r t sk i h d v o r a n a p r e p u n i h i z b j e g l i c a z a m i j e n i l e s l i ke ist ih d v o r a n a p u n i h m l a d i h ko j i p l e š u . S o b z i r o m na brz i rast h r va t ske t e c h n o s c e n e i a t r a k t i v n o s t v e l i k i h r a v e o v a , s to t i ne l j ud i su s t iza le i z S l o v e n i j e , M a đ a r ske , A u s t r i j e , p r e d s t a v l j a j u ć i p r v e tu r is te u zem l j i još uv i j ek u v u č e n o j u ra t . M e đ u t i m , n a k o n p r v i h ve l i k i h r a v e o v a , z a p o č i n j e m o r a l n a p a n i k a , p r v e n s t v e n o z b o g ecs tasy ja , a t m o s f e r a se u š i r em d r u š t v u m i j e n j a , u n o v i n a m a su se č a k m o g l i p r o č i t a t i teks tov i » k a k o p r e p o z n a t i r a v e r a « ( k o n z u m e n t a i d e a l e r a d r o g e i s t o v r e m e n o ) , p o h l a č a m a i m a j i c a m a » 2 d o 4 b r o j a v e ć i m n e g o š to b i t r e b a l o « . J e d n a o d p o s l j e d i c a o d n o s i l a se i na o t e ž a n o d o b i v a n j e d o z v o l e za o d r ž a v a n j e r a v e a . Z b o g p r i t i s a k a i z v a n a ( r ac i j e , p r e k i d i , p r e t r a ž i v a n j a i t d . ) , a l i i z b o g g l a z b e n e f r a g m e n t a c i j e k o j u ve l i k i o r g a n i z a t o r i n isu p r a t i l i , k o n c e p t m a s o v n i h o k u p l j a n j a j e z a m r o . S c e n a j e n a s t a v i l a p o s t o j a t i , p r o m i j e n i v š i već n e k o l i k o g e n e r a c i j a , i pos l i j e 1 9 9 6 . k a r a k t e r i z i r a j e o d v a j a n j e z a s e b n i h p r a v a c a u v iše m a n j e o d v o j e n e s c e n e . D o k su na p o č e t k u r a v e a u H r v a t s k o j i t r a n c e i h o u s e i h a r d - c o r e m o g l i b i t i p r i su tn i u n u t a r j e d n e » t e c h n o veče r i « , u k a s n i j o j faz i g l a z b a se t o l i k o p r o f i l i r a l a da su o d r ž a v a n i ( k a o i d r u g d j e u sv i je tu u s p e c i f i č n o m p e r i o d u ) s a m o h o u s e ili s a m o t r a n c e pa r t y j i . J u n g l e i G o a su s tvor i l i z a s e b n e s c e n e , a h o u s e je u Z a g r e b u b i o n a j z a s t u p l j e n i j i i p r o f e s i o n a l n o p o d r ž a v a n i p r a v a c . D a n a š n j a s i t u a c i j a p o k r i v a v iše g l a z b e n i h u s m j e r e n j a i o r i j e n t a c i j a k o j e su na p o č e t k u b i l e r u d i m e n t a r n e a s a d a su s tvo r i l e o k v i r e m a n j i h z a s e b n i h s c e n a , na k o j i m a s e o p e t o d v i j a p r i č a o p o v e z a n o s t i o d r e đ e n e g l a z b e , m j e s t a , v r e d n o t a , p r e f e r e n c i j a i m a g e a , s a ž i v o t o m g r u p a i i n d i v i d u a . Rave j e p o s t a o š i r ok p o j a m , t a k o d a n e k i d i j e l o v i iste scene z a p r a v o v iše s l iče n e k i m a k t e r i m a i zvan s c e n e n e g o j edn i d r u g i m a . N i j e l i p o d z e m n i , h a r d -

3 5 0

Benjamin Perasović

- a c i d - i n d u s t r i a l zvuk , uz o t p a d n i č k i i m a g e , »ž ican je za p i vo« i o k u p l j a n j e na š to j e f t i n i j i m i z a b a č e n i j i m m j e s t i m a s l i čn i j i p u n k / n o i s e / t r a s h a k t e r i m a n e g o a k t e r i m a ko j i v o l e p o v r -šn i j i h o u s e , o d j e ć u i z b u t i k a , s k u p a k o l a i e k s k l u z i v n a m j e s ta? N i s u l i » U n d e r g r o u n d Res is tance« s v o j i m p r o g l a s i m a bl iži o t p a d n i č k o j s u b k u l t u r i s ta ln ih p u t n i k a i t e c h n o n o m a d a ( p o p u t Sp i ra l T r ibe ) bez o b z i r a što će se svi zbun i t i »Det ro i t« o d r e đ e n j e m ? Z a j e d n i č k i n a z i v n i k j o š u v i j e k p o s t o j i , n o z a s v a k u k o n k r e t n u s i t u a c i j u i za s v a k o g i n d i v i d u a l n o g i g r u p n o g a k t e r a o n p o d l i j e ž e n o v i m d e f i n i c i j a m a i p o s t u p c i m a r e d e f i n i r a n j a . P o z n a v a n j e b i l o k o j e s u b k u l t u r n e s c e n e n a m e ć e z a k l j u č a k o h e t e r o g e n i m a k t e r i m a , o r a z n o l i k i m p r e f e r e n c i j a m a u n u t a r z a j e d n i č k o g ž i v o t n o g s t i l a , p a t a k o m o ž e m o g o v o r i t i o t e c h n o senz ib i l i t e tu k a o u h v a t l j i v o m u mrež i a k t e r a k o j i č i n e s c e n u , a l i n e m o ž e m o j e d n o z n a č n o o d r e d i t i sve a k t e r e . Raz l ika i z m e đ u p r v i h d a n a i n a j n o v i j e s i t uac i j e j e v e l i k a , n o o b l i k » o b r a ć e n j a « k o j i s e d o g o d i p r e p o z n a v a n j e m z v u k o v a i u k l j u č e n j e m u i n t e n z i v n i d o ž i v l ja j r a v e a , na s l i č a n n a č i n se d o g a đ a i u p r o m i j e n j e n i m u v j e t i m a . K a r n e v a l s k a a t m o s f e r a n e d o m i n i r a k a o u p o č e t k u , a l i s e u n u t a r b a r e m p o l u g o d i š n j i h p e r i o d a d j e l o m i č n o o b n a v l j a , p o d s j e ć a j u ć i p o n e k a d n a p rv i v a l e u f o r i j e . D a n a š n j i uv je t i i f r a g m e n t a c i j a s t i l o v a , k a k o u sv i je tu t a k o i k o d n a s , o m o g u ć u j u u s p o s t a v l j a n j e p a r a l e l n i h s c e n a u n u ta r n a o k o h o m o g e n o g p r a v c a , g d j e » t e c h n o s u b k u l t u r a « m o ž e o z n a č a v a t i p o d r u č j e sasv im u o č l j i v i h z a j e d n i č k i h t o č k i , i bez o b z i r a na t o sad ržava t i a k t e r e ko j i d i o iste s c e n e s m a t r a j u m a i n s t r e a m o m i seb i s u p r o t n i m s v i j e t o m . Z a p r i m j e r e n u a n a l i z u raz l i ka u n u t a r t e c h n o senz ib i l i te ta n e o p h o d n o b i b i l o a n a l i z i r a t i s a m u g l a z b u , n j e n u s t r u k t u r u , t o n o v e i u g o đ a j j e r » f r a g m e n t a c i j a s t i l ova« n e o z n a č a v a n e k i t e h n i čk i p r o c e s , n e g o u o v o m s l u č a j u u k a z u j e n a p o s t o j a n j e »s t ruk tu re o s j e ć a j a « , na a k t i v n o p r o ž i v l j a v a n j e z v u k o v a i i n t e rakc i j s k i o b l i k o v a n i h s t r u k t u r a , g d j e p o s t o j e u d a l j a v a -

3 Ć O

URBANA PLEMENA

n j a k a o i p r i b l i ž a v a n j a , k o j a s e m o g u p o k l a p a t i s a s t i l ov i m a i p o d v r s t a m a . T a k o j e , p r i m j e r i c e , u Z a g r e b u o m i l j e n a » f r a n k f u r t s k a ško la« u t j e c a l a n a d i o k a s n i j e g p r o f i l i r a n j a l j ub i t e l j a » g o a - t r a n c e a « , k a o što j e h a r d - t e c h n o i a c i d - i n d u -s t r ia l g l a z b a i z S p a c e A g g r e s s o r a , s p r i p a d n o m a t m o s f e r o m p r o s t o r a , p r i p o m o g l a u k l j u č e n j u i h i b r i d i z a c i j i p u n k e r -s k o - h c - a n a r h i s t i č k i h senz ib i l i t e ta s d i j e l o m rave rske s c e n e , i i s t o v r e m e n o i h o d m a k l a o d o n o g d i j e l a h o u s e s t r u k t u r e k o j i j e k r e n u o u s m j e r u v o k a l i z i r a n i h a r a n ž m a n a i d r u k č i j e a r t i k u l a c i j e d o n e d a v n o s l i č n i h p l e s n i h v e č e r i . S d r u g e s t r a n e , d o n e d a v n o d o m i n i r a j u ć i h o u s e m o g a o b i i z n o v e p e r s p e k t i v e t raž i t i i m a g e p o d z e m l j a , u s k l o p u d o m i n a c i j e A s t r a l i s a i K r a l j e v s t v a u »Bestu«. N o , g l a z b e n i a s p e k t č i n i s u m o j e d n u d i m e n z i j u , i on se kr iža s t i p o m p r o s t o r a u k o j e m se o d r e đ e n a g l a z b a p u š t a , s c i j e n a m a p i ća i u l a z n i c a , s k a r a k t e r o m r e d a r a , u č e s t a l o š ć u r a c i j a n a o d r e đ e n o m m j e s t u , g u s t o ć o m (ili o s e k o m ) d o g a đ a n j a n a t e c h n o s c e n i u p o j e d i n i m p e r i o d i m a , i m n o g i m d r u g i m d i m e n z i j a m a k o j e s a s o b o m n o s e s a m e š k v a d r e i n j i h o v a š k o l s k a , kva r -t o v s k a , d o b n a , s p o l n a i r o d i t e l j s k a s p e c i f i č n o s t . T a k o d o b i v a m o više i m a n j e p r o f i l i r a n e a k t e r e , ko j i se z a j e d n o s g l a z b o m i k o n t e k s t o m m i j e n j a j u , p r i d o n o s e ć i s t v a r a n j u n o v ih » a f e k t i v n i h z a j e d n i c a « , už ih i š i r ih saveza na t e c h n o s c e n i , k o j a n i j e b e r l i n s k i m z i d o m o d v o j e n a o d d r u g i h s u b k u l t u r n i h s c e n a , p a s e n j e n e g r a n i c e p o m i č u u p r o c e s u s u b k u l t u r a l i z a c i j e i s t a l n o g r e d e f i n i r a n j a , r a z d v a j a j u ć i u j e d n o m m o m e n t u h o u s e o d t r a n c e a u g l a z b e n o m , a l i i s v a k o d n e v n o m ž i vo tu m n o g i h a k t e r a , a s p a j a j u ć i i h u d r u g o m m o m e n t u , b i l o p r e k o s a m e g l a z b e , i l i p r e k o n e k e o d n a v e d e n i h d i m e n z i j a .

3 6 l

Benjamin Perasović

Fanzini

Fanz in i ( f a n / z i n e ) s u nas ta l i k a o » m a g a z i n i z a l j u b i t e l je«, a d i o t o g i z v o r n o g z n a č e n j a n a s t a l o g u sv i je tu r ock k u l t u r e m o ž e m o p r i m i j e t i t i i d a n a s , k a d a j o š u v i j e k d o s t a f a n z i n a p iše o g l a z b i , b e n d o v i m a , k o n c e r t i m a , d o n o s e ć i i n te rv j ue i d r u g e i n f o r m a c i j e b i t n e za s c e n u ž i v o t n i h s t i l ova o k u p l j e n i h o k o g l a z b e . M e đ u t i m , f a n z i n i o z n a č a v a j u i p u no širi p r o s t o r n a j r a z n o v r s n i j i h »nezav i sn ih i z d a n j a « , š i reć i p o d r u č j e g l a z b e p r e m a n e k i m s r o d n i m s o c i j a l n i m p o k r e t i ma i s e n z i b i l i t e t i m a ( k a o u s l u č a j u p u n k / h c f a n z i n a ) i l i z a o b i l a z e ć i g l a z b u u p o t p u n o s t i .

R i j e č i m a j e d n o g o d a k t e r a f a n z i n s c e n e - » a k o i m a š i d e j u , i n f o r m a c i j u , f o t k u , n e š t o š to žel iš r eć i i l i p o d i j e l i t i s d r u g i m a , t r e b a t i s a m o f o t o k o p i r n i s t ro j , n e š t o p a p i r a , o l o v k a a k o n e m a š s t a r u p i s a ć u m a š i n u i l i k o m p j u t e r , i t o j e to« . Fanz in i n a s t a j u i n e s t a j u , n e k i i z a đ u s a m o j e d n o m , n e k i o d r ž e k o n t i n u i t e t o d v i še g o d i n a . P o t p u n o s u n e z a v i sni o d sus tava p o r e z a , k o n t r o l e i k o n v e n c i o n a l n e d i s t r i b u c i j e . T i r a ž a m o ž e b i t i u r a s p o n u o d » u n i k a t n i h « f a n z i n a ( g d j e sve s t r a n i c e ili s a m o n e k e , u m e t n u t e , s v j e d o č e o n e -p o n o v l j i v o s t i i skus tva ili t e š k o ć a m a d a l j n j e g f o t o k o p i r a n j a ) d o b r o j k i o d n e k o l i k o s t o t i n a il i v i še , z a p r a v o d o ž e l j e n o g u m n a ž a n j a k a k v o j e i m a n e n t n o f a n z i n s k o m s t v a r a l a š t v u i a n t i - c o p y r i g h t p r i n c i p i m a , g d j e f a n z i n s v o j o m s t r u k t u r o m zove na d a l j n j e f o t o k o p i r a n j e i š i r en je m r e ž e . F a n z i n i su » m i k r o - m e d i j « , o n i s u d j e l u j u u p o v e z i v a n j u , u s p o s t a v l j a n j u i a u t o r e f l e k s i j i p o j e d i n i h s c e n a . Fanz in i m o g u b i t i i s c e n a za s e b e , izvor i d e n t i f i k a c i j e u p o d z e m n o j k r e a t i v n o s t i i e k s p r e s i v i z m u , sv i je t za s e b e u sv i je tu k o j e m v l a d a d r u k č i j a l o g i k a t i s kan ja i p r o f i t a . T a k o đ e r , f a n z i n i s u d j e l u j u u o s n a -ž e n j u ( i n d i v i d u a l n o m i g r u p n o m ) s u b k u l t u r n i h a k t e r a , u š i r e n j u i h o r i z o n t a l n o m p o v e z i v a n j u m n o g i h m a r g i n a l n i h ,

36?

URBANA PLEMENA

o t p a d n i č k i h , n a j č e š ć e n a g l a z b i z a s n o v a n i h il i b a r e m s g l a z b o m p o v e z a n i h s c e n a . U H r v a t s k o j s u f a n z i n i , k a o i d r u g d j e , b i l i p r e t e ž n o p o v e z a n i s g l a z b o m , a l i s u u v i j e k p o s t o j a l i i p r i m j e r i i s k a k a n j a iz p r e t p o s t a v l j e n o g o k v i r a b e n d o v a , i n t e r v j u a i r e c e n z i j a . P o s t o j e f a n z i n i u k o j i m a a u t o r i p i šu o s v o j i m p u t o v a n j i m a , t a k o đ e r i f anz in i p u n i p o e z i j e , s t r i p a , e k o l o g i j e , a u t o b i o g r a f s k i h sk i ca a d o l e s c e n a t a , a s a m a g l a z b a (svi jet g l a z b e n i h p o s r e d o v a n j a n a s u b k u l t u r n o j scen i ) m o ž e b i t i p r i s u t n a u m a n j o j m j e r i , i l i p o t p u n o z a o b i đ e n a . U s l u č a j u d u ž e g i z l ažen ja n e k o g f a n z i n a , m o ž e m o p ra t i t i i p r o m j e n e u s a d r ž a j u , i n i j e r i j e d a k s l u č a j da nek i f a n z i n z a p o č n e k a o i sk l j uč i vo » g l a z b e n i « , a k a s n i j e p roš i r i i d o n e k l e p r o m i j e n i s a d r ž a j p o s v e ć u j u ć i sve v e ć i p r o s t o r d r u š t v e n i m p o k r e t i m a , l j u d s k i m p r a v i m a , e k o l o g i j i , p o l i t i č k o m sus tavu i t d . M o g u ć j e i o b r n u t p r o c e s , » n a t r a g g l a z b i « n a k o n r a z d o b l j a p o l i t i č k o g a n g a ž m a n a .

N a j v e ć i v a l f a n z i n s k o g s t va ra laš t va d o g o d i o se u H r v a t s k o j p o l o v i c o m d e v e d e s e t i h , k a d a j e i z laz i lo o s a m d e se tak f a n z i n a . T i f a n z i n i s v j e d o č e o s n a ž n o m » u r a d i s a m « p o k r e t u , k o j i m o ž e m o s m a t r a t i i s v o j e v r s n o m o b n o v o m p u n k / h c i d e n t i t e t a u s p e c i f i č n o m k o n t e k s t u r a t o m o p t e r e ć e n o g d r u š t v a . P u n k e r s k a s i m b o l i k a o t p o r a i r a d i k a l n e k r i t i ke p o s t o j e ć e g sv i je ta k a p i t a l a b i l a j e o s a m d e s e t i h p o m i j e š a n a s p u n o š i r im k r u g o m a d o l e s c e n t s k i h s u p r o t s t a v l j a n j a r o d i t e l j s k o j k u l t u r i , u s v o j e v r s n o m » z o o l o š k o m vr tu« s u b k u l t u r e u u v j e t i m a s o c i j a l i z m a ( T o m e ) , d a b i v e ć p o č e t k o m s t r a n a č k o g p l u r a l i z m a o m o g u ć i l a p o l i t i č k o d j e l o v a n j e , p o p u t z a g r e b a č k o g s l u č a j a p u n k e r s k o g p r i k l j u č e n j a t r a n s n a c i o n a l n o j r a d i k a l n o j s t ranc i M a r c a P a n e l l e . Poče t k o m d e v e d e s e t i h , d j e l o v a n j e š i b e n s k o g b e n d a » N u l a « , k o j e g p r a t i f a n z i n s k o s t v a r a l a š t v o V e d r a n a M e n i g e , u z b r o j n e d r u g e a k t e r e n a s t a j u ć e s c e n e , o m o g u ć u j e g o v o r o n e č e m u š to p re laz i g r a n i c e p u k o g »rev iva l« p o k r e t a . A k o s e g l a z b e n i d i o m o ž e p o d v e s t i p o d r e v i v a l , v r i j e d n o s n i i p o l i t i č k i d i o (često o d g l a z b e n e o d v o j i v p o i s k a z i m a a k t e -

3 Ć 3

Benjamin Perasović

ra) u r a t n o j h r v a t s k o j s i t uac i j i s v j e d o č i o b r e m e n i t o m p o l o ž a j u n o v i h a n a r h i s t a n a scen i d r u š t v a k o j e j e č v r s t o o d r e đ e n o d r ž a v o m . D o k b i z a p a d n i s o c i o l o z i n e z a i n t e r e s i r a n o o d m a h n u l i r u k o m n a još j e d n u n o v u se r i j u o b n a v l j a n j a i m a g e a u sfer i k u l t u r n e i ndus t r i j e , s m a t r a j u ć i n o v i t e t p u n k a s r e d i n o m d e v e d e s e t i h n e m o g u ć i m , u H r v a t s k o j m l a d i p u n k a k t e r i , u ( p o ) r a t n o m k o n t e k s t u p o s t a j u p o p u t d r u š t v e n o g p o k r e t a , a s a m o b o r s k i m p e n d r e c i m a i m e d i j s k i m z a n i m a n j e m z a s u k o b e o z n a č a v a j u a k t e r a k o j i j e s o c i o l o š k u r a s p r a v u o a u t e n t i č n o s t i u č i n i o b e s m i s l e n o m . O n a j t k o n i j e o s o b n o p r o ž i v i o n a s t a j a n j e p u n k - h c - a n a r h o - e k o - t r i b a l i s r o d n i h a k t e r a , m o ž e s a k u p l j a n j e m f a n z i n s k e g r a đ e d o s t a t o g a rekons t ru i r a t i . Fanz inska scena u n e k i m p e r i o d i m a , b a š k a o i p u n k / h a r d - c o r e s c e n a u o p ć e , p o k a z u j e d a » p e r i fer i ja« m o ž e ob i l | ežava t i snažn i j u p r o d u k c i j u n e g o »cen ta r« , o d P o ž e g e , p r e k o S iska , Č a k o v c a , Sp l i t a , d o Z a g r e b a .

F a n z i n i s u d o b a r p r i m j e r z a s e b n o s t i s u b k u l t u r n i h sv jet o v a . O n o š to s e v a n j s k o m p r o m a t r a č u č i n i k a o »usk i d i o s tva rnos t i« , o n o š to j e u s l u ž b e n o m sv i je tu d e f i n i r a n o k a o p u k i g l a z b e n i s t i l , u f a n z i n i m a s e o t k r i v a o n a k v i m k a k v i m su ga s a m i a k t e r i shva t i l i i n a č i n i l i , k a o š i rok i sv i je t r a z n o v rsn ih g l a z b e n i h i d r u g i h p o s r e d o v a n j a n e č i j e g ž i v o t n o g st i la i i d e n t i t e t a . V i z u a l n i d o j a m pr i č i t a n j u d i j e l a f a n z i n a p o k l a p a se s g l a z b o m k o j u p r e d s t a v l j a j u . U ž i v a n j e u g l a z b i , o d »Preslev r io ts« d o d a n a s , z a b r o j n a u r b a n a p l e m e na p r e d s t a v l j a t je lesn i d o ž i v l j a j . M e d i t a t i v n a r e c e p t i v n o s t i o t v o r e n o s t z v u k o v i m a u s j e d e ć e m p o l o ž a j u n i je n e p o z n a t a u r b a n i m p l e m e n i m a , o d h i p i j a d o d a n a š n j i h » a m b i e n t « i »ch i l l o u t « o k u p l j a n j a , no k a d a je r i ječ o f a n z i n s k o j s c e n i , tu p r e v l a d a v a j u žestok i ak te r i i žestoka g l a z b a , k o j a se o s j e ć a u ž e l u c u i p o z d r a v l j a š a k o m , i k o j a s u g e r i r a b a r i k a d u p r i j e n e g o n i r v a n u .

O g r a n i c a m a s i m b o l i č k e i s t va rne a g r e s i v n o s t i ras p r a v l j a s a m a s c e n a , u f a n z i n i m a k o j i p o s t a j u j a v n o m d o m e n o m , j a v n i m p r o s t o r o m k o m u n i k a c i j e p l e m e n a . T a k o

3Ć4

URBANA PLEMENA

ć e p o g o i s l e m a n j e , k a o o b l i c i p l e s a u k o j i m a d o l a z i d o s n a ž n o g k o n t a k t a s o s t a l i m a , č e s t o b i t i p r e d m e t o m r a s p r a v e , n a g l a š a v a j u ć i r az l i ku i z m e đ u s l u č a j n o p o k u p l j e n e m o d r i c e u s t a n j u t r a n s i č n o g s k a k a n j a i n a m j e r n o u s m j e r e n o g u d a r c a k o j i v e ć i n a s c e n e s m a t r a n e d o p u s t i v i m u p l i v o m m u š k o k o m p e t i t i v n i h , a g r e s i v n o a l k o h o l i z i r a n i h o b l i k a p o n a š a n j a . M n o g i ć e a k t e r i , u p r a v o u f a n z i n i m a , p r i zna t i da ne žive uv i jek u s k l a d u s v las t i t im p r i n c i p i m a , što s o c i o l o g i j i n a m e ć e o p r e z , p o t r e b u i z b j e g a v a n j a p o i s t o v j e ć e n j a f a n z i n s k e s t va rnos t i s a c j e l o k u p n o m s t v a r n o š ć u s v a k o d n e v n o g ž i v o t a s u d i o n i k a s c e n e . I p a k , v e ć s a m o č i t a n j e f a n z i n a p o m o g l o b i o n i m a k o j i n e m o g u r a z u m j e t i k a k o n e š t o t a k o b a n a l n o i m a r g i n a l n o k a o p o d v r s t a već m a r g i n a l i z i r a n o g g l a z b e n o g st i la m o ž e p o s t a t i š i r o k o m i s l o ž e n o m o s n o v o m z a s t v a r a n j e v l a s t i t o g i d e n t i t e t a . U f a n z i n i m a , p o s e b n o o n i m a i z s r e d i n e d e v e d e s e t i h , n a l a z i m o i s p e c i f i č n u p o t v r d u teze o »c rossove ru« i f r a g m e n t a c i j i k a o d v a p r o c e s a s u b k u l t u r a l i z a c i j e . Z a j e d a n d i o f a n z i n a m o ž e m o reć i d a n a s t a j u n a o s n o v i f r a g m e n t a c i j e , o d v a j a n j a g l a z b e n i h s t i l o va u z a s e b n e c j e l i n e g d j e p o s t o j e već i i m a n j i p o m a c i u o n o m e što p r a t i i d e n t i f i c i r a n j e s g l a z b o m , a to je d r ž a n j e , i n t e r v e n c i j e u i m a g e , p r o m j e n e u z n a č e n j u , v r i j e d n o s t i m a i s t a v o v i m a . D r u g i d i o f a n z i n a , u k l j u č u j u ć i i o n e p r v e s a g l e d a n e u v r e m e n s k o m r a z d o b l j u o d n e k o l i k o g o d i n a , p o š t u j u s k u p n a i m e n a k a o n e k e o r i j e n t i r e i l i k o o r d i n a t e , a l i n a g l a š a v a j u i n d i v i d u a l n o i g r u p n o k o m b i n i r a n j e s k u p n i h i m e n a , o d n o s n o c j e l o k u p n o g n a s l i j e đ a g l a z b e n i h i s u b k u l t u r n i h s t i l o v a . N e r a d i s e s a m o o p r a v c i m a k o j e već s a m i g l a z b e n i a k t e r i ( b e n d o v i ) m i j e š a j u u s v o j i m p j e s m a m a (a t o j e p r o c e s s tar i j i o d f a n z i n s k e s c e n e i z d e v e d e s e t i h ) , n e g o s e n a g l a š a v a i den t i t e t i z b o r e n m i m o p r e d v i d l j i v i h ( » o b a v e -zu juć ih« ) z a j e d n i č k i h n a z i v n i k a , b e z o b z i r a j e l i r i j eč o j e d n o m ( p r i m j e r i c e - »punk«) i l i o z b r o j u v iše n j i h ( h a r d -- c o r e / s p e e d m e t a l / h i p - h o p . . . ) . N a r a v n o , z a d i o f a n z i n s k i h a k t e r a g l a z b a k a o t akva n i je v iše d o v o l j n a z a iden t i f i kac i j sk i

3 Ć 5

Benjamin Perasović

p r o c e s , o n a g a č a k , p o n j i h o v i m v las t i t im r i j e č i m a , m o ž e i fa ls i f i c i ra t i , p r i m j e r i c e k o d o n i h s u d i o n i k a ko j i teže d ruš t ve n o m p o k r e t u i d r u š t v e n o j p r o m j e n i , p a s e n e m o g u p o m i r i t i s t e n d e n c i j o m k o j a je s t a l n o p r i s u t n a , a to je da se sve s v o d i n a g l a z b u i d o b a r p r o v o d .

G o t o v o sve s u b k u l t u r n e g r u p e o k u š a l e su se u i z d a v a n ju n e k o g f a n z i n a , n o d a l e k o n a j v e ć i b r o j f a n z i n a n a s t a o je u o k r i l j u h a r d - c o r e p u n k p o r o d i c e , p r o š i r e n e s v a r i j a c i j a m a i f r a k c i j a m a p o p u t n o i s e , t r a s h , g a r a g e , g r i n d , ili n a p r o s t o n a g l a š a v a n j e m o d r e đ e n j a »nezav i sno« .

