BBiilltteenn - GENuBiH · predavanje „Sinteza proteina“ a članak je publiciran godinu dana kasnije. „Smatram da je glavna funkcija genetičkog materijala da kontroliše (ne

ISSN 2566-2899

BBiilltteenn UUddrruužžeennjjaa ggeenneettiiččaarraa uu BBoossnnii ii HHeerrcceeggoovviinnii

Br. 2 | Septembar 2017.

Tema broja:

DNK analiza arheoloških ostataka –

otkrivena važna bh. historijska ličnost

Str. 4

Kalendar:

Šezdeset godina

Centralne dogme

molekularne

biologije

Str. 6

Iz arhive:

Kakve su

nam

osobine?

Str. 8

Izdvajamo:

Workshop: Metode

izolacije DNK –

praktično i teorijsko

usavršavanje

Str. 13

2017 Bilten, 2

2 Udruženje genetičara u Bosni i Hercegovini – GENuBiH

Izdavač

Udruženje genetičara u Bosni i Hercegovini (GENuBiH)

Urednik

Doc. dr. Sanin Haverić, viši naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Urednički odbor

Prof. emeritus dr. Rifat Hadžiselimović, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Stojko Vidović, Medicinski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci

Prof. dr. Kasim Bajrović, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Naris Pojskić, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Lejla Pojskić, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Adaleta Durmić Pašić, viši naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Jasmina Čakar, viši naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Anja Haverić, naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Dr. Naida Lojo Kadrić, naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Dr. Amra Kazić, naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Semina Hadžiabulić, Agromediteranski fakultet, Univerzitet Džemal Bijedić

Prof. dr. Izet Eminović, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Slavka Ibrulj, Medicinski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Emina Kiseljaković, Medicinski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Mirela Mačkić Đurović, Medicinski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Dunja Rukavina, Veterinarski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Azra Skender, Biotehnički fakultet, Univerzitet u Bihaću

Mr. Radmila Malešević, Klinički centar, Banja Luka

URL:

http://www.genubih.ba/Bilten.html

Bilten, 2 2017

Udruženje genetičara u Bosni i Hercegovini – GENuBiH 3

SADRŽAJ

TEMA BROJA ..................................................................................................................................... 4

DNK analizom arheoloških ostataka iz nekropole Kopošići otkrivena važna

bosanskohercegovačka istorijska ličnost ..................................................................................... 4

KALENDAR ........................................................................................................................................ 6

Šezdeset godina Centralne dogme molekularne biologije .......................................................... 6

IZ ARHIVE .......................................................................................................................................... 8

Kakve su nam osobine? ................................................................................................................ 8

IZDVAJAMO .................................................................................................................................... 13

Uspješno realizirane radionice Metode izolacije DNK - praktično i teorijsko

usavršavanje ............................................................................................................................... 13

ESHG – RUBRIKA ............................................................................................................................. 16

ESHG obilježio Međunarodni dan DNK molekule selekcijom najboljih sastava

srednjoškolaca – među njima i bh. srednjoškolka ..................................................................... 16

Osvrt učesnice takmičenja i autorice nagrađenog rada: CRISPR/CAS9 – nova

metoda u liječenju ...................................................................................................................... 17

Noć istraživača, 29.09.2017............................................................................................................ 19

NAJAVE KONFERENCIJA .................................................................................................................. 20

2017 Bilten, 2


TEMA BROJA

DNK analizom arheoloških ostataka iz nekropole Kopošići

otkrivena važna bosanskohercegovačka istorijska ličnost

Džehverović Mirela, BA

Pilav Amela, MA

Bujak Edin, MA

Dr. Čakar Jasmina

Bosna i Hercegovina ima bogato

istorijsko naslijeđe što se, između ostalog,

ogleda i u mnogobrojnim arheološkim

nalazištima. Jedno takvo nalazište je i

srednjovjekovna nekropola sa stećcima u

Kopošićima kod Ilijaša koja broji više od

trideset stećaka smještenih u skupinama, a

na kojoj su 2015. godine provedena

opsežnija arheološka istraživanja. Među

stećcima nalazi se i poznati stećak velikog

bosanskog kneza Batić Mirkovića (slika 1)

