Benefit Living Publikacija

5/7/2018 Benefit Living Publikacija - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/benefit-living-publikacija 1/116

Publikacija je dio projekta „Benefit Living”. Namijenjena je onima koji žele

da se informišu, da razumiju i primjenjuju savremene principe gradnje

i planiranja prostora. Dio priloga u ovoj knjizi odnosi se na vrednovanje

i planiranje prostora u Crnoj Gori, dok se ostali tekstovi bave opš jim

temama od interesa za razvoj gradova. Prilozi su nastali tokom 2010/11.

Expedio - Crna Gora

Academica - Srbija

Cornucopia - Slovenija



IZDAVAČ

EXPEDITIO

Cenar za održivi prosorni razvoj, Koorwww.expedito.org

AUTORI/KE TEKSTOVA

Expedito

Naaša Ilinčić

Zorica Tomanović

Biljana Gligorić

Aleksandra Kapeanović

Tajana Rajić

Academica

Milica Aposolović

Sevan Vuković

Tanja Brešan

Aleksandar Đerić

Ana Ćurčin

Aleksandar Bobić

Veselin Vasiljković

CORNUCOPIAIra Zorko

LEKTORKA

Marijana Kukić

DIZAJN

Miroslav Dragin

An EU co-funded projec managed by

he Delegaton of he European Union

o Monenegro

Projeka je sufinansiralo

Minisarsvo uređenja prosora i zašte

živone sredine Crne Gore sredsvimadobijenim raspodjelom na konkursu za

nevladine organizacije za 2010.godinu

Koor, jun 2011.

Projeka „Benefi Living“ rezula je parnersva između ri organizacije:- Cenra za održivi prosorni razvoj EXPEDITIO iz Koora (vodeći parner);- Insiua za prosor i kuluru CORNUCOPIA iz Vranskog, Slovenija;- Akademske grupe ACADEMICA iz Beograda, Srbija.

Cilj projeka je promovisanje inerkuluralnog dijaloga između Evropske unije i Crne Gorena polju kreaivnosi u oblasi savremene arhiekure i planiranja prosora.

Pokušali smo da:- analiziramo kako se vrednuje i planira prosor Crne Gore;- promovišemo principe energeski efikasne i održive gradnje;- isražujemo evropska iskusva i nove modele za savremenu kuću u Crnoj Gori;- promovišemo koncep kreaivnih gradova...

Akivnosi realizovane projekom su:- Izrada veb porala www.expediio.org/benefi-living;- Posjea svakog parnera jednom od sručnih sajmova u Evropskoj uniji: Ecobuild sajmu

u Londonu, SAIE u Bolonji, Susainable Luxury Fair u Parizu);- Analiza karakerisika arhiekure i uređenja prosora u Crnoj Gori („Expediio“);- Pregled rendova održive gradnje u Evropskoj uniji („Cornucopia“);- Promovisanje 3C koncepa – Clean Energy & Creaiviy for Communiies („Academica“);

- Radionica parnera u Crnoj Gori, 21–25. mar 2011;- Šampanje maerijala koji promoviše održive principe u gradnji – namjenjenog

prvensveno budućim invesiorima;- Elekronska publikacija projeka „Benefi Living“.

Trajanje projeka: 1. januar 2010. – 1. jul 2011.

Vrijednos projeka: 50.000 eura (45.000 € je obezbijedila Evropska unija, a 5.000 €Minisarsvo uređenja prosora i zašie živone sredine Crne Gore).

O publikaciji

Teksovi objavljeni u elekronskoj formi preuzei su s veb saja

www.expediio.org/benefi-living. Objavljen je samo dio priloga. Publikacija jenamijenjena onima koji žele da se informišu, da razumiju i primjenjuju savremeneprincipe građenja i planiranja prosora. Auori i auorke eksova su iz parnerskihnevladinih organizacija „Expediio“, „Cornucopia“ i „Academica“.

Prvo je projekom planirano samo posavljanje saja, ali smo u kasnijoj fazi odlučili da dioeksova uobličimo u zbirku kako bismo čiaocima omogućili jednosavnije šampanje ipregledanje najineresannijih i najkorisnijih priloga. Upravo zao šo knjiga nije planirana,nijesmo uvijek navodili izvore lieraure s inernea u eksovima, kao ni izvore foografija.

Dio priloga koje je pripremila NVO „Expediio“, podloge su za emisije pod nazivom „Mojgrad – moj dom“ koje su prikazivane na TV „Alas“ od okobra 2010. do juna 2011.Projeka „Moj grad – moj dom“ realizovali su Minisarsvo uređenja prosora i zašieživone sredine (sada Minisarsvo održivog razvoja i urizma) i TV „Alas“, u saradnji snašom organizacijom. Cilj nam je bio da građani i građanke Crne Gore nauče više oprincipima održivog prosornog razvoja. Kako je u emisijama obrađeno dosa zanimljivihema, odlučili smo da ih objavimo u okviru saja i u elekronskoj knjizi.

O projeku „Benefi Living“

EXPEDITIO



SAIE 2010, Bolonja:

Nove ehnologije i maerijali za energeski efikasnu gradnju........................................................4

10 najvećih prepreka održivom razvoju.........................................................................................8

Grad kao poligon za igru..............................................................................................................13

„Zelena“ posrojenja za recikliranje vode inegrisana u naselja ..................................................15

Održivi urizam i prosorna devasacija u Crnoj Gori ...................................................................18

Rezilijennos – novi prisup održivom razvoju............................................................................21

Kako učinii ulice prijanijim? ......................................................................................................24

Poziivni primjeri savremene arhiekonske prakse u Crnoj Gori ................................................25

Projeki revializacije u Venecijanskoj laguni – održivos isorijskog područja ............................27

Održiva budućnos gradova.........................................................................................................30

Predio – najveće dobro Crne Gore ..............................................................................................32

Za nezavisniji živo slijepih i slabovidih........................................................................................34

Primjeri očuvanih kulurnih predjela s UNESCO-ve lise svjeskog nasljeđa /

Uzori za Boku Koorsku................................................................................................................36

Savremene inervencije u isorijskom urbanom predjelu

kroz smjernice Bečkog memoranduma.......................................................................................39

Boka Koorska - „savremeni“ rendovi u prosoru.......................................................................43

Grad prilagođen klimaskim promjenama...................................................................................46

Posmarano drugim očima ..........................................................................................................48

Grad na dva očka........................................................................................................................49

Reklame i urbani mobilijar u gradovima......................................................................................51

Javni prosori u Crnoj Gori .........................................................................................................53

Redefinisanje opada...................................................................................................................54

Rekreacija i spor u gradu............................................................................................................56Ozelenjavanje gradova ...............................................................................................................58

Izazovi ekološkog građenja u Crnoj Gori......................................................................................60

EXPEDITIO



novi sloj kreatvne gradnje i planiranja

4

SAIE 2010, BOLONJA

Nove ehnologije i maerijaliza energeski efikasnu gradnjuNaaša Ilinčić

ajam građevinske indusrije i maerijala SAIE uBolonji, koji se održava posljednjih 45 godina,

pod nazivom SAIENERGIA od 2008. godineposvećen je i inovaivnim maerijalima iehnologijama u oblasi održive gradnje i energeskeefikasnosi. „Glad za energijom“ u građevinskojindusriji rase, i samo od 2008. do 2009. porasla je za3,5%. Ali, isovremeno posoje poziivni rezulai kada je u pianju povećanje uporebe obnovljivih izvoraenergije koja je, prema izvješaju Eurosaa, s 8,9% u2008. porasla na 10,7% u 2009. godini.

SAIE 2010. održan je od 27. do 30. okobra. Od 170 000posjeilaca, 90% su arhieki, inžinjeri i predsavnicigrađevinskih firmi koji žele da unaprijede svoje znanje iinformisanos u oblasi novih građevinskih ehnologija,sofvera, korišćenja obnovljivih energeskih izvora inovih ekoloških maerijala. Na Sajmu je izlagalo 1500kompanija – najveći broj iz Ialije i oko 300 iz drugihzemalja: Njemačke, Slovenije, Španije... Kao iposljednjih sedam godina, posavljena je paralelnaizložba na kojoj su izloženi najinovaivniji proizvodi irješenja, i čiji je izbor napravljen pod naučnimnadzorom ArTeca, odjeljenja IUAV univerziea uVeneciji. Novina na posljednjem SAIE sajmu bile su zv.plaze, definisana mjesa na kojima su se održavalapredavanja i prezenacije iz različiih oblasi gradnje:Susainabiliy Plaza, Building Renovaion Plaza, EnergyEfficien Envelope Plaza, Wooden Srucure Plaza,Archiecure and urban Design Envelope Plaza. Jednaod najposjećenijih bila je Piazza dell’ Energia, na kojoj je bila posavljena izložba odabranih i nagrađenihobjekaa mladih arhiekaa iz cijelog svijea, koji su u

svom radu primijenili principe održive gradnje.

Značajno mjeso na sajmu zauzelo je predsavljanjeGreen Building Councila, ijela odgovornog za

sprovođenje LEED programa, koji je Ialija odabrala zaposizanje energeske efikasnosi u gradnji.

Među izloženim građevinskim proizvodima iehnologijama mogu se izdvojii ri emaske grupe, po

svojoj zasupljenosi na Sajmu, značaju za budućnosgradnje i inovaciji:

1. krovni pokrivači i fasadne obloge s inegrisanimsolarnim ćelijama ili solarnim kolekorima -ehnološki pomak koji će unaprijedii arhiekonskukonsrukciju i eseiku;

2. izolacioni zidni moduli ili blokovi - goovaizolaciona rješenja koja unapređuju i olakšavajuproces izgradnje;

3. kreaivna rješenja zelenih fasada i krovova - novikonsrukivni sisemi i nosači koji omogućujuposavljanje zelenih pokrivača na različiimdjelovima objeka.

1. SOLARNI KROVOVI I FASADE

Sisemi za prikupljanje sunčeve energije ne moraju biiodvojeni od arhiekure objeka, i smješeni kao česo„eseski neprimjeren“ dodaak omoaču objeka. Iakosmo do sada imali prilike da vidimo inegrisane PV

ćelije u saklene obloge objeka, e su granicepomjerene, i proizvođači različiih fasadnih i krovnihobloga, od crijepa i bakarnih krovova do fasadnihploča, uvode modele koji u sebi imaju inegrisanefoonaponske ćelije ili sisem solarnih kolekora.Napokon, fasade i krovovi posaju „živi“ sisemi čije supovršine iskorišćene za prikupljanje energije.

Firma GIELLEPLAST (Ialija) koja se prevashodno baviproizvodnjom plasičnih djelova za auo-indusriju i

S



www.expedito.org/benefi-living

EXPEDITIO

drugih komponenaa od ermoplasike koja se možereciklirai, plasirala je plasični crijep s inegrisanomfoonaponskom pločom, snage 8 Wp. Crijepovi sunajrazličiijih boja, mogu u popunosi zamijeniiposojeće radicionalne krovne pokrivače, i njihovimmeđusobnim povezivanjem u jedinsvenu insalacionumrežu prikuplja se proizvedena elekrična energija odnapajanja suncem. www.gielleplas.i

TERMOSLATE solarni ermalni paneli predsavljajuodličan spoj prirodnog i skoro „radicionalnog“

pokrivača i solarne ehnologije, koji mogu biiprimijenjeni i na novim objekima, kao i pri resauracijisarih. Pokrivač je od amnih kamenih ploča kojekarakeriše ljepoa, rajnos i opornos naemperaurne promjene, čime se dobro šii solarniapsorber, smješen ispod njih, i smanjuju roškoviodržavanja i zamjene. Ispod apsorbera su smješenecijevi s vodom, koje oplonu sunčevu energiju prenosena unurašnje insalacije u objeku.www.hermoslae.com

COTTOPOSSAGNO (Ialija) proizvodi radicionalneglinene crepove (41,5 x 24 x 5,2 cm) s inegrisanomfoonaponskom pločom. S obzirom da su u pianjumodeli crepova karakerisični za radicionalnu gradnju,idealni su prilikom rekonsrukcije sarih objekaa iisorijskih gradskih cenara. Na skoro neprimjeannačin, sari krovovi mogu bii zamijenjeni novim iučesvovai u snabdijevanju objeka porebnomenergijom iz obnovljivih izvora.www.coopossagno.com

LAMINAM (Ialija) je proizvođač najvećih i najanjihkeramičkih ploča, veličine 3 m x 1 m x 3 mm, koje imajurazličie funkcije u arhiekuri objeka: od unurašnjihobloga u enerijeru (podovi, zidovi, plafoni), do spoljnih

krovnih i fasadnih obloga. Njihov novi proizvod jefasadna „Laminam energia“ ploča s inegrisanim PVćelijama, koja se prema energeskim porebamaobjekaa posavlja u kombinaciji s klasičnim „Laminam“pločama kao obloga kod venilacionih fasada.www.laminam.i

TECU kolekor je proizvod čuvenog njemačkogproizvođača bakarnih fasadnih i krovnih obloga – KME.Bakarni pokrivač apsorbuje sunčevu oplou i prenosi jena sisem cijevi posavljenih ispod njega. Ovimsisemom se oploa prenosi do bojlera, čime se

obezbjeđuje opla voda u domaćinsvu, ili pueminsalacija grijanja do podova i radijaora, i akoomogućava grijanje objeka. Sisem kolekora je

popuno zašićen od amosferskih uicaja i „nevidljiv“spolja, ako da je arhiekonski inegrisan u objeka.www.kme.com/ecu-solarsysem/en/

5




6

2. IZOLACIONI ZIDNI MODULI I BLOKOVI

Izolacija objeka predsavlja najbiniji segmen uenergeskoj efikasnosi jer se na aj način smanjujeporeba za energijom koja se roši na grijanje ihlađenje, kao i invesicije u nove ehnologije kojekorise obnovljive izvore energije. Sve ovo, poduslovom da urošak maerijala, koji se korisi uizolaciji, nije veliki i suviše skup, i ne korisi zagađujućeehnologije i neobnovljive izvore energije. Zao je sveviše novih rješenja zidnih blokova koji imaju odličneizolacijske performanse, izolacionih panela koji koriseprirodne prerađene maerijale, ili novih sisemasendvič-zidova s goovim izolacionim modulima.

LECA BLOK je vrsa veoma laganih i čvrsih blokova sodličnim ermosvojsvima. Napravljen je odekspandiranih granula gline, dodavanjem cemena,pepela i vode, koji se zaim oblikuju i peku. Veliki broj

unurašnjih pora čini da „Leca blok“ ujedno bude idobar izolaor i omogućuje da zid diše i bude oporanna vlagu. Dodavanjem eksra sloja od ekspandiranogpolisirena u unurašnjos bloka, napravljena je verzija„Bio Clima Zero“. Zid od ovog „Leca bloka“ dovoljno jeomalerisai ili završii odgovarajućom unurašnjom ilispoljnom oblogom, bez dodanog izolacijskog sloja, šoprodužava rajnos objeka i smanjuje roškoveizgradnje. www.lecablocco.i

CLIMABLOCK je inovaivni sisem građenjaprefabrikovanih beonskih zidova izlivanjem beona ugoove module – kalupe od polisirena. Najprije se

posavlja izolaciona srukura od obosranog polisirenai armaure, a zaim se beon uliva u šupljine, i nakonnjegovog svrdnjavanja formira se zid s odličnimkonsrukivnim i izolacijskim svojsvima. Koeficijenpropusnosi U je do 0,14 W/mqK, šo se uklapa u novegrađevinske normaive koje su usvojene Kjooprookolom (2005), kao i važnim ialijanskim zakonom oenergeskoj ušedi (D.Lgs. 311 of 29.12.2006).Dimenzije modula su: dužina 120 cm, visina 40 cm, adebljina polisiren sranica varira od 6 do 18 cm.www.ponarolo.com

PIZ fasadne ploče isoimenog ialijanskog proizvođača usebi sadrže izolacioni sloj. Ploče su napravljene odcemennog malera i armirane fiber-vlaknima, ukupnedebljine 9 mm a s njihove unurašnje srane posavljen

je polisiren izolacioni sloj od 45 do 80 mm. PIZ fasadneploče se kače pomoću mealne pokonsrukcije, mogubii posavljene na bilo koju vrsu zida i ne zahijevajunikakve eksra roškove prilikom monaže. Zasupljenesu u 40 boja i primjenjive na sve vrse objekaa.www.piz.i

CELENIT je jedan od evropskih lidera u proizvodnji eko–

biokompaibilne vrse izolacije, napravljene od drvenih ivunenih vlakana, povezanih „Porland“ cemenom, kojaima laganu poroznu srukuru i velika izolacijskasvojsva. Tokom živonog ciklusa ovog proizvoda, od



7


EXPEDITIO

proizvodnje do primjene i reciklaže, on nema oksičnihdejsava. „Celeni“ ploče su odlični ermo- i zvučniizolaori, i imaju dobru sposobnos regulacije ipropušanja vlage. Mogu se primijenii kao izolacija svihunurašnjih i spoljašnjih djelova objekaa. Uunurašnjosi objeka, ukoliko se o uklapa u eseikuprosora, „Celeni“ ploče mogu osai nepokrivenemalerom jer ada njihova poziivna svojsva još višedolaze do izražaja, a velika palea boja omogućavakreaivna rješenja. www.celeni.i

3. ZELENI ZIDOVI

Posavljanje zelenih površina u objeke i na njih jepoziivan rend okom posljednje decenije. Koris odoga imaju i građani i same građevine. Zeleni zidovi ikrovovi, kojih česo nema dovoljno, povećavaju

prisusvo zelenih površina u gradskim sredinama.Isovremeno zeleni zidovi i krovovi obezbjeđuju boljuermalnu i zvučnu izolaciju i šie objeka od urbanogzagađenja i amosferskog uicaja. Nekoliko proizvoda irješenja ialijanskih kompanija doprinose kvalienijoj iširoj primjeni ozelenjavanja objekaa.

WALL-Y je proizvod ialijanske firme Geoplas ipredsavlja plasični mrežni modul koji se kači nafasadni zid i omogućava formiranje zelenog zidapomoću biljaka-puzavica. Modul ima formu nepravilneprirodne marice, dobro se uklapa u biljnu srukuru idoprinosi eseici zida i u vrijeme dok biljke ne izrasu.

Modul veličine 58 x 58 x 7,5 cm je lagan, jednosavno semonira na zid i oporan je na različie vremenskeuslove i mikroorganizme. Trenuno se proizvodi u bijeloji zelenoj boji, i u ransparennoj varijani.www.geoplas.i

PERLITE kompanija proizvodi siseme za zelene krovove,zidove i parkinge. Karakerisika njenih zelenih krovova je šo korisi sloj ekspandiranog perlia, prirodnog

maerijala vulkanskog porijekla koji obezbjeđuje odličnuermoizolaciju, a cio sloj zelenog krova je anji i lakši.„Perlie“ zeleni zidovi se formiraju posavljanjem panelaprije vegeacije. Paneli su napravljeni od aluminijumskemreže različiih perforacija za zadržavanje supsraa, isadrže sloj od polipropilena za irigaciju i supsra odpolučvrsih djelova, čija se mješavina pravi u odnosu navrse biljaka koje se korise. www.perlie.i

OPTIMA GIARDINI PENSILI kao i PERLITE nudi sličnorješenje za zelene zidove, ali s naglaskom na enerijeru.

Pored važnog poziivnog uicaja biljaka unuar prosora,primjenom zelenog zida u enerijeru ne oduzima se

dragocjena površina prosora. Sisem „Opima“ sasojise iz čelične ili aluminijumske mreže, plasičnih ramova i

kanine koja drži zemlju i vlagu koja se obezbjeđujesisemom navodnjavanja kap po kap. „Opima“ zelenizid promovisan je u okviru enerijera „Reply“prodavnice u cenru Milana u okviru prošlogodišnjegMilanskog sajma dizajna. www.opimagiardinipensili.i




repreke održivom razvoju su naslijeđeneposljedice dosadašnjeg i još uvijek prisunog

načina razmišljanja, proizvodnje, obrazovanja,upravljanja resursima, koji dovodi do oga da današnjinačin živoa ne može još dugo bii održiv. Preprekereba prepoznai kroz svoje djelovanje i mijenjaiakivnosi, i upuii zahjeve onima koji upravljajudrušvom.

Možemo uvijek preispiai kupovinu nekog proizvoda,da li nam je zaisa poreban ili da li se kasnije možereciklirai, a ne doprinijei povećanju opada. Možemoanalizirai informacije koje primamo iz medija i primaiih sa zdravom rezervom. Možemo birai odgovornepoliičare ili ih, jednosavno, ne birai ako nisu sručni isavesni. Možemo, kao rodielji, pomoći djeci da seobrazuju slobodnije i šire, čak iako je obrazovni sisemzasario. Možemo preispiai svoj odnos prema drugompolu i oslobodii ga radicionalnih predrasuda. Ukoliko

ne možemo naći adekvaan posao ili ne želimo radii uneodgovornom biznisu, možemo pokrenui svoj malizeleni biznis. Veliki broj ovakvih pojedinačnih akcijavremenom rezulira promjenama u sisemu i drušvu,dovodeći do globalnih promjena.

1. NEODGOVORAN BIZNIS

Biznis koji svoj kapial zasniva na neadekvanomkorišćenju prirodnih resursa i nemarnom odnosu premaživonoj sredini i zaposlenima, neodgovoran je. Tokom

XX vijeka bio je zasupljen ovakav model biznisa,posebno kada su velike korporacije u pianju. Takvimodeli su još uvijek prisuni a posljedice njihovogdjelovanja mogu bii dramaične, i u o smo imali prilike

da se uvjerimo i okom 2010. godine. Izlivanje crvenogmulja iz posrojenja za proizvodnju aluminijumakompanije MAL u Mađarskoj zagadilo je rječne okove iogromne površine zemljiša i izazvalo gubiak ljudskih

živoa; izlivanje nafe kompanije „Briish Peroleum“ uMeksičkom zalivu prouzrokovalo je najveću ekološkukaasrofu u američkoj isoriji; kolaps rudnika u Čileupokazao je da kompanija nije obezbijedila minimalnebezbjednosne uslove za svoje radnike. U budućnosi ćese mijenjai model ekonomskog razvoja i on ćenajvećim dijelom bii uslovljen fakorom zašieživone sredine i prirodnih resursa. U ovom renukunade se polažu na „green economy“ ili zelenuekonomiju, koja reba svojim radikalnim inovacijama inovim odnosom prema živonoj sredini i resursima daovori novo ehnološko doba bez CO2 posljedica.Porebna su ogromna ulaganja, simulaivne mjere iregulacije koje će ovaj proces podržai, kao i priisakkrajnjih korisnika.

2. NEPRIMJERENO MEDIJSKO IZVJEŠTAVANJE

Mediji mogu informisai, ali mogu i manipulisai. Česo je fokus u izvješavanju o nekom događaju na senzaciji,na svaranju „priče dana“, a manje na sušini problema injegovoj analizi. Objekivno i sručno izvješavanje,posebno o važnim pianjima i događajima koji se ičuodrživog razvoja, biće ključno u osvješćivanju iuključivanju građana u rješavanje problema. Današnjiprisup informacijama puem inernea i socijalnihmreža osavlja sve manje mogućnosi za skrivanje ilizaobilaženje važne eme. Mnogobrojni veb-porali,dokumenarni filmovi i israživanja dokazuju da je danassve vidljivo, prisupačno i mjerljivo. Dokumenarnifilmovi i animacije popu „The Age of Supid“, „Sory of he suff“, i mnogi naslovi Michaela Moora okrivajunam nelogičnosi i propuse naših sisema i ohrabrujupromjene.

3. SOCIJALNO-EKONOMSKA NEJEDNAKOST

Izražena je i među građanima jedne zemlje kao i međurazličiim djelovima svijea. U Americi, u kojoj živi 5%sanovnišva planee, roši se 30% Zemljinih resursa koji

se najčešće eksploaišu u zemljama rećeg svijea čijesanovnišvo česo živi u eksremnoj bijedi.Isovremeno, u ako bogaoj zemlji razlike su velike iizražena je socijalna nepravda – 40 miliona

10 najvećih prepreka održivom razvojuNaaša Ilinčić

8

P



9


EXPEDITIO

Amerikanaca živi u siromašvu i na granici gladi.Mogućnos izbora i pružanje šanse svima reba da bududeo vrednosnog sisema svakog drušva. Da je mogućepromijenii okošale i konvencionalne načine na poljuekonomskog sisema, svjedoči projeka mikrokrediakoji je pokrenuo Muhammad Yunus, ekonomisa izBangladeša i dobinik Nobelove nagrade 2006. godine.To je sisem krediiranja najsiromašnijih slojevasanovnišva bez ikavog oblika garancije ili ugovora, inasao je kao reakcija na radicionalni bankarskisisem koji odbacuje siromašne jer su „nepodobni zadobijanje kredia“. Sisem danas funkcioniše u 43države i do sada je krediirano preko 8 miliona ljudi, odkojih 96% čine žene. Prosječna pozajmica iznosi 130 $, asopa povraćaja kredia je 98%.

4. NEADEKVATNA TEHNOLOGIJA I

PROIZVODNJA

Ukoliko ne pronađemo nove ehnologije proizvodnje iehnologije korišćenja prirodnih resursa, posojimogućnos da ćemo dovesi u pianje sopsveniopsanak. Planea će opsai, ali pianje je hoće li naša

civilizacija sa sadašnjim načinom živoa. Evo nekolikopodaaka koji govore o našem renunom korišćenjuresursa: 426 000 mobilnih elefona dnevno završi naopadu u SAD-u; svakog minua posiječe se 2000sabala u amazonskim šumama; u Americi 99%kupljenih proizvoda nakon 6 mjeseci završi kao opad.

Holisički prisup u kreiranju proizvoda je jedinorješenje, kroz praćenje cijelog živonog ciklusaproizvoda – od kreiranja ideje, korišćenja maerijala i

energije, preko njihove uporebe, do završekakorišćenja i vraćanja maerijala i energije u ponovniciklus proizvodnje. „Cradle o Cradle“ ili „Life CycleAssesmen“ neki su od inovaivnih prisupa ili sofvera

koji nam pomažu da sagledamo složenos nasajanja jednog proizvoda i koliko je porebno da uklopimorenune živone porebe s prirodnim resursimaenergije i maerijala na planei. Mnoge inovacije iprocesi već idu u om pravcu – reciklaža, ponovnauporeba, smanjena uporeba resursa, nanoehnologija,zeleni ranspor, korišćenje obnovljivih izvora energije,energeski efikasna gradnja, organska proizvodnjahrane...

5. NEADEKVATNO OBRAZOVANJE

U neadekvanom obrazovanju krije se, možda, jedan odglavnih uzroka osalih deve prepreka. Dosadašnjizasareli obrazovni sisemi svaraju pojedince kojinemaju sposobnos da samosalno misle i preispiuju ičija se vrijednos ocjenjuje na osnovu primljene količine

informacija i poslušnosi. Onog renuka kada obrazovnisisem bude posavljen ako da podrži slobodu,radoznalos i kreaivnos svakog pojedinca, posojanjeneodgovornih poliičara, korupcije, nejednakosi bićesvedeno na minimum. Škola „Summerhil“, koju jeosnovao Aleksandar Nil skoro prije jednog vijeka uEngleskoj i koja danas posoji, primjer je da je o zaisamoguće (vidjei knjigu „Slobodna djeca Summerhila“). Aprije samo jedne decenije Long Life Learning ili učenjeokom cijelog živoa posalo je predominanan cilj kojipromovišu Evropska komisija, OECD i UNESCO, i smarase načinom za posizanje održivog socio-ekonomskograzvoja i za formiranje drušvenog sisema zasnovanogna znanju. To znači da je obrazovanje raznoliko,prilagodljivo svakom pojedincu i prisupačno okomcijelog živoa.

6. NEODGOVORNI POLITIČARI

Nijedan poliički sisem nije oporan na prisusvoneodgovornih poliičara. Razlog dijelom leži u ome šopoliički sisemi imaju svoje nedosake, a dijelom zbogoga šo neodgovorne poliičare biraju

građani/građanke koji nijesu dovoljno poliičkiosviješćeni ili obrazovani, i ne preuzimaju sopsvenuodgovornos u donošenju odluka, šo je čes slučaj uzemljama koje su nerazvijene, nedemokraske ili u




10

ranziciji. Neodgovorni poliičari, ako su na vlasi, imaju

mogućnos da korise poziciju za sopsveni napredak izanemaruju probleme koji se iču drušva, živonesredine i održivog razvoja. Takva siuacija je posebnoprisuna posljednjih decenija kada su velike korporacijeposale (svojom snagom i uicajem) jače od samih vladazemalja (čak i razvijenih) i, samim im, pripadnici vlasičeso rade za ineres krupnog kapiala, a ne zagrađane/građanke. Isovremeno posojeći državnisisemi neprimjereno zasnivaju svoju moć na posojanjuvojne odbrane u koju se ulažu ogromna državnasredsva, uprkos neriješenim egzisencijalnim pianjimamiliona građana/građanki ili velikim ekološkimproblemima. O om neskladu govori i podaak da je

budže, koji se godišnje uloži u vojsku i naouražanje učiavom svijeu, 700 pua veći od godišnjeg budžeaUjedinjenih nacija.

Razvoj i obrazovanje svakog pojedinca/pojedinkedoprinosi promjenama u poliičkom sisemu, a širenjeideja o održivom prisupu kroz socijalne mreže ima sveveći uicaj. Pojavljuju se novi, inovaivni zakoni kojiumače naš odnos prema planei i ljudska prava,obavezujući na aj način i poliičare na novu poliičkueiku koja nam je neophodna. Novi koncepi popu„Earh Law“/ „Wild Law“ ili „Zakona planee Zemlje“,

prepoznaje planeu kao primarni „izvor“ zakona kojiposavlja ljudske zakone u mnogo širi koneks odčovječansva. Zasnovan je na ideji da su ljudi dio širezajednice živih bića i da blagosanje svakogčlana/članice planearne zajednice zavisi odblagosanja planee Zemlje kao cjeline. Način kojim seupravlja našim drušvenim sisemima, reba da sadržieički kodeks koji od nas zahijeva da živimo u skladu sazakonom prirode. „Zakon planee Zemlje“ posepeno seprepoznaje u nacionalnim insiucijama u VelikojBrianiji, SAD-u, Lainskoj Americi, Africi, a Ekvador jeprva zemlja koja je aj zakon inegrisala u svoj pravnisisem 2008. godine.

7. KORUPCIJA

Ekološka kriza je najprije kriza ljudskog duha.Maerijalizam i gramzivos na globalnom nivou, kao i uokviru državnih sisema, rezuliraju kako ekološkimproblemima, ako i nejednakošću i neravnomjernimrazvojem ljudskih zajednica. Jedna milijarda američkih

dolara godišnje odlazi na mio u svijeu, a 40% pomoći

za razvoj izgubi se u korupciji. Korumpirane članovedrušva predvode poliičari i policija. Irak, Venecuela iRusija spadaju u zemlje čije su insiucije javnog sekoranajviše korumpirane. Najmanje korupcije ima uDanskoj, Singapuru i na Novom Zelandu.

Crna Gora se nalazi na 69. mjesu na lisi, s indeksom3,7 od 10 koji pokazuje neposojanje korupcije(Corruption index 2010 from Transparency International ). Okrivanje i kažnjavanje korupcije uoblasi nelegalnog izdavanja dozvola i gradnje u CrnojGori, okom proekle i počekom ove godine, ukazuje da je moguć napredak. Problemi očuvanja dragocjene

morske obale ili održivog korišćenja energeskihpoencijala predsavljaju prioriee svihgrađana/građanki, i oni se nikako ne smiju rješavaikroz ineres privanog kapiala.

8. RODNA NERAVNOPRAVNOST

Rodna ravnopravnos je osnovno ljudsko i demokraskopravo ali se njeno inegrisanje u sve segmene drušva još uvek ne podrazumijeva. Drušveni sisemi suoperećeni neosviješćenim radicionalnim podjelamauloga – od procenualno manjeg učešća žena urukovodećim ijelima u najrazvijenijim drušvima (nafoografiji Samia G20, od 50 učesnika samo 3 su žene),do ugrožene egzisencije i minimuma ljudskih pravažena u Avganisanu, Bangladešu, Iraku (ograničenoobrazovanje, kreanje, učesvovanje u socijalnomživou). U mnogim kulurama ne prepoznaje seneravnopravan položaj žena jer ono šo je svorenokulurnim obrascem, sada se smara i doživljava„prirodnim“.

Živo na planei ne može bii održiv ako svi njenisanovnici/sanovnice nemaju jednaka prava i slobode ine učesvuju podjednako u kreiranju drušva,doprinoseći svojim jedinsvenim saznanjima iporebama. Danas je jedna polovina sanovnika samimrođenjem u manjoj ili velikoj meri diskriminisana.Porebe žena, njihovi principi i vrijednosni sisemi



11


EXPEDITIO

nijesu inegrisani ravnopravno u poliičke i drušvene

siseme i, samim im, mnoge oblasi živoa ženamanijesu lako prisupačne. Rodna ravnopravnospodrazumijeva ravnopravnos u razlikama, a neuklapanje jednog roda u model drugog. Rješenje je uosvješćivanju pripadnika/pripadnica oba pola i ufavorizovanju poziivnih primjera promjena položajažena, a akvih promjena ima i u najrigidnijimdrušvenim sisemima.

Borba za rodnu ravnopravnos je, naročio okom XXvijeka, donijela mnogo poziivnih promjena, alinajvećim dijelom u razvijenim zemljama s dominannobijelom populacijom. Danas u Americi i drugim

razvijenim djelovima svijea preko 40%sudenaa/sudenkinja medicine, prava, ekonomije ikandidaa/kandidakinja za dokorsku iulu čine žene.

Isovremeno smo svjedoci da se promjene pokreću i unerazvijenim zemljama: učešće i pobuna žena upoliičkim promjenama u Egipu (skoro polovinuproesanaa su činile žene na ulicama Kaira) odogromnog je značaja. Promjene u Egipu, zemlji u kojojsu žene prije samo 10 godina dobile pravo da zaražerazvod, mogu da budu pokreač poziivnih promjena uširem okruženju gdje su ženska prava ugrožena.

Žene čine u prosjeku 19% parlamena u svim zemljamasvijea. U ovom segmenu, razlike između razvijenih inekih nerazvijenih zemalja se brišu: po učešću žena uparlamenu predvode isovremeno: Ruanda, Kuba,Mozambik i zemlje sjeverozapadne Evrope – Švedska,Norveška, Belgija, Island, Holandija id, gdje žene čine35–50% parlamena. Rodna ravnopravnos je reći odosam milenijumskih ciljeva Ujedinjenih nacija, apoboljšanje položaja žena u drušvu vezano je i začevri i pei milenijumski cilj – smanjenje smrnosikod djece i poboljšanje zdravlja majki. Sve sudijegovore da, kada su žene podržane i osnažene, cijelo

drušvo ima korisi. Njihove familije su zdravije, višedjece ide u školu, prihodi su veći i čiave zajednice,naročio u nerazvijenim zemljama, posaju mnogoopornije.

9. NEZAPOSLENOST

U svijeu ima oko 212 miliona ljudi bez posla. Razlozi zanezaposlenos su različii u različiim djelovima svijea –nedovoljno ili neodgovarajuće obrazovanje, nerazvijenadrušvena klima za osnivanje biznisa ili invesiranje, loš izasareli ekonomski model poslovanja, iscrpljeniprirodni i energeski resursi ili ekološki problemi...Proces ekonomske krize kroz koji renuno prolazerazvijene zemlje svijea, i koji je izazvao sopunezaposlenosi preko 10%, nije samo privremena krizanakon koje će se, kada „prođe“, sve vraii na saro. Upianju je mnogo veća drušvena promjena kojapodrazumijeva ranziciju iz indusrijske u ehnološko-

informacionu fazu i još važnije, ranziciju zasnovanu naobnovljivim izvorima energije i na novoj zelenojekonomiji. Više neće bii u oj mjeri procesaproizvodnje koji zahijevaju posojeća zanimanja, već se javlja poreba za novim znanjima i sručnošću za„zelene poslove i indusrije“ (Green jobs & indusries):izgradnju energeski efikasnih zgrada, rad naehnologiji obnovljivih izvora energije, proizvodnjuauomobila koji korise bio-goriva ili elekričnuenergiju...

Sve je više primjera novih inovaivnih modela

poslovanja koji redefinišu posojeću ekonomiju. Tokomposljednje decenije neprofina svjeska organizacija„Fair Trade“ sprovodi vrlo važan projeka na globalnomnivou, zasnovan na održivom razvoju i pravednosi urgovini, ako da svako, kroz svoj rad, može daobezbijedi dosojan živo i razvije svoje poencijale, kaoi da doprinese razvoju svoje zajednice. Organizacijaomogućava malim i česo siromašnim farmerima širomsvijea da plasiraju svoje proizvode na ržiše, i dobijuodgovarajuću cijenu za njih na pošen način ukonkurenciji s velikim korporacijama. Međunajpoznaijim „Fair Trade“ proizvodima je kafa, izahvaljujući radu „Fair Trade“ organizacije i njenojsaradnji s malim farmerima u Južnoj Americi i Africi,

jedan od najvećih svjeskih lanaca kafeerija – američki „Surbucks“ – nakon 10 godina rada na ovoj

sraegiji pravi 100% „Fair Trade“ espreso kafu.

Socijalno preduzenišvo je posalo u posljednje dvijedecenije novi oblik preduzenišva koji isovremeno




12

smanjuje nezaposlenos i siromašvo imarginalizovanje osoba s invalidieom, izbeglih iraseljenih lica, nedovoljno kvalifikovanih lica id.Ialija predvodi u razvoju socijalnog preduzenišva iima preko 5 miliona korisnika socijalnih kooperaiva.U našem regionu ova priča posaje sve akuelnija.Primjer je osnivanje socijalne i ekološke kooperaive„Eco Bag“ u Srbiji koja proizvodi orbe i novčanike odrecikliranog PVC-a od prehodno iskorišćenihreklamnih bilborda, i isovremeno zapošljava žene usrednjem dobu koje su osale bez posla u eksilnojindusriji.

10. KONZUMERIZAM

U današnjem ekonomskom modelu proizvodnje iporošnje pojedinac/pojedinka nije dovoljno „značajan

ili vrijedan“ ako nema finansijski poencijal da kupuje iroši. Isovremeno, proizvodi su osmišljeni ako daimaju kraak živoni vijek i da se povećava porošnja asamim im i kapial invesiora, ali i opad ieksploaacija resursa. Sprečavanje kolapsa ljudskecivilizacije zahijeva popunu ransformacijudominannih kulurnih modela koji su bazirani nakonzumerizmu. Prosečni Evropljanin/Evropljankaporoši 43 kg, a Amerikanac/Amerikanka 88 kg resursadnevno, simbolično rečeno, svakoga dana iz planeeizvučemo količinu resursa u zapremini 112 Empire SaeBuildinga.

Mnoga israživanja pokazuju dasanovnici/sanovnice zemalja s visokim bruodrušvenim dohokom nijesu i srećniji, odnosnopovećanje BDD-a ne čini ljude srećnijim. Amerikanci,koji imaju visoki BDD u poređenju sa svjeskimprosjekom, veoma su siromašni kada su u pianjuljudski odnosi, slobodno vrijeme, povjerenje uinsiucije i zadovoljsvo živoom (well–being).Israživanja pokazuju da s porasom socijalnogkapiala (razvijeni konaki, učešće u poliičkim ireligijskim organizacijama, obrazovanje, spor,umjenos ... ) a ne BDD-a , ljudi u razvijenimzemljama posaju srećniji.

Preokre je u oku – iz kulure konzumerizma ukuluru održivosi. Nasaju novi globalni pokrei iriuali u kojima se slave nove vrijednosi i ukazuje nanegaivne posljedice posojećih riuala koji su seprevorili u riuale konzumerizma… „Buy nohing

Day“ u Americi soji nasupro „Black Fridayu“, danupoznaom po masovnoj kupovini. „World CarfreeDay“ (dan bez auomobila) slavi se u više od 40zemalja. „Earh hour“ je određeni sa u godini kadase ljudi širom planee uključuju u akciju isključivanjasvjela i ušede energije. Isovremeno, sve više jeprimjera korporaivne odgovornosi i bogaih ljudikoji svoj kapial ulažu u rješavanje ekološkihproblema i siromašva. A veliki doprinos promjenikulure konzumerizma mogu dai sveske religije,koriseći svoje drevno duhovno znanje omaerijalizmu i sreći.



13


EXPEDITIO

rbano planiranje 21. vijeka mora odgovoriiporebama sanovnika svih uzrasa. Možda ova

vrdnja zvuči čudno ako pomislimo na najmlađežielje jednog grada, ali je isina da i oni na određennačin kreiraju naš živoni prosor. Ako se zapiamo ša jenaš najčešći odgovor na pianje čega se najradijesjećamo iz djeinjsva, shvaićemo da se u najvećembroju slučajeva sjećamo nekih igara koje smo igrali,nekih zanimljivih i neobičnih igračaka koje smo imali, i,složićee se, svaki pu a sjećanja probude u nama nekelijepe emocije. Naizgled naivne, jednosavne isvakodnevno prisune dječije igre su upravo emakojom se svaki grad akođe mora ozbiljno pozabaviikroz kreiranje prosora za igru. A isorijski gledano igra je uvijek imala i riualni i magijski smisao. Igra čini jedano emeljnih fenomena ljudskog opsanka.

Prosor može da odigra veoma važnu ulogu u razvojudjece i mladih. On im daje slobodu da se kreaivno

igraju i isovremeno jačaju svoje sposobnosi kroziskusva rizika, izazovai uzbuđenja. Igra jesasavni dio živoasvakog djeea. Udjeinjsvu svako odnas uglavnom siče irazvija kroz igrumenalne i prakičnesposobnosi. Kreanje iisraživanje u ranoj dobi jednako je važno za svakodijee kao i neposredna prisunos bliske osobe. Krozigru djeca svaraju svoju kuluru, uče o sebi, drugima isvijeu koji ih okružuje.

Javni prosor može da svori inspiraivno i zanimljivookruženje, ne samo za djecu i mlade, već i za cijeluzajednicu. Kao cenralna mjesa okupljanja zajednice iplaforma za drušveni živo, javni prosori reba,između osalog, da pruže osjećaj radosi i simulacije zasve sarosne grupe koje ga korise. Sada već dolazimodo dileme da li se, u svari, igraju samo djeca... ili seponekad nesvjesno igraju i oni sariji. Sigurno je da seigra kod odraslih osoba najčešće ispoljava kroz sporskeakivnosi jer spor je vrsa igre.

Prosori koji odgovaraju najranijim porebama za igrom,zavorenog su ipa – naš dom, zaim jaslice i vrić.Proces odrasanja dovodi do sve veće porebe da se igra

odvija na ovorenom, na dječijim igrališima posebnooblikovanim u u svrhu, u parkovima, park-šumama idrugim prirodnim ambijenima. Igra se odvija česo i naulici, rgu, nekom drugom urbanom prosoru. Nekiprosori česo nijesu projekovani za u namjenu, alisvojim oblikom inspirišu mlade da počnu da ih korisekao svoj prosor za igru. Danas se kod nas i u zemljamaregiona djeca sve češće igraju u prosorima šopingcenara i akozvanimigraonicama uzavorenom prosoru.U zemljama razvijenogsvijea rendovi supovraak igri u prirodi ina zelenimpovršinama.

Sraeško razmišljanje o prosorima za igru mora biisasavni dio poliike planiranja gradova. Kroz lokalne

sraegije igre reba da se omogući planiranje,projekovanje i upravljanje prosorima namijenjenim zaigru. Sraegije za razvoj igrališa moraju bii povezane sdrugim sraegijama na polju planiranja javnih prosorai prosora za rekreaciju.

Sručnjaci i insiucije koje su odgovorne za planiranjeprosora i svaranje odgovarajućih prosora za igru,djeluju na državnom, a posebno na lokalnom nivou.Poliike lokalnog planiranja obezbjeđuju prosore gdjedjeca i mladi ljudi mogu bii podržani i ohrabreni da seigraju i da učesvuju u neformalnoj rekreaciji.

S obzirom nasvoje jelesneproporcije, djecačeso nailaze namnoge preprekekoje, naravno,nasoje dasavladaju. Soga je prosor za igru

porebno oblikovai na način primjeren djeci kako bi seizbjegla poencijalna opasnos od nesreće. Ali nije samoprosor za igru aj koji reba da bude bezbjedan, već i

prisup do njega. U om smislu moorni saobraćaj,kakav danas imamo u gradovima, predsavlja najvećuopasnos. Saobraćaj česo sprečava ili umanjujemogućnos da djeca idu na igrališe biciklom, izaziva

Grad kao poligon za igruZorica Tomanović

U




14

buku i emiuje gasove, šo zajedno umanjuje kvaliesame igre. Zbog različiih fizičkih i socijalnih fakora umnogim naseljima danas mladi ljudi nemaju isemogućnosi za igru i rekreaciju. S obzirom na vrijemekoje djeca provode u predškolskim i školskimusanovama, važno je da i objeki imaju dvorišauređena ako da podržavaju kreaivnu igru ili spor.Prosori igre mogu bii i prosori za okrivanjeodređenog alenakoji se na aj načinispoljava koddjece. Prosori igresu mjesasocijalizacije,razmjene poziivneenergije ikreaivnosi.

Dizajn samog prosora za igru salno napreduje i mijenja

se. Ti prosori moraju ispunjavai određene krierijume:

• Prosor za igru djece reba da bude bezbjedan,dosupan i djeci s posebnim porebama,simulaivan i različi ako da može da poslužirazličiim generacijama;

• Prosor za igru reba da bude besplaan i da se jednosavno korisi, da bude pregledan i predvidiv ida se djeca u njemu osjećaju slobodno;

• Prosor za igru reba po mogućnosi da budeoblikovan sa šo više zelenih površina i s

predmeima napravljenim od ekoloških maerijala.

Decenijama unazad dječija igrališa su imala veomasličan dizajn i opremu ako da su veoma ličila jedna nadruga, bez mnogo kreaivnih ideja i različiih sprava zaigru. A da ne govorimo o ome da nijesu imala nikakvedodane elemene koji bi animirali odrasle da provodeviše vremena u njima. Principi savremenog planiranjaprosora za dječiju igru podrazumijevaju da ih odraslišo manje kreiraju i izgrađuju, naproiv, preporučuje seda prosor bude ako koncipiran da pruža djecimogućnos da sama izaberu kako će se igrai i da ona

kreiraju aj prosor. Dizajneri, pejzažni arhieki,inžinjeri, ali i eksperi za igru moraju radii imski ukreiranju igrališa.