N o g o m e t n o p l e m e j e u sv i je tu s t vo r i l o t i s u ć e f a n z i n a , no u H r v a t s k o j se n a v i j a č k a k o m u n i k a c i j a o d v i j a l a n e š t o d r u k č i j i m s m j e r o m . Prvi n a v i j a č k i l ist ko j i j e u t j e c a o na d o m a ć e n a v i j a č e , još u d o b a soc i j a l i s t i č ke J u g o s l a v i j e , b i o j e t a l i j a n s k i »Super t i f o« . To n i j e k l as i čn i f a n z i n , z a p r a v o se r a d i o r e l a t i v n o k o n v e n c i o n a l n o j rev i j i » o r g a n i z i r a n o g n a v i j a n j a « , k o j a o b j a v l j u j e i s k l j uč i vo s l ike n a v i j a č a i n a v i j a č k e o g l a s e z a p r o d a j u , k u p n j u il i r a z m j e n u n a v i j a č k i h rekv i z i t a . S u p e r t i f o je o b j a v l j i v a o i r e p o r t a ž e o n a v i j a č k i m g r u p a m a , k o m e n t i r a o nas i l j e i p o t i c a o n a v i j a č k e k o r e o g r a f i j e n a s u p r o t t u č n j a v i . I p a k , s i m b o l i k a i d i n a m i k a n a v i j a č k o g sv i je ta u c i j e los t i je b i l a z a s t u p l j e n a u S u p e r t i f u . Tu su s v o j e a d r e se i s l i ke s la l i i n a v i j a č i iz H r v a t s k e , n a d a j u ć i se da će r e d a k c i j a o b j a v i t i s l i ku n j i h o v e n a v i j a č k e g r u p e . K a o š to s u s e d o m a ć i p u n k e r i t rud i l i d o č a r a t i i z l o m l j e n e k o l a ž e r a n i h p u n k i n t e r v e n c i j a , d o s l j e d n o p r i m j e n j u j u ć i l j u b a v p r e m a d is to rz i j i sa z v u č n o g na l i k o v n i iz raz, t a k o su i n a v i j a č i s tvor i l i s vo je » k o l a ž e « , ko j i n isu b i l i a s i m e t r i č n i n e g o s i m e t r ičn i ( na j češće 4 f o t o g r a f i j e u j e d n o j , sa s i m b o l o m u s re d in i ) i ko j i n isu b i l i n a m j e r n o »pr l j av i« , n e g o su t r e b a l i b i t i š to čist i j i i po m o g u ć n o s t i u b o j i , da se v i d e p r e f e r e n c i j e n a r a n č a s t i h ( T o r c i d a ) i l i r a z n o b o j n i h ( B a d B l u e Boys) d i m n ih k u t i j a , k a o i d r u g e n i j a n s e b o j a na š a l o v i m a i z a s t a v a m a . U t j e c a j n i n a v i j a č i , k l j u č n i o r g a n i z a t o r i n a v i j a č k o g

3 6 6

URBANA PLEMENA

p o k r e t a s k r a j a o s a m d e s e t i h , i s t o v r e m e n o s tuden t i n o v i n a r s t v a , s d r u g i m k o l e g a m a i s u p l e m e n i c i m a p o k r e n u l i su s r e d i n o m d e v e d e s e t i h T r i b i n e , n a š d o m a ć i n a v i j a č k i l ist, k o j i je n a k o n i z l ažen ja u R i jec i , u i z d a n j i m a N o v o g l i s ta , kasn i je u Z a g r e b u nas tav io p o d i m e n o m » N a v i j a č k a t r ib ina«, l a k o t o n i su f a n z i n i u s t r i k t n o m » u r a d i s a m « o d r e đ e n j u , m o ž e m o i h p r o m a t r a t i k a o a u t e n t i č n e n a v i j a č k e n o v i n e jer su i h u r e đ i v a l i i p i sa l i s a m i n a v i j a č i , na o s n o v i p r e t p o s t a v l j e n o g » p o k r i v a n j a « p r o d a j o m , k o j e n i j e uv i j ek u s l i j e d i l o . N a v i j a č i su i i n a č e na d r u k č i j i n a č i n v e z a n i uz d o m i n a n t n u k u l t u r u , p a o n a j p o d z e m n i i a n t i k o m p e t i c i j s k i n a b o j i s k a z a n sa »ne pJati v iše o d . . . « u z a g l a v l j u n e k o g f a n z i n a o v d j e i zos ta je , n o t o j e o b i l j e ž j e s a m o m a n j e g d i j e l a r a d i k a l n e » rock« ( p u n k / h c / n o i s e i ld . ) k u l t u r e , p u n a š i ro j scen i r o -c k e r s k i h s t i l ova m o ž e m o n a ć i d e s e t i n e p r i m j e r a u k o j i m a a k t e r i p o k r e ć u n o v i n e o v las t i to j ku l t u r i n a d a j u ć i se k o m e r c i j a l n o m o p s t a n k u , k a o š to s u t o r a d i l i i p o k r e t a č i T r i b i n a . S o b z i r o m na p r e t p o s t a v l j e n i m a s k u l i n i z a m i s e k s i z a m , z n a č a j n o je p r im i j e t i t i k a k o su n a v i j a č k i n o v i n a r s k i a k t e r i u s v o m u r b a n i t e t u d o s e g l i s t u p a n j o d m a k a o d p r e v l a d a v a j u ć e g i k o n v e n c i o n a l n o g p r i s t u p a u b a c i v a n j a g o l i h ž e n a u n o v i n e r a d i b o l j e p r o d a j e . Ri ječ j e o i n t e r v j uu k o j i s a m v o d i o s u r e d n i c i m a N a v i j a č k e t r i b i n e i n j i h o v i m o d g o v o r o m n a p o s t a v l j e n o p i t a n j e o s l i k a m a k a k v e j e o b j a v l j i v a o k o n ku ren t sk i » t i fo«, g d j e b i š a l o v i , zas tave i p i s m a č i t a l a c a na k r a j u b i l i r e d o v i t o z a č i n j e n i s i s a m a i g u z i c a m a .

»M i t o n e b i s m o o b j a v i l i . . . n i j e d a s e n a m a n e s v i đ a j u g o l e d j e v o j k e , a l i t o o b j a v l j i v a t i . . . t o b i b i l o n e k a k o p r i z e m n o ( d r u g i d o b a c u j u »p r im i t i vno« ) i b i l o b i j a s n o d a t i m e s a m o ž e l i m o p r i v u ć i p u b l i k u . . . a k o n e k o g z a n i m a j u g o l e c u r e m o ž e kup i t i e r o t i k u , zaš to d a k u p u j e n a v i j a č k i l ist?«

O s n o v n a raz l i ka i z m e đ u p u n k e r s k i h / h c i s r o d n i h f a n z i n a , u o d n o s u na n a v i j a č k e n o v i n e , u H r v a t s k o j s r e d i n e d e v e d e s e t i h , n i j e s a m o u o d n o s u p r e m a p r o f i t u (jer t u se

367

Benjamin Perasović

o k l i z n u i g l a z b e n i ak te r i ) i l i u i z g l e d u , n e g o p r i j e s v e g a u o d b a c i v a n j u / p r i h v a ć a n j u k o l e k t i v n o g ( n a c i o n a l n o g ) i d e n t i t e t a , k o j i se u s l u č a j u n a v i j a č a m o ž e p o k l o p i t i s r i t u a l i m a d o m i n a n t n e k u l t u r e , i a k o i t u p o s t o j e o d m a c i . D o k s u o s a m d e s e t i h n e k i p u n k e r i t v rd i l i k a k o j e n a j b o l j i p o g o o n a j n a s t a d i o n u , u d e v e d e s e t i m d o l a z i d o d i f e r e n c i j a c i j e , g d j e p u n k e r i d o b r i m d i j e l o m n a p u š t a j u p ros to r z a j e d n i č k o g s u d j e l o v a n j a u r i t u a l i m a n o g o m e t n o g p l e m e n a , a ta j p ros to r p o p u n j a v a j u n o v e g e n e r a c i j e s k i n h e a d s a , sve m a n j e vezan ih uz g l a z b u , a sve više uz n o g o m e t i a d r e n a l i n s k u ov isnost . Bez o b z i r a na k r vave s u k o b e p u n k e r a i s k i n h e a d s a , svi jest o p l e m e n s k i m raz l i č i t os t ima d a l e k o j e v e ć a u n u t a r s c e n e n e g o u r o d i t e l j s k o m , m e d i j s k o m svi jetu s p e k t a k l a . Č a k n i o n i p u n k e r i ko j i s u n a p a d n u t i , i z b o đ e n i n o ž e m ili p r e b i j e n i , n i k a d n e ć e tvrd i t i da su svi skinsi isti, je r o n a j t k o je u r o n j e n u p l e m e n s k u ( kva r tovsku , u l i čnu) s u b k u l t u r u , t ko t raž i e l e m e n ta rne i n f o r m a c i j e i z f a n z i n a ili » u s m e n e p r e d a j e « , ta j zna da p o s t o j e i s k i n h e a d s i ko j i n isu rasist ičk i nas i l n i c i .

U f a n z i n i m a s e na laz i m n o g o t o g a š to p o d p o j m o m »au to re f l eks i j a scene« m o ž e služit i p o p u t s e m i n a r a i z k u l t u r n i h s t u d i j a . V j e č n a p o l e m i k a o p o d z e m l j u i e s t a b l i s h -m e n t u o v d j e j e d o v e d e n a d o k r a j n o s t i i p r e d s t a v l j a s tvar o s o b n o g (al i i g r u p n o g ) i z b o r a . N a r a v n o , a m b i v a l e n c i j e p o s t o j e , a k o m e r c i j a l i z a c i j a n e k o g b e n d a m o ž e s e o d v i t i j a k o b r z o i i z n e n a d i t i s a m u s c e n u . K a d a j e N i r v a n a s n i m i l a B l e a c h a l b u m , r e c e n z i r a n j e u sv im n e z a v i s n i m f a n z i n i m a , a d r u g i a l b u m , k o j i j e d o n i o ve l i ku t i r a ž u , r e c e n z i r a n je u »Vjesniku« i »Veče rn j aku« , što p o k r e ć e p o n o v o va l p o l e m i k a u f a n z i n i m a , a š i ro j scen i d o n o s i još j e d n u o b n o v u » h a š o -m a n s k i h « i d e n t i t e t a p o d i m e n o m » g r u n g e « .

Ekspresivnost i s n a g a dož iv l j a ja , intenzi tet i »g ran ičnos t« s u b k u l t u r n i h s i t u a c i j a z a j e d n i č k e s u k a r a k t e r i s t i k e s v a k o d n e v n o g ž i vo ta v e ć i n e u r b a n i h p l e m e n a . T e s l i č n o s t i , k a o i n j i h o v e raz l i ke , e s t e t s k o - p o l i t i č k e p r e f e r e n c i j e , n i j a n s i r a n i

3 6 8

URBANA PLEMENA

s i m b o l i č k i sv je tov i i a r t i k u l a c i j e i den t i t e ta m o g u se o d č i t a t i i z f a n z i n a , n e z a v i s n i h m e d i j a k o j i su s a m i s c e n a za s e b e , i s t o v r e m e n o f u n k c i o n i r a j u ć i k a o a l t e r n a t i v n a i n f o r m a c i j s k a m r e ž a , p o s r e d u j u ć i i o s n a ž u j u ć i n iz d r u g i h s u b k u l t u r n i h s c e n a .

Z a i lus t rac i ju f a n z i n s k o g s tva ra laš tva o d a b r a l i s m o v e ć i n o m f a n z i n e i z s r e d i n e d e v e d e s e t i h , uz p o n e k i ra r i te t , p o p u t s u b o t i č k o g » p l e s a . . . « i z o s a m d e s e t i h . K a k o j e d r u g a p o l o v i c a d e v e d e s e t i h o b i l j e ž e n a s u k o b i m a sk insa i p u n k e r a , a n i s m o usp je l i p r o n a ć i nit i j e d a n d o m a ć i s k i n h e a d s f a n z i n , d o n o s i m o n e k o l i k o i l us t rac i j a sk ins s u b k u l t u r e i z d o m a ć e g , n a v i j a č k o g t i ska , i i z i n o z e m n i h p u b l i k a c i j a . T a k o đ e r , z b o g p o s e b n o s t i s t r a i g h t - e d g e st i la i b l iskost i sa h c - p u n k - a n a r h o -- k r u g o v i m a , d o n o s i m o n e k o l i k o l e l u k u i i lus t rac i ja s t r a i g h l -- e d g e p o k r e t a .

371

3 7 2

III. dio

ZAKLJUČAK: PREMA SOCIOLOGIJI URBANIH PLEMENA

U o v o m d i j e l u p o t r e b n o j e r ez im i ra t i n a z n a č a v a n j e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e i z p r v o g d i j e l a , a z a t i m to uč in i t i sa s p o z n a j a m a i z d r u g o g d i j e l a , i z i s t r až i van ja s u b k u l t u r n i h s t i l ova i i d e n t i t e t a u H r v a t s k o j . O d n o s o v a d v a d i j e l a n a m e t n u o j e s p e c i f i č n o s t t r e ć e g , u k o j e m p o j a m u r b a n o g p l e m e n a g o v o r i o d a n a š n j o j s o c i o l o g i j i , k a o i ž i vo tu , r aznov r sn ih a k t e r a d o s a d a n a z i v a n i h s u b k u l t u r n i m , k o n t r a k u l t u r -n i m ili a l t e r n a t i v n i m .

Z a s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e m l a d i h (ko ju m o ž e m o i d r u k č i je zva t i ne m i j e n j a j u ć i s a d r ž a j , o d n o s n o » p r e d m e t « il i -jt s u b j e k t e i s t raž ivan ja ) v a ž n o j e uoč i t i v las t i te p o č e t k e , bez o b z i r a n a s a m p o j a m s u b k u l t u r e , ko j i n e k a r a k t e r i z i r a i s t ra -ž i v a n j a č i k a š k e š k o l e , a l i č i j e r a z u m i j e v a n j e n a l a ž e p o š t o v a n j e s v a k o g p r i s t u p a u s m j e r e n o g v iše ili m a n j e z a s e b n i m a d o l e s c e n t s k i m s v j e t o v i m a , p o d r u č j i m a , ž i v o t n i m s t i l o v i m a . D o k se p o j a m s u b k u l t u r e u t e m e l j u j e u a m e r i č k o j r a z n o l i k o -

st i , k a k o i m i g r a c i j s k i h ( i d r u g i h ) ih) r a s n i h , e t n i č k i h , k o n f e s i o -

383

Benjamin Perasović

n a l n i h , t a k o i d o b n i h , s p o l n i h , k l a s n i h i s t a t u s n i h d i m e n z i j a n a s t a j a n j a p o s e b n i h d ruš t ven ih g r u p a i n j i h o v i h sv je tova , ( sub )ku l tu ra , » m o r a l n i h reg i j a« , » s u b - d r u š t a v a « , »za jedn i ca« , d o t l e za i zdvo jen i j i a d o l e s c e n t s k i svi jet i u n j e m u n a s t a j u ć e s u b k u l t u r e m l a d i h , m o r a m o sačeka t i » s o c i o l o g i j u d e v i j a c i j e « i n j e n a d e f i n i r a n j a » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « . » D e v i j a c i j a « n a p o č e t k u p r o u č a v a n j a s u b k u l t u r e m l a d i h n i j e s l u č a j n a , o n a g o v o r i o » p r e đ e n o j g r a n i c i « d r u š t v e n i h n o r m i , o k r i m i -n a l i z a c i j i p r v i h » s u b j e k a t a i s t raž i van ja« , i a k o s u g r u p e » d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e « , p r o u č a v a n e z b o g p r o b l e m a d e v i j a c i j e , p r e d s t a v l j a l e š i ru s u b k u l t u r u »street c o r n e r « m o m a k a (»dečk i iz kvar ta« ] za k o j u su i t a d a š n j i k l j u č n i a u t o r i ustvrd i l i da u k l j u č u j e p r v e n s t v e n o »fun« ( zabavne) ak t i vnos t i ko je n a j v e ć i m d i j e l o m n isu d e v i j a n t n e . (A. C o h e n , 1 9 5 5 . ) G e n e r a c i j a a u t o r a k o j a p r o b l e m u p r i l az i i z i n t e r a k c i o n i s t i č k e pe rspek t i ve , t e m e l j i t o j e u z d r m a l a k o r e k c i o n a l i s t i č k i p r i s t up , svaku i m p l i k a c i j u p a t o l o g i j e , t e p o i m a n j e d e v i j a c i j e , s t v o rivši t e o r i j u e t i k e t i r a n j a u n u t a r š i re p e r s p e k t i v e r e a k c i j e d ruš t va n a d e v i j a c i j u . N o , M e r t o n o v i u č e n i c i i z p e d e s e t i h g o d i n a n isu d e v i j a c i j u t re t i ra l i p a t o l o š k i , n e g o s u u k a z a l i n a p r o c j e p i z m e đ u k u l t u r n o p o s t a v l j e n i h a s p i r a c i j a i s t r uk t u r n i h b l o k a d a o s t v a r e n j u t ih a s p i r a c i j a . J e d a n d i o n j i h o v e t e o r i j e bez s u m n j e j e još uv i j ek a k t u a l a n , p o s e b n o o n a j o r e f e r e n t n i m g r u p a m a , r e f e r e n t n o m o k v i r u i p r o c e s u n a s t a j a n j a s u b k u l t u r e . Bez o b z i r a d a l i ć e m o p r i h v a t i t i o p i s k o j i g o v o r i o n a s t a j a n j u s u b k u l t u r n e so luc i j e na (s t rukturn i ) p r o b l e m , b o j e ć i s e d e t e r m i n i r a n j a i l o c i r a n j a » j e d n o g « p r o b l e m a , i m a j u ć i n a u m u s u v r e m e n o d r u š t v o , os ta je n a m o n a b i t s a m o g p r o c e s a , u k o j e m j e p r i m a r n a g r u p n a d j e l a t n o s t , s t v a r a n j e v las t i t i h r i t u a l a , s l e n g a , g r u p n o g s u s t a v a s i m b o l a i v r i j e d n o s t i . Z a r d j u r r i o 4 i p c a d m a s u b k u l t u r e ( k r i m i n a l n a , k o n f l i k t n a i s u b k u l t u r a p o v l a č e n j a ) m o g u n a m s e d a n a s č in i t i p r e j e d n o s t a v n i ili č a k j e d n i m d i j e l o m n e u t e m e l j e n i , a l i d j e l o v a n j e r e f e r e n t n e g r u p e i n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n e , t o

3 8 4

URBANA PLEMENA

v r i j ed i i u d a n a š n j i m u v j e t i m a . T o m d i j e l u t e o r i j e o d e l i n k v e n t n o j s u b k u l t u r i , s d a n a š n j e d i s t a n c e t r e b a p r i d o d a t i s p o z n a j e o d r u k č i j i m n a č i n i m a p o s r e d o v a n j a u s t v a r a n j u s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , je r n a m i n a č e n e d o s t a j u d v i j e b i t n e d i m e n z i j e : p r v a s e o d n o s i n a n e m o g u ć n o s t i n d i v i d u a l n o g , s v j e s n o g s t v a r a n j a s u b k u l t u r n i h o b r a z a c a k o j a s l i j ed i i z C o h e n o v o g i s r o d n i h r a d o v a , a n a o s n o v i p o z n a v a n j a d o s a d a š n j i h n a č i n a s t v a r a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , p o s t o j a n j e i t a k v i h a k t e r a , i n d i v i d u a l n i h i g r u p n i h , n a m e ć e se k a o n e z a o b i l a z n o . D r u g a j e d i m e n z i j a m e d i j s k o g p o s r e d o v a n j a , ko ja pedese t ih m o ž d a n i je o b u h v a ć a l a t ip i čne »corner b o y s e « , a l i d a n a s j e z b o g š i r e n j a s c e n a , a u t o r e f l e k s i j e , p o s t o j a n j a »rock«, »rave« i s r o d n i h k u l t u r a , t a k o đ e r n e z a o b i l a z n a . I n t e r a k c i o n i s t i č k i p r i s t u p m o ž e p r i p o m o ć i p o v e z i v a n j u o v i h d i m e n z i j a , n a g l a š a v a j u ć i r a z u m i j e v a n j e ( z a s n o v a n o n a k v a l i t a t i v n o m m e t o d o l o g i j o m o m o g u ć e n o m p o z n a v a n ju ) a k t e r o v e d e f i n i c i j e s i t u a c i j e i p r o c e s a i n d i v i d u a l n i h i k o l e k t i v n i h r e d e f i n i r a n j a s i t u a c i j e .

A k o se skepsa z b o g sm ješ tan ja subku l t u ra m l a d i h i sk l j u č i v o u d o n j e s l o j eve d r u š t v a n i j e p o j a v i l a p r i j e šezdese t i h (a n e k i m a se n i je p o j a v i l a n i p o s l i j e , p o p u t p r e d s t a v n i k a b i r m i n g h a m s k e ško le ) , o n d a j e p o j a v a k o n t r a k u l t u r e m o g l a b i t i d o b r i m r a z l o g o m . N a r a v n o , i k o n t r a k u l t u r u j e m o g u ć e ( a k o se to j a k o želi) svesti na »s redn ju k lasu« , a l i o v d j e j e v a ž a n sav s p e k t a r ko j i se u d o b a g o v o r a o k o n t r a k u l t u r i s k r a j a šezdese t ih p o j a v i o , i ko j i u k l j u č u j e e k s p l o z i j u b r o j n i h ( s u b k u l t u r n i h ) a d o l e s c e n t s k i h ž i v o t n i h s t i l o v a , p o k r e t a i i d e n t i t e t a , j e d n i m d i j e l o m o m o g u ć e n u i š i r e n j e m sve d i f e r e n c i r a n j e r ock -ku l t u re . Kon t raku l t u ra n e p reds tav l ja j e d n o g a k t e r a , n e g o skup raznovrsn ih senzib i l i te ta koj i s u , u spec i f i č n o m k o n t e k s t u , s tvor i l i š i r o k u z a j e d n i č k u s c e n u . T a s c e n a n i j e b i l a l i šena s u p r o t n o s t i , i za is ta se v e o m a u d a l j e n i m a č i ne ak te r i h i p i j e v s k o g k o m u n i t a r i z m a , y o g e i p r o s v j e t l j e n j a , p s i h o d e l i č n e g l a z b e , s v o j e v r s n o g » i s k a k a n j a « i z s o c i j a l n o g

3 8 5

Benjamin Perasović

v l a k a , n a s u p r o t s t u d e n t s k i m a k t i v i s t i m a , o r g a n i z a t o r i m a d e m o n s t r a c i j a i b r o j n i m »k las ičn im r e v o l u c i o n a r i m a « r a d i k a l n i h p o l i t i č k i h g r u p a . Ta se s u p r o t n o s t o d r ž a l a , u n e š t o d r u k č i j i m o b l i c i m a , a l i na s l i čn im o s n o v a m a , i u d e v e d e s e t i m g o d i n a m a , p r i m j e r i c e u V . B r i tan i j i k a d a se r a v e r s k a , a n t i - c e -s t o v n a , s q u a t t e r s k a i š i ra s c e n a » n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a « p o d i j e l i l a u r e a k c i j a m a na rep res i j u » c r i m i n a l j u s t i ce b i l l a« , g d j e su nek i s m a t r a l i da t r eba »kil i«, a neki »chi l l« »the bi l i« . N e k e d o d i r n e t o č k e su i p a k p o s t o j a l e , a š a r e n i l o s c e n e j e p r i d o n o s i l o p o l e m i k a m a , k a o i » r a v n o d u š n o m « p a r a l e l n o m p o s t o j a n j u , ili p o k u š a j i m a s p a j a n j a , p r i m j e r i c e n a n a č i n y i p p i e g r u p a c i j e i l i d a n a š n j i h r a d i k a l n o - e k o l o š k i h , r ave r -sk ih p l e m e n a . Z a s o c i o l o g i j u j e b i t a n s p o j t e m a i s e n z i b i l i t e ta , gest i i z v u k o v a , n a s t a j a n j e » k o n t r a k u l t u r n o g nas l i j eđa« ko je je uk l j uč i l o raznov rsne i m p u l s e i ko je je , uza sva m e d i jska p r i l a g o d a v a n j a , č e s t o i m a l o m i n i m u m d o k u m e n t a -r is t ičke uv je r l j i vos t i . T a j s p o j , k o j i d o n e k l e o m o g u ć u j e o p ć a o d r e đ e n j a » d u h a šezdese t ih« na laz i se , u s v o j i m m e d i j s k i p r e r a đ e n i m o b l i c i m a , a l i i i z r a v n o m iskus tvu a k t e r a ko j i n isu svi nes ta l i sa s c e n e , u p o d r u č j u k o j e je o b i l j e ž e n o k a k o r o c k - k u l t u r o m , t a k o i p r a k s o m d r u š t v e n i h p o k r e t a . N e u l a zeć i u r a s p r a v u k o j a p o s t a v l j a p i t a n j e o k a r a k t e r u k o n t r a k u l t u r e k a o d r u š t v e n o g p o k r e t a ( i m p l i c i r a j u ć i j e d n a d ž b u k o m p e t i c i j e i t ražeć i » rezu l ta t u t a k m i c e « p o k r e t a i s i s t e m a ) , s o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e p r v e n s t v e n o m o r a uvaž i t i p o s t o j a n j e r a z n o l i k o g » r e p r o m a t e r i j a l a « , d a k l e o n i h o b l i k a k o n t r a k u l t u r n o g n a s l i j e đ a ko j i su ( p o n e k a d u n e p r e p o z n a t l j i v o j f o r m i ) n a r a s p o l a g a n j u n o v i j i m g e n e r a c i j a m a u n j i h o v o m p r i s t u p u sv i je tu i d j e l o v a n j u , p r e u z i m a n j u i p r e o b l i k o v a n j u , o d u p o t r e b e »zvučn ih en t i t e ta« d o a k t i v n o s t i » e k o l o š k o g p o k r e t a « . K l j u č n e t e m e k o n t r a k u l t u r e i d a n a s s u p r i s u t n e ^ o s a m d e s e t i h s e d o g o d i o rev iva l » n o v i h d r u š t v e n i h p o k r e t a « a d e v e d e s e t i h » d r u g a p s i h o d e l i č k a r e v o l u c i j a « . N o , s o b z i r o m n a o s o b i n e r o c k - k u l t u r e i n a č i n e k o j i m a m l a d i l j ud i

3 8 6

URBANA PLEMENA

p o s r e d u j u svoj ž i vo tn i sti l i i den t i t e t , k o n t r a k u l t u r n e i n t e n c i j e , s l i ke , p j e s m e i ges te t o g »skupa senz ib i l i t e ta« , m o g u b i t i o s n o v o m n e č i j e g s u b k u l t u r n o g , ž i v o t n o g s t i l a . B i l o b i p o g r e š n o h ip i j evsku i k o n o g r a f i j u i g l a z b u s m a t r a t i v e z a n o m u z s a s v i m o d r e đ e n o g a k t e r a k o j i »br iše g r a n i c e s l o b o d n o g i r a d n o g v r e m e n a « i ne uv id je t i k a k o h i p i j e vsk i sti l m o ž e b i t i d i o s u b k u l t u r e is to k a o i p u n k e r s k i . D i c k H e b d i g e j e r a z l i k o v a n j e k o n t r a k u l t u r e i s u b k u l t u r e u č i n i o u d ž b e n i č k i m , i t o r a z l i k o v a n j e i m a s m i s l a a k o se p r i m j e n j u j e s o b z i r o m n a s t va rn i s a d r ž a j , a n e n a s m r z n u t e , i d e a l - t i p s k e a k t e r e , k a k o t o p o n e k a d k o d b i r m i n g h a m s k i h a u t o r a i z g l e d a , p r i č e m u s u v j e č n o s p o j e n e k a r a k t e r i s t i k e p o p u t » p u n k g l a z b a - s l o b o d n o v r i j e m e - r a d n i č k a k l asa - s u b k u l t u r n i sti l -o t p o r k roz r i t u a l e bez f i l o z o f s k o p o l i t i č k e a r t i k u l a c i j e « i » h i -p i j e v s k a r o c k g l a z b a - b r i s a n j e g r a n i c a s l o b o d n o g i r a d n o g v r e m e n a - s r e d n j a k l a s a - k o n t r a k u l t u r a - š i ra f i l ozo f -s k o - p o l i t i č k a a r t i k u l a c i j a p o b u n e « . N e s a m o d a o d r e đ e n a g l a z b a i i m a g e , u o v o m s l u č a j u h i p i j e v s k i , p o s t a j u d i j e l o m s c e n e »ko ja se z a s n i v a u sfer i s l o b o d n o g v r e m e n a « i m o ž e s u g e r i r a t i a d o l e s c e n t s k e a k t e r e p o p u t z a g r e b a č k i h h a š o m a n a , n e g o s e m o ž e d o g o d i t i i s u p r o t n o - d a o n a d r u g a g l a z b a i i m a g e , v e z a n i u z p u n k k a o » s u b k u l t u r a r a d n i č k e k lase« i » o s u đ e n a « n a g r a n i c e s l o b o d n o g v r e m e n a , p o s ta je o b i l j e ž j e a k t e r a k o j i n i j e n iš ta m a n j e p u n k e r s k i , a l i s v o j i m » i s k a k a n j e m « i z d r u š t v a , n o m a d s k i m n a č i n o m ž i v o t a , a n g a ž m a n o m u s q u a t t e r s k i m » s l o b o d n i m z o n a m a « , z a p r a v o s u g e r i r a k o n t r a k u l t u r n o g a k t e r a , p o d e f i n i c i j a m a b r i t a n s k i h a u t o r a .