koji se spominje i u istorijskim zapisima s

početka 15. stoljeća. Batić je bio knez na

dvoru kralja Tvrtka II koji ga je i imenovao

bosanskim knezom. Na veliku žalost Batićev

grob je opljačkan te su izgubljeni dragocjeni

pokretni arheološki predmeti. Ipak, ostali su

sačuvani koštani ostatci koji su podvrgnuti

arheološkoj DNK analizi. U neposrednoj

blizini pomenutog stećka nalazi se i jedan

stećak koji na čeonim stranama ima ukrase

od po dvije rozete (slika 2), što ukazuje na

važnu ličnost. Ispod ovog stećka otrkiven je

skelet odrasle osobe pokopane bez glave.

Pokojnik je bio umotan u brokatni plašt čije

su niti tekstila bile omotane tankim

trakicama od pozlaćenog srebra. S obzirom

na ceromoniju sahranjivanja sa velikim

počastima postojala je sumnja da je tu

sahranjen otac Batić Mirkovića, knez Mirko

Radojević. Kroz istorijske zapise se Mirko

Radojević spominje kao važna ličnost i

pratilac velikog bosanskog kralja Tvrtka I.

Kako dostupni zapisi i pronađeni artefakti

nisu mogli potvrditi da je riječ o knezu

Radojeviću, urađena je DNK analiza

skeletnih ostataka te komparacija dobivenih

DNK profila, a u cilju rasvjetljavanja

rodbinskih odnosa između osoba kojima

pripadaju skeletni ostaci sa ove nekropole.

U analizi biološkog materijala poseban

izazov predstavlja analiza arheoloških

skeletnih ostataka prije svega zbog koštanog

materijala koji je sam po sebi zahtjevan za

analizu ali i zbog male količine i /ili

fragmentirane izolovane DNK koja je

Bilten, 2 2017


izložena velikom broju inhibitora i vrlo

senzitivna na kontaminaciju. Za potrebe

ovog istraživanja korišteni su genetički

markeri poznati kao kratke ponavljajuće

sekvence (eng. short tandem repeat - STR).

Analizom dobijenih STR profila moguće je,

između ostalog, sa velikom vjerovatnoćom

utvrditi tipove srodničkih odnosa između

dvije ili više osoba.

U provedenom istraživanju u Institutu

za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju,

uspješno smo izolovali DNK iz skeletnih

ostataka pronađenih ispod dva gore opisana

stećka te smo dobili upotrebljive DNK

profile. Komparacijom dobivenih STR profila

utvrđeno je da se radi o srodničkom odnosu

tipa otac/sin. Kroz istorijske zapise

potvrđeno je da jedan stećak pripada Batić

Mirkoviću velikom bosanskom knezu, a DNK

analizom smo mogli zaključiti sa velikom

vjerovatnoćom, da drugi skletni ostatak

pripada njegovom ocu Mirku Radojeviću.

Ovo otkriće ima veliko arheološko i

istorijsko značenje te donosi nove spoznaje

o kulturnoj baštini Bosne i Hercegovine.

Slika 1: Stećak kneza Batić Mirković Slika 2: Stećak kneza Mirko Radojević

2017 Bilten, 2


KALENDAR

Šezdeset godina Centralne dogme molekularne biologije

Anesa Ahatović, MA

Fransis Krik je 19. septembra 1957.

godine u Londonu na Simpoziju Društva za

eksperimentalnu biologiju održao

predavanje „Sinteza proteina“ a članak je

publiciran godinu dana kasnije.

„Smatram da je glavna funkcija

genetičkog materijala da kontroliše (ne

nužno direktno) sintezu proteina. Malo je

direktnih dokaza koji ovo podržavaju ali u

mom umu psihološki podstrek ovoj hipotezi

je u ovom trenutku neovisan od takvih

dokaza“.