Da ne zaboravimo ono od čega sve počinje, a o suigračke. Kao i igra, i igračke podsiču na razmišljanje,kombinovanje, zapažanje, a bogasvo osjećanja laganouvodi dijee u drušvenu zajednicu. Igračke su i svjedociprohujalog vremena i dio naše prošlosi, pa je zao jasno zašo posoji niz specijalizovanih muzeja igračaka.Poznai su muzeji u Nirnbergu, Kečkemeu, Isanbulu,Muzej djeinjsva u Edinburgu... Beogradski Enografskimuzej ima zavidnu kolekciju luaka, najsarija jeporcelanska iz 1891. godine, a u Novom Sadu u Muzeju„Fanasy“ izloženo je preko pe hiljada najrazličiijihigračaka.

Peogodišnji projeka, koji se pod nazivom Play Englandsprovodi pod pokrovieljsvom nacionalne lurije,upuio je na o ša sve reba da se uradi da bi jednasraegija igre mogla da zaživi. Ovim projekompromoviše se Povelja za dječiju igru kojom bi se sarijiobavezali da djeci obezbijede uslove za igru kao sasavni

dio njihovog živoa. Povelja podržava o pravopozivajući se na član 31 Konvencije Ujedinjenih nacija opravima djeea. Inače, Konvencija Ujedinjenih nacija opravima djeea posala je prva međunarodnoobavezujuća konvencija o pravima djece 1989. godine.Ona predsavlja prekrenicu u isorijskim naporima dase napravi svije po mjeri djeea. Raifikovale su je 193države uključujući i Crnu Goru koja ju je popisala 2006.godine.

Projeka PlayEngland pomažeodređenim

zajednicama daiznađu finansijskasredsva zaupravljanjeprosorom za igrudjece. U okviru ovogprojeka usanovljen je akozvani Dan igre koji se proslavlja svake godine,naglašavajući značaj igre u živou djece. Sve višegradova u Engleskoj danas ima razvijene sraegije igreu čije su izrade i implemenacije uključeni kakosručnjaci, ako i sami odrasli građani i mladi ljudi.

Sraegije su usmjerene na o da simulišu mlade i djecuda vrijeme za igru šo više provode na ovorenom, adjecu savljaju u cenar planiranja šire zajednice.



15


EXPEDITIO

osojeći nivo zagađenja i nesašica vode, iisovremeno sve veće porebe za njom,

zahevaju novi prisup i pronalaženje održivihinovaivnih rešenja za recikliranje i prečišćavanjeopadnih voda. Prema dosadašnjim saznanjima svega1% vode na planei može se korisii za piće, i do sadanijesu pronađena rješenja za korišćenje i prerađivanjerazličiih vrsa vode kako bi ona bila pogodna za piće.Prema podacima Svjeske banke svega 4%uporebljene vode se prečišćava, šo je zabrinjavajućipodaak, s obzirom da porebe za vodom konsannorasu kako se uvećava i populacija na planei – 50miliona ljudi svake godine. Isovremeno, populacija naplanei je po prvi pu više urbana nego ruralna imigracije prema urbanim sredinama se nasavljaju.

Kada zamislimo porošnju i zagađenje vode u sve većimi brojnijim urbanim sredinama, da li vidimo i sisemkoji podržava cio aj proces – kilomere cijevi kojeodvode opadnu vodu do mjesa izvan ili na rubu gradau ogromno robusno posrojenje koje hemijskim puemobradi vodu i onda je kilomerima drugih cijevi isporučiu obližnju rijeku, more? Ogroman je urošak energije imaerijala za izgradnju akve infrasrukure, korisi sevelika količina hemijskih sredsava, voda se u priličnoošećenom obliku vraća u izvore i ne korisi se ponovo.

Po svim paramerima ovakva rješenja nijesu održiva ireba ih mijenjai. Posebno ako se ima u vidu da više od60% vode, koja se korisi u sambenim i poslovnimobjekima, može bii zamijenjeno recikliranom vodom.Još jedan veliki nedosaak posojećih konvencionalnihsisema za prečišćavanje vode je šo su o velikaposrojenja koja guaju velike površine zemljiša i svojim

izgledom narušavaju okolni pejzaž. Bez obzira gdje jeposrojenje smešeno, ono uiče na prosor i mijenja ga,a iz našeg ugla sagledavanja, važno je da ga ne vidimo ili„da ne bude u našem dvorišu“.

Zamislie da je ovaj proces popuno uklopljen u našeprirodne, ruralne ili urbane pejzaže i skoro neprimjenorješava veliki problem zagađenja vode i živone sredine.Takva rješenja jesu moguća i već počinju da seprimjenjuju. Zelena posrojenja su održiva,ekonomična, nema neprijanog mirisa i mogu imaiizgled boaničke baše u kojoj se prečišćava voda.

Trenuno sanje i konvencionalni sisemiprečišćavanja vode

Oko 2,5 milijarde ljudi – više od 1/3 svjeske populacije – živi u predjelima koje je Svjeska banka okarakerisalakao oseljive i rizične kada je u pianju snabdjevanjevodom. Za 15 godina u akvim oblasima živeće 2/3populacije. Zemljiše koje do sada nije zahijevalonavodnjavanje, zahijevaće preusmjeravanje rječnih

okova i izgradnju brana, i akvo zemljiše se uvećalodvosruko za posljednjih 40 godina. Nivo podzemnihvoda je ako nizak u Kini i Indiji da se amo voda moracrpsi iz dubokih podzemnih izvora. A akivnosi kojeimaju najveći priisak na opasno nizak nivo vode su

poljoprivreda i hidroelekrane. Korišćenje alernaivnihizvora energije i održivih ehnologija, reba da riješinašu zavisnos od nafe, ali upravo nedosaak vode ubudućnosi može ograničii mogućnosi da seoslonimo na ove alernaivne oblike. Uporebabiogoriva, elekričnih kola, prirodnog gasa i energijevjera dramaično povećava korišćenje vode. Takođe,ne samo da nemamo dovoljno vode, već voda kojom sesada snabdjevamo, ima loš kvalie. Povećanjepopulacije podrazumijeva i povećanje indusrijske

proizvodnje i uporebu energije. To može da vodi kavećim nivoima zagađenja koja se ulivaju u vodeneokove ukoliko se korise posojeća konvencionalnaindusrijska rješenja.

„Zelena“ posrojenja za recikliranjevode inegrisana u naseljaNaaša Ilinčić

P




16

Kada uzmemo u obzir posojeće probleme usnabdjevanju vodom, eško da možemo zamislii da je njihovo rješavanje moguće posojećimradicionalnim sisemima za prečišćavanje vode.

Tradicionalni indusrijski sisemi za prečišćavanjevode su ogromni i cenralizovani. Zauzimaju velike

površine zemlje, česo na deseine hekara kako bise posavili ogromni bazeni, šo je popunoneprimjenjivo na gradske sredine. Prilično suneprijanog izgleda i nisu dizajnirani da se uklope ilibudu dio prirodnog ili gradskog pejzaža. Takođe, zaprečišćavanje vode proizvode prilično neprijaanmiris. To uiče i na kvalie sanovanja u okolini ismanjuje vrijednos nekrenina u okolnimsambenim naseljima. Tradicionalni sisemizahijevaju veliku količinu infrasrukure. Trenuno je infrasrukura ovakvih sisema veoma iscrpljenanakon decenija korišćenja. Soga se npr. milijarde

galona neprečišćene opadne vode uliva direkno urijeke ili vodene kanale zao šo se ona izliva izpoplavljene kanalizacije prilikom velikih kiša. Važan je i ekonomski fakor – radicionalni sisemi zaprečišćavanje vode dikiraju cijenu i uporebu vode;kako voda posaje sve dragocjenija iz dana u dan,cijene za održavanje radicionalnih cenralizovanihsisema će rasi.

U renuku kada posoji kriza u snabdjevanjuvodom, neophodna su rješenja koja se baziraju na

novom načinu razmišljanja, novim ehnologijama inovoj vezi s procesima u prirodi, održiva,ekonomski efikasna, koja ne narušavaju i neguaju prosor i uklopljena su u prirodne okove.

„Sisem Organica“ – boaničke baše u kojimase prečišćava voda

„Sisem Organica“ za prečišćavanje vode jedan je odnajinovaivnijih sisema koji su renuno prisuni naržišu. „Organica“ je globalni lider u novom prisupu

prečišćavanja vode i u svojoj ehnologiji kombinujeprirodne žive organizme koji razlažu organskezagađivače s radicionalnim meodama prečišćavanjaopadnih voda, čineći cio proces mnogo održivijim. Onapomaže prirodi da obavi svoj posao, dok smanjujeroškove ulaganja.

Ono šo je čini posebno arakivnom, jese njenprosorni i eseski kvalie. To je sasvimdecenralizovani sisem koji inegriše procesprečišćavanja vode u urbano ili ruralno kivo i kreira

vrijedno prirodno/biljno saniše. Zauzima manjeprosora, a isovremeno ima izgled boaničke baše.Takođe, baš zbog decenralizovanog razmješaja, ovisisemi za vodu mogu omogućii gradskim upravama,kompanijama ili naseljima da preuzmu konrolu nad

roškovima za vodu.

„Organica“ je osnovana u Budimpeši 1998. godine,inspirisana holisičkim prisupom u rješavanju problemaporebe za vodom. Njen im čine hemijski inžinjer,arhieka i veliki broj ekološki svjesnih saradnika. Umeđuvremenu je razvila svojih 24 posrojenja zaprečišćavanje vode u Mađarskoj, Francuskoj, Poljskoj,Ausriji i Kini...

Tipična „Organica“ posrojenja su nakrivenasaklenikom kako bi se omogućila povoljna emperauraneophodna za biljke i organizme da budu akivni okom

cijele godine. Ova posrojenja povećavaju snagu prirodeda prečišćava vodu koriseći meaboličke procese živihorganizama koji razgrađuju organske zagađivače. Poredbakerije koja se nalazi u radicionalnim sisemima za




EXPEDITIO

prečišćavanje, „Organica“ sisem je naseljen hiljadamavrsa biljaka, živoinja i bakerija. Njihova sposobnosda se organizuju rezulira vrlo sabilnim i opornimsisemom koji povećava i ubrzava biološku razgradnjuzagađivača. Ova raznovrsna ekološka saniša reagujuizuzeno dobro na operećenje opadom i ulivanjezagađivača. Biljke koje se mogu gajii u sakleniku, bilo

koje su lokalne biljke iz područja gdje se posrojenjegradi, sobne biljke ili biljke koje se uobičajeno uvoze.

Glavni uslov je da one imaju vrlo razgrana korijen, asamim im veliku površinu na kojoj se nasanjuju važnimikroorganizmi koji učesvuju u razgradnji zagađivača uvodi. Biljke najčešće jako dobro napreduju u ovakvimuslovima, pa se redovno svaraju i veće količinebiomase koja se korisi za kompos.

Prednosi „Organica“ sisema su mnogobrojne s aspekaodrživosi i zašie živone sredine. Složeni ekosisem ureakorima prerađuje opadnu vodu u vodu mnogoboljeg kvaliea nego konvencionalna ehnologijaprečišćavanja. Isovremeno, prepušajući recikliranjevode prirodnom procesu, ovim rješenjem se smanjujedirekna uporeba energije i proizvodnja viška opadnogaloga. Zbog oga, kao i zbog manje uporebe hemikalijau procesu prečišćavanja, smanjena je proizvodnja CO2.

„Organica“ posrojenja su decenralizovaniinfrasrukurni modeli koji omogućavaju velikufleksibilnos u urbanom planiranju – posrojenje možebii locirano bilo gdje. Ne posoji poreba zakilomerima cijevi i kanalizacione mreže, bilo da odvodeopadnu vodu do posrojenja za prečišćavanje ilirecikliranu vodu vraćaju u izvor. Ovo samosalno iodrživo rješenje pojednosavljuje planiranje i smanjuje

operaivne roškove, i soga se u krakom roku isplai. Sobzirom da je sasavni dio ovog sisema saklena bašai da ne posoje neprijani mirisi okom ovog procesa,ovim ehnološkim rješenjem se, ujedno, kreira

poencijalno mjeso za obrazovanje, rekreaciju iuživanje. Ono posaje mala gradska oaza dokisovremeno reciklira najdragocjenije jedinjenje naplanei na vrlo održiv način.

Crna Gora i sanje voda

Po vodnim bogasvima u odnosu na svoju površinuCrna Gora spada u vodom najbogaija područja nasvijeu i soga se česo misli da ima izuzeno velikukoličinu vode na raspolaganju. To je relaivno ačno, ali ipored vodnog bogasva oko 35 % eriorije Crne Gorepai od hroničnog nedosaka vode, a isovremeno sevoda nekonrolisano korisi i zagađuje. (Vidi sajwww.upravazavode.gov.me.) Crna Gora se opredjelilada primjenjuje principe iz evropske Direkive o vodama(Waer Framework Direcive 2000/60/EC-WFD) čiji je

osnovni cilj dovođenje svih prirodnih voda u „dobrosanje“, j. obezbjeđenje dobrog hidrološkog, hemijskogi ekološkog sausa voda. Osnovni ciljevi ove direkivesu zašia površinskih voda, ušća rijeka u mora, morskihobalskih i podzemnih voda od daljeg zagađenja idegradacije i promovisanje održivog korišćenja voda.

Iz og razloga, naselja i gradovi u Crnoj Gori rebalo bida se okrenu novim ekološkim ehnologijama i manjimdecenralizovanim sisemima popu „Organice“. Na ajnačin bi se rešavao problem ozdravljenja i očuvanjavodenih resursa, a o je jedan od najvažnijih aspekaaodrživog razvoja naselja.

17




18

Najvažniji razlog zbog kojeg urisi posjećujuneko mjeso jese njegova prosorna

arakivnos – ljepoa i jedinsvenos prirodnogili izgrađenog okruženja, ili njihov uzajamni sklad. Tosu primarna dobra koja su neobnovljiva, nezamjenjiva izbog kojih se i razvija urisička akivnos.Ako se ova dobra naruše ili izgube,urizam se ne razvija ili ne posoji.Sekundarna dobra su ono šo zavisi odsavremenih ljudskih akivnosi i šo rebada omogući razvoj urizma. To su objekiza smješaj urisa, infrasrukura, usluge,kulurne i sporske akivnosi id, i sve onošo bi, ako uključuje lokalno sanovnišvo,rebalo da doprinese razvoju og mjesa išire zajednice. Cilj održivog urizma je dase sekundarna dobra razvijaju u skladu sprimarnim dobrima, da ih ne naruše, većda ih očuvaju, a da pri om doprinose cjelokupnom

razvoju posjećenog predjela.

Danas, najvećim dijelom, urizam nije zasnovan naodrživim principima, a isovremeno je jedna odprivrednih grana koja ima najveću sopu rasa u svijeu.Prije ekonomske krize kada je sopa porasa

ekonomije bila 4–5%, sopa rasa urizma bila je 6–7%.Danas, u vrijeme ekonomske krize, kada ekonomijapada za 1–2% godišnje, urizam rase za 1–2%. S jednesrane vrlo je logično razvijai urizam, a s druge

urizam, posebno masovni, najvećim dijelom posajeprijenja za opsanak vrijednosi koje su uslovile njegovrazvoj.

U Crnoj Gori urizam predsavlja jednu od najvažnijihprivrednih grana. Ekonomski doprinos urizmaukupnom BDP-u je oko 25% s endecijom rasa unarednom periodu (podaci iz 2008. godine). Diverzieprirodnih i kulurnih predjela je velika prednos – od

neaknuih planinskih zona,zašićenih nacionalnih parkova, domorske obale, kulurno-isorijskognasljeđa i jedinsvenogBokokoorskog zaliva čiji se jedan dionalazi na UNESCO-voj lisi svjeskognasljeđa. Trenuno je Crna Gorameđu zemljama s najvišom sopomrazvoja urizma u svijeu. Na Bijenaluarhiekure u Roerdamu 2008.godine, na izložbi posvećenojurizmu i održivom razvoju, prognoza je bila da će do 2014. godišnja sopa

rasa urizma u Crnoj Gori bii oko14%. U Sraegiji

razvoja urizma u Crnoj Gori (2008) navodi se danajvažniji značaj ima održivi prisup u razvoju urizma,uzimajući u obzir ekološku, socijalnu, kulurnu iekonomsku dimenziju.Takođe, u Sraegiji razvojaurizma u Crnoj Gori soji i sledeća vizija koju možeepročiai ovde / pogledaje okvir desno /.

Na osnovu ovih podaaka, čini se da sve ide u dobrompravcu. Crna Gora ima veliki poencijal, urizam serazvija sve brže i cilj je da on bude održiv, šo je u skladus vizijom Crne Gore kao ekološke države.

Međuim, praksa pokazuje sasvim drugačije iskusvo,

posebno kada je u pianju primorje. Masovna izgradnjaobale je posljednjih godina popuno degradirala pejzaž,„proguala“ djelove obale i sasvim zarobila posojećeisorijske cjeline sarih gradova. U Sraegiji razvojaurizma u Crnoj Gori (2008) isiče se da je njena vizijada CG posane „arakivna medieranska desinacija“ i„lider na ržišu Medierana kada je u pianju urizamorijenisan na prirodu“. Nažalos, iako je Crna Goraimala veliki poencijal da izbjegne loše iskusvopojedinih medieranskih desinacija i zaisa posane jedinsvena po očuvanju svog prirodnog i kulurnognasljeđa na primorju, ona je nakon samo nekoliko

godina bliža negaivnim primjerima urisičkih mjesana medieranskom području koja su degradirana iprepušena masovnom urizmu.

Održivi urizam i prosornadevasacija u Crnoj GoriNaaša Ilinčić

P




EXPEDITIO

Iskusvo Medierana i Crne Gore

Medieran je jedan od najvažnijih regiona svijea zaošo je jedna od kolijevki civilizacije bogaa prirodnim ikulurnim nasljeđem i jedinsvenim biodiverzieom –najveći broj endemskih vrsa na svijeu (nakon ropskihmora) živi samo na ovom području. Isovremeno,Medieran je glavna urisička desinacija na svijeu isoga je najviše na udaru posjeilaca. Svake godinemilioni ljudi posjećuju obale Medierana i a brojka ćedosići oko 335 miliona posjeilaca godišnje do 2025.godine. Veliki uicaj masovnog urizma jedan je odglavnih razloga ekološke desrukcije u regionu, naročiou priobalnom području gdje su pojedine drevne lokacijeako narušene da su skoro neobnovljive. Razlog jenajvećim dijelom u ome šo je najrasprosranjenijiurisički model u ovom području „ljeovanje naprimorju“, i šo je okom posljednjih decenija od 46 000km morske obale Medierana već 25 000 km

urbanizovano i dosiglo je svoju kriičnu granicu.

Izgradnja u svrhu urizma (hoeli, kuće za odmor,aerodromi i puevi) izaziva najveći negaivan uicaj naosjeljivo priobalje i morske ekosiseme. Gubiakbiodiverziea i prosorne arakivnosi već je zadesiomnoge urisičke desinacije regiona. Dalji ras će

nasavii da degradira ove prosore i, možda, uniši dosada neaknue predjele. Nakon prosorne devasacije,druge negaivne posljedice urizma su:

- ugroženos ili nesanak rijekih endemskih vrsa(npr. ugroženos morske kornjače na grčkom osrvuZakinos);

- velika porošnja vode koja se udvosruči ili urosruči(ako su u pianju ekskluzivnije namjene popubazena i golf–erena) okom sezone;

- veliko zagađenje i opad koji se bez prečišćavanjaskladiši u medieranska mora (10 miliona onasvake godine) jer su kapaciei lokalnihinfrasrukura manji od zahjeva okom urisičkihsezona;

- narušavanje lokalnog načina živoa, socijalnihsrukura i radicionalnih akivnosi koje su česo

vezane za održivo korišćenje biodiverziea;

- nepravedna raspodjela ekonomskog profia koji jebaziran na iskorišćavanju fizičkog okruženja auglavnom se iznosi van zemlje i ne osavlja korisilokalnom sanovnišvu koje snosi roškoveograničenih resursa prosora, vode i energije.

19

Strategija razvoja turizmaCrne Gore do 2020. godine / decembar 2008.




20

Veliki uicaj masovnog urizma je dramaično

degradirao okruženje u mnogim medieranskimmjesima, i u ekološkom i socijalnom smislu, šo jena kraju dovelo u pianje sam opsanak urizma.Osrvo Krf je ipičan primjer akvog neprimjerenograzvoja s masovnom neprimjerenom gradnjom, asusjedno osrvo Zakinos ide sličnim puem. Jedanod negaivnih primjera razvoja urizma je i priobalniregion Kosa Brava na sjeveroisoku Španije gdje jeurizam, nakon svog rapidnog razvoja, došao u fazukrize. Svega 11% obale je sačuvano od lošeg uicajarazvoja i sada se suočava s naslijeđenim problemomprevelike eksploaacije prosora i ekosisema, kao ivelikom konkurencijom u jefinim urisičkim

desinacijama.

Kada se jedno mjeso oliko degradira, najčešće seraži sljedeće koje je neaknuo i prisupačno. Drugorješenje, kojim se pokušavaju ublažii negaivniuicaji, obimne su resauracije koje su veoma skupe,dugo raju i nijesu uvijek izvodljive, naročio kada jeu pianju visok nivo izgrađenosi. Rušenje hoela naMajorci u Španiji, koji su izgrađeni pored mora,poziivan je primjer rješavanja problema narušenogizgleda obale, ali se ne može, za sada, smarainagovešajem renda. Na primjer, rušeni su na

veliko smješajni objeki u močvarnoj oblasi Faro u južnom Porugalu, ali iz poliičkih razloga nijesurušeni u zapadnom dijelu Grčke u MesolongiRamsar oblasi.

Crna Gora i sraegija urizma

Iako je prosorna arakivnos najvažniji resurs zarazvoj urizma, a masovna izgradnja ima najvećinegaivan uicaj na njegovu održivos, Sraegijaodrživog urizma Crne Gore vrlo se površno bavi

ovim problemom ili ga skoro zanemaruje.

Od 22 mjere kojima reba da se sprovede sraeškicilj razvoja urizma, baziran na održivim principima,samo u jednoj mjeri naznačena je važnos odnosaprema očuvanju prosora (mjera 1.6). To djelimičnoobjašnjava (ne)ozbiljnos države kada je u pianjusprovođenje ciljeva za koje se sama opredijelila. Bilobi mnogo logičnije opredijelii se za masovni urizami onda ga ovoreno razvijai, nego se krii izaposulaa o održivom razvoju i ekološkoj državi, iunišavai najvažnije resurse za njihov dugoročanrazvoj.

Crna Gora ima ozbiljan problem prosornedevasacije obale. Revializacija unišenih područja

možda će doći na red u nekom renuku kao jedino

rješenje, ali će mnogo košai. Upravo se u posavljapianje održivosi. Možda su, krakoročno brzi, razvojprimorskog urizma i masovna izgradnja u u svrhu uposljednjoj deceniji djelovali održivo i o samodjelimično s ekonomskog aspeka jer je gazdovanje nadvelikim dijelom prirodnih i izgrađenih dobara sada urukama privanog sekora, nad kojim oslabljeni državnisisem nema konrolu. Dugoročno ova razvojna fazadonijela je veliki ere budućem održivom razvojuprimorskog urizma. Turizam na primorju je jedini uCrnoj Gori koji ima opciju razvoja kulurnog urizmazbog vrijednog isorijskog nasljeđa. Jedinsvoprirodnog i isorijskog nasljeđa ima poseban značaj i

zao se urizam na primorju nije smio svesi napružanje usluga masovnog ljeovališa.

Rješenje je, možda, u ozbiljnoj sraegiji razvojaodrživog urizma na primorju i njegovom sručnomplaniranju, uz razumijevanje složenosi i bogasva ovogpredjela. Neophodno je savii obalu pod posebnu vrsuzašie i usvojii posebne mjere kada je u pianju njenrazvoj. Korisne smjernice mogu bii preuzee izEvropske povelje za održivi urizam u zašićenimzonama i kasnije primijenjene. Porebno je:

- zašiii i unapredii kulurne i ekološke vrijednosiosjeljivog predjela;

- urisički sekor mora održivo korisii dobra iprirodno bogasvo;

- značajno doprinei socio-ekonomskom razvoju ikvalieu živoa lokalnih zajednica;

- širii ekonomsku koris i u popunosi je usaglasii sprehodna ri krierijuma i podjednako raspodjelii.

Idejno rješenje za izgradnjunovog hotela u Kotoru,na lokaciji URC (2006)



21


EXPEDITIO

akon više od 30 godina od zasjedanjaBurlandove komisije i počeka primjene

principa održivog razvoja osjećaju senedosaci. Israživanja govore da su promjene mnogoveće i brže nego šo je eorija o održivom razvojumogla da predvidi. Razlog, dijelom, može bii u omešo je eorija u znanoj mjeri bazirana na preežnologično-racionalnom sisemu mišljenja koji je idoprinio svaranju neodrživih ekonomskih i ekološkihmodela. Deerminisički, linearni, krui principi osalisu djelimično sadržani i u idejama održivog razvoja.Prisup „čovjek i priroda“ i dalje govori o zasarelomanropocenričnom savu o čovjeku odvojenom odprirode, koji (ne) uspijeva njome da vlada i da jekonroliše. Proračuni, planovi, predviđanja ne moguda odgovore na sve ono šo donosi budućnos. Prirodaima svoj auenični riam nepredvidivog i iznenadnog,kao i živoi svih pojedinaca/pojedinki. Slično je i srazvojem drušvenih, ekonomskih i ehnoloških

sisema. Sisemi su mnogo kompleksniji i, samim im,manje predvidivi i podložni konroli.

Nova ekonomska kriza i sve uočljivije klimaskepromjene koje ne možemo konrolisai, s jedne srane, ibrz razvoj ehnologije i prenosa informacija, kao i sveveće prisusvo žena na svjeskoj drušvenoj sceni, sdruge srane, neminovno upućuju na kraj sarog socio-ekonomskog modela i najavu novog. Taj novi modelbiće velikim dijelom u raznim sferama i disciplinamaljudskog djelovanja baziran na eoriji rezilijennosi. Nju je prvi pu predsavio kanadski ekolog Buzz Holling1973. godine. Rezilijennos je sposobnos sisema dase salno mijenja i prilagođava, a ipak osane u svojimkriičnim (sabilnim) okvirima; da se nosi s promjenomi isovremeno nasavi da se razvija, zadržavajući svojsušinski inegrie, srukuru i funkciju.

Teorija rezilijennosi je zasnovana na dva radikalnakoncepa. Prvi je da ne posoje prirodni sisemi bezljudi, nii socijalni sisemi bez prirode. Posoje jedinsveni socio-ekološki sisemi koji su isinskimeđuzavisni i zajedno evoluiraju kroz prosor i vreme.Ljude reba posmarai kao dio prirode, a ne odvojenimod nje – razgraničenje između socijalnog i ekološkog

sisema je vješačko i proizvoljno. Sposobnos jedinsvenog socio-ekološkog sisema da preživiurbulencije klimaskih, ekonomskih ili poliičkihšokova, da se obnavlja i nasavi da posoji nakon oga,

predsavlja njegovu rezilijennos. Drugi koncep vrdida je posojeći prihvaćeni model, prema kome sesisemi mijenjaju na linearan i predvidiv način,pogrešan. Ti linearni modeli koncenrišu se nanalaženje opimalnog rješenja u okviru samo jednoguravnoeženog sanja i smanjuju sposobnos socio-ekoloških sisema da se izbore s promjenom i nasaverazvoj. Zao se uvodi ermin „kompleksni prilagodljivisisemi“, koji su konsanno u oku, i veomanepredvidivi i složeni. Ova ermin umači siseme nekao deerminisičke, predvidive i mehanicisičke, većkao organski zavisne, samoorganizujuće procese.

U eoriji „kompleksnih prilagodljivih sisema“ mijenja seprisup upravljanja: od onog koji pokušava da konrolišepromjene u ekosisemima, s preposavkom da će bii

sabilni, do onog koji pojačava kapaciee socio-ekoloških sisema kako bi naučili da žive s promjenama,oblikuju ih, i čak pronalaze načine da ih ransformišu umnogo željenijim pravcima.

Ključna karakerisika „kompleksnih prilagodljivihsisema“ je da oni mogu posići brojna i različia sanja

ravnoeže. Jezero će, na primjer, pronaći svoje sabilnosanje bilo kao čiso, puno kiseonika ili muno, punoalgi. Finansijsko ržiše može napredovai ulaganjem usambenu izgradnju ili preći u sanje recesije. Akoposmaramo isoriju, skloni smo da vidimo ranzicijuizmeđu akvih sanja kao posepenu. Ponekadpromjene jesu posepene i svari se kreću na preežnokoninuiran i predvidiv način. A nekada su promjeneiznenadne, dezorganizovane i urbulenne, i uiču naklimu i i ranjiva područja, dovodeći u pianje posojećisisem prirodnih nauka. Dokazi, akođe, ukazuju da ćese periodi akvih naglih promjena vjerovano

povećavai, biće učesaliji i veći. To dovodi u pianjeadapivne sposobnosi drušvenih sisema. Posojeće iuobičajene saisičke analize popuno zanemarujuznačaj neizvjesnosi, dok su današnji ključni pokreači

Rezilijennos –novi prisup održivom razvojuNaaša Ilinčić

N




22

promjena (kao šo su klimaske i ehnološke promjene)velikim dijelom nepredvidivi i mogu se mijenjai unelinearnim modelima.

Soga koncep rezilijennosi odbacuje sare ideje o„održivosi“. Umjeso prihvaanja saičnog sanja, isičese nesalnos, fleksibilnos i decenralizacija. Promjena,

iz perspekive rezilijennosi, ima poencijal za razvoj inovinu. Holling je jednom prilikom rekao da „nemasveog balansa u prirodi… i o jese veomazasrašujuća pomisao“.

Figuraivni simbol za rezilijennos je igračka Roly-Polykoja ima zaobljeno posolje i, koliko god da je nakreneena jednu sranu, nakon ljuljanja ona se vraća u

ravnoežu. Upravo ova siuacija objašnjava kako seponašaju rezilijenni sisemi. Nakon urbulencija, onipronađu svoju sabilnu osu. Ineresanno je da je Roly-Poly, u svojim različiim oblicima, dio nacionalne kulureu Japanu, Kini, Ialiji, Mađarskoj, Rusiji, Turskoj i

predsavlja vrsu alismana, simbola sreće i sigurnosi.

(Ne)rezilijenni sisemi

Ljudski uicaj na kapacie ekosisema da podrže daljirazvoj je veliki. To ujedno dovodi u pianje održivossamih drušvenih sisema i čiave planee. Posojećiinsiucionalni mehanizmi za upravljanje ekosisemimanapreduju mnogo sporije nego samo korišćenjeekosisema. A gubiak rezilijennosi česo znači i

gubiak korisi koju imamo od ekosisema. Oni mogu,usljed ubrzane ranzicije i preokrea preći ukvaliaivno različio i za njih novo sabilno sanje, kojene mora bii održivo i za čovjeka.

Gubiak rezilijennosi ogleda se i u propadanjimapoliičkih i ekonomskih sisema. Crna Gora i zemlje uregionu upravo prolaze kroz još uvijek ežak i sporranzicioni period oporavljanja od poliičkog, državnog iekonomskog sloma počekom devedeseih godina.Drušvo je bilo ranjivo zbog ih promjena jer, s jednesrane, nije imalo snažan i vialan vrijednosni sisem kojibi e promjene lakše iznio, a s druge srane, nije bilobazirano na snazi svakog pojedinca/pojedinke, svakelokalne zajednice, već je bilo umrvljeno vješačkomplanskom poliikom.

Socijalna jednakos i prusup resursima veoma suvažne komponene rezilijennosi. Kad dođe do visokogsepena socijalnog raslojavanja, pojavljuje se manjakgrađanskog angažmana, pa čak i nasilje. „Ako posojivelika nejednakos, ne dolazi do razmjene informacija; upravednijim drušvima konfliki će i dalje posojai, aliće ljudi bii spremni da dijele informacije; o je svar

povjerenja u drušvo“, kaže Thomas Elmqvis, jedan odvodećih israživača u Cenru za rezilijennos uŠokholmu.

Rezilijenni sisemi uvijek reba da imaju više opcija zasve ključne segmene održivosi i da se nikada neoslanjaju na samo jedno rješenje. Na primjer, zavisnosod jedne vrse energeskog izvora kreira sisem velikeranjivosi – naročio ako cijene baš og energenarapidno rasu, ili je njegov izvor pri kraju, čime jesnabdijevanje im energenom dovedeno u pianje.

Nju Orleans predsavlja jedan od poznaijih primjera za

razumijevanje rezilijennosi sisema. Više od 60%močvarnih površina u njegovom okruženju izgubljeno jeokom posljednjih 60 godina, dijelom zbog eksploaacijenafe i prirodnog gasa, a dijelom zbog nasipa koji suizgrađeni da zadrže Misisipi i zašie grad od poplava.Ironično je da je gubiak močvarnog zemljiša direknodoprinio kaasrofalnom uicaju uragana Karina.Israživači su nedavno izračunali da bi revializovanjemočvara u dužini od jednog kilomera smanjilo visinualasa za 1m, i zao su sada opočeli planovi zaobnavljanje južne obale Luizijane.

Ako jezero može da pređe iz jednog u drugo sabilnosanje, iz čisog u muno jezero, da li i grad može dapređe u dramaično drugačije sabilno sanje? Akobiodiverzie čini ekosiseme rezilijennim na



23


EXPEDITIO

negaivne promjene, može li diverzie u urbanimsisemima imai sličnu funkciju? „Gradovima nedominira priroda u isom inenzieu kao šo je o slučajs jezerima, močvarama ili koralnim grebenima. Alipiamo se možemo li posmarai gradove na isi način“,razmišlja ausralijski ekolog Brian Walker.

Urbana rezilijennos ogleda se u kreiranju ekosisema uokviru samih gradova u vidu mješavine vodenih izelenih površina, nasalih prirodno ili projekovanih,koje mogu bii buffer (ampon) zona. Urbani parkovi,zeleni krovovi, baše u naseljima i obalne močvareimaju mnogobrojne značajne funkcije: od rashlađivanjagrada, preko oslobađanja od kišnih voda, do zašie odpoplava. Ali isovremeno urbane sredine reba da imajusocijalni diverzie i prosore biodiverziea reba dakorise i mnoge različie socijalne grupe. Visokesocijalne vrijednosi znače da različie grupe konsannoimaju korisi od uporebe određenih prosora, bilo da u

njima vježbaju, uživaju posmarajući pice ili se jednosavno relaksiraju udaljene od užurbanih gradskihulica.

Novi prisupi socio-ekološkim sisemima neophodni suradi prilagođavanja izazovima živoa s globalnimklimaskim promjenama. Porebno je novo upravljanježivonom i urbanom sredinom zasnovano nadinamičnom i organskom načinu razmišljanja, bliskomsisemu na koji funkcioniše sama priroda.




osljednjih godina promijenilo se shvaanjefunkcije ulica u urbanizovanim sredinama.

Šezdese godina unazad njihov glavni cilj bio jeda udovolje porebama brzorasućeg brojaauomobila. Gledajući ako, „dobra“ ulica bila je onakoja omogućava auomobilu da prelazi disance šolakše i da signe na odrediše za šo kraće vrijeme.Porebe ljudi koji žele da korise ulice na drugačijinačin, na primjer za šenju, kupovinu, vožnju bicikla,korišćenje kolica (za bebe, osobe s invalidieom),sjedenje i posmaranje, igru i sl, nisu previše uzimaneu obzir. Sve je bilo podređeno auomobilima.

Svake godine evropski vozni park poveća se za 3 milionanovih auomobila. Procjenjuje se da će ukupan obimdrumskog saobraćaja porasi za 40% do 2030. godine.Da li je odgovor na ovaj rend povećanje brojasaobraćajnica, parkinga i garaža? Ovakav prisupraserećuje saobraćaj renuno, ali donosi socijalne,

ekološke i ekonomske nepovoljnosi. Sve veći brojgradova opredjeljuje se za drugačiji prisup kojipodrazumijeva promjenu sila živoa – više šenje,vožnju biciklima, korišćenje javnog gradskog prevozaid, sve ono šo ne zavisi u velikoj mjeri od javnoggradskog saobraćaja.

Ovo se, na sreću, mijenja. Ljudi koji se bavedonošenjem odluka i upravljanjem gradovima širomsvijea, uočili su da ovakva jednosrana svrha ulice, kojasluži samo auomobilima, dovodi do disfunkcionalnihprosora i njihove nedovoljne iskorišćenosi. To nasvraća u period prije 20. vijeka kada su ulice imale e,

sada zaboravljene, funkcije da budu mjesa okupljanja,sreanja, razmjene informacija, kulurnog i socijalnogživoa, i sl.

U iso vrijeme, zagađenje od saobraćaja u gradskimsredinama nije zanemarljivo, i zbog oga je došlo doako značajne promjene glavne svrhe ulice, ačnije do

promjene hijerarhijenjenih korisnika. Sadasu na prvom mjesupješaci i njihoveporebe, zaim slijedebiciklisi, korisnici javnog ranspora,specijalna vozila(hina pomoć,policija, varogasci...) i ek na kraju osala moornavozila.

Sigurno je da je za naše uslove, gdje je auomobil važanza svakodnevni živo, ovo popuno novo viđenje ulogeulice u gradovima. Posebno zao šo još uvijek nismodovoljno razvili silove živoa koji bi praili ove rendove.

Međuim, upravoovakvimpromjenama u

samim gradovimamožemo djelovai uobrnuom smjeru,j. možemo uicaida ljudi mijenjajusvoje navike i način

živoa. Jedan od zadaaka planiranja prosora i jese dasvaranjem kvalienih prosora uičemo na živoe ljudi.

Srećom, i kod nas posoji primjer sličnog prisupa kojiće, nadamo se, bii podsicaj i drugim gradovima darazmišljaju na sličan način. U Perasu je zaživio projekakoji umnogome poziivno uiče na njegove građane i

urise. Jednosavnim organizacionim izmjenama,„izbacivanjem“ auomobila iz grada, davanjem ulicepješacima, uvođenjem bicikala i drugih modernihnačina ekološkog prevoza, pokazalo se kako je i u našimsredinama moguće primijeniikvaliene ideje.

Ponekad nije porebno punoulaganja da bi se naši svakodnevni javni prosori, šo ulice i jesu,prevorili u mjesa koja uičuprijano na nas i koja nas

oraspolože. Zao reba da nam jesvima cilj da „omemo“ dio ulica odauomobila i da od njih napravimolijepe i plemenie prosore.

Kako učinit ulice prijanijim?Biljana Gligorić i Zorica Tomanović

P

24



25


EXPEDITIO

ajveći dio arhiekonske prakse u Crnoj Gori uposljednje dvije decenije karakerišu negaivan

rend i prilično neprimjeren kvalie. Oni surezula mnogobrojnih fakora u našoj sredini: oddegradacije vrijednosnog sisema u drušvu,siromašva, urbanisičkog planiranja prepušenognekonrolisanom uicaju kapiala, oslabljenog sisemauprave, do lošeg kvaliea obrazovanja arhiekaa iizolovanosi od savremenih svjeskih okova uplaniranju i projekovanju. Čak i u urbanim sredinama skvalienim gradieljskim nasljeđem iz ranijih isorijskihperioda, kao i iz moderne, ili u očuvanim prirodnim ikulurnim pejzažima - za posljednjih dvadeseak godina,kao nikada prije oga, neprimjereno građenje narušilo je posojeće skladne prosore. Akuelnaekonomska kriza došla je kao vrsa spasa, bar zaprivremeno zausavljanje nekonrolisane ineprimjerene gradnje, ali je neizvesno kada će doćido ozbiljnije promjene u bavljenju prosorom.

Paralelno sa sihijskim i devasirajućim prosorniminervencijama, posljednjih godina izgradjeno jenekoliko inovaivnih i skladnih građevina.Fondacija „Mies van der Rohe“ za dodjeljivanjeevropske nagrade za savremenu arhiekuru 2011.pozvala nas je da kao nezavisni eksperi predložimodobre primjere arhiekonske prakse u Crnoj Gori.Napravili smo uvid u izgrađene objeke u posljednjedvije godine i odabrali ri objeka, kandidae za dodelu„Mies van der Rohe“ nagrade za arhiekuru iz CrneGore. Vrlo značajna zajednička karakerisika sva riobjeka je ekološki prisup u projekovanju. Ono šo ihčini različiim, pored namjene, lokacije, razmjere id, aisovremeno čini arhiekonsku scenu u Crnoj Goribogaijom, jese o da auori ovih objekaa dolaze izrazličiih sredina: lokalne (Crna Gora), regionalne(Srbija) i evropske (Ausrija).

Porodična kuća Adžić u Nikšiću

Kuća se nalazi u djelimično očuvanoj amosferi nikšićkeGrudske mahale. Gabari (Po+P+1), proporcije i forma

objeka usklađeni su s isorijskim nasljeđemauonomne gradske cjeline. Čise forme i geomerijski jednosavna, kuća je posavljena na sredini parcele iokružena čeinarskom šumom u susjedsvu.

Ovo je jedna od prvih energeski efikasnih savremenihporodičnih kuća u Crnoj Gori na kojoj je primijenjenonekoliko principa održive gradnje. Kompakna formakuće smanjuje gubike oploe preko spoljašnjegomoača objeka (posignu je odnos površine omoačai zapremine objeka A/V od 0,4, a opimalne vrijednosise računaju ispod 0,8). Kuća je napravljena od lokalnihmaerijala: drvea i opeke. Konsrukivni zidovi su odopeke zidane na 25 cm, s izolacijom od 8 cm, ifasadnom oblogom od čeinarske građe, posavljene nadrvenoj pokonsrukciji, čime je formirana vjerenafasada s vazdušnim slojem od 5 cm. Konsrukcijameđusprane avanice je od lijepljenih lameliranihdrvenih greda, a završna krovna konsrukcija od

rešekasih drvenih LKV nosača, s ermoizolacijom od20 cm. Prozorski ovori i balkonska vraa zasakljeni surosrukim niskoemisionim saklima.

Grijanje objeka riješeno je sisemom oplone pumpekoja korisi bunarsku vodu, prosječne emperaure od10˚C. Dogrijana voda se razvodi sisemom cijeviinegrisanih u zidove od opeke (koji su akumulaorioploe) i omalerisanih s unurašnje sraneermomalerom. Hladna voda se u ljenjem periodukorisi za rashlađivanje prosorija. Cio sisem je vrloekonomičan jer korisi oplonu pumpu snage 6 kW zaprosor površine 260 m2 i zapremine oko 730 m3.

Projekan kuće je mladi arhieka Nebojša Adžić.

„Europoin“ poslovna zgrada u Podgorici

Poslovna zgrada „Europoin“ nalazi se blizu jedne odglavnih i najpromjenijih arerija grada, Bulevara sveogPera Ceinjskog. Zgrada leži na zapadnoj obali rijekeMorače u urbanom okruženju koje karakerišu

Pozitvni primjeri savremenearhiekonske prakse u Crnoj GoriNaaša Ilinčić i Tajana Rajić

N




26

modernizam šezdeseih i sedamdeseih godina i objekirazličie namjene: Sporski cenar i Hoel „Podgorica“smješeni su slobodno u gradskom parku, dok zgradeVlade i nove poslovne zgrade prae srogu geomerijuulične marice. Na zgradu „Europoina“ najviše uicajaimala je susjedna zgrada „Telekoma“. Njenu građevinskuliniju prai glavni blok zgrade „Europoina“ i usvajaosnovne karakerisike njene forme, dva pravougaonasvedena bloka različiih visina.

Zgrada „Europoina“ je slobodnosojeća i orijenisanaka rijeci Morači, obezbjeđuje panoramski pogled na ciograd s viših spraova. Glavni elemena objeka jezasakljeni arijum koji spaja javne prosore(prodavnice, resoran) u nižem fronalnom bloku zgrade

s poslovnim prosorom u sedmospranom bloku.Arijum formira vizuelnu i prosornu vezu između javnei poslovne zone, i doprinosi važnim aspekimasavremenog radnog okruženja - ima prosorni i socijalnikvalie. Ova arijumska veza ovara mogućnos imskograda i neformalne komunikacije, koji su posali dioprakse današnjeg poslovanja.Planovi spraova s poslovnimprosorom su prilagodljivi ipružaju mogućnos različieorganizacije. Zgrada je skladnau svojoj formi, proporciji imaerijalizaciji. Eleganna izamagljena fasada sasoji se odsisema venilisane zid-zavjese iamnih punih površina.

Veoma važna karakerisikaovog objeka je njen energeski efikasan sisem. Da bi

se smanjila porošnja energije za grijanje, hlađenje,venilaciju i zagrijavanje vode, insalirana je oplonapumpa koja korisi vodu iz rijeke Morače.Dogrijavanjem ili rashlađivanjem konsanne

emperaure podzemne vode, obezbjeđuje se ušeda uporošnji energije za klimaizaciju ovog poslovnogprosora, površine oko 10.000 m2.

Auori ovog objeka su arhieka Branislav Redžić i im iznjegovog sudija ARCVS.

Osmaračnica na Biogradskoj gori

„Belvedere“ je osmaračnica za posjeioce uNacionalnom parku Biogradska gora, koja je posala injegov landmark . Projeka je dio međunarodnesaradnje za razvoj održivog urizma između Ausrijskerazvojne agencije (OAR) i Turisičke organizacije CrneGore. To je prva visoka srukura (21 m) od drvea uCrnoj Gori i odličan primjer održivog dizajna iinženjersva. U građenju ove inovaivne drvenekonsrukcije spojene su vješine lokalnih majsora inajsavremenije znanje u projekovanju drvenihsrukura. Noseća drvena konsrukcija asimeričnogornja obavijena je poluransparennim omoačem oddrvenih levica, koji se prekida na mjesu gdje seposjeilac popne na erasu s koje se pruža panoramskipogled na šume Biogradske gore.

Projeka je započe 2006. a izgradnja je završena 2009.godine. Projekani „Belvedere“ osmaračnice su izausrijskog arhiekonskog biroa POS, čiju praksukarakeriše ekološki prisup već deseak godina.



27


EXPEDITIO

enecija je jedna od najljepših ljudskihvorevina, svarana okom 1300 godina. Njena

jedinsvenos je u poduhvau svaranja gradana vodi, u arhiekuri koja predsavlja unikaan spojuicaja Vizanije, Orijena, goike, i dijaloga i razmjeneizmeđu različiih kulura kroz vjekove. Posebno velikom je čine njena održivos i rajanje, a oni su ozbiljnijedovedeni u pianje okom XX vijeka. Od evropskogcenra posala je grad iz kojeg se sanovnici iseljavaju;

jedinsveni grad na vodi posao je pozna kao grad kojione; uprkos slavi zbog svjeskih manifesacija, koje se unjemu održavaju, grad posusaje pod uicajemmasovnog urizma.