K o n t r a k u l t u r a je , uz s t v a r n o i sv jesno n a s t o j a n j e p r e m a b r i s a n j u g r a n i c e r a d n o g i s l o b o d n o g v r e m e n a , o s o b n o g i p o l i t i č k o g , j a v n o g i p r i v a t n o g , uz o b n o v u z a b o r a v l j e n i h i » o d b i j e n i h « z n a n j a , m i t o v a i d u h o v n i h p r a k s i , u z t e m e o s l o b o đ e n j a i p o l i t i k u i d e n t i t e t a m a r g i n a l n i h i s t i g m a t i z i r a n i h g r u p a , i u z m n o g e d r u g e d i m e n z i j e k o j e su ga j i l i »nov i d r u -

387

Benjamin Perasović

š t v e m j a o k r e t i « u g o d i n a m a n a k o n s e d a m d e s e t i h , i s t ov re m e n o o s i g u r a t e ^ s r e d o v a n j a u p o d r u č j u ko j i s o c i o l o g i j a o z n a č a v a s u b k u l -t u r n i m , g d j e d o b r i m d i j e l o m v l a d a » indus t r i j a s l o b o d n o g v r e m e n a « i g d j e m l a d i , » u n u t a r g r a n i c a s v o g a . s l o h o d n o g v r e m e n a « , p r i h v a ć a j u i s t v a r a j u ž i vo tne s t i love, - a f e k t a e z a j e d n i c e i i den t i t e te k o j i s e n e g u b e p r e l a s k o m . j z s l o b o d -n o g v r e m e n a u » v r i j e m e « j k p j e / j ^ ^ ili p o s l a

K o n c e p t m o r a l n e p a n i k e j e d a n j e o d k l j u č n i h k o n c e p a t a s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , n a s t a o u n u t a r i n t e r a k c i o n i s t i č -ke p e r s p e k t i v e s o c i e t a l n e r e a k c i j e , uz e l e m e n t e t e o r i j a o p o n a š a n j u l j ud i u k a t a s t r o f a m a . K o n c e p t s e p o k a z a o p l o d n i m u d e t e k t i r a n j u j e d n o g od t i p i č n i h p r o c e s a u k o j e m d o m i n a n t n a k u l t u r a r e i n t e g r i r a svo je v r i j e d n o s t i o p t u ž i v a n j e m » n a r o d n i h đ a v o l a « , š to p r e d s t a v l j a p r e d v i d l j i v u k a rak te r i s t i ku o d n o s a v l a d a j u ć e k u l t u r e i s u b k u l t u r a m l a d i h u o p ć e . O s i m C o h e n o v e , »k las ične« s tud i j e o m o r a l n o j p a n ic i k o j a j e »s tva ra la« m o d s e i r o c k e r e ( C o h e n , 1 9 7 2 / 8 0 . ) , k l j u č n i b i r m i n g h a m s k i a u t o r i t a k o đ e r s u r a z o t k r i v a l i s t v a r a n j e » n a r o d n i h đ a v o l a « o d m l a d i h c r n i h » m u g g e r a « , p r i č e m u s e p o n o v o r a z o b l i č u j e p r o c e s »d ruš t vene p r o i z v o d n j e v i jest i« i m e h a n i z a m m e d i j s k o g s u g e r i r a n j a s o c i j a l n o g k o n s e n z u s a . ( H a l i i sur . 1 9 7 8 . , p r e m a T h o m p s o n , 1 9 9 8 . ) S o b z i r o m n a s t r u k t u r n e , t e h n o l o š k e i k u l t u r n e p r o m j e n e k o j e s t v a r a j u uv je te z a B e c k o v o »d ruš tvo r iz ika«, T h o m p s o n (1 9 9 8 . ) p roš i r u j e k o n c e p t F o u c a u l t o v i m u v i d i m a u d iskurz iv ne i r e g u l a t o r n e p r a k s e k o j e se t i ču s e k s u a l n o s t i , ak tua l i z i ra juć i k o n c e p t m o r a l n e p a n i k e u p o d r u č j i m a reakc i j e d ruš tva na sex, A I D S , ženske š k v a d r e , i » n o v o o t k r i v e n e « r iz ike p o v e z a n e s p r o b l e m o m nas i l j a n a d d j e c o m . T h o m p s o n o v a j e s o c i o l o g i j a m o r a l n e p a n i k e o t k r i l a n o v e ak te re m o r a l n o g p o d u z e t n i š t v a u k o n t e k s t u z a p a d n o g d ruš tva d e v e d e s e t i h .

B i r m i n g h a m s k a š k o l a o z n a č a v a n a j p r o d u k t i v n i j u g r u p u a u t o r a u o v o m p o d r u č j u . T e m e l j i d e f i n i c i j e s u b k u l t u r e

3 8 8

URBANA PLEMENA

p r e u z e t i s u u n a j v e ć o j m j e r i o d a m e r i č k e t e o r i j e d e l i n k v e n t n e s u b k u l t u r e , g d j e j e s u b k u l t u r a z a p r a v o g r u p n a s o l u c i j a na p r o b l e m , a p r o b l e m je l o c i r a n u k l a s n o j s t ruk tu r i d r u š t va . Uz k o n c e p t »s red išn j ih p r e o k u p a c i j a « i f u n k c i o n a l i s t i č -ko s m j e š t a n j e s u b k u l t u r e u n iže s l o j eve d r u š t v a , uz o s n o v u k o j u s u M e r t o n o v i u č e n i c i o c r t a l i a n a l i z o m v r š n j a č k i h t e s t a t u s n o i m o b i l i z a c i j s k i d e p r i v i l e g i r a n i h g r u p a , b i r m i n g h a m s k i a u t o r i s u d a l j e razv i l i k o n c e p t s u b k u l t u r e k a o s i m b o l i č k e s o l u c i j e , s i m b o l i č k o g raz r ješen ja p r o t u r j e č n o s t i k o l e k t i v n o d o ž i v l j e n e u m a t i č n o j k l a s n o j k u l t u r i . O n i s u s a g l e d a v a l i »s t ruk tu rne b l o k a d e « ( k o j e s e z a a m e r i č k u t e o r i ju p e d e s e t i h j a v l j a j u k a o b r a n e o s t v a r e n j u a s p i r a c i j a n iž ih s l o j eva ) , u kon teks tu k a p i t a l i z m a , p o m i č u ć i se t a k o od D u r k -h e i m a M a r x u i s t v a r a j u ć i s v o j u p a r a d i g m u p r i s t u p a s u b k u l tur i m l a d i h u k o j o j d o m i n i r a j u i n t e r p r e t a c i j e A l t h u s s e r o v i h i G r a m s c i e v i h p o j m o v a . B i r m i n g h a m s k a j e t r a d i c i j a z n a l a p o s e g n u t i i za B a r t h e s o m , k a o i za d r u g i m n a s l i j e đ e m » k u l t u r n i h s tud i j a« č i je p o d r u č j e d i j e l i i o b o g a ć u j e , p a n a m j e os tav i l a m n o g o i nsp i ra t i vn ih »č i tan ja« s t i la . T a k o j e H e b d i g e p r i s t u p i o s u b k u l t u r n o m st i lu u p e t d i m e n z i j a : n a m j e r n a k o m u n i k a c i j a , b r i c o l a g e , revo l t , h o m o l o g i j a i z n a č e n j s k a p r a k s a . U m j e t n o s t i ž i v o t n o s t ( m a k a r s i m b o l i č k o g ) p r e o k r e t a n j a s v o g p o d r e đ e n o g p o l o ž a j a u d r u š t v u , n a č i n i s t va r a n j a »buke« i s m e t n j e , i zazova v l a d a j u ć e m » s i m b o l i č n o m r e d u « , š i r i na s p e k t r a » s u p r o t n e u n i f o r m n o s t i « ko j i u k l j u č u j e d i s t a n c u , p o n e k a d a u t o r e f l e k s i j u i raz l i č i te r az i ne a r t i k u l a c i j e , t o s u nek i o d e l e m e n a t a ko j i n e s u m n j i v o p r i p a d a j u o n i m o p ć i m k a r a k t e r i s t i k a m a d i j e l a s u b k u l t u r n i h g r u p a , k o j e n a l a z i m o š i r o m E u r o p e . P o z n a v a n j e d e t a l j a n a k o j i m a se s u b k u l t u r n e i n t e r v e n c i j e u sti l p r e p o z n a j u , o m o g u ć u j e k r e d i b i l i t e t H e b d i g e u , W i l l i s u , C l a r k e u i d r u g i m a u t o r i m a , bez o b z i r a na to d i j e l i m o l i s n j i m a k l a s n u d e t e r m i n i r a n o s t i p e r s p e k t i v u u k o j o j se d o s e g s u b k u l t u r e m o ž e uč in i t i »sam o s i m b o l i č k i m « i r a z o č a r a v a j u ć i m u p o g l e d u p r o m j e n e

3 8 g

Benjamin Perasović

k l a s n i h o d n o s a . S u b k u l t u r n i s u a k t e r i , u b i r m i n g h a m s k o j Ško l i , d o b i l i p u n o v iše samosv i j es t i i s p o s o b n o s t i , a r t i k u l i r a n o g o d b i j a n j a k o j e u k l j u č u j e s ložen i je o p e r a c i j e (p ro t i v č e g a j e S . C o h e n p r o t e s t i r a o t v r d e ć i d a » k l i n c i m a d a j e m o p r e v e l i k te re t k o j i o n i n a s v o j i m l e đ i m a n e m o g u nos i t i« ) , n e g o što su t o i m a l i u i n t e r p r e t a c i j a m a » d e l i n k v e n t n e s u b ku l t u re« , a l i s u i s t o v r e m e n o , k a o ak te r i s i m b o l i č k e s o l u c i j e (pa i svo jev rsne o p s t r u k c i j e v l a d a j u ć e g s i m b o l i č k o g p o r e t k a ) s v e d e n i na n e m o g u ć n o s t »s tvarne p r o m j e n e « i u k o t v l j e n o s t u k l a s n o j s t ruk tu r i z a t v o r e n o g d r u š t v a .

L a w r e n c e G r o s s b e r g , k a o p r e d s t a v n i k a m e r i č k i h k u l t u r n i h s t u d i j a k o j e d o b r i m d i j e l o m n a s t a v l j a j u t r a d i c i j u b r i t a n s k i h , p r i g o v o r i o j e b i r m i n g h a m s k i m a u t o r i m a z b o g f o k u -s i ran ja na subku l t u re i n j i hove st i love u n u t a r j asn ih g r a n i c a i v a n j s k i h o b i l j e ž j a , š t o o s t a v l j a i zvan a n a l i z e već i b r o j m l a d i h koj i č ine s l ičnu s c e n u , o n u ko ja se naz i va , p r i m j e r i c e , » r o c k - k u l t u r o m « , g d j e već i b r o j l j ud i s u d j e l u j e u r i t u a l i m a i s vo je a f e k t i v n e z a j e d n i c e o b l i k u j e o s l a n j a j u ć i s e n a s t i l ove r o c k g l a z b e , n i k a d n e p o v l a č e ć i t a k o r a d i k a l n u c r t u z a t v a r a n j a u p r e c i z n o o d r e đ e n e st i lske k a t e g o r i j e i o b i l j e ž j a . T a j p r i g o v o r j e o p r a v d a n , i a k t u a l a n u o v o m r a d u z b o g p o s t o j a n j a r ock ku l tu re i r o c k p u b l i k e u H r v a t s k o j , i z van čv rs to d e f i n i r a n i h s u b k u l t u r n i h g r u p n i h p r i p a d n o s t i , a s a s l i č n i m »s red i šn j im p r e o k u p a c i j a m a « , s t r u k t u r a m a o s j e ć a j a , i n a č i n o m ž i vo ta k o j i s v j e d o č i o sv i j e tu s u b k u l t u r n i h a f i l i j a c i j a bez j e d n o z n a č n e p r i p a d n o s t i n e k o m o d p r o f i l i r a n i h p u n -k e r s k i h , h e a v y - m e t a l , d a r k , h i p i , i o s t a l i h i d e n t i t e t a .

D e v e d e s e t e g o d i n e d o n o s e n o v e a k t e r e , p r v e n s t v e n o » rave k u l t u r u « , a l i i n o v e p r i s t u p e , ko j i (često na p r i m j e r u s a m o g r a v e a ) o d b a c u j u m n o g e k l j u č n e - p o s t a v k e b i r m i n -g j i a m s k e J & o j e _ D i ck H e b d i g e je , još pr i je v e ć i n e k r i t i ka k o j e s u n j e g o v o m p r i s t u p u u p u ć e n e , d j e l o m i č n o p r o m i j e n i o p e s p e k t i v u , p r i h v a ć a j u ć i d i o t r a d i c i j e » p o s t m o d e r n e k r i t i ke« i o p r a š t a j u ć i se od i d e j e »ku l t u re o t p o r a « .

3 Q O

URBANA PLEMENA

S a r a h T h o r n t o n d o b r o i l us t r i ra p o m a k o d » s u b k u l t u r n i h s t u d i j a « ; t i j e k o m č e t v e r o g o d i š n j e g i s t r až i van ja k l u p s k e k u l t u r e i r a v e o v a , o s l a n j a j u ć i s e n a B o u r d i e u a , o p i s a l a j e » s o c i j a l n u l o g i k u s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a « z a š to jo j j e n e o p h o d n o b i l o p r o m i s l i t i i o d r e d i t i p o j a m » m a i n s t r e a m a « . M e đ u t i m , H e b d i g e o v e d i h o t o m i j e , v i šes t ruka s u p r o t s t a v l j a n j a » a v a n g a r d e p ro t i v b u r ž o a z i j e , p o d r e đ e n o g p ro t i v d o m i n a n t n o g , s u b k u l t u r e p r o t i v m a i n s t r e a m a « , t v o r e » redov i t i i d e a l k o j i s e m r v i k a d g a s e p r i m i j e n i n a h is to r i j sk i s p e c i f i č n e g r u p e m l a d i h « . ( T h o r n t o n , 1 9 9 5 . , str. 9 3 . ) T h o r n t o n j e a n a l i z i ra la i d r u g e k o n c e p t e b r i t a n s k e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , p o k u š a v a j u ć i p r o n a ć i o d r e đ e n j a » m a i n s t r e a m a « . T a k o a u t o r i p o p u t H e b d i g e a z a s t u p a j u p o l a r i t e t u k o j e m s a s u p r o t n e s t r ane s u b k u l t u r e i » d c v i j a n t n e a v a n g a r d e « sto j i d o m i n a n t n a k u l t u r a i b u r ž o a s k a i d e o l o g i j a . G e o f f M u n -g h a m , s l i č n o k a o i A . M c R o b b i e , s u b k u l t u r i i d e v i j a n t n o j a v a n g a r d i s u p r o t s t a v l j a j u m a s o v n u k u l t u r u i k o m e r c i j a l n u i d e o l o g i j u ( ko ju j e M c R o b b i e p r i k a z a l a u n o v o m sv je t l u , n a g l a š a v a j u ć i k a k o » m a i n s t r e a m « k o m e r c i j a l n i h d i s k o t e k a n u d i m o g u ć n o s t i k r e a t i v n e e k s p r e s i j e , k o n t r o l e i o t p o r a z a d j e v o j k e i žene ) . S v o j o j s h e m i » z n a č e n j a m a i n s t r e a m a « u b r i t a n s k o j s o c i o l o g i j i T h o r n t o n p r i d o d a j e S i m o n a F r i t h a , k o j i j e s t ran i » m a s o v n e k u l t u r e i k o m e r c i j a l n e i d e o l o g i j e « ( p o p r a d n i č k e k lase) s u p r o t s t a v i o r o c k s r e d n j e k l a s e , š t o T h o r n t o n i m e n u j e s t u d e n t s k o m k u l t u r o m i o b r a z o v a n o m a v a n g a r d o m . S t e p h e n Evans , u s v o m r a d u o k l u p s k o j k u l t u r i S h e f f i e l d a , t a k o đ e r m a i n s t r e a m o m o d r e đ u j e k o m e r c i j a l n u k u l t u r u d i s k o t e k a k o j e p u š t a j u p o p ( t o p 4 0 ) h i t o v e z a m l a d e i z r a d n i č k e k l ase k o j i r a n i j e n a p u š t a j u š k o l o v a n j e , a n j i m a s u p r o t s t a v l j a a l t e r n a t i v u , p o d z e m n i j a m j e s t a n a k o j i m a u z n a j n o v i j e e k s p e r i m e n t e s g l a z b o m u g l a v n o m p l e š u s t u d e n t i . Z a s t u p a j u ć i i d e j u p l u r a l n o s t i s u b k u l t u r a i p r o m a t r a j u ć i » m a i n s t r e a m « k a o »skup s u b k u l t u r a « , T h o r n t o n n e ž e l i , p o p u t G r o s s b e r g a , o d b a c i t i v a ž n o s t p o j m a - u p r a v o

3 9

Benjamin Perasović

j e n j e n o i s t raž ivan je p o k a z a l o k o l i k o j e p o z i c i o n i r a n j e s p r a m » m a i n s t r e a m a « k l j u č n o u s t j e c a n j u s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a . D a k l e , k a o k o n c e p t u s o c i o l o g i j i k u l t u r e , » m a i n s t r e a m « se s m a t r a n e p r i m j e r e n i m , a l i j e o n i s t o v r e m e n o m o ć a n n a č i n o m l a d i n s k o g z a s n i v a n j a s o c i j a l n o g sv i j e ta , d o k a z i v a n j a k u l t u r n e v r i j e d n o s t i i p o t r a ž i v a n j a s u b k u l t u r n o g k a p i t a l a .

P r o m j e n a p e r s p e k t i v e u o d n o s u n a b i r m i n g h a m s k u t r a d i c i j u o g l e d a se i u d r u k č i j e m p r o b l e m a t i z i r a n j u p o j m a raz l i ke . D o k j e r az l i ka k a o t a k v a m o g l a s u g e r i r a t i o t p o r k o n f o r m i r a n j u i p o d v r g a v a n j u , t e f u n k c i o n i r a t i k a o d e v i j a c i j a i d i s i d e n s t v o , k a o » d o b r a p o seb i« u n u t a r p o g l e d a k o j i p r i r o d u m o ć i v id i u n a s t o j a n j u p r e m a » k o n s e n z u s u « il i » h e g e m o n i j i « , d o t l e d a n a s , u p o s t i n d u s t r i j s k o m d r u š t v u , p o t r o šač i su p o t i c a n i da se i n d i v i d u a l i z i r a j u , a o p e r a c i j e m o ć i f a v o r i z i r a j u k l a s i f i k a c i j u i s e g r e g a c i j u , pa je p o l i t i k a raz l i ke p r o b l e m a t i č n a , i p r i m j e r e n i j e se i z ražava k a o d i s k r i m i n a c i j a i d i s t i n k c i j a .

K a g ^ š t c L ^ o c i o l o g i j a s u b k u l t u r e z a p o č i n j e bez s a m o g p o j m a s u b k u l t u r e , t a k o s e č in i d a d a n a s n a o d r e đ e n i n a č i n »zav ršava« , o d n o s n o b a r e m d o l a z i u f a z u k a d a p o j a m s u b k u l t u r e ne m o ž e v iše b i t i » h i p o t e z a po seb i« ( k a o u s l u č a j u » d e l i n k v e n t n e subku l t u re« ) p a n e s t a j e , ili r a v n o p r a v n o d i j e l i svoj p o l o ž a j s d r u g i m p o j m o v i m a . N o , t o n e z n a č i d a n e s t a j e sv i je t ž i v o t n i h s t i l o va i a d o l e s c e n t s k i h s i m b o l a i d e n t i t e ta , o n a j P a r k o v u r b a n i » l a b o r a t o r i j « , a z a p r a v o r i zn i ca p o d a t a k a o a k t e r i m a , o d n o s i m a , » s t r u k t u r a m a o s j e ć a j a « , »značen jsk im p r a k s a m a « , o p r o s t o r i m a ž ivo ta i o b l i c i m a n j e g o v i h u r b a n i h p o s r e d o v a n j a . U p o t r e b a p o j m a s u b k u l t u r a ov is i o t e o r i j s k i m p o l a z i š t i m a p o j e d i n i h a u t o r a , i r a s p r a v a k o j a s e v o d i o n j e g o v o j p r i m j e r e n o s t i s a m o o b o g a ć u j e s o c i o l o g i j u , je r se z a s n i v a na i s t raž i van ju s l i čn i h ili is t ih f e n o m e n a , a o n o što p r i d o n o s i s o c i o l o š k o m r a z u m i j e v a n j u o d n o s i se na sadrža j i s t r až i van ja , na ž ivo t g r u p a i i n d i v i d u a , t e n j i h o v o s t v a r a n j e il i p o d n o š e n j e sv i j e ta , p a m o ž e m o g o -

3 Q 2

URBANA PLEMENA

vor i t i o » s c e n a m a « , » g o m i l a m a « , » n e f o r m a l n i m g r u p a m a « , » p l e m e n i m a « , » k u l t u r a m a « , » š k v a d r a m a « , »a fek t i vn im z a j e d n i c a m a « , a da p o n e k a d g o v o r i m o o is to j i l i s l i č n o j s t va r i .

P r o b l e m i s k o j i m a zav ršava p o s l j e d n j e p o g l a v l j e s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e , g d j e s e p o n o v o p r o p i t u j u o s n o v n i p o j m o v i i k r i t i čk i v r e d n u j e p r e t h o d n a t r a d i c i j a , p r e d s t a v l j a l i su i p o č e t a k d i j e l a o s u b k u l t u r a m a ( u r b a n i m p l e m e n i m a ) u H r v a t s k o j . O d č i k a š k e š k o l e , p a sve d o d a n a š n j i h »pos t -- s u b k u l t u r n i h « s t u d i j a , p o s t o j e t eo r i j s ke c j e l i n e , k o n c e p t i i d i j e l o v i p r i s t u p a ko j i n isu p r o t o k o m v r e m e n a i m i j e n a m a d r u š t v a p o s t a l i n e u p o t r e b l j i v i . U n u t a r i s t r až i van ja s u b k u l t u r n i h g r u p a u H r v a t s k o j , g o t o v o svak i p e r i o d g l a v n i h s o c i o l o š k i h t e o r i j a m o g a o j e b i t i a k t u a l i z i r a n ; prv i r a d o v i o » š k v a d r a m a s u g l a u l i ce« , k a s n i j a i s t r až i van ja » g a n g k u l t u re« , t e o r i j a e t i k e t i r a n j a , k o n t r a k u l t u r n a t r a d i c i j a , k o n c e p t i m o r a l n e p a n i k e , b i r m i n g h a m s k o d e k o d i r a n j e s t i l ova i »so c i o l o g i j a r o c k a « , t e »ekspres i je i den t i t e t a« d a n a š n j i h » h o r i z o n t a l n i h p r i č a « , svi m o g u b i t i p r e p o z n a t i u s tva rnos t i i p r i m j e r e n i m p r i s t u p i m a f e n o m e n u š t e m e r a , š m i n k e r a , h a š o m a n a , p u n k e r a , h a r d - c o r e o v a c a , r o c k a b i l l y c a r a , d a r k e r a , n o g o m e t n i h h u l i g a n a , m e t a l a c a , n o i s e r a , r a v e r a i m n o g i h d r u g i h » u r b a n i h b r i j a č a « , o n i h k o j i t v o r e istu s c e n u , n e izr a ž a v a j u ć i j a s n o o m e đ e n u st i lsku p r i p a d n o s t ili k o m b i n i r a j u ć i v iše n j i h z a j e d n o .

U H r v a t s k o j , u s p e c i f i č n o m d r u š t v e n o m k o n t e k s t u ko j i o b u h v a ć a p e r i o d s o c i j a l i z m a , kr ize s i s t e m a » s a m o u p r a v n e « k o m b i n a c i j e t rž išta i » k o m a n d n e e k o n o m i j e « j e d n o p a r t i j s k e v l a s t i , r a t a i p r o m j e n a k o j e d o n o s e » t ranz ic i jsk i« p e r i o d , s u s r e ć e m o b r o j n e s u b k u l t u r e m l a d i h , s u b k u l t u r n e s t i l ove i i d e n t i t e t e k a k v i , n a s l i čan n a č i n , p o s t o j e i n a Z a p a d u . N a šo j s o c i o l o g i j i ( d i j e l o m i z b o g k a s n i j e g p o č e t k a i s t r až i van ja i p r o m i š l j a n j a d o m a ć e subku l tu re ) n i je t r e b a o to l i k i v r e m e n ski p u t u k o j e m s o c i j a l n a t e o r i j a d o b i r m i n g h a m s k e p a r a d i g m e i o d n je p r e m a a m e r i č k i m k u l t u r n i m s t u d i j a m a s tva ra

393

Benjamin Perasović

i p r o š i r u j e p o j a m s u b k u l t u r e od v r š n j a č k i h š k v a d r i i »band i« te r i t o r i j a l n ih o k u p l j a n j a m l a d i h i z o d r e đ e n i h s l o j eva d r u š t v a (»za jedn ice n iže k lase«) , p r e k o »sustava v r i j e d n o s t i « i s u b ku l t u re k a o » s i m b o l i č k e s t ruk tu re« , p o l j a d j e l o v a n j a z n a -čen jsk ih p r a k s i , do š i r ih »rock f o r m a c i j a « i »a fek t i vn ih a l i jans i«. G r o s s b e r g o v o š i ren je H e b d i g e o v i h p o j m o v a u n a š im u v j e t i m a p o k a z a l o b i s e k a o n u ž n a p o s l j e d i c a u v a ž a v a n j a r ezu l t a ta i s t r a ž i v a n j a ; bez o b z i r a n a »v i zua ln i d o j a m « i d r u g e a s p e k t e z a v o d l j i v o s t i k o j a s o c i o l o g a m o ž e na t j e ra t i n a i s t raž ivačk i p l a n o b u h v a ć a n j a p r o f i l i r a n i h , v i d l j i v i h s u b k u l t u r n i h s t i l o va , v e ć i p r v a r az i na p r o m a t r a n j a , bez s u d j e l o v a n j a , p o k a z u j e d a o d r e đ e n i a k t e r i d i j e l e i z a j e d n i č k i s tvara ju vlast i tu s c e n u , pri č e m u g r a n i c e stila i o b a v e z a » u n i f o r m i r a n o s t i « n isu n e p o m i č n e , n e g o č e s t o u k l j u č u j u a k t e r e ko j i i z m i č u j e d n o s t a v n o m s u b k u l t u r n o m s v r s t a v a n j u .

Raznov rsnos t i h e t e r o g e n o s t a k t e r a n e i s k l j u č u j e m o g u ć n o s t s t v a r a n j a z a j e d n i č k i h n a z i v n i k a , i s o c i o l o š k o i s t r a ž i v a n j e t r e b a p o k a z a t i k a k o se t i » z a j e d n i č k i n a z i v n i c i « s t va ra j u i o d r ž a v a j u , m i j e n j a j u i m i j e š a j u . S o c i o l o š k o n a s l i j eđe i z o v o g p o d r u č j a , p r i m i j e n j e n o na s i t u a c i j u u H r v a t s k o j , s v j e d o č i o a k t u a l n o s t i v e ć i n e t e o r i j a i k o n c e p a t a , bez o b z i r a š to p o k r i v a j u već i v r e m e n s k i p e r i o d u n u t a r k o j e g a j e z a p a d n o d r u š t v o d o ž i v j e l o s t r u k t u r n e p r o m j e n e o d i n d u st r i jsk ih do p o s t i n d u s t r i j s k i h o b l i k a , a to g o v o r i o p a r a l e l n i m s v j e t o v i m a , o h r v a t s k o j ( s u b ) k u l t u r n o j s t va rnos t i k o j a s o c i o l o g u n a m e ć e d i s t a n c i r a n j e o d e k o n o m s k o g d e t e r m i n i z m a . R e k o n s t r u k c i j a s u b k u l t u r n i h s t i l ova i i d e n t i t e t a u H r v a t s k o j o d 7 0 - i h d o 9 0 - i h o m o g u ć u j e u v i d u d i n a m i č n o p o d r u č j e k u l t u r n i h p r a k s i a d o l e s c e n t s k o g sv i je ta ž i v o t a , u o b i l j e ž e n o s t t o g p o d r u č j a s o c i o e k o n o m s k i m k o n t e k s t o m uže i š i re r o d i t e l j s k e k u l t u r e , a l i i u n e s v o d i v o s t s u b k u l t u r e m l a d i h n a b i l o ko j i j e d n o z n a č a n n a č i n , k a k o » i z v a n a « , t a ko i » iznutra«. V e ć i n a s u b k u l t u r n i h s t i l ova o b r a đ e n i h u o v o m r a d u z a s n i v a se na g l a z b i i svo j i den t i te t p o s r e d u j e g l a z b e -

URBANA PLEMENA

n i m p r a v c i m a i p r i p a d n i m s i m b o l i m a . N o , v r l o č e s t o s e u z g l a z b u vežu i - d r u g i e l e m e n t i p a j e g o t o v o svak i sti l v i š e d i -m e n z i o n a l a n . O n i k o j i m a g l a z b a n i je p r i m a r n a u i z g r a d n j i s t i la ( š m i n k e r i , š t e m e r i , n o g o m e t n i h u l i g a n i , skater i ) n i su o d n j e o d v o j e n i , n e g o sve v iše u k l j u č u j u g l a z b u u s v o j e r i t u a l e , p o s u đ u j u ć i ( k a o u s l u č a j u n a s t a n k a s t i la n o g o m e t n i h h u l i g a n a ) i d r u g e e l e m e n t e k o n s t i t u i r a n j a i m a g e a , i z » r o c k - k u l t u r e « i s r o d n i h g l a z b e n i h ( s u b ) k u l t u r a .