Krikova uvodna riječ dovoljna je da

istakne koliko je u to vrijeme naučnicima

funkcija gena još uvijek bila nerazjašnjena.

Usljed nedostatka eksperimentalnih dokaza

nisu svi ni prihvatali ideju da su nukleinske

kiseline uključene u sintezu proteina,

ribosomi su bili poznati kao mikrosomi čija

funkcija i građa nije bila do kraja poznata, a

funkcija iRNK postala je jasna tek 1960.

godine.

Fransis Krik bio je jedan od 20 članova

grupe RNA Tie Club, koju je 1954. godine

osnovao ruski fizičar Džordž Gamov s ciljem

poticanja saradnje i razmjene ideja

istraživača tog vremena. Ovaj tim se

sastajao svake dvije godine s ciljem

rasvjetljavanja strukture RNK i njene

povezanosti sa sintezom proteina, a u

međuvremenu su razmjenjivali pisma

predlažući nove ideje koje nisu bile dovoljno

razvijene da bi se mogle publicirati u nekom

od naučnih časopisa.

Džim Votson je 1954. godine

pokušavajući da shvati ulogu RNK uputio

Kriku niz pisama. Votson je prvobitno mislio

da se DNK hemijski konvertuje u RNK ali je

postepeno došao do zaključka da je DNK

zapravo matrica za RNK. Krik je na osnovu

ovih ideja i eksperimentalnih podataka koji

su sve više ukazivali da RNK predstavlja neku

vrstu posrednika između DNK i proteina,

razvio šemu kako bi objasnio odnose između

ove tri grupe molekula. Osim toga Krik je

morao razjasniti od čega se zapravo sastoji

genetička informacija što je ostalo nejasno

još od kada su on i Votson u svom radu

objavljenom u časopisu Nature 1953. godine

prvi put uveli koncept genetičke informacije.

Krik je u svom predavanju 1957. godine dao

Bilten, 2 2017


definiciju da informacija u ovom kontekstu

znači „determinacija sekvence jedinica“.

Ovo je istaklo postojanje povezanosti

između sekvence baza nukleinskih kiselina i

redoslijeda aminokiselina u proteinu što je

Krik nazvao „protok informacija“. Obzirom

da su proteini trodimenzionalne strukture a

DNK sekvenca jednodimenzionalna Krik je

predložio postojanje nepoznatog izvora

informacija koji omogućava smatanje

proteina, ali je tvrdio da je ipak vjerovatnija

hipoteza da je smatanje proteina zapravo

funkcija redoslijeda aminokiselina.

Krik je u oktobru 1956. godine napisao

niz zabilješki koje je nazvao „Ideje o sintezi

proteina“ a centralnu dogmu molekularne

biologije predstavio je i dijagramom. Za

Krika su očito postojale četiri vrste transfera

informacija DNK→DNK, DNK→RNK,

RNK→protein i RNK→RNK. Za transfer

informacija DNK→protein i RNK→DNK nisu

postojali dokazi ali je Krik smatrao da su

mogući (odatle isprekidana linija na

dijagramu). Krik je tvrdio da protok

informacija protein→protein, protein→RNK

i posebno protein→DNK nije mogući, što je i

napisao u svojoj definiciji centralne dogme.

Često se centralna dogma poistovjećuje

sa DNK→RNK→protein kao što je to

popularizirao Votson u svojoj knjizi

„Molekularna biologija gena“. Kada je 1970.

godine otkrivena reverzna transkriptaza i

objavljen članak u časopisu Nature Krik je

istakao i ponovio ono što je i rekao 1957. da

nikada nije tvrdio da protok informacija u

smjeru RNK→DNK nije mogući.

Krik je na svom predavanju predstavio

još jednu ideju vezanu za sintezu proteina.