Upravo zao šo je Venecija neprocjenjivo svjeskodobro, usljed posljedica indusrijskog razvoja okom XXvijeka, klimaskih promjena i neizvesnosi održivograzvoja u budućnosi, ona je jedan od najkompleksnijihsvjeskih izazova kada je u pianju budućnos razvoja jedne urbane cjeline. Zao su u proekle dvije decenijezapočei važni projeki revializacije Venecijanske lagune

koji reba da pomognu da ovaj jedinsven urbani sisemna vodi osane održiv. Savremene inervencije i akivnosireba da podrže živo u njemu u skladu sa savremenimokovima, kao i posojanje jedinsvenog kulurnog iprirodnog nasljeđa.

Ovi savremeni projeki revializacije Venecijanskelagune mogu da budu primjeri i za sredine u Crnoj Gorikoje imaju vrijedno isorijsko nasljeđe, rpe negaivneposljedice indusrijskog razvoja i rade napronalaženju lokalnih sraegija zasavremeni održivi razvoj. Naročio mogu biiinspiraivni za crnogorsko primorje, čije

isorijsko nasljeđe ima raznolike veze sasarom venecijanskom kulurom. Primorje sesuočava s ekološkim problemima, ilinegaivnim posljedicama masovnog urizma.

Iako su u pianju različie razmjere i značaj naglobalnom nivou, princip je isi. Iz iskusva Venecijemožemo naučii da je moguće revializovai napušeneindusrijske zone, formirai nova zelena područja iučinii isorijske sredine novim cenrima za razvojinovaivnog biznisa, nauke i umjenosi.

Posljedice razvoja okom XX vijeka

Venecijanska laguna smara se primeromusposavljenog balansa između ljudske vorevine iprirodnog okruženja u kome je nasajala od VIII dopočeka XX vijeka. Razvoj indusrijskih zona nakopnenom dijelu Lagune u periodu od 1930. do 1960.uicao je na narušavanje e harmonije. Indusrijskirazvoj i zapošljavanje preko 30.000 ljudi bili su modeliekonomskog rasa i vrijednosnog sisema og perioda iuicali na razvoj Venecije, kao i mnogih drugih urbanihsredina. Prvi znak da se dešavaju promjene živonesredine bila je velika poplava 4. novembra 1966.godine (aqua ala), koja se vremenom usalila i posalaprepoznaljiv „simbol“ Venecije. Razvoj indusrijskezone i širenje luke uicali su na eroziju Lagune ipromjenu morfologije obale, šo je za posljedicu imalo ipromenu hidrobalansa. U periodu od 1950. do 1970.povlačenje podzemnih voda proizvelo je 13/14 cmslijeganja la, a ukupno 23 cm za posljednjih 100 godina(uključujući i poras nivoa mora).

Projekt revializacije u Venecijanskoj laguni –održivos isorijskog područjaNaaša Ilinčić

V




28

Praeće posljedice razvoja bile su i zagađenje vazduha,

vode i la. Tokom čerdeseih godina XX vijeka kopnenidio lagune San Giuliano, na kome su do ada posojaleplaže, biva prevoren u mjeso za odlaganje opada – deponiju. U periodu od oko 50 godina (1945–1995) ovopodručje služilo je za odlaganje komunalnog gradskog,građevinskog i indusrijskog opada.

Neposredno nakon krize indusrijskog modela, urizamse promoviše kao glavna ekonomska grana Venecije.Smaralo se da će sam prelazak iz indusrijske uposindusrijsku akivnos auomaski vodii održivommodelu ekonomskog razvoja. Ali uicaji razvoja urizmana živonu sredinu i socijalnu srukuru prilično su

kompleksni. Masovni urizam doveo je do oga dadanas saro jezgroVenecije naseljava70.000 sanovnika, agodišnje ga posjeioko 18.000 000urisa, i o najvećimdijelom na jedan dan.Takva posjećenosposljednjih godinaakođe uiče nazagađenje vode i vazduha, masovnu proizvodnju

opada, mobilnos i socijalni kvalie živoa.

Nakon prvih negaivnih posljedica uočenih uVenecijanskoj laguni šezdeseih godina, Ialija od1973. godine počinje da donosi niz specijalnih zakonakoji se odnose samo na Veneciju. Grad Venecija jeproglašen područjem od nacionalnog ineresa iposavljeni su sljedeći ciljevi: da se sačuva živonasredina od zagađenja, da se posigne hidrobalans, da sepospješi socio-ekonomska vialnos grada, da se zašiiarhiekonska bašina i da se uključe različii nivoiupravljanja (državni, regionalni, lokalni). Od krajaosamdeseih godina, kada se principi održivog razvoja

počinju inegrisai u planiranje i upravljanje gradovima,plan razvoja Venecije sadrži sljedeće akivnosi: održivoupravljanje lagunom; reanimaciju i ponovnu uporebuindusrijske zone; razvoj moderne i „zelene“ luke; razvojodrživog urizma koji se bazira na očuvanju kulurnognasljeđa i kulurnoj proizvodnji; ulaganje u israživanjesanja živone sredine u priobalnim zonama.

Projeki revializacije

Tokom devedeseih godina započinju israživanja i idejniprojeki zasnovani na posavljenim ciljevima održivograzvoja Venecije. Od 2000. godine, uz veliku pomoćfondova Evropske unije, rezuliraju realizacijom važnihprosornih inervencija i sadržaja koji će obilježii razvojVenecijanske lagune u budućnosi.

VEGA

U okviru programa reanimacije napušene indusrijskezone Porho Marghera, jedne od najvećih u Evropi,koja zauzima površinu od oko 2 000 ha, formiran je

Venecijanski naučno-ehnološki park (VEnice GAewayfor Science and Technology) – VEGA, koji zauzima

erioriju od 70 ha u blizini San Giuliano parka. VEGA je

mreža univerziea, israživačkih cenara i biznisa kojarazvija naučno-israživačke inicijaive kako bi pomoglaransfer znanja i simulisala ehnološki razvoj ikonkurennos kompanija, prevashodno u Veneoregionu. Usmjerena je na razvoj vodećih ehnološkihsekora današnjice: nanoehnologiju, ICTs i greenekonomiju i okuplja 100 različiih biznis kompanija s oko1500 mjesa za zapošljavanje.

Projeka VEGA planiran je počekom devedeseihgodina, nakon krize eške indusrije u zoni PoroMarghera, s ciljem da se formira novi održivi razvojnimodel, naročio s aspeka živone sredine. Evropska

unija je posojeću indusrijsku zonu označila kao„depressed indusrial area“ i odvojila pomoć (oko 70miliona eura) za njenu revializaciju. VEGA je danas jedan od najvažnijih ehnoloških parkova u Ialiji i imasraešku lokaciju jer se nalazi u srcu ekonomskirazvijene sjeverne Ialije, nasupro isorijskom cenruVenecije, u blizini aerodroma i luke.

San Giuliano park

San Giuliano park je lociran na ulazu uMesre, obalskom dijelu Lagune koji jespojen mosom Libera sa sarim jezgromVenecije i zauzima površinu od oko 700 ha.Predsavlja dio projeka revializacijebivše indusrijske zone Porho Marghera.



29


EXPEDITIO

San Giuliano je najveći gradski park u Evropi i, pored

oga šo je kulurno-rekreaivna i sporska zona zasanovnike, on je prirodni rezerva gdje se obavljajuisraživanja. Park je realizovan uz pomoć EU fondova ipredsavlja prenamjenu urbanog prosora koji se poveličini i sadržaju smara jednim od „najambicioznijih“ uIaliji. Započe je kao veliki konzervaorski projeka uokviru kojeg je planirana zašia prirodnog sanišaLagune za domaću floru i faunu, kao i čuvanje odvišegodišnjeg posepenog propadanja.

Ova zona je nekada bila prosor za odlaganjeindusrijskog i gradskog opada i, samim im, negaivnabarijera između kopnenog dijela i Venecije. Projeka je

započe 1990. godine kada je gradska uprava Venecijeobjavila međunarodni arhiekonski konkurs podnazivom „A Park for San Giuliano“, a 1996. godineodobrena je realizacija pobjedničkog projeka arhiekeAnonia di Mambra of Comunias Inc. Park je ovoren2003. godine, ali se i dalje razvija. Sadrži mrežupješačkih i biciklisičkih saza i prijanih mjesaovorenih za okupljanje koja su ekološki bezbjedna ibogaa vegeacijom. Pored oga šo predsavlja zelenazonu koja povezuje urbane cjeline Mesre i Veneciju,koje se nalaze jedna nasupro drugoj, u parku subiblioeka i eaar i održava se „Heineken“ muzički

fesival.

„Mose“

Vjerovano najkompleksniji problem u Venecijanskojlaguni je hidrodebalans, izazvan indusrijskimrazvojem u XX vijeku kao i mogućim uicajemklimaskih promjena. Venecija plavi više od 100 puagodišnje, a samo jedan vijek ranije poplave su sedešavale svega deseak pua. Rješavanje ovogproblema realizuje se kroz čuveni projeka „Mose“,konsrukciju serije mobilnih mosova – barijera koji sepodižu i spušaju u odnosu na visoke vodene alase s

ciljem da zašieLagunu.Velike srukure suposavljene na mjesimagdje poplava siže izJadranskog mora isasavljene su od 79čeličnih brana koje su 30 mvisoke i 20 m dugačke,napunjene vodom, i podižuse i pune vazduhom svakipu kada visoki alas prijeigradu.

„Mose“ projeka je okom vremena poprimio epiekonroverznog. Od kraja osamdeseih godina, kada suprve ideje za ovakav projeka nasale, bilo je mnogo

preispiivanja, israživanja i novih rješenja, kao i

unapređivanja posojećeg. Može se reći da je o iočekivano kada se radi o ovakvom poduhvau. Projeka je počeo da se realizuje 2003. godine i očekuje se dapogon bude pušen u rad 2012. godine, a u njega ćebii uloženo oko 5 milijardi eura. Pored oga šo ćepredsavljai odbrambeni sisem za grad i njegovesanovnike, posoji zabrinuos da će uicai na osjeljivekosisem Venecijanske lagune. S jedne srane uočena je neočekivana prednos, možda djelimično zbogoopljavanja mora - u Laguni se formira saniše zasesilne organizme i sada je naseljavaju koralski grebenizajedno s drugim biljkama i živoinjama karakerisičnimza južni Medieran. S druge srane posoji sumnja da će

se, kada se „Mose“ barijera završi, cijela Lagunaprevorii u ogromni sagnirajući bazen.

VEGA, „Mose“ i San Giuliano park su najvećeinervencije u Venecijanskoj laguni. U oku su i drugiprojeki važni za njen održivi prosorni razvoj. Problemopada se rješava dugi niz godina smanjenjem brojadeponija i ovaranjem reciklažnih posrojenja i cenara.Sisem prikupljanja i reciklaže opada ujedno sadrži ielekrane koje od prerade različie vrse opadaproizvode energiju. U planu je smanjenje negaivnoguicaja masovnog urizma kojem je ovaj grad izložen,

uprkos ome šo su ekonomske korisi od urizma velike.Uvode se mjere kao šo su: smanjenje broja dnevnihposjeilaca, uvođenje aksi za prisup gradu,podržavanje urisičkih akivnosi koje su u skladu saživonom sredinom. Budući razvoj Venecijanske lukeuključen je u program „Green por“, šo podrazumijevabrigu o ekosisemu ali i preuzimanje dijela brodskogranspora koji se sada odvija prema lukama u sjevernojEvropi. Ukoliko se roba namijenjena sanovnicimasrednje Evrope doprijema preko Venecijanske luke,može se smanjii proizvodnja CO2 i do 97kg po jednomkonejneru.




30

lobalno zagrijavanje i klimaske promjenenezaobilazna su debana ema poslednjih

nekoliko decenija i vrlo česo možemo čuirazličie sručnjake i naučnike kako vrde da je za daljinapredak ljudske populacije neophodno usvajanje iprimjenjivanje sraegije održivog razvoja. Definicija,dakle, isiče ri osnovne komponene između kojihreba usposavljai ravnoežu, a o su: ekonomska,drušvena i komponena zašie živone sredine.Najvažnije je isaći da svaka generacija ima pravo dauredi svoje okruženje prema svojim porebama imogućnosima, međuim, paralelno posoji i obavezasvake generacije dasvojim naslednicimaosavi obogaćen, a neupropašćen prosor.

Održivi urbani razvojodnosi se na gradove

koji danaspredsavljaju odrazglobalnog drušva. Grad je vješačka vorevina i njegovrazvoj može bii posignu samo ukoliko se svi urbaniprocesi sveobuhvano planiraju i usklađuju sazakoniosima koje pruža prirodno okruženje.

Organizacija ujedinjenih nacija predviđa da će do 2025.godine u gradovima živjei 60 procenaa ukupnogsanovnišva, dok će do 2050. godine sanovnici većih imanjih gradova činii 70 procenaa ukupne svjeskepopulacije. Već sada se približno 60 procenaa vode zapiće direkno i indirekno roši u gradovima; gradovi

korise oko 75 procenaa ukupne energije i emiuju 80procenaa šenih gasova koji izazivaju efeka saklenebaše. Soga je jasno da će upravo od gradskih naseljanajviše zavisii uspjeh opše borbe proiv klimaskihpromjena i zagađenja živone sredine.

Održivi grad prije svega predsavlja jedan ovorensisem koji ne može bii sam sebi dovoljan već imaulogu u širem koneksu. To znači da grad ne može dafunkcioniše neovisno od okruženja već mora bii u njegainegrisan. Želimo da grad bude pogodan za živo.Posići akvo okruženje podrazumijeva veoma

kompleksan sisem planiranja grada i upravljanjanjegovim unurašnjim okovima i resursima. To prijesvega znači da planeri moraju sremii ka novimmeodama planiranja koje će doprinosii usposavljanju

pomenue ravnoeže izmeđuekonomije, socijalnogblagosanja i živone sredine.Važno je naglasii da u omprocesu planeri akođe morajupošovai i princip uključivanjagrađana u proces planiranja.Osluškivanje akozvanog „pulsagrada“, poreba i želja sanovnikasvih sarosnih dobi, dovodikonačno do oga da se oni s njimidenifikuju i da u njemu pronađu kvalie živoa.Međuim, pogrešno bi bilo umačii da je svaodgovornos samo na arhiekonskoj i planerskoj sruci.Održivos grada i kvalie živoa mjeri se i kroz sanjevazduha, biodiverziea, kroz kvalie hrane i proizvoda,zdravlje ljudi, kvalie sanovanja, način upravljanjaopadom, kroz porošnju raspoloživih resursa i akodalje... Zbog oga važnu ulogu u izgradnji održive

zajednice imaju i lokalne vlasi, lokalne zajednice, ali isve druge insiucije odgovorne za kvalie saobraćaja,živone sredine, za razvoj ekonomije, obrazovanja i akodalje. I konačno, svaki građanin snosi odgovornosprema ome kako se odnosi prema gradu i njegovimresursima. Svaki građanin mora da bude svjesanograničenosi resursa i da se prema njima odnosi akoda ih obnavlja amo gdje je o moguće, ili da ih sačuvaza buduće generacije. Zao je važno znai da svakiodrživi grad reba da ima definisane elemene zamjerenje posignuog.

Različia su viđenja održivog grada, pa se česopoisovjećuje s pojmom zeleni grad ili ekološki grad .Poznai arhieka Jan Gehl smara da održivi grad prijesvega reba da ima akve javne prosore i saobraćaj kojisalno privlače ljude da borave na ovorenom. Onsmara da sanovnici održivog grada prije svega punošeaju, voze bicikle i korise javni gradski prevoz. Ponjemu je saobraćaj polje u kome se na najjefiniji inajbrži način posiže održivos kroz zamjenu posojećihneefikasnih modela s ekološkim. Ne posoji jedanrecep koji može bii primjenljiv na više gradova, svakigrad je specifičan sisem i zahjeva specifične vizije napuu ka dosizanju održivosi. Razvijai se održivo nije

lak zadaak. To je dugoročan proces ali zasigurno ineminovan. Za osiguranje rajnih učinaka održivograzvoja neophodno je osigurai da proces imakoninuie.

Održiva budućnos gradovaBiljana Gligorić

G



31


EXPEDITIO

Radi bolje ilusracije navedimo nekoliko primjera iz svijea:

U Velikoj Brianiji se svake godine pravi rang lisanajuspješnijih održivih gradova, a sve premakrierijumima procjene uicaja na živonu sredinu,kvaliea živoa u gradu i prema ome kako se gradpriprema za akozvanu održivu budućnost . Prvu pozicijuzauzeo je Njukasl 2009. godine, poisnuvši Brisol iBrajon, koji se međusobno urkuju već nekoliko godina.Njukasl je zanimljiv primjer u om smislu šo je pokazaokako gradovi s indusrijskim nasljeđem akođe mogu daposanu održivi. Za 2021. godinu Njukasl posavlja sebicilj da posane održivi grad s visokim kvalieomvazduha, niskim nivoom opada i emisije šenih

maerija i visokom sopom recikliranja. London, naprimjer, zauzima drugo mjeso prema krierijumimakvaliea živoa i efikasnog ranspora.

Ako sada opuujemo do Kanade, možemo isaćiprimjer Vankuvera. Izgrađen je u izuzenom prirodnomokruženju i danas se česo naziva jednim od

najprijanijih gradova za živo.Vankuver ima najmanjiakozvani „carbon fooprin“na području SjeverneAmerike, zaim najveći

procena akozvane „zelenegradnje“, ozbiljne planere iehnologe. Vankuver imaposavljen cilj da 2020. godinebude najzeleniji grad nasvijeu. Parkovi i javniprosori, zeleni krovovi, zelenikoridori i vrovi isovremeno

su i umjenički dijelovi urbanog dizajna ovog grada. Krozprogram pod nazivom Zelene ulice sanovnici suvolonerski uključeni u ozelenjavanje i oplemenjivanjeslobodnih površina koje prae saobraćajnuinfrasrukuru, kao šo su na primjer kružni okovi i

osale javne površine uz ulicu ili rooar. Ubrzo su akvekolorine površine sa zasadima cvijeća i rave posalenešo po ćemu su se susjedsva i zajednice prepoznale ičime se ponose. Kroz akav prisup ljudi su razvili i novekonake među sobom, razmjenili iskusva i družili se.Dobrobi i besplaan kompos koji su ubirali s ihpovršina, zaim su imali obezbijeđen prisup posebnomijelu za monioring ulica, a akođe su dobili i posebnomjeso na godišnjoj proslavi realizacije ovog zanimljivogprojeka. Inspirisane ovim poduhvaom zajednice,mnoge kompanije su preuredile slobodne površine nasličan način. Vankuver je popularan i kao grad s

najvećim brojem zelenih krovova u Kanadi. Više od 400000 različiih vrsa biljaka, cvijeća i rava, učinili su dakrovovi posanu prirodna saniša za pice, lepire, pčelei druge inseke. Osim oga, zeleni krovovi su korisni jer

apsorbuju pljuskove i

prečišćavajuamosfersku vodukoja se nakon ogaponovo možeuporijebii. Zelenikrovovi su naposeban način povezali građenu sredinu s prirodnimokruženjem.

Grad Hajdelberg u Njemačkoj dobinik je brojnihmeđunarodnih nagrada za izuzene napore i doprinoseu zašii živone sredine i održivom razvoju. Zajedničkimnaporima gradonačelnice i gradskih vlasi u saradnji s

građanima na usklađivanju i unapređenju ekonomije,ekologije i drušva u cjelini definisana je i posepenorealizovana sraegija održivog razvoja, šo je rezuliraloevropskom nagradom za održivi grad. Treba još isaćida su u sraegiji akcenovani unapređenje sisema javnog ranspora, smanjenje emisije šenih gasova,zašia od mogućih poplava, a zaim i svi drugi aspekiekonomskog i drušvenog prosperiea.

Na drugoj srani, oni koji smaraju da je sadašnje sanjeu gradovima nepopravljivo, razvijaju inicijaive zaizgradnju sasvim novih održivih naselja i gradova. Tako

je na primjer brianska inžinjerska i dizajnerskakonsulanska grupa „Arup“ popisala sa Šangajskomindusrijskom invesiorskom korporacijom (SIIC) ugovoro planiranju prvog svjeskog održivog grada uDonganu, nadomak Šangaja. Novi grad biće izgrađenna velikom osrvu smješenom u blizini novogšangajskog aerodroma.

Kada govorimo o Crnoj Gori i okruženju u koneksuodrživog razvoja, možemo primijeii da je mnogo ogapokrenuo poslednjih deseak godina. Crna Gora jedefinisala veliki broj zvaničnih dokumenaa koji posajuobavezujući za njen dalji održivi razvoj i o je onaj prvi

značajan korak u dugorajnom procesu. Naši gradovi suek pred velikim zadakom. Moramo priznai i da jesvijes građana o porebi očuvanja živone sredine i oodrživom razvoju još uvijek na niskom nivou, ali ipohvalii sve insiucije, NVO-e i pojedince koji činenapore da se i o unaprijedi.




32

redio ili pejzaž predsavlja određeno područje,

onako kako ga vide ljudi, čije su karakteristike

rezultat međusobnog djelovanja prirodnih i/ili

ljudskih faktora.

Značajan dio predjela jesu naselja, sela i gradovi.

Dokumen koji na evropskom nivou služi kao osnova zazašiu, upravljanje predjelom i planiranje predjela, jese Evropska konvencija o predjelu Savjea Evrope.Ova Konvencija je donijea u Firenci 2000. godine s ci-ljem da se unapređuje zašia, upravljanje predjelom iplaniranje evropskog predjela i organizuje evropska sa-radnja u oj oblasi.

Evropska konvencija o predjelu polazi od oga da kvali-e i raznovrsnos evropskih predjela čine zajednički re-surs, da svi imamo pravo da uživamo u

visokokvalienim predjelima.

Do danas je Evropsku konvenciju o predjelu popisalo38 država, članica Savjea Evrope, a raifikovalo 32,među kojima i Crna Gora. U Crnoj Gori je Evropska kon-vencija o predjelu supila na snagu 1.5.2009. god.

U obrazloženju Zakona o raifikaciji Konvencije o evrop-skim predjelima se navodi:

Predio/Pejzaž je bio, jeste, i vjerovatno će i biti najvećedobro Crne Gore, njena „nafta“, odnosno njeno „zelenozlato“: to je i ona kompleksna komponenta koja utiče na

konstituciju njene kulture i identiteta, i bitan elemenat ukolektivnoj imaginaciji i individualnoj svijesti vjerovatnosvakog stanovnika ovog tla.

Evropska konvencija o predjelu polazi od oga da je pre-dio važan sasavni dio kvaliea živoa sanovnišva, i okako u gradskom okruženju i na selu, na degradiranim područijima i takođe na područjima visokog kvaliteta,na područjima koja se priznaju za izuzetno lijepa i privlačna, i na običnim svakodnevnim područjima.

Predio je ključni elemen individualnog i socijalnog bla-gosanja i njegova zašia, upravljanje i planiranje uklju-čuju prava i odgovornos svih. Zao je porebno dapreuzmemo akivnu ulogu u razvoju predjela.

Ukupan predio, uključujući i urbane cijeline, u salnom je procesu ransformacije. Ove ransformacije su na po-dručju Crne Gore posebno izražene u posljednjim dece-nijama. Neke od njih prijee da ugroze neke odnajvrijednijih predjela.

Značajno je da predio ima udjela u formiranju lokalnihkulura, i on je bazična komponena evropskog prirod-nog i kulurnog nasljeđa.

Predio doprinosi učvršćivanju evropskog ideniea.

Implemenacija Evropske konvencije o predjelu bi re-balo da obaveže države i podsakne ih da:

- pravno priznaju predio kao osnovnu komponenuživonog okruženja sanovnišva, kao izrazravnopravnosi zajedničkog kulurnog i prirodnognasleđa i emelj ideniea;

- usvajaju specijalne mjera sprovođenja poliikepredjela koje imaju za cilj njegovu zašiu,upravljanje njime i planiranje;

Predio – najveće dobro Crne GoreAleksandra Kapeanović

P



33


EXPEDITIO

- usvoje posupke učešća javnosi, lokalnih iregionalnih vlasi i osalih zaineresovanih akera uineresu definisanja i sprovođenja predionih poliika;

- inegrišu predio u poliike prosornog i urbanisičkogplaniranja, kao i u sve osale poliike koje mogu daimaju posredan ili neposredan uicaj na predio

(kulurne, poljoprivredne, socijalne, ekonomske ipoliike živone sredine).

Kao posebne mjere, koje bi rebalo sprovodii s ciljemočuvanja predjela, prepoznae su:

- podizanje nivoa svijesi građanskog drušva,privanih organizacija i javnih vlasi o vrijednosipredjela, njegovoj ulozi i njegovim promijenama;

- osposobljavanje i obrazovanje, kako sručnjaka zaprocjenu i inervencije u predjelu ako i svih sranauključenih u poliiku, zašiu, upravljanje predjelom iplaniranje predjela;

- idenifikacija i procjena predjela;

- sprovođenje predionih poliika uvođenjeminsrumena za sprovođenje zašie, upravljanjapredjelom i/ili planiranja predjela.

Adekvana zašia, upravljanje predjelom i planiranjepredjela u velikoj mjeri mogu doprinijei njegovomkvalieu, uključujući i gradove, i kvalieu živoa unjemu. Na aj način doprinjeće se unapređenju kvalieai raznovrsnosi evropskih predjela.




valie objekaa i prosora ima snažan uicaj nakvalie živoa ljudi. Planiranje može uicai na

osjećaj sigurnosi, povećai ograničenja ilislobode, može pospješii ili umanjii našu mobilnos,poboljšai ili ugrozii zdravlje... Planiranjem se moguoklonii svarne ili zamišljene barijere među različiimgrupama u jednoj zajednici. Uvećini zemalja EU problemprisupačnosi za osobe sinvalidieom u velikoj mjeri jeprepozna i riješen. Kod nas suneki koraci napravljeni, ali ima još dosa posla. Donesena jeSraegija za inegraciju osobas invalidieom (2008–2016) inovi Akcioni plan za njenu realizaciju (2010–2011). Tusu i zakoni o uređenju prosora i izgradnji objekaa iPravilnik o bližim uslovima i načinu prilagođavanjaobjekaa za prisup i kreanja lica smanjene

pokreljivosi. Ipak, kada je praksa u pianju, kod nas idalje posoji ogromna poreba za djelovanjem.

Posoji nekoliko kaegorija lica s umanjenim jelesnimsposobnosima, među kojima su osobe s ampuiranimeksremieima, urođenim psihičkim i fizičkimanomalijama, paraplegičari, disrofičari, slijepe islabovide osobe, gluve i nagluve osobe, epilepičari id.1

Procjenjuje se da je u Crnoj Gori broj osoba sinvalidieom oko 10% ukupnog sanovnišva.2

Prema podacima Svjeske zdravsvene organizacije(2009), danas u svijeu posoji oko 314 miliona ljudi s

ošećenim vidom, a oko 13% njih su slijepi. Sudijeakođe pokazuju da su žene konsanno izložene znanovećem riziku od ošećenja vida, za razliku od muškaraca,u svim regionima svijea i u svim živonim dobima.

Dakle, ošećenje vida je veoma učesala pojava.Procjenjuje se da, recimo, u Velikoj Brianiji ima oko 2miliona ljudi koji pae od gubika vida. Mnoge od ihosoba su sarije od 75 godina i žive same, a uočeno jeda je veliki broj njih siromašniji u odnosu na prosjekmeđu penzionerima. Goovo polovina njih je imala

povrede ili padove zbogproblema s vidom. Zbogbojazni da će im se dogodiipovreda pri izlasku, manje sekreću, a o svakako uiče nanjihovo fizičko i psihičko sanje.Ukoliko bi im ulice bileprilagođene, slabovide islijepe osobe ne bi se višeosjećale zarobljeno u svojimdomovima i mogle bi da vodepuniji i nezavisniji živo.

Gubiak vida može uicai na samosalnos osobe višenego bilo koji drugi invalidie. Ne čudi soga šo mnogiljudi koji izgube vid, nikada ne izlaze vani bez pranje.Oni koji o čine, moraju da prevazilaze velike poeškoće.Ove barijere se česo javljaju zbog nepromišljenogprojekovanja i planiranja ulica. Male i jefine

inervencije mogu olakšai živo slabovidim osobama.Šo je još važnije, akve promjene u prosoru moguomogućii nezavisniji živo onima koji sada ne moguizaći sami u javni prosor. Da bi se poboljšaoradicionalni koncep ulice, projekani morajurazumjei i reagovai na različie zahjeve i porebekorisnika prosora.

Gubiak vida uiče na sposobnos osobe da prikupiinformacije iz svog okruženja. Slabovida lica se uprosoru orijenišu osakom vida, sluhom i dodirom, aslijepa samo sluhom i dodirom. Zao se, za razliku odonih koji vide, ove osobe oslanjaju mnogo više na

menalne mape o određenoj lokaciji, koje su svorileokom ranijih iskusava korišćenja određenog prosora.Predvidljivos u okruženju je soga veoma važna za oveosobe. Oni koji vide, česo vole sponano da doživeiznenađenje na ulici, šo je za slijepe i slabovide svakakovelika smenja.

Neke od preporuka za projekovanje prosoraprilagođenih slabovidim i slijepim osobama su:3

• Korišćenje konrasnih boja

Za nezavisniji živo slijepih i slabovidihTajana Rajić

K

1 Emir Fejzić: Osobe umanjenih tjelesnih sposobnosti i arhitektonske barijere, Expediio, 2007.2 Minisarsvo zdravlja , rada i socijalnog saranja: Strategija za inegraciju osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori za period 2008–2016.3 Teks Sight Line: designing better streets for people with low vision na saju:hp://webarchive.naionalarchives.gov.uk/20110118095356/hp://www.cabe.org.uk/publicaions/sigh-line

34



35


EXPEDITIO

Ovo je važno za slabovide osobe. Jake onske razlikeizmeđu kolovoza i rooara, naročio u zoni pješačkogprelaza, veoma su korisne. Takođe, od pomoći je i žualinija kao razdjelnica između pješačke zone i parkinga.Kako slabovide osobe prepoznaju sve konrasnepromjene u popločanju, rebalo bi izbjegavaibesporebno dekoraivno šarenilo u popločanju koje ihmože zbunjivai.

• Izbjegavanje promjene nivoa ulice

Naravno, i nepredvidljive promjene nivoa su nepoželjne jer mogu izazvai saplianje i pad. Ivičnjaci su, akođe,od male pomoći.

• Svaranje širokih i prosranih rooara

Oni smanjuju mogućnos svaranja gužve i sudaranja, esvakako predsavljaju prednos za slabovide osobe.Takođe je važno da ulice budu ravne i udobne za

kreanje kako bi se smanjio rizik od pada i sudara, aolakšalo razlikovanje pojedinih akilnih zona koje dajuodređenu informaciju.

• Izbjegavanje samosojećih reklamnih abli ispredlokala

Slijepe osobe koje korisebijeli šap, najsigurnije seosjećaju kada se kreću uzsame zgrade, pa jepoželjno izbjegavai ulični

mobilijar koji je za njihbarijera. Iako ova mjeramože bii od pomoći,činjenica je da veća frekvencija ljudi, koji ulaze u lokale,akođe može predsavljai rizik od sudaranja.

• Različio srukurirano popločanje rooara – akilno popločavanje

Reljefna rješenja u popločavanje rooara mogu pomoćida se slijepe osobe sigurnije kreću, a da ne moraju dase drže ivice objekaa. Ovaj princip popločanja može seprimijenii oko auobuskih sajališa i na prilazu

pješačkom prelazu.

• Posavljanje rukohvaa u blizini pješačkih prelaza

• Posavljanje zvučnih semafora na pješačkimprelazima

Veoma je važnoposavljanje zvučnesignalizacije napješačkim prelazimakako bi slabovide i slijepeosobe znale da je

saobraćaj obusavljen ida mogu bezbijednopreći na supronu sranu. Semafore bi rebalo, zbogslijepih lica koja pipkanjem šapom nisu u sanju daosjee razliku u visini rooara i pješačkog prelaza,opremii i zvučnim signalom koji bi ih upozoravao da suu blizini pješačkog prelaza i davao im znak kada mogupreći preko njega.

• Oboreni prilazi pješačkom prelazu s akilnimpopločavanjem

• Smisleno oblikovani uporebni predmeiPopuno slijepim osobama od velike pomoći susmisleno oblikovani uporebni predmei, kao na primjerlomovi rukohvaa na sepenicama, brajeva azbuka naaserima lifa, elefona, na pločicama na vraima i sl.




36

deja kulurnih predjela nije nova, iako je ekrelaivno skoro prepoznaa kao kaegorija

kulurnog nasljeđa. Od 1992. godine UNESCOuvodi kaegoriju kulurnog predjela (CuluralLandscape) – skladne inerakcije između ljudi iprirodnog okruženja. Kao simbioza prirode i ljudskogdjelovanja, kulurni predjeli izražavaju dugu i bliskuvezu između sanovnika i njihovog prirodnogokruženja. Oni svjedoče o kreaivnosi, drušvenomrazvoju, mašovioj i duhovnoj vialnosi čovječansvai soga su dio našeg kolekivnog ideniea.

Posoji ogromna raznovrsnos kulurnih predjelakoji predsavljaju različie regione svijea. Danas sena Lisi svjeskog nasljeđa nalazi 66 kulurnihpredjela iz različiih krajeva svijea, šo predsavljaoko 7% ukupnog broja zašićenih prirodnih ikulurnih dobara na UNESCO-voj lisi. Od 2003.godine posoje UNESCO-ve preporuke da se ovoj

izuzenoj grupaciji kulurnih predjela svjeskognasljeđa pridruži i zašićeni dio Bokokoorskogzaliva.

Do sada nisu sprovedene akivnosi u okviru državnihinsiucija, koje bi prepoznale važnos zašie dijelaBokokoorskog zaliva kao kulurnog predjela, kao injegovo verifikovanje. Naproiv, za nekolikoposljednjih godina desile su se devasirajućepromjene koje su narušile ovaj izuzean prosor. Snekoliko narednih primjera kulurnih predjela sUNESCO-ve lise svjeskog nasljeđa, koji se nalaze unašem medieranskom i evropskom okruženju,

pokušaćemo da skrenemo pažnju na njihov značaj,kao i na način zašie i očuvanja koji može biismjernica za razvoj Bokokoorskog zaliva.

Cinque Terre / Ialija

U ialijanskoj regiji Liguria, na dijelu obale dugom 15km, između Levena i La Spezie, nalazi se kulurnipredio Cinque Terre, velike vizuelne i kulurnevrijednosi. Razmješaj i dispozicija malih naselja ioblikovanje okolnog pejzaža prevazilaze preprekesrmih i neravnih erena, održavajući svoj isorijskikoninuie na ovom području okom dugog nizavjekova. Ovaj kulurni predio obuhvaa površinupriobalnog područja od preko 4 600 ha, a u okviru nje5 malih naselja – Riomaggiore, Manarola, Corniglia,Vernazza i Monerosso, grupisanih oko religijskihgrađevina ili srednjovjekovnih uvrđenja. Upisan je naUNESCO-vu lisu kulurnih predjela 1997. godine, advije godine kasnije proglašen je nacionalnim parkomu Ialiji.

Cinque Terre dočarava i auenični radicionalni način

živoa koji ima važnu socio-ekonomsku ulogu udanašnjoj zajednici. Sa svojim legendarnim erasasimpejzažom, slikoviim gradovima, prozirnim morem idivljom prirodom, predio Cinque Terre je posao jednaod najpopularnijih urisičkih desinacija. Očuvanekulivisane erase, od kojih su neke dugačke i do 2 km,obzidane kamenim suvozidom, služe za uzgajanjevinove loze još od XII vijeka i proizvodnju čuvenoglokalnog vina. Ukupna dužina ovog suvozida skoro jeidenična dužini Kineskog zida. Očuvana je i obnovljenaorganska proizvodnja lokalne hrane, maslina i vina, kao iorganske kozmeike. Jedna od najvažnijih urisičkihponuda ovog predjela je pešačenje i zao je CinqueTerre čuvena po najboljim obalskim pješačkimsazama, od kojih se izdvaja saza „Lover’s line“osvijeljena solarnim svjelom za noćnu šenju.

Primjeri očuvanih kulurnih predjela s UNESCO-velise svjeskog nasljeđa / Uzori za Boku KoorskuNaaša Ilinčić

I



37


EXPEDITIO

Dolina srednjeg oka Rajne (Rhein) uNjemačkoj

Dolina višeg srednjeg oka rijeke Rajne jedan je odnajimpresivnijih i najsarijih kulurnih predjela u Evropi i

smara se simbolom romanizma. Veliko bogasvo iljepou cenralnog oka Rajne verifikovao je UNESCO, i 65km doline reke, između sarog rimskog grada Koblenz igradova Bingen i Rüdesheim, savio je na Lisu svjeskognasljeđa 2002. godine kao kulurni predio. Sa svojimzamkovima, gradovima i vinogradima, on slikovioilusruje dugu isoriju ljudske inerakcije s ovim

dramaičnim i raznolikim prirodnim okruženjem. On jeblisko povezan s isorijom i legendama, i vjekovima jeimao snažan uicaj na pisce, filozofe, slikare, pjesnike ikompoziore.

Uski prodor rijeke Rajne kroz planinske škriljce,zajedno s građevinama, spomenicima i nizom naseljaduž obale, eško da se može uporedii s bilo kojimprizorom u Evropi. Od izuzenog značaja je brojzamkova, palaa i uvrđenja: oko 40 akvih građevinau ovom predjelu dokazuje sraeški značaj koji jeRajna imala kroz vjekove, kao i posebnos ovogpredjela u svijeu. Ova rua je prepoznaa kao jedna odnajznačajnijih u Evropi, dva milenijuma je olakšavalakulurnu razmjenu između medieranskog regiona isjevera. Formirane su erase na srmim padinama, a odXI vijeka one se korise za uzgajanje vinograda.

Srednji ok Rajne obuhvaa preko 27 000 ha površine,

a njegova zašina (buffer ) zona je blizu 35 000 ha.Jedna je od najposjećenijih oblasi u Njemačkoj, anudi organizovane pješačke ure, biciklizam i vožnjubrodovima.

Val d’Orcia / Ialija

Kulurni predio Val d’Orcia je dio poljoprivrednogzaleđa grada Siene, isplaniran i razvijen kada jeinegrisan u erioriju ovog grada-države u XIV i XV

vijeku s idejom da predsavlja idealni model dobrogupravljanja i eseskog kreiranja pejzaža. Ravnice izkojih izrasaju skoro konična brda s forifikacijskimnaseljima na uzvišenjima inspirisale su mnogeumjenike okom renesanse. Val d’Orcia pokriva preko60 000 ha, s ampon zonom od 5 600 ha, i obuhvaaagrarni i pasoralni oskanski pejzaž, gradove i sela,

farme, i dio rimskog pua (Via Francigena) smanasirima, hramovima, mosovima…

Ovaj oskanski predio slavili su slikari Sijenske školekoja je doživjela procva okom renesanse. Pejzaži Vald’Orcia, na kojima su ljudi prikazani kako žive uharmoniji s prirodom, posali su ikone renesanse iduboko su uicali na formiranje svijesi o pejzažu. Danas je ovaj pejzaž inspiracija filmskim redieljima i u njemusu snimljeni čuveni filmovi – Berolučijeva „Ukradenaljepoa“, „Engleski pacijen“, „Živo je lijep“.

Val d’Orcia smara se jednim od najljepših predjela nasvijeu. Njegovi sanovnici oduprli su se priiscimaprogresa i zadržali radiciju regiona, čuvajući vezu sokruženjem i naročio svoju gosoprimljivos. Od 1996.godine Ialija je ovaj predio zašiila kao umjenički,prirodni i kulurni park, ali isovremeno i omogućilanapredak lokalne ekonomije i održivog razvoja.

Namjera države je da ovo posigne bez prevaranja regijeu neku vrsu „muzeja“. Umjeničkim, prirodnim ikulurnim parkom Val d’Orcia upravljaju ljudi koji žive irade u ovom predjelu ili su dio lokalne adminisracije.

Val d'Orcia / Italija




38

Wachau / Ausrija

Wachau je predio visokog vizuelnog kvaliea kojiobuhvaa proširenje doline Dunava između gradovaMelk i Krems. On čuva neaknue mnogobrojneragove arhiekonskog nasljeđa (manasire, zamkove,ruševine), urbanog dizajna (gradove i sela) i razvojapoljoprivrede, prvensveno gajenja vinove loze i njeneevolucije iz praisorijskih vremena.

Kulurni predio Wachau je jedinsven primjer rječnogpejzaža, oivičenog planinama, u kojem su maerijalnidokazi njegove isorijske evolucije preživjeli u velikojmjeri. Okrivanje Vilendorfske Venere na ovom prosorusvjedoči o naseljima još iz praisorije, a u rimskomperiodu nasala je kulura uzgajanja vinove loze, koja seodržala do danas. Očuvane građevine, ljudska naselja irazvoj poljoprivrede živo ilusruju preežnosrednjovjekovni pejzaž koji je evoluirao organski iharmonično okom vremena.

Wachau je jedna od najposjećenijih desinacija u

Ausriji. Dužina ovog dijela oka Dunava je oko 30 km, apredio zahvaa površinu od preko 18 000 ha. Ovaj

predio se može obići biciklom, pješke, brodom, i sveo u kombinaciji s vinskim barovima i regionalnimspecijalieima.

U navedenim primjerima kulurnih predjelaprepoznajemo njihovo emeljno, pažljivo i smislenoočuvanje i razvoj. Primjećujemo da nema ragova

sihijskog progresa, narušavanja vrijedne radicije,neprimjerene gradnje, a naročio ne nove izgradnje

koja popuno zaposjeda neposredno okruženje sarihnaselja. Takođe, prisuno je saranje o buffer zoni ilizašinom pojasu oko eriorije kulurnog predjela,koja je ponekad veća i od same površine zašićenogpodručja. Takvo saranje o buffer zoni preporučujeUNESCO i za zašićeno područje Bokokoorskog zaliva.U navedenim primjerima kulurnih predjelaprimjećujemo da je njihovo očuvanje osnova zarazvoj predjela i dobrobi njegovih sanovnika.Pomoću njih želimo da skrenemo pažnju koliko jevažno da se prosoru Boke priđe na isovjean način ine dozvoli da najdragocjenije nasljeđe na ovimprosorima bude prepušeno sihijskom razvoju inemarnosi državnih insiucija.

Wachau / Austrija



39


EXPEDITIO

ečki memorandum je dokumen nasao izporebe za globalnom saradnjom i

diskusijom na emu jake savremeneekonomske dinamike i promjene srukure gradovakoji se nalaze na UNESCO-voj lisi svjeskog nasljeđa.Memorandum reba da podsakne kompleksnijesagledavanje ove promjene, kroz povezivanjesavremene arhiekure, održivog urbanog planiranja iisorijske cjeline samog predjela (koja podrazumijevanjegove isorijske marice, građevine i koneksnjihovog nasanka). Rezula je međunarodneUNESCO konferencije „Svjesko nasljeđe isavremena arhiekura“, koja je 2005. godineokupila više od 600 eksperaa i profesionalaca iz 55zemalja.

U ovom prilogu osvrnućemo se na najvažnije ačkeovog dokumena da bismo bolje razumijelivrijednosi svjeskog nasljeđa Boke Koorske i da

bismo sagledali koje su o smjernice u rješavanjukonflikaa između naslijeđenog i renunog razvoja iurbanih promjena u zašićenom području.

Definicije

Najprije se u dokumenu iznose definicije urbanogisorijskog predjela kako bismo bolje razumjeli njegovusloženos i značaj. Važna je analiza Bokokoorskog zalivai njegovog savremenog razvoja kako bi se uočili mogućipropusi.

7_Istorijski urbani predio odnosi se na grupacijugrađevina, konstrukcija (mostova, kapija etc.) i otvorenih prostora, u njihovom prirodnom i ekološkomkontekstu, uključujući arheološke i paleontološkelokacije; predstavlja ljudska naselja u određenomvremenskom periodu, njihovu povezanost i arheološke,arhitektonske, praistorijske, istorijske, naučne, estetske,društvene, kulturne ili ekološke aspekte. Istorijski

urbani predio oblikovao je moderno društvo i ima velikuvrijednost za razumijevanje današnjeg života.

8_ Istorijski urbani predio ugrađen je u sadašnji i prošli društveni razvoj određene teritorije. On je sastavljenod elemenata koji definišu njegov karakter, a to su način

Savremene inervencije u isorijskom urbanompredjelu kroz smjernice Bečkog memorandumaNaaša Ilinčić

B

>>> Novoizgrađeni stambeni ili ugostiteljski

objekat sasvim je neprikladan zbog

svog oblika i gabarita.

>>> Skladna stara dobrotska palata u frontalnom je

redu kuća orijentisanih ka moru.




40

korišćenja tla i njegovo oblikovanje, prostornaorganizacija, vizuelne relacije, topografija i zemljište,vegetacija i elementi tehničke infrastrukture, uključujući objekte male razmjere i detalje konstrukcije, poput ograda, popločanja, osvjetljenja…

9_Savremena arhitektura u datom kontekstu odnosi sena sve značajne, planirane i dizajnirane, intervencije uizgrađenom istorijskom okruženju, uključujući otvorene prostore, nove konstrukcije, dogradnje istorijskihgrađevina i lokacija, kao i prenamjene.

Principi i ciljevi

Zaim dokumen upućuje na ulogu savremenearhiekure, kao nosioca razvojnih promjena iobezbjeđivanja savremenih poreba, u isorijskomurbanom predjelu ali kroz pošovanje isorijskogkoneksa. Među ciljevima ovog dokumena su saradnjai razumijevanje svih akera drušva u upravljanjukulurno-isorijskim predjelom, koje je neophodnousposavii za predio Boke.

13_Stalna promjena u funkcionalnom korišćenju,socijalnoj strukturi, političkom kontekstu i ekonomskomrazvoju, koja se manifestuje u formi strukturnihintervencija u naslijeđenom istorijskom urbanom

predjelu, može biti prihvaćena kao dio tradicije grada i stoga zahtijeva: viziju grada kao cjeline s dalekovidnim

akcijama onih koji donose odluke, i dijalog s drugim

akterima i zainteresovanim stranama.

14_Glavni izazov savremene arhitekture u istorijskom

urbanom predjelu je da odgovori na razvojne

promjene da bi olakšala socio ekonomske promjene i

rast, i da istovremeno poštuje naslijeđeni gradski

pejzaž i predio koji ga okružuje. Živi istorijski gradovi,naročito lokacije svjetskog nasljeđa, zahtijevaju politikuurbanog planiranja i upravljanja koja konzervaciju

prihvata kao ključno polazište. U ovom procesu,istorijska autentičnost i integritet lokacije, koji sudeterminisani različitim faktorima, ne smiju biti ugroženi.

15_Budućnost istorijskog urbanog predjela poziva na

uzajamno razumijevanje između kreatora politike,

urbanih planera, javnih gradskih institucija,

arhitekata, konzervatora, vlasnika imovine, investitora

i zainteresovanih građana, koji rade zajedno dasačuvaju urbano nasljeđe dok prihvataju modernizacijui razvoj društva, jačajući njegov identitet i socijalnukoheziju.