J e d a n o d p r v i h c i l j e va o v o g r a d a ( i s t raž ivan ja ) b i o j e p o k u š a j r e k o n s t r u k c i j e s t i l o va i i d e n t i t e t a u p o s l j e d n j i h d v a d e s e t a k g o d i n a , u s k l a d u s o p ć i m o d r e đ e n j i m a s u b k u l t u r e i o g r a n i č a v a n j e m n a s u b k u l t u r u m l a d i h . P o k a z a l o s e d a m l a d i l j u d i , b i l o n a o s n o v i p o z n a t i h i p r i z n a t i h p o d r u č j a d o m i n a n t n e k u l t u r e ( k a o š to j e n o g o m e t n o n a t j e c a n j e ) , b i l o n a o s n o v i p o d z e m n i j i h , g e n e r a c i j s k i h s f e r a u k o j e d o m i n a n t n a k u l t u r a t a k o đ e r i n t e r v e n i r a ( d o b a r p r i m j e r j e r o c k - k u l t u r a ) , a k t i v n o p r i h v a ć a j u p o s t o j e ć i , m a k r o i m i k r o m e d i j i m a p o s r e d o v a n i » r e p r o m a t e r i j a l « ( o d »zvučn ih e n t i te ta« do d r u g i h » k u l t u r n i h p r o i z v o d a « ) i s t va ra j u svo je ž i v o t n e s t i l o ve k o j e n a z i v a m o s u b k u l t u r n i m u o n o j m j e r i u ko jo j se raz l iku ju od uže i šire rod i te l j ske ku l tu re . »Dev i jac i ja« i l i »nep r i hva t l j i vos t« m o ž e b i t i o d m a h u o č l j i v a , a l i s u b k u l -t u r n i m a p o s t a j u i o n e g r u p e ko je p r e u z i m a j u nek i » n e p r o -b l e m a t i č a n « s a d r ž a j p o s v e ć u j u ć i m u s e n a » p r o b l e m a t i č a n « n a č i n , u l a ž u ć i u n j e g a v las t i te st rast i i p r e o b l i k u j u ć i z n a č e n j a s o b z i r o m na p r o c e s s t v a r a n j a v l as t i t og s t i l a , i d e n t i f i k a c i j u i g r u p n u p r i p a d n o s t .

H a š o m a n i , š m i n k e r i i š t e m e r i , ko j i o b i l j e ž a v a j u d r u g u p o l o v i c u i k r a j s e d a m d e s e t i h , m o g u b i t i p r o m a t r a n i k a o k o n k r e t n i a k t e r i , k o n k r e t n e š k v a d r e i p o j e d i n c i u v r e m e n u i p r o s t o r u , a l i i k a o » s i m b o l i č k e s t ruk tu re« . D o k k o n k r e t n i a k t e r i n e s t a j u s p o z o r n i c e , i n o v i kon teks t s n o v i m a k t e r i m a o m o g u ć u j e n o v e e l e m e n t e p o s r e d o v a n j a , o n o š to j e u b i t i s i m b o l i č k o g s u s t a v a ( š m i n k e r s k o g , š t e m e r s k o g , h a š o m a n -

395 3Q4

Benjamin Perasović

skog ) n a raz l i č i te n a č i n e o s t a l o j e p r i s u t n o t i j e k o m c i j e l o g r a z d o b l j a , d o d a n a s . Š m i n k e r i p r i t o m e p r e d s t a v l j a j u n a j -f l u idn i j eg a k t e r a , i šm inke rske o b r a s c e m o ž e m o n a ć i u n u t a r g o t o v o s v a k o g s t i l a , d o k b i m i j e n e »čiste š m i n k e « t r e b a l o p a ž l j i v o a n a l i z i r a t i i p r o p i t i v a t i u z a s e b n i m i s t r a ž i v a n j i m a . P r o b l e m o d r e đ e n j a š m i n k e r s k o g st i la m o ž e s e p o j e d n o s t a vit i a k o g a v e ž e m o u z g l a z b u , a l i t o n e m o ž e b i t i o p ć e o d r e đ e n j e , n e g o s a m o p r i k a z t r e n d o v a p o p u l a r n i h u o d r e đ e n o m p e r i o d u n a o d r e đ e n o j s c e n i , g d j e j e u š m i n k e r s k o m m e n t a l i t e t u d a s luša » o n o što j e in«. O s i m š to s e m o r a n a z n a č i t i o k o j e m v r e m e n u i p r o s t o r u se g o v o r i u s l u č a j u p o j e d i n o g a k t e r a , je r t o p o j a š n j a v a m n o g o u p r i m j e r u o d n o s a »šm inke« i g l a z b e n i h s t i l o v a , z a p o o p ć e n i g o v o r o š m i n k e r i m a m n o g o j e v a ž n i j e u o č i t i s t a l n u z a o k u p l j e n o s t v las t i t im k o d o v i m a suges t i j e s o c i j a l n o g s t a t u s a . P r o b l e m i ko j i s e k o d o d r e đ e n j a š m i n k e r a j a v l j a j u s l i čn i s u d a n a š n j i m p r o b l e m i m a o d r e đ e n j a » m a i n s t r e a m a « , i teze o p l u r a l n o s t i » m a i n s t r e a m a « k a o s k u p a s u b k u l t u r a p o t v r đ u j u se d i j e l o m i u o v o m r a d u , z b o g m o g u ć n o s t i s m j e š t a n j a šm inke ra u više razno l i k i h s t i l ova , č e m u se p r i d ružu je p e r c e p c i ja d r u g i h s u b k u l t u r n i h a k t e r a o š m i n k e r i m a k a o p a r a d i g m a t s k o m p r i m j e r u » m a i n s t r e a m a « . N o , k r a j e m s e d a m d e s e t i h , u k o n t e k s t u o d n o s a s h a š o m a n i m a i š t e m e r i m a n i j e r i ječ s a m o o s i m b o l i č k o j s t ruk tur i , n e g o o k o n k r e t n o m a k t e r u k o j i se » ig ra s o c i j a l n o g s ta tusa« u d i s k o t e c i i d r u g i m p r o s t o r i m a , u z d j e l o m i č n o s u b k u l t u r n i n a č i n s t v a r a n j a s t i l a , d r u ž e n j a i p r o v o đ e n j a s u b o t n j i h r i t u a l a .

H a š o m a n i ć e »ostat i p r i su tn i« , i a k o p o n e k a d n e v i d l j i v i , je r ta j s u b k u l t u r n i sti l u seb i nos i d o b a r d i o p e r i o d i č n o o b n a v l j a j u ć i h u p o r i š t a r o c k - k u l t u r e , a n e k e d i j e l o v e h a š o m a n s k o g i m a g e a p reuze l i su i zadrža l i m e t a l c i , k a o i d r u g i , s u v r e m e n i a k t e r i r o c k s c e n e . S o b z i r o m n a u s i d r e n o s t v e ć e g d i j e l a o b i l j e ž j a st i la u sv i je tu g l a z b e , h a š o m a n i p r e d s tav l j a j u m o d e l s u b k u l t u r n i h i d e n t i f i k a c i j a ko j i ć e v iše p u t a

3 9 6

URBANA PLEMENA

bi t i p o n o v l j e n n a a d o l e s c e n t s k o j scen i ž i v o t n i h s t i l o v a . O n i s u , i a k o s t i d l j i vo , p o č e l i s i n t e r v e n c i j a m a (ko je su nas l i j ed i l i od h i p i j evske t r ad i c i j e ) u t r a d i c i o n a l n e o b l i k e » m u š k o g « i »ženskog« i z g l e d a i s tvor i l i p r v e o t p a d n i č k e m o d e l e s u b k u l t u r n o g o t k l o n a o d d o m i n a n t n e s t v a r n o s t i , ko j i s u b i l i n e r a z u m l j i v i r o d i t e l j s k o j k u l t u r i .

Š t e m e r i su i m a l i s vo je »z la tno d o b a « u š e z d e s e t i m i s e d a m d e s e t i m , a l i s t v a r a n j e s t i la n o g o m e t n o g h u l i g a n a s r e d i n o m o s a m d e s e t i h o m o g u ć i l o j e z n a č a j n a i s p o l j a v a n j a »strast i p r e m a f rc i« , č e m u s e d i o š t e m e r a p r i k l j u č i o s u d j e l u juć i u m a s o v n i m t u č n j a v a m a i n e r e d i m a , u k l j u č u j u ć i i o n e s p o l i c i j o m , k o j e d a l e k o n a d i l a z e s l i čna iskus tva i z p r o š l o s t i . S temersk i sti l t a k o đ e r o s t a j e p r i s u t a n , i a k o s a z n a t n i m r a z l i k o v a n j e m a k t e r a u p o j e d i n i m p e r i o d i m a , k a k o s o b z i r o m n a p r o m j e n e u » u n u t a r n j e m « š t e m e r s k o m k r u g u ( p r i n c i p i , p o n a š a n j e ) t a k o i s o b z i r o m n a p r o m j e n e k o j e n a s t a j u p r e u z i m a n j e m d o t a d a š n j i h »van jsk ih« (»tuđih«) o b i l j e ž j a i u k l j u č e n j e m n o v i h s a d r ž a j a u u n u t a r - š t e m e r s k i k r u g (g laz b a , i m a g e , d r o g e i td . ) .

Punk a k t e r i , n a s a m o m k ra j u s e d a m d e s e t i h i p o č e t k o m o s a m d e s e t i h , p r e d s t a v l j a j u p r v e d o m a ć e a k t e r e ko j i r o c k -- k u l t u r u m a s o v n o ko r i s te za i z ravn i i a k t i v n i o d n o s p r e m a d r u š t v u , s p a j a j u ć i p o k r e t » p o v r a t k a u g a r a ž e « i p ro tes t p ro t i v » u d a l j a v a n j a i z v o đ a č a i p u b l i k e « s o t v o r e n o m k r i t i k o m p o l i t i č kog i d r u š t v e n o g s i s t ema . N a k o n k r a ć e g p e r i o d a p o č e t k a » n o v o g v a l a « (ko j i je s j e d n e s t r a n e k r i t i čan i k r e a t i v a n , t e p r i h v a ć e n z b o g » u m j e t n i č k o g d o j m a « , a s d r u g e se o s l a n j a na p o p u l a r n i j e o b l i k e i z raza i b i v a p r i h v a ć e n u š i r e m k r u g u ) u k o j e m su p u n k e r i b i l i i z m i j e š a n i s d r u g i m a k t e r i m a , i to p r v e n s t v e n o u m e d i j s k i m i n t e r p r e t a c i j a m a , o n i u b r z o , p r o p o r c i o n a l n o v l a s t i t o m o d v a j a n j u o d š i re p r i h v a ć e n o g » n o v o g v a l a « , s t ječu status m a r g i n a l n e i r a d i k a l n e s u b k u l t u r e k o j a p o v r e m e n o , k a o s r e d i n o m d e v e d e s e t i h , d o ž i v l j a v a svo j r e v i v a l .

397

Benjamin Perasović

S r e d i n o m o s a m d e s e t i h nas ta j e niz s u b k u l t u r n i h s t i l o va , k o j i , s j e d n e s t rane g o v o r i o » n o v o m o t p a d n i š t v u « i s p a j a n j u s t i l o v a , a s d r u g e o f r a g m e n t a c i j i . I s t o v r e m e n o se o d v i j a o p r o c e s u k o j e m je b i l o sve teže p r e p o z n a t i p r i p a d n i k e n e k o g p a r t i k u l a r n o g s t i l a , i o n a j p r o c e s k o j i j e svak i d e t a l j , p o p u t b o j e vez i ca il i n a č i n a n a ko j i j e k o š u l j a v e z a n a o k o s t r u k a , u č i n i o b i t n i m i s e l e k c i j s k i m o b i l j e ž j e m . To j e p e r i o d u k o j e m n a v i j a č i d o v r š a v a j u p r o c e s i z g r a d n j e s u b k u l t u r n o g s t i la , s m j e š t a j u ć i s v o j u k u l t u r u d a l j e o d r o d i t e l j s k e , n a p o zo rn i cu u r b a n i h s t i lova ž ivo ta na ko jo j su i subku l t u re m l a d i h . O n i p r e u z i m a j u m u š k o s t , a l k o h o l i k o m p e t i c i j u , i z rod i t e l j ske k u l t u r e , s t i l i z i ra juć i i r i t ua l i z i r a j uć i o b r a s c e p o n a š a n j a , n a s l j e đ u j u ć i š t e m e r s k u ag res i vnos t , a l i ne g u b e ć i u p o t p u n o s t i n i d r u k č i j e , d u h o v i t e i m n o g o m e k a n i j e o b l i k e e k s p r e s i j e k o j i g o v o r e o l j u b a v i , i s kazu juć i p o n e k a d l u c i d n e p r i m j e r e ( a l t e rna t i vnog ) kaza l i š ta na t r i b i n a m a . U d e v e d e s e t i m a , n a v i j ač i u k o n t e k s t u p r o m j e n e i m e n a » D i n a m u « p o s t a j u i p o l i t i č k i , o p o r b e n i a k t e r , k o j e m p r e d s j e d n i k d r ž a v e p iše p i s m a , i k o j e g z a h v a ć a rep res i j a k a o i p o d r š k a š i re j a v n o s t i ( d o n e k l e a m b i v a l e n t n a z b o g i s k a z a n o g nas i l j a ) u k o j o j a k t e r n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a p o s t a j e s i m b o l u r b a n o g o t p o r a r e t r a d i c i o n a l i z a c i j i d r u š t v a . D a r k e r i s u b i l i u z r o k o m r e l a t i v n o k r a t k e , a l i s n a ž n e k a m p a n j e m o r a l n e p a n i k e . O n i su »prep laš i l i« d i o rod i te l j ske ku l t u re svo j im b i j e l i m l i c i m a , c r n o m b o j o m i o p ć e n i t o i m a g e o m ko j i j e , k a o r e c i m o i h a š o m a n s k i , h e a v y - m e t a l ili p u n k e r s k i , b i l o t eže o d č i t a t i k a o »svog« p o s e b n o o n i m m o r a l n i m p o d u z e t n i c i m a k o j i s t r epe o d d r u k č i j e g k a o t a k v o g , i o d n e t r a d i c i o n a l n i h s p o l n i h u l o g a . R o c k a b i l l y c a r i n a m p o k a z u j u k a k o j e o d š e z d e set ih d o o s a m d e s e t i h r a n a r o c k - k u l t u r a o s t a v i l a t r a g a u d r u š t v u s tvor ivš i uv je te ( g e n e r a c i j s k e i u r b a n e ) u k o j i m a r o c k a b i l l y stil n i je b i o » d r u š t v e n o n e p r i h v a t l j i v « , o s i m u d i m e n z i j a m a k o j e s e n e t i č u s a m o g st i la n e g o o p ć i h m j e s t a s u k o b a a d o l e s c e n a t a i o k o l i n e ( o c j e n e , i z lasc i , seks , a l k o -

3Q8

URBANA PLEMENA

h o l i td . . ) D o k r a j a o s a m d e s e t i h p r o c e s f r a g m e n t a c i j e , k a o i m i j e š a n j a s t i l ova i n a s t a j a n j a n o v i h , g o v o r i o r a z g r a n a t o j s u b k u l t u r n o j scen i n a k o j o j p o j m o v i p o p u t » g a r a g e « ili »no ise« s i m b o l i z i r a j u n o v e i den t i t e t e , n o i s t o v r e m e n o s e niz i d e n t i t e t a i k o m b i n a c i j a p o j a v l j u j e u » k o a l i c i j s k i m « o b l i c i m a » a f e k t i v n i h saveza« . U o č i r a t a , d j e l o v a n j e m » G a l e r i j e ESCE«, s t v o r e n a j e i n t e g r a t i v n a t o č k a d o b r o g d i j e l a a l t e r n a t i v n e s c e n e i r a z n o v r s n i h , v e ć i n o m o t p a d n i č k i h , p r o t e s t n i h ( k a o i o n i h s » u m j e t n i č k o m l e g i t i m a c i j o m « ) s u b k u l t u r n i h s t i l o va ž i v o t a . J e d a n o d k l j u č n i h a k t e r a t e s c e n e , z a g r e b a č k i b a n d »Sexa«, s v o j i m o d l a s k o m u N i z o z e m s k u i t a m o š n j i m s u s r e t o m s a s q u a t t e r s k o m s c e n o m o m o g u ć u j e » s t u d i j u s l u č a j a « i z k o j e se v i d i k a k o f u n k c i o n i r a s i s t e m e t i k e t i r a n j a i p r o v o đ e n j a p o l i t i č k e k o r e k t n o s t i n a d i j e l u »a l t e rna t i vne scene« s q u a t t i r a n j a i s p e c i f i č n o g p o l i t i č k o g a n g a ž m a n a .

.Pr isu tnost s u b k u l t u r n e s c e n e n a s p e c i f i č a n n a č i n s e o s j e t i l a u d o b a r a t a , k a d a s u d j e l o v a n j e d i j e l a t e u r b a n e s c e n e u o b r a n i o z n a č a v a d e f i n i t i v n i u l a z a k d o n e d a v n o o t p a d n i č k i h , n e p r i h v a t l j i v i h f r i zu ra i s i m b o l a u sve d o m o v e , p u t e m m e d i j s k e s l i ke , š to j e n iz r o d i t e l j a p o t a k l o n a » j a v n a i s p r i č a v a n j a « . M e đ u t i m , t a k a v p e r i o d m o g a o j e t r a j a t i s a m o p a r m j e s e c i , jer u s i t uac i j i k a d a n e m a e k s t r e m n e s i t u a c i j e p o p u t r a t a , v iše il i m a n j e u o b i č a j e n a d i s t a n c a s u b k u l t u r e i d o m i n a n t n e k u l t u r e p o n o v o se u s p o s t a v l j a .

Razdob l je n a k o n ra ta karak ter iz i ra n a s t a n a k rave scene , k o j a j e o d p r v i h , m a n j i h o k u p l j a n j a d o s e g l a m a s o v n o s t r ock -ku l t u re , m j e r e n u d e s e c i m a t i suća , i ko j a je u b r z o u n u t a r s e b e s t vo r i l a n o v e p o d s t i l o v e . Rave j e n a g l a s i o h e d o n i z a m i r i t ua l , p les i t r ans , i m a o je svo je b o j e i o b i l j e ž j a , a l i i v e l i k u o t v o r e n o s t z a r a z n o l i k o s t o d i j e v a n j a . Rave k u l t u r a p r e d s t a v l j a n a s t a v a k p s i h o d e l i č k o g p o k r e t a i z d o b a k o n t r a k u l t u r e , a z b o g u p o t r e b e d r o g e o d n o s s d o m i n a n t n o m k u l t u r o m čes to i m a o b l i k m o r a l n e p a n i k e i rep res i je . Raver i s u , n a k o n

3 9 9

Benjamin Perasović

zav rše tka f aze v e l i k i h o k u p l j a n j a (što j e u z r o k o v a n o raz l oz i m a u n u t a r s c e n e , a l i i p r i t i s c i m a o k o l i n e ) s tvor i l i n iz m a n j i h s c e n a i p r i k l j u č i l i se p r o c e s u p r o f i l i r a n j a z a s e b n i h s t i l o v a , ko j i o b i č n o k a d b u d e d o v r š e n , z a p o č i n j e ( p o n e k a d i p r i j e n e g o j e p r o c e s i n d i v i d u a l i z a c i j e p r a v c a završ io ) s » n o v o m i n t e g r a c i j o m « . S red inu devedese t i h karak te r iz i ra rev iva l p u n k / h a r d - c o r e s u b k u l t u r e , k o j a s a d a , u u v j e t i m a z a g a r a n t i r a n o g m i n i m a l n o g i n s t i t u c i o n a l n o g o k v i r a z a (v last i tu) p o l i t i č k u , i d e j n u i d r u g u raz l i č i tos t (bez o b z i r a na s t i g m a t i z a c i j u i rep res i ju ) , j e d n i m svo j im d j e l o m sud je l u j e u a n a r h i s t i č k i m , f e m i n i s t i č k i m , v e g e t a r i j a n s k i m , squa t te r sk im i d r u g i m i n i c i j a t i v a m a k o j e s u u vez i s p u n k / h c s c e n o m o d n j e n i h p o č e t a k a u sv i j e tu . Po l i t i z i ran i j i d i o s u b k u l t u r n i h g r u p a n a s u p r o t n o j s t rani t r a d i c i o n a l n o g p o l i t i č k o g spek t ra (za ta j »spektar« , z a » l i j e v o - d e s n i « o k v i r p r o s u d b e n a š e i s t r a ž i v a n j e p o k a z u j e d a j e n a j v e ć i m d i j e l o m n e p l o d a n z a a n a l i z u i v r e d n o v a n j e d j e l a t n o s t i s u b k u l t u r n i h g r u p a i s i m b o l a ) p r e d s t a v l j a j u s k i n h e a d s i k o j i u s v o j o j t r e ć o j g e n e r a c i j i u Z a g r e b u s t v a r a j u e k s t r e m n o d e s n o j e z g r o ko je u p o t p u n o s t i s l i j ed i o b r a s c e p o n a š a n j a z a p a d n i h »naz i - sk insa« . D e v e d e s e t e s u i g o d i n e u k o j i m a c r t a č i g r a f i t a (»vvriteri«) po p r v i p u t s t v a r a j u s c e n u k o j o j s u g ra f i t i p r i m a r n i i zvor s t i l a . D o s a d a s u g ra f i t i bi l i svo jev rs tan »subku l tu rn i i z log« , g d j e s m o b i l i sv je d o c i o g l a š a v a n j a v l a s t i t o g p o s t o j a n j a v e ć i n e s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , č i j i m a k t e r i m a j e b i l o v a ž n o p ren i j e t i n a z i d o s n o v n e s i m b o l e il i i m e n a b e n d o v a , n o d a n a s d o m i n i r a j u » a u to rsk i« g r a f i t i , k o j i s a d r ž e u g l a v n o m » s a m o « p o t p i s a u t o r a i v o d e b o r b u o k o e t i ke te i l e g a l n o g a i v a n d a l s k o g a , k a o i e t i ke te u m j e t n i č k o g a i k r e a t i v n o g . D o m a ć i g ra f f i t i a k t e r i u b r z o su d o s t i g l i sv je tske s t a n d a r d e i uk l j uč i l i se u m r e ž u f a n z i n a k o j a k ras i g ra f f i t i s c e n u . P o m a k o d g l a z b e k a o os n o v n e p o d l o g e z a p o s r e d o v a n j e ž i v o t n o g s t i la p r e d s t a v l j a j u i » s k a t e b o a r d e r i « , k a o i »ro l ler i« i s l i čne s u b k u l t u r e » s p o r t s k o g d u h a « , a l i t a k o đ e r i u r o n j e n e u o p ć u ( d j e l o m i č -

4 0 0

URBANA PLEMENA

n o k o a l i c i j s k u ) s u b k u l t u r u m l a d i h k o j o j j e još uv i j ek g l a z b a m e đ u t e m e l j i m a s c e n e .

D a k l e , o d k r a j a s e d a m d e s e t i h d o p r e d k ra j d e v e d e se t i h , u H r v a t s k o j je n a s t a l o , i na raz l i č i te n a č i n e o s t a l o p r i s u t n o , p e t n a e s t a k s u b k u l t u r n i h s t i l o v a , m e đ u k o j i m a s u m n o g i , u p e r i o d i m a v l a s t i t o g n a j v e ć e g n a r a s t a n j a , u Z a g r e b u m o g l i o k u p i t i t i suće m l a d i h . P o z n a v a n j e t e s c e n e n a v o d i n a o p r e z pr i b i l o k a k v i m g e n e r a l i z a c i j a m a , jer u n u t a r o k v i r a iste g r u p n e (sti lske) p r i p a d n o s t i n a i l a z i m o n a raz l i č i te a k t e r e , p a p o j a m , r e c i m o , p u n k e r a , z n a č i s a s v i m n e š t o d r u g o p o č e t k o m o s a m d e s e t i h n e g o p e t n a e s t g o d i n a k a s n i j e , k a o š to u i s t o m v r e m e n u n a l a z i m o raz l i č i te o r i j e n t a c i j e na istoj ( p u n k e r s k o j , m e t a l i td . ) s c e n i . P o s e b n o u u v j e t i m a d e v e d e s e t i h g o d i n a d o g a đ a j u se brzi o b r a t i i k o m b i n i r a n j a s t i l o v a , p a d i o , p r i m j e r i c e p u n k e r s k i h / h c a k t e r a ne žel i n a p u s t i t i s c e n u na k o j o j se n a l a z i , a i s t o v r e m e n o u laz i u t e c h n o / t r a n c e k r u g o v e , p a n a is to j scen i d o l a z i d o e m o t i v n i h r a s p r a v a o scen i s a m o j , g l a z b i , r a z l i k a m a , p e r c e p c i j i d r u g i h , i o k o n a č n i m u t j e c a j i m a g l a z b e , s t i la i r i t u a l a n a s v a k o d n e v n i ž ivo t . Z a t o b i e t n o g r a f s k i p r i k a z ž i v o t a o v i h u r b a n i h p l e m e n a b i o p o ž e l j n o m o s n o v o m i n t e r p r e t a c i j a i z a k l j u č i v a n j a .

A k o j e i s p u n j e n j e d a n o d p r v i h c i l j e va r a d a , o n a j o r e k o n s t r u k c i j i s u b k u l t u r n e s c e n e k o j a k a o » o p ć a pov i j es t subku l tu re« pos to j i g o t o v o isk l juč ivo u na ra t i vno j ku l tur i u r b a n i h p l e m e n a , u m i t o v i m a i l e g e n d a m a , a z a p r a v o g e n e r a c i j a m a p r e p r i č a v a n i m » d o k u m e n t a r n i m a « s u b k u l t u r n o g ž ivota u H r v a t s k o j , o n d a se, uz d u ž n o p o š t o v a n j e n e p o n o v l j i v o s t i i n e s v o d i v o s t i o v o g sv i je ta ž i vo ta m o r a pos tav i t i i p i t a n j e : »pos to j i l i neš to š to je s v i m a z a j e d n i č k o ? « S o b z i r o m na s o c i o l o g i j u s u b k u l t u r e u sv i j e tu , o v o p i t a n j e i m p l i c i r a i test p r i m j e n j i v o s t i p o j m o v a n a s t a l i h u i s t r a ž i v a n j i m a a m e r i č k i h i b r i t a n s k i h s u b k u l t u r a , u n a š i m u v j e t i m a .

4 0 1

Benjamin Perasović

J e d n a o d p r v i h d i m e n z i j a k o j a s e n a m e ć e k a o z a j e d n i č k a jest o n a k o j a g o v o r i o s l o b o d n o m v r e m e n u . D a k l e , sve o v e s u b k u l t u r e n a s t a j u u sfer i s l o b o d n o g v r e m e n a . Što i h č in i s u b k u l t u r a m a , p o č e m u j e n a č i n p r o v o đ e n j a s l o b o d n o g v r e m e n a s u b k u l t u r a n , k a d i r o d i t e l j s k a k u l t u r a p o z n a j e i p r i z n a j e raz l i č i ta o p r e d j e l j e n j a , h o b i j e , p o t r o š a č k e n a v i k e i s i ! Rod i t e l j s ka k u l t u r a n i j e h o m o g e n a k t e r , i n j u s e m o ž e p r o m a t r a t i k a o s k u p s u b k u l t u r a , n o o n a i m a jasn i je i z ražen z a j e d n i č k i n a z i v n i k i p r e p o z n a t l j i v i j e n o r m e , č e s t o ne o d r a ž a v a j u ć i v las t i tu d i f e r e n c i r a n o s t k a d a j e o d n o s s a d o l e s c e n t i m a u p i t a n j u . To š to se svo jev rs tan p r o c e s s u b -k u l t u r a l i z a c i j e o d v i j a (il i z a p o č i n j e ) u sfer i s l o b o d n o g v r e m e n a , n i j e s p o r n o . O n o što m o ž e m o z a k l j u č i t i n a o s n o v i i s t raž i van ja s u b k u l t u r n i h g r u p a , t o s u k a r a k t e r i s t i k e s a m o g p r o c e s a . O n n a m , u d i m e n z i j i n a s t a j a n j a p o j e d i n i h s t i l o v a , g o v o r i o p r i m a n j u , p r e u z i m a n j u , p r e o b l i k o v a n j u , o u p o t r e b i g l a z b e , d r o g e , o d j e ć e , p r e d m e t a , j e z i k a , o r a d n j a m a k o j e s e n a j č e š ć e d o g a đ a j u n e p l a n i r a n o i n e o s v i j e š t e n o n a p o č e t k u , a k a s n i j e u k l j u č u j u a u t o r e f l e k s i j u , k o j a u m n o g i m p r i m j e r i m a i z o v o g r a d a sv j edoč i o » re f l eks i vno j m o d e r n i « (ili p o s t m o d e r n i ) . P o p u t p s i h o a n a l i t i č a r a , č i j i k l i j en t i g o v o r e o v l as t i t im p r o j e k c i j a m a il i e d i p o v o m k o m p l e k s u , s o c i o l o g t a k o đ e r s u s r e ć e , n a r a z n o v r s n i m o b r a z o v n i m r a z i n a m a s u b k u l t u r n i h a k t e r a , g o v o r o »subku l tu r i « ili d r u g e o b l i k e re f leks i je , u k l j u č u j u ć i p o n e k a d i p o j a v u p r e n e s e n i h s o c i o l ošk i h t eks tova u f a n z i n i m a i s l i č n i m » m i k r o m e d i j i m a « s u b k u l t u r n e s c e n e . N o , n a s l i čan n a č i n s u s r e ć e m o i i n t e r n a l i -z i r a n e s t e r e o t i p e .