Krik i Brener su tvrdili da postoji nepoznata

klasa molekula koja se ponaša kao adapter i

prenosi aminokiseline u ribosom za sintezu

proteina („hipoteza adaptera“). Krik nije

mogao predvidjeti prirodu ovih molekula ali

je pretpostavljao da sadrže nukleotide.

Krikove i Brenerove pretpostavke ispostavile

su se kao tačne, a Hoagland i Zamecnik

objavili su rad u kojem opisuju izolaciju

adaptera koji je na kraju nazvan transportna

RNK.

Krikov članak citirali su naučnici širom

svijeta više od 800 puta a za ovo predavanje

je s pravom rečeno da je „trajno promijenilo

logiku biologije“.

2017 Bilten, 2


IZ ARHIVE

Kakve su nam osobine?

Prof. dr. Rifat Hadžiselimović

Promjenljivost čovjeka obuhvata sve

komponente individualne osobenosti ili

individualnosti i grupne samobitnosti u

morfološko–anatomskom, biohemijsko–

fiziološkom, mentalnom, etološkom i socijalnom

smislu. Ljudske individue i grupe međusobno se

biološki razlikuju po praktično beskonačnom nizu

manje ili više uočljivih elemenata njihovog opisa,

za koje se u našim jezicima najčešće

upotrebljavaju termini: osobina, svojstvo, odlika,

značajka, obilježje, oznaka, karakter,

karakteristika i dr. Svaka od tih komponenti

opisa je, znači, opažajne prirode, tj. odabrani dio

našeg viđenja ili mjerenja stvarnog stanja

organizma ili grupe.

Kada je riječ o individualnoj promjenljivosti,

noga, npr., nije osobina, nego lokomotorni

organ na kome možemo zapaziti mnoštvo

osobina kao što su: ukupna dužina, proporcije i

obimi pojedinih dijelova, stupanj i raspored

dlakavosti i pigmentacije, snaga, pokretljivost i

ogroman broj drugih elemenata njenog opisa.

Slično tome, oko je organski aparat, a neke od

osobina su mu: veličina, oblik, boja dužice, razne

funkcionalne (ne)sposobnosti itd. Krv je tečno

tkivo čije su značajke: ukupna količina u

organizmu, broj eritrocita, leukocita ili

trombocita u jedinici zapremine, koncentracija

šećera ili nekih drugih supstanci, grupna

specifičnost eritrocita (krvne grupe),

koncentracija hemoglobina i mnoge druge.

Iako počivaju na individualnim, grupne

osobine predstavljaju novi kvalitet i viši nivo

promjenljivosti, pa imaju drugačije metode

posmatranja i mjerenja.

Sasvim pojednostavljeno gledajući, može se

zaključiti da cjelokupna bioantropologija (kao i

biologiju u cjelini) počiva na proučavanju

individualnih osobina, od molekulskog nivoa do

cjelovitog organizma i njegovih odnosa sa

životnom sredinom. Prirodu variranja

individualnih svojstava u posmatranoj grupi

osoba možemo opisati prema različitim

kriterijima. Osnovno zapažanje o pojedinačnim

osobinama jeste da se neke od njih kod svih

pripadnika proučavane grupe javljaju u jednoj

jednoobraznoj formi (varijanti), druge – u dvije,

a ostale u tri ili više međusobno različitih

varijanti (fenotipova, varijabli, modaliteta,

“oblika”). Na osnovu toga, sva svojstva ljudskog

organizma možemo svrstati u monomorfna

(crvena boja krvi, npr.), dimorfna (Rh sistem

krvnih grupa: Rh+ i Rh–) i polimorfna (niz varijanti

tjelesne visine, npr.); pojam i proučavanje

promjenljivosti se (naravno) odnose samo na

dimorfna i polimorfna obilježja. Prema prirodi

unutargrupne promjenljivosti (tipu varijacije),

sve osobine se mogu podijeliti na dvije osnovne,

izuzetno raznorodne kategorije: kvalitativne i

kvantitativne.