16_ Uzimajući u obzir emocionalnu vezu između ljudi i

njihovog okruženja, ljudi i njihovog osjećaja za mjesto,

ključno je obezbijediti život u kvalitetnom urbanom

>>> Objekti izgrađeni pretežno tokom protekle decenije neprimjereni su zbog svoje

pozicije, zbijenosti, spratnosti, proporcija i agresivne obrade fasade u odnosu na

izuzetno vrijedno kulturno naslijeđe Prčnja i njegovog prirodnog okruženja.

>>> Arhitektonsko naslijeđe Prčnja i spomenici kulture:

čuvena palata Tre sorele iz XVI vijeka i

Crkva bogorodice iz XVIII vijeka.



41


EXPEDITIO

okruženju kako bi doprinosio ekonomskom uspjehu

grada i njegovoj socijalnoj i kulturnoj vitalnosti.

17_Glavni cilj je da se fizičkim i funkcionalnimintervencijama poveća kvalitet života i obezbijedi efikasnost – da se poboljšaju uslovi za stanovanje, rad i rekreaciju bez ugrožavanja postojećih vrijednosti koje

potiču od karaktera i značaja istorijskog urbanogtkiva.

Smjernice za upravljanje zašiom i urbanimrazvojem

U predsojećim smjernicama ovog dokumenaposebno se ukazuje na osjeljivos kulurno-isorijskogpredjela na inervencije i na pseudoisorijski prisup usavremenom dizajnu, koji se, nažalos, najvećim

dijelom korisi u Boki.

18_Donošenje odluka za intervencije i izgradnjusavremenih objekata u istorijskom urbanom predjelu zahtijeva pažljivo razmatranje, osjetljiv kulturno

istorijski pristup, konsultovanje sa zainteresovanim

stranama i stručno znanje.

21_Urbano planiranje, savremena arhitektura i zaštita

istorijskog urbanog predjela treba da izbjegnu sve forme pseudoistorijskog dizajna jer on predstavlja

negaciju i istorijskog i savremenog istovremeno.

22_Etički standard i potreba za visokokvalitetnim

dizajnom i izvođenjem, osjetljivim na kulturno

istorijski kontekst, preduslovi su za proces planiranja.

Vrijedna arhitektura u istorijskim predjelima treba dabude razmotrena s aspekta postojećih gabarita, s posebnim obraćanjem pažnje na volumen i visinugrađevina. Važno je da nove intervencije minimalnoutiču na važne istorijske elemente: značajne građevine

ili arheološka nalazišta.

>>> Novoizgrađeni objekti su neprimjereni zbog svog gabarita, spratnosti,

proporcija i agresivne obrade fasade u odnosu na izuzetno vrijedno i

skladno izgrađeno okruženje.

>>> Palata Vida Lušina u Dobroti poznata je kao zgrada

Centralne komisije u kojoj je proglašeno ujedinjenje Boke i

Crne Gore 1813. godine. Danas je Biblioteka Fakulteta za

pomorstvo.skladno izgrađeno okruženje.




42

25_Siluete grada i njegovih krovova, glavne vizure,

građevinska matrica i tipologija integralni su djelovi identiteta istorijskog urbanog predjela. U pogledu

obnavljanja istorijska silueta krovova i originalna

matrica građenja služe kao osnove za savremeno

planiranje i dizajn.

Plan upravljanja isorijskim urbanimpredjelom

U posljednjem segmenu ovog dokumena navodi sevažnos donošenja plana upravljanja isorijskim

urbanim predjelom, i podsiče se razvoj savremenearhiekure jer se upravo kroz jedinsvo nasljeđa isavremenih inervencija razvija specifičan karakerpredjela.

27_ Upravljanje dinamičnim promjenama i razvojemu urbanom istorijskom predjelu koji pripadasvjetskom nasljeđu, obuhvata precizno poznavanjenjegove teritorije i njegove autentičnosti, potvrđenenaučnim propisima, relevantnim zakonima,mehanizmima i procedurom, datim u planuupravljanja.

28_Razvoj i primjena plana upravljanja za istorijske

urbane predjele zahtijevaju participacijuinterdisciplinarnog tima eksperata i profesionalaca,

kao i blagovremene sveobuhvatne javne konsultacije.

29_Poseban akcenat treba da bude stavljen nakontekstualizaciju savremene arhitekture u istorijskomurbanom predjelu, a studije kulturnog ili vizuelnog

uticaja treba da prate predložene savremene

intervencije.

30_Ekonomski aspekti urbanog razvoja treba da budu povezani s dugoročnom zaštitom nasljeđa.

31_Istorijske građevine, otvoreni prostori i savremenaarhitektura doprinose vrijednosti grada, brendirajući njegov karakter. Savremena arhitektura može pojačati

konkurentnost grada jer privlači nove stanovnike,

turiste i kapital. Istorijska i savremena arhitekturazajedno predstavljaju prednost za lokalne zajednice i mogu služiti u obrazovanju i turizmu, i obezbjediti sigurnu tržišnu vrijednost nekretninama.

Napomena: Dijelove Bečkog memoranduma (ViennaMemorandum 2005. „World Heritage And Contemporary

Architecture – Managing The Historic Landscape“) prevela je s

engleskog auorka eksa.

>>> Nedavno rekonstruisana palata u Dobroti u

sklopu grupacije kuća bratstva Kamenarović stara je

preko 300 godina.

<<< Objekat za smještaj turistaneprimjerenog je oblika i proporcija s

pseudoistorijskim motivima, poput ograde

na terasama.



43


EXPEDITIO

okokoorski zaliv predsavlja jedinsveni pejzažharmonične simbioze prirodnih fenomena i

gradieljskog nasljeđa. Ovakav opis ljepoe Bokeprisuan je u mnogim publikacijama koje promovišuvrijednos i značaj ovog prosora. Iz današnjeperspekive, nakon prosornih inervencija posljednjihgodina, jasno je da u gradieljskim rendovima u Boki iokruženju e simbioze nema.

Sanovnišvo ovih prosora vjekovima je uspijevalo dagradi i održi skladna naselja. Jednosavnos kuća, palaai crkava prošlog vremena uklapaju se s izuzenimsenzibilieom u ovaj, u svijeu jedinsveni, prirodnipejzaž. Gradovi, kao i veća ili manja naselja na područjuzaliva, predsavljaju karakerisične urbane i kulurnecjeline koje su nasajale u izuzenim prirodnimuslovima, na specifičnom geografskom položaju, poduicajem različiih isorijskih okova.

Značajne promjene načina živoa, koje je donio XX vijek,logično su uicale na promjene u prosoru. Razvojsaobraćaja, formiranje zona s kolekivnim sanovanjem iizgradnja većih hoelskih kompleksa ili indusrijskihobjekaa, rezula su, najvećim dijelom, urbanisičkogplaniranja u poslijeranom periodu do devedeseihgodina. S današnje disance možemo analizirai manjuili veću uspješnos nasljeđa iz og perioda urbanizma iplanske gradnje radi sumiranja korisnih iskusava zabudući prosorni razvoj. Nažalos, bavljenjeposlijeranim periodom izgradnje posaje mnogo manjeznačajno u odnosu na porebu za šo ažurnijimreagovanjem na agresivne pojave u prosoru koje se

dešavaju posljednjih godina. Dramaična drušvena

dešavanja, koja su donijela degradaciju sisemavrijednosi u posljednje dvije decenije, rezulirala sudegradacijom prosora. Siromašvo, svakako, ima ulogu

Boka Koorska: „savremeni“ rendovi u prosoruNaaša Ilinčić, Tajana Rajić i Sandra Kapeanović

B

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.

>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.




44

u ome, međuim, ono eško može da opravda pojavekoje su prvensveno nasale kao rezula djelovanjakapiala ili želje da se on sekne kroz zaposjedanjeprosora. One su lako uočljive. Gradnja za rješavanjeegzisencijalnog pianja (za sanovanje) manje jeagresivna u prosoru u odnosu na gradnju, česoneskladnih, objekaa za ržiše nekreninama ili zasmješaj urisa. Popuni je paradoks da upravo agradnja, namijenjenja urisima, najviše ugrožavazašićeni, prirodni i kulurni pejzaž Boke. Drugimrječima, pejzaž Boke je resurs koji privlači najveći broj

urisa iz svijea, a smješajni kapaciei koji su imnamjenjeni, upravo aj pejzaž devasiraju.

U Deklaraciji o ekološkoj državi Crnoj Gori, donijeoj1991. godine, soji: … svjesni smo da je, zbogugrožavanja prirode, zaštita identiteta prostora nakome živimo i djelujemo postala naš neodložan i pravovremeni posao. Ovaj dokumen objašnjavanamjeru donosilaca odluka da zašie najvećevrijednosi koje ova zemlja ima. Nakon dvije decenijeod donošenja deklaracije suočavamo se sa siuacijomda se zbog neadekvanog upravljanja prosorom, kaoosnovnim resursom Crne Gore, dogodila devasacija

najljepših predjela prirodnog i kulurnog nasljeđaBoke Koorske. Vidljivo je da UNESCO-vo

prepoznavanje izuzene vrijednosi i ljepoe prirodnog ikulurnog nasljeđa dijela Boke nije dovoljan podsicaj zapažljivo upravljanje njenim prosornim razvojem.

Proeklih godina planerska i arhiekonska sruka nije sepokazala profesionalnom i odgovornom, posebno podpriiskom invesiora. Planiranje je preežno podređenoindividualnim željama i porebama invesiora, a neprincipima prosornog razvoja od opšeg javnogznačaja. Globalna finansijska kriza malo je usporilaproces „brzog razvoja“ koji je bio okrenu brzomakumuliranju kapiala, bez svijesi o porošivosiprosora kao neprocjenjivog resursa. Sada je pianje dali smo naučili nešo iz nedavnog olujnog procesadevasacije prosora i da li ćemo bii u sanju da nadaljena održiviji način konrolišemo razvoj Boke.

Meode i načini za rješavanje problema uvijek posoje ioni se pronalaze kada posoji svijes i poziivna namjera.Nije dobro prebacivai odgovornos na invesiore jer jelogična njihova želja da puem ulaganja u izgradnjuseknu kapial. Oni ne bi uspjeli da sprovedu nijednusvoju neprimjerenu ideju ukoliko bi posojali dobarsisem uprave, primjena zakona o izgradnji, valjani

planovi, eika arhiekonske i urbanisičke sruke,obrazovanje i promovisanje prosornih vrijednosi.

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke. >>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.




45


EXPEDITIO

Sve ove karike u sisemu čine pojedinci/ke,profesionalno odgovorni/e za ono šo se dešava uprosoru – počev od ključnih planerskih odluka, prekoizdavanja dozvola za realizaciju pojedinačnih objekaa,do devasacije.

Ako se nasave posojeći rendovi gradnje ineadekvanog prisupa planiranju u Boki, njena ljepoaće „poonui“ u haosu. Bogasvo, koje upravo reba dabude osnov za socijalni, kulurni i ekonomski napredakovog područja, biće izgubljeno.

Kako gradieljsko i kulurno nasljeđe najbolje svjedočeo duhu jednog vremena, ljudskom razvoju i kuluri, dali će naše nasljeđe govorii da smo pripadaligeneracijama koje nisu bile svjesne da grade, žive ilipovremeno borave u jednom od najljepših zalivasvijea? Uprkos ome šo možemo učii iz gradieljskognasljeđa i šo razvoj savremene arhiekure, ehnologijei komunikacije u svijeu ovara velike kreaivnemogućnosi, iza nas preežno osaje prosorni nered.

Trenuno sanje zahijeva brzo reagovanje iprihvaanje odgovornosi za budućnos ako važnog

kulurnog pejzaža kao šo je Boka. Zausavljanjehaoičnog gradieljskog renda mogao bi bii jedan od

prvih koraka – možda po ugledu na Hrvasku gdje jedonesena Uredba o uređenju i zašii zašićenogobalnog područja mora 2004. godine, koju je popisaoadašnji hrvaski predsjednik baš zbog suočavanja sasličnim prosornim problemima. A zaim, krozuključivanje svih akera koji su važni za razvoj prosora(predsavnika/ca uprave i nevladinih organizacija,planera, arhiekaa, sadašnjih vlasnika i poencijalnihinvesiora) radii na pronalaženju mogućnosi„popravke“ posojećih neprimjerenih prosornihinervencija i formiranju okvira za budući održivi

prosorni razvoj Boke uz pomoć uspješnih iskusava izregiona i svijea .





limaske promjene su jednaod najvećih prijenji s kojom

se suočavamo. Premapodacima UN-a, do 2050. godineoko 150 miliona ljudi biće žrveklimaskih promjena.

Gradovi Crne Gore nalaze se u zonikoja će bii ugroženija od sjevernijihoblasi Evrope. I bez ovoga, našigradovi vrlo česo nemajumikroklimu idealnu za živo ljudi.Velike vrućine, zagađenos, buka i sl.predsavljaju neke od problema.

Ubrzane promene klime, već danas svi primjećujemo iosjećamo, samo će dodano pojačai ove nepovoljneuslove.

Mnogi gradovi započeli su akivnosi koje doprinose danjihovi prosori budu još prijaniji za živo, boravak i radljudi. Čeka nas budućnos vrelijih lea, vlažnijih ihladnijih zima, naglih promjena vremena, češćih pojavapoplava i drugih eksremnih klimaskih uslova i njihovihposledica. Devedese sedam procenaa svjeskihnaučnika se slaže da čovjek uiče na klimaskepromjene. Iako još uvijek ima „klimaskih skepika“,posoji ogroman konsenzus među naučnicima da jeljudska odgovornos velika kada je u pianju globalnozagrijevanje. To ovara prosor za umanjenje navikaneumerene porošnje i prekomjernog zagađenja.

Pored navika, moraćemo da mijenjamo i preoblikujemoprosore svojih gradova, da pravimo javne prosore

fleksibilnije za promjene. Na aj način isam prosor moraćemo daprilagođavamo iznenadnim ćudimaprirode.

Javni prosori bi rebalo da budu šozeleniji, s više drveća koje pravi senku i

kreira prijanu mikroklimu. Zaim rebaomogućii da u javnim prosorimaproiče šo više vode koja će snižavaiemperauru a ujedno i oplemenjivaisam prosor i ljude u njemu. Mnogicrnogorski gradovi leže na rijekama ilimoru. Rijeke su uglavnom planinske,brze i hladne. Bolje korišćenje rijeka u

gradovima, ali i promjena navika i sila živoa ljudi unjima, umnogome mogu da olakšaju eške klimaskeuslove koji nas čekaju.

Podgorica leži na 5 rijeka: Morači, Ribnici, Zei,Cijevni i Sinici. Ovo bi mogao da bude brend glavnoggrada, nosilac njegovog ideniea... Rijeke bi mogle

da hlade Podgoričane i Podgoričanke, da im pružezadovoljsvo u prijanom ambijenu i da budu prosorza rekreaciju. Jednom riječju, da im budu ponos.

Imamo sreće šo u Crnoj Gori nema prevjelikih,zagušenih i prenaseljenih gradova koji svojomveličinom i inezieom saobraćaja akođe doprinose

pogoršanju uslova živoa u njima. Za moderne,odgovorne lokalne uprave, kreiranje javnih prosoraviše nije prevashodno podređeno ekonomskomrazvoju, već prije svega svaranju dobrih uslova za


46

Grad prilagođen klimaskim promjenamaBiljana Gligorić

K



socijalni živo građana u ugodnom, kvalienom izdravom okruženju.

Predviđa se da će u Crnoj Gori od 2001. do 2030.emperaura porasi za 0,6–1,3 C0 , a od 2071. do 2100.čak za 4,8 C0 , nivo mora će akođe drasično porasi paćemo izgubii puno priobalnih površina.

Moraćemo da cijenimo svako zasađeno drvo u našimgradovima. Moraćemo da sadimo i nova jer upravo jedrveće jedno od najvažnijih oružja u borbi s eksremnimklimaskim uslovima.

Moraćemo da mijenjamo i svoje navike. Skoro da nemagrada u Crnoj Gori u kojem građani na pravi način, u

popunosi, korise mogućnosi koje nude zelenepovršine i rekreaivne zone. Upravo boravak u njimamože dai spas od vrelih lea. Naravno, i prosorimoraju da se urede da bi bili ugodni za boravak.

Budimo ekološka država u pravom smislu e riječi,povedimo računa o higijeni naših gradova, smanjimoemisiju zagađujućih maerija u vazduhu jer radeći nasvaranju prosora koji odgovaraju izazovimanepredvidivih i neugodnih klimaskih uslova,isovremeno dobijamo prosore koji zadovoljavajuekonomske, socijalne i zaheve kvalienog živonog

okruženja.

47


EXPEDITIO




48

rosor je okvir ljudskog djelovanja koji definišenačin osvarivanja komunikacije među ljudima

u zajednici. Planiranje se bavi svaranjem boljihprosora za živo i rebalo bi da bude zasnovano nauključivanju iskustava različiih osoba u korišćenjuprosora, i na razumijevanju kako se one osjećaju uprosoru. Na aj način bi naši planovi posali kvalieniji,a i naše okruženje. Danas se planiranju prosoraprisupa inegralno, uzimaju se u obzir različii aspekiodrživog razvoja, među kojima je i rodnaravnopravnos, j. jednako učešće muškaraca i žena usvim sferama javnog iprivanogživoa. Ša označi? To značida bi rebalorazmišljati okorisnicima

prostora – ne o neutralnim subjektima, već o različitimljudima koji imaju svoje potrebe, navike i iskustva. Imadosa kaegorija korisnika, ali dvije najveće jesu upravomuškarci i žene.

Međuim, na počeku je važno razjasnii zašo se uopšebavimo pianjem rodne ravnopravnosi. Prvo zao šoravnopravnos predsavlja osnovno ljudsko idemokrasko pravo. Zaim, nejednakos međurodovima usporava razvoj pojedinaca, pojedinki, država,kao i evoluciju drušva. Na podsicanje rodneravnopravnosi u svim segmenima živoa, opominjenas rodna saisika kao i brojni dokumeni od svjeskog,preko evropskog do nacionalnog nivoa. Posoji porebaza „uključivanjem“ rodne ravnopravnosi u svesegmene drušvenog razvoja, pa i u planiranjeprosora.

Poznao je da mnogo razvijenije države već decenijamasprovode poliiku uključivanja rodne ravnopravnosi usvoje siseme. Osim oga, uočeno je da je nivoekonomske i socijalne razvijenosi u direknoj vezi sasepenom dosignue rodne ravnopravnosi. Tameđuzavisnos nije slučajna.

Posavlja se pianje kakva je veza između prosora irodne ravnopravnosi. Evo nekih ilusracija iz Engleske.Israživanja koja su amo rađena, ukazuju da veći brojžena korisi javni prevoz. One u manjem broju

posjeduju i voze auomobile. To je u vezi s činjenicomda žene imaju manja primanja od muškaraca za iseposlove, a u mnogim sredinama radicija im nalaže davlasnišvo (biloda je u pianjusan, zemlja iliauo) prepušajumuškarcima.Kako jerješavanjeranspora jednaod ključnih emaplaniranjagradova, rodni prisup može uicai da se problemnedovoljno efikasnog javnog ranspora priorienijerješava. Prema israživanjima Royal Town PlanningInstituta (2007), dvosruko više žena nego muškaraca uEngleskoj srahuje od kriminala na ulici. I u drugimzemljama je uočeno da žene više srahuju u nekim

zonama gradova, naročio noću. Osvjeljavanje ulica iprolaza je jedan od načina da se priđe ovom problemu.Djevojčice korise ovorene prosore na drugačiji načinod dječaka, naročio u uzrasu 10 do13 godina, kažuisraživanja. One raže inimnije prosore za okupljanja.

U Engleskoj je, areklo bi se i kodnas, uočeno dažene češće odmuškaraca praedjecu u školu.Žene se češće

ineresuju zapianjabezbjednosi, zanimaju ih blizina parkova i prosora zaigru djece, rekreaivne površine, javni oalei...

Kod nas goovo uopše nisu rađena israživanja koja bidala jasnu sliku o različiosima i prosornim porebamai priorieeima kada su u pianju žene i muškarci.Svakako bi rebalo više razmišljaii djelovai u ovom pravcu. Nakraju, važno je zapamii da rodnaravnopravnos nije „žensko“ većdrušveno pianje. Ona

podrazumijeva jednaka prava,odgovornosi i mogućnos zažene i muškarce i donosidobrobi svima.

Posmarano drugim očimaTajana Rajić

P



49


EXPEDITIO

drživi razvoj, održivigradovi i zajednice

su pojmovi s kojimase sve više susrećemo usvakodnevnom živou. Unajkraćem, održivi grad ilizajednica podrazumijevajuprosore naseljene ljudimakoji se brinu o živonojsredini i očuvanju njenihresursa kroz njihovoracionalno rošenje. Ufizičkom smislu, održivi grad nije nešo šo je sasvimdrugačije od gradova kakve poznajemo i u sebi sadrži isve komponene savremenih gradova, razlika je u omekako se planira i korisi. Saobraćaj je jedna odnajvažnijih komponeni u savremenim gradovima, koja je od velikog uicaja na održivos i živonu sredinu.Gradski ranspor je isovremeno sušinska komponena

živoa, ali i najveći zagađivač amosfere.

Podaci Evropske unije govore o ome da je gradskisaobraćaj uzročnik 40% svih emisija CO2 (ugljen-dioksida) i 70% emisije drugih orovnih maerija uamosferu. U ome prednjače auomobili koji za samo jedan pređeni kilomear emiuju oko 90 liara CO2.Mnoge zemlje razvijenog svijea prepoznale su o kaoveliki problem i prisupile njegovom rješavanju krozfavorizovanje drugih ekoloških modela gradskogranspora, među kojima veoma visoko mjeso zauzimavožnja bicikla.

Ovo prevozno sredsvo zapravo i nije ako novo, većdaira još od ranih godina 19. vijeka. Prva bicikla bila su

izrađena od drvea i meala, a zaim su okom vijekovasalno mijenjala izgled i maerijale od kojih su rađena. U20. vijeku biciklo je u mnogim zemljama izbačeno izsvakodnevne uporebe ili je posajalo zaboravljenozahvaljujući brzom indusrijskom razvoju koji je donioplaniranje gradova podređeno saobraćajnicama i brzimauomobilima. Posledice oga osjećaju se već danaskroz zagađenu živonu sredinu u velikim gradovima.

Poslednjih nekoliko decenija biciklo se vraća u uporebukao sredsvo svakodnevnog gradskog ranspora. Evozbog čega vožnja bicikla posaje sve popularnija umnogim gradovima Evrope i svijea:

1. Vožnja bicikla nema negaivnih uicaja na živonusredinu, ne proizvodi šene maerije ni buku.

2. Svakodnevna uporeba bicikla čuva zdravlje jer uičena smanjenje rizika od bolesi srca, dijabeesa ikancera i održava vozača u dobroj fizičkoj formi.

3. Biciklo se lako parkira blizu odrediša i okom velikihsaobraćajnih gužvi dva pua je brže od auomobila.

4. Vožnja bicikla šedi budže građana i veoma jezabavna.

Nasupro svim navedenim karakerisikama, ša nam oauomobil u današnjim uslovima živoa u gradu pruža?

1. Vožnja auomobila konsanno zagađuje vazduh,koji udišemo, i proizvodi buku koja negaivno uičena menalno zdravlje.

Grad na dva očkaZorica Tomanović

O




50

2. Česo nema parkingprosora i gubi sevrijeme u raženjuisog (na jednomparking mjesu sajeoko 10 bicikala).

3. Auomobilkonsanno rošibudže građana iisiče socijalne razlike.

Koliko se Evropska unijadanas zalaže za prelazaksa svakodnevneneporebne vožnje auomobila na vožnju bicikla,pokazuje podaak da je 600 milijardi eura opredijeljenoza invesiranje u biciklisičku infrasrukuru u zemljamaUnije za period od 2007. do 2013. godine. Evropska

komisija je 2009. godine usvojila akcioni plan u službi

kreiranja akozvane kulure nove urbane mobilnosi,gdje se priorie daje vožnji bicikla. Biciklisički urizam je akođe u ekspanziji širom Evrope, a vožnja biciklomse naročio promoviše u Engleskoj, Danskoj, Holandiji,Španiji i drugim zemljama. Snimci iz Kopenhagena –najpopularnijeg „grada bicikala“ u Evropi, pokazuju namda je vožnja bicikla u om gradu već „šik“ ili „kul“. Mnogidizajneri i kreaori bave se osmišljavanjem garderobe,dealja i praeće opreme za bicikla i u ome svi građaniproso uživaju. U Kopenhagenu oko 40% građana voziisključivo bicikl na svakodnevnom puu do posla, škole,pijace i slično.

U crnogorskim gradovima veoma mali broj građanakorisi biciklo u svakodnevnom ransporu ili urekreaivne svrhe. Pored oga šo veliki broj gradovapruža izuzeno dobre uslove za vožnju (veliki broj suvih isunčanih dana okom godine, disance do 5 km i sl), neposoji razvijena biciklisička infrasrukura kao ni

navika kod građana. Međuim, u poslednje vrijemeevidenni su i novi podsicajni projeki koji se odnose napopularisanje vožnje bicikla, a određeni pomaci u ompravcu vidljivi su već i Kolašinu, Podgorici, Perasu.

Najveći zajednički cilj u svim projekima je rješavanjeposojećih problema, koje izaziva moorni saobraćaj, ipovećanje svijesi građana o važnosi očuvanja živonesredine i zdravlja kroz vožnju bicikla. Zadaak jeseambiciozan, ali su prvi koraci veoma važni kako bi seproces promjena navika u koris zdravije živone sredineproširio na cijelu zajednicu. Nadamo se da će ovaj rendzahvaii i naše prosore i unjei novu dinamiku i ljepou

u naše gradove.




EXPEDITIO

rad čine ljudi, građevine, slobodni prosori,saobraćajnice… ali ne samo o. Tu su i

sekundarni slojevi, gradska oprema i reklame,koji nas informišu iolakšavaju namorijenaciju u prosoru.Oni su kao namješaj ukući – oprema ulice ilirga čini da urbaniambijen dobije nakvalieu ili izgubi naarakivnosi.

Gradovi svaraju različie pogodnosi za živo i zao je uglavnom slučaj da se ljudi radije odlučuju da živeu gradskim zajednicama nego izolovano. Grupisanezgrade mogu svarai prijane ili manje prijaneambijene. Udobnos ih prosora zavisi i od gradskeopreme i reklama.

Posoje gradovi (ili njihovi djelovi) koji su svojidenie izgradili na koncepu reklama, kao šo suLas Vegas ili Tokio. S druge srane, posoje i onigradovi kod kojih reklame nisu dominanne uambijenima, j. one su manje vidljiv, sekunadrnisloj u ukupnom doživljaju grada. Ti gradoviposjeduju druge urbane elemene, koji su značajninosioci gradskog ideniea, i o dominira uprosoru. Primjera ima mnogo u gradovima bogae islojevie isorije. Jedan od pohvalnih je Ljubljana. Uovom gradu, na primjer, nije dozvoljenoposavljanje bilborda u cenralnoj gradskoj zoni.

Time se ne šii samo ambijen grada, već inaglašava poruka da se brine o javnom ineresusanovnika i sanovnica.

Medieranski gradovi uglavnom svoj idenie gradena bogaom kulurnom (i prirodnom) nasljeđu inaaloženoj isoriji. Oni eže da pažljivo šie i isičuvrijednosi naslijeđenih ambijenaa. Brojni su akviprimjeri: Venecija, Spli, Dubrovnik, Lisabon…

Živo na ovorenom, na ulicama, rgovima i obali,karakerisika je mnogih sredina, a među njima

nekih i u Crnoj Gori. Zao je jako važno da se gradski„dnevni boravak“ osmisli i uredi kao lijep i ugodanprosor kojim će se građani i građanke ponosii i ukome će se prijano osjećai.

Kada se razmišlja o posavljanju reklama, veoma jevažno da se napravi razlika između pješačkih zona ikolskih komunikacija. Percepcija korisnika ovih prosoraznačajno se razlikuje. Prosječna brzina kreanja pješaka je 6 km/h. Pri oj brzini moć opažanja je daleko većanego šo je o slučaj kada se krećemo auomobilombrzinom oko 40 km/h ili van grada daleko većimbrzinama. Velike reklame posavljaju se amo gdje jedominannokreanjeauomobilom.Nije slučajnošo se bilbordii svijelećereklamekorise uz kolske saobraćajnice. Pješačke zone, nadrugoj srani, osavljaju mogućnos supilnijeg uređenjaambijena da bi bio šo prijaniji i udobniji.

Kada govorimo o našim gradovima, izuzimajući nekesvijele primjere (npr. cenralnu zonu Herceg Novog –ilustracije u prilogu, prim. autorke), uglavnomprimjećujemo da ne posoje smjernice za korišćenjereklama i urbane opreme (ili one posoje, ali se neprimjenjuju doslijedno). Time se česo u prosoru svaraneprimjeren vizuelni haos. Fasade objekaa nisu višedominanan elemena ulice, već samo kulisa na koju suprikačeni: reklamne able s mnošvom informacija,ende, rešeke, brojevi kuća, klima-uređaji... Ovi

Reklame i urbani mobilijar u gradovimaTajana Rajić

G

51




elemeni su posali nosioci vizuelnog doživljaja ulica ilirgova:

- mnošvo konkurennih napisa i reklama haoičnoposavljenih po fasadama (posoji akmičarski prisupu nameanju informacije);- reklame ispisane po zidovima zgrada;

- nadsrešnice najrazličiijih oblika, veličina imaerijala, kao i nadsešnice-svijeleće reklame;- ende i suncobrani neprikladne veličine, boje ioblika koji zaklanjaju gradske fasade i svaraju uisakhaosa;- reklamni suncobrani s dominannim napisimaproizvoda (najčešće pića);- napisi koji zauzimaju veliku površinu fasade zgrade idominiraju na fasadi;- svijeleće reklame;- razni improvizovani elemeni na ulici – virine,šandovi...;

- samosojeći panoi svih oblika i veličina;- klima-uređaji isaknui na fasadama.

Kada bi se u našim gradovima osmislile, a zaim isprovodile sudije za korišćenje urbane opreme ivizuelnih komunikacija, oni bi nedvosmisleno bilidaleko prijaniji za boravak. Npr. izrađena je Studijaurbane opreme i vizuelnih komunikacija za centralnuzonu Herceg Novog i u velikoj mjeri doslijednosprovedena. Naručilac je bila Agencija za izgradnju irazvoj Herceg Novog, a izrada je povjerena našojorganizaciji. Na ilusracijama (dolje i desno) možeeuporedii efeke njene implemenacije.

Primjer Njegoševe ulice u Herceg Novom – prije i poslije intervencije uklanjanja neprimjerenih reklama i uređenja fasada

52



53


EXPEDITIO

Uopšeno o javnim prosorima

Trgovi, pijace, gradski cenri, parkovi, igrališa... Javniprosori su mjesa ovorena i dosupna u svakomrenuku svim građanima i građankama, bez obzira napol, rasu, nacionalnu pripadnos, seksualnu orijenaciju,godine ili drušveno-ekonomski saus. Zao su javniprosori od velikog značaja u socijalnom i ekonomskomživou zajednica.

U javnom prosoru ljudi mogu da pokažu svojurazličios, upoznaju nove ljude i da se druže. Tamo seakođe doživljava sva punoća kulurne raznovrsnosi,čije se njegovanje smara binim za povezivanje ljudi,podsicanje njihovog dijaloga, olerancije i razmjene. To je svakako jedan od pueva prevazilaženja konflikaa.Ono šo je za prirodu biodiverzie, o je u zajednicamakulurna raznovrsnos. Ovo je posebno bino u

koneksu globalizacije.

Kako se mogu korisii javni prosori?

Način oblikovanja i korišćenja javnih prosora oslikavasepen slobode zajednice. Moglo bi se reći daraznovrsne grupe ljudi, oleranno ponašanje i načinkorišćenja prosora oslikavaju nivo civilizacijskograzvoja. Naročio je važno u planiranju gradova vodiiračuna o različiim ciljim grupama i njihovim specifičnimporebama.

Javni prosor je odličan poligon za kreaivnos. Takođe,on može bii izvrsan za obrazovanje i informisanje – zaizložbe na ovorenom, kampanje, predavanja i slično.Umjenos ako posaje svima dosupna. Ona nam možeprenosii poruke, osvješćivai nas i njegovai naš osjećajza lijepo. Javni prosori su žariša energije.

Javni prosori u Crnoj Gori

Da li naša kulura uiče na oblikovanje i korišćenjeovorenih javnih prosora, ili su prosori i koji kreirajunaše porebe i mjenjaju navike?

Korišćenje javnih prosora u velikoj mjeri povezano je sa

slobodnim vremenom. Kako se obično provodislobodno vrijeme u našim sredinama? Nedavno jeNevladina organizacija „Anima“, koja se bavi ženskim imirovnim obrazovanjem, objavila israživanje o ome[i].Na pianje kako u Crnoj Gori muškarci, a kako ženeprovode slobodno vrijeme, najčešći odgovori bili su:muškarci na sasancima u kafani, baveći se sporom,odmarajući, šeajući i u kladionicama; a nasupro njima,žene su više vezane za privani prosor. One slobodnovrijeme provode u kući (rad u kući ?!), s porodicom,ispred TV-a ili u šenji. Iz ovoga se vidi da muškarci, iakoslobodno vrijeme više provode u javnoj sferi, svojeakivnosi više vezuju za zavorene prosore. Žene su,kada je u pianju slobodno vrijeme, manje prisune u javnom prosoru. Takva je percepcija ispianika obapola. Ovakvi modeli ponašanja svakako uiču naoblikovanje javnih prosora.

Naši javni prosori su česo okupirani bašama kafana.

Nekada se čini da je ugosieljsvo primarna funkcija,bar kada su u pianju rgovi. Zbog oga, rgovi česoposaju ulice jer se baše kafana šire do granice kojaosavlja, onima koji ne sjede u bašama, dovoljnoprosora samo za komunikaciju. To je kao kada bi sesobe prevarale u hodnike. Tako dobijeni linijski gradskikoridori ne podsiču na gradska dešavanja jer nemajukvalie ovorenih prosora – širinu, akusičnos,sagledivos. Ovoreni prosori u gradovima rebalo bi daprovociraju događaje – performanse, ulične animaore islično.

Nažalos, naši gradovi pae od posljedica porošačkekulure. To se ogleda u kreiranju vješačkih poreba(preerane porošnje).Važno je da na vrijeme osvjesimoovaj negaivan rend i ponudimo alernaive zakvalienije provođenje vremena. Javni prosori suodličan poligon za esiranje različiih kreaivnih modelakoji mogu da podsaknu ovakvu poziivnu promjenu.

O čemu je važno vodii računa kod planiranja javnih prosora?

Kod planiranja, korišćenja posojećih i kreiranja novih javnih prosora, od ključne važnosi je savii u cenarkorisnike – proučii njihove porebe. U om smislu,saradnja između inženjera, umjenika i lokalne

Javni prosori u Crnoj GoriTajana Rajić




54

zajednice, u svim fazama, od izuzenog je značaja. Javniprosori se mogu unaprijedii novim sadržajimauključivanjem zaineresovanih srana u procesodlučivanja i planiranja.

Uspješni gradovi podsiču svoje građane da primjenjujuoriginalne ideje u prosorima koje nasanjuju.Građanska kreaivnos podsiče osjećaj ponosa,pripadnosi i vezanosi za grad. Živo određenog javnogprosora nije isključivo u rukama arhiekaa, urbanisa igradskih planera. On se oslanja u velikoj mjeri nagrađane koji ga korise i upravljaju njime – jer ljudi činemjesa, mnogo više nego šo mjesa čine ljude [ii].

[i] Sanje ženskih ljudskih prava u Crnoj Gori[ii] Download Breakhrough Ciies

„Posoje profesije koje su šenije od indusrijskogdizajna, ali ih je svega nekoliko.“

Viktor Papanek

ijedan zakon prirode ne mimoilazi čoveka.Ali u poslednja dva veka čovek je uspeo da

„iskoči“ iz jedinsvenog zakona kruženja maerije i

energije i svori opad, gomile nečega i ničega!Tone maerijala, objekaa i predmea, kada imisekne rok uporebe, posaju srana ela uprirodnom procesu razgradnje. Ako čovek neunapredi shvaanje dizajna i proizvodnje, našaplanea biće „obogaćena“ nepreglednimdolomiskim pejzažima sačinjenim od opada,neiskorisivog, opasnog rudnika nusprodukaa.Arhieki i dizajneri mogu bii važna karika u ovomprocesu, i svojim znanjem i promovisanjemdrugačijeg prisupa izmenii okove današnjeproizvodnje i uporebe maerijala.

Reciklaža i ponovna uporeba opada bili su prisunivekovima unazad, ali od prehodnih generacijanismo nasledili opad! Kako je cilj ekonomijemasovne proizvodnje i porošnje da privremenozadovolji ljudske porebe, popuno je zanemarencelokupan vek rajanja jednog proizvoda. Nakon šočoveku posane besporeban i suvišan, određenipredme ili objeka posaje deo nepreglednihdeponija. Zaim sižu nova solica ili kreve, novakuća... I problem je rešen! Ali do kada?

Kako u prirodi ne posoji opad i sve ima svoju

svrhu, sledi da je čovek modernog doba, sa svimokrićima ali i njihovim prilično srašnimposledicama, još uvek na počeku upoznavanjaprirodnih zakona. Još u V veku su u japanskomsveilišu Ise podignui hramovi.Vremenskaprolaznos je osnovni princip građenja – hramovi segrade i razgrađuju na svakih 20 godina. Pošujućiprirodu i njene cikluse, arhiekura se povinovalaprivremenosi i prolaznosi kao vrhunskom zakonuprirode. Koliko su arhiekura i dizajn danas bliskiakvom shvaanju? Da li se princip rajnosi jošuvek shvaa u pogrešnom koneksu – rajanje bez

funkcionalne opravdanosi, rajanje bezprilagodljivosi, rajanje zbog renunog sila,renunog vlasnika i budžea? Možda je ključ uome da princip održivosi zameni princip

Redefinisanje opadaNaaša Ilinčić

N



55


EXPEDITIO

rajnosi; jedino ako su sisemi održivi ubudućnosi, oni će bii i rajni.

Da bi eliminisali opad u procesugrađenja, arhieki u budućnosi reba da kreirajugrađevine koje bi „ežile“ sanju prirodnih sisema,da dizajniraju proizvode koji se mogu razgradii ili

reciklirai i ponovo uporebii. Savremeni dizajn iarhiekura, kao oblasi zbog kojih se pokreće 50%proizvodnje i indusrije, ne smeju isključivaiprincipe održivosi. Upravo je na arhiekima idizajnerima da zahevaju i upućuju na drugačijeodržive prisupe, njihove odluke mogu dikirairžiše maerijala, ehnologije, novih proizvoda.

Koliko je neefikasna proizvodnja ljudskih dobara,objašnjavaju nekadašnji podaci iz World Wide FundFor Naure – Inernaional:

„Prema gruboj proceni biokapaciea planee –sposobnosi Zemlje da obnovi resurse za robu iusluge koje konzumiramo – posoji 12 milijardihekara produkivne oblasi. Ako se izdvojiminimum od 10% zašićenih oblasi, primećuje seda već od ranih osamdeseih čovečansvokonzumira više resursa nego šo planea možeizdržai. Danas konzumiramo 20% više odprodukivne vrednosi planee svake godine.Možda se ne možemo složii u dealjima ša bimogla bii održiva civilizacija, ali se svakakomoramo složii da sadašnji način našegfunkcionisanja nije održiv. Jer ako bi ceo sve živeo

kao prosečan Evropljanin, bile bi nam porebne riplanee, ili ako bismo svi živeli kao prosečanAmerikanac, bilo bi nam porebno pe planea.“

Eksperimen izveden u San Francisku pre nekolikogodina, podizanje kuće od opada – Scraphouse,primer je preispiivanja nekadašnjeg prisupadizajnu, građenju i uporebi maerijala. Odbačenipredmei, maerijali s deponija ili opad naakivnim gradilišima privremeno su ransformisani

u malu porodičnu kuću, demonsrirajući kako i daljeimaju svoj efikasan živoni vek.

Povodom Dana planee, 2005. godine okupljen je imarhiekaa, umenika, preduzimača, gradskih zvaničnikai inženjera da bi podigao kuću samo od opada i ponovoiskorisivih maerijala. Redefinišući sandardni planporodične kuće, Scraphouse design im proizveo jeeleganno rešenje, inspirisano opadom. Od emelja dofronalnih vraa iskorišćen je popravljen već uporebljenmaerijal. Tim je proveo ri nedelje u porazi zagrađevinskim maerijalima i namešajem, baveći sezavršnim obradama, nabavljajući novo samo u slučajuehničke opreme i veznih elemenaa. Neki popravljenimaerijali bili su ponovo uporebljeni u isu svrhu, dok

su drugi reinkarnirani na različie neobične načine.Glavna rešekasa konsrukcija, koja nosi krov,pronađena je na nekom od gradiliša. Za oblaganjefasade korišćene su manje mealne able, dvonedeljniopad lokalne fabrike, a jedan od spoljnih zidovaobložen je i sarim repariranim pločama saobraćajnihznakova. Radna kuhinjska površina izlivena je od beonau čiju su smesu ubačeni osaci izlomljenih raznobojnihkeramičkih pločica, i zaim dobro izglazirana. Podovi suobloženi ploovima odbačenih vraa iz jedne škole, apreosali ovori su popunjeni beonom. Jedan odunurašnjih zidova sasavljen je od mnogobrojnih

komada odbačenih lajsni od različiih maerijala, boja iveličina, koje čine zanimljiv mozaik.

Možda bi mogla nasai čiava naselja,Scrapselemens, kada bismo preresli svoj opad. Tomože bii rešenje, ali bolje je da ne svaramo opad i dasvorimo uslove za neprekinui lanac: dizajn - izvođenje- uporeba - presanak uporebe - reciklaža - dizajn -ponovna uporeba...




56

rad pruža savremenom čovjeku veliki brojmogućnosi po pianju izbora mjesa

sanovanja, rada, kreanja i provođenjaslobodnog vremena. Svaki od ovih segmenaa je jednako važan za dosizanje kvaliea živoa. Slobodnovrijeme se možeprovodii narazličie načine,npr. reniranjemrazličiih sporovai rekreiranjem.Rekreacija možebii akivna ipasivna. Akivnapodrazumijevauglavnom imskesporove kao šo su fudbal, košarka, odbojka, bejzbol islično. Ove akivnosi imaju veliki značaj u socijalizacijiljudi, a socijalizacija je sušinski dobra, osnovna ljudska

poreba. Pasivna rekreacija podrazumijeva akivnosikoje se ne odvijaju na posebnim erenima, kao šo suplaninarenje, izlei, uživanje u prirodi i slično.Podrazumijeva i posmaranje uakmica, slušanjemuzike, pa čak i čianje. Jedan od sve popularnijihvidova pasivne rekreacije su video-igre, koje najčešćeimaju i obrazovni karaker. U rekreaciju se danas

ubrajaju isurfovanje poinerneu, šoping,gledanje filmova,posjea muzeju i

druge kulurneakivnosi i hobiji.Dakle, ona može

bii sve šo poziivno uiče na psihofizičko sanjeorganizma. Tako odraslima sručnjaci preporučuju 30minua fizičke akivnosi dnevno i o 4 do 5 dananedjeljno.

Soga se i prosori za rekreaciju dijele na one za akivnui na one za pasivnu. Rekreirai se možemo kući, naovorenom, u prirodi, ili u objekima posebnoosmišljenim za o. Na drugoj srani, prosori zarekreaciju mogu bii planirani i izgrađeni neovisno od

prirodnih uslova, kao šo su bazeni i spa-cenri, eniskiereni ili sporske dvorane. Nerijeko se određeni oblicirekreaivnih površina kombinuju s gradskim parkovimai drugim zelenim površinama.

Rekreaivne površine donose zajednici nemaerijalnu imaerijalnu koris. Mogu poboljšai priliv invesicija ugrad, povećai arakivnos okolnih sambenih zona,uicai na rekonsrukciju i uređenje drugih dijelovagrada i privući posjeioce iz susjednih područja i urise.Bilo da su namijenjene akivnoj ili pasivnoj rekreaciji,one pružaju izuzene uslove za razvoj malog i srednjegbiznisa i povećavaju sopu zaposlenosi. Samo naprimjeru biciklizma možemo lako vidjei da grad, kojifavorizuje svakodnevnu uporebu bicikla i unapređujepraeću infrasrukuru, može privući veliki broj urisa jer oni preferiraju obilazak gradova na biciklu. Većerekreaivne zone nerijeko imaju u blizini i hoele,resorane i druga mjesa koja pružaju dodane usluge.Od akvih sadržaja zajednica ima velike korisi. Pasivnarekreacija, pored pomenuih, donosi i poseban boljiak- čuvaju se ekosisemi.

Sraeško razmišljanje o prosorima za rekreaciju mora

bii sasavni dio savremene poliike planiranja gradova.Kroz lokalne sraegije reba da se omogući planiranje,projekovanje i upravljanje prosorima namijenjenim zaspor i rekreaciju, ako da budu jednako dosupni svima.Ovo se posebno odnosi na one sanovnike koji imajuograničene mogućnosi prisupa rekreaivnimpovršinama, bilo zbog siromašva, bilo velikih disancikoje moraju svakodnevno prelazii da bi se rekreirali. Uom smislu, imperaiv mora bii dosizanje jednakosi zasve građane bez predrasuda u odnosu na eničkupripadnos, socijalni i drušveni saus, pol, vjerovanje isposobnosi. Veliku ulogu u rješavanju og problemaima kvaliean saobraćaj između rezidencijalnih zona izona za spor i rekreaciju, zaim opremljenos školskihdvoriša i zelenih površina gdje djeca siču prverekreaivne navike.

Država reba da ima i druge simulaivne poliikeusmjerene ka povećanju procena akivnogsanovnišva jer o donosi veliku koris. Država akođe

reba da omogućidjeci i odraslimauslove za sicanjeodređenih vješinakoje prehode

akivnombavljenjusporom, kao šosu učenje plivanja

Rekreacija i spor u graduZorica Tomanović

G



57


EXPEDITIO

ili vožnja bicikla. Na drugoj srani, odrasli morajuosvarivai svoje pravo na slobodno vrijeme u okudana, za različie oblike rekreacije i odmora. Osobe sposebnim porebama akođe moraju osvarivai svojepravo na rekreaciju. Razvojem ehnologije veliki brojsporova posao je dosupan i osobama s invalidieom.Israživanja su pokazala da su za njih veomablagovorne sve vrse akivnosi u kojima mogu bii uinerakciji sa živoinjama, kao šo su jahanje konja uzpomoć sručnih osoba, ribolov i slično.