S u b k u l t u r a s t va ra v las t i te »s red išn je p r e o k u p a c i j e « . T o š to p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e n a j č e š ć e z a p o č i n j e u »sferi s l o b o d n o g v r e m e n a « n i k a k o n e z n a č i o g r a n i č a v a n j e re zu l ta ta t o g p r o c e s a (a rezu l ta t je i den t i te t i s i m b o l i č k a p o t v r d a p o s t o j a n j a » a f e k t i v n e z a j e d n i c e « ) n a s fe ru s l o b o d n o g v r e m e n a . O n a j t k o j e o t k r i o svo je z v u k o v e , a k t e r e g l a z b e ,

4 0 2

URBANA PLEMENA

p o k r e t u p lesu , o d j e v n e p r e d m e t e , s n o p o v e z n a č e n j a , s l e n g , t k o se i z b o r i o za v las t i t i i den t i t e t , ta j će v las t i te s i m b o l e i den t i t e ta nas to ja t i zadrža t i i u sferi š k o l e , r o d i t e l j s k o g d o m a il i p o s l a . N i j e n e t k o p u n k e r (ili m e t a l a c , h a š o m a n , d a r k e r . . . ) s a m o n a k o n c e r t u ili v i k e n d o m ( m a d a i m a i t a k v i h s l u č a j e v a , k o j i g o v o r e s j e d n e s t r a n e o repres i j i r o d i t e l j s k e k u l t u r e , a s d r u g e o i n d i v i d u a l n o j »šetn j i« , » t ražen ju« , l a b a v i m v e z a m a s a s u b k u l t u r o m ili p a k p r i p a d a n j u n e k o l i c i n i s u b k u l t u r n i h s t i l ova ) , n e g o će v e ć i n a p u n k e r a t o bi t i i k o d k u ć e i u š k o l i . I den t i te t je i n d i v i d u a l n i i g r u p n i . Ne s a m o k a o i den t i t e t p o j e d i n c a ko j i se o d n o s i i p o t v r đ u j e u g r u p i ( škvad r i ) , n e g o i k a o m o g u ć n o s t d a i n d i v i d u a l n i i den t i t e t ( r e c i m o , punkersk i ) b u d e i g r u p n i , bez s t va rnog s u d j e l o v a n j a u s t a l n o m d r u ž e n j u p o j e d i n a č n e š k v a d r e , n e g o k a o s u d j e l o v a n j e u p o l j u ( s u b k u l t u r a k a o s i m b o l i č k a s t ruk tu ra ) k o j i m se i den t i t e t i p o s r e d u j e , š to o m o g u ć u j e o s j e ć a j p r i p a d n o s t i n a j š i r e m , z a m i š l j e n o m p l e m e n u . T o s u d r u g i i s t raž ivač i izraz i l i r a z l i k o m s u b k u l t u r e i n e f o r m a l n e g r u p e , g d j e p r v o j m o g u p r i p a d a t i i p o j e d i n c i ili p o j e d i n k e »bez čv rs te š k v a d re« . U p r o p i t i v a n j u i d e n t i t e t a t r e b a uvaž i t i i a k t e r o v u d e f i n i c i j u s i t u a c i j e , jer d o k j e o n / o n a z a a k t e r e d o m i n a n t n e k u l t u r e ( u š k o l i , n a p o s l u , k o d k u ć e i td.) d r u k č i j e » i d e n t i f i c i r a n / a « ( k a o s i n / k ć e r , u č e n i k / u č e n i c a , i l i s u b j e k t n e k o g d r u g o g p r i p i s a n o g i den t i t a ko j i b o l j e o d g o v a r a s a m o m p o j m u , p o p u t D a l m a t i n a c , k a t o l i k i l i H rva t ) z a d o b a r d i o a k t e r a s u b k u l t u r e i z b o r e n i i den t i t e t m o ž e s e p ro t i v i t i » g l a v n o m s ta tusu« ili ga u v a ž n o s t i p r e r a s t a t i , pr i č e m u v a n j s k a o b i l j e ž j a s to je na r a s p o l a g a n j u u m n o g i m s i t u a c i j a m a u k o j i m a ak te r u sk ladu s v las t i t om i n d i v i d u a l n o - p s i h o l o š k o m s p r e m n o š ć u , s p o s o b n o š ć u i ž e l j o m / p o t r e b o m i n t e r v e n i r a n j a , m o ž e n a g l a s i t i v las t i tu p r i p a d n o s t i i den t i t e t , uz čes to p r i s u t a n r iz ik s t i g m a t i z a c i j e .

V e ć v iše p u t a s p o m e n u t o » m e d i j s k o p o s r e d o v a n j e « o d v i j a se na v iše r a z i n a , u k l j u č u j u ć i svi jest v e ć i n e a k t e r a o

4 0 3

Benjamin Perasović

raz l i č i t im o b l i c i m a » m e d i j s k o g p o s r e d o v a n j a « . U r o c k - k u l t u r i s t a l no se o b n a v l j a »med i j s ka svi jest«, nas tav l j a j uć i i r a s p r a v e z a s n o v a n e n a p r o b l e m u a u t e n t i č n o s t i , p o b u n e , k o - o p t a c i j e ( r e k u p e r a c i j e , i n t e g r a c i j e , » o b e s m i š l j a v a n j a « , j e z i k o m s u b k u l t u r e » p r o d a v a n j a duše«) i čes to u o b i č a j e n o g e m o t i v n o g s v r s t a v a n j a s p r a m » m a i n s t r e a m a « . M e d i j s k a svi jest j e p o j a m k o j i u seb i sad rž i i » tak t i čku« k o m p o n e n t u , no d o g a đ a se da a k t e r i k o j i b i h t je l i b i t i p r e d s t a v n i c i k r i t i č ke sv i jes t i o m e d i j i m a ( u s u b k u l t u r i p r i s u t n o i z j e d n a č a v a n j e m a i n s t r e a -m o v s k o g n i v e l i r a n j a u k u s a s n e p o ž e l j n i m , r e p r e s i v n i m i m a n i p u l a t i v n i m , s i m b o l i z i r a n o o t p o r o m M T V - u ) m o g u b i t i p r e t v o r e n i u p r i v r e m e n e »zv i jezde« ve l i k i h m e d i j a i o n d a p ruž i t i n o v e m a t e r i j a l e re f leks i j i r o c k - k u l t u r e k o j a p o n e k a d n a s t a v l j a s o c i o l o š k e r a s p r a v e o » m a i n s t r c a m u « , » k u l t u r n o j i ndus t r i j i « i m e d i j s k o m u t j e c a j u , a k t u a l i z i r a j u ć i t a k o r a s p r a v u k o j a j e »k las i čna« z a g o t o v o sve s u b k u l t u r e m l a d i h , o n u o » p r a v i m « ( a u t e n t i č n i m , i s k r e n i m , u p u ć e n i m , s t a l n im) i » k r i v i m « p r e d s t a v n i c i m a n e k o g s t i l a , k o j e s e o b i č n o n a z i v a » p o z e r i m a « , i k o j i s u » n e u p u ć e n i , p r i v r e m e n i , p o m o d n i , n e a u t e n t i č n i « . R i j e č i m a j e d n o g p u n k e r a i z p e t e il i šeste g e n e r a c i j e už ih i š i r ih o b n a v l j a n j a s t i l a , uz v i d l j i v i j ak m a s k u -l in is t i čk i n a b o j : » N a s j e t a d b i l o m a l o , v e ć i n o m d e č k i , l j ud i s u nas g l e d a l i č u d n o , b i l i s m o k o n e k a s e k t a , a l ' o n d a j e M T V i s f u r a o G r e e n D a y i p r o g l a s i o t o p u n k o m , p a t i s e o v d j e , n a o v i m k l u p a m a ' 3 0 p o č e l a o k u p l j a t i g o m i l a l j u d i , k l i n a c a a l i i d r u g i h , m i s m o se č u d i l i , i o n o , r i k n u l i s m o , o d j e d n o m je b i l o i c u r a i s v e g a , l u d n i c a . . . v id i š t i š ta m e d i j i r a d e , h a ? «

M e d i j e i m o g u ć n o s t p o s r e d o v a n j a n a l a z i m o d a n a s u g o t o v o s v a k o m s u b k u l t u r n o m s t i l u , p r i č e m u n o s a č e z v u k a t a k o đ e r m o ž e m o s m a t r a t i d i j e l o m m e d i j a , a n e s m i j e m o

30 Razgovor se vod io u parku u ko jem se već desetak g o d i n a , u razl iči t im interval ima s razl iči tom bro jnošću, okup l ja ju punkeri (ukl jučujući h a r d --core i neke d ruge stilove koj i u devedesetim ob i čno idu za jedno) .

4 0 4

URBANA PLEMENA

z a b o r a v i t i p o s t o j a n j e » m i k r o - m e d i j a « k a k v i s u f l a y e r i , f a n z in i i s l ičn i m a t e r i j a l i nas ta l i u n u t a r n e k e s c e n e .

I n d i v i d u a l n o i g r u p n o » a k t i v n o p r i h v a ć a n j e « i s t v a r a n j e » r e p r o m a t e r i j a l a « z a s l j e d e ć a p r e o b l i k o v a n j a o d n o s i s e n a m e d i j s k a p o s r e d o v a n j a , a l i n i j e i s k l j uč i vo u z n j i h v e z a n o ; i n t e r a k c i j a m e đ u p o j e d i n c i m a i š k v a d r a m a , n a s t a j a n j e s c e n e i p r o f i l i r a n i h a k t e r a , o m o g u ć u j e p o s t o j a n j e s u b ku l tu re i k a o »st rukture u č e n j a « , u ko jo j se, uza sve o s t a l o , m o ž e uč i t i i m i j e n j a t i s p e c i f i č n a » m e d i j s k a svi jest«. K r i t i ča r i b i r m i n g h a m s k i h t e o r i j a i k o n c e p t a m o r a l n e p a n i k e p r i g o v a r a j u z b o g n e d o v o l j n o u o č e n o g p o z i t i v n o g e fek ta k o j e g n e g a t i v n o p r e d s t a v l j a n j e u m e d i j i m a d o m i n a n t n e k u l t u r e m o ž e i m a t i u s u b k u l t u r i , i to je o p r a v d a n p r i g o v o r , a l i se t i m e r e a l n a o p a s n o s t o d m o r a l n e p a n i k e n i je s m a n j i l a , p o s e b n o a k o u n e k o m k o n t e k s t u , k a k a v j e b i o h rva tsk i u d o b a a f e r e »c rna ruža« , m o r a l n a p a n i k a u z r o k u j e i z ravne p o s l j e d i c e u s u b k u l t u r i , p r i m j e r i c e z a t v a r a n j e m p r o s t o r a za g l a z b u i r i t ua l s t i l a , uz š i k a n i r a n j a i m a r g i n a l i z a c i j u u n e k o j s r e d i n i . K o l i k o g o d ov i m e h a n i z m i n a s t a j a n j a i o d r ž a v a n j a s u b k u l t u r n i h s t i l ova b i l i z a j e d n i č k i s v i m a , i p a k p o s t o j e z n a č a j n e raz l i ke m e đ u p o j e d i n i m g r u p a m a , p a d i o p r i j e tn j i ( i r a d n j i ) k o j i b i b i o p o t p u n o p o g u b a n z a , p r i m j e r i c e , d a r -k e r e , n e u z b u đ u j e p rev i še n o g o m e t n e h u l i g a n e ko j i j e d n i m s v o j i m z n a č a j n i m d i j e l o m p r i ž e l j k u j u n e r e d e , t u č n j a v e , i s p r e m n i s u n a m n o g e o b l i k e rep res i j e . N a s i m b o l i č k o m p l a n u ra tn i c i s t r i b i n a još v iše d o k a z u j u p o t i c a j n i e fek t n e g a t i v n o g p r i k a z i v a n j a d j e l o v a n j a n o g o m e t n o g h u l i g a n i z m a u m e d i j i m a , jer u p r a v o je » te lev iz ičnost« Heyse l ske t r a g e d i j e p o t a k n u l a i d e n t i f i k a c i j s k e p r o c e s e s n o g o m e t n i m h u l i -g a n i z m o m u n a v i j a č k o j s u b k u l t u r i , u k l j u č u j u ć i i H r v a t s k u . A k o p o d i j e l i m o a g r e s i v n o s t n a s i m b o l i č k u ( r i t ua l i z i ranu ) i s t v a r n u ( r i t ua lnu ) i p r o m o t r i m o sve s u b k u l t u r n e s t i l ove u H r v a t s k o j , z a p a z i t ć e m o s l j e d e ć i s p e k t a r :

4 0 5

Benjamin Perasović

N a j e d n o m k r a j u , n a k o j e m j e s i m b o l i č k a i s t v a r n a a g r e s i v n o s t n a j m a n j a , s m j e š t e n i s u h a š o m a n i , d a r k e r i i r a v e r i . N a d r u g o m s u n o g o m e t n i h u l i g a n i , k o d k o j i h j e i s i m b o l i č k a i s t va rna a g r e s i v n o s t v i s o k a ( i a k o ne p r e d s t a v l j a j e d i n u , a za n e k e g r u p e u n e k i m p e r i o d i m a ni t i t i p i č n u a k t i vnos t ) . U p o t p u n o is tu g r u p u s p a d a j u o n i k o j i z a s e b n o m n a v i j a č k o m st i lu d o d a j u i m a g e s k i n h e a d s a , p a t a k o t v o r e » n a v i j a č a - s k i n h e a d a « je r n e m o r a svak i s k i n h e a d b i t i n a v i j a č , i a k o t o v e ć i n a u d e v e d e s e t i m jest. Do n a v i j a č a se s m j e š t a j u p r i p a d n i c i o n i h g r u p a k o j e s u » m i j e š a n e « s n a v i j a č k i m s t i l o m , p o p u t » n a v i j a č - m e t a l a c « , » n a v i j a č - p u n k e r « il i » n a v i j a č - r o c k a b i l l v č a r « . Tu su i svi o n i k o j i su s u d j e l o v a l i u m i x u d r u g i h r o c k e r s k i h s u b k u l t u r n i h s t i l o va s n a v i j a č k i m s t i l o m ( p o p u t » n o v o g o t p n d n i š t v a « o s a m d e s e t i h ) . Z a t i m , p r e m a d r u g o j s t ran i spek t ra , n a l a z e se p u n k e r i , m e t a l c i i d r u g e g r u p e k o j e n j e g u j u svo j ev r snu s i m b o l i č k u a g r e s i v n o s t , i r i j e t k o k a d a s t v a r n u . R o c k a b i l l y c a r i s u , izuzev j e d n o g d i j e l a s p o č e t k a s c e n e k o j i j e o b n a v l j a o z a b o r a v l j e n u » š t e m e r -sku« i n e - p r i m a r n o - a g r e s i v n u e t i k u , b i l i v e l i k o m d i j e l o m t a k o đ e r i zvan s t v a r n e i s i m b o l i č k e a g r e s i v n o s t i . O n o š to d o m i n a n t n o j ku l tu r i d j e l u j e a g r e s i v n o ( j a ka b u k a , c r n e b o j e , s t i snu te š a k e , m r t v a č k a g l a v a il i » n e r a z u m l j i v i « s i m bo l i ) m o ž e b i t i , p o s e b n o u s l u č a j u h a r d - c o r e s t i l a , izraz n e n a s i l n o g a k t e r a i s i m b o l i č n o g n a g l a š a v a n j a z a t e g n u t o s t i i tež ine p o l o ž a j a v l a s t i t o g s v j e t o n a z o r a ( v e g e t a r i j a n s k o g , f e m i n i s t i č k o g , m i r o l j u b i v o g , r a d i k a l n o - e k o l o š k o g i td . ) u d ruš t vu . O b l i c i p lesa (»slam«, » p o g o « , »let me g o « , v j e r o j a t n o i » h e a d b a n g i n g « a o s o b i t o »s tage d iv ing«) k a r a k t e r i s t i č n o g z a p o j e d i n e s u b k u l t u r e , m o g u p r o m a t r a č u »sa s t rane« i zg l e da t i v e o m a o p a s n o , p r i je teće , a g r e s i v n o ili a u t o d e s t r u k t i v n o , no u o g r o m n o j v e ć i n i s l u č a j e v a rad i se o r i t u a l i m a u k o j i m a i s p o d p o v r š i n e » s i m b o l i č k e a g r e s i v n o s t i « n e leži s t v a r n a a g r e s i v n o s t , n e g o n e - a g r e s i v n a k o m u n i k a c i j a v l a s t i t i m j e z i k o m u z p u n o u v a ž a v a n j e d r u g o g a .

4 0 6

URBANA PLEMENA

O n o š to j e z a j e d n i č k o sv im s u b k u l t u r n i m g r u p a m a i z o v o g r a d a , t o s u d i m e n z i j e u n u t a r n j e s t r u k t u r e , k o j e u v r e m e n u i p r o s t o r u n a r a v n o v a r i r a j u . Ri ječ je o s p e c i f i č n i m » k o n c e n t r i č n i m k r u g o v i m a « m e đ u k o j i m a p o s t o j e o b o s t r a n i u t j eca j i i p r i j e l a z i . U p r v o m , n a j m a n j e m k r u g u , n a l a z i se » k r e a t i v n a j ezg ra« . O d o s n o v n i h o b l i k a p r i h v a ć a n j a i p r o ž i -v l j a v a n j a , p r e r a d e z v u k o v a , r a z g o v o r a , f i l m o v a , nesv jesne i sv jesne p r o c j e n e z n a č e n j a i u t j e c a j a p o j e d i n i h v e r b a l n i h i n e v e r b a l n i h i n f o r m a c i j a n a s v a k o d n e v n i ž ivo t , d o v l a s t i t o g s t v a r a n j a » s u b k u l t u r n o g m a t e r i j a l a « i d o p r i n o s a s u s t a v u s i m b o l a , k r e a t i v n a j ezg ra i g r a u l o g u » p r v o g a k t e r a « , n o s i te l j i cu s t i la . U jezgr i m o g u bi t i p o j e d i n c i i š k v a d r e , m l a d i , a l i i s tar i j i k o j i m o g u k u m o v a t i p r i s t u p u s r e d s t v i m a za š i re n j e i p o t v r đ i v a n j e st i la ( d i s k o t e k e , s l u š a o n i c e , m e d i j i , k o n -c e r t n e d v o r a n e , s t u d i o , o p r e m a , o d j e ć a , t i s k a r e i t d . ) . U z k r e a t i v n u j ezg ru o b i č n o n a s t a j e d r u g i k r u g , k o j i č i n e svi k o j i s e i d e n t i f i c i r a j u s a s c e n o m u n a s t a j a n j u , p a g a m o ž e m o zva t i i p r v i m k r u g o m s i m p a t i z e r a . D r u g i k r u g s i m p a t i z e r a , a t reć i u o p ć e , t a k o đ e r je p r i v u č e n j ezg ru i s c e n i , a l i se ne u k l j u č u j e u sve a k t i v n o s t i , i l i s m a n j i m i n t e n z i t e t o m s u d j e l u j e u s t v a r a n j u s c e n e . Za svak i sti l j e m o g u ć e p o k a zat i k a k o su se k r u g o v i š i r i l i i s u ž a v a l i , c i j e p a n j e m j e z g r e n a s t a j a l e m a n j e s c e n e , i l i se ista s c e n a o d r ž a v a l a r az l i č i t o š ć u o p c i j a u i s t o m p l e m e n u , g d j e , p r i m j e r i c e k o d n a v i j a č a , p o s t o j e o n i k o j i m a j e d r a ž a s c e n o g r a f i j a i b a v l j e n j e v i z u a l n i m d o j m o m a k t e r a , i z r a d o m t r a n s p a r e n a t a . P o r e d n j i h s u o n i k o j i i m a j u o r g a n i z a c i j s k i h s p o s o b n o s t i , u z n j i h n e r e d i m a s k l o n i i » r a t n i m o p e r a c i j a m a « v i čn i a k t e r i i t d . U n e k i m p e r i o d i m a š i r en ja s c e n a i n j i h o v i h s t i l o va , t reć i k r u g s i m p a t i z e r a m o ž e n a r a s t i n a d e s e t a k t i s u ć a i v iše m l a d i h k o j i m a p r i su tnos t n e k o m r i t u a l u iza k o j e g s to je s u b k u l t u r n e g r u p e m o ž e b i t i s a m o » j e d a n o d p r o v o d a « il i p a k iz raz p r i b l i ž a v a n j a o d r e đ e n i m s t r u k t u r a m a o s j e ć a j a i a f e k t i v n i m z a j e d n i c a m a .

407

Benjamin Perasović

O n o što t a k o đ e r k a r a k t e r i z i r a v e ć i n u i s t r a ž i v a n i h s u b k u l t u r n i h g r u p a jest p o s t o j a n j e » tv rđeg« i » m e k š e g « p r a v c a u n u t a r i s tog ili s l i č n o g s t i la . U n e k i m s i t u a c i j a m a to d o v o d i d o n a s t a j a n j a s e g m e n a t a scene ko j i s e s v r e m e n o m p r e t v a r a j u u s a m o s t o j n i j e f r a g m e n t e . P o n e k a d u j a v n o s t i p r e v l a d a v a j e d a n s k u p n i t e r m i n z a v a r i j a n t e st i la k o j e u n u t a r s c e n e i z g l e d a j u v e o m a u d a l j e n o , a l i s e o d r ž a v a z a j e d n i č k i n a z i v n i k . J e d n a od k a r a k t e r i s t i k a m o r a l n e p a n i k e i jest u t o m e d a p o o p ć u j e i , r e c i m o , » d a r k e r i m a « s m a t r a sve k o j i n o s e c r n o , p r o i z v o d e ć i svoj d v o s t r u k i u t j eca j n a z b i v a n j a o k o s c e n e .

V e ć i n a p r o m a t r a n i h s u b k u l t u r n i h s t i l ova s v o j i m j e izg l e d o m p r e d s t a v l j a l a » a l t e r n a t i v n u u n i f o r m i r a n o s t « š t o j e i zaz i va lo g n j e v p r e d s t a v n i k a ins t i t uc i j a d o m i n a n t n o g d r u š t va . S u p r o t n a u n i f o r m i r a n o s t n i j e i z ražena s a m o k l a s i č n i m i j a s n o v i d l j i v i m t i p o v i m a o d i j e v a n j a ili f r i zu re , n e g o se u m i j e š a n i m g r u p a m a pos t i že m o g u ć n o s t d a » a l t e r n a t i v n o -- u n i f o r m n o « d j e l u j u i o n i a k t e r i ko j i n e m a j u k o h e r e n t a n i m a g e , n e g o , p o p u t m o d s a u E n g l e s k o j , p r o v o c i r a j u u p r a v o i z g l e d o m t i p i č n i m z a d o m i n a n t n u k u l t u r u , u r e d n i m o b l a č e n j e m »al i d r u k č i j i m d r ž a n j e m « .

Z a j e d n i č k o k l a s n o o d r e đ e n j e n e i z b j e ž n o je u v e ć i n i a m e r i č k i h i b r i t a n s k i h i n t e r p r e t a c i j a s u b k u l t u r a m l a d i h . U n a š e m i s t raž i van ju d o k a z a n i s u u t j eca j i s o c i o e k o n o m s k o g s ta tusa i p o s e b n o k u l t u r n o g m i l i e u a ( u r b a n o - r u r a l n o , t r a -d i c i o n a l n o - m o d e r n o , s p e c i f i k u m i h r va t sk i h r e g i j a i td . ) r o d i t e l j a na p r o c e s s u b k u l t u r a l i z a c i j e a d o l e s c e n a t a , no t i u t j e c a j i n i su p r e s u d n i za t v r d n j e o k l a s n o m k a r a k t e r u s u b k u l tu ra m l a d i h . N a osnov i p o z n a v a n j a već ine u r b a n i h p l e m e n a n e m o ž e m o t v rd i t i , p o p u t M e r t o n o v i h u č e n i k a , d a s a m o n iže k lase s t v a r a j u svo je s u b k u l t u r e , i l i , p o p u t b i r m i n g h a m -s k i h a u t o r a , s m j e š t a t i p u n k e r e , s k i n h e a d s e , m o d s e , r o -c k e r e i s l i čne i sk l j uč i vo u r a d n i č k u k l a s u , a d j e c i s r e d n j e k l ase os tav l j a t i s a m o m o g u ć n o s t p o k r i v a n j a p r o s t o r a k o n -

4 0 8

URBANA PLEMENA

t r a k u l t u r e i m a g l o v i t o g o d r e đ e n j a » p r o g r e s i v n o g « r o c k a i

p s i h o d e l i j e . P u n k , j e d n a od » s u b k u l t u r a r a d n i č k e k lase« u V . B r i

t a n i j i , u n u t a r svo j i h n e k o l i k o g e n e r a c i j a u H r v a t s k o j i u p e r i o d i m a v e ć e g »rev iva la« , u svo j im p r e p o z n a t l j i v i m »k rea t i v n i m j e z g r a m a « , p o z n a j e f aze o b i l j e ž e n e d o m i n a c i j o m »dečk i iz kva r ta« i n i ž ih s o c i j a l n i h s l o j e v a , k a o i f aze u k o j i m a p u n k e r s k u j ezg ru č i n e d j e c a »viš ih s redn j i h« i b o g a t i h s l o j e v a d r u š t v a . B a d B lue Boys i s u t a k o đ e r p roš l i v iše s v o j ih f a z a , p r i č e m u je i m a g e » d e č k a i z kva r ta« i n a s t a j a n j e s u b k u l t u r n o g a k t e r a b i l o p r a ć e n o b l i s k o š ć u d i j e l a j e zg re s o t p a d n i č k i m m j e s t i m a n a k o j i m a s u s e s re ta l i s p u n k e r i m a i h a r d - c o r e o v c i m a , š to i h j e o d m a k l o o d p r e t h o d n o p r e v l a d a v a j u ć e g o b r a s c a » n a C i b o n u p a u S a l o o n « . M o g u ć e j e p ra t i t i u t j e c a j , k a o i r e a k c i j e n a u t j e c a j s o c i o -- k u l t u r n o g p o l o ž a j a r o d i t e l j a u s u b k u l t u r i m l a d i h , u n u t a r j o š u v i j e k i n s p i r a t i v n i h o b r a z a c a k o j i s u p o n u d i l i a m e r i č k i a u t o r i , o t i p u s o c i j a l i z a c i j e u n i žo j i s r e d n j o j k l a s i , p o s e b n o u sv je t lu č i n j e n i c e da j e »e t i ka r e c i p r o c i t e t a « b i l a z a k o n o m v e ć i n e š k v a d r i n a s u b k u l t u r n o j s c e n i , i d a j e b i l a o s n a ž e n a h e d o n i s t i č k i m a k t i v n o s t i m a , o d n o s n o r a v n o p r a v n o m p o d j e l o m » o p ć e g d o b r a « , p r e v l a d a v a j u ć i o b r a s c e s o c i j a l i z a c i j e k o j e j e n e t k o d o n i o o d k u ć e ( r e c i m o C o h e n o v u »e t i ku i n d i v i d u a l n e o d g o v o r n o s t i « ) i l i u t j e č u ć i n a n e č i j e i z d v a j a n j e i t r a ž e n j e d r u g e š k v a d r e . E t ika r e c i p r o c i t e t a i m p e r a t i v je u m n o g i m p l e m e n i m a , a r i t ua l i č e s t o u k l j u č u j u i v e l i k e k o l i č i n e a l k o h o l a ili p u t n e k a r t e k o j e t r e b a p l a t i t i , p a j e l a k o zamis l i t i n iz s i t uac i j a u k o j i m a n e k i a k t e r i ne p r i s t a j u na d i j e l j e n j e n o v c a , n a p r i n c i p d a sva t ko p r i d o n e s e m a k s i m a l no ( o d n o s n o , k o l i k o t ko p o s j e d u j e ) , i t i m e d o v o d e u p i t a n j e s v o j o p s t a n a k u g r u p i . S o b z i r o m na in tenz i te t d o ž i v l j a j a (ko j i m o ž e , a l i i ne m o r a , b i t i p o v e z a n s o p a s n o š ć u , n a s i l j e m ) i o s j e ć a j s u d j e l o v a n j a u z a j e d n i č k o m r i t u a l u , m n o g i p r i p a d n i c i s u b k u l t u r e , u r b a n i h p l e m e n a , i s kazu ju v e l i k u

40Q

Benjamin Perasović

s o l i d a r n o s t p r e m a » s u p l e m e n i c i m a « , p a s e n a g o s t o v a n j i m a n a v i j a č a , k o n c e r t i m a i s p e c i f i č n i m p a r t i j i m a g o t o v o r e d o v i t o p r i m j e ć u j u o b r a s c i e t i k e r e c i p r o c i t e t a i o b a v e z n e p o m o ć i o n i m s u p l e m e n i c i m a ko j i n isu u s t a n j u p la t i t i k a r t u i l i n a r u č i t i s e d a m n a e s t u t u r u p i ć a il i n e š t o s l i č n o .