Kvalitativne (kakvoćne) osobine (lat.

qualitas = kakvoća, vrsnoća, vrednoća,

odomaćeno kao: kvalitet) u posmatranoj grupi

organizama variraju diskontinuirano

(nepovezano, isprekidano), bez prijelaznih

modaliteta između pripadajućih varijanti –

ograničenog broja. Pošto svaki organizam po

tom svojstvu alternativno pripada samo jednoj

od tih varijanti, ovakva promjenljivost se

označava i kao diskontinuirana ili alternirajuća

Bilten, 2 2017


(lat. alternum = drugo od dvoje; alternativa =

jedna od dvije mogućnosti po principu ”ili – ili”,

tj. da li neka osoba ima ili nema odabranu

varijantu posmatranog svojstva, bez obzira na

mogući broj ostalih varijanti).

Tako, npr., ako promatramo unutargrupnu

različitost po krvnim grupama ABO sistema,

odgovarajućom laboratorijskom pretragom

ćemo pouzdano utvrditi da svaki ispitanik

pripada isključivo jednom od četiri glavna

fenotipa ove osobine: A ili B ili AB ili O krvnoj

grupi, a nikada nekoj (nepostojećoj!)

“međugrupi”. Ovakav tip promjenljivosti je

karakterističan za mnogobrojna dimorfna i

polimorfna svojstva kao što su: ABO, MN, Rh i

drugi sistemi krvnih grupa, viđenje boja

(normalno – defektno), savitljivost jezika u žlijeb

(savijač – nesavijač), tip ušne resice (slobodna –

prirasla), forma brade (cjelovita – dvodjelna – sa

“rupicom”), oblik nosa (ravan – sedlast – kukast

“most” i sl.), kosmatost (normalna – ćelavost),

boja očiju (crne – smeđe – zelene – sive – plave

– albino) itd. Ilustrativni primjeri kavalitativne

nasljedne varijacije prikazani su u tabeli 1.

Tabela 1: Odabrana kvalitativna nasljedna svojstva i njihovi alternativni fenotipovi*

Osobina Dominantno Recesivno

ABO sistem krvnih grupa A i B O

Rh sistem krvnih grupa Rh+

Rh–

Zgrušavanje krvi Normalno (sposobnost) Hemofilija (nesposobnost)

Oblik eritrocita Diskoidan (normalan) Elipsoidan

Sekrecija ABO(H) antigena Sekretor Nesekretor

Osjetljivost na gorak okus (PTC) “Taster” “Nontaster”

Osjetljivost na miris (KCN) Osjetljiv Neosjetljiv

Viđenje crvene (i zelene) boje Normalno Defektno

Dioptrija Normalna Kratkovidnost

Boja očiju Tamne Plave

Boja kose Tamna Plava

Specifičnost boje kose (bijeli pramen) Odsutna (♀♀); prisutna (♂♂) Prisutna (♀♀); odsutna (♂♂)

Opća tjelesna pigmentacija Normalna Albino

Pigmentacija lica Bez pjega Pjegavo

Tjelesna dlakavost Maljavost Odsustvo malja

Dlakavost srednje falange prstenjaka Dlakava Bezdlaka

Forma dlake (kose) Kudrava Ravna (pràva)

Dužina trepavica Duge Kratke

Forma ušne resice Slobodna Prirasla

Oblik nosa Prominentan (“orlovski”) Ravan

Širina nozdrva Široke Uske

Punoća usana Pune (široke) Tanke (uske)

Forma gornje usne “Zečja” Normalna

Savitljivost jezika u žlijeb Savijač Nesavijač

Forma brade Sa rupicom (“rascijepljena”) Cjelovita

Brojnost prstiju Polidaktilija (višeprstost) Normalna (5)

Digitalni indeks Dugi (♀♀)i kratki (♂♂) kažiprst Kratki (♀♀) i dugi (♂♂) kažiprst

Dužina prstiju Brahidaktilija (kratkoprstost) Normalna

Savitljivost distalnog zgloba palca Slaba Izrazita: “autostoperski palac”