Važno je od samog počeka razvijai privano-javnoparnersvo i akivno učešće zajednice u planiranjurekreaivnih površina, ali i u procesu daljeg upravljanjaisim. Na aj način građani će doživjei objeke kao svojevlasnišvo, a o je izuzeno važno jer će se u budućnosibrinui o njima, pravilno ih korisii, neće biidesrukivni i vodiće računa o odlaganju opada iočuvanju prirode.

Svaki grad mora imai razvijenu infrasrukuru za spor irekreaciju. Planiranje prosora i dobar dizajn moguveoma simulaivno uicai na građane da počnu da serekreiraju i da se okom rekreacije osjećaju lijepo.Veliku ulogu igraju prirodni uslovi i konfiguracija erenana kom se grad prosire, oni mogu odredii primarnevidove rekreacije u gradu.

U našoj zemlji, koja je izuzeno bogaa prirodnimresursima, posoje bezbrojne mogućnosi za razvojrekreaivnih površina. Na jugu imamo obalu s lijepimplažama, zaim njeno zaleđe sa Skadarskim jezerom i

šumama, a na sjeveru jedinsvene planinske vijence,rijeke i polja. Veličina naših gradova je prednos, lako im

se prisupa ikrake su disanceizmeđu radnogmjesa i sana, imjesa zarekreaciju. Naprimorju se akonude mogućnosiza duge šenjepored mora,džoging, odbojku, vaerpolo, veslanje, jedrenje,plivanje, ronjenje, obilazak okolnih radicionalnih sela iako dalje... Na jezeru se može lovii riba, veslai, šeaiili plivai, a na Durmioru i Bjelasici su najarakivnijiskijanje, šenje, planinarenje, jahanje konja, uživanje uraznovrsnosi biljnog i živoinjskog svijea... U Mojkovcuimamo izvanredan primjer rekulivizacije nekadašnjeg jaloviša – velike deponije oksičnih maerijala Rudnika„Brskovo“ – u prosor za različie akivosi. Zahvaljujući

programu Ujedinjenih nacija, 18 hekara površine koja je do skoro bila izvor orova, posaće najljepša sporsko-rekreaivna zona u okruženju. Kada je u pianjurekreacija u zavorenim prosorima i sporskimobjekima, čini se da su kod nas najpopularniji vežbe uereani, zaim pilaes, aerobik i joga.

Na kraju osaje da se poklonimo ljepoi, zdravlju, snazi iživonoj ravnoeži. Da ponovo ukažemo na o damoramo bii svjesni svojih prava, poreba i mogućnosi,na koje planiranje gradova reba adekvano da„odgovori“ objekima i prosorima koji će bii efikasni,povezivai ljude s prirodom i bii sposobni da izdržeodređene promjene okom korišćenja.




58

denie jednom gradu može dai i zelenilo. Uširem smislu riječi, zeleni grad predsavlja

zajednicu koja se brine o kvalieu vazduha, kojaopimalno roši neobnovljive prirodne resurse, kojafavorizuje akozvanu zelenu gradnju i ekološke modeleranspora, zajednicu koja se bavi zelenim površinama inudi savremene modele za upravljanje opadom i zareciklažu. Svaki odpomenuihaspekaa jednako je važan zaposizanje krajnjegcilja – poboljšanjakvaliea živoa.Najčešće suakozvane zelenepovršine prvaasocijacija na zeleni grad . Gradski parkovi, park-šume,ravnae površine, igrališa, zone za rekreaciju, uređeni

vrovi, boaničke baše, privana, polujavna ili javnadvoriša i ako dalje. To su ona mjesa koja predsavljajuoaze mira, anisresa ili igre i rekreacije.

Zelena infrasrukura se, kao i svaka druga, sraeškiplanira. Treba da je čine visokokvaliene zelenepovršine različiog ipa, kako u samom gradu, ako i uokruženju. Zelene površine su mulifunkcionalni resurskoji podiže kvalie živoa zajednice i podržava njenuodrživos. Zelenu infrasrukuru na primjer mogu dačine:

• parkovi i vrovi;

• prijane zelene površine – neformalni rekreaivniprosori, opšinsko zemljiše;

• prirodne i poluprirodne zelene površine kao šo su:manje šume, ravnjaci, močvare, obale rijeka i jezera;

• zeleni koridori – uz rijeke i kanale, ulice i željezničkekoridore, biciklisičke saze, pješačke saze;

• privana dvoriša, školska dvoriša, polujavni i javniprosori oko objekaa;

• zeleni krovovi i zidovi;

• obradive površine.

Značaj zelenih gradskih površina u procesu očuvanjazdrave živone sredine i zdravlja ljudi je veliki. One uobliku park šuma i parkova prirode apsorbuju velikukoličinu ugljen-dioksida iz amosfere, u određenomprocenu uiču na vlažnos vazduha i emparauru,sprečavaju eroziju la, važne su za očuvanjebiodiverziea i slično. Gradski parkovi, iako manjihrazmjera, akođe imaju svoju ulogu u očuvanju živonesredine ako šo eliminišu ugljen-dioksid iz amosfere ismanjuju buku koju svara saobraćaj. Sa svojimraznovrsnim drvećem i drugim rasinjem, s vodenimpovršinama, koje su najčešće praeći elemen, ovakvepovršine imaju i esesku dimenziju koja igra važnuulogu u kreiranju pejzaža. Zelene površine mogu bii izašia, na primjer mogu odvajai rezidencijalnu odindusrijske zone.

Najčešće i najznačajnije zelene površine u gradovima sugradski parkovi . Korise se za odmor, šenju, igru i

druge oblike rekreacije. Tamo se najčešće sreću svesarosne grupeljudi. Rodielji smalom djecomkorise ih za igru ibjeksvo odgužve i buke,mladi česo upronalazeprosor za prvepoljupce ili dokolicu, oni malo sariji pauziraju u okuradnog vremena ili čiaju knjigu, a penzioneri uživaju ulaganoj šenji i dugim razgovorima. Parkovi su česomjesa za prezenaciju umjenosi kroz koncere,izlaganje skulpura ili umjeničkih insalacija. Uparkovima se može učii o prirodi i živonoj sredini.Parkovi mogu bii emaski projekovani, kao šo su naprimjer park nauke i tehnike, park igre, park muzike iako dalje.Park šume i zelene zone za spor i rekreacijučeso nazivaju plućima grada. Ove površine imajuključnu ulogu u poboljšanju kvaliea vazduha i zdravljaljudi. Sve ovo govori o nezamjenjivoj ulozi parkova ilijepo uređenih zelenih površina u kreiranju socijalnedimenzije grada. Parkovi su mjeso susrea, konaka,komunikacije i uživanja. Zbog oga je naročio važno da

su lako dosupni svim građanima. Neke sudije supokazale da parkovi ne bi rebalo da su udaljeni više od300 m od mjesa sanovanja, ako da se do njih možedopješačii. Preporučljivo je da se dobro povežu s

Ozelenjavanje gradovaZorica Tomanović

I



59


EXPEDITIO

pješačkom i biciklisičkom infrasrukurom u gradu.Time se ujedno promovišu pješačenje i biciklizam kaovidovi rekreacije.

U savremenim, guso izgrađenim gradovima posebno jezanimljiv proces iznalaženja novih lokacija za gradskeparkove. Sručnjaci u moraju bii izuzeno inovaivni.

Neke napušeneindusrijske zoneprevaraju se u zelenepovršine, nekadašnjiparking prosoridobijaju novunamjenu ili seneuređene površine,koje su vlasnišvograda ili nekekompanije, uređuju na nov način. Gradske vlasi moguakođe, puem pažljivog planiranja zelenih površina u

sambenim naseljima, uicai na širenje konakaa isaradnju među susjedima. Kvaliene zelene površineneophodne su u sambenim blokovima i ujednopovećavaju vrijednos nekrenina.

Danas su usanovljene i brojne nagrade za gradove kojivode računa o kvalieu živoa. Takmičenje međugradovima Evrope se nepresano odvija. Švedskaprijesonica Šokholm dobila je 2010. godine baš jednuakvu nagradu. Podaci govore da 90% sanovnika ovoggrada živi na udaljenosi do 300 m od parkova i zelenihoaza. Gradske vlasi imaju velike planove za budućnosŠokholma i konsanno rade na njihovom osvarivanju.

Razvijen je program za upravljanje parkovima i njihovounapređenje, za proširivanje površina šuma i jačanjebiodiverziea, program za upravljanje prirodnimresursima i ako dalje. U ovoj oblasi posavlja se kaoimperaiv pravo svakog građanina da živi u blizinizelenih površina.

Mnogi drugi dobri primjeri mogu se naći širom Evrope isvijea. Amserdam je jedan od njih, reprezenaivan, sbrojnim parkovima rasuim po cijelom gradu, s brojnimzelenim zonama oko grada koje se korise za okupljanjei rekreaciju. On ima oko 400 000 sabala, goovo nema

ulice bez drvoreda. Ima najviše sabala brijesa uEvropi! Ne zaosaje ni Pariz s prelijepim parkovima ivrovima prepunim cvijeća i skulpura, s ozelenjenimbulevarima. Barselona se akođe može pohvalii

privanim i javnim parkovima, od kojih je najpoznaijiPark Guel koga je dizajnirao čuveni arhieka AnonioGaudi i koji je danas pod zašiom UNESCO-a.Očaravajuće mjeso za posjeu.

Brdo Trebjesa je jedan od značajnih zelenih resursaNikšića. Sudar subalanske i medieranske klime

uslovio je raznovrsnos biljaka. U Nikšiću je devedeseihgodina organizovano ozelenjavanje s 3000 sadnica, alizbog neodgovornosi pojedinaca ovaj poduhvan nijeuspio a nije se ni ponovio. U našoj zemlji porebno jeviše obrazovanja i podizanja svijesi o ozelenjavanju,oplemenjivanju prosora...

Možemo zaključii da su za dobro sanje gradskihzelenih površina porebni kvaliean dizajn, dobarmenadžmen i određeni budže. U cijelom procesuveoma je važno uključii građane u kreiranje isprovođenje poliike upravljanja zelenim površinama,

naročio u onim siuacijama kada se oni mogu osjeiikorisnim i kada će moći brzo da vide rezulae svograda. Brojne su danas mogućnosi i za saradnju s biznis-sekorom, koji može bii značajna karika u finansiranju.

A korisi od kvalieno uređenih zelenih površina imajupojedinci, zajednica, ekonomija i živona sredina.Parkovi imaju veoma značajnu ulogu u odrasanjudjece. Značajni su za dobro psihofizičko sanje.Ineresanno je pomenui i podaak da zelene površinemogu uicai na smanjenje sope kriminala i povredakod djece (u odnosu na neuređene površine ili na ulicu).Dobro povezane zelene površine i saobraćajna

infrasrukura ohrabruju građane na veću mobilnos,pješačenje i vožnju bicikla. U nekim gradovima mogubii uočiša mnogim živoinjskim vrsama. Vrijednoszelenih površina u gradovima 21. vijeka je neosporna inajbolje se može izmjerii zadovoljsvom građana.




60

21. vijeku nema izbora – jedini mogućinapredak u socijalnom i ekonomskom smislu je

onaj kompaibilan s prirodnim okruženjem.Kako je proekli vijek s indusrijskom revolucijom imaopoguban odnos prema prirodi, ako današnja svijes oposojanju ovakvog poremećaja ukazuje na velikuodgovornos dizajnera, arhiekaa, planera... Smara seda je građenje odgovorno za 40 –50% porošnjesvjeske energije i za iso oliki procena zagađenja isoga posaje značajno zv. ekološko građenje kao važećimodel koji će se primjenjivai i u Crnoj Gori.

U Crnoj Gori je do sada usvojeno ili je u procesu izradenekoliko važnih dokumenaa koji reiraju emuodrživosi u građenju, bilo kroz koncep principaodrživog razvoja ili kroz povećanje energeskeefikasnosi. Prvo je u Deklaraciji o ekološkoj državiCrnoj Gori (1991) izraženo opredjeljenje za održivirazvoj. U usvojenoj Sraegiji za redukciju i smanjenjesiromašva navodi se da je neophodno povećanjeenergeske efikasnosi. Temu ušede energije u sekorugradnje značajnije reiraju usvojena Sraegijaenergeske efikasnosi Republike Crne Gore, kaoi Nacionalna energeska sraegija. Povećanjeenergeske efikasnosi je jedna od obaveza koju CrnaGora ima na puu prisupanja Evropskoj uniji.

Može se konsaovai da je održivo građenje u CrnojGori, koje se reflekuje najviše na polju ušede energije,u svojoj počenoj fazi. U zemlji se roši oko 3,3 pua više

energije po jedinici drušvenog proizvoda nego uEvropskoj uniji, porošnja energije u sambenomsekoru se povećava (naročio porošnja elekrične zagrijanje, šo je krajnje neracionalno). Ovo ukazuje naznačajan prosor za energesku racionalizaciju. Ta emaposaje goruća posljednjih godina, a samim im rase iineresovanje za principe ekološke gradnje. O omesvjedoče nekoliko realizovanih primjera na sjeveru CrneGore kao i planiranje izgradnje prve zgrade UN-a poekološkim principima.

Osnovni zadaak je, prije svega, svorii pravni okvir za

rekonsrukciju posojećih objekaa kao i za podsicanjeizgradnje novih objekaa po principima energeskeefikasnosi, kao i uvesi simulaivne mjere. Poboljšanjeobrazovanja i podsicanje konkrene primjene principa

energeske efikasnosi u izgradnji i opremanju kuća, jedan je od najvažnijih izazova koji se posavljaju predCrnu Goru. U iso vrijeme porebno je radii napovećanju nivoa svijesi građana i građanki o nužnosi imogućnosima ušede energije, j. permanennoobavešavai javnos o ovoj emi. Bino je i svaranjemreže pojedinaca-eksperaa, nevladinih organizacija iinsiucija, kao i biznis i bankarskog sekora, koja će biiu sanju da odgovori na različie porebe građana ilidrušva u cjelini. Od ogromnog značaja je i saradnja ipovezivanje sa zemljama u regionu i u EU.

Regionalna turistička organizacija Bjelasice i Komova,Kolašin

Izazovi ekološkog građenja u Crnoj GoriTajana Rajić

U



Javna umenos spram umenosi u javnom prosoru ................................................................62

Kreiranje mesa - javni umenički rad kao javni prosor .............................................................64

Projeka „Okopus“ - reciklirajmo! ..............................................................................................65

Sudio „Mold“ - održivi dizajn ....................................................................................................67

London Design Fesival ..............................................................................................................69

Kulurna presonica – Vankuver ................................................................................................71

Kreaivnos kao urbani resurs ...................................................................................................72

Dileme o kreaivnosi: profino ili neprofino, radicionalno ili savremeno... .............................73

Memfiški manifes.......................................................................................................................74

Ka kreaivnom gradu ...................................................................................................................76

Kreaivne indusrije u Rusiji .......................................................................................................78

Invesiranje u kreaivnos .........................................................................................................80

Kreaivni klaseri i indusrijsko nasleđe - sudija slučaja Moskva ................................................81

Kreaivna pusolovina .............................................................................................................83

Recikliranje kroz umenos .....................................................................................................85

Kreaivni klaseri..........................................................................................................................86

Argumeni za razvoj kreaivnog poencijala ................................................................................87

Ša ima novo u sanovanju? ........................................................................................................89

Umenos u javnim prosorima ...................................................................................................91

Tri slike iz Amerike – kreaivne čevri i održivi razvoj .................................................................94

Region Zapadnog Balkana i kreaivne indusrije .........................................................................96

Kreaivni gradovi i kreaivni kapial građana ...............................................................................97

Kreaivne zajednice .....................................................................................................................98

Kulura kao rešenje?..................................................................................................................100

1.618 – Susainable Luxury Fair.................................................................................................101

Izaberi svoj način.......................................................................................................................102

Održi svoju kreaivnos, kreiraj svoju održivos.........................................................................104




Javna umenos spram umenostu javnom prosoruSevan Vuković

Deo inegralnog eksa Ekspertske studije prostorne

provere užeg gradskog jezgra Užica, za porebe Public

Arta – PaPs, Beograd 2006.

osoji više uloga očekivanih od umenosi u javnom prosoru. Da imenujemo samonekoliko:

- dodavanje vizuelnog kvaliea izgrađenomokruženju;

- demonsriranje određene sraegije urbanogplaniranja i urbanog dizajna;

- promovisanje višeg nivoa inegracije izmeđuumenosi, arhiekure i pejzaža kroz saradnjuumenika s arhiekima, pejzažnim arhiekima,urbanisima i javnom gradskom upravom;

- povećanje sepena javne svesi;

- približavanje savremene umenosi široj publici;

- obezbeđivanje novih poslova umenicima puem javnih konkursa;

- privlačenje urisa;

- vizuelno markiranje mesa od javnog značaja;

- generisanje osećanja ponosa i pripadnosi grupamakoje korise prosor, i o puem memorisanjadogađaja iz kolekivne isorije ili svaranja određeneslike zajednice i sl.

Radove koji su predviđeni za posavljanje u javniprosor, uglavnom inicira i producira javnaadminisracija, na osnovu parameara kulurne poliikeprograma koji dobijaju javna sredsva, programa kojepokreću: lokalna zajednica, umeničke insiucije popumuzeja i israživačkih insiua, privane kompanije i javne neprofine organizacije. Svaki naručilac rada u javnom prosoru posavlja rad u svoj okvir, određensraeškim ciljevima i skalom kulurnih vrednosi kojihse drži, šo rezuluje ime da aj rad „posaje mesokonflika“ različiih ineresa i deo „priče o ome kako je

javna kulura svaranja i savljana u polje javnihnesuglasica“, šo je u svari „priča o moći i paricipaciji udemokraskoj sferi“ (Doss, E: Spirit Poles and Flying

Pigs. Public Ar and Culural Democracy in AmericanCommuniies). Isorija umenosi je od svojih počeakauključivala i isoriju radova smešenih na javnimmesima.

Ali, puko posavljanje radova u spoljašnji prosor, ispredneke javne zgrade, na primer, ne znači nužno ineposredno i njihovo posavljanje u sferu „javneumenosi“. Da bi se o desilo, i radovi moraju daosvare performaivnu ulogu u kolekivnoj imaginaciji i

prosornim iskusvima korisnika prosora u koji susmešeni, i razvijen odnos spram označavajućih praksi usocijalnom i kulurnom miljeu koji korisnici dele.Eksperimenalne vizuelne umenosi, u širokomrasponu od performansa do događaja i hepeninga,insalacija i akcija, prosorno specifičnih inervencija i javnih projekcija, ulične i gerilske umenosi,paricipaorne umenosi i umenosi koja radi slokalnim zajednicama, okom celog prošlog vekarazvijale su sraegije prisvajanja javnih gradskihprosora i osvarivanja javne uloge. Još od prve decenijedvadeseog veka, usvojen je sav da posea umeničkom

muzeju i galeriji preposavlja prisup veomaograničenim formama kulurnog kapiala, i da seneposredne forme demokraije u oblasi kulure, popuonih koje je zagovarao Jozef Bojs (Joseph Beuys), ne

P

62



63


ACADEMICA

mogu osvarii u okviru muzejskog ili galerijskogprosora, ni u klasičnom buržoaskom salonu. Umenos je, soga, počinjala da napuša insiucionalne okvire iizlazi u javnos da bi omogućila opši prisup sadržajimakoje je uvodila u polje kulure i plasirala, ne samosručnoj već i opšoj javnosi. Vrlo česo su zahevaniopši, javni prisup i opše javno učešće u umeničkimdogađajima u mnogim eksperimenalnim i izuzenoradikalnim praksama u prodručju javne umenosi.

„Publiku bi rebalo u popunosi eliminisai“, bila je jedna od čuvenih izjava Alana Kaprova (Allan Kaprow),koji je ušao u isoriju eksperimenalne umenosiuvodeći formu hepeninga – umeso da proizvodieseske oblike, on je namerio da provocira siuacije ukojima „umenos i živo nisusamo proso pomešani“, veću kojima je „idenie i jednogi drugog posao sasvim

neizvesan“. Nasuproradiciji umenosi u javnomprosoru, koja je samoplasirala umeničko deloopšoj publici koja korisi javne prosore i koja jeakivirala samo upercepivnom, a ne i u svaralačkom smislu, on jekrenuo u israživanje inerakcije među svim osobama,fizički prisunim u određenim prosornim siuacijamakoje su unapred osmišljene za hepening. Te siuacije jekorisio kao neku vrsu scene za improvizacije, slobodneod bilo kakvih resrikcija vezanih za poreklo,profesionalnu kompeennos, socijalni saus, načinrazmišljanja ili grupnu pripadnos. Za Kaprova, podeluizmeđu auora i publike, koja se sasoji od određenogbroja pasivnih posmarača koji usvajaju kulurne

vrednosi preko recepcije umeničkog dela koje jeumenik sam načinio, umenos je morala da prevaziđeukoliko je preendovala na o na ša su preendovaleradicije avangarde – da bude emancipaorska iprogresivna, ovarajući nove pueve za kulurnu idrušvenu eoriju i praksu. Ukoliko su, kao šo je oBenjamin pokazao, umenička dela u doba moderneizgubila svoju auratsku funkciju, i posala sredsvorazmene, posoje dva načina da se ona razmenjuju –puem ržiša, kao roba, ili puem zajedničkih iskusava,kao socijalni medijaori. Kaprov je izabrao drugi načinrazmene i korisio ga je da bi demokraizovao umeničkeprakse. Kao šo je pomenuo Benjaminovo delo,naslovljeno s Umetničko delo u doba mehaničke

reprodukcije, pokazalo, već u ranom modernizmu jeizgubljena granica između auonomnog umeničkograda i njegovog prosornog, koneksualnog i drušvenogokvira. Umenici koji su radili na horizonu savremenosi,soga su morali da nađu načina da pozicioniraju sebe i

svoj rad uzimajući u obzir ove nejasne granične sfereizmeđu eksa i koneksa rada i da desublimiraju svojpoložaj u oblasi kulure. U om koneksu, prososmesii umenički rad, koji je izgubio auru, u javniprosor, ne predsavlja niša više od pukog dizajna. Da birad povraio svoju kulurnu i drušvenu ulogu, koja sepodrazumevala u doba auraske umenosi, on mora dadeluje u svim koneksualnim slojevima koji susedimenirani u daom javnom prosoru, i odesedimenirajući ih i ovarajući ih ka novim čianjima inovim iskusvima. Ispiujući ovu emu u okviru raspraveizmeđu umenosi u javnom prosoru i javne umenosi,

moramo priznai da umenos u javnom prosoru, kaopraksa siuiranja umeničkog dela u neki prosorni sklop,reba da evoluira do javne umenosi, kao mikropoliičkedelanosi u vidu inervenisanja u opšoj javnoj sferipuem različiih umeničkih formi i sadržaja.




64

Kreiranje mesa - javni umenički radkao javni prosorSevan Vuković

Deo inegralnog eksa Ekspertske studije prostorne

provere užeg gradskog jezgra Užica, za porebe Public

Arta – PaPs, Beograd 2006.

olesan vear duva kroz naše gradove“,meaforično piše Majkl Sorkin (Michael Sorkin)o smanjenju javnog prosora u savremenim

američkim urbanim sklopovima, pripisujući om „veru“„moć da nepovrano izmeni karaker gradova kaoprimarnih mesa demokraije i zadovoljsva“. Ovaanksioznos je nešo karakerisično za čiav alassavremenih eoreičara koji isražuju uicaj neoliberalneekonomije na živo zapadnih zemalja, popu Brenera iTeodora (Brenner i Theodore) koji pišu o „eliminaciji,i/ili inenzivnom nadgledanju urbanih javnih prosora“ i„svaranju novih privaizovanih prosoraeline/korporaivne uporebe“, ili Brusa Robinsa (BruceRobbins) koji u predgovoru zbornika pod nazivomFantomski javni prostor čak vrdi da je ovorenos javnih

prosora „sada izgubljeni kvalie koji smo nekada imali ikoji moramo povraii“. Na nivou svakodnevnog živoa,o se reflekuje kao masovno povlačenje iz urbanogprosora koji je osavljen onima koji nemaju svojeprivane prosore za boravak, dok se neobavezne šenje javnim rgovima i ulicama zamenjuju urisičkimposeama prosorima koji se brendiraju kao drugačiji.Turizam, kao visoko dizajnirana indusrija vođenaprodukcijom znakova, zamenjuje nedosaak javnihprosora proizvodnjom spekakla, okružja i simulacije,vodeći ljude u ono šo Ože (Augé) naziva ne-mesima.

„Dosa urisičkih prospekaa

sugeriše ovo povlačenje, ovoobranje pogleda, pružajućipoencijalnom punikuunapred goove slikeineresannih ilikonemplaivnih lica, koja ugrupi ili samosalno gledajupuem beskonačnih okeana,prelaze pogledom prekosnegom obrubljenih planinaili začudnih urbanih pejzaža:oni pružaju puniku njegovu

sopsvenu sliku, njegovu anicipiranu sliku,koja govori samo o njemu samome, a nosi neko drugoime (Tahii, Alpi d’ Huez, Njujork). Punikov prosormora soga bii arheip ne-mesa.“

Mehanizam je krajnje jednosavan: mi prosorrazumemo ne ako šo ga iskušavamo u realnimživonim siuacijama, koje arikulišu segmene prosorakao mesa, već pre puem njihove klasifikacije ufunkcionalne kaegorije, koje brišu njihovuparikularnos – ove kaegorije nisu, naravno, nikadasasvim funkcionalne, već su ispunjene sereoipima. Uakvom urbanom okruženju, koje se ispunjava ne-mesima, javna umenos siče ulogu „proizvođačamesa“, kao šo su o predložili i elaborirali Ronald LiFleming i Renae fon Tšarner (Ronald Lee Fleming iRenaa von Tscharner) u svojoj knjizi pod nazivomProizvođači mesta: stvaranje javne umetnosti koja vam

kaže gde se nalazite.

Isražujući mnošvo umeničkihradova po javnim prosorima uSAD-u, od murala do gradskogmobilijara, oni su napravili

neku vrsu kompendijuma oome kako se umenos i dizajnmogu korisii da bi se izumeo,povraio, uhvaio ili pojačao jedinsveni karaker određenelokacije ili prosora. Oni, usvari, predlažu uporebu javne umenosi kao nekevrse plaforme za svaranje kulurnih ideniea, akoja bi se mogla korisii kao oruđe bilo koje grupe ilizajednice da bi se našao način upisivanja individualnihili grupnih ideniea i pripadnosi, poreba, želja ifanazija u urbano okruženje koje grupa naseljava, ikojim je i sama uslovljena i definisana.

Cilj pravljenja mesa je da se preokrene proceskogniivnog mapiranja, karakerisičan za urisičkipogled, i da se omogući produkcija osećaja konkrenogprosora i njegovog položaja u mreži mesa na način koji je Tili (Tilley) imenovao kao topoanaliza. „Lični i kulurniideniei su vezani za meso; opoanaliza je ona analizakoje ispiuje svaranje ličnog ideniea posredsvommesa“, piše Tili u knjizi pod nazivom Fenomenologija

pejzaža, dodajući da „geografsko iskusvo počinje nanekim konkrenim mesima, od kojih se zahvaa kroz

prosor do drugih mesa i svaraju se pejzaži ili regioniljudskog posojanja“. Popomaganje procesazajedničkog korišćenja ovih regiona i zajedničkogkonsruisanja drugih, jese uloga javnog umenika.

B



65


ACADEMICA

druženje građana „Sfera No“ kroz inovaivneprograme unapređuje ekologiju i na duhovi i

inspiraivan način podučava o održivom razvojui značaju reciklaže. Posvećujući svoj rad prvensvenodeci i mladima, realizovalo je niz projekaa. Mališanima je već dobro poznaa kampanja „Beogradska akcijareciklaže – Okopus 2“ jer su dobili na poklon, poredspecijalnih roboa – „ArEko“ konejnera, i popularnupicu-roboa Limenka Guića. U saradnji s Balkanskimfondom za lokalne inicijaive, udruženje renunorealizuje projeka „Recikliram za Savski!“, gde krozurneju „ArEko“ roboa po beogradskim osnovnimškolama nasavlja edukaciju o očuvanju živone sredine.

Direkorka UG „Sfera No“, Biljana – Biba Vicković,dealjnije opisuje akivnosi i ciljeve „Okopus“projekaa:

Aktivnosti UG „Sfera No“ pokrenute putem obrazovnih i

medijskih kampanja imaju za cilj uspostavljanje održivihnačina saradnje između lokalne

samouprave, nevladinih

organizacija, škola, fakulteta,

obrazovnih institucija i institucija

koje pohađaju osobe s

invaliditetom, kao i korisnika na

lokalnom nivou, kroz razvoj

inovacija u pružanju usluga koje

utiču na poboljšanje u

sistematizaciji infrastrukturnih

sistema na lokalnom nivou.

Umrežavanje lokalne samouprave

putem kampanja utiče na sprovođenje sistematizacije

infrastrukturnih resursa na nacionalnom nivou.

„Okopus 2“ je nasavak saradnje nasale realizacijomprojeka „Okopus 1“:

UG „Sfera No“ je 2007. godine realizovalo prvo

međunarodno Bijenale proširenih medija – „Oktopus 1“

na kojem je razvijena platforma za saradnju preko 300

umetnika, stručnjaka i studenata u oblasti konceptualne

umetnosti, body arta i video-arta, savremenih

koncepcija novomedijske umetnosti, digitalne

umetnosti, interaktivnih medija, robotike, video-gameeksperimenata, hi-tech i biohemijskih eksperimenata,

čiji su projekti predstavljeni tokom decembra meseca u

8 izlagačkih prostora: Paviljonu „Cvijeta Zuzorić“,

Studentskom kulturnom centru, „Rexu“, „New Moment“

galeriji, „O3ONE“ galeriji, na Arhitektonskom

fakultetu,u „DISTRICT“ kulturnom centru – Muzeju

primenjenih umetnosti.

Pored širokougaonog

kulturno-obrazovnog

imputa realizovanih projekata, koji utiču na

širenje svesti građana o

ekološkom značaju i

dobrobiti obnovljivih

izvora energije, svaka

akcija pojedinačno sadrži kreativni potencijal za koji se

vezuju i mnogobrojne druge aktivnosti tokom godine,

što je jedan od osnovnih indikatora u održivom razvoju

ovih progresivnih i inovativnih pristupa.

Kreaivni izraz osavlja mladima i deci osnov za

promišljanje kako ponovo usposavii odnos s prirodom.Funkcionalna uporeba javnog prosora kroz umenosna veoma prisupačan način ukazuje na poznauKramerovu rečenicu: „Đubre je neuspeh maše.“ Naznačaj zajedničkih napora da se ovaj problem reši,posmaračima ukazuje i saradnja ove organizacije sasručnjacima iz oblasi umenosi, prosvee, ekologije,ehnologije, arhiekure i mnogobrojnih disciplina, kojikroz razmenu iskusava i znanja doprinose inovaivnim ikreaivnim rezulaima.

A kako sručnjaci definišu kreaivnos i značaj

kreaivnih rešenja?

Mr Biljana – Biba Vicković je osim odgovorana ovo pianje, opisala i kako program prihvaaju deca,rodielji i profesori:

Kreativna rešenja su uvek fraktalno usmerena, tj. obim

progresije ili regresije je nepredvidiv, a i zavisi od

mnogobrojnih spoljnih faktora. Rezultat je uvek najbolji

pokazatelj, a budućnost zavisi od rezultata koje

ostavljamo, što podrazumeva odgovornost prema

okolini, tehnologiji i kreativnom potencijalu. Eco- art je

kompleksna sfera kreativnosti. U USAID-u na primer

imate SF Recycling Artists in Residence Program, gdestičete znanja i disciplinu u radu na: keramici, plesu,

crtanju i slikanju, modnom dizajnu, filmskoj umetnosti,

staklu, grafičkom dizajnu, dizajnu nakita, made artu,

Projeka „Okopus“ - reciklirajmo!Milica Aposolović

U




66

multimedia artu, muzici, fotografiji, štampi, skulpturi,

tekstilu itd, što dovoljno govori koji nivo stručnosti je

potrebno steći da biste mogli kreativno da doprinesete

sredini u kojoj živite.

Kako vaš rad uiče na decu, a kako na odrasle?

Pozitivno, edukativno i kreativno na decu, s obzirom dasu kontejneri uvek napunjeni, robotići uvek siti. Radovi

dece, prikupljeni nakon konkursa i takmičenja, ukazuju i

na svesnu upućenost na značaj zaštite životne sredine i

na korist od reciklažne sirovine.

Majka petogodišnjeg dečaka je kroz osmeh

komentarisala da su sve konzerve, koje njen sin Vuk

spazi u popodnevnoj šetnji,

njihove, pa su tako za taj

dan sigurni da Limenko

neće biti gladan. Većina

odraslih je uputila

mnogobrojne pozitivne

komentare tokom akcije,

prihvatili su razvoj

programa na neki svoj

način, a tokom jedne od kontrola sistema ptice-robota

zatekli smo građanku romske nacionalnosti s petoro

dece i tri pune kese limenki. Kad smo prišli robotu, rekla

nam je da često s decom obilazi Limenka Gutića jer na

Dorćolu nemaju takvog robota.

Takođe, dešavalo se i da građani

komentarišu negativno, npr. da

ovaj tip akcija ne treba da postoji s obzirom da je socijalna situacija

teška pa je bolje da se investira u

neke potrebnije aktivnosti.

Možemo li dobii još objašnjenjaza decu koja nisu čula za LimenkaGuića?

Osnovna ideja postavke umetničko-ekološke skulpture je

da se javni urbani prostori urede i oplemene, što ima

praktični i promotivni značaj. Ptica-robot pomaže

sekundarnu separaciju otpada tako što prikuplja i

skladišti alu limenke, a s odraslima i decom Vračara na

atraktivan i zanimljiv način svakodnevno komunicira –

poziva ih da je nahrane rečima: „Gladan sam“, „Ovde

možeš ubaciti limenku“, „Baš je

ukusna ova reciklaža“. Limenke

se smeštaju u specijalni boks

ispod zemlje, koji se kasnije

otvara kako bi se nosile

otkupnom, reciklažnom centru.

Prva ptica-robot postavljena je

jula 2008. ispred zgrade

Opštine Vračar, čime je

pokrenuta Edukativna

ekološka kampanja

„Beogradska akcija reciklaže –

Oktopus 2“.

O uiscima nakon počeka oveobrazovne kampanje:

Reakcija na prisustvo robota je

izuzetno pozitivna. I đaci i profesori su uključeni u sve

planirane aktivnosti. Pored učenja i sticanja veština,koje su im omogućene kroz program, đaci koriste svaki

odmor da se poigraju s robotima ubacivanjem otpada

kako bi prikupili što veći broj tiketa. Tiketa-robot ih

neprekidno zabavlja, pa svaka školska uprava stalno

naručuje dodatne rolnice.

Preko 100.000 poseilaca je limenkama nahraniloroboa, a broj indeksiranih medijskih objava je preko63.000. Reciklaža nije blamaža! Više informacija ifoografija možee naći na saju www.okoopus.org.



67


ACADEMICA

kološki odgovorandizajn neguje poseban

prisup realizacijiprojekaa koji poziivno uiču naživonu sredinu u procesimanabavke maerijala, proizvodnjei korišćenja goovog proizvoda.Neke od ključnih sraegijaovakvog prisupa su ipoboljšanje reciklaže ismanjenje uporebnih resursa.U svojoj knjizi „Malo je lepo“(E.F. Schumacher: Small is Beautiful ) Šumaher navodida „cilj reba da dobije minimalnu količinu blagosanjauz minimalan iznos porošnje“.

Kakvu sve ulogu može imai dizajn u cilju pronalaženjarešenja za klimaske promene i kvalieniji živo? Da liona, pored masovne odgovornosi, mogu bii prilika za

novi i odgovorniji izraz o kom i Šumaher govori?Uključujući umenos, ehnologiju, arhiekuru, naukuid, dizajn kao inerdisciplinarna oblas svakako

zaslužuje progresivnu poziciju uoblikovanju novog odnosačoveka prema prirodi, udrušveno-ekonomskimodnosima i razvoju kreaivnihzajednica. Dizajneri na ovapianja mogu odgovoriikvalienim, održivim ifunkcionalno odgovornimproizvodom, bilo da se radi omanipulaciji prosorom,eksurom, volumenom ili –porukom.

Ovde će bii reči o nekim odgovorima koje kroz svoj raddaju mladi dizajneri BrendanYoung i Vanessa Baaglia izSudija „Mold“ iz Engleske.

Oni moivišu porošačedajući recikliranimmaerijalima nove,

provokaivne uloge.

Oni uče o održivosi naprisupan način.

Oni pokazuju da „odgovorni“ izbori mogu biiinspiraivni, opimisični i iznenađujući.

Njihov sudio je na prošlogodišnjem „100% Designu“ uLondonu najavljen kao jedan od 10 najboljih sudijadizajna budućnosi.

Brendan i Vanessa su osnovali Sudio 2003. godine.Danas ih podržava mnogobrojna publika zahvaljujući

velikom broju izložbi u Velikoj Brianiji i inosransvu iduhoviom prisupu koji neguju. Dizajn odišeorginalnošću i invenivnošću, idejomda je sve oko nas održivo i spremno zadalju prenamenu. Sudio imaprepoznaljiv rukopis u kreiranjukućnog asesoara, popu lampe

napravljene od elekričnih kablova kojase zove Spaghei Princess Chandelier(gore desno), lampe napravljene odizgužvane PET ambalaže – Lile Crushable lamp (dole), do nakia odprirodne vune – Daisy Chain jewellery(gore levo). Njihov rad sadrži isinski iinovaivan prisup uporebimaerijala.

Ovaj dizajn beogradska publikaimala je prilike da vidi u

Evropskom cenru za kuluru idebae „Grad“ na izložbi unovembru 2009. godine(www.gradbeograd.eu).

Sudio „Mold“ - Održivi dizajnTanja Brešan /Milica Aposolović

E




68

Brendan Young and Vanessa Baaglia sekli surepuaciju zbog niza nagrada za dizajn, i na izložbama uNjujorku, Milanu, Tokiju, Parizu i Londonu. Njihov radobjavljen je u knjigama, većini vodećih časopisa zadizajn, i selekovan kao deo posavke u muzejimaMoMA i V&A. Proširili su svoje porfelje e uključilidizajn enerijera (slika), vrova i grafike. Od samogpočeka njihov invenivni prisup dobio jemeđunarodno priznanje, e rade na projekima zadomaće i međunarodne klijene.

O počecima u dizajnu Vanessaodgovara:

Prvi put smo izlagali na Milano

Furniture Fairu (Salon

nameštaja u Milanu, Salone

Satellite) 2003. godine

predstavljajući 9 artikala. Od

Kembridža do Milana smo sevozili kombijem punim naših

proizvoda. Utisci s izložbe bili

su veoma pozitivni tako da

smo odlučili da osnujemo

dizajn studio pod nazivom

Studio „Mold“ (studio M=more O=or L=less D=design).

Koju vrsu projekaa radie ovih dana?

Različite vrste projekata. Panelne

radijatore, tapete, lampe,

stolice…

Opišie jedan svoj dan na poslu.

Jutro započinjemo proverom

novosti na internetu ili u

novinama, a ponekad na početku

dana imamo sastanak o projektu na kom radimo.

Zatim kreće rad na računaru, odgovaranje na poštu,

crtanje, istraživanje… Imamo dugu pauzu za ručak

uz domaću kuhinju (jer radimo kod kuće) i šoljicu

kafe na terasi ukoliko ne pada kiša, a zatim se

vraćamo radu na računaru, ili sastanku s klijentom,

ili radionici pokušavajući da osmislimo prototip…

Navedie svoj najveći uspeh do sada i najvećuprepreku na koju se naišli.

Najveći uspeh: kupovina i renoviranje naše

kuće/kancelarijskog prostora.

Najveća prepreka: težnja da budemo što više

poslovni dok radimo ono što volimo.

U čemu najviše uživae kada je u pianju ovajposao?

Vanessa: U kreativnosti.

Brendan: Slobodi.

Izabrali se kombinaciju ekologije i umenosi.Kako bise definisali poencijalnu ulogu kreaivnih ieko-rešenja danas?

Vreme za umetnička i eko-rešenja je upravo SADA.

Nažalost, ovo je teška kombinacija, pogotovo ako

želite da budete komercijalni.

Navedie svoje omiljene dizajnere.

Patricia Urquiola, Jurgen Bey, Castiglioni, Ingo

Maurer, Hussein Chalayan i mnogi drugi…

Više informacija: www.studiomold .com.



69


ACADEMICA

ondon Design Fesival je London DizajnFesival. Nema drugih reči, nije ačno prevesi

Fesival dizajna u Londonu ili Londonski dizajnfesival. Londonci bi zamerili kad bi znali ša je mogućegenerisai u prevodima a da zvuči da je o ek jedan odfesivala dizajna. Ove godine LDF održan je osmi pu,London je, hvali se, zamenuo sinagmu i koncep2003. godine i smara se da je aj koncep prihvailo zaovo vreme 70 gradova – poslednji među njima Peking.Beogradska nedelja dizajna pokrenua je 2005. godine(www.belgradedesignweek.com) i 2010. godine bila je jedna od najuspešnijih, a Beograd je zavredeo svoje

meso i na ovogodišnjemLondon Dizajn Fesivalu.Pokreači Fesivala smaraju,verovano s pravom, da jeLondon dizajnerska presonicasvea i ishodiše sveske klaseproizvoda i kreaivne

indusrije zemalja koje drže dosebe i do rendova. Ovegodine počasni gos fesivalabila je Južna Koreja, koja jepromovisala ek usanovljenoMinisarsvo za kreaivnuekonomiju, unoseći globalnupromenu kreaivnih indusrijau vladine resore(www.mke.go.kr). Dizajn jesada prepozna svuda kao

cenralno meso i za kuluru i biznis gradova i država.

Zaisa, dizajn sublimira kreaivnos, kuluru življenja,ehnologiju i ekonomsku vrednos, koja ne moranužno bii profi.

Ako malo promenimo fokus, sve šo se svara kaoproduk ili kao grafika (šampana i elekronska slika),lako može popasi pod kaegoriju dizajna. MuzejVikorije i Albera, čuveni V&A muzej, koji je započeokao zbirka umenina s Orijena u vreme kraljiceVikorije, sada svojim uljima, goblenima i arefakimaprimenjene umenosi čini prvi muzej dizajna. Dizajn jekreaivni dodaak na uporebne vrednosi i, premaome, imao je isu funkciju i u rokoko kreveu i na

bauhaus solici. Naravno, eško da je umenik iz npr. 17.veka mogao za sebe da kaže da dizajnira, ali uanropocenrični um daje nečemu smisao iz ugladanašnjeg merkanilizma i pragmaizma.

Bilo kako bilo, deveodnevni miks LDF dovodi više od160 organizacija, 300.000 poseilaca i učesnike iz celogsvea. Fesival se „događa“ kroz ceo grad na Temzi. Upomenuom muzeju bila je predsavljena Brianskaambasada dizajna – meso gde se predsavljajubrianski dizajneri sranim gosima.

Imperija soji iza svojih izvoznih kapaciea, aleni seneguju. Prosori digialnog dizajna nalaze se ik do

prosora za konferencije – u su viruelne fuurisičkearhiekonske građevine, čija vas makea mami dagledae u njenu srukuru, kao da virie u vene i arerije.

Na dnu prosorije nalazi se omanja radionica, devojkana nekoj vrsi razboja pravi izakanice – ne može se sasigurnošću reći da je o živi ekspona, ali na zidu piše: Artist in residence.

Isočni London više privlači. Tu je deo LDF koji jenamenjen mladim dizajnerima sa silom, koji u ovojneformalnoj čevri, Tenu, rade i žive svoj dizajn.

London Design FestvalAleksandar Đerić; Foografije: Višnja Milošević

L




Reklamira se kao 100% dizajn jer je i zeleni dizajn(uporeba biljaka), održivi dizajn (jefini i širokodosupni maerijali), reciklirani dizajn (različii predmeiiz svakodnevne uporebe prenamenjeni ipredizajnirani), rero i arisički (nasupro serijskiproizvedenim svarima, koji zavode rendovima iarificijelnošću), pa i anidizajn – jer anidizajn je sav dase sve može posmarai i kriikovai proizvodnjomdizajna koji nije očigledan, ali je reči.

Ani Design Fesival održava se u iso vreme kao ioficijelni, i sariji i prisojan bra ga predsavlja suvažavanjem. „Ako je LDF lep i komercijalan, AniDesign Fesival je ružan i komercijalan“, kaže njegovosnivač (www.anidesignfesival.com). Dakle, samo pola je ani, osaak preenduje da zaradi. Sve je u pobuni,sajber anarhizmu i komunaarizmu (ideal je živo ukomunama, ne u komunisičkom drušvu), a anidizajnproizvodi rizično, eksperimenalno i nelepo ežeći da

posigne sil kojim se siče aueničnos kojoj svi eže.Culure jamming posaje sve više građansko pravo. Nepravo na raznoliko i pravo na različio, već pravo dasmea službenom i eabliranom.

Bilo da je dizajn ili anidizajn, eablirano ili omeajuće,dizajn je danas krucijalna komponena svega šo sesvara. Možemo govorii ne samo o grafičkom dizajnu,dizajnu korporaivnih komunikacija, produk iliindusrijskom dizajnu, nego i o dizajnu gradova i država.Dizajn komunicira, a jednako je važan i za ekonomiju

proizvodnje i ekonomiju usluga. Nijedna druga oblaskreaivnosi nije oliko prisuna, sveobuhvana ineiscrpna kao dizajn. Gradovi i države koji ne vide da jedizajn važan, nemaju ša da raže u ovom veku. To zaisaviše nije pianje konkurennosi, već opsanka nacija.

Iznad svega, dizajn je doživljaj, a današnja ekonomijaprodaje i kupuje doživljaje ovog i svih drugihimaginarnih sveova. Ako u Londonu, i nakon poseeLDF-u, nise oseili nešo drugo, nise kupili doživljaj,onda na vas fesival dizajna nema uicaja i definiivnonise za urbani živo. Svaki grad bi rebalo da ima svojfesival kreaivnosi odnosno fesival dizajna. Dizajn i

kreaivnos, o su svakako sinonimi u rečniku građaninaovog veka.

www.londondesignfesival.com

70



71


ACADEMICA

radsko veće Vankuvera usvojilo je 1987. godinekulurne ciljeve. Razvoj kulurne poliike ovog

grada omogućavaju ključni ačke sraeškogplana:

- promovisanje različiosi u umeničkom živouzajednice; osvarivanje prava na odgovornu kriikudrušva kroz umenos;

- promovisanje visokog nivoa kreaivnosi imogućnosi kulurnog živoa grada;

- finansijska i menadžerska podrška u raduorganizacija kulure;

- obezbeđenje učešća svih sanovnika (mladi, sari,eničke manjine...) u kulurnim akivnosima;

- obezbeđenje odgovarajućih uslova za svaranje ipromovisanje umenosi u gradu.