S u b k u l t u r n e g r u p e u H r v a t s k o j p o k a z u j u i m o g u ć e m i j e š a n j e k l a s i č n i h o b r a z a c a ; f i z i č ko nas i l j e i set o p e r a c i j a » d o k a z i v a n j a m u š k o s t i « , k o j e b i t r e b a l o b i t i o b i l j e ž j e n iž ih k l a s a , b i va p r i h v a ć e n o o d z n a t n o g d i j e l a a d o l e s c e n a t a i z s r e d n j i h i v i š ih k l a s a , d o k n e k e » m e k a n i j e « o b l i k e i z raza , d u g u k o s u , k u l t u r u p s i h o d e l i j e i s l i č n o , k o d n a s d j e l o m i č n o p r i h v a ć a j u i a d o l e s c e n t i iz n iž ih s o c i j a l n i h s l o j e v a . Po t re b n o j e uoč i t i d j e l o v a n j e s o c i o k u l t u r n o g p o l o ž a j a uže r o d i te l j ske k u l t u r e n e k o g a k t e r a , z b o g o b j e k t i v n o g u t j e c a j a , a l i i z b o g r a z n o v r s n i h o b l i k a v iše ili m a n j e o s v i j e š t e n o g d j e l o v a n j a s u b k u l t u r e n a t a k a v u t j e c a j , n o n i j e m o g u ć e n i t i j e d a n o d o p i s a n i h s u b k u l t u r n i h s t i l ova u n u t a r p o s l j e d n j i h d v a d e s e t a k g o d i n a p o d v e s t i p o d p o j a m s a m o j e d n o g o d s o c i j a l n i h s l o j e v a d r u š t v a .

V e ć v iše p u t a s p o m e n u t o j e » u r b a n o p l e m e « k a o svo jev rs tan s i n o n i m p o j m a s u b k u l t u r e . Ta j s e p o j a m n a m e t n u o v iše p u t a : s r e d i n o m o s a m d e s e t i h t i j e k o m i s t r a ž i v a n j a n o g o m e t n i h n a v i j a č a i n j i h o v e s u b k u l t u r e , v i š e g o d i š n j i m p r a ć e n j e m s u b k u l t u r n e s c e n e i r a z m i š l j a n j e m » u n u t r a g « , a p o s e b n o u sv je t lu n a s t a n k a » rave k u l t u r e « , » u r b a n o p l e m e « p o k r i v a m r e ž u o d n o s a i s t r u k t u r i r a n j e š k v a d r i i p o j e d i n a c a n a s u b k u l t u r n o j s c e n i , p r o š i r e n o j b l i s k im a k t e r i m a p o p u t a l t e r n a t i v n o - k a z a l i š n i h g r u p a , e k o l o š k i h , » k o n t r a k u l t u r n i h « i s r o d n i h g r u p a k a k v e s u o b i č n o č i n i l e p o j a m »nov i d r u š tven i p o k r e t i « .

Z a raz l i ku o d s r e d i n e o s a m d e s e t i h , k a d a u s o c i o l o š k o j l i t e ra tu r i n i je b i l o r a s p r a v a o p l e m e n i m a i k a d a b i u p o t r e b a t o g p o j m a k o d d o b r o g d i j e l a a u t o r a b i l a s h v a ć e n a m e t a f o r i č k i (što o n a n e m o ž e izb jeć i u p o t p u n o s t i ) , d a n a s

URBANA PLEMENA

u s o c i o l o g i j i p o s t o j i ž iva r a s p r a v a o ( n e o ) p l e m e n i m a , k a k o u p o d r u č j u z a s e b n i h s tud i j a s u b k u l t u r e , k o n t r a k u l t u r e i »nov ih d ruš t ven ih p o k r e t a « , t a k o i u p r o m i š l j a n j i m a p o s t m o -de rnos t i i k a r a k t e r u d ruš tva k r a j e m s t o l j e ć a . T a k o H e t e r i n g -t o n ( 1 9 9 8 . ) , P o l h e m u s ( 1 9 9 5 . ) , M a f f e s o l i ( 1 9 9 6 . ) , B a u m a n ( 1 9 9 1 . ) i d r u g i u v o d e p o j a m p l e m e n a u svo je r a d o v e , d o k s a m a s c e n a k o n t r a k u l t u r e , s u b k u l t u r e , r a z n o v r s n i h a k t e r a g l a z b e , e k o l o š k i h p o k r e t a , n o v i h n o m a d a , već o d a v n o kor i s t i t u r i ječ t a k o da b i i bez v l a s t i t o g o s j e ć a j a p o t r e b e g o v o r a o u r b a n i m p l e m e n i m a m o r a l i u k o n t e k s t u s u b k u l t u r e respek t i r a t i » a k t e r o v u d e f i n i c i j u « . S o c i o l o g i j a u r b a n i h p l e m e n a u v a ž a v a d o b a r d i o n a s l i j e đ a s o c i o l o g i j e s u b k u l t u r e . T a k o đ e r , n a s l j e đ u j e s e p r o b l e m d v o s t r u k o g z n a č e n j a k a d a g o v o r i m o o p o j e d i n o m p l e m e n u k a o k o n k r e t n o m a k t e r u ( r e c i m o p u n k e r i »s M a ž u r a n c a « il i k a š i n a r i ' 9 3 ) i l i o p ć e n i t o o p u n k p l e m e n u ili t e c h n o p l e m e n u . S o b z i r o m n a »mi« o s j e ć a j , ko j i s e u p l e m e n u j a v l j a , m o ž e m o g o v o r i t i o u ž e m i š i r em »mi« o s j e ć a j u , a v e o m a b i t n i m a s p e k t o m za s o c i o l o g i j u u r b a n i h p l e m e n a s m a t r a m o o d n o s i z m e đ u p o j e d i n c a i š k v a d r e , u n u t a r p l e m e n a . S o b z i r o m na s i t u a c i j u n a a d o l e s c e n t s k o j u r b a n o j s c e n i , š k v a d r a o s t a j e o s n o v o m p l e m e n a , a l i se d o g a đ a j u i p o m a c i k o j i g o v o r e o » n o v o j f l eks ib i l nos t i « , g d j e p o s t o j i o s j e ć a j p r i p a d n i š t v a p l e m e n u bez n a s i l n e »ko lek t i v i zac i j e m i š l j e n j a i o s j e ć a j a « .

S o c i o l o g i j a u r b a n i h p l e m e n a u n a š o j s r e d i n i i m a m o g u ć n o s t poveza t i t r a d i c i j u i s t raž ivan ja u e t n o l o g i j i ( R i h t m a n -- A u g u š t i n , 1 9 8 6 . , 1 9 8 8 . , 1 9 9 1 . , Pov rzanov i ć , 1 9 9 1 . , P r i ča , 1 9 9 0 . ) sa s o c i o l o g i j o m s u b k u l t u r e , i z a j e d n i č k i m i s t raž i v a č k i m r a d o m d o b i t i p o t p u n i j i u v i d u d i n a m i č n i ž ivo t u r b a n i h p l e m e n a ( s u b k u l t u r a , ž i v o t n i h s t i l ova ) .

U o v o m r a d u n a z n a č u j e s e s p e c i f i č n a k u l t u r a s l u š a n j a g l a z b e i p r o c e s p r i h v a ć a n j a , p r e u z i m a n j a , p r e o b l i k o v a n j a »zvučnih ent i te ta«, k a o i r a z n o v r s n o g , sa z v u k o v i m a , s l i k a m a i p o k r e t i m a p o v e z a n o g » s u b k u l t u r n o g r e p r o m a t e r i j a l a « . M e -

411 4 I O

Benjamin Perasović

đ u t i m , u t o m p r o c e s u n i j e n a g l a š e n j e d a n n j e g o v r i t u a l n i a s p e k t - z a j e d n i č k i r i t ua l o n i h ko j i su razv i l i m o g u ć n o s t z a j e d n i č k o g s l u š a n j a g l a z b e (što u o p ć e n i je l a k o , o s i m a k o se g l a z b a ne s m a t r a p u k o m » p o z a d i n o m « ) , i š to je s t i m u vez i , m o g u ć n o s t z a j e d n i č k o g i i n d i v i d u a l n o g t r a n s a . I skus tva t r ansa n a l a z e se na sv im č v o r n i m m j e s t i m a ž i v o t a ur b a n i h p l e m e n a i n j i h o v i h r i t u a l a . » E m p o v v e r m e n t « t e o r i j a G r o s s b e r g a , k o j a se n a k o n i s t r až i van ja i r a z n o l i k i h p r i s t u p a p r o b l e m u » s u b k u l t u r e m l a d i h « n a m e ć e k a o j e d n a o d n a j p r i m j e r e n i j i h , m o r a l a b i b i t i o b o g a ć e n a t e o r i j o m t r a n s a , a n a l i z o m eks ta t i č k i h i s r o d n i h s t a n j a k o j a p r a t e r a z n o v r s n e r i t u a l e raz l i č i t i h a k t e r a . J e d a n p r a v a c a n a l i z e r a v e k u l t u r e već ide p r e m a M a r c e l u M a u s s u i Ba ta i l l eu p r o p i t u j u ć i t r a n s , a d r u g i p o j a m p l e m e n a n e s m a t r a s a m o a n a l i t i č k i m p o j m o m , n e g o i » t a k t i č k i m « , d j e l o m i č n o o b n a v l j a j u ć i d i o z n a č e n j a s k r a j a š e z d e s e t i h .

N e k a d j e o d r e đ e n j e » rock« b i l o d o v o l j n o d a izrazi s p e k t a r p o d s t i l o v a k o j e m l a d i » u p o t r e b l j a v a j u « u p r o c e s u s u b k u l t u r a l i z a c i j e , i a k o t o n i je b i l o d o v o l j n o p r e c i z n o n i o n d a , n o d a n a s j e t o n e m o g u ć e a k o ž e l i m o o b u h v a t i t i š a r e n u s c e n u g l a z b e n i h p o s r e d o v a n j a . T a k o b i o p ć e n i t i p o j a m ko j i o p i s u j e i den t i f i kac i j s ku o s n o v u » r o c k - s u b k u l t u r e « m o g a o bi t i » p l e m e z v u k a « , n a r a v n o , u m n o ž i n i z v u k o v a i n a č i n a n j i hove u p o t r e b e , i u m n o ž i n i p l e m e n a (škvadr i ) k o j a z v u k o v e p r e u z i m a j u . N o , g l a z b a n i je i z o l i r a n a o d s l i ke i p o p r a t n i h st i lskih m a n i f e s t a c i j a , p a b i p l e m e zvuka z a p r a v o n a g l a š a v a l o z a j e d n i č k e k a r a k t e r i s t i k e raz l i č i t i h a k t e r a u n u ta r n i za p o s e b n i h s u b k u l t u r n i h s t i l o v a .

»P leme zvuka« o s o b i t o f u n k c i o n i r a k a o d o b a r p o j a m u sv je t lu r a v e k u l t u r e , g d j e je r i j eč o z v u k o v i m a , v i b r a c i j a m a , p l e s u i t r a n s u , p r i č e m u s e z v u k o v i s t v a r a j u u z p o m o ć s u v r e m e n e t e h n o l o g i j e . N o i d r u g a , r o c k e r s k a p l e m e n a z v u k a i m a j u svo je r i t u a l e i svo ju h i s t o r i j u , č i j e m r a z u m i j e v a n j u m o ž e p r i d o n o s i t i s o c i o l o g i j a u r b a n i h p l e m e n a .

4 1 2

PRILOZI

Politička korektnost u subkulturi: slučaj Sexa

Sexa je nas ta l a u Z a g r e b u još 1 9 8 0 . g o d i n e . I m e b a n d a p o v e z a n o j e s k o v a n i c o m »seda t i v eks a p o t e k a « . D o 1 9 8 6 . , o d r ž a l i su niz k o n c e r a t a , e k s p e r i m e n t i r a j u ć i sa z v u k o v i m a n a t r a g u H e n d r i x a , G a n g o f F o u r , Pere U b u , C a p t a i n B e e f h e a r t . I z t o g d o b a p o s t o j i n e k o l i k o s n i m a k a , a č l a n o v i b a n d a ža le š to s u s n i m c i v e ć i n o m n e k v a l i t e t n o p r o d u c i r a n i , s m a t r a j u ć i r e l e v a n t n o m j e d i n o k a z e t u »Sexa Live« s n i m l j e n u u K o p r u 1 9 8 6 . U p r a v o o d 1 9 8 6 . b a n d p r e s t a j e s r a d o m , a p o j e d i n i č l a n o v i s u d j e l u j u u z a g r e b a č k i m »al ter« k a z a l i š n i m p r o j e k t i m a s t v a r a j u ć i g l a z b u k o j a s e s re ć e s » E i n s t u r z e n d e N e u b a u t e n « . N a k o n d v i j e g o d i n e , b a n d s e o k u p l j a p o n o v o , i , k a k o s a m i k a ž u , č i n e svoj »f i -n a l s tep i n t o s u n n y n o i s e a n d s h a d e d c o r e a r e a o f d i s to r t e d m e t a l a n d g r o t e s q u e e lec t r i c i t y« . N i k , B i c , S a š a i I g o r p r e d s t a v l j a j u Sexu o d 1 9 8 8 . , u s p j e š n o s n i m a j u i s v i r a j u , t a k o da i u š i r im o k v i r i m a p o s t a j u p o z n a t o i p r i z n a t o i m e u d i m e n z i j i b u k e i a r t i k u l a c i j e t i j e l a . N i ž u s e d o b r e r e c e n z i j e u R i t m u , H e r o i n i , M l a d i n i , u j e d n o j em is i j i š v e d s k o g r a d i j a d o l a z e n a t o p l istu »nezav isn ih« i p re t j eču m n o g a » t u r b o - p o -

Teksl je d je lomice ob jav l jen u l j ub l j anskom časopisu »Razgledi«.

4 1 3

Benjamin Perasović

p u l a r n a « i m e n a p o p u t » Č a r t e r U S M « ili » M a n i c S t ree t P r e a -chers« . Sexa je s v e u k u p n o o b j a v i l a : »Vep rov i u g r a d u , EP k a z e t a , 1 9 8 8 . , » N o S l e e p Ti l l Pussy«, LP, 1 9 8 9 . , H o w S u p e r m a n D i e d « , ser i ja k a z e t a , 1 9 8 3 - 9 0 . , »The J e a n e J o n e Story« , V i d e o , 1 9 9 1 »Pussy i n t he Sky w i t h D i a m o n d s / T i d a m j a , SP, 1 9 9 1 . , Sexa j e p o s t a l a j e d n i m o d s t u p o v a t a d a š n j e z a g r e b a č k e a l t e r n a t i v n e s c e n e . D j e l o v a n j e m G a -le r r i j e u Z a g r e b u j e s t v o r e n a m o g u ć n o s t g e n e r a c i j s k o g d i j a l o g a u n u t a r s c e n e , m o g u ć n o s t p o v e z i v a n j a raz l i č i t i h

a k t e r a . Iza n o v o g k o n c e p t a r a d a G a l e r r i j e s ta ja l i s u l j ud i p o p u t H e l e n e K l a k o č a r i I n d o š a ( D a m i r Bar to l ) s t a r o g r a t n i k a » K u g l a G l u m i š t a « . D u h »Kug le« j e b i o d e f i n i t i v n o n a s t a n j e n u G a l e r r i j i , i to ne s a m o z a t o š to su uz I n d o š a tu b i l i i d r u g i č l a nov i K u g l i n e p o r o d i c e , n e g o i z a s l u g o m n o v i h ,

d o t a d a n e p o z n a t i h m l a d i h l j ud i k o j i s u s tup i l i n a s c e n u . U G a l e r r i j i s u s e o d r ž a v a l i k o n c e r t i , i z l ožbe , g l a z b e n e s l u š a o n i c e , p reds tave , v i d e o - i n s t a l a c i j e , r a z g o v o r i , p r o j e k c i j e , k a o i k o m b i n a c i j e sv ih n a v e d e n i h t i p o v a d o g a đ a n j a . O d r e đ e n i p r o s t o r uv i j ek j e o s t a j a o s l o b o d a n , š to n i j e i š lo n a š te tu v e ć o r g a n i z i r a n i h i d o g o v o r e n i h p r o g r a m a . M i n i m u m tri raz l i č i te g e n e r a c i j e ( s r e d n j o š k o l s k a , s t u d e n t s k a i » p r e k o t r i deset«) sus re ta le su se u G a l e r r i j i na r a z l i č i t i m s a d r ž a j i m a , a t i j e k o m n e k o g k o n c e r t a ili p r e d s t a v e g o m i l o m s u k r u ž i la i d j e c a i s p o d d e s e t g o d i n a s ta ros t i . Z a g r e b j e t a k o d o b i o p o t e n c i j a l n u i n t e g r a t i v n u t o č k u d o b r o g d i j e l a a l t e r n a t i vne s c e n e , a a r t i s t i č k o - a n a r h i s t i č k i s tav v o d i t e l j a G a l e r r i j e p r i d o n i o j e š i r en ju z a j e d n i č k o g n a z i v n i k a scene n e s r n a -

414

URBANA PLEMENA

n j u j u ć i r a d i k a l n o s t . Sexa se s a v r š e n o u k l a p a l a u a t m o s f e r u k o j a j e n a l i k o v a l a n a s q u a t t , u z m a k r o b i o t i č k e s e n d v i č e , š a n k , u z sv je tsk i z n a č a j n e n e z a v i s n e b a n d o v e , u z p r e d s t a v n i k e b e r l i n s k e a l t e r n a t i v n e te lev i z i j e , u z s v o j e v r s n o k u l t u r n o p o d z e m l j e i a k t e r e n o v i h u m j e t n i č k i h e k s p e r i m e n a t a k a o i uz n o v e h a r d - c o r e , p u n k , n o i s e k l i n c e , uz r a s -t a f a r i j a n c e , s o c i o l o g e i p i j a n c e . Sexa j e o d u v i j e k b i l a p o v e z a n a s r a d i k a l n i m k a z a l i š t e m , s K u g l o m i o n i m š to je i z K u g l e n a s t a l o , s a S i s o m ( Z e l j k o Z o r i c a ) i n j e g o v i m » U p l a š e n i m Ž i r a f a m a « . Sexa j e s t a l n o s u d j e l o v a l a u r a d u G a l e r r i j e , n e s a m o t a k o što j e n a s t u p a l a n a p o z o r n i c i ili t a k o š to j e Bic b i o j e d a n o d G a l e r r i j i n i h d j - a , n e g o t a k o š to j e b i l a s t a l n o p r i s u t n a , š to su l j ud i ko j i su č in i l i b a n d čes to b i l i u G a l e r r i j i i o k o n j e , s u d j e l u j u ć i u sv im d i m e n z i j a m a ž i v o t a ko j i se o d v i j a o ( i n a s t a j a o ) o k o G a l e r r i j e . U G a l e r r i j i Esce b i o j e s t v o r e n p r o s t o r s l o b o d e , » a u t o n o m n a z o n a « . N e s u m n j i v o j e d a k r u g l jud i ko j i s e t a m o o k u p l j a o i m a o o d r e đ e n u f i z i o n o m i j u , m e đ u t i m ta j k r u g n i je m o g u ć e l a k o o d r e d i t i i l i j e d n i m p o j m o m d e f i n i r a t i , o s i m a k o n e p o s e ž e -m o z a o p ć e n i t i m i z a »f ini r a d « k o m p r o m i t i r a n i m t e r m i n i m a p o p u t s u b k u l t u r a , a l t e r n a t i v n a s c e n a , i l i p a k o d r e đ e n j i m a k o j a g o v o r e o g l a z b e n i m p o d l o g a m a ž i v o t n i h s t i l o va p o p u t p u n k , h a r d - c o r e , n o i s e , r oo t s r e g g a e , d u b , r a p , h i p - h o p , h a r d - f u n k , jazz i t d . U G a l e r r i j u su d o l a z i l a r a z n o l i ka u r b a n a p l e m e n a i p o g r i j e š i o b i o n a j t k o b i o d u h u G a l e r r i j e s u d i o n a o s n o v i a n a l i z e p o j e d i n i h i m a g e a , m e h a n i č k i z b r a j a j u ć i » i m e n a « p o j e d i n i h p l e m e n a . P ro m a t r a č u b i se , u j e d n o m s l u č a j u , G a l e r r i j a m o g l a uč in i t i t i p i č n i m s q u a t t o m ili p r o s t o r o m n e k o g r a d i k a l n o g t a l i j a n s k o g » C e n t r o S o c i a l e « , u k o j e m se l j ud i s p r e m a j u za b a r i k a d e ili o b r a č u n s p o l i c i j o m , n e t k o d r u g i m o g a o b i g o v o rit i o G a l e r r i j i k a o p r i m j e r u m i r o l j u b i v o s t i i f r e a k o v s k o g s t v a r a l a š t v a z a v las t i tu d j e c u , t reć i b i a n a l i t i č a r m o g a o zak l j uč i t i o i n d i v i d u a l n o - u m j e t n i č k o j raz in i k o j a zas jen ju je

415

Benjamin Perasović

d r u g e ak t i vnos t i , a četvr t i b i m o g a o g o v o r i t i o a l t e r n a t i v n o j ps i h i j a t r i j s ko j u s t a n o v i u k o j o j p o s t o j i n e s v j e s n a p s i h o t e r a p i j s k a z a j e d n i c a s o s n o v n o m , i m p l i c i t n o m m e t o d o m d j e l o v a n j a - t o l e r a n c i j a i u v a ž a v a n j e raz l ič i tos t i , n e p o s t o j a n j e pres i je k o j a je o b i č n o v e z a n a uz n o r m e i v r i j e d n o s t i d o m i n a n t n e k u l t u r e . V e ć i n u o r g a n i z a m a k o j i s u s e n a s t a n i l i o k o G a l e r r i j e n i j e z a n i m a l a s l u ž b e n a p o l i t i k a , z a n e k e a k t e r e m o ž e m o reć i d a s u b i l i i nsp i r i ran i s p e c i f i č n i m (v last i t im) s p o j e m M a r x a i B a k u n j i n a , za n e k e da su p r i m a r n o (a n e k a d i i sk l j uč ivo ) s l i j ed i l i p a r a d i g m u Lou R e e d a , b i l o j e t u i š t o v a t e l j a H a i l e a Se lass i ea , k a o i o n i h k o j i su » rad i l i « za Psychic TV. U G a l e r r i j i n i je p o s t o j a o » n a c i o n a l n i « g o v o r , p o g o t o v o n e n a n i v o u a r g u m e n t a c i j e . T a m o s u s e m o g l i ču t i p o t p u n o n a d r e a l n i i squa t te r sk i » fuck t he svs tem« t i p o v i a r g u m e n t a c i j e , a l i o n a k o j a b i b i l a »h rva tska« il i »s rpska« , n i j e p o s t o j a l a . N e z n a č i d a s e baš n i k a d n isu k o m e n t i r a l i d o g a đ a j i i S l ob i n i p redv id l j i v i p o h o d i , a l i n i t k o o n i č e m u n i j e a r g u m e n t i r a o p o l a z e ć i o d n a c i o n a l n o g i d e n t i t e t a k a o p o z i c i j e . Sexa n i j e n i m a l o o d u d a r a l a o d t a k v o g o p ć e g n e -- p o l i t i č k o g ( m a n j i m d i j e l o m a n t i - p o l i t i č k o g , d i j e l o m a n a r -h i s t i č k i - l i j e v o - s i m b o l i č k i p o l i t i č k o g ) i n e - n a c i o n a l n o g d u h a G a l e r r i j e Esce. U s k l o p u V i d e o p r i č e o Sex i , k o j a je o b j a v l j e n a p o č e t k o m 1 9 9 1 . i p r i k a z a n a u G a l e r r i j i , p o s t a v l j e n o j e p i t a n j e č l a n o v i m a Sexe , n a e n g l e s k o m jez iku z b o g p r e z e n t a c i j e u i n o z e m s t v u , o t o m e od k u d a s u , i z k o j e z e m l j e . B ic o d g o v a r a » M i s m o i z Z a g r e b a , i z H r v a t s k e , a l i is to m o ž e m o reć i i da s m o iz J u g o s l a v i j e « . Tu se u k a d r u p o j a v l j u j e i N i k k o j i d o d a j e »ja s a m i iz A u s t r a l i j e « . U p r o l j e ć e 1 9 9 1 . , u o č i p o č e t k a i n t enz i vn i j i h s u k o b a i r a t a u H r v a t s k o j , Sexa s n i m a s v o j u s i n g l - p l o č u »Pussy i n t h e Sky w i t h D i a m o n d s « k o j a j e m i k s a n a u » G u r u « s t u d i j u u N o v o m S a d u , g d j e s e k a o p r o d u c e n t p o j a v l j u j e i D j o r d j e D e l i b a -š ić , s k o j i m z a j e d n o p l a n i r a j u p u t i n a s t u p e u N i z o z e m s k o j . G a l e r r i j a Esce u t o d o b a p o l a k o p res ta je s r a d o m s u o č e n a

4 l 6

URBANA PLEMENA

s n o v i m a u t o r i t e t i m a ko j i b i » m o g l i d o p u s t i t i da isti l j ud i ko j i s a d a v o d e G a l e r r i j u n a s t a v e s p r e z e n t a c i j o m l i k o v n e u m j e t n o s t i , a l i n i k a k o ne i s k o n c e r t i m a , sa sv im o n i m š to d o v o d i n a r k o m a n e i h u l i g a n e u p r o s t o r S t u d e n t s k o g c e n t r a , i s t va ra b u k u . « U t im d a n i m a b i l o je p r i j e d l o g a da se G a l e r r i j a p o k u š a o d r ž a t i n e k o m a k c i j o m , p r o t e s t i m a , š t ra j k o m g l a đ u , z a t v a r a n j e m u G a l e r r i j u , n o uv je t i z a t a k v o š to i z d a n a su u d a n n e s t a j a l i . Pr i je n e g o su l j ud i i z G a l e r r i j e p o v u k l i n e k i p o t e z , p r v e žr tve i z p r o l j e ć a 1 9 9 1 . n a g o v i j e s t i le su r a z d o b l j e s k l o n i š t a , s t raha i r a t a , u k o j e m na d n e v n o m r e d u n e ć e bi t i G a l e r r i j a ni t i išta s l i č n o .