Dužina noktiju Normalni Izrazito kratki

* Monogenska priroda nasljeđivanja većine prikazanih svojstava svakako je upitna, Merđutim, veći dio suvremene udžbeničke literature ih tretira kao takve jer još uvijek nema boljeg objašnjenja za distribuciju fenotipova u potomstvu odgovarajućih kombinacija roditeljskih parova. Stvarnom stanju je svakako bliža hipoteza u oligogenskom nasljeđivanju, koje podrazumijeva da vaćinu njihove varijacije u datoj populaciji određuje jedan (“major”) a doprinos ostalih je minoran ili modificirajući.

2017 Bilten, 2


Kvantitativne (količinske) osobine (lat.

quantitas = kolikoća, količina, veličina;

odomaćeno: kvantitet) imaju takav tip

promjenjivosti koji se opisuje, mjeri i imenuje

jedinicama jednog ili više postojećih sistema

mjera (m, m2, m3, itd.) ili se izražava

neimenovanim brojevima, na osnovu

jednostavnog prebrojavanja osnovnih jedinica

posmatranja (broj eritrocita u 1 ml krvi ili

dlaka na srednjem članku prstenjaka i sl.).

Uobičajeno je da se mjerne osobine

označavaju kao metričke, a one koje se

registriraju brojanjem – kao merističke; budući

da svi njihovi modaliteti uvijek imaju brojni

izraz, i jedne i druge se svrstavaju u

numeričke.

Kvantitativna svojstva variraju

kontinuirano (neprekinuto, postojano) –

fluktuirajuće (kolebljivo, talasasto), po čemu

su poznata i pod nazivima kontinuirana ili

fluktuirajuća. Prema tome, kod njih se,

između krajnjih granica promjenljivosti, može

izdvojiti neprekinuti niz “prijelaznih”

modaliteta. Zavisno od preciznosti mjerenja i

širine raspona varijacije, između dva ekstrema

ovakvih osobina može se pojaviti praktično

neograničen broj modaliteta (varijanti), pri

čemu se susjedne varijable u posmatranom

nizu mogu međusobno minimalno razlikovati.

Kvantitativnu promjenljivost ispoljava

ogroman broj izrazito polimorfnih – mjerljivih i

brojljivih morfološko–anatomskih,

biohemijsko–fizioloških, mentalnih i ostalih

svojstava ljudskog organizma kao što su: broj

papilarnih linija (na prstima šake), tjelesna

visina i masa, količina pigmenta u različitim

organima, stupanj osjetljivosti (prag

nadražaja) čula, krvni pritisak, količina šećera

u krvi, brzina fizioloških procesa i tjelesnih

pokreta, snaga mišića, koeficijent inteligencije

i mnoga druga. Kao karakteristični primjeri

kvantitativne varijacije, u tabeli 2. su

evidentirana morfološka antropometrijska

svojstva po Internacionalnom biološkom

programu (IBP).

Tabela 2: Primjeri kvantitativnih morfoloških svojstava: standardizirane tjelesne mjere po Internacionalnom biološkom programu (IBP)

Mjera Raspon – Obim Mjerni instrument

Posebni uvjeti mjerenja

Masa Ukupna Antropo-metrijska vaga

Ispitanik nag ili u donjem rublju (masa odjeće se oduzme od ukupne mjere)

Visina (dužina) Basis – Vertex Antropometar Podloga ravna, tijelo ispitanika opruženo, pete spojene, glava u “frankfurtskoj horizontali”

Sjedeća visina Basis – Vertex Antropometar

Ispitanik sjedi na ravnom stolu, ispruženog trupa i opruženih nogu (koje ne dodiruju pod), glava u “frankfurtskoj horizontali”, instrument dodiruje leđa u sakralnoj i interskapularnoj regiji

Bikondilarna širina bedrene kosti

Medijalni – lateralni kondil

Klizni šestar ili antropometar

Ispitanik sjedi na ravnom stolu, koljena savijena pod pravim uglom, mjeri se na najizbočenijem dijelu distalnog kraja bedrene kosti, meko tkivo se komprimira