Na svom puu ka presonici kulure, grad je israjao uinegraciji kulure i svih planiranih sekora. Ojačane suveze s poslovnim i ehnološkim sekorom, a saradnja s

planerima, arhiekama i programerima je kroz urbanidizajn uvela umenos u svakodnevno okruženje: na javne i privane prosore.

Na međunarodnoj kulurnoj sceni, grad izdvajaju:specifičnos njegovog geografskog položaja, kulurnonasleđe, progresivni, moderni kulurni rendovi, id.Kapacie celokupne zajednice razvija se uz pomoćsraeških planova. Zahvaljujući angažovanju grada napolju kulure i kulurnom planu, Vankuver danas poseiviše od ri miliona ljudi koji žele da budu deo publike na javnim nasupima, izložbama i drugim dešavanjima, međukojima su 1700 fesivala, 750 muzičkih produkcija,

mnošvo pozorišnih predsava id. Kvalie urbanogokruženja poboljšan je ozelenjavanjem javnih površina,oslikavanjem fasada, skulpurama na ovorenom id… Dabi posao auor, porebno je samo da – učesvuješ.Umenička praksa posaje osnov planiranja i razvoja grada.Tako je povodom održavanja Olimpijskih i Paraolimpijskihigara 2010. godine raspisan konkurs za mapiranje iobeležavanje javnih prosora da bi ihiskorisili u umeničke svrhe. Neki odprojekaa koji predsavljaju ovukulurnu presonicu su:

Solarno drvo za bicikle

Ovo drvo insalirano je u bliziniOlimpijskog sela i, pored oga šo je

parking za bicikle (obezbeđeno je 12 mesa u podnožjudrvea i 3 u samoj krošnji), zamenjuje uličnu sveiljku nakraju drvoreda koriseći sisem solarnih panela. Takođe,promoviše prirodu i njegov auor se nada da će privućidecu da voze bicikl kako bi mogla da ga s vremena navreme „okače o drvo“.

„Prook“

Umenica Fiona Bowie jezajedno sa sručnjakomSidneyem Felsom realizovalaprojeka „Prook“ koriseći elekronski medij. Projekase sasoji iz dvadesečevoročasovnih projekcija kojeprikazuju različie doživljaje – od ljudi koji žurno idu kacilju do večernjih slika i predela grada. Jedinsvenomsisemu, koji menja slike, saklena površina, na kojoj seslike prikazuju, dodaje efeke nesajanja. Ovaj rad je jedan od najinovaivnijih u javnom prosoru na

području Kanade i SAD-a.

Park

„Park“ je projekaarhieke i umenikaMarka Simčića, rađen zaulicu Onario. Skulpuraprikazuje poznae oblikeobavijene draperijom,

veličine manjeg auomobila (solice okrenue jednedrugima i prikaz piknika), a rađena je od peskiranognerđajućeg čelika. Posavljanjem ovakvih skulpura naviše lokacija duž ulice, ovaj projeka ispiuje prirodu ikorišćenje prosora.

„Dobrodošli“

Ova kapija je isklesana kako bi naradicionalan način izrazila gesdobrodošlice, isičući preplianjeisorije Aboridžina i modernekulure. Trogodišnja izradaprojeka okupila je umenikerazličiih nacija i ukazala na značaj

pošovanja različiih kulura i njihovu saradnju.

Više informacija o kulurnoj poliici Vankuvera:hp://vancouver.ca.

Kulurna presonica – VankuverAcademica

G




72

osa je pisano o značaju kreaivnosi za svakuzajednicu i njeno ekonomsko pianje.

Kreaivnos je izraz kulurnih različiosi i reba je podsicai i razvijai. U urbanom planiranju sepianje kreaivnosi posmara kroz podsicanje razvojakulurnih specifičnosi, koje posaju ključne usavremenom urbanom dizajnu. U fokusu urbanogdizajna jekreaivno bićekoje se kriičkiodnosi premasisemu vrednosikulure kojojpripada. Zao jenovi prisupurbane inervencije okrenu analizi novih vrednosi,navika i krierijuma, prvensveno lokalne „srukure“.Ovorenos lokalnog sanovnišva ka inerkulurnomdijalogu, prepoznavanju sopsvenih vrednosi i

pošovanju uđih, omogućuje da „idenie mesa“odgovori na priisak globalizacije.

Opša deklaracija o kulurnoj raznolikosi (UNESCO,2001) definiše kuluru kao „skup posebnih duhovnih,maerijalnih, inelekualnih i emocionalnihkarakerisika drušva i drušvenih grupa, i o obuhvaa,pored umenosi i književnosi, silove živoa, načinezajedničkog živoa, siseme vrednosi, radicije iverovanja“. Jedinsven kulurni obrazac definiše svakusredinu i proizvodi urbani prosor. Savremena praksaukazuje na podjednaki značaj lokalne zajednice, vlasi isručnjaka u om procesu. Svaki korisnik na kreaivannačin inegriše renune porebe i navike iz prošlosi,koje svaraju kulurni idenie. Porebno je akivirai ukreaivnos i prevesi je u adekvanu sručnuinervenciju. Ovakvi prisupi, karakerisični za evropskadrušva, nasali su iz porebe da se lokalne kulureodbrane od globalizacije. U svojoj knjizi Strateški urbani

dizajn i kulturna raznolikost Nada Lazarević-Bajecnavodi značaj jačanja ideniea gradova: „…kulura kaospecifičan sisem običaja, verovanja, obrazaca koji sumaerijalno i prosorno određeni, može služii kaoosnova za razumevanje razlika među pojedincima igrupama, e može bii polazna ačka za razvoj vizija,

prihvaljivih ideja, kao i kreaivnih i inovaivnihdizajnerskih predloga.“ Inovacije podsiču daljeuključivanje u konsruisanje značenja kulurnihposebnosi za zajednicu, i lančano se prenose na

ekonomsku dobi. Neki gradovi su, zahvaljujući dobrorealizovanim planovima razvoja umeničkih mreža ikulurne bašine, posali inspiracija budućim kreaivnimgradovima. Razvijena sves građana, čak i u godinamakrize ujedinjuje u kreaivnim naporima, vraća na puulaganja u kuluru i u idenie mesa. Oava je 2004.godine, zbog problema u budžeu, morala deseosrukoda smanji ulaganje u kuluru i umenos. Međuim,zajednica je nasavila da radi na svojoj kreaivnosi idanas je jedan od ilusraivnih primera uspešnih,kreaivnih gradova. Oavin sraeški plan za kuluruisiče pe važnih procesa: proširenje prisupa lokalnojumenosi, privlačenje drugih umenika zadržavanjem ipodsicanjem rada lokalnih umenika, revializaciju javnih mesa kroz umenos,ojačanje kreaivnogkapaciea i osvarenjeekonomskog poencijalalokalne kulure.

Usposavljanje parnersvaizmeđu grada i zajednice uToronu dovelo je do rasakulurnog kapiala ipozicioniranja grada na vrhmeđunarodne scene. Planrazvoja grada je izmeđuosalog definisao ulogukulure u ekonomskom i drušvenom razvoju. Krozmapiranje kulurne raznolikosi i brendiranje, razvijen jekulurni urizam kao najveći izvor prihoda, a obnovljenesu i insiucije kulure.

Ovakvo razumevanje značaja kulurnih specifičnosinaročio je važno zemljama u razvoju jer kreaivanprisup nasupro formalnom sisemu usmerava i razvojdrugih delanosi, naročio drušvenih. Svojim

inicijaivama iakiviranjem,sanovnici presvih najboljedefinišu sisemevrednosi„novog doba“ iako jasno

oblikuju zadaak urbanih dizajnera. Poencijal svakezajednice je upravo u analizi i kreaivnom rešavanjuproblema, ili drugim rečima – poencijal svake zajednice je kreaivno israživanje.

Kreatvnos kao urbani resursIzvor: Creative City Planning Framework

A Supporting Document to the Agenda for Prosperity: Prospectus for a Great City

D




ACADEMICA

avremeno iskusvo sugeriše veoma širokudefiniciju kulurnog sekora. On obuhvaa

mosove između neprofinih umenosi ikomercijalnih kreaivnih indusrija, između „eline“umenosi i „umenosi za mase“, obuhvaa zvaničneinsiucije kulure, neformalne grupe, isoriju, bašinu idruge segmene kulure. Šire planiranje kulurnograzvoja zajednice mora da objedini sve navedeno.Poencijali jedne zajednice moraju bii mapirani u svojširini da bi se uočili čvorovi i kaalizaori kulurnedinamike, sinergije i uicaja.

Brišu se granice između neprofine i komercijalnekreaivne indusrije, šo ovara i nove mogućnosi.Ohrabrene posojanom, dugoročnom javnom poliikomi praksom, arhiekonske firme sada već ruinskiuključuju umenike u svoje dizajnerske imove. I udrugim uslužnim delanosima kreaivne indusrije, udizajnerskim sudijima, filmskim kompanijama,

reklamno-propagandnim (advertising) agencijama,različii umenici (glumci, muzičari...) redovno učesvujuu kreaivnom procesu, od razvoja proizvoda domarkeinga. Nije slučajnos ni o da se mnogeneprofine umeničke organizacije bave indusrijskimdizajnom, pozorišnom produkcijom ili muzičkimdogađajima. (Primer je udruženje „Exi“ koje je 2000.godine pokrenulo isoimeni, sada već uspešni, fesival uNovom Sadu. Udruženje „Beogradska kulurna mreža“iz godine u godinu organizuje „Belgrade Beer Fesival“.Mogu se naći brojni primeri angažovanja neprofinihorganizacija za komercijalne kreaivne projeke.)

Mnogi profesionalci u svim oblasima kreaivne indusriježive, da ako kažemo, na obe srane granice izmeđukomercijalnog i neprofinog sekora: sveski priznainženjer za razvoj sofvera isovremeno je izvođač usavremenom plesnom earu; vodeći kopirajerreklamno-propagandne agencije je i dramaurg i glumacu savremenom pozorišu; jedan od vodećih markeinškihsavenika kompozior je i izvođač nove muzike...

Imperaiv kreaivnosi svorio je klimu u kojoj umenikedanas redovno pozivaju da učesvuju u imovima zaplaniranje drušvenog razvoja i daleko izvan domena

kulure: u privredi, urbanizmu, urizmu i drugimoblasima. Ovakvim brisanjem granica svaraju sekvarovi bogai kulurnim akivnosima, zone u kojimarade brojne kreaivne službe, umenička sudija,

galerije, resorani, neprofine organizacije sa svojimnekomercijalnim izložbenim i izvođačkim prosorima inoćni klubovi. Uz podršku ili bez ikakve formalnepodrške zajednice, u poslednjih dvadeseak godinaformirano je nekoliko akvih zona koje doprinose živom,dinamičnom razvoju zajednice.

Kreaivci ne priznaju granice. Oni raže višesrukemogućnosi, ovaraju nova vraa, nove segmene uspekru kreaivnog sekora, grade nove pueve i vidoveinerakcije s drugim pojedincima u raganju za novimizrazima i zanimljivim iskusvima.

Ponudićemo neke osnovne sraegije kulurnog razvojakao podsicaj za razmišljanje pri skiciranju kreaivnebudućnosi zajednica. Ipak, još jednom naglašavamo dasvaka zajednica mora kreirai sopsvenu sraegijuprema svojim jedinsvenim odlikama.

Ouda, predlažemo donosiocima odluka, odnosnogradskim vlasima, nešo šo bismo po slobodi nazvali ri Kmodel: kreaivnu poliiku, kreaivno vođsvo, kreaivnoplaniranje. Zapravo, naglašavamo da se bez kreaivnosine može. Ako želie kreaivno da upravljae gradom i dapodsaknee kreaivnos kod javnih službenika, učiniesvoj grad arakivnim za živo i onda aj sraeški plan dužesprovodie. Počnie i završie s kulurom.

Lokalni lideri u kuluri su se poslednje dve decenijeposojano zalagali za o da umenos i kulura buduuključene u razvojne planove i ciljeve lokalnih zajednica.Globalni dokumen Agenda 21 za kulturu

(www.agenda21culure.ne) preporučuje upravo akavprisup. Kreaivno razmišljanje o živou grada pružamogućnos liderima da se uvere u korisnosrazmaranja veza između kulure, privrednog razvoja i

Dileme o kreatvnost: profino ili neprofino,radicionalno ili savremeno...Aleksandar Đerić

S

73




74

drugih inicijaiva usmerenih ka izgradnji i unapređenjuzajednica. To svara šansu za uključenje novih lidera,naročio lidera vizionara, onih koji razmišljaju i mimousaljenih obrazaca, i mogućnos za njihov specifičniudeo i uicaj na razvoj zajednica. Uključenje umenika idrugih kreaivaca u proces građanskog odlučivanja značii posavljanje na vodeće pozicije u građanskim saveimai odborima, i na upravljačka mesa, ne samo uprogramske savee, koji uglavnom i nemaju nikakvesraeške kompeencije.

Neprofini sekor poznaje projekno finansiranje, kojepokazuje vrlo dobre rezulae, i ouda mu sve višeprilazi i komercijalni sekor. Zašo o ne bi bila novapoželjna praksa i javnog sekora? Ovaj način poslovanjadirekno podsiče razvoj fondova za projeknofinansiranje kreaivnog rada pojedinaca i neformalnihgrupa i van domena klasičnih neprofinih organizacija.Analogija za o je „open source“ sofver: kreaivci žele

da razvijaju nove srukure, novi idenie, kao i novesadržaje. Lokalne samouprave mogu se opredelii zaosnivanje akvih fondova, šaviše razvii model zamešovie fondove nasale kroz javno-privanoparnersvo. Razvoj fondova za podršku preduzeničkimakivnosima umenika, uključujući saradnju skomercijalnim kreaivnim preduzećima i „izvoznim“inicijaivama u umenosi i kuluri, moraće posai emai naših poliičkih agendi u skoroj budućnosi.

S druge srane, veoma je važno da se ne zanemarivažnos bašine i inerkulurni dijalog unuar zajednice jer je pianje ideniea i dijaloga različiosi od velike

važnosi. Projeki zasnovani na raznovrsnim i jedinsvenim karakerisikama zajednice i promovisanjegrađanskih inicijaiva kao šo su umeničke kolonije iradionice u lokalnim zajednicama; projeki kojidokumenuju isoriju i kuluru zajednice; projeki kojičuvaju usmenu bašinu, vizuelne hronike i sl; izložbe irevije sarih zanaa, folklora, radicionalne umenosilokalnih zajednica i eničkih manjina; produkcija ipromocija lokalnih muzičkih osvarenja i drugihumeničkih i kulurnih izraza; konačno projeki kojiiniciraju i promovišu dijalog o umenosima igrađanskom drušvu – sve je veoma značajno za razvoj

kreaivnog sekora u svim domenima, ne samokomercijalnom, već jednako i domenu publike. Aksiom je da je razvijena publika isovremeno i dobar porošačroba i usluga na ržišu kreaivnosi.

reaivnos je emeljna odlika ljudske vrse iključni resurs za živo svakog pojedinca, svake

zajednice i svake ekonomije. Kreaivnezajednice su dinamična mesa okrenua čoveku, mesakoja podsiču lično usavršavanje, kulurne i ehnološkeproboje, pružaju zaposlenje i dobrobi, prihvaajurazličie silove živoa i različie kulure.

Kreaivnih 100 posvećeni su razvoju, napreku iprocvau zajednica i svih pojedinaca koji u njima rade ižive.

Kreaivnih 100 veruju u viziju išanse budućnosi kojupokreće snaga ideja. Ideje sumoori razvoja surašnjice, izao izgradnja zajednica, ukojima cveaju ideje, jeseključ uspeha. Ideje hvaaju

koren amo gde se gajikreaivnos, a kreaivnosbuja onde gde se zajedniceposvećuju idejama.

Kreaivnos počiva usvakom čoveku, gde god on bio, i zaoizgradnja zajednice ideja znači osnaživanje svih daizraze i osvare duh vlasie kreaivnosi i da ga korisekao odgovorni građani.

Principi:

Kreaivnih 100 posvećeni su zadaku da pomognuzajednicama da osvare pun poencijal kreaivnih idejaohrabrujući ih da primenjuju sledeće principe:

• Gajie i nagrađuje kreaivnos. Svaki pojedinac jekarika u vrednosnom lancu kreaivnosi. Kreaivnosse može iskazai bilo gde i bilo kada, iskazuje seupravo sada i u vašoj zajednici. Obraie pažnju!

• Invesiraje u kreaivni ekosisem. On obuhvaaumenos i kuluru, noćni živo, muzičku scenu,

resorane, dizajn, pronalaske i inovacije,preduzenišvo, dosupne sambene prosore, vaškvar i vaš komšiluk, duhovnos, obrazovanje,gusinu populacije, javne i druge prosore.

Memfiški manifesPriredio: Aleksandar Đerić

K



• Prihvaaje različios. Iz nje se rađajukreaivnos, inovaivnos i poziivni privredniefeki. Ljudi različiog porekla i iskusavadoprinose raznovrsnosi ideja, izraza, alenaa iperspekiva koje obogaćuju zajednicu. Tako idejecveaju i grade dinamične, napredne zajednice.

• Podsičie kreaivce. Podržavaje one koji ihpovezuju. Sarađuje da bise bili konkurenni nanovi, drugačiji način, i privucie u igru sve igrače.

• Rizikuje. Preobrazie klimu odbijanja u klimuprihvaanja. Ulažie u svaranje novih šansi, nesamo u rešavanje problema. Pomozie da vašuzajednicu osvoje kreaivni alena, ehnologija ienergija. Prkosie konvencionalnom duhu.

• Budie auenični. Okrije vrednos, koju ćeerazvijai, i usredsredie se na ono u čemu ćeebii jedinsveni. Usudie se da budee drugačiji,ne da budee slika i prilika neke druge zajednice.Odupirie se jednoumlju i jednokuluralnosi.Svaka zajednica može da bude ona prava.

• Invesiraje u specifične kvaliee mesa i nanjima gradie svoje zajednice. Iako su nasleđenekarakerisike, kao šo su klima, prirodni resursi ipopulacija, veoma značajne, možee da gradie ida jačae i neke druge karakerisike: umenos ikuluru, ovorene prosore i zelene površine,dinamične gradske cenre, obrazovne cenre. Toće učinii zajednice konkurennijim nego ikada

zao šo će svorii više šansi da ideje isinskiuiču na razvoj.

• Odsranjuje prepreke koje guše kreaivnos:mediokriesvo, nerpeljivos, izolaciju,siromašvo, loše škole, ekskluzivnos, drušvenu iekološku degradaciju.

• Preuzmie odgovornos za promene uzajednicama. Improvizuje. Pokrećie. Razvoj jepreduzeće koje počiva na principu „uradi sam“.

• Saraje se o ome da svi, a naročio deca, imaju

pravo na kreaivnos. Permanenno, kvalienoobrazovanje okom čiavog živonog veka ključni je fakor koji razvija i zadržava kreaivnepojedince kao resurse zajednice.

Izgradnja zajednice ideja

Prihvaamo odgovornos da budemo promoerikreaivnosi u svojim zajednicama. Shvaamo daideje i principi, izneseni u ovom dokumenu, mogu ireba da se prilagode jedinsvenim porebama imogućnosima zajednica.

Obavezujemo se zajednicama i jedni drugima daćemo u gradovima širii ove ideje i njimanadahnjivai drušveni živo i javnu poliiku, i daćemo posignuća delii jedni s drugima ako da svinapredujemo i zajedno uspemo da izgradimokreaivniji živo.

Memfis Manifeso

Skup Memfis Manifesto (The Memphis ManifesoSummi) prvo je okupljanje kreaivne klase uMemfisu (Tenesi) od 30. aprila do 2. maja 2003.godine. Soinu izabranih kreaivaca iz zemalja širomSeverne Amerike i njihovi domaćini – kreaivci izMemfisa – predsavili su kreaivnu klasu u njenojpunoj raznovrsnosi i višesranosi. Kreaivnih 100 iz48 gradovaSjedinjenihAmeričkih Država,Kanade iPororika sasavilisu ovaj manifes

za svoje i za svezajednice koježele da budukonkurenne usavremenojekonomiji.Domaćini skupabili su Ričard Florida, auor dela pod naslovomUspon kreativne klase i kako ona preobražava rad,

zabavu, zajednicu i svakodnevni život, i Kerol Kolea,vodieljka i producenkinja nagrađivane radijskeemisije Pametan grad. Sponzori skupa bile su

najveće memfiške korporacije i fondacije okupljeneoko organizacije Memfis sutra (MemphisTomorrow), i udruženje mladih profesionalacaMpact Memphis.

75


ACADEMICA




76

sraživanja ekonomise Džozefa Korraja(Joseph Corrigh) okrila su da regioni

pokazuju različie obrasce ponašanja, koji moguda uiču na modele i obim privrednih akivnosi(www.impresaconsuling.com) . On vrdi da različiossvara šanse za razvoj privrede – iako se u beskrajnom

mnošvu nacionalnih i inernacionalnih lanaca ibrendova, naše zajednice već pomalo guše u oj silnojrazličiosi. Korrajovo israživanje ukazuje na o dasarosna grupa od 25 do 34 godine rase samo u malombroju gradova, ponajviše u onim gradovima kojirazvijaju specifičan, dinamičan duh. Karakerisikerazvijenih gradova su: ovoreni prosori, jedinsvenaarhiekonska i urbanisička rešenja, dinamičan ulični

živo, vrhunska zabava i resorani, blizina aerodroma,prisusvo israživačkih univerziea i fakulea. Jasno jeda gradovi danas imaju mogućnos da kreirajusopsvenu budućnos mudrim ulaganjem u razvoj.

Po mišljenju grupe auora – eoreičara savremenogurbanizma (Bill Bulick, Carol Collea, Colin Jackson,Andrew Tailor, Seven Wolf), karakerisike kreaivnoggrada su sledeće:

Razvoj kulurnih zona. Mnogi gradovi ulagali suznačajna sredsva u izgradnju objekaa kulure,infrasrukuru, signalizaciju i markeing, u cilju svaranja

dinamičnih zona, snažnih moora privrednog razvoja.

Israživanja ekonomskih efekaa (Economic ImpacSudies). Od ranih sudija, koje okrivaju efeke

pojačane porošnje zbog posea manifesacijamakulure, do složenijih, zv. input-output sudija, kojeprae porošnju, zapošljavanje i prihode od poreza –pokazalo se da israživanje ekonomskih efekaapredsavlja moćan insrumen. Novija israživanjaukazuju na porebu za još preciznijim, nijansiranim,sisemaičnijim praćenjem ekonomskih efekaaumenosi i kulure.

Ekonomika sanovanja i prijaan ambijen. Više od 25godina israživanja u ovoj oblasi rezuliralo je dugimspiskovima sraegija ekonomskog razvoja i izgradnje,koje obuhvaaju i planiranje, urbani dizajn, zonekulure, urizam i dr. Mnoge novije sudije i inicijaive uoblasi kulurnog razvoja zajednica sve više i višeukazuju na o da je kulura jedan od binih činilacarazvoja dinamičnih, kreaivnih, uspešnih gradova.

Simulacija velikih gradova. Program razvijen u

Silikonskoj dolini kulturnih inicijativa korisi sofverskealae preuzee iz sekora visoke ehnologije da isaknedvosmerne veze između sraegija u kuluri iehnoloških inovacija, razvoja kadrovskih poencijala,opše vialnosi zajednice, i drugih binih činilacanapreka.

Neformalne umenosi: okrivanje kohezije, kapacieai drugih poencijala i prednosi na neočekivanimmesima. Ovo je jedna je od brojnih skorašnjih sudijakoje pokazuju kako prisusvo kulurnih akivnosi iučesvovanje u njima pomažu kreiranju drušvenog igrađanskog kapiala čak i u komšiluku kao najmanjoj,

neformalnoj drušvenoj zajednici.

Umeničke dividende: skriveni doprinos umenosidrušvenom razvoju. Ovo je sudija koja ide dalje odradicionalnih modela israživanja ekonomskih uicaja injihove usredsređenosi na porošnju, s ciljem da isražidodane sinergije između kulurnih akivnosi iprivrednog razvoja regiona.

U kreaivnom i dinamičnom gradu (auori navode kaodobar primer Porland u Oregonu) poželjni su:

Raznovrsnos. Bogaa umenička produkcija

unapređuje ineresovanje publike i kvalie kulurnescene.

Različios. Više vidljivih eničkih organizacija, koje žive

Ka kreatvnom graduPriredio: Aleksandar Đerić

I



77


ACADEMICA

u jednom gradu, promovišu ga kao cenar olerancijeprema različiosima.

Živos (živa svirka / živa scena). Konceri, fesivali,noćni klubovi, dešavanja na ulicama daju sliku uzavreloggrada u kojem sruji dobra energija a kreaivnos sezaiče i preuzima na svakom koraku.

Savremenos. Publika je uvek željna novog, drugačijeg,a ako im umenička ponuda izlazi u susre, grad ćedobii epie savremenog. Pomislie na Barselonu. Da li je vaša prva pomisao da je o grad sa saromarhiekurom ili Dalijevim crežima i Gaudijevimzgradama? Pa čak i ako pomislie na nešo saro kao šo je kaedrala – doći će vam slika Sagrade familije,moderno izražene sare ideje božjeg hrama.

Sveprisunos. Program umenosi u javnim prosorimadoslovno može da promeni arhiekonsko lice grada iumenicima ovori beskrajne mogućnosi. Još ako se uulične događaje uključe i sami građani, sanovnici ćepočei da doživljavaju grad kao svoj, ponosiće se svojimporeklom.

Nepresano širenje. Proces izgradnje nije ograničen i nemože nikako bii limiiran ni prosorno ni vremenski.Broj umenika i umeničkih organizacija rase čak i u

periodima ekonomske recesije.




78

ojam kulure savremenog doba posao jevišeslojan i evidenno je da se infilrirao u

različie oblasi savremenog poslovanja.Očigledno prožimanje kulure i biznisa najboljeilusruje pojava kreaivnih indusrija, koje se uvelikorazvijaju širom svea. Koncep kreaivnih indusrijasvakako je jedan od najinovaivnijih, a svojimrazrađenim meodama prodire u sve sfere savremenogdrušva. U Rusiji je, s malim zakašnjenjem, započeproces realizacije sraegije u okviru koncepakreaivnih indusrija: mogu se zapazii pokušajinaglašavanja modela „kreaivnog grada“ u SankPeerburgu i dinamični razvoj art klastera u Moskvi.

Poređenje Sank Peerburga i Moskve je ineresanno jer se u oba velika grada primenjuje akuelni koncepkreaivne ekonomije. U Sank Peerburgu vidimopokušaj gradske vlasi da inegriše sraegiju kreaivnihindusrija u razvoj grada i renuni zasoj u realizaciji og

cilja, dok se u Moskvi srećemo s uspešnom realizacijomideja bez podrške vlasi, cveaju ar klaseri i novekulurno-poslovne organizacije savremenog drušva. Sar klaserima umenici i organizacije kulureprevazilaze finansijske poeškoće, svarajući pri ominfrasrukuru i amosferu u kojoj razmenjuju resurse iparalelno se razvijaju. U Moskvi je razvoj kreaivnihklasera zasnovan na modelu samosalnog sekoraprofiabilnih i neprofiabilnih organizacija, ali bezdirekne državne podrške, šo u Londonu nije slučaj. Uakvim okolnosima primenjuju se principi poslovnogupravljanja umeničkim klaserima, šo podrazumevaspoj umenosi i preduzenišva, svojevrsnu adapacijuržišnih uslova i odnosa, kao i primenu fandrejzinga.Naime, ar klaseri kao ArtPlay , projeka FabRika iVinzavod usmereni su ka ome da posanu akivniekonomski činioci na kulurnom ržišu. Bez obzira nafinansijska ograničenja, ar klaseri se razvijajuneverovanom brzinom. Evidenno je i da su ovi modeliuemeljeni na najboljim izvorima kreaivnosi grada i dasvaraju arakivnu sredinu za veoma raznoliku publiku.

Koncep kreaivnih indusrija je, u sušini, drukčijeumačenje mesa i uloge kulure u drušvu i ekonomijizemlje. U om koncepu prepliću se i „anđeli“ i

„demoni“ koji, iako obećavaju kuluri dobruperspekivu, isovremeno skrivaju i razne prenje. Nakoji način će se razvoj kreaivnih indusrija dalje odvijaiu Rusiji, pokazaće vreme. Učešče države je neophodno

zbog balansa kulurnih i ekonomskih komponeni, aruski umenici i eoreičari isiču da su zajedničkasaradnja i podrška države neophodni činioci daljegrazvika kreaivnog sekora u zemlji.

Razvoj kreaivnih indusrija u Rusiji adekvaan je zadublju analizu jer i u Srbiji posoje goovo isoveni

uslovi i prepreke u razvoju inovaivnih ideja i modelainegracije kulure i ekonomije.

Napredak kreaivnih indusija u Rusiji počeo je presamo nekoliko godina i još nije poprimio razmererazvoja u Velikoj Brianiji i drugim evropskim zemljama.Propagiranjem zapadnih sraegija i zagovaranjem sameideje kreaivnih indusrija u Rusiji najinenzivnije se baviInstitut za kulturnu politiku. Uz konsanne napore iorganizaciju obrazovnih radionica, konferencija i dr,počela je i realizacija prozapadnih saegija 2003.

godine u programu pod nazivom „Plan akcije za Rusiju“u čijoj izradi su učesvovali Minisarsvo kulure, SaveEvrope i Insiu za kulurnu poliiku. Isražen je kulurnisekor, mapirane eriorije za realizaciju projeka iprojeki su prilagođeni ekonomskim i drušvenimspecifičnosima Moskve i Sank Peerburga.

Cilj projekaa Insiua za kulurnu poliiku u regionimaRuske Federacije je da se ideja kreaivnih indusrijainegriše u sves građana i prevaziđe ukorenjenoglediše javnosi da je nemoguć spoj kulure i

ekonomije. Kreaivne indusrije u Rusiji posojeodvojeno, nezavisno jedna od druge i ne sklapaju se uzajednički sekor kreaivne ekonomije. Federalna,regionalna i lokalna vlas ne prepoznaju celinu

Kreatvne indusrije u RusijiAna Ćurčin

P



79


ACADEMICA

kreaivnog sekora, pri čemu i sami preduzenici ukreaivnom sekoru vide sebe kao autsajdere. Soga jeakivna promocija koncepa kreaivnih indusrija i daljeneophodna.

Posojeće inicijaive države u domenu razvoja kreaivnihindusrija u Rusiji svakim danom jačaju, ali je njihova

realizacija i dalje operećena brojnim problemima.Počena faza je formiranje analitičko-dokumentacione

baze i podizanje javne svesti o mogućnosima iprednosima razvoja kreaivnog sekora. Prepreke supravno-formalne prirode i o u oblasi auorskog prava,finansiranja i poreske poliike u domenu podrškekreaivnom sekoru. Važno je napomenui da binuulogu u proeklih nekoliko godina ima i endencijasmanjenja budžea u kuluri. Pored oga, u oku je iresrukuriranje budžeski finansiranog sisemakulurnih delanosi. S im u vezi, u okviru BOR-a(budžea koji je orijenisan na rezula) menjaju se

modeli planiranja i finansiranja kulure a očigledna je iendencija sve veće samosalnosi organizacija, šopredsavlja jednu od premisa razvoja kreaivnihindusrija. Međuim, reba naglasii da je pogrešnomehanički implemenirai zapadne modele, a neuzimai u obzir drušvene i ekonomske specifičnosi uRusiji, kao i isorijske okolnosi u kojima se ruski sisemkulurnih delanosi razvijao.

Još jedan od razloga za sporiji progres jese posojanjesemaničke i lingvisičke barijere i na om polju još sevodi polemika oko samog erminološkog određenjakulurnih (kreaivnih) indusrija. S jedne srane,pobornici kreaivnih indusrija propagiraju ih kao jedanod glavnih fakora razvoja ekonomije. Proivnici ovogsanoviša posmaraju sve kao komercijalizaciju (razvojpreduzenišva) kulure i orijenisanos isključivo naržiše, odnosno degradaciju kulurnih vrednosi iruskog kulurnog sisema.




80

nvesiranje u kreaivnos može bii maerijalnoi nemaerijalno, direkno i indirekno, ali je

uvek pianje konkurennosi i sraeškog razvojagrada, regiona ili države. Nisu više samo preduzećakonkurenna, danas govorimo o konkurennosidražava, pa i čiavih regiona (npr zapadnog Balkana).Ipak, nema ozbiljnih invesicija ukoliko nisumaerijalne, odnosno novčane. Kreiranje novihmehanizama finansiranja, kakav je, recimo, modelslobodnog kapiala, namenjen unapređenju i razvojudrušva, koji promoviše ulaganje ljudskih i finansijskihresursa radi svaranja novih, mulidimenzionalnihkapaciea – jese ek počeak poliike direknoginvesiranja da bi se kreaivnos vraila kroz dohodak idodau vrednos.

Dugoročan ras najbolje se obezbeđuje ulaganjem uljude. Kreaivan grad reba da nudi raznovrsnemogućnosi zaposlenja umenicima: od ipično

umeničkih, preko nasavničkih, do angažmana usrukovnim udruženjima, komisijama, konsulanskimelima i imovima. Tu su i sipendije, godišnjesubvencije, i konačno, nacionalne penzije.

Kad je reč o invesiranju, glavni zadaci vlasi bili bipovezivanje kreaivnih resursa i izgradnja održivogržiša kreaivnih dobara. Idenifikovanje i podsicanjemeđusobnog povezivanja neprofinih i komercijalnihumenosi verovano bi imali priorie jer bezparnersava nema ni dugoročnog napreka.Sponzorisanje alenovanih u cilju međusobnogpovezivanja umenika iz različiih disciplina i

povezivanja s drugim sekorima kao šo su veb-dizajn,indusrijski dizajn, mediji, adverajzing i sl, akođe bi semoralo naći na vrhu lise prioriea. Važna suparnersva između velikih, javnih insiucija kulure,malih organizacija. Važni su formiranje kreaivnihmreža i podrška onima koje omogućuju razmenuinformacija i ideja, reninge o raznim vidovimaposlovne prakse i markeinga, o prisupu kapialu.Važno je međusobno povezivanje komercijalnih ineprofinih preduzeća (npr. kroz cause-related

marketing prisup). Tzv. „kišobran“ (umbrella)organizacije i druga ineresna udruženja mogu da

rešavaju i neke osnovne, kriične porebe ineresnihgrupa omogućavanjem prisupa adekvanomsocijalnom osiguranju ili zasupanju kroz poslovnaudruženja, komore i klasere.

Promocija međunarodne razmene, radi simulisanjakreaivnog mišljenja i uvozno-izvozne kulurneprivrede, bila bi dobar počeak za dugoročnuekonomsku saradnju i kulurnu diplomaiju.

Konačno, pianje fiskalne ravnoeže veoma je važno zasvaki odnos vlasi i kreaivnog sekora, odnosno

privrede. Država bi rebalo da prepozna izvoznipoencijal kreaivnog sekora ili poencijal zazapošljavanje i da poreskim merama podsiče većeinvesicije u ovoj oblasi. Vlada bi rebalo da omogućiporeske olakšice svakome ko želi da uloži u kreaivneindusrije, ili u konkrean projeka, organizaciju,pojedinca. Olakšice bi rebalo da važe i za preduzeća iza građane. Svako od nas bi rebalo da ima pravo da

deo svoje poreske obaveze (u Rumuniji je o do jednogprocena), umeso prema državi, izmiri prema drušvu – ulažući u inovaivne i kreaivne resurse, i o bezobzira da li se nalaze u profinom ili neprofinomsekoru.

Dobar primer je Brianski nacionalni fond Nesta

(www.nesa.org.uk) koji prepoznaje inovaivneprojeke u kuluri, nauci i ehnologiji, i ulaže u njih višeod 300 miliona funi godišnje.

Jedno je sigurno, ulaganje u kreaivnos mora biipredme planske poliike da bi kreaivnos posaladrušveno poželjna vrednos.

Investranje u kreatvnosAleksandar Đerić

I




ACADEMICA

Moskvi se kreaivne indusrije razvijaju krozkoncep ar-klasera , kreaivnih inkubaora i

umeničkih cenara. Dok u Velikoj Brianijikreaivni klaser podrazumeva mrežu posojećihorganizacija kreaivnog sekora na opšinskom nivou, uMoskvi je isi model realizovan formiranjem umeničkihkompleksa koji su locirani u bivšim indusrijskimobjekima i imaju višenamensku ulogu.

Kreaivni klaseri u Rusiji su različii od uobičajenih.Članice ruskih kreaivnih klasera su nevladineorganizacije ili umeničke asocijacije koje objedinjujunezavisnu umeničku praksu s komercijalnim uslugama.Danas u Moskvi posoji pe ar-klasera: Dizajn cenar ArtPlay , Kulurni cenar Art-Strelka (ar-srelica), Fabrika Arma, projeka FabRika i Vinzavod (fabrika vina).

Dizajn cenar ArtPlay (www.arplay.ru) smara senajreprezenaivnijim kreaivnim klaserom u Moskvi.Galerija dizajna posoji od 2003. godine. Nakon njenogpreseljenja u prosor bivše fabrike Crvena ruža iovaranja cenra zajedno s arhiekonskim biroomokom 2005. godine, akivnosi klasera su se proširile ina fabrički kompleks površine 10.000 m², koji jednimdelom služi i za izdavanje. Osim prosora, proširena je iakivnos klasera. Izložbena dvorana „unapređena je“drugim manifesacijama, a popularnos mesazaineresovala je više umenika da pod isim krovomosnuju aelje, šo je značajno uicalo na razvoj scene.

Danas je ArtPlay prepoznaljiv i profilisan umeničkiprosor. U ovom kompleksu nalazi se devenaes

arhiekonskih biroa, dizajnerskih i umeničkih aeljea,agencija za odnose s javnošću i za markeing, dveprodukcijske kuće u oblasi eksperimenalnog filma,izdavačka kuća, posprodukcijski sudio kanala ORT,saloni ukrasnih i dekoraivnih maerijala, saniarneehnike, rasvee, prodavnica audio-video ehnike id. Ucenru su ovoreni ugosieljski objeki Keks i Suzy Wong

Bar , koji, pored osnovne namene, služe i za održavanjerazličiih kulurnih i korporaivnih manifesacija.Delanosi ArtPlaya obuhvaaju:

- prodaju namešaja i predmea za uređenje enerijera;

- kompleno opremanje objekaa dekoraivnimelemenima i audio-video ehnikom;- arhiekonsko projekovanje sambenih i javnihprosora;- organizaciju izložbi, konceraa, pozorišnih predsava,

modnih revija;

- prezenacije knjiga, filmova, ržišnih noviea, naučnihkonferencija, foruma id.

Prezenacija i višefunkcionalnos ar klaseraobezbeđuju širok audiorijum, veliku popularnossamog mesa. Nasanak ArtPlaya je znano uicao i naurbanu okolinu. Nekada oronuli i pusi deo gradaposao je jedan od najmodernijih i najprivlačnijih. Zamanje od godinu dana osnovan je i biznis cenar Crvena

ruža u čijoj je blizini ovorena eminenna Moskovskabanka. Planirano je ovaranje novog kompleksa unovoizgrađenom poslovnom cenru na reci Jauzi ucenru Moskve, na površini od 350.000 m² namenjenojnajpre arhiekonskim i dizajn biroima, kao i osalimumeničkim organizacijama.

Znano drugačiji je insiu Art-Strelka

(www.arsrelkainsiue.com) smešen u prosor bivšihgaraža kondiorske fabrike Crveni oktobar . Posoji od jeseni 2004. godine. Kao samosalna mreža, osnovan jena inicijaivu nekolicine umenika. Osnovna delanosmu je bila saradnja s drugim galerijama i organizacijaizložbi, ali je prosor vremenom nadrasao svoju

namenu i posao alernaivni kulurni cenar i meso zadebae s osnovnom misijom israživanja i unapređenjadelanosi medija, arhiekure i dizajna. Obuhvaa čeirisudija, salu za predavanja, medijsku biblioeku, velikiovoreni prosor za brojne umeničke i medijskesadržaje. U njemu se nalazi dese prodajnih galerijasavremene umenosi. Mreža više galerijskih prosorana jednom mesu omogućila je popuno novi vidumeničke prakse, isovremeno oežavajući selekorskirad ime šo galerije konsanno moraju da usaglašavaju

Kreatvni klaseri i indusrijsko nasleđe -sudija slučaja MoskvaAna Ćurčin

U

81




82

emaski i izlagački koncep. Uprkos ome šo cenarfunkcioniše bez finansijske podrške eksernihfinansijera, posao je bian kulurni punk u Moskvi.

Treći ar klaser u Moskvi je FabRika

(www.proekfabrika.ru), ovoren krajem 2004. godine uprosoru posojeće fabrike papira.

Ineresanno je da su idejni vorciprojeka bili sami predsavnicimoskovske fabrike. Iako je u počekuprosor bio samo izložbeni, vremenomse dijapazon delanosi proširio i danasobuhvaa muzičke, pozorišne i filmskeprograme, kao i programe vezane zasavremenu arhiekuru. Upravnici suzaključili da je projeka posao klaser,iako se nije rukovodio im modelom.FabRika sadrži dva ogromna prosora,adapirana za različia umenička

dešavanja, paviljon od 700 m²,predviđen za izdavanje predsavnicimakreaivnih indusrija, dva magacina gdesu smešeni aelje i posprodukcijskisudio, bar i rezidenciju (aparman zagose). Predsavlja višenamenskiprosor, namenjen savremenoj likovnoj

umenosi, uspešno sarađuje s pozorišima, a sasavni je deo muzičke scene Moskve. Kao i osali klaseri, činidelove grada arakivnim, a smara se i veomaavangardnim mesom – secišem ključnih umeničkihzbivanja uz koje fabrika papira i dalje neomeanoposluje.

U model ar klasera akođe se može svrsai i prosorbivše fabrike plina Arma. Vlasnici fabrike i rukovodioci

klasera su renomirani umenici i dizajneri DenisSimačev, Kaja Gomiašvili i Aleksandar Jaku. Klaser je sačinjen od njihovih aeljea, showroomova, galerijei popularnog kluba Gazgolder. Arma se može nazvaiklaserom za auorski modni dizajn ( fashion art

cluster ) jer se u njoj veoma česo održavaju modnerevije. Pored galerija u isom prosoru se nalaze i dvabara, prodavnice unikanih umeničkih eksponaa,rekih muzičkih izdanja i kolekcionarskih predmea zauređenje enerijera. Vlasnici su počeli da adapirajusvoju erioriju i iznajmljuju prosor predsavnicimakreaivne indusrije. Za razliku od prehodnihklasera, svi prosori osim galerija i kluba suzavorenog ipa, namenjeni isključivo za VIPaudiorijum.

Najmlađi ar klaser u glavnom gradu Rusije,isovremeno i najeminenniji, jese Vinzavod

(www.winzavod.com). U vrlo krakom periodu zauzeo

je bino meso na kulurnoj mapi grada, šo ujednopokazuje još jedno poziivno iskusvo primenemodela klasera. Napušenu fabriku Vinzavoda najpre je zakupio mali im umenika koji su po niskoj ceniuspeli da ovore sudio i ujedno organizuju izložbe.Ubrzo su i druge kolege bile privučene ogromnimprosorom koji je savršen za izlaganje savremeneumenosi. Uz mnogobrojne radionice i diskusije orazvojnim modelima kreaivnih indusrija – Vinzavod

je svorio kompleks od sedam zgrada, površine20.000 m². U njemu se pored aeljea, galerija iprodavnica nalaze različie umeničke službe iposlovni sekor. Infrasrukura Vinzavoda omogućava

gosima sinergiju doživljaja na besplanim izložbama,predavanjima, prezenacijama auorskog filma ikoncerima, kao i predah u klubu i resoranu.



83


ACADEMICA

ulurni kapial je od izuzene važnosi za gradoveu razvoju. On ne obuhvaa samo maerijalno

(spomenici kulure) i duhovno (lokalnespecifičnosi, predanja, isorija) nasleđe, već i sadašnjeakivnosi sanovnišva usmerene ka očuvanju iprezenaciji ih vrednosi.Ulaganje u kuluru ne rebashvaii kao deo javnihroškova, o je zapravo deoekonomije u razvoju. Brojniekonomisi u kuluri dokazalisu da evro urošen za kulurneakivnosi donosi osam evraprihoda lokalnoj zajednici.Takođe, ovakav razvoj ideniea zajednice doprinosikvalieu javnih prosora i drušvenih odnosa. Razvija seodgovornos građana prema sredini u kojoj žive.

Osećai se sigurno i prihvaćeno u sredini u kojoj živiš

znači prihvaii njenu prošlos i idenie. Kada je upianju razvoj lokalnih poliika (svaranjeprograma i analiza mogućih opcija razvoja,o čemu dealjnije možee pročiai u knjiziUravnoteženje delovanja: 21 strateška

dilema u kulturnoj politici , FrancoisMaarasso & Charles Landry), izuzeno jevažno podjednako učešće lokalnogsanovnišva, sručnjaka i lokalne uprave.Dakle, ne posoji podela na učesnike iposmarače već celokupno sanovnišvoučesvuje u sraegiji razvoja.

Ukoliko želie da razvijee projeka koji će podsaćikulurni razvoj vaše zajednice, imae borbeni im kojipošuje navike i vrednosi svih socijalnih grupa koje unjoj žive, ili znae gde da ga nađee, naoružali se sevoljom i kreaivnim idejama, osalo je još samo nekolikokoraka da uspee u ome. Ukoliko se svesni značajakulure i umenosi za celokupan razvoj drušva, budiesigurni da je aj razvoj već počeo.

Osam koraka do kvalienijeg živonog

prosora

Javni prosor je izuzeno važan za socijalnu i kulurnuinerakciju ako da njegov kvalie ne određuje samo

uređenje. Da bi se korisnici osećali prihvaćeno uokruženju, porebno je da pošuju radiciju, navike ivrednosi zajednice. Drugačije rečeno, da maerijalizujusvoj idenie i podsiču kulurne akivnosi. Velikepošumljene ili vodene površine i čisi parkovi dosagovore o zajednici i njenim vrednosima. Dok je kod nasi dalje usaljeno uverenje da ne reba gazii ravu, uNemačkoj ćee reko gde naići na klupu jer poseiocisede – na ravi.

Pravilan raspored akivnosi u javnim prosorimapoziivno uiče na privane prosore. Konfliki mladih isarijih u nekim drušvima nameću pianje bezbednosi.Kojim koracima prošeai do mogućeg razvojakreaivnog poencijala i prevazići ove probleme?

Korak I – Definisanje poencijala fizičke srukure

Geografski položaj i prirodne karakerisike uiču na

kvalie projeka. Oni mogu bii zanemareni, ali mogubii i pokreač programa, jedna odvrednosi i inspiracija za dalji razvoj.Mogu se vrednovai prirodnelepoe naseljenog mesa duž reke,ali i njegova uloga koridora kojipovezuje mnoge gradove, pa idržave. U prvom slučaju, razvoj ćeeći ka promovisanju lokalnihvrednosi, u drugom bi razvoj imaoregionalni karaker.