Sexa stiže u N i z o z e m s k u u l j e t o 1 9 9 1 . Đ o k o (s k o j i m su p r o d u c i r a l i z a d n j u »s ing l icu«) p o z n a v a o je n e k e l j u d e u R o t t e r d a m u , g d j e su se na s a m o m p o č e t k u i sm jes t i l i . D o š l i s u u ve l i k i s q u a t t , o g r o m a n p r o s t o r p o p u t n e k e š k o l e il i b o l n i c e . Ta j s q u a t t v o d i l i su l j ud i » p r e k o t r i dese te« k o j i su p roš l i p e r i o d e a k t i v n o s t i u r a z l i č i t i m d r u š t v e n i m p o k r e t i m a , b i l i s k l on i u m j e t n i č k i m e k s p e r i m e n t i m a i v o d i l i svo j ž i vo t u z p u n o u v a ž a v a n j e D r u g o g a . T a k o j e p r v o i skus tvo ž i v l j en ja u s q u a t t u , u k o j e m o s t a j u o k o m j e s e c d a n a , za Sexu b i l o p o z i t i v n o , nas tav i l i s u d i sa t i s l i čan z rak k a k v o g s u u d i s a l i u G a l e r r i j i . N a k o n d o l a s k a u A m s t e r d a m i b o r a v k a k o d p r i j a t e l j a , Sexa s a k u p l j a i n f o r m a c i j e o s q u a t t o v i m a i o d l a z i u j e d n u z a p o s j e d n u t u k u ć u u »Amste l k a d e « , u k o j o j j e v e ć b i l a z a g r e b a č k a H C p u n k e k i p a s » M a ž u r a n c a « (Rad i se o n e k o l i k o g r u p a p u n k e r s k e i h a r d - c o r e š k v a d r e k o j e su se o k u p l j a l e u p a r k u na M a ž u r a n i ć e v o m t r g u u Z a g r e b u i k o j i h j e t r i d e s e t a k d o s p j e l o u A m s t e r d a m 1 9 9 1 . , z a p o č e v š i s a s q u a t t e r s k i m ž i v o t o m . ) T u Sexa o s t a j e o k o d v a t j e d n a , o d l u č i v š i p r o n a ć i v las t i t i s q u a t t . U p u s t i l i su se u u o b i č a j e n u p r o c e d u r u , š to z n a č i d a s u ot iš l i u j e d a n o d » s q u a t t - b a r o v a « po t r až i t i a d r e s u p r a z n o g p r o s t o r a z a s q u a t t i r a n j e . T a j s q u a t t b a r , p r e s u d a n z a sve k a s n i j e d o g a đ a j e , z v a o s e » M o l l i « ( naz i v , i z m i l j a , z a » M o l o t o v -

417

Benjamin Perasović

- kok te l« ) . U M o l l i , k a o i u sve d r u g e s q u a t t b a r o v e , t r e b a l o je u ć i , p reds tav i t i se i p i t a t i za » u r e d o v n o v r i j e m e « , u k o j e m m o ž e t e po t r až i t i » s t r u č n j a k e z a b r a v e « ili n e k e d r u g e o d g o v o r n e z a vaše b u d u ć e s q u a t t i r a n j e . Svak i s q u a t t b a r i m a o je k n j i g u u k o j u su se u p i s i v a l e a d r e s e p r a z n i h s t a n o v a ili s l i čn ih p r o s t o r a , p o d a c i o v l a s n i k u , k o l i k o d u g o j e p r o s t o r p r a z a n , k a d a se p r e d v i đ a r u š e n j e , i s l i č n o . Sexa u M o l l i u n a i l a z i n a m o m k a k o j i j e č u o z a b a n d i i m a n j i h o v u p l o č u . » I ' m rea l l y g l a d t o m e e t y o u , guys .« Pret raž i l i su k n j i g u i u s t a n o v i l i k a k o u n j i h o v o m k v a r t u n e m a p r a z n i h s t a n o v a il i p r o s t o r a p o g o d n i h z a s q u a t t i r a n j e . Z a p r a v o , l j ud i i z M o l l i a n i su » u r e d n o v o d i l i e v i d e n c i j u « , n isu d o v o l j n o t e m e l j i t o p r o m a t r a l i svo j kva r t d a b i ub i l j ež i l i p r o s t o r e z a s q u a t t i r a n j e , d a k l e z a u s e l j e n j e . T o j e Sexa s h v a t i l a n a k o n p o s j e t e s q u a t t u ko j i se n a l a z i o u i s t o č n o m d i j e l u g r a d a , i k o j i se z v a o »Prva p o m o ć « (Eerste h u l p ) . U Prvo j p o m o ć i su Sexi s a v j e t o v a l i d a o d u d o j e d n o g i n d i v i d u a l c a , s t a r o g f r e a k a k o j i j e i m a o s v o j u e v i d e n c i j u s t a n o v a . T a j i m j e » f reak« p o m o g a o , d a o i m a d r e s u , sve još j e d n o m p r o v j e r i o , a k a k o se s tan n a l a z i o u i s t o m k v a r t u ko j i je b i o u n a d l e ž n o s t i M o l l i a , v ra t i l i su se o d a k l e su i k r e n u l i . U M o l l i u su ih d o č e k a l i s r d a č n o , n i j e b i l o n i k a k v o g p r o b l e m a o k o d o g o v o r a i k a s n i j e g s q u a t t i r a n j a . T o m p r i l i k o m s u o n o m m o m k u k o j i i h j e prv i p u t d o č e k a o i ko j i j e p o z n a v a o b a n d , p o k l o n i l i s i n g l i c u , tek o b j a v l j e n j u p r e d o d l a z a k i z Z a g r e b a . Sexa j e n a s t a v i l a d o l a z i t i u M o l l i ( u k o j e m je , za raz l i ku od n e k i h d r u g i h s q u a t t b a r o v a , b i l o i žes tok ih p i ć a s v e o m a n i s k i m c i j e n a m a ) i k a d s u j e d n o m p r i l i k o m p o n o v o srel i d e č k a k o j e m su p o k l o n i l i s i n g l i c u , p i ta l i su ga sv iđa l i mu se. D o b i l i su h l a d a n o d g o v o r » d a , it 's O . K . « i u b r z o j e p o č e l a d i skus i ja s još n e k o l i k o l j ud i i z M o l l i a . R a z g o v o r je t r a j a o o k o p o l a sa ta i n i t k o i z Sexe n i je s l u t i o k o l i k o će on d r u g i m a b i t i k l j u č a n u c j e l o k u p n o m r a z v o j u d o g a đ a j a . R a z g o v o r se v o d i o o s e k s i z m u , r a t u , ž i vo tu , p i t a n j a i o d g o v o r i , p o l e m i č k i

418

URBANA PLEMENA

t o n o v i , a l i bez s v a đ e i bez u v r e d a , s a m o što j e o č i g l e d n a b i l a r az l i ka u p r i s t u p u , s t a v o v i m a , jez iku ko j i se ko r i s t i . Na o p t u ž b e z a s e k s i z a m ( z b o g o m o t a s ing l i ce ) č l a n o v i b a n d a s u o d g o v a r a l i o b j a š n j a v a n j e m Sišove u l o g e n a scen i u o p ć e ( jer Z e l j k o Z o r i c a j e a u t o r o m o t a ) i n j e g o v a d o t a d a š n j e g r a d a . S m a t r a l i su da Sišov izraz t r a n s c e d i r a p r i č u o seks i z m u i d a s e k roz o m o t j e d n o m b a n d u ko j i j e »p ro t i v s t r u je«, uz r e p l i k u na Bea t l ese i n j i h o v Sgt. P e p p e r , ž e l i o izrazi t i s tav p r e m a p o p - i n d u s t r i j i k o j a z a s i g u r n o i skor i š tava seksua l nost . D j e v o j k a ko ja je s u d j e l o v a l a u rasprav i rek la im je da je o n a b i l a s i l o v a n a i d a n e m o ž e v id je t i n j i h o v o m o t d r u k č i j e n e g o k a o s e k s i z a m . S o b z i r o m na r i j eč »pussy« d e č k i su p o k u š a l i o b j a s n i t i svoj » b a c k m i n d e d Eng l i sh« , n e d o v o d e ć i u p i t a n j e č i n j e n i c u da n e t k o s t a k v i m o s o b n i m i s k u s t v o m s tvar i t a k o v i d i . B i l o je r i ječ i i o r a t u , o p ć e n i t o , i o p o l i t i c i , a l i sve p r i l i č n o n e p o v e z a n o . Č l a n o v i Sexe n isu d o ž i v j e l i r a z g o v o r p o s e b n o d r a m a t i č n i m d a b i m u p o k l a n j a l i p r e v i še p a ž n j e u k o n t e k s t u m n o g i h žes tok ih i » u b r i j a n i h « r a z g o v o r a na s c e n i . I p a k , o d n o s i sa s q u a t t e r i m a i z M o l l i a su n a g l o z a h l a d i l i , i d i o l j ud i i z t o g k r u g a n a p r o s t o j e p r e s t a o p o z d r a v l j a t i č l a n o v e Sexe na u l i c i . Sexa d o l a z i u M o l l i za Bož ić i t a m o n e n a l a z e g o t o v o n i k o g a , o s i m j e d n e d j e v o j ke za š a n k o m . Pop i l i su p i ć e , ša l i l i se » k a k o č a k i u o v a k v o m r e v o l u c i o n a r n o m c e n t r u n e m a n i k o g a n a Božić jer s u svi o t iš l i na r u č a k k o d r o d i t e l j a « i o t i š l i , ne z n a j u ć i da im j e t o b i o p o s l j e d n j i p u t . Pos l i je N o v e g o d i n e , k o d Sexe d o l a z i j e d a n o d z a g r e b a č k i h p u n k e r a i p rv i p u t d o n o s i v i jes t i » d a s e p o s q u a t t o v i m a p r i č a o Sex i , d a p o s t o j e n e k e s tvar i n a p i s a n e , i d a sve zvuč i v r l o loše p o b a n d « . N a k o n t o g a Sexa p o k u š a v a o t i ć i u M o l l i , a l i i h o d t a m o o d m a h i z b a c u j u na u l i c u , bez o b j a š n j e n j a , s r i j e č i m a »zna te v i d o b r o zaš to« . J e d a n s q u a t t e r i z M o l l i a , j e d i n i ko j i i h n i je na cest i p r e s t a o p o z d r a v l j a t i , o b j a s n i o i m j e š to s e d o g o d i l o : d v a p a r a , J a r o e n , S iska , Y v o n e i n j e n d e č k o , ko j i s u n a j u t j e c a j -

419

Benjamin Perasović

ni j i u t o m k r u g u , p r i o p ć i l i su d r u g i m a k a k o j e Sexa seks i -s t ičk i b a n d , d e s n i č a r s k i i n e p o ž e l j a n . S a s t a n a k , z a k l j u č a k , g o t o v o . Isti l j ud i su n a p i s a l i i teks t u k o j e m kažu da su p o d u z e l i a n a l i z u , i s t r až i van je t e k s t o v a i u s t a n o v i l i »seks is t i čke t i r a d e i p r o p a g a n d u « . Sve je već b i l o g o t o v o , a č l a n o v i Sexe su b i l i z b u n j e n i , r a z m i š l j a j u ć i k a k o r e a g i r a t i , š to n a p r a v i t i . D o k o n i r a z m i š l j a j u , u s q u a t t e r s k o m g las i l u » G r a c h -t e n k r a n t « iz lazi teks t u k o j e m se tv rd i da »Sexa n e m a n iš ta z a p o k a z a t i o s i m g o l o t i n j e i š e t n j e g r a d o m s h r v a t s k i m svvas t i kama« (!?). N a k o n n e k o l i k o t a k v i h t e k s t o v a , s t e š k i m o p t u ž b a m a , l j ud i i z M o l l i a s u p o s l a l i c i r k u l a r n o p i s m o c i j e l o j n i z o z e m s k o j s q u a t t scen i u k o j e m sve o s t a l e o b a v j e š t a v a j u o seks i s t i čko j , f aš i s t i č ko j o r i j e n t a c i j i b a n d a , a k r u n a s v e g a su b i l i p o s t e r i s l i c i m a č l a n o v a Sexe k a k o b i i h svi m o g l i p r e p o z n a t i i p r o t j e r a t i sa s c e n e . Jezik k o j i se kor is t i p r o t i v Sexe, r e č e n i c a u k o j o j su n e p o ž e l j n i m a o z n a č e n i » č l a n o v i b a n d a , n j i h o v i m e n a d ž e r i i t e h n i č k o o s o b l j e « sv jed o č i o g o v o r u k o j i s e o d v i j a p o t p u n o m i m o s a m o g b a n d a , bez p o z n a v a n j a e l e m e n t a r n i h č i n j e n i c a , je r Sexa n i k a d n i j e b i l a b a n d ko j i b i i m a o » m e n a d ž e r e i t e h n i č k o o s o b l j e « . K o m p l e t n a j e p r i č a b i l a z a o k r u ž e n a p r i j e n e g o š to s e Sexa s n a š l a , bez s t va rne m o g u ć n o s t i za r e a k c i j u . I p a k , svi su že l je l i r e a g i r a t i , n a p i s a t i n e š t o , o b j a s n i t i . Č u đ e n j e i z b u n j e n o s t i d a l j e s u d o m i n i r a l i , o d u s p j e š n o g s t u p a n j a n a n i z o z e m s k u s q u a t t s c e n u d o a n a t e m i z i r a n j a i p r o t j e r i v a n j a n i j e p r o š l o nit i tr i p u n a m j e s e c a . N o , n a » c i r k u l a r n o p i s m o « , k o j e s u s q u a t t e r i i z M o l l i a p o s l a l i s v i m a , s t i g a o j e o d g o v o r i z B r e d e . B r e d a je g r a d i ć na j u g u N i z o z e m s k e u k o j e m je Sexa n a s t u p a l a , u o rgan i zac i j i l o k a l n i h squa t t e ra . (Sexa je , u n e k o l i k o m j e s e c i , o d r ž a l a o k o č e t r d e s e t a k k o n c e r a t a š i r o m N i z o z e m s k e , a o s i m po s q u a t t o v i m a sv i ra l i su i u A m s t e r -d a m s k o m r o c k - h r a m u , » P a r a d i s u « , k a o p r e d g r u p a b a n d u S w a n s . ) L jud i i z B r e d e b i l i su j a k o z a d o v o l j n i S e x i n o m svir k o m i Sexa je u B r e d i uv i j ek b i l a l i j e p o p r i m l j e n a . K a d a je

4 ? 0

URBANA PLEMENA

s t i g l o c i r k u l a r n o p i s m o k o j e o b j a š n j a v a seksis t ičk i i faš is t i č k i k a r a k t e r Sexe , e k i p a i z B r e d e r e a g i r a l a j e t a k o š to su p o s l a l i p i s m o s q u a t t e r s k o m g l a s i l u G r a c h t e n k r a n t , p r o t e s t i ra juć i z b o g p o n a š a n j a g r u p e i z M o l l i a , o s u đ u j u ć i s ta l j i n i s t i č k o d i j e l j e n j e n a r e d b i i m i š l j e n j a d r u g i m a . Ta j teks t su p o t p i s a l e čet i r i d j e v o j k e i z B r e d e , i m e n o m i p r e z i m e n o m , za raz l i ku od svih d r u g i h teks tova u k o j i m a se Sexu o s u đ u j e i ko j i su p o t p i s a n i k o l e k t i v n o k a o »zak l j učc i sa s a s t a n k a « . N a k o n t o g a , n a r a v n o , u i s t o m l istu s u ž e s t o k o p o p l j u v a l i r e a k c i j u i z B r e d e : B r e d a ša l j e o d g o v o r , ve l i k i k o l a ž - p o s t e r s n a t p i s o m » g o l o t i n j a je l i j e p a « , na a d r e s u M o l l i a , i tu je p r i č a s r e a k c i j a m a z a v r š e n a . Sexa se n i je m o g l a p o m i r i t i s t a k v i m r a z v o j e m s i t u a c i j e , n e š t o su ht je l i u č i n i t i . U k r u g u Sexe i p r i j a t e l j a n a s t a l a su d v a t eks ta , j e d a n k o j i se b a v i a n a l i z o m o m o t a s i n g l i c e i d r u g i ko j i o b j a š n j a v a š to se z a p r a v o d o g a đ a l o od p r v o g d o l a s k a u M o l l i , što su č i n j e n i c e o p o s t e r i m a , p l o č a m a , o m o t i m a i t e k s t o v i m a p j e s a m a , a š to e t i k e t i r a n j a . Sa s v o j i m t e k s t o v i m a , Sexa i p r i j a te l j i o t iš l i su u r e d a k c i j u N N - a , g l a v n o g s q u a t t e r s k o g l ista za c i j e l u N i z o z e m s k u . O b j a s n i l i su s i t u a c i j u i p o k a z a l i tekst , izraz i l i že l ju d a s e u N N - u o b j a v i m i š l j e n j e o n o g a k o m e j e v e ć p r e s u đ e n o n a l o k a l n o m n i v o u . U r e d a k c i j i s u b i l i d o b r o p r i m l j e n i . NN je i m a o i de j u » p o m i r e n j a Sexe i M o l l i a « , i ž e l je l i su p o s r e d o v a t i u s l u č a j u . R a z g o v o r u r e d a k c i j i je zavr š io r i j e č i m a »nazov i te nas z a n e k o l i k o d a n a p a ć e m o v id je t i š to d a l j e « . Z a p a r d a n a , Sexa d o b i v a o d g o v o r u k o j e m d j e l a t n i c i N N - a o b j a š n j a v a j u k a k o s u p o k u š a l i r a z g o v a r a t i s v o d s t v o m M o l l i a , a l i da ov i u M o l l i u ne že le n i ču t i o n e k o m sus re tu il i r a z g o v o r u , je r su » d o v o l j n o p r i č a l i « . Sexa n i j e d r u g o n i o č e k i v a l a , no š to je s o b j a v l j i v a n j e m t e k s t a ? N N b i g a že l i o o b j a v i t i , a l i b i g a t r e b a l o sk ra t i t i . K a d j e p o s t a l o j a s n o da se i o t o m e m o ž e r a z g o v a r a t i , da za Sexu n e m a p r o b l e m a a k o s e teks t s k r a t i , o d g o v o r n i i z N N - a u p o t r i j e b i l i s u z a d n j i a r g u m e n t : » Z n a t e , m i s m o tekst p o k a -

421

Benjamin Perasović

za l i l j u d i m a i z M o l l i a , a o n i su n a m rek l i k a k o u o p ć e ne b i n a t o o d g o v a r a l i . A a k o o n i n e ć e o d g o v o r i t i , o n d a n i m i n e m o ž e m o o b j a v i t i vaš tekst .« T o j e b i l o sve o d N N - a i t a k o j e p r o p a o p o k u š a j da se g l a s Sexe o t e š k i m o p t u ž b a m a ču je n a d i j e l u squa t t e r ske scene p r e k o n j e n o g »savez n o g « m e d i j a . N a k o n t o g i skus tva , Sexa o d l u č u j e p o s l a t i svo j n a p i s a n i m a t e r i j a l na a d r e s e t r i d e s e t a k s q u a t t o v a i t i m e zak l juč i t i p r i č u . J e d i n a r e a k c i j a s t ig la je i z n a j p o z n a t i j e g a m s t e r d a m s k o g s q u a t t a , F r a n k r i j k a . U p i s m u Sexi , squa t te r i i z F rank r i j ka zakaza l i su sas tanak , pozva l i b a n d na r a z g o v o r . U z a k a z a n o v r i j e m e , u s v i b n j u 1 9 9 2 . , Sexa se p o j a v i l a u F r a n k r i j k u . T a m o s u susre l i d e s e t a k l j u d i , o d k o j i h s e z a b a r e m p o l o v i c u č i n i l o d a s u s e t u za tek l i s l u č a j n o . S a s t a n a k j e v o d i l a j e d n a u t j e c a j n a s q u a t t e r i c a , k r a t k o i t v r d o p o n o v i v š i » z a j e d n i č k i p r i h v a ć e n e s t a v o v e « : »M i s m o v a š e p i s m o p r o č i t a l i , a l i v a m n e v j e r u j e m o , m i i d a l j e m i s l i m o d a ste seksist i .« N a k o n t o g a č l a n o v i Sexe p o s t a v i l i s u p i t a n j e o t o m e što k o n k r e t n o l j u d e s m e t a u p i s m u , pa j e j e d a n o d p r i s u t n i h p o č e o g o v o r i t i k a k o g a s m e t a što s u v r i j e đ a l i »tu i tu« o s o b u , s p o m i n j u ć i p r i m j e r e k o j e n i t k o od Sexe i p r i j a t e l j a n i j e m o g a o p r e p o z n a t i . » O p r o s t i , jesi l i č i t a o n a š e p i s m o « , p i t a l a j e e k i p a i z S e x e . »Pa , z a p r a v o n e . « » A jes te l i v i d r u g i č i ta l i n a š e p i s m o ? « P o k a z a l o s e d a n i t k o o d p r i s u t n i h n i j e p i s m o p r o č i t a o . T o j e m a l o p o k o l e b a l o v o d i t e l j i c u s a s t a n k a k o j a j e rek la »ja n i s a m z n a l a d a o n i n isu p r o č i t a l i . M i s m o t o č i t a l i , i m a l i s m o s a s t a n a k , a p o š t o j e s a d o v a k v a s i t u a c i j a , n e k a i d r u g i p r o č i t a j u , p a k a d p r o č i t a j u m i ć e m o vas zvat i« . T a k o j e z a v r š i o » r a z g o v o r « u F r a n k r i j k u , a na s l j e d e ć i i h v iše n i t k o n i j e p o z v a o . Za Sexu t u p res ta je svak i a n g a ž m a n o k o v las t i tog »s luča ja« . Č l a n o v i b a n d a i svi d r u g i p r e p o z n a t i k a o n j i h o v i p r i j a te l j i i l i s i m p a t izer i os ta l i su n e p o ž e l j n i na s c e n i k o j u k o n t r o l i r a »sv jesna m a n j i n a « . V e ć s e p u n o p u t a d o g o d i l o d a z a v r i j e m e n e k o g k o n c e r t a u s q u a t t u č l a n o v i Sexe ili n j i h o v i p r i j a t e l j i b u d u

422

URBANA PLEMENA

p r e p o z n a t i i i z b a c i v a n i , t i j e k o m sv ih o v i h g o d i n a a n a t e m a je o s t a l a n e p r o m i j e n j e n a . S to t i ne m l a d i h l j ud i ko j i su i z H r v a t s k e d o l a z i l i u A m s t e r d a m ili d r u g a , o k o l n a i m a n j a m j e s t a p o p u t H a a r l e m a , m o r a l i su se i z j ašn java t i »za il i p ro t i v Sexe« da b i u o p ć e d o b i l i m j e s t o u s q u a t t u . Ista p r o c e d u r a p o n o v i l a b i se i u s l u č a j u da c i j e l a g r u p a iz H r v a t s k e žel i z a j e d n i č k i s q u a t t i r a t i n e k i p r o s t o r , g d j e b i i z j a š n j a v a n j e p ro t i v Sexe b i l o n e o p h o d n o u p r o c e s u o b j a š n j a v a n j a b u d u ć e a k c i j e l o k a l n i m s q u a f t e r s k i m a u t o r i t e t i m a , m a l i m » c e n t r a l n i m k o m i t e t i m a « . D i o t i h l o k a l n i h a u t o r i t e t a p r i h v a t i o j e »slučaj Sexa« k a o neš to što je n a p r o s t o d a t o , n e u p i t n o p r i s u t n o k a o n o r m a l n o s reds t vo d i f e r e n c i j a c i j e , v las t i te o b a v e -z u j u ć e p o l i t i z a c i j e i i n t e g r a c i j e . O t o m e se ne r a s p r a v l j a , n e g o s e n a r e d b a p r o v o d i .

Sexa j e u g l a v n o m p r e s t a l a p o s t o j a t i k a o b a n d . N e z b o g e t i ke te k o j u s u d o b i l i n a s q u a t t s c e n i , n e g o z b o g o s o b n i h , u m j e t n i č k i h , p r i v a t n i h r a z l o g a i raz l i č i t i h p u t e v a . I p a k , to što su dož i v j e l i s u d a r s i d e o l o š k o - e g z e k u t i v n i m t e n k o m ko j i p r e t e n d i r a ( i u n e k i m s l u č a j e v i m a , p o p u t o v o g a , o č i t o usp i j eva ) n a o s t v a r e n j e u l o g e v o d s t v a , »g lave« s q u a t t e r s k o g t i j e l a , p r e d s t a v l j a z n a č a j n o i t e š k o o s o b n o i skus tvo z a sve n j i h , p o s e b n o z b o g č i n j e n i c e š to s e sve o d v i j a n a » a l t e r n a t i v n o j scen i« . N a k o n p o s j e t a F r a n k r i j k u , z a Sexu je p r i č a b i l a zav ršene , n i t k o n i je v iše že l io s tvar p o n o v o p o t e z a t i , d o k a z i v a t i n e š t o , bo r i t i se. P r e v a g n u o j e o s j e ć a j n e m o g u ć n o s t i k o m u n i k a c i j e i s v a t k o s e o k r e n u o s v o m ž i v o t u , p ra teć i squa t t e r sko inz is t i ran je n a s l uča ju ( n e p r e k i d n a i z b a c i v a n j a Sexe i p r i j a te l j a s k o n c e r a t a ) p o p u t n e k o g t už n o g f o l k l o r a g r a d a u k o j e m ž ive . S e x a , k o j a j e b i l a z n a č a j a n a k t e r z a g r e b a č k e a l t e r n a t i v n e s c e n e , n i je s e že l j e la p r e t v o r i t i u p o l i t i č k o g a k t e r a ko j i b i u N i z o z e m s k o j v o d i o b o r b u s c e n t r a l n i m k o m i t e t i m a squa t t e r ske s c e n e . Ta s c e n a n i j e t a k o h o m o g e n a , n a n j o j , u z k o m i t e t l i j e ko j i č e s t o m o r a j u seb i i d r u g i m a d o k a z i v a t i k o j e su k o o r d i n a t e p o l i t i č k e

493.

Benjamin Perasović

k o r e k t n o s t i i » i s p r a v n o g p u t a « , p o s t o j e m n o g i č i s to h e d o n is t i čk i ili i ne r tn i l i k o v i , p o s t o j e i b r o j n i f r a g m e n t i s q u a t t e r -s k o g p r o s t o r a ko j i n i su u k l o p i v i u »ce -ka« n a č i n m i š l j e n j a i p o n a š a n j a . M n o g i e k o - t r i b a l - a n a r h o s u d i o n i c i s q u a t t s c e ne (o g a b b e r i t e c h n o s q u a t t a k t e r i m a da i ne g o v o r i m o ) uv i j ek b i n a d r u k č i j i n a č i n p r i s t u p a l i o m o t i m a p l o č a i v i b r a c i j a m a l j u d i , p o s e b n o d e f i n i r a n j i m a t ih v i b r a c i j a , je r n e d o g a đ a s e p rv i p u t d a n e t k o » k r i v o zab r i j e« , d o s a d a s u l j ud i iz zla sek taš tva n e š t o i n a u č i l i . Uz t o , š to je Sexi b i l o v a ž n o , p o s t o j i i v iše s t o t i n a m l a d i h s q u a t t e r a iz H r v a t s k e . Sexa n i j e od n j i h t raž i l a n i k a k v u »so l i da rnos t« u n a m e t n u t o m s u k o b u i ž i gu k o j i im j e u t i snu t ; b i l o j e j a s n o da l j u d i m o r a j u živjet i u u v j e t i m a kakv i j e s u , a d i o t ih uv je ta b i l a je i č i n j e n i c a n e o p h o d n o g i z j a š n j a v a n j a o Sexi k a o k r i te r i j o p s t a n k a u s q u a t t o v i m a . S o l i d a r n o s t j e b i l a p r i s u t n a na d r u k č i j i n a č i n - Sexa j e s m a t r a l a v a ž n i j i m da m l a d i l j ud i p r i s t i g l i i z Z a g r e b a i d r u g i h m j e s t a ne d o b i j u istu e t i k e t u , d a m o g u z a p o č e t i s n o r m a l n i m s q u a t t e r s k i m ž i v o t o m u k o j e m se n e ć e m o r a t i b a š č e s t o s re ta t i s k o m i t e t l i j a m a , i u k o j e m m o g u svo je m i š l j e n j e s a č u v a t i za s e b e . N i t k o i z Sexe n i je ž e l i o s v o j o m a k t i v n o š ć u o teža t i ž i vo t z a g r e b a č k o j i š i r o j s q u a t t e r s k o j š k v a d r i i z H r v a t s k e , b a n d je i o n a k o p r e s t a o p o s t o j a t i , a o s o b n o iskus tvo i z c i j e l o g s l u č a j a g o v o r i l o je o u z a l u d n o s t i d a l j e g o b j a š n j a v a n j a .