Korak II – Definisanje drušvenih grupa u okviruzajednice i akivnosi kojima se bave

Kako bi projekom uodređenoj meri iodređenim akivnosimabile obuhvaćene svedrušvene grupe,porebno je definisainjihove specifičnosi,zasupljenos ucelokupnoj zajednici i akivnosi kojima se bave.Podržavajući manjinske grupe, poziivno uičemo na

lokalni idenie.

Neophodno je stvoriti prostor za dijalog koji je otvoren

za sve. Uspešna interkulturna vlast na svakom nivou u

Kreatvna pusolovinaMilica Aposolović

K




84

velikoj meri prepoznaje se i po tome da li neguje takav

prostor: fizički prostor poput ulice, pijace ili prodavnica,kuća, zabavišta, škola i univerziteta, kulturnih i

socijalnih centara, omladinskih klubova, crkvi, sinagoga

i džamija, sala za sastanke u velikim preduzećima i na

radnim mestima, u muzejima, bibliotekama i drugim

prostorijama za razonodu, ili virtuelnom prostoru poput

medija.

Urbanizam je jedan očigledan primer: urbani prostor

može se organizovati na „uskouman“ način ili na više

„širokoumnih“ načina. Prvi podrazumeva

konvencionalno predgrađe, rezidencijalni deo,

industrijsku zonu, parking i obilaznicu. Drugi se odnosi

na vrlo prometne trgove, parkove, bučne ulice, kafiće natrotoarima ili pijacu. Ako „uskoumni“ delovi grada

podrazumevaju otuđen život, onda „širokoumni“ prostor

može da zbliži različite segmente društva i iznedri

određeni osećaj tolerancije. Kulturne aktivnosti mogu

biti izvor znanja o različitom kulturnom izražavanju i

mogu doprineti stvaranju tolerancije, uzajamnog

razumevanja i uvažavanja. Kulturna kreativnost nudi

bitan potencijal za unapređenje poštovanja drugih.

Kreativni građani angažovani na kulturnim aktivnostima

stvaraju nove prostore i mogućnost dijaloga.

Save Evrope:Bela knjiga o

interkulturnom dijalogu

Korak III – Definisanje akcija i manifesacija kojeorganizuje opšina

Ovaj korak je važan jer može dodano razvii programpodrškom već posojećih akcija ili njihovimunapređenjem. Tako već posojeće ekološke akcije

mogu dai smernice da,na primer, maerijalšaora, u kojem će seodržavai radionice,

bine za koncere id,bude od recikliranog ilibiorazgradivogmaerijala. Popisposojećih akcija govorio već podržanim

vrednosima, a kod razvoja novih projekaa rebalo bisavii akcena na zanemarene vrednosi (umenosgrafia, nerazvijeni sporovi, akivnosi sarijih uslobodno vreme…)

Korak IV – Definisanje vrednosi koje će bii podržaneprojekom

U svakom projeku se definišu osnovne vrednosi iopisuju akivnosi zajednice. Na primer, ukoliko je jednaod vrednosi prisupačnos, porebno ju je obezbedii

svim kaegorijama sanovnišva (mladima, sarima,

osobama s invalidieom…)Korak V – Definisanje ciljeva iz daih vrednosi

Nakon definisanjavrednosi definišu seciljevi koji bližeodređuju inervencijeu prosoru ili programakcija. Kada je upianju prisupačnos,mogući ciljevi bi bili:kolska i pešačka

prisupačnos i umrežavanje pešačkih komunikacija.

Korak VI – Definisanje krierijuma

Krierijumi predsavljaju krajnji rezula konkreizacijevrednosi i još se mogu iskazai u brojkama (u omslučaju se nazivaju indikaori). Prehodno izveden cilj –umrežavanje pešačkih komunikacija, preveden ukrierijume se dealjnije definiše: izgradnja novih saza,raščlanjavanje na primarne i sekundarne saze, čime jeomogućeno funkcionisanje mrežnog sisema. Porebno je proći pu od vrednosi do krierijuma kako bi sesačuvala hijerarhija vrednosi i na pravi način prenela u

projeka.

Korak VII – Definisanje načina finansiranja projeka

Projeka se može finansirai kroz:

- sponzorsvo (podrazumeva davanje novca izprivrede za kuluru s ciljem da se predsavi ime,proizvod ili usluga);

- nagradne donacije (novac dolazi iz javnih izvora idaju ga međunarodne organizacije);

- prihodi (izdavanje prosora, prodaja ulaznica id);

- donacije i kampanje (predsavljaju poklon firmi,pojedinaca, grupa svesnih značaja projeka);

- donacije fondacija i fondova (fondacije i fondovifinansiraju projeke čiji se program uklapa u njihoveciljeve).

Više o finansiranju umeničkih projekaa: Ulaganje u

budućnost: Fundraising u kulturi , Andrew McIlroy.

Korak VIII – Saradnja s opšinskom upravom

Nakon konkursa za finansiranje i sufinansiranjeprojekaa udruženja građana (spada u budžeskofinansiranje), može da opočne i saradnja s opšinom.



85ACADEMICA

kuelnos ekoloških pianja je uvukla jeumenos u oblas reciklaže uz zadaak da

kriikuje, obrazuje i upoznaje. Recikliranje uumenosi podrazumeva korišćenje sarih i odbačenihpredmea u procesu svaranja umeničkog dela beznjihove obrade ili uz obradu i promenu forme. Odakvih predmea seizrađuju skulpure,moderan naki, kolaž,komadi namešaja islično. Ovakva„reklama“ koja razvijasves o značajureciklaže zaobnavljanje prirodnihresursa, poslednjih decenija posaje sve popularnija iveliki je broj umenika koji posvećuju svoj rad ovojemi, a goovo da nema umenika koji je se, kroz nekuizložbu ili seriju indusrijskih proizvoda, nije doakao.

Umenos se akmiči s bukom, zagađenim vazduhom,globalnim zagrevanjem i manjkom zelenila.

Aaron Kramer je rekao da je đubre neuspeh maše. U jednoj rečenici je opisao sve lepoe kreaivnog kapiala.Da bise videli kolike su razmere reciklažne umenosi,prošeaje kroz modu, dizajn, likovne umenosi, ali ipored auo-opada, reka i plaža koje obiluju „plasičnimpoencijalom“. Ukoliko završie u svom podrumu,puovanje je bilo uspešno.

Solice koje pokazuju smer kreanja

Boris Bally ransformiše aluminijumske ulične znakove,čepove i delove oružja u savremene komade namešaja,ali i u osale umeničke predmee. Dobinik je brojnihnagrada (The Victoria and Albert Museum, Renwick

Gallery and Cooper Hewitt National Design Museum) injegovi radovi su izloženi širom svea.

Svaki komad namešaja nasaje odabirom jednogznaka ili kombinacijom više njih iz kolekcije koju

pažljivo formira oko dve decenije. Porebno je

da se poklopi više parameara prilikom izbora,kao šo su: veličina, debljina, grafička podloga iosalo. Na duhovi način iskazana vešinagrafičkog dizajnera.

Skulpurom proiv opada

Leo Sewell je magisar isorije umenosi koji se baviizradom skulpura od raznovrsnog prikupljenogmaerijala. Živeo je pored deponije u deinjsvu i česose igraoodbačenimpredmeima kojesu rodieljipokušavali dasasave ilinaprave novekombinujući ih.Danas ima velikuradionicu ikolekciju od 100 000 odbačenih predmea, razvrsanih u2000 kaegorija. Njegove skulpure nalaze se u više od40 muzeja širom svea.

Ljubav prema vodi

Kahleen Egan se bavi surfovanjem. Puujući sveomuvidela je ozbiljnos zagađenja plasikom. U skladu spravilima surfovanja, vodi se sloganom: „Ne možemozaobići alase, već moramo preći preko njih“. Tako je

počela daučesvuje uakcijama čišćenjaplaža i da ukazujena bačene flaše unašoj blizini. Svakonovo puovanje isvaka nova plažaproizvode nekinovi mozaik ili

skulpuru. Na SMART Art – Trash Into Treasure izložbipredsavila se insalacijom Plastični talas.

Bilo da se radi o poznaim umenicima ili akivisimapopu Kahleen, njihov rad je podjednako vredan kada je u pianju razvoj ekološke održivosi i kriični sav ozagađenosi prirode. Oni su pronašli svoj način da

svaraju umenos od našeg opada.

Na kraju, svakom gradu je porebna reciklama, zaokonzervu u ruke i… recikliraj!

Recikliranje kroz umenosAcedemica

A




reaivni klaseri su oblik podrške razvojupreduzenišva, zasnovan na povezivanju različiih

subjekaa koji deluju u domenu kreaivnihindusrija na lokalnom nivou, u sredini koja simulišekreaivne akivnosi i svaralašvo. U zavisnosi od prosora,drušvenih, ekonomskih i isorijskih okolnosi mogu sezapazii različii oblici klaserski orijenisanog razvojakreaivnih indusrija (npr. kulurni kvarovi, kreaivnelokacije, umeničke zone, kulurni cenri id).Osnovni moiv razvoja klasera je usposavljanjeveze i saradnje među preduzećima ne bi li se naaj način obezbedila podrška za razvojpreduzenišva i jačanje kapaciea određenihsekora, i ime unapredila lokalna ekonomija iblagosanje.

Kreaivni klaser povezuje kreaivne indusrije, i nalokalnom nivou formira okruženje koje simuliše akivnosisvaralaca, ali i zadovoljava porebe korisnika, pri čemu

poziivno uiče na okolinu. Analiza primera iz praksepokazuje da model ar klasera (kao vrsa kreaivnogklasera) omogućava umenicima i organizacijama u kulurida prevaziđu finansijske poeškoće, da se svoriinfrasrukura i amosfera u kojoj se organizacije paralelnorazvijaju. Učešće države u podsicaju rasa klasera, složili suse i umenici i eoreičari, neophodno je zbog balansaizmeđu kulurnih i komercijalnih komponeni, koje susušinske u koncepu kreaivnih indusrija. Svakako da jenasup zv. kreaivne ekonomije, i u zemljama koje suodnedavno prihvaile kapialisički model i ržišni privredu,više nego očigledan i da se sve više posavlja kao imperaivopsanka na sveskom ržišu.

Model klasera vodi poreklo iz eorije ekonomije MajklaPorera (Michael Porer), ali danas posaje nezaobilizan uumačenju kreaivnog sekora, zasnovanom na kulurnom iumeničkom eklekicizmu. Definicija klasera u ekonomijioznačava prosorno sažimanje samosalnih preduzeća kojaorganizaciono nisu udružena, već se među njima formirajuraznovrsni parnerski odnosi i različii oblici saradnje:ehnička ili druga vrsa podrške, razmena kadrova, ideja,iskusava i sl.

Sam model organizacije kreaivnih klasera poiče iz VelikeBrianije. Misija kompanije Creative Clusters jese da israži

kreaivne indusrije u različiim regionima, s ekonomskog iorganizacionog sanoviša, i da na aj način proizvedeinformacionu mrežu kroz koju bi podsicala komunikacijuizmeđu različiih subjekaa u kreaivnom sekoru. I druge

državne insiucije u zemlji (North West Development

Agency , Creative Industries Development Service, LondonDevelopment Agency ) podržavaju rad samosalnihneprofiabilnih organizacija, a naročio njihovu saradnju sposlovnim sekorom. Osnivanje kreaivnih klasera i jačanjenjihove umreženosi doprinosi ekonomskom razvoju,povećanju broja novih radnih mesa, rešavanju socijalnihproblema, unapređenju infrasrukure, urizma i obnovigradske sredine.

Brojni su brianski primeri jačanja kreaivnog sekora nanivou regiona i lokalnih zajednica. Tako agencija Hidden Art

of Hackney sarađuje s dizajnerima, dok se Paddington

Development Trust bavi razvojem kreaivnih indusrija u

oblasi Pedingon. Ove agencije usmerene su na sledećeakivnosi: upravljanje nekreninama,finansijska i informaciona podrška,kadrovske obuke, konsaling, jačanjeinersekorskih parnersava,planiranje poslovanja, razradainvesicionih projekaa neophodnih zasvaranje novih klasera id. Posoji jošmnošvo brianskih primera koji

pokazuju da je razvoj kreaivne sredine priorie brianskihgradskih vlasi. Agencija City Fringe isražuje, na primer,urbane sredine u londonskom biznis cenru City i raga za

inovaivnim mogućnosima svaranja kreaivnih klasera udevasiranim zgradama, najčešće u okviru indusrijskihzona.

Sinagma „kreaivni klaser“ podrazumeva organizacije ipreduzeća usmerena ka kreaivnoj indusriji. Za formiranjeklasera neophodna su makar ri uslova: sličnos proizvoda,zajedničko ržiše ili ržišni segmen, i ljudski resursi. Posojinekoliko ipova kreaivnih klasera u zavisnosi od njihovekoncepcije i prirode:

- jednoobrazni (ujedinjene organizacije isog sekora, naprimer mulimedija i dizajn);

- višeobrazni (ujedinjene organizacije različiih sekora, naprimer dizajn i arhiekonski biroi, kinemaografska ivideo produkcija, izvođačke delanosi, izdavanjeknjiga).

Klaseri mogu bii privani (formirani uz inicijaivuindividualnih preduzenika i privanih organizacija; ubudućnosi mogu dobii podršku države) i opšinski(formirani uz inicijaivu gradskih vlasi). Takođe, uklaserima može preovladavai proizvodnja (zavorena zadruge) ili prezenacija, koja podrazumeva unos kreaivno-profesionalnih delanosi u javni prosor osnivanjem kafea,prodavnica dizajnirane odeće ili namešaja, galerija,koncernih i pozorišnih dvorana id. Alernaivni kulurnicenri koji u susedsvu imaju galerije, knjižare, muzičkeklubove, kafiće – reprezenaivni su primeri ar klasera.


86

Kreatvni klaseriAna Ćurčin

K



87


ACADEMICA

Ne zaboravite, ne možete naterati ljude da budu

kreativni i maštoviti. Potrebno je da oni to žele.

Ričard Florida

ulura i umenos su najvažniji činiociekonomskog i drušvenog razvoja. Kulura jasno

definiše zajednicu, iako ova još uvek ne uspevada definiše ulogu kulurne produkcije. Kreaivnos jezavisna od kulurnog nasleđa – maerijalnog inemaerijalnog, i uiče na dizajn, markeing, noveehnologije id. Koje su onda vrednosi i posledicekulurneprodukcije? Kojiargumeni ukazujufinansijerima naznačaj umenosi?

Konferencija uFirenci podnazivom I kultura se

računa, koju jeorganizovala Sveska banka, održana je 1999. godine iimala je za cilj da odgovori na ova pianja ukazujući nanivo učešća kulure u procesu razvoja. Tom prilikom jezaključeno zašo je kulurna produkcija bina zasavremeni biznis.

I – Argumen razvoja

Kompanije koje ulažu u kuluru, ulažu u poboljšanjezdravlja i obrazovanja zajednice. Buđenjem svesi okulurnoj radiciji podsiče se razvoj urizma, a samimim i izgradnja infrasrukure, očuvanje sarih zanaa,ovaranje resorana… Zanai su prilika za razvojindusrije. Resorani, barovi, ulični prodavci –ekonomski poziivno uiču na gradske cenre jersvaraju dinamičan kulurni živo.

Revializacija okoline

Selo u podnožju planine Babia Gora (Poljska) danas jeprava urisička arakcija zahvaljujući zajedničkoj

inicijaivi rodielja, dece i nasavnika, koji su sprečilizavaranje osnovne škole proširivši njenu namenu.Svoren je obrazovni cenar za očuvanje živone sredine(u okviru koga se organizuju kursevi) i ovoren cenar za

urisičke informacije. Tako su udružene prirodnevrednosi ovog malog mesa, kulurno nasleđe izanaska proizvodnja.

Projeka je pokrenula grupa ljudi, željna da uloži uživonu sredinu u kojoj boravi, isakne mnogobrojnezaposavljene vrednosi, ali i proširi svoj sav o razvoju

ekološki održivih rešenja. Ova zajednica je posalaprimer inerakivne sredine u kojoj se promovišešednja, zahvaljujući zaradama škole na fesivalima,održivi ekološki i kreaivni razvoj.

II – Argumen kohezivnog drušva

Kroz kuluru upoznajemo svoju zajednicu i učimo oprednosima individualnih akivnosi u grupi. Umeničkiprojeki jednim svojim delom ukazuju na negaivne

efeke dosadašnjih savova i delovanja. Kriikuju ih,ujedinjuju učesnike i razvijaju sves o značaju kreaivnogi drušvenog kapiala.Finansiranjemumeničkihprojekaa, koji sefokusiraju naizgradnju zajednice,sponzor ili fondacijadoprinose svaranjuzdrave sredine zabudućnos. Zdrava sredina je svesna svojih vrednosi, i

njeni javni prosori su meso za izraz, saradnju iokupljanje.

Kalio je sari grad u Finskoj. Grupa mladih, u želji dapokrene lokalnu kulurnu produkciju, prilagođenusvarnim porebama sanovnišva, prikuplja sredsva iovara klub Liberte. Nedosaak profesionalnog iskusvanadoknađen je zajedničkim radom i enuzijazmom.Formirano je moderno meso za zabavu i promocijulokalnih muzičkih izvođača. Klub je osnovan 2004.godine i zbog malog budžea posluje uz uporeburecikliranih maerijala.

Ovo je samo jedan od načina akiviranja mladih.Učesnici bolje razumeju prepleenos supkulura uzajednici od posmarača. Samim im mogu znanodoprinei njenom razvoju.

Argument za razvoj kreatvnog poencijalaMilica Aposolović

K




88

Više o akivnosima ovog kluba možee saznai na saju:www.clublibere.fi/libere.hml.

III – Argumen markeinga

Svaranje novih brendova je najbolji markeing zaposlovne parnere i finansijere. Zao je ulaganje ukuluru važno za promociju samih ulagača koliko i zaekonomski razvoj mesa.

Bracka Street fesival se održava u Krakovu (Poljska) ibavi se zanimljivom emom: promovisanjemprodavnica,resorana igalerija u jednojsaroj ulici.Organizuju sesasanci učesnikai boga umeničkiprogram a radno vreme radicionalnih radnji ovorenihu posleranom periodu je produženo. Želja da ova ulicabude jedinsvena sponano je proizvela ovakav događaj.Dokaz da je ovaj kreaivni poduhva nadmašioočekivanja zanalija, jese organizovanje sličnemanifesacije u drugim ulicama Krakova. Uz minimalneroškove i podršku grada, ova kulurna manifesacija jeposala poznaa u celoj državi.

IV – Argumen ekonomije znanja

Turizam, nove ehnologije i zabava, kao indusrijebudućnosi, raže inovaivne definicije. Koji elemenimogu predsaviivrednosizajednice? Da li je glavni aduzabave noćniživo,organizovanjeakmičenja ugađanjuparadajzom ilirčanje u blau?Kreaivne ideje pružaju upravo mladi. Kreaivnabudućnos jednog naroda može izrasi samo izkreaivne sadašnjosi.

Više o ulaganju u kulurnu produkciju i argumenima zanjen razvoj možee naći u knjizi Ulaganje u budućnost:

Priručnik za fundraising u kulturi . Auor je AndrewMcIlroy. Adresa:www.balkankul.org/bk/publicaions.php?lid=sr.

Primeri u ovom eksu uzei su iz knjige Creative

Communities: People inventing sustainable ways of

living, na saju:www.susainable-everyday.ne/main/?page_id=19.



89


ACADEMICA

Osvr na akuelno pianje održivog razvoja

Ove godine je od 7. do 15. maja održana 5. Beogradskainernacionalna nedelja arhiekure (BINA). Organizaorii učesnici su kroz niz izložbi, predavanja, radionica ikonferencija još jednom povrdili da je „sambenaarhiekura i danaspreeča sveukupnearhiekure kaoevidenan primermeđuzavisnosi iinerakcije sdrušveno-kulurološkim i ržišnim miljeom određene sredine injenog prosora / vremena“. Pianje „Ša je o novo usanovanju?“, pokreće niz drugih koja se iču porebasavremenog korisnika. Tokom puovanja kroz

israživačke prisupe evropskih zemalja, kada je upianju redefinicija forme i funkcije, svaki projeka jepokazao naklonos individualnoj inerpreaciji značajaradicije i održivosi u savremenoj arhiekuri. Ako jeBINA želela da okupljanjem različiih prisupa navedeposmarača da okrije ša znači sanovanje danas,brojne debae i predavanja su svakako povrdile njenuspeh.

Počevši od arhiekure Beograda i drugih gradova uSrbiji, Crnoj Gori i Albaniji, primeri dosežu i doskandinavskih zemalja koje se s pravom smarajunosiocima globalne sraegije razvoja ekološkeodrživosi. Izložba radova, koji su nasali u biroimadanskih, švedskih, finskih i norveških arhiekaa –

Modeli stanovanja za budućnost – govori oniskoenergeskim kućama koje korise solarnu energiju,recikliranim maerijalima id. Izložbu prae i predavanjaposvećena ovoj emi i radu na projekima. U daljemeksu će bii predsavljeno nekoliko učesnika koji nasvoj način „uče iz krize i razvijaju se prihvaajućipromene“ (JDS Arciecs).

Gosi iz Velike Brianije (Samia Sinha), Ialije (AnđeloMingoci), SAD-a (Gonsalo de Velje-Inklen) i Francuske

(Sefan Viguro) vodili su ribine o fenomenu održivograzvoja oslanjajući se na različie meode. Bavili su sekorišćenjem različiih maerijala i laminarnekonsrukcije, urbanisičkim planiranjem danas,

ambijenalnom održivošću i osvrali se na dosadašnjaevropska iskusva. Brendeland & KrisoffersenArkieker, Helen & Hard Arkieker,Tham & VidegarArkieker i Lassila Hirvilammi Archiecs pokazali sukako doživljavaju održivos i prenose je krozarhiekonsku poeiku.

U dijalogu s drveom

Brendeland & Krisoffersen Arkieker u svom radueksperimenišu s uporebom drvea i smaraju daizgradnja ideniea reba da eče paralelno sizgradnjom svesi o značaju prirodnih resursa. Njihovsambeni objeka u Svarlamoenu u Trondhajmu dobio je međunarodno priznanje i nagradu Mis van der Roe

2005. godine. Njihovo predavanje bilo je posvećenoprezenaciji osalih projekaa – sambenih objekaa,

obdaniša, kolibe i vile – čija je zajednička karakerisikainovaivna uporeba drvea. Više informacija na:www.bkark.no.

Lokalni poencijali

Helen & Hard Arkieker isražuju primenu održivihprincipa kada je u pianju drušvo, ekološka urbanasrukura,rekreaivne površinei infrasrukura.„Težiše njihovograda je u ukivanjukvaliea maerijala,gradnje,infrasrukure izaheva funkcionalnos u novu održivu prosornos“(BINA). Za dosadašnje rezulae dobili su međunarodnopriznanje i niz drugih.

Njihov prisup obogaćuje razvijanje svesi o značajulokalnih poencijala kroz korišćenje lokalnih resursa. Unorveškom Expo paviljonu u Šangaju predsavili su

snagu prirode i više aspekaa održivog razvoja u„mulifunkcionalnoj šumi“ koja se sasoji od 15 sabala iima zadaak da podsiče fizičke i socijalne akivnosi.Više informacija na: www.hha.no.

Ša ima novo u sanovanju?Milica Aposolović




90

Arhiekura podređena načinu živoa korisnika

„Održivos je širok pojam koji obuhvaa brigu o živonojsredini, drušvu i ekonomiji. Podizanje svesi arhiekaa,građevinaca i krajnjih korisnika o živonoj sredini,inspirisaće ehnološke inovacije i pozvai građevinskuindusriju da razvijedugoročna održiva rešenja. Izraganja za održivimdizajnom, proizvodnjom iživoom, pojaviće se novaarhiekura sa svojim jedinsvenim izrazom.“ Tham& Videgar Arkiekerpokušavaju da spoje efekeglobalnog i specifičnosilokalnog, oslanjajući se prvensveno na kulurnuodrživos. Dobinici su brojnih nagrada, a značajni su improjeki: Muzej moderne umenosi u Malmeu i Muzej

umenosi Kalmar. Više informacija na: www.vark.se.

Saradnja

Lassila Hirvilammi Archiecs neguju zanimljiv prisup -u svaranju prijaeljske, održive arhiekure inspiracijupronalaze u saradnji s klijenima i gradieljima i, kako

kažu, imali su prilike da naučekorisne meode od majsorazanaa. Njihova arhiekura jeposvećena lokaciji i zasniva sena principima funkcionalne,ehničke i ekološke održivosi.Rade na velikom broju različiihprojekaa kao šo su poslovni

objeki, crkve, sambene zgrade, privane kuće,enerijeri… Crkva Karsamaki Singl dobila je nagradu zanajbolju zgradu u severnoj Finskoj 2004. godine. Višeinformacija na: www.lh-ark.fi.

-------------------------------------------------------------------------Ovaj izbor samo jednog segmena iz BINA programaizdvaja emu održivosi u sambenoj arhiekonskojpraksi. Međuim, različii prisupi nam pokazuju dabavljenje arhiekurom danas znači bavljenje

određenim aspekima održivosiu zavisnosi od ogakako shvaamo aj pojam. (Još 1992. godine su sepojavile 92 definicije održivosi!)



91


ACADEMICA

a li se prošeali oslikanim ulicama Berlina,slikali se pored džinovskog pauka koji čuva ulaz

muzeja u Bilbau,ili poseili Prairie ArsFesival u SevernojAmerici? Da li serazmišljali koja bi emapredsavila vrednosivašeg grada?

Umenos u javnimprosorimapodrazumeva umeničko delovanje na ovorenom koje jača vrednosi zajednice i privlači pažnju. Prisusvoumenosi, koja više nije ograničena muzejima igalerijama, gradi kriičko mišljenje i upoznaje nas sasopsvenim idenieom. Ovakav prisup briše uloguposmarača, zajednica je a koja umeničkom delu daje jedinsveni karaker, pa se umenos može definisai i

kao ujedinjujuća sila koja ransformiše sliku grada(www.publicar.ie).

Umenos poziivno uiče na idenie i vrednosizajednice, ali i na kvalie živonog prosora. Onapodsiče kreaivnos (učešćem mladih, organizovanjemdogađaja i fesivala, obrazovanjem u javnimprosorima). Poziivno uiče na održavanje zelenihpovršina (akivacijom i arakivnošću umeničkihinervencija). Dolazi do razvoja mreže pešačkih saza.Umenos obogaćuje posojeći karaker prosora(izborom i dizajnom mobilijara, većom posećenošću,pružanjem izbora različiim grupama sanovnišva).

Grad koji neguje umenos i mašu, grad je koji voli dase igra. A grad koji se igra, ujedno misli i oseća zajednosa svojim građanima.

Najveća galerija na sveu – umenos nafasadi

Reklama. Grafii. Projekcija. Foografija. Zavesa.Posmarač.

Drušvo informacija u 21. veku reira fasadno planokao posamen. Kada je u pianju umenos naovorenom, fasadno plano igra značajnu ulogu u

razvoju grada i preuzimanju odgovornosi koju je dosada imao galerijski prosor. Tako značajna mesa ugradu posaju markirana i podsiču socijalnu inerakciju.

Prošle godine su projekovana značajna umenička delana fasadi opere u Sidneju okom 21 dana. U omperiodu, grad je svakog renuka nudio novo iskusvo.

Sanovnici sve većeg broja gradova imaju priliku da sesusrenu s ovakvimvidom izložbi.Umenos više nijeizbor, većsvakodnevica.

Anonimni umenik JRkorisi dominannegrađevine da prikažesvoje foografije. Njima su u više navraa bile„zamoane“ zgrade Pariza, Njujorka, Londona, Berlina

id (www.jr-ar.ne). Oslikavanje fasada podsiče mladeda budu akeri urbane obnove okoline u kojoj žive.

Arhieka koji je arhiekuru video na svojnačin

Na kari nezaobilaznih znameniosi, koje reba poseiiu Beču, zabeleženi su i projeki poznaog arhiekeHundervasera (Friedensreich Hunderwasser),HunderwasserHouse i Hunderwasser-KrawinaHaus.On je još osamdeseih godina korisio fasadu reirajući

je kao skulpuru. Smarao je da je arhiekurainsrumen zaumenos. Objekaposaje umeničkodelo na ovorenom,a poruka dela navodiposeioce da sezadrže na immesima i razmišljajuo njoj.

Hundervaser je rođen 15. decembra 1928. godine u

Beču i bavio se vajarsvom, slikarsvom, arhiekurom idizajnom zasava, pošanskih marki, kovanica i plakaa.Svoj sil nazvao je ransauomaizmom – delo reba daizaziva iskusvo gledaoca, a ne umenika. Korisio je

Umenos u javnim prosorimaMilica Aposolović

D




92

nepravilne oblike fasada, prirodne karakerisike pejzažai svele boje. Za sobom je osavio mnoge projeke širomsvea.

Spiralna šuma uDarmsadu(Nemačka) je

zgrada sa 105aparmana,garažom, kafe-barom, kao iigrališem za decu i jezerom u dvorišu.Izgrađena je1998.godine. Njena fasada priča alasima o zemlji, dok je krovprekriven drvećem i žbunjem. Iz nasumično pobacanihprozora po fasadi akođe rase drveće. Gradnja jepopuno podređena prirodi.

Koreni umenosi u javnim prosorima usađeni su uevropskoj radiciji. Nakon perioda u kome umenosposaje sasavni deo arhiekure, a zaim i nakonmoderne u kojoj o presaje bii, pianje njenog značaja

za idenie javnihprosora se vraća.Isključivo eseskauloga skulpure urazvoju urbanesredine i prikazu njenemoći zaposavljena je.Danas je umenosnajrasprosranjeniji

medij koji uvlačiposmarača usavremene problemedrušva.

Ekološka skulpura

EkoART je pokre umenika koji se baveživonom sredinom i akuelnim ekološkimproblemima. Počeci ovog pokrea zabeleženi

su još šezdeseih godina prošlog veka.Umenici su imali porebu da se oslobodegranica koje nameću zidovi galerijskogprosora ali i da ukažu na značaj očuvanja

prirode. Umenos je podređena nauci, a maerijal zarad je najčešće zemlja. Iako najveći broj akivisapodsiče lokalnu zajednicu da se uključi u očuvanjeprirodnih saniša, pueva i lepoa, projeka je goovouvek velikih razmera, a njegov značaj inernacionalni.

Ovde su dai primeri samo jednog segmena

celokupnog projeka. Akcena može bii na jasnoj imeaforičnoj emi projeka, ali i na uporebi maerijala inačinu izvođenja. Svaki projeka dodano uiče naurbanu obnovu grada, oživljava gradske cenre irazmerom privlači sanovnike da posanu njegoviučesnici.

Više o projekima na: www.ecoarprojecs.org.

Ar Eggciden

Holandski umenik Henk Hofsra oživljava uliceoslikavanjem posledica nemarnosi u očuvanjuprirodnih resursa. Nakon svoje Plave ulice dugačke 1000meara, koja pliva u sivilu guso izgrađene sredine(www.sunned.org/weblog/2007/11/henk_hofsras_urban_river.hml ), oslikao je najveći skver u Holandiji(Leeuwarden) u okviru projeka Art Eggcident . Ovadžinovska jaja su u da podsee na moguće poslediceglobalnog zagrevanja ukoliko se već danas ne preduzmenešo.

Nauka

Jackie Brookner iz Njujorka sarađuje s ekolozima,biolozima i pejzažnim arhiekama kako bi njenabioskulpura bila proizvod naučnih israživanja. Svoju

najpoznaijuskulpuru Prima

Lingua opisuje kaoveliki jezik koji ližezagađenu vodu, dokbiljke pokušavaju dazasene mikrokosmos

da im pomogne uprečišćavanjuvazduha.



93


ACADEMICA

Wan o Hug a Tree? Ge in line! Moe Beiiks

Moe na duhovinačin želi da naspodsei koliko smovezani za prirodu.Korišćenjemorganskogmaerijala – pruća –pravi veliki brojskulpura koje grledrvo. Usamljeni ljudi mogu samo da čekaju na red kakobi pronašli svoje drvo koje su davno zaboravili.

Topiari figure

Topiari umenos

(Topiary Ar)podrazumevavešinu oblikovanjabiljaka u procesugajenja. Ovajradicionalni načinukrašavanja vrovadanas podržava

korišćenje prirodnih maerijala i prenosi poruka oraznovrsnosi ekološki održivih rešenja u umenosi.Umenos promoviše akivnosi jedne zemlje. Onakriikuje, podseća, podržava, odbacuje. Topiariumenos je idealan način da manje sredine razvijusopsveni biznis i podsaknu ekonomski razvojzajednice. Poredopiari skulpurana javnimprosorima i uprivanimbašama, svečešće ihsrećemo ureklamiranjupoznaihkompanija.

Posavlja se pianje koja je još uvek neisražena ulogaskulpure u zašii živone sredine.

Više foografija na: hp://www.opiaryjoe.com.




94

Viliamzburg – kreaivni inkubaor

Iako megapolisi u ekspanziji, gradovi su zadržaliinovacijsku ulogu, generišući kvaliean kulurni živo isadržajan odnos prema zajednici. Jedan od dobrihprimera akvog sponanog urbanog živoa, kojipromoviše ideje slobode i demokraije, inkluzije, brigu

za drušvo i jednosavne živone porebe, jesezajednica Viliamzburg (Williamsburg) u isočnom deluBruklina u Njujorku.

To je snažna zajednica umenika s više od ri hiljadečlanova, uglavnom mladih koji ne prihvaajukorporaivnu kuluru. To je meso napušene idislocirane indusrije koja je oživljena za porebesanovanja ili kulure i umenosi. Još okom šezdeseihgodina prošlog veka prvi umenici su se doselili u ovajdisrik, da bi ekspanzija kulminirala okomdevedeseih, sve do danas.

Niske cene za renu i veliki prosori pogodni za aeljee,galerije i muzičke klubove, kao i dobra povezanos sisočnom sranom Menhena, učinili su ovaj disrikveoma popularnim za mnoge mlade kreaivce koji susvorili alernaivu komercijalnoj čevri Velike Jabukena drugoj srani obale. Kreaivnos, originalnos,odsupanje od konzumerizma i svega šo bisimbolizovalo porošačko drušvo, ovde su se pokazalikao koncep za razvoj čevri koja je arakivna zamnoge urise. Unuar disrika svaraju se ar klaseri,bazirani na umeničkim zanaima i specifičnomkulurnom urizmu, koji već decenijama dokazuju svoj

koncep održivog razvoja. U čevri deluju i brojni arinkubaori: ovde nasaje prepoznaljiva njujorška scenaindi muzike i hipser kulure (mešavina panka, hipikulure i brojnih alernaivnih muzičkih konrakulurnih

pokrea, koje su razvijali pripadnici američke srednjeklase, uglavnom inejdžeri koji su odbijali da prihvaemejnsrim kuluru), kao i scene u kojima fank , soul ivorldbi muzika raži nove forme. Brojne muzičke markedobile su upravo odavde svoje najbolje proizvode.Uporedo s muzičkom scenom, akođe su nasajaligalerije i pozoriša slične orijenacije, kreaivneindusrije koje razvijaju svoju zajednicu i ržiše.

Razvoj kreaivnih zajednica na komercijalnimosnovama

Da je moguće napravii i održai uspešan javni prosor,na najbolji način pokazuje Reading Terminal Market uFiladelfiji. RTM je neprofina organizacija koja ima lanacod 80 prodajnih mesa u zavorenom prosoru ržnice.To je najsarija i najpoznaija ržnica u SAD-u, još izranog kolonijalnog perioda, a neprekidno radi od 1893.

Na om mesu moguće je kupovai meso, ribu, voće,povrće, cveće, peciva, knjige i odeću, kao i korisiiusluge deseine različiih nacionalnih resorana. Amiširedovno snabdevaju ržnicu svežom organskomhranom. Tokom vikenda RTM posei više od 100 hiljada

ljudi, šo je čini jednom od najposećenijih pijaca nasveu. Time ovo meso predsavlja poziivan primerprivane inicijaive, usmerene na izgradnju zajednice ikvalienog zajedničkog živoa koji se permanennounapređuje, a nema nikakve veze sa šoping molovima ivelergovinama, koji su preplavili naše gradoveponudom firmirane robe. RTM je dobar primer

klaserskog umrežavanja malih privanih inicijaiva kojeodolevaju krupnom kapialu ime šo imaju specifičnudodau vrednos – draž komune u kojoj se upoznajeinerkuluralnos.

Tri slike iz Amerike – kreatvne čevrti održivi razvojAleksandar Bobić



95


ACADEMICA

Organska proizvodnja usred beona

Sasvim drugačije meso, negde na granici grada ipredgrađa Filadelfije, predsavlja indusrijski brownfieldna kome je mala grupa enuzijasa krajem osamdeseihnapravila Greensgrow Farm. Ovo neverovana urbanapoljoprivreda razvija se na površini jednog bloka. Nabeonu i asfalu se proizvodi povrće i cveće. Ovakavprojeka ekološki i ekonomski održive proizvodnjezdrave hrane prepoznali su i podržali Neighborhood

Urban Agriculture Coalition (NUAC), kao i City

Supported Agriculture (CSA). Greensgrow Farm nekorisi gradsku vodu nii elekričnu energiju, već ihskladiši odnosno proizvodi na svojoj parceli. Takođe, zapokreanje mašina, odnosno disribuciju proizvodakorisi se biodizel, proizveden na samoj farmi. Poredsalnih akivisa na farmu dolazi veliki broj volonera izsusedsva, kao i deca za koju posoje posebni obrazovniprogrami. Ne čudi šo je Greensgrow Farm vodeći lideru ovoj oblasi u SAD-u. Organizaori česo drže seminarei radionice u inosransvu. Pored proizvodnje bave senegovanjem i prodajom sadnog maerijala ipoljoprivrednih proizvoda, ali i disribucijom hrane zadeseinu resorana u Filadelfiji. Farma kupuje i hranuproizvedenu u susednim domaćinsvima, zao šo jezdrava i kvaliena. Time pomaže lokalnim farmerima,zajednici i uiče na kvalie živone sredine.

Greensgrow Farm je školski primer privanog prosora i

kapiala koji se ovorio zajednici i susedsvu, šaljući ako jasnu poruku da je višak profia moguće uložii zadobrobi svih, usposavljajući na aj način modelproizvodnje i disribucije kapiala koji ne priznajerendove neoliberalizma i korporaivnu kuluru.




96

emlje Zapadnog Balkana bi rebalo da se napočeku 21. veka (perioda njihove ranzicije),

dok se bez daha upinju da signu i uhvaeevroalanski voz „posindusrijske“ ili „ržišneekonomije“, šo pre okrenu ka kreaivnim indusrijamakoje su po svoj prilici prva sledeća sanica razvijenihzemalja (ržišnih ekonomija) u celom sveu. Zaosvarenje razumnog udela u sveskoj kulurnojrazmeni, zemlje u ranziciji nemaju drugih mogućnosiosim da same posanu proizvođači kulurnih dobara(proizvoda i usluga). To mogu posići podsicanjemlokalne kreaivnosi (koja se renuno puem migracijabesplano izvozi u razvijene zemlje), svaranjempovoljne klime i podrškom razvoju sopsvenihkreaivnih delanosi. U izvešajima i preporukama(UN, UNCTAD, UNESCO, Evropska komisija) pokazano je da lokalne, mikroregionalne i nacionalne kreaivneindusrije imaju ključnu ulogu ulokalnom/regionalnom/nacionalnom razvoju i procesu

urbane regeneracije, kao i u izgradnji kompeiivnihnacionalnih privreda u regionu.

Većina ovih poencijala oslanja se na kreaivnosmladih. Mladi ljudi su kreaivni, zaneseni, povremenobivaju angažovani kao freelanceri i predsavljaju urbano jezgro svojih zajednica i njihov kreaivni poencijal, kakou umeničkom ako i u ekonomskom smislu. Upravo oniimaju šansu da posanu osnovni kreaivni sloj u svojimzajednicama. Imajući o u vidu, zaključuje se da nijedovoljno samo podržavai mlade umenike i kulurneradnike i osnaživai njihove upravljačke i produkcionekapaciee, već ih ujedno reba ohrabrivai da počnu damenjaju i zajednice u kojima žive, da pridobiju kreaivnuomladinu i ineresne grupe da im se pridruže unasojanjima da promene lokalne kulurne, ekonomskei urbanisičke poliike i usmere ih ka koncepukreaivnog, ovorenog i demokraskog grada.

EU rendovi u razvoju kreaivnih indusrija

Kreaivne indusrije, naročio u polju digialnosi i IT-ja,u neprekidnom su rasu i renuno predsavljaju najveći

poencijal za zapošljavanje, od upošljavanja na duževreme, pa do ugovornih odnosa i ausorsinga(ousourcing). Digializacija i globalizacija, po oceniEvropske komisije, naročio leže kao poencijal u malim

i srednjim preduzećima (MSP). Ključno pianje za EUdanas jese kako MSP i različie preduzeničkeinicijaive, čija je jedina prednos kreaivnos, mogudoći do izvora finansiranja. Kako posići pravi miksmenadžerskih i kreaivnih poencijala u ovom sekoru?Kako se mogu podsaći inovacija i eksperimen uz većuuporebu informacionih i komunikacionih ehnologija(digialnosi)? Drugi važan fokus EU je kako kreaivneindusrije na najbolji način efekivno pomažukonkurennosi i socijalnoj koheziji gradova i regiona.

Iako je razvoj prevashodno lokalni i regionalni, kreaivnisekori gradova i regiona mogu dosići globalna ržiša iglavno pianje je kako se daljim razvojem lokalnog iregionalnog kreaivnog i menadžerskog okruženja idrušvene inerakcije ovaj proces može podsaći.Kreaivne indusrije indirekno posižu veće uicaje i nasve osale privredne grane i razvoj drušva globalno.Kreaivna klasa posaje dominanna i uiče na

konjunkuru globalne ekonomije i promene u srukuriprivrednih drušava. Npr, dizajneri su od nekadašnjihspoljnih saradnika i kooperanaa posali sasavni deonajvišeg menadžerskog kadra u svim velikim sveskimkompanijama. U siuaciji kada je kvalie proizvodnjeprilično izjednačen, kompanije, ali i gradovi, kanoni,regije i države nadmeću se u najboljem imidžu ikreaivnosi. Oni žele da zadrže sanovnišvo i privukunovo mlado, obrazovano i kreaivno ljudsvo.Kreaivnos i znanje posaju najdragoceniji kapial.

Da zaključimo – kreaivnos, odnosno kreaivneindusrije važne su za gradove zbog novih formi

zapošljavanja i kao ala za podizanje arakivnosi zaprivlačenje novog sanovnišva koje će unapredii javneprosore, poboljšai kulurnu i urisičku ponudu i učiniida grad počne mislii i živei kreaivno. Srukurniproblemi naših privreda i krucijalni nedosaci našihdrušava ne mogu se rešii bez kreaivnih resursa ikreaivnih ljudi, mladih na prvom mesu.

Region Zapadnog Balkana i kreatvne indusrijeAleksandar Đerić

Z



97


ACADEMICA

eć više od decenije u sveu se razvija rendkreaivnih indusrija. Koncep koji je pokrenu

u Velikoj Brianiji devedeseih, ka ekonomijizasnovanoj na neopipljivim resursima (naspram„realnih“ i finansijskih), za manje od decenije posao je globalna endencija razvoja nacionalnih privredakroz podsicaj umeničkog i kreaivnog ne samo uproizvodnji već i u sekoru usluga. Umeničko seizjednačilo s profiabilnim, a gradovi su posalipredme glavne pažnje kao sožeri kreaivnogdrušvenog razvoja. Prema evropskoj definicijikreaivnih indusrija, „one su zasnovane naindividualnoj kreaivnosi, vešini i alenu, a imajupoencijal za osvarenje dobii i ovaranje radnihmesa korišćenjem auorskih prava“. One uključujusledeće oblasi: oglašavanje (adverajzing),arhiekuru, ručne radove (zanae), dizajn, visokumodu, film i video, inerakivne sofvere za zabavu,konačno muziku, izvođačke umenosi, izdavašvo,

eleviziju i radio.

Kreaivne indusrije značajno doprinose formiranjusveskog bruo drušvenog proizvoda (BDP), u kojemdanas učesvuju s više od 7 odso. Kreaivni sekorKine i Hong Konga daje udeo od 26 odso ukupnogsveskog izvoza kreaivnih indusrija, a zajedno saSAD-om, Nemačkom, Ialijom i Velikom Brianijom činipolovinu sveskog izvoza (više od300 milijardi dolara). Zemlje uranziciji, kakva je Srbija, uglavnomsu neo uvoznici kreaivnih dobara.Sve zemlje u ranziciji su uglavnom„izvoznice“ (bolje rečeno –besplano izvoze u korisvisokorazvijenih i srednjerazvijenihdržava) kreaivne radne snage uprocesu zv. odliva mozgova. Većsada se može sasvim sigurno rećida nema konkurenne privredebez kreaivnih indusrija koje čineokosnicu nove ekonomije. Premaizvešaju Sveske banke, izneomna Sveskom ekonomskom forumu – projekcijama za2010. godinu, od 133 zemlje na sveu Srbija je na 93.

mesu po konkurennosi nacionalnih privreda, a popovoljnosi klime za razvoj poslovanja na 88. mesu, inajzad nalazi se na 132. ili preposlednjem mesuzbog najvećeg odliva kreaivaca i sručnjaka iz zemlje.

Kreaivni gradovi i kreaivni građani

Kreaivne indusrije su ala vlasi za unapređenjedrušvenog i ekonomskog položaja gradova. Još važnije,svaranje kreaivnih i ar klasera, invesicije u mala isrednja preduzeća, razvoj kreaivnog preduzenišva ipodsicaj različiih formi zapošljavanja (projeknog,ugovornog, samozapošljavanja, sa skraćenim radnimvremenom, voloniranja, sažiranja), sanaciju javnihprosora i novi urbani dizajn – uspešne samoupravevide kao nov način za upravljanje lokalnim razvojem.Jedno je sigurno: veliki i kvaliean kapial neće doći uonu lokalnu sredinu koja nema kreaivnu klasu ili gde sukreaivci marginalizovani i eže da odu. Ne samomeropole, već i gradovi srednje veličine i mali gradovipokušavaju da podignu ulaganja u kreaivnos, znanja iehnologiju da bi održali konkurennos i bili arakivniza živo i ulaganje. Kreaivne indusrije obezbeđujupresiž, a bez privlačnosi i novog imidža lokalnih

zajednica nema ni sigurne ekonomske razvojne osnove.