L o g i č n o je zap i t a t i se - k a k v a je h i s t o r i j a s q u a t t e r s k o g p o k r e t a u A m s t e r d a m u , je l i to što se d o g o d i l o Sexi n e k i p r e s e d a n , je l i t a k v i h e t i k e t i r a n j a i o r g a n i z i r a n i h a n a t e m i z i r an ja (do sl ike na pos te ru ! ) b i l o i r a n i j e , m e đ u d o m a ć i m ( n i z o z e m s k i m ) a k t e r i m a , bez j e z i č n e b a r i j e r e ? U kn j i z i » C r a c k i n g t h e M o v e m e n t : S q u a t t i n g b e y o n d the M e d i a « ( A d i l k n o , 1 9 9 4 . ) n a l a z i m o d e t a l j a n op i s n a s t a j a n j a » p o l i t i č k o g k r i la s q u a t t e r s k o g p o k r e t a « u A m s t e r d a m u , i z k o j e g se v i d i k a k o j e m a l a g r u p a a g r e s i v n i h i i s k l j uč i v i h s q u a t t e r a že l j e la pos ta t i » t v r d o m j e z g r o m « , f o k u s i r a j u ć i s v o j u p a ž n j u

4?4

URBANA PLEMENA

n a p r o b l e m » i z d a j n i k a « , p r o n a l a z e ć i n e p r i j a t e l j e u n u t a r p o k r e t a . T i j e k o m 1 9 8 6 . , a p o s e b n o n a k o n p o l i c i j s k e d e l o ž a c i j e i h a p š e n j a s q u a t t e r a i z u l i c e O k e g h e m s t r a a t , p o č e l a j e d je lova t i s a m o z v a n a »istražna g r u p a « ( invest iga t ion g r o u p ) k o j a j e z a svo j z a d a t a k o d r e d i l a p r o n a l a ž e n j e i z d a j n i k a , o n i h ko j i su po l i c i j i d a v a l i i skaze . D i o t e » is t ražne g r u p e « k a s n i j e će s e b e p r o g l a s i t i za » p o l i t i č k o k r i lo« i u p r a v o su o n i uve l i p r a k s u t i s k a n j a f o t o g r a f i j a » i zda jn i ka« n a v e l i k i m p o s t e r i m a . Ta se g r u p a s u k o b l j a v a l a s o s t a l i m a m s t e r -d a m s k i m s q u a t t e r i m a , n a m e ć u ć i s v o j u » v o d e ć u u l o g u « i s t v a r n u v las t u n e k i m s q u a t t o v i m a k o j e su s m a t r a l i s v o j i m a , p r o g l a š a v a j u ć i i h » p o l i t i č k i m s q u a t t o v i m a « . N a k o n š to su ak t i v is t i » p o l i t i č k o g k r i l a« p o k u š a l i sp r i j eč i t i o d r ž a v a n j e »ženske večer i« u s q u a t t u »Eerste h u l p « ( i t i m e p o k a z a l i svo j »k las ičn i« » r e v o l u c i o n a r n i « s v j e t o n a z o r ko j i n e d o p u š t a ž e n a m a , c r n c i m a , e t n i č k i m m a n j i n a m a , h o m o s e k s u a l c i m a , b i l o k o j i m m a r g i n a l i z i r a n i m p o s e b n i m g r u p a m a o k u p l j a n j e i r a s p r a v l j a n j e o s v o j i m p r o b l e m i m a ) d o š l o je do tešk ih s u k o b a , m e đ u s o b n i h f i z i čk ih o b r a č u n a , p r a v o g r a t a i z m e đ u s q u a t t e r a . O n i s q u a t t e r i ko j i s u s e b e p r o g l a s i l i p r a v o v j e r n i m p o l i t i č k i m a k t i v i s t i m a i s v o j u v l as t n a m e t a l i s i l o m ( u k l j u č u j u ć i i p r e m l a ć i v a n j e , k a o i o d u z i m a n j e n o v a c a od s q u a t t e r s k i h g r u p a s k o j i m a su b i l i u s u k o b u ) i zgub i l i su b i t k u n a n i v o u c i j e l o g A m s t e r d a m a i 1 9 8 8 . v iše n isu p o s to ja l i k a o d j e l a t a n a k t e r n a s c e n i . K n j i g a z a v r š a v a s t i m r a z d o b l j e m . N o , bez o b z i r a š to s e » p o l i t i č k o k r i l o« n i j e v r a t i lo na scenu u svom o b l i k u iz 1 9 8 6 7 8 7 . , »slučaj Sexa« u k a zu je na n a s t a v a k j e d n e p o l i t i k e k o j a s e b e i »pok re t« o s n a žu je p r o n a l a ž e n j e m n e p r i j a t e l j a . Popu t m o r a l n e p a n i k e k o j a se širi u d o m i n a n t n o j k u l t u r i , i o v d j e je p r i s u t n o o b r a ć a n j e s e b i . U t e k s t o v i m a o s u d e Sexe , u p o j m o v i m a ko j i se u p o t r e b l j a v a j u , s l i ka j e d n o g no i se b a n d a i p r i j a t e l j a p r e t v a r a se u s l i ku n e k e m o ć n e o r g a n i z a c i j e , seks is t ičke z a v j e r e k o j a o d j e d n o m i m a svo je m e n a d ž e r e , t e h n i č k o o s o b l j e i

4 2 5

Benjamin Perasović

s l i č n o . T u s e m o n o l o g M o l l i a r a z o t k r i o p o p u t d o m i n a n t n e k u l t u r e k o j a s e o b r a ć a seb i s a m o j p r o z i v a j u ć i h u l i g a n e , n a r k o m a n e , n e v o d e ć i r a č u n a z a p r a v o o p u n k e r i m a , m o d s i m a , t e c h n o f r e a k o v i m a il i b i l o k o j i m d r u g i m o d » fo lk d e -v i ls«, r e i n t e g r i r a j u ć i s v o j e » t e m e l j n e v r i j e d n o s t i « , k a o š to su s e r e v o l u c i o n a r i i z M o l l i a o b r a ć a l i n e Sexi , n e g o svo jo j »par t i j i « , n a s t o j e ć i se učv rs t i t i , o b n o v i t i s vo je » t e m e l j n e v r i j ednos t i « na o s n o v i p r o z i v a n j a i l o va na v ješ t i ce , seks is te , f aš i s te , k a p i t a l i s t e , n a c i o n a l i s t e i t d . N a r a v n o , t o n e z n a č i d a t r e b a nas tav i t i z a č a r a n i k r u g g e n e r a l i z a c i j a i p r o g l a š a va t i s v a k u s q u a t t e r s k u t ežn ju z a o r g a n i z a c i j o m r u d i m e n t i m a s t a l j i n i z m a ili č a k c i je l i p o k r e t o p t u ž i t i , n a n a č i n t i p i č a n z a d o m i n a n t n u k u l t u r u , z a s e k t a š t v o , m o r b i d n o s t , a g r e s i v n o s t , e k s t r e m i z a m il i b i l o ko j i i z a m . O n o š to j e o v d j e b i t n o u o č i t i jest p o s t o j a n j e , na s q u a t t e r s k o j s c e n i k a o i na d r u g i m s c e n a m a , o d r e đ e n o g o b l i k a » p o l i t i č k e k o r e k t n o s t i « k o j a s e p r o t e ž e d o n i j a n s i r a n i h o b r a z a c a s v a k o d n e v n o g ž i vo ta . U s l uča ju squa t t e r ske s c e n e ( n j e n o g d o b r o g d i j e l a ) d o š l a j e d o i z raža ja č i n j e n i c a p o s t o j a n j a , s j e d n e s t r ane n e p i s a n i h p r a v i l a k o j a o d r e đ u j u ko j i b a n d o v i , k o j a vrs ta p i v a il i h r a n e , k a k v e j a k n e i k a k v i s i m b o l i u l aze u p o d r u č j e » k o r e k t n o g « il i » n e k o r e k t n o g « , a s d r u g e s t r ane p o s t o j i m i n i m u m f o r m a l n e o r g a n i z a c i j e k o j a m o ž e o l a k š a t i (a l i p o n e k a d , k a k o v i d i m o , i o teža t i ) s q u a t t e r i m a n j i h o v s q u a t t e r s k i ž i vo t , o d p r v o g u s e l j e n j a d o p r o b l e m a k a o što j e d e l o ž a c i j a i l i p a k l e g a l i z a c i j a . U vezi s e k s p l i c i t n o p o l i t i č k i m d i j e l o m »po l i t i č ke k o r e k t n o s t i « , s l u č a j Sexa i l u s t r a t i v a n j e za d i o s q u a t t e r s k e scene i t a d a š n j i s tav d i j e l a m a l i h l j e v i ca r -sk ih g r u p a b l i sk ih s c e n i . Sexa , u d o b a svo je d j e l a t n o s t i u Z a g r e b u , n i j e n i k a d p r o b l e m a t i z i r a l a a s p e k t e s v o g d j e l o v a n j a n a n a č i n k a k o t o r a d e »po l i t i č k i sv jesni« s q u a t t e r i Z a p a d a . Došavš i u A m s t e r d a m , u d o b a ra ta i p r i z n a n j a S l o ven i j e , Hrvatske i Bosne i H e r c e g o v i n e , Sexa je s a m o j e d n o m p r o b l e m u p o s v e t i l a p o s e b n u p a ž n j u i z a j e d n i č k u r a s p r a v u ,

URBANA PLEMENA

r a d i l o se o i m p l i k a c i j a m a s t a v o v a i t v rdn j i k o j i b i i n a č e , u d u h u n o i s e š k v a d r e , b i l i z a u v i j e k o s t a v l j e n i s p o n t a n o s t i i l i s a m o r a z u m l j i v o s t i . T o j e b i l o p i t a n j e k a k o s e p r e d s t a v i t i , š to n a p i s a t i n a p l a k a t i m a i p o z i v n i c a m a , k a o o d r e đ e n j e z e m l j e i z k o j e b a n d d o l a z i . Č l a n o v i Sexe r a z m i š l j a l i su na s l j edeć i n a č i n : »Ako k a ž e m o d a s m o i z J u g o s l a v i j e , t o o n d a z n a č i d a s m o i z S rb i je i l i C r n e G o r e . Poš to n i s m o , t a k v o o d r e đ e n j e b i b i l o p o l i t i č k a č i n j e n i c a . A k o k a ž e m o d a s m o i z H r v a t s k e t o n e z n a č i d a m i n u ž n o p o d r ž a v a m o T u đ m a n a , t o j e s a m o r e a l n o , g e o g r a f s k o s i t u i r a n j e b a n d a u z e m l j u i z k o j e d o l a z i . « O v a k v o r a z m i š l j a n j e , k o j e m j e p r i m a r n a že l ja b i l a »ne po l i t i z i ra t i« i na o s n o v i r e a l n o s t i n o v i h d r ž a v a na p o d r u č j u b i vše J u g o s l a v i j e i n f o r m i r a t i n i z o z e m s k u j a v n o s t o t o m e i z k o j e z e m l j e d o l a z i z a g r e b a č k i b a n d , i z a z v a l o j e p o t p u n o s u p r o t n e reakc i j e n a squa t te rsko j scen i . Z b o g s p e c i f i č n o g , p r i m i t i v n o g , » z a p a d n o g « I j ev i ča rs t va , d o b a r d i o t e s c e n e s m a t r a o j e s a m o J u g o s l a v i j u p r i r o d n o m , r a z u m l j i v o m , g e o g r a f s k o m o d r e d n i c o m , p o j m o m k o j i n e r e m e t i p o z n a t i r e f e r e n t n i o k v i r , d o k s u H r v a t s k u il i S l o v e n i j u , k a o t a k v e , k a o p o j a m d r ž a v e ( zem l j e ) , s m a t r a l i p o l i t i č k i m , d e s n i č a r s k i m s t a v o m . K a o što s u G a d a f i ili H o m e i n i uv i j ek b i l i » g o o d guys« u d i j e l u s q u a t t e r s k i h I j ev i ča rsk ih sekt i ( z b o g s v o g a n t i a m e r i k a n i z m a ) , t a k o s e n a p o č e t k u r a t a f o r m i r a l a , n a d i j e l u s c e n e , s q u a t t e r s k a s i m p a t i j a z a s r p s k u ( » j u g o s l a vensku«) p o z i c i j u p r o t i v »nac i s t a« , s e c e s i o n i s t a , s l o v e n s k i h i h r v a t s k i h » g e r m a n o f i l a « . U t a k v o m s l j e p i l u Sexa j e s a m i m s p o m i n j a n j e m H r v a t s k e b i l a n a t e r e n u p o l i t i č k i n e k o r e k t n o g a , i a k o b i o z b i l j n a a n a l i z a p o k a z a l a d u b o k u a n t i n a c i o -n a l i s t i č k u u s m j e r e n o s t b a n d a . V e ć i n a m l a d i h s q u a t t e r a ( o d m a n j i n e k o j a j e u o p ć e »po l i t i č k i ak t i vna«) n e o b l i k u j u s v o j u p o z i c i j u s p r a m H r v a t s k e ili S l o v e n i j e p o z n a v a n j e m s i t u a c i j e n a t e r e n u , n e g o o d n o s o m p r e m a v las t i t im m e d i j i m a i d o m a ć o j po l i t i c i k o j o j se že le r a d i k a l n o sup ro t s tav l j a t i , uz n e k e n a s l i j e đ e n e I j ev i ča rske d o g m e i o p ć u r a z m a ž e n o s t z a p a d -

427 4 2 6

Benjamin Perasović

n j a k a ( » a m e r i č k o g « t i pa ) ko j i u u loz i tu r is ta s m a t r a g n j a v a ž o m uči t i i m e n a n e k o l i k o n o v i h z e m a l j a n a t lu d o t a d a š n j e » jedne«. Spec i f i čna o t v o r e n o s t z a g r e b a č k e a l t e rna t i vne scene s k r a j a o s a m d e s e t i h i p o č e t k a d e v e d e s e t i h , s i m b o l i z i r a n a S e x o m i p r i j a t e l j i m a , u z a sve p o z n a v a n j e i d i j e l j e n j e p r i n c i p a a n a r h o i d n i h , p u n k e r s k i h h a r d - c o r e n o i s e s u b k u l t u r n i h p o k r e t a i s t i l ova , susre la se s p r o b l e m o m »po l i t i čke k o r e k t -nost i« , e t i ke t i r an ja i » u č i n k o v i t o g « a n a t e m i z i r a n j a . Č i n j e n i c u o s t a j a n j a n a š i ro j a l t e r n a t i v n o j scen i m o ž e m o o b j a s n i t i o g r a n i č e n i m d o s e g o m s ta l j i n i s t i č kog d j e l o v a n j a k o j e j e v e z a n o u z s a m o n e k o l i k o squa t t e r sk i h g r u p a , t e p r o m j e n a m a k o j e s u s e n a s a m o j s q u a t t e r s k o j scen i d o g o d i l e , o m o g u ć u j u ć i n iz n o v i h i den t i t e ta ( p o p u t g a b b e r s q u a t t o v a , t r a n c e s q u a t t o v a ) i p r i z n a j u ć i »d iv l je s q u a t t e r e « r a v n o p r a v n i m a k t e r i m a . S a m p r o t o k v r e m e n a o m o g u ć i o j e d r u k č i j u p e r c e p c i j u o n i h ko j i d o l a z e »iz H r v a t s k e « , pa je i na v i s o -k o p o l i t i z i r a n o m d i j e l u s c e n e ta j p o d a t a k s a d a i p a k s m j e š ten u g e o g r a f s k a a ne p o l i t i č k a ( a u t o m a t s k i d e s n i č a r s k a ) o d r e đ e n j a , k a o što j e t o b i o s luča j 1 9 9 1 . Poš to s e m e h a n i z m i p o l i t i č k o g i z j ašn j avan ja ne p o k r e ć u t a k o l a k o u s i tuac i j i u k o j o j g o l i ž i vo t , s t a n (squa t t ) , p i v o i g l a z b a p r e d s t a v l j a j u o s n o v n e k o o r d i n a t e , i p o š t o j e d o b a r d i o a m s t e r d a m s k i h s q u a t t e r a b i o s l i čan u s v o j i m p r e f e r e n c i j a m a g l a z b e i n a č i n a z a b a v e p r i s t i g l im z a g r e b a č k i m p u n k e r i m a , t r e b a l o j e p r o ć i o d r e đ e n o v r i j e m e d o k »s luča j Sexa« i d r u g i o b l i c i s u k o b a z b o g »po l i t i čke ko rek tnos t i « ( H e i n e k e n p i v o , p r i m j e r i c e , p o d i g n u t o k o d nek ih ak te ra n a s i m b o l i č k u , d a k l e s a m o b o j k o t a v r i j e d n u r a z i n u M c D o n a l d s a ) n i su u t j eca l i n a p e r c e p c i j u z a g r e b a č k e š k v a d r e k o j a se p rese l i l a u A m s t e r d a m . J e d a n o d m l a d i h z a g r e b a č k i h » n o i s e - b r i j a č a « , p r i s t i g a o u p r v o m v a l u n a s q u a t t e r s k u s c e n u , još p r i j e Sexe, o v a k o j e n a k o n če t i r i g o d i n e r e z i m i r a o iskustva p r v i h sus re ta s d o m a ć o m s c e n o m : »Sad v i d i m k a k o s u n a s d o m a ć i s q u a t t e r i d o ž i v l j a v a l i . Pa m i s m o za n j i h svi b i l i m l a d i k o m u n i s t i ko j i su

4 2 8

URBANA PLEMENA

p o b j e g l i iz Is točne E u r o p e p r e d d e s n i č a r s k i m i n a c i o n a l i s t i č k i m d i k t a t u r a m a . N a m a j e t r e b a l o n e k o v r i j e m e d o k s m o to skuž i l i« .

4 2 Q

Benjamin Perasović

Giozg'

Pozna ta je č i n j e n i c a da p u n k e r i , m e t a l c i , s tar i i nov i f r e a k o v i , d a r k e r i i b r o j n i p r i p a d n i c i d r u g i h s u b k u l t u r n i h s t i l o va ž ive v e ć i n o m u sfer i » s l o b o d n o g v r e m e n a « . M o ž e n e t k o / _ j T a r a v n o , s v o j i m i z g l e d o m j d p k a z i v a t i v las t i t i ž i vo tn i stil i u š k o l i , na p o s l u , u r o d i t e l j s k o m d o m u , s m a n j e ili v iše p r o b l e m a , a l i t a d a n e i z b j e ž n o f u n k c i o n i r a i u l o g a u č e n i k a , r a d n i k a , s i n a ili kćer i ' i s l i č n o . Tok k a d a se d o đ e u k l u b , n a k o n c e r t , i l i n a p r o s t o i s p r e d n e k o g k i o s k a , n a p a r k i ra l i š te , p o k r a j d u ć a n a , n a b i l o k o j e m j e s t o g d j e s e n a l a ze s u p l e m e n i c i , tek t a d a se živi a u t e n t i č a n i p o t p u n ž i vo t . O v d j e ne m i s l i m p isa t i o f e n o m e n u » v i k e n d - p u n k e r a « il i » v i k e n d - h i p i k a « , ili o s c e n a m a u k o j i m a m l a d i l j ud i na p o v r a t k u s k o n c e r t a m i j e n j a j u g a r d e r o b u i sk r i ven i od r o d i t e l j s k o g p o g l e d a s k i d a j u n a k i t i l i n e k e d r u g e » p r o v o c i r a -j uće« u k r a s e . T a k o đ e r n a s n e z a n i m a n i o n a j d i o k o j i h r a b r o nos i svo je n a u š n i c e , k o ž i c e , n a r u k v i c e , j a k n e i o s t a l o p r e d p o g l e d e r o d i t e l j a ili p r o f e s o r a . O v d j e s e r a d i o o n o m d i j e l u scene ko j i j e p o t p u n o »na r u b u « , o l j u d i m a k o j i su » iskoč i l i« i z d ruš t va i n a č i n a ž i v o t a k a k a v se o b i č n o od s t r a n e v e ć i n e p r i k a z u j e k a o n o r m a l a n , p o ž e l j a n , u o b i č a j e n i z a d a n . Z a m i s l i m o g r u p u , r e c i m o p u n k e r a , n a k o n c e r t u :

P ivo, b a m b u s , žes ta , s k a k a n j e , k l u p k o t i j e la , z n o j , m u -š k o - ž e n s k a p r i č a , m a l o p o l i t i k e il i s o c i j a l e , z a j e d n i š t v o , p r e p o z n a t l j i v i i m a g e , W C - p r i č e , r e d a r i k o j i t l a č e , f a j r u n t . Pr i je ili k a s n i j e , i de se k u ć i . Su t ra je nov i d a n . U t o m »sut ra« leži r az l i ka . D o k će d i o k renu t i u š k o l u , p r e p r i č a v a j u ć i p o d v e l i k i m o d m o r o m k a k o su »izašl i na bis i r a s p a l i l i s ta re C l a s h i Pistolse« ( p o p u t G B H u K u l u š i ć u ) , p r e z i r n o g l e d a -

Tekst iz ko lumne »Benzin: The Voice of G o n g « u časopisu »Heroina«.

4 3 0

URBANA PLEMENA

j uć i š m i n k e r e , ško l ske k o l e g e , č e k a j u ć i d a n a s t a v a zav rš i , d o t l e ć e z a d r u g i d i o š k v a d r e d a n k renu t i n e š t o d r u k č i j e . N a ć i ć e s e p o k r a j d u ć a n a , k a o i sv ih d r u g i h d a n a . Skup i t i l o v u , u ž i c a t i , p o m o g u ć n o s t i uk ras t i u s u s j e d n o m d u ć a n u n e š t o (»pa ne b u m v a l j d a k ra l t u u d u ć u d i s m o svak i d a n « ? ) , i kup i t i j e f t i no v i n o i k o l u . N a p r a v i t će b a m b u s i p i t i , k o m e n t i r a j u ć i s i n o ć n j i d o g a đ a j k a o i n j i h o v a » b r a ć a po i m a g e u « k o j a su u t o m m o m e n t u u š k o l i . I z m e đ u 1 3 i 1 4 sa t i , d o ć i ć e d i o o n i h ko j i i d u u š k o l u , n e t k o d a b i s e p r i d r u ž i o b a m b u s u , n e t k o d a b i m a l o »s ta jao« i o t i š a o kuć i n a r u č a k . O n a j d i o š k v a d r e k o j i j e z a p o č e o s b a m b u s o m , s k u p i t će za n o v u t u r u i nas tav i t i s ta ja t i p o r e d d u ć a n a p o p u t s t a l n o g h e d o n i s t i č k o g u p o z o r e n j a sv im p u t n i c i m a n a re lac i j i š k o l a - r o d i t e l j i - p o s a o - z a b a v a . S v r e m e n o m , o n i k o j i »s to je i s p r e d d u ć a « p o s t a j u p r i m a r n o b o e m i , o t k a č e n j a c i , p i j a n c i , p a tek o n d a p u n k e r i , m e t a l c i ili neš to t r e ć e . S g o d i n a m a se p o m i j e š a j u p r i p a d n i c i raz l i č i t i h s t i l ova i t a k o u s v a k o m kva r tu m o ž e m o n a ć i j e d a n o t p a d n i č k i f r o n t o k u p l j e n o k o a l k o h o l a , l j e n č a r e n j a i n o ć n o g b d j e n j a , k o j f p o n e k a d s a m o s l e n g , u r b a n i š t ih i r o c k r az l i ku j u o d » k l a s i čn ih« a l k o h o l i č a r a , ko j i t a k o đ e r s v u d a i m a j u s v o j a m j e s ta , g d j e j e p r o s j e k g o d i n a i z n a d p e d e s e t . T o j e o n a o p a s n a c r t a , p o k o j o j h o d a T o m W a i t s i l i , n a d r u g i n a č i n , N i c k C a v e , i k o j a g o v o r i j e z i k o m s u b v e r z i j e i d e s t r u k c i j e , n a p u š t a n j a » n o r m a l n o s t i « i g r a đ a n s k o g a ž i v o t a , g d j e n e m a r o -m a n t i č n o s t i p o b u n e o s i m u v l a s t i t o m o t p a d n i š t v u i r i j e t k i m t r e n u c i m a , u z s a m o u n i š t e n j e k a o v id l j i v i p e č a t p r i č e .

K r e n u o s a m u j e d a n o d z a g r e b a č k i h p e r i f e r n i h k v a r -t o v a , b i o j e r adn i d a n , v e č e r i još uv i jek t o p l o . K a f i ć i , u o b i č a j e n e g r u p i c e , g l a z b a o d l j i g e d o žes t i ce . V r i j e m e o d m i č e i ka f i ć i se z a t v a r a j u , l j ud i o d l a z e k u ć a m a . O s t a j u š k v a d r e k o j e ne m a r e za k a f i ć e , je r tu u b l i z in i j e n j e g o v o v e l i č a n s t v o k iosk ko j i r a d i c i j e l u n o ć . L jud i s to je u m a n j i m g r u p a m a i p o v r e m e n o o d l a z e p r e m a k i o s k u p o p i ć e , k a o

4 3 1

Benjamin Perasović

p r e m a n e k o m s v j e t i o n i k u ko j i sv i jet l i u m r a k u f i n o g , m i r n o g , u r e d n o g i v e ć i n s k o g ž i vo ta sv ih o n i h t i s u ć a l j u d i k o j i s p a v a j u o k o nas u v e l i k i m b e t o n s k i m z g r a d a m a . P ro laz i i p o l i c i j a , n a v i k l a n a s t o t i n a m a p u t a već l e g i t i m i r a n e f a c e . P i jansk i r a z g o v o r i , r i zn i ca l i k o v a . Pri lazi m i j e d a n ; » J e b a l t i -p a s m a t e r č o v j e č e , p a t o n i n o r m a l n o . I m a m f r e n d a , t a m ž iv i , u z g r a d i . O ž e n i l s e , i m a n e k i k u r a c o d š l j a k e , d o m a č m r l j i , k l i n c i , n i k a m ne i d e , ševi se j e d n o m t j e d n o a to i n i j e n e k a š e v a - pa d a j m i t i s a d r e c i , j e l i t o ž i v o t ? Ma k u r a c , č o v j e č e , n i s a m j a o d a v d e . Kužiš, j a n i s a m o d a v d e , ja t i o v o ne k u ž i m , č o v j e č e . Jesi l i č u o za G r i m a n d e r s e n o v e b a j k e ? M o r a l s i ču t za G r i m a n d e r s e n o v e b a j k e , j e b e m t i . E , v iš , j a s a m t i l ik i z t i h b a j k i . Ja n i s a m o d a v d e . «

O t i š a o s a m d o k i o s k a p o p i v o , i k a d s a m s e v r a t i o , isti j e t ip o p e t i m a o m a l i m o n o l o g . -

»Ja n i s a m o d a v d e j e b e m t i . Ići ću o p e t u N e p a l , i a k o s a m t a m b i l u z a t v o r u . Z a t v o r u N e p a l u , j e b e m t i m a t e r , a l i o p e t b i išo. A b e d je b i l , č o v j e č e , p r v u n o ć u z a t v o r u skuž i l s a m d a s e n e m r e m n i o k r e n u t , k o s a r d i n e s m o b i l i n a s l a g a n i . D o b i š o d m a tr i v rs te b u h a , j e b e m t i , o n e ka j s k a č u s u još n a j b o l j e . T o t a l n i b e d . N e m a š o p ć e v o d e a k s e n e d i g -neš u čet i r i i č e k a š r e d do šest. I o n d a skuž iš , j e b e m t i m a ter , i p r v o g f r a j e r a do s e b e - pu f , r aspa l i š ga š a k o m u g l a v u . D a , č o v j e č e j e b e m t i , r u k n e š g a i o n d a t e o d v e d u u s a m i c u na tr i t j e d n a . S t a v e te u l a n c e , a l i i m a š o s i g u r a n u v o d u j e d n o m d n e v n o i n e m a š b u h a , č o v j e č e ! « Tu se već i š k v a d r a z a i n t e r e s i r a l a i n e t k o je p i t a o o N e p a l u o p ć e n i t o ( jer u k v a r t o v i m a i m a l j u d i ko j i se ni t i do g r a d a ne m i č u , a k a m o l i u N e p a l ) . S l i j ed i o d g o v o r : » N e p a l j e s u p e r č o v j e č e . Z n a š l i t ko j e b i o S iva? Kužiš, o n o , d a v n o , b i l j e B o g č o v j e č e , a vo l i l je j a k o p i t i d u v a t pa mu se o s u š i l a us ta i b i l je j a k o ž e d a n . Pop izd i l j e ka j n e m a n i g d e v o d e i z a b i l j e t r o -z u b a c u b r d o . K a d j e i zvuke l t r o z u b a c i z s t i j ene , o d m a h su

4 3 2

URBANA PLEMENA

p o t e k l a tr i p o t o k a i u p o d n o ž j u se n a p r a v i l o j e z e r o . Tu se Siva n a p i o v o d e i o t i šo , a to m j e s t o t i je s a d t u r b o svet ište«.

N o ć j e o d m i c a l a , n a I s toku j e p o s t a j a l o sv je t l i je , k i o s k j e još r a d i o , s a m o što j e p o n e t k o (isto k a o pr i je m jesec d a n a k a d a j e Poš ip p o s t a o Bož ib ) i z g o v a r a o » g i o z g « .

V i d i o s a m l j ude ko j i su bi l i (ili su to još uv i jek?) m e t a l c i , p u n k e r i , h i p i c i i n a v i j a č i . S a d a ih u j e d i n j u j e g i o z g i n o ć n i ž i vo t u k v a r t u . K o j e j e o v o j u t r o p o r e d u ? Sto p r i č a j u p o g l e d i k a d se s r e t n u , u j u t r o d o k prv i i de na p o s a o a d r u g i m o l e ć i v o ž ica za s e n d v i č n a k o n n o ć i u k o j o j j e ž e đ uv i j ek i s p r e d g l a d i ? O d l a z i m r a z m i š l j a j u ć i o r o c k - k u l t u r i , h e d o n i z m u , b o e m š t i n i , i den t i t e tu r o c k e r a i i den t i t e tu p i j a n c a . O re l a t i vnos t i n o r m a l n o g . O Sh i v i , ševi j e d n o m t j e d n o i ž i vo tu p o k r a j g i o z g a . O t o m e što ć u reći k a d a m e n a p o s a o o d l a zeć i sus jed i b u d u p i ta l i » k u d a t a k o r a n o , š to s m o v r i j e d n i d a n a s ? «

433

Documents

Benjamin Perasovic - Urbana plemena