Iako kreaivci ne podležu šablonima, popuno jeneačno smarai da se ržiše kreaivnog kapialarazvija sponano i kao proizvod sihije. Akivna ulogalokalnih vlasi je uslov bez kojeg se ne može. Danasviše nego ikad, naše osobine i kvaliae posaju važanekonomski inpu.

Prema eoremi Ričarda Floride (Richard Florida:The Rise of Creative Class, Cities and Creative

Class, The Flight of Creative Class) o kreaivnojklasi, ova drušvena grupa predsavljasocioekonomsku kaegoriju u popunosi. Njenaglavna prednos je šo ona osvaruje rezulae unovim idejama, indusriji visokih ehnologija iregionalnom rasu. U osnovi, da bi neki gradposao magne za kreaivnu klasu, on mora biiprimer s „ri T“ – od Talena (da ima veomaalenovano/obrazovano/vešo sanovnišvo),Tolerancije (kulurno, nacionalno, vrednosnomešovia zajednica koja se rukovodiprincipom:„Živi i pusi druge da žive“) i

Tehnologije (da ima neophodnu ehnološkuinfrasrukuru koja bi podsicala preduzeničku

kuluru). Tolerancija i ehnologija u našem regionuočio nedosaju i porebno je dosa oga uradii da bise razvili. Kreaivne indusrije samo su jedan od alaa,možda i najbiniji.

Kreatvni gradovi i kreatvni kapial građanaAleksandar Đerić

V




98

reaivan (la. Creaivus) – svaralački, vorački,voran. Kreaivnos je ispoljena namera i

moivacija da se ransformiše objekivni sve uoriginalnu inerpreaciju, upopunjenu sposobnošćuda se odluči kada je o primereno činii a kada nije(Runco 1996, Sernberg, 2005).

Kreaivnos može bii smarana osobinom produka iliodgovora koji je procenjen kreaivnim od posmarača, aiso ako može bii proces kojim je nešo akoprocenjeno nasalo (Amabile, 1996).

Kreaivnos ne posoji samo amo gde se svaraju velikaisorijska dela, nego iso ako svuda gde ljudska mašakombinuje, menja i svara nešo novo (Vigoski: Mašta i

kreativnost u detinjstvu, Sawyer, 2003).

Definiši kreaivnos.

Definiši svoje radne navike.

Definiši svoje mogućnosi.

U dominannim eorijama, kreaivnos se reirala kaospecifična sposobnos, slučajnos, opša sposobnos ibazični saznajni proces. Započinjee li čianje knjige oduvoda ili zaključka? Više volie da hodae po ravi ilipesku? Koliko pošujee i primećujee jedinsvenosi

svoje zajednice?

Svaka individualna inerpreacija svorenog, vešinaprodukcije i rešavanja problema osnov su za definisanje

sadržaja kreaivnih indusrija. Korišćenje inelekualnesvojine i samim im svaranje novih radnih mesa krozgeneracije, čini ih održivim i osnovnim ekonomskimresursom. („Indusrija dvadese prvog veka zasnivaće sena prikupljanju znanja kroz kreaivnos i inovacije“.)

U užem smislu, kreaivne indusrije obuhvaaju

produke nasale akivnošću umenika (pisanje, muziku,dizajn, arhiekuru, film, vizuelne umenosi id). Uširem, o su svi produki isih karakerisika kaoprehodno pomenui, koji ne moraju bii delo umenika(izdavašvo, TV i radio, profesionalno bavljenje sporomid). Cilj je razvijanje svesi o značaju individue nakonmašinskog perioda modernizma i širenja globalnemreže razmene proizvoda.

Svaki korisnik prosora je podjednako bian u procesuurbanog planiranja jer on svara meso i svarazajednicu. (Više o ovoj emi u Memfiškom manifesu:

www.academica.org.rs/academica/?q=sr/node/132, ina: en.wikipedia.org/wiki/Creaive_indusries ).

Kako svorii kreaivna mesa? Kako probudiikreaivnu zajednicu?

• Adapacijom napušenih objekaa u kreaivnecenre, preduzeća, galerije id.

Ako je npr. za razvoj grada bina kulura ishrane,napušeni objeka bi sigurno rebalo prevorii u resoran.

•Akivacijom urbanih prosora: zavaranjem ulica za

sajmove, fesivale, lokalna okupljanja,poljoprivredna ržiša id.

Kreatvne zajedniceMilica Aposolović

K



99


ACADEMICA

Događaj pokreće urise. Bilo da je u pianju isorijskonasleđe, prirodno nasleđe ili akivnos mladih,porebno je da zajedno s osakom zajednice samikreirae pu do uspeha.

• Svaranjem prepoznaljivih umeničkih punkova u javnim prosorima

Umenos svara osećaj ideniea, uiče na zdravlje iobrazovanje. U kulurnom sekoru ona je prihvaćenakao javno dobro. Kada su u pianju javni gradskiprosori, poboljšava se kvalie živone sredine, briše serazlika između umenika i „običnih“ ljudi. U nekimgradovima je čak i usvojena uredba po kojoj se izgradskog budžea izdvaja novac za umenos naovorenom.Proširi svoju ulogu u zajednici i pokreni svoj sopsveniprojeka.

• Unapređenjem i održavanjem ličnog živonogprosora

Svaranje kreaivne zajednice počinje upravo od ebe.Kreiraj malu boaničku bašu u dvorišu, dečije igrališeu prosoriji koju ne korisiš, kuhinju prevori u radionicu.Uključenos cele zajednice u rešavanje problemapovezuje i pokreće.

Kreaivne indusrije se mogu posmarai i kao produkkreaivnih zajednica. One nasaju kroz inovaivniprisup, inicijaivu, ovorenos za imski rad,međusobno pošovanje i podršku. Osnovu kvaliea izadovoljsva čini israživanje sopsvenih mogućnosi,zajednišvo, povezivanje s prošlošću, drugačijainerpreacija rešenja.

Svaralašvo nije samo u domenu sručnjaka. Definišisvoje ciljeve i – svaraj.




100

konomski razvoj gradova je nekad bio jednosavan. Kod nas su gradske vlasi, naosnovu jefine radne snage, niskih kamanih

sopa i dobre povezanosi s okruženjem, ubeđivalenekoliko velikih kompanija da svoj novac ulože u grad. Umodernom poimanju ekonomskog razvoja gradova ključuspeha leži u drugim, složenijim relacijama. Po ompoimanju, razvoj jedne zajednice se definiše npr. uodnosu na veliki broj različiih kulura, veliki brojimigrana, u odnosu na razvijenosmuzičke scene, ili užurbanos ugradskim parkovima.

Kulura kao rešenje?

Dejvid Birč (David Birch), predsednikKogneiks Inkorporejed (Cogneics), saveuje

kompanijama gde da ulože svoj novac i ovorekancelarije. On vrdi da su gradovi koji imaju najvišusopu rasa, gradovi s najvećim porezima, najskupljomradnom snagom i zemljišem. Zanimljivo, danas jealenovana, a ne jefina radna snaga prepoznaa kaovrednos. Uspešan i uicajan grad 21. veka je meso gdedrušvena olerancija i prirodni i kulurni kvalieiprivlače obrazovane i kreaivne pojedince, gde sepodsiču inovacije i nove invesicije.

Imajući navedeno u vidu, gradovi širom svea u ciljuprivlačenja kreaivnih i obrazovanih ljudi, pokušavaju daizgrade i brendiraju kulurni živo kao mogući način

razvoja lokalne ekonomije i revializacije. Ovakav prisupplaniranju kulurnog razvoja naveo je mnoge gradove darazviju posojeće insiucije, organizacije i programe, kaoi da usposave nove. Iskorišćeni su gradsko jezgro iposlovne čevri, one zone koje na prvi pogled imajuresurse i nose najveći poencijal akvog razvoja.

Da li je o dovoljno? Da li je o održivo?

U cilju negovanja raznovrsnog i održivog urbanog

kulurnog živoa porebno je da kulurna poliika budesenzibilisana i za širu populaciju. Malo je urađeno uprepoznavanju i sisemaičnom promovisanju kulurnogživoa gradskih čevri i urbanih predgrađa. Da bi se

ovorio prosor za razvoj, neophodna je većaransparennos u radu i demokraičnos u odlučivanju.Ukoliko insiucije kulure u gradu ne počnu svesno iakivno da uključuju lokalne zajednice i njihove porebeu opši kulurni razvoj, može se desii da umanje zdravrazvoj urbanih predgrađa. A ovo svakako umanjujekulurnu vialnos grada, a samim im i dalji razvoj –privlačenje kreaivnih poslova, urisa, invesicija iobrazovanih radnika.

Urbana predgrađa, pa i gradske čevrine reba da predsavljaju ere iliproblem u očima javnosi i nosilacavlasi. U njima jednako leži poencijal zaopši razvoj grada. Ukoliko se prihvaičinjenica da ekonomski razvoj sam posebi nije jedini nosilac kulurnograzvoja, može doći do bolje

koordinacije razvika i upravljanja kulurnim akivnosima

koje uiču na živo u urbanim predgrađima. Zanimljiv jeprimer Nju Orleansa (New Orleans). Gradske vlasi su, prikreiranju planova da se posle uragana Karina gradponovo izgradi i razvije, u analizama došle do zaključka označaju pravilne kulurne poliike urbanih čevri ipredgrađa za brz oporavak ekonomije. Tada suorganizovale dva foruma, 2008. i 2009. godine, okulurnoj poliici i njenom uicaju na živo čevri ipredgrađa. Na njima su bili prisuni sručnjaci i akivisi izcele Amerike, lokalno sanovnišvo i nosioci vlasi.Zaključili su da kulurna raznolikos lokalnog sanovnišva ibolje razumevanje njihovih poreba reba da imaju uicajna dalje kreiranje kulurne poliike grada.

Za održiviji razvoj gradova porebno je insiucionalnopodržai različie kulure. Treba da bude formirano eloza podršku urbanim jedinicama, koje će odlučivai oinvesiranju i mapiranju kulurnih vrednosi i resursa, iplaniranju načina za promociju ih vrednosi. Jedan odgradova koje ima akvo elo je San Francisko. Ono jesasavljeno od lokalnih udruženja i asocijacija, urbanihplanera, pravnika… Njegovim formiranjem napravljen jeznačajan pomak u razvoju grada.

Tolerancija, odnosno uvažavanje kulurnih različiosi,

jedan je od važnih elemenaa održivog razvoja gradova.Ona privlači kreaivne pojedince, invesicije i ideje. Akreaivnos i inovaivnos, kulura i kreaivni gradovi sesve češće pominju kada se govori o održivosi.

Kulura kao rešenje?Veselin Vasiljković

E



101


ACADEMICA

ok šeae Parizom, imae uisak da se u ovomgradu živi u skladu s rendovima i zahevima

današnjice. Ekološka i održiva kreaivna rešenjasu posala deo savremenogživoa. Neka, od ranije inama poznaa, rešenjapopu reciklaže opada ielekričnog gradskogprevoza samo su mali deoonoga šo ovaj grad činisavremenim. Ali, Pariz jeoišao i korak dalje uodnosu na naše prosore.

Upravo je na mesu gde se prožimaju olike raznolikosi,inovacija i radicija, luksuz i boemsvo, završen Sajam1.618 – posvećen održivom luksuzu, ponuda novihvrednosi pomalo isrošenom načinu i silu življenja.Možda nije jedan od najvećih, ali je jedan od značajnih

sajmova na polju održivosi. Ovogodišnji, drugi po reduSusainable Luxury Fair se već pozicionirao kao važandogađaj zahvaljujući izlagačima, podršci parnera imedija, i osvojenim nagradama.

Φ = 1.618 = zlani presek

Maemaički odnos koji određujebožansku proporciju. Univerzalniključ za harmoniju koja poiče izprirode i služi kao formula udosizanju savršene eseike. Logičanizbor za inriganan naziv sajma.

Možda je najlakše opisai aj uspehsloganom: Umetnost, kreativnost,

inovativnost i održivost u službi drugačijeg luksuza!

U koncepu ovog sajma su efikasan odnos premaresursima i poencijalima, i opše razumevanjevremena, u kojem se nalazimo, nasleđa i relacija koje seiz svega oga svaraju. Drugačiji luksuz organizaorisajma definišu na osnovu:

• uočavanja promena u drušvu;

• israživanja i inovacija;

• želje za očuvanjem i pošovanjem prirodnih resursa;

• ponovnog prepoznavanja sarih/novih vrednosi;

• izražavanja kreaivnih zamisli;

•pošovanja ljudskih prava;

•očuvanja i prenosa znanja i vešina.

Iako u sve rečeno lako može da se posumnja,

posvećenos idejiodrživosi je jasnovidljiva. Palais deTokyo, mesoodržavanja sajma,izabran je zao šo je jedini izložbeniprosor u Parizu kojine korisi klimauređaje. Namešaj,korišćen okom sajma, iznajmljen je ili pozajmljen.Pregrade između šandova su od recikliranog, odnosnoreciklažnog papira.

Na saju sajmamožee naći višedealja o doslednojprimeni održivihrešenja. Tu možeevidei i proračunurošene energije idrugih resursa

porebnih za organizovanje ovog događaja (www.1618-paris.com/ransparence_fil_ransparen.php?lang=en).

Međunarodni Susainable Luxury Fair 1.618 je više odsajma – o je spoj predavanja, izložbi savremeneumenosi i prezenacija proizvoda i usluga. Bilo je 30izlagača, većina uglavnom iz Francuske, preežno izoblasi dizajna, urizma i auo-indusrije. Sve ih jeizabrala komisija sasavljena od profesionalaca iparnera. Neki od najpoznaijih izlagača su Piaggio

moori, Valcucine namešaj za kuhinje, S.T. Dupont

olovke, upaljači i sl, Gauthier i drugi. Osimrenomiranih, na sajmu je bilo prisuno i dosa novihkompanija.

Među proizvodima je posebnu pažnju privukao

Electree, ehnološki bonsai, inače univerzalni USBsolarni punjač baerija za mobilni elefon, fooapara…Ovo drvo ne raži zalivanje i dobro rpi dnevnu svelos.Međuim, nije porebno da ga iznosie na sunce,

1.618 – Susainable Luxury FairVeselin Vasiljković

D




102

sasvim dobro senapaja i od svelosiu vašoj dnevnoj sobi.Electree je dizajniralaVivijen Muler (VivienMuller) i proizveden je u Francuskoj useriji od 1000komada. Veličine jeoko 40 cm i koša oko5000 evra. Inače,Electree je i dobinikVox Populi , nagradeposeilaca sajma,prvi pu usanovljeneove godine. Bilo je inovijih proizvoda,npr. Absolution –inovaivni koncep

biokozmeike, i2Moss – nova linijanege kose iz Insiuaza kosu.

Sajam su podržaliFrancusko minisarsvo kulure i WWF, brojni medijskiparneri i drugi.

Foografije: Julien Benhamou(www.julienbenhamou.com)

oliko su projeki, zasnovani na razvoju mrežekorišćenja obnovljivih izvora energije,

uspešni, pokazuje njihova legendarnos širomEvrope. Ozbiljnos poeza i rezulaa, a najvišekreaivno i ovoreno mišljenje prouzrokovani suambicijom i rušenjem sandarda u proizvodnji. Kako suauori akvih projekaa prilagodili programe svojimmogućnosima i poencijalima? Na koji način su oposigliu? Koji puevi su im ovoreni?

Najuspešniji primeri akvih projekaa su onaj na osrvuSamso, projeki u Grčkoj, Ausriji, Danskoj i Holandiji.

Po ugledu na…

… osrvo Samso, Ajos Efsraos u Grčkoj je izabran dabude prvo zeleno osrvo u oj zemlji. Malih je dimenzija(42 km2) i ima samo 260 sanovnika. Projeka jerealizovan u krakom roku i s 3 miliona evra. Održivososrva se oslanja na proizvodnju energije, ali i nasočarsvo i poljoprivredu koliko je o moguće jerpreovlađuje kamen s oskudnom niskom vegeacijom.Minisar za razvoj je 4. juna 2009. godine nakonferenciji pod nazivom Klimatske promene i izazovi za

buduće generacije napomenuo da bi, uz korišćenjesolarne energije i vera, ono moglo posai prvi primerodrživog osrva u Grčkoj. Ulaganja su opravdana i još jednom je pokazano da sve počinje od lokalnezajednice.

Ekonomska siuacija je dovela do…

… raženja novih, održivih rešenja. Gusing se nalazi uAusriji, na samoj granici s Mađarskom. Suočeni sproblemom raseljavanja mladih, sanovnici su posalisvesni porebe da se obezbede nova radna mesa. Kakosu zelena polja mogla da im pomognu? Danas posoji30 projekaa koji se bave uporebom biodizela, biogasa isolarnih posrojenja. Mreža koja obezbeđuje grejanje,dugačka je 27 kilomeara. Sisem za grejanje je podeljenu dva okruga. Severni i Južni Gusing odvojeno konrolišui isporučuju energiju. Porošnja energije je 1991. godineiznosila 6,2 miliona evra, a danas je priliv 13,2 milionaevra. Ovoreno je 1000 novih radnih mesa i 50 firmi.

Izaberi svoj načinMilica Aposolović

K




ACADEMICA

Gϋssing je posao evropski cenar za obnovljive izvoreenergije.

Iako je inicijaiva krenula zbog porebe za šednjomgoriva, inovaivne ideje su osnažile region i podsakleovaranje malih i srednjih preduzeća, smanjene sumigracije i, šo je najvažnije, poboljšan je kvalie

vazduha u celoj oblasi.

Izvor: www.inno-forest.org

Arhiekura kao inspiracija

Linc – solarni grad, najveće jenaselje izgrađeno na principimaodržive arhiekure. Ima 25 000

korisnika. Linc je primer obnove urećem milenijumu. Od 1992.godine, kada Roland Rajner izrađujemaser plan, do 1995. projeku sepriključuje još 12 građevinskih firmispremnih da invesiraju u izgradnjuna površini od 32 hekara. Velikaimena (Norman Foser, RičardRodžers, Tomas Hercog, NorberKajzer id) prisupaju izradi projekai završavaju ga 2005. godine. Ugradu je unapređen pešački

saobraćaj i zabranjen prisupmoornim vozilima. Grad korisipogodnosi klime i sunčeveenergije.

Više informacija o svemu možee naći na sajovima:

hp://www.linz.a/english/life/3199.asp

hp://www.managenergy.ne/producs/R397.hm

hp://www.susainableclon.com/wb/wb/pages/susain

able-energy-working-group.php

hp://www.forumforhefuure.org/greenfuures/aricles/creaive-energy.

103




104

Ljudi kažu: misli globalno i deluj lokalno. Ali ja kažem:

misli lokalno i radi lokalno, ostatak će doći sam od sebe.

Mi smo pokazali da sve kreće iz lokalnih zajednica.

Soren Hermensen

2010. godina…

Svake sekunde se poroši približno 180 kg nafe.U oku godine nesane 7–10 m glečera Mon Blana.Svakog dana proizvede se 42 miliona boca vode.U Kini se na svaka 4 dana izgradi nova elekrana.Pusinja se širi sopom od 4,8 km godišnje.Uprkos sporazumu iz Kjooa, ugljen-dioksida se širi brženego ikad.

Za svaku kaloriju naše hrane, urošeno je 80 kalorija iznafe!

2055. godina…

Da li smo se spasili? Više ufilmu Era glupih, 2009.(www.ageofsupid.ne)

Uporeba drugih izvora energije

Organizovana zajednica, koju formiraju sanovnišvo,uprava, sručnjaci i invesiori, vodi se ekološkim imoralnim vrednosima, ili ekonomskim i kulurnim. Onauporebljava obnovljive izvore energije – umesonafnih derivaa. Ona ima viziju i prihvaa odgovornosza zašiu onoga šo korisi. U Danskoj, Holandiji,Švedskoj, Ausriji i Španiji nalaze se zajednice koje suuspele da pronađu svoj način iskorišćavanja poencijalakoje im priroda pruža. Njihov cilj je da „probiju“rezulae israživanja o procenu iskorišćenosiobnovljive energije u domaćinsvima. Izbrisale susandarde, savivši sebe u jedinsvenu lisu onih koje su

posale primer kreaivne odgovornosi. Uz podrškuvlade izgradile su minihidroelekrane i posavile solarneploče. U Gusingu, u jugoisočnoj Ausriji, mešanikorise gorivo od srugoine u oplani. Geeborg korisi

posojeću infrasrukuru i biogas, a Linc ima prigradskonaselje, posebno dizajnirano da bude održivo.

Osrvo u Danskoj – Samso, nezavisno je, živi odporošnje proizvedene energije(hp://samsoe.wordpress.com). Jedan konkurs jepodigao nekolicinu ljudi koji su povukli druge. Do 1997.

godine, osrvo je bilo poznao po mleku i farmamasvinja. Tada pobeđuje na akmičenju podpokrovieljsvom Minisarsva živone sredine ienergeike kao kandida koji će u budućnosi 100%obnavljai urošenu energiju. Soren Hermensen,profesor ekoloških sudija, podržao je razvoj projeka ikrenuo u borbu za njegovu realizaciju. Danas se nalazimeđu dese heroja za zašiu živone sredine (Time

Magazine).

Posećivao je sasanke zajednice i pričao o zelenimpoencijalima osrva. Organizovao je brojna predavanja

čija je ema bila značaj korišćenja obnovljivih izvoraenergije. Sorenov zadaak bio je i da idenifikuje lokalnepreduzenike, spremne da invesiraju. Uz deljenjebesplanog piva i upornos, uspeo je da svori jedinsvenu zajednicu koja danas korisi solarnuenergiju. Kupljene su akcije za 11 urbina koje pokrećevear. Nakon oga je obezbeđeno još 10 urbina kojekorise energiju vode – 5 u vlasnišvu opšine, 3 uvlasnišvu privanih invesiora, dok dve pripadajulokalnom sanovnišvu.

Jedan čovek je video napredak. Jedan čovek je biouporan. Jedna zajednica je vođena upornošću.

Upornos se isplaila. Danas Soren puuje ukazujući nauspeh koji je posigao. Dokazao je da je promenaprisupa živonoj sredini moguća. Samso sada izvozi10% energije koja osaje neiskorišćena.

Održi svoju kreatvnos, kreiraj svoju održivosMilica Aposolović



105


ACADEMICA

Drugi heroj priče je farmer Jorgen Tranberg. Na osrvoSamso je došao kako bi obrađivao jefinu zemlju. Kada je posavljao prvi verogeneraor na osrvu, nije bilonaznaka da će urbina,

koju pokreće vear,posai simbol osrva.Njegova vizija jepovukla druge. Uloživšisve šo je posedovao,pokazao je veru u boljesura.

Izvor: www.big.dk.

Brojke:

• Na osrvu Samso živi približno 4400 sanovnika.

• Zarađuju godišnje 1 milion dolara od prodajeelekrične energije.

• Turbine proizvode godišnje 80.000 MVh, dovoljnihda pokriju porebe elekrične energije za 5.000domaćinsava

• Jorgen Tranberg je invesirao 2.5 miliona evra usvoju urbinu.

• Samso se na samom počeku projeka zadužilo s5400 evra po sanovniku.

• Danas izvozi 10% procenaa proizvedene energije, a300 privanih oplana korisi srugoinu, slamu isolarnu energiju kao gorivo.



Budućnos održivosi.................................................................................................................107

The Media .................................................................................................................................109

Auo-mobilisaion ....................................................................................................................111

Kevan Tro, Mike Reynolds and an Earhship Crew ................................................................114



CORNUCOPIA

107

Budućnos održivostIra Zorko

svojsvu građanina Slovenije (pravnisaus), arhieke (profesionalni saus)

i permakulurise namjeravam da vasohrabrim, pozovem i u iso vrijeme zainrigiramda uzmee učešće u diskusiji o kvalieu iuslovima živoa na planei, imajući u vidu ilokalne i globalne zahijeve. Budući da sampredsavnik NVO „Cornucopia“, Insiua zaprosor i kuluru iz Slovenije, i građaninEvropske unije (ša god o bilo), informisaću vaso najnovijim dosignućima i rendovima u EU napolju uređenja prosora, niskoenergeskeizgradnje, moderne arhiekure i održivograzvoja.

Samo nekoliko riječi biće posvećeno procesima idogađajima u Sloveniji, koji mogu bii posebnoineresanni ako uzmemo u obzir relaivnosporu, mada koninuiranu „evropeizaciju“

osaka balkanske oblasi. Kada kažemineresanni, mislim na dobre i loše srane ihprocesa - na iskorišćene mogućnosi, ali i nazamke koje Slovenija nije uspjela da izbjegne uproeklih dvadese godina. Samosažaljenje inekriično obožavanje svega šo je dolazilo sazapada, prvo sam osjeio u svojoj zemlji, a sadana cijelom voljenom Balkanu, pa čak i u CrnojGori. Ali, ni arogancija i samodovoljnos, veomaipični za naše prosore, nisu rješenje.

Zauzeću kriički sav prema sopsvenomokruženju i, soga, prema samom sebi. Smaram

da onaj ko želi da napreduje, mora obraiipažnju na procese i ljude na koje može da uičeu nekom sepenu, koliko god o bilo malo. Doko radi, važno je da osane opimisičan jer,ciiraću auora već pomalo zasarjelog grafia,pesimizam moramo osavii za bolje dane.Takođe, vjerovano nisam usamljen u mišljenjuda se naša kulura i cijela civilizacija suočavaju sozbiljnom, bespovranom krizom koja nijeisključivo prolazna i poliička, i koja ne može dase riješi pomoću onih mehanizama koji su je iprouzrokovali. Ovo se iče dekadencije, lošeg

sava prema drugim ljudima i prema prirodi, javnim i drušvenim akivnosima koje pozivajuna bun ili prema alernaivnim rješenjima injihovoj primjeni.

U




108

Dobra vijes je da su priroda i ljudi akumuliralidovoljno znanja i iskusva i učinili ihdosupnim svakom pojedincu, porodici,zajednici ili zemlji koja je spremna da napravikorak naprijed ka održivom načinu živoaakvim sredsvima koja su vjerovano većuveliko svima na raspolaganju. Prošlogmjeseca sam ponovo imao priliku da posjeimMeđunarodni sajam ekološke gradnje uLondonu – Ecobuild 2010. Ove godine (zarazliku od 2008) u središe sajma savljene suprirodne ehnike gradnje, kao i brojnialernaivni načine gradnje koje su do sadazanemarivali proizvođači i poliičari. Ecobuild

nije samo sajam već razvijenih proizvoda iehnologija koje su vezane za izgradnjusavremenih kuća, nego je i dobro posjećenforum za provjeru mišljenja u vezi srealisičnim i manje realisičnim vizijama i

poliikama koje imaju ili će imai uicaj nakvalie našeg budućeg živoa na ovoj planei.

Prema ome, suočavamo se s važnomransformacijom koja se već odigrava i koja ćenasavii da se odigrava, ako niša drugo, ondakao hina reakcija na klimaske promjene, nadolazeći kraj nafne ere i nesašicu osnovnihprirodnih resursa. Nadam se da je ovo, bardonekle, i reakcija naše duše. Želim da vidimkako ohrabrujemo jedni druge u prakičnimakivnosima koje će oslobodii naše vrijeme iprosor i omogućii nam da podarimo jednidrugima nekoliko različiih vremena, višekvaliea i više prosora za slobodu, jer e riječiu mom jeziku imaju isi koren. Ovih dana,Jacques Ranciere, francuski filozof, obilazizemlje bivše Jugoslavije. On vjeruje da u ovojeri naglašene nejednakosi, ljudi ne reba dačekaju emancipaciju koja je rezula globalnogprocesa ili radikalnog prodora. Emancipacija,po riječima Jacquesa Rancierea, posaje pravakada se u okviru jednog vremena pojavinekoliko vremena. To je preposavljena jednakos koju moramo SAMI AKTIVIRATI,

razumijevanjem, riječima i djelom.

Vezano za eks Lewisa Mumforda The

Pentagon of Power (1970).




CORNUCOOPIA 109

The MediaIra Zorko

s I wrie his blog, he newspapers in Sloveniaare again full of news on poliical corrupion

scandals, sexual abuse in church and schoolinsiuions, he collapse of he healh insurancesysem, and inhuman reamen of Slovene, and aboveall foreign workers. The Mayor of our capial iscollecing »donaions« from major invesors in reurnfor he licence o build. Is i anyhing beer a yourplace, in Monenegro?

A he same ime, in he evening, I'm reading anousanding maserpiece by a Hungarian poe andhinker, Bela Hamvas, who says ha apar from one orwo occasions, when his own life was concerned, henever read papers a all. I read hem every day and Imus confess I always feel defeaed, for his is abou mylife, oo.

In our family we somehow managed o ame he TV.

We covered i wih a piece of African cloh, jus as if iwere a bird cage. We only unveil i, if we see here issomehing worh waching on he programme. Like in aheare. Someimes i remains unnoiced for days, andon a rainy day we li a fire by is covered presence.Today we've done i again.

If elevision needs o be wached from afar, he firearacs us o come closer, as close as possible o hesparkles and flames, he salamanders. And someimes,for a fracion of momen in perfec presence, and in

direc proximiy of enchaned children, I

ge a feeling ha I canreally see hem. Or jus feel, ha here isno redoubling in heirpresence. There isnone of hasomehing, whichLaurie Anderson on

her famous firs disc ariculaed as: » This is he Time.And his is he record of he Time.«

Do no be discouraged by hese beginnings. The new

paradigm of living and our aiude owards ecology,he eco-logical handling of our lives and heenvironmen only gradually comes ino being, ouchingupon every dimension of our being, and requiring

numerous inimae decisions. Everyhing I am alkingabou is closely linked o he Benefi Living concep. I isa concep ha is very difficul o grasp, and perhapshis is he reason why here are so many inerpreaionsof i, and probably undersandings as well.

Culural Creaives is a erm

coined by sociologis Paul H.Ray and psychologis SherryRuh Anderson o describe alarge segmen in Wesernsociey ha has recenlydeveloped beyond hesandard paradigm of Moderniss versusTradiionaliss orConservaiss.

- love of naure and deep

caring abou is preservaion, and is nauralbalance.

- srong awareness of he plane-wide issues (i.e.global warming, povery, overpopulaion, ec.) and adesire o see more acion on hem

- being acive hemselves as well ( e.g. cradle2cradleprincipal)

- willingness o pay higher axes or spend moremoney for goods if ha money wen o improvinghe environmen

- heavy emphasis on he imporance of developingand mainaining relaionships

- heavy emphasis on he imporance of helpingohers and developing heir unique gifs

- voluneer wih one or more good causes

- inense ineres in spiriual and psychologicaldevelopmen

- see spiriualiy as an imporan aspec of life, bu

worry abou religious fundamenalism- desire equiy for women/men in business, life and

poliics

A




110

- concern and suppor of he wellbeing( oa. freedom )of all women and children

- wan poliics and governmen o spend more moneyon educaion, communiy programs and he supporof a more ecologically susainable fuure

- are unhappy wih he lef and righ in poliics

- opimism owards he fuure

- wan o be involved in creaing a new and beerway of life

- are concerned wih big business and he meanshey use o generae profis, including desroyinghe environmen and exploiing poorer counries

- unlikely o overspend or be in heavy deb

- dislike he emphasis of modern culures on "makingi" and "success", on consuming and making money

- like people, places and hings ha are differen orexoic

If you can provide en posiive answers o he above

bulle poins, hen, according o boh researchers, youare already a par of his new, hough hidden o hemedia, global sub-culure. Is criical mass, necessaryfor any social change in animal and humancommuniies, has long been surpassed. Half a cenuryago, a handful of moderniss in Paris, London, New Yorkand oher urban cenres of he Wesern world,managed o creae, hrough ars and new media, heworld we now live in. According o one heory, oday iis precisely he mass media, wih heir biases, poliicaland economic adverising, ha are he main hindranceo a more sponaneous and evoluionary social change.




CORNUCOOPIA

Auo-mobilisatonIra Zorko

»Urban expansion, overcrowded roads during rush-

hours, and motorways flooded with endless chains of

lorries, may bewilder an occasional viewer. The current

form of capitalism, spinning around a family house and

a car, production by order and free global market had a

globalising effect on the city; the moto of the present

time – mobility - of goods, capital, even people – has

become dominant over all other issues. Everything

needs to be in constant circulation. This is the result of

the development of capitalism, giving rise to

monstruous infrastructure that has a detrimental effect

on cities, turning them into road junctions.«

(Vincen Doumayrou,

Le Monde diplomaique, April 2010)

Several imes during my las visi o Podgorica, he

conversaion beween my hoss uched upon he

consrucion of moorways, and is relaed problems. I am

well familiar wih his opic. In he 1990's, I was one of heco-fouders, ogeher wih oher colleagues-arhiecs, of he

»Odpri krog« group, he Open Circle. The Open Circle was

a civil sociey iniiaive who among oher goals advocaed

for alernaive moorways and a more comprehensive

approach owards all forms of raffic in Slovenia. We

argued ha he governmen needs o prepare and presen

o he public a leas hree differen developmen

scenarios, before adoping he final moorways

programme (he non-acive scenario, foreseeing he

coninuion of he siuaion as i was a ha ime, he

progressive model of emphasised growh, and he scenario

of ecological, susainable urbanisaion and use of space).

Of course we ourselves were in favor of his las one,

for i was clear already a ha ime, wha devasaing

effecs he exising rends in raffic and urbanisaion

had. Only on he basis of he evaluaion of all hree

scenarios should he governmen adop a lond-erm

spaial sraegy. For he seleced model, i would hen

draf a comprehensive raffic policy, giving due

aenion o all asepcs of ranspor. Such sraegic

documens and analysis would hen serve as a saring

poin for deailed decision-making on racks and size of

evenual new raffic roues. We ademanly defended

qualiy, dense urbanisaion models of mixed use,enabling easy access o work, residence and educaion

wihin reach on foo or by bike, or serviced by public

ranspor sysems.

The Odpri krog also argued ha he key issue is

ACCESSABILITY and no mobiliy. However, almos all

our effors a ha ime were in vain. Those were he

imes when he whole civil-engineering indusry,

influenial individuals, expers, businessmen and

poliicians were only ineresed in moorways, for

poliical, inernaional, social and economic reasons.

Tha moorways, and he accompanying

overwhelming invesmens also enabled personal

gains while causing massive debs o he company,

can be seen oday, when numerous scandals on

carel agreemens are poping up o he surface, as

well as coss exceeding by billions of Euros he

inially foreseen amouns. Now ha we are faced

wih he global cirsis and pracical consequences of

such parial approaches, now, ha people are

spending hundreds of hours in raffic jams, each of

hem is slowly beginning o undersand, ha

progress is no a now-way road ha enables driving

a an ever higher speed.

Thus a few days ago he main news in he

newspaper and on TV was ha he EU is hreaening

o besow huge financial sancions upon Slovenia for

having exceeded he alowed rash-hold of dus

paricles in our ciies! Also, for he firs ime he

resuls have been published of a sudy, according o

which 200 people per year die in Ljubljana because

of pollued air! And for he firs ime ever, he main

cause of such polluion is menioned – he personal

vehicles raffic! Slovenia is oday holding he

unforunae firs place in Europe in he number of

land kilomeres covered by is inhabians!!! and he

hird place in he price he individual has o pay for

his/her mobiliy in space!!! When i comes o

comprehensive and susainable dealing wih

ranspor and raffic policy, Slovenia can serve as a

negaive example, ha Monenegro should no

repea. In paricualr, because i is no so exposed

inernaionally as Slovenia is, wih is sraegic

posiion beween he Alps and he Medierranean,

beween Norh and Souh, Easern and Wesern

Europe.

Traffic canno be regulaed by building new roads.Again an old rule urned ou o be rue: ha hose

who sow roads, shall reap raffic. Before consrucing

he moorways, people in Monenegro should firs aks

111




112

hemselves, how hey wan o spend he following years

of heir lives or he lives of heir children: in consanmovemen, in raffic jams and in he car, or raher

walking hrough a park along a shady and lively road, on

a bike along an alley of rees, on he rain or in a

comforable bus, alking or reading a book or

newspaper, perhaps even in he shade of he ree in

fron of heir house, where hey live and perhaps also –

work?

In order o achieve susainable raffic regulaion, we

need o hink horoughly abou he dwelling paerns,

logisics, use and qualiy of ambience, ha would

reduce he dependence on a personal car o he

minimum. A paern, ha would allow foraccessabiliy for pedesrians, safe mass use of bicycles

for shor disances, and an alernaive – ecologically

and economically efficien, low priced, comforable

public ranspor. A moorway is an urban elemn of

such scale and dimensions, ha i urns ino is own

opposie. Insead of a road ha should serve as a link,

i urns ino a cuing line, dividing he landscape

hrough which i sears.

As such, he moorway sands as a symbol of a

exreme siuaion in a civilisaion, represening a

pardox of progress, a Pirrhic vicory of he modern era

perspecive, a perspecive ha has replaced he

mediaion verical of gohic ranscendence for he

speed of searching of he illusionary and unreachable

poin on he exreme horizon of he plane. We are

speaking abou collecive fascinaion wih progress,

abou he approach, ha canno, does no wish o, or

is unable o look back on he consequnces of is own

acions, so i is no wonder ha his view has been

used by he grea film masers. Le us jus remember

he inroducion sequence o Paris Texas by Vim

Wenders, or he concluding sequnces from Solaris by

Andrej Tarkovski, or Odissey 2000 by Sanley Kubric.

Once we become aware of all ha, i becomes clearer

and more logical o hink, while discussing he

possible moorways and heir consequences in

Monenegro, a he same ime abou he qualiy of

possible slow or slower life, abou poenials of

exising nework of smaller roads and pahways,

closer o he poeics of a field rack, as described by

Heidegger in his noorious lile book. Such reflexions

should no cause problems o Monenegrins. By

miracle, I have found in my compuer a leer ha I

wroe on his subjec nine (!) years ago o Svelana

Racanović for he Ceinje Biannual in 2002, and laeralso o Igor Rakčevič. And over hese nine years, my

dear friend has managed o bring some of his dreams

o realiy!

-----------------------------------------------------------------------

From he leer on he occasion of preparaions forhe Ceinje Biannual in 2002:

“I understand the forthcoming Cetinje Biannual as an

attempt how to achieve a restoration of a fuller,

richer life everywhere, not only in Montenegro. I do

believe, that in the case where an individual or a

community manages to create, learn or experience

something beautiful, this will make it easier for other

individuals or communities.

The three working groups that we have created (art,

architecture and education) potentially represent a

cultural whole, while the forth one (civil society) may

enable, that each of them fulfils its special, personal

or professional character, and (just like language)

becomes accessible and open on the pathway of life

of each individual or community. Together with my

colleagues from the Open Circle, we have been

working for more than ten years on the research and

development of architectural language and natural

space, that can be found in deeper meanings of

words that we use in our daily lives. Our method is

based on possibility to create a field of

communication in the real space of the local

community.

When leaving, I briefly mentioned to you an idea

which I had on the way, though now that I am

reading in the MobilArt about the “Chain of research”

and “Art Souvenir”, I see that something similar is

about to be brought to life. Then this idea of mine

could serve as a complement. It is about developing

and reviving possible alternative routes, footpaths or

ways of moving through space, with which we could

bring together the abandoned or forgotten rural and

urban natural or built spaces, thus helping to

preserve and revive the broader cultural space.

According to the first impression, this cultural space is

incredibly rich and fairly abandoned, which in a

strange twist of logic also means – preserved. From

the five-year fight with the national plan for the

construction of motorways in Slovenia we can

presume, that interested parties will only exert

pressure on certain locations in the country (a text by

an “expert” published in the “Putovanja” information

magazine that we have received on the meeting as

PR material, already goes along those lines, speaking

about quantity building along the most quality

sections on the coast), which they will want toconnect with rapid movement systems, such as

motorways (which were already presented in Cetinje

as one plausible future possibility).



113


CORNUCOOPIA

This global logic of creating centres makes the space

inbetween marginal, or even „annuls“ it both temporaly and spatialy. Montenegro is not a country of huge

transit routes, that is why it could be easier for her to

apply wisdom and avoid the dangerous extremes in this

direction. Fractal geometry teaches us that the size of

the land or the length of the coast depends on the

scale, through which we observe it. Which means that

by adding quality to the relationship, one might

increase its quantity. Through slower movement and

hightened attention, time too is reinvented. It comes

out from the place with which it is merged and where it

is accumulated.

My concrete proposal would be to organise a short joint trip through a specific region in Montenegro in a less

conventional way, following lesser tracks with different

interested people, preparing meetings along the way

with people who live there, and who would be willing to

give shelter and food, share a poem, join in a

conversation or projection.

Perhaps we could go on foot from Podgorica along one

of the rivers (Morača or Cijevna) to the lake of Skadar,

and then to the lowest part of the landscape to Rijeka

Crnojeviča, Cetinje, Njeguš on Lovčen.

The unusual in all this would be the understanding, that

this trip is a kind of innovative pilgrimage where the

road, time and events on it are the ones who give the

meaning to the final goal. Milan Kundera in his

Immortality writes about how modern Man exchanged

his footpaths for motorways, only to find his entire life

changing into a distance between point A and point B,

which needs to be covered as quickly and with as little

trouble as possible. So, our goal would not be to cover

the distance between A and B as quickly as possible, but

to discover, experience and learn along the way as

much as possible.

Goals:

Short term

- to exchange experience and learn from one another

in real time and space

- to feel the roots of past through geography and

history, to be able to sense possible future through

the present moment

- to meet new people who might later continue to

work on the vision of alternative networks,

pathways and roads

Some of the possible topics to be dealt with along the

way:

- The poetry of Njegoš and physical space of

Montenegro

- The ancient and modern meanings of pilgrimages

- Time and Space as one

- The meaning of water, money and language in the

landscape (tradition and future)

- Alternatives in agriculture (Perma(nent)

(agri)culture) and ways of living (Eco-villages global

network) in the world and in Montenegro

- How and why to graft fruit trees along the footpaths

Long term goals would lie in the research and

development of alternative paths and footpaths, that

would enable both the local people and the visitors:

- to develop a deeper sense of time and duration in

space,

- to bring together the existing smaller settlements

and houses with their surroundings and larger

towns, to develop local economy (oikos-nomos) and

to prevent their decay and depopulation

- to gradually revive the forgotten locations

I hope this will be of some assistance to you. Regards,

Ira”




114

Kevan Tro, Mike Reynolds and an Earhship CrewIra Zorko

n he beginning of his summer Kevan Tro

(UK) visied our aelier. Kevan is a ChareredSurveyor and Charered Environmenalis who

owns he firs Earhship home in Europe wih officialplanning commission approval. I was buil inNormandy, France in April 2007 by Kevan, MikeReynolds and an Earhship Crew from Taos. The designwas modified for a European climae and is seen as heEuro Model which has been used in Holland andScoland. The French earhship is being used as a renalpropery hp://www.earhship-france.com. Kevanresponded o he inviaion of he Ar Cenerhp://www.arcener-slovenia.org/hml/eng/news_as_eng.hml which weare helping o design on he Ausrian, Hungarian andSlovenian border o plan an Earhship - a radicalsusainable housing.

Afer building his own.

Kevan has supervised heconsrucion of a number of earhships in Europe andprovided consulancy onprojecs hroughou Europeand runs earhships Europe,hp://www.earhshipseurope.com/, a design andconsulancy service.Read more abou he faher of heearhship concep Mike Reynolds in he biographybelow and more abou earhship on:www.earhshipseurope.com, earhship.org

MIKE REYNOLDS: BIOGRAPHICAL SKETCH

The charisma of earhships as srucures surely has agrea deal o do wih heir creaor, he »missionary,maverick, revoluionary, bad boy of archiecure«,Michael E Reynolds. Mike Reynolds has been evolving

designs forearhships for morehan 30 years in NewMexico and has hedriven vision of a

rue pioneer. Thavision has had a longhisory of flying inhe face of

convenion, no helped, he remarks, by he fac ha heis »building buildings ou of garbage (and) runningsewage hrough he living room«. his is he kind of sraigh alking syle ha is characerisic of MikeReynolds and has earned him numerous friends as wellas he ineviable opposiion you migh also expec.Indeed, he is a veeran of run-ins wih he auhoriies.

He graduaed in archiecure from he Universiy of Cincinnai in 1969 and a ha ime was already hinkingabou how archiecure could beer respond o he

environmenal challenges facing i. The main driver ahe ouse was a from of disgus a he amoun of wase ha was being creaed in sociey; »wase« hacould insead be reused o good effec – o makebuildings wih, for example. So he sared creaingsrucures ou of rubbish – mainly boles and seelcans – before laer experimenaion wih rubber yres.The hermal mass concep became obviously perinenas he fuel crises of he early 1970's hi he USA and helong erm securiy of supply of fossil fuels began o beregarded as a serious issue. So he home ha did norequire heaing from fossil fuel sources became more of a sough afer goal and h evoluion of he earhshipbegan and kep going unil i became he fullyinegraed – bu sill evolving – building concep i isoday.

Mike Reynolds sees he earhship as an essenially

organic uni; a »waer producing, hea producing, foodproducing organism ha coexiss wih and susains hehuman organism« and one ha can also evolve newsysems on an individual dwelling basis. He herefore

I



115


CORNUCOOPIA

feels ha he design has resilience in erms of beingcapable of adapaion o sui paricular circumsances.

Clearly he is no a »ypical archiec«, if such a hingexiss, bu Mike Reynolds is also no even wha youcould call a desk based archiec. He claims o love few

hings more han pounding yres – a highly labourinensive process of packing earh densely ino heyres ha will from he basic srucure of earhships –and he is ou onsie for more han he is sa behind adesk. He is as much – if no more – of a praciioner ashe is an archiec and in fac he has shunned he ile of

his profession, preferring insead o call himself abioec. However, i could be claimed ha i is he oherway around and ha he ile of archiec has, in fac,shunned Mike Reynolds as he was forced o give up hislicence in New Mexico in 2000 due o a series of run-inswih he New Mexico Board of Examiners for Archiecs.

Bu Mike Reynolds seems o have more imporanhings on his mind. »While oher people andprofessionals may ake his furher in differen ways«he says, »we're righ now planing he seeds, and, if humaniy is o survive, hey will have o do somehinglike his.« He is obsessive and indefaigable, a livewire

of concenraed energy capable of inspiring audiencesa alks and voluneers on building sies who came osee wha all he fuss was abou. »Mike Reynolds is akind of oulaw, and he's angry.« wroe Henry Shukmanin he Observer. Why is he so angry? Mainly because hefeels oo lile is being done o promoe zero carbon,self-sufficien buildings, and o remedy man's brualiyo his environmen. »The cerain uncerainy saring aus in he fuure should be considered exreme seps oproec he people from waer, food and energyshorages,« he says. »his would involve opening doorsin building regulaions o allow buildings o emerge haake care of people regardless of wheher convenionalpublic uiliies are available or no. Earhships can makei so more people can simply survive in an uncerainfuure bu if inroduced in a large way soon enough,hey can change he fuure.”




Documents

Benefit Living Publikacija