Širina skočnog zgloba Lijevi – desni maleolarni nastavak

Klizni šestar Ispitanik sjedi na ravnom stolu, meko tkivo se komprimira

Visina tibiale Basis – Tibiale Antropometar Ispitanik stoji na ravnoj podlozi

Dužina potkoljenice Malleolare – Tibiale Antropometar Ispitanik stoji na ravnoj podlozi

Dužina stopala Pternion – Akropodion Antropometar Ispitanik sjedi, lijevo stopalo na vodoravnom, a peta uz poprečni krak antropometra, drugi poprečni krak (bez pritiska) dotiče akropodion

Bilten, 2 2017


Obim natkoljenice Neposredno ispod glutealne brazde

Mjerna vrpca Ispitanik stoji blago raskoračen, tjelesna masa na obje noge ravnomjerno raspoređena, mjerna vrpca vodoravna

Obim potkoljenice Maksimalni Mjerna vrpca Ispitanik sjedi na stolu, noge slobodno vise, mjerna vrpca vodoravna

Dužina ruke Akromion – Daktylion Antropometar Ruka (i šaka) maksimalno opružena

Dužina nadlaktice Akromion – Radiale Antropometar Ruka (i šaka) maksimalno opružena

Dužina podlaktice Radiale – Stylion Antropometar Ruka (i šaka) maksimalno opružena

Bikondilarna širina nadlaktične kosti

Medijalni – lateralni stiloidni koštani nastavak


Ruka flektirana u laktu pod pravim kutom, meko tkivo se komprimira, mjerni instrument blago ukošen (jer je medijalni kondil malo niže od lateralnog)

Širina ručnog zgloba Medijalni – lateralni kondil


Meko tkivo se komprimira, mjerni instrument nešto ukoso prema uzdužnoj osi ruke

Širina šake Metacarpale radiale – Metacarpale ulnare

Klizni šestar Prsti sastavljeni i ispruženi u smjeru uzdužne ose podlaktice

Obim nadlaktice u relaksiranom položaju

1 cm iznad središta dužine

Mjerna vrpca Ruka opružena uz tijelo i relaksirana, mjerna vrpca u vodoravnom položaju

Obim nadlaktice pri kontrakciji

Maksimalni Mjerna vrpca Ruka flektirana u laktu, dvoglavi mišić (m. biceps brachii) kontrahiran

Raspon u području ramena (biakromijalni aspon)

Lijevi – desni akromion Antropometar ili pelvimetar

Ramena relaksirana, sa blagim uklonom naprijed (kao pri posrnuću)

Širina prsnog koša Lijevi – desni rub ravnine između 3. i 4. rebra

Antropometar ili pelvimetar

Tijelo uspravno, mjeri se nakon normalne ekspiracije, uz blago komprimiranje

Dubina prsnog koša Razina ravnine između 3. i 4. rebra

Antropometar ili pelvimetar

Ispitanik stoji uspravno, mjerna ravnina okomita na osovinu tijela, dorzalna tačka: vrh spinalnog nastavka kičmenog pršljena

Obim prsnog koša Razina ravnine između 3. i 4. rebra

Mjerna vrpca Registrira se na kraju normalne ekspiracije, mjerna vrpca vodoravna

Dužina donjeg ekstremiteta

Basis – Iliospinale Antropometar Ispitanik u istom položaju kao pri mjerenju ukupne visine

Širina zdjelice (karlice) Lijevi – desni iliocristale (maksimalni raspon)

Antropometar Ispitanik u istom položaju kao pri mjerenju ukupne visine

Dužina glave Glabella – Opisthocranion

Antropometar Meko tkivo se komprimira

Visina glave Lijevi vanjski slušni kanal – Vertex

Antropometar ili paralelometar

Glava u položaju “frankfurtske horizontale”

Širina glave Lijevi – desni eurion Kefalometar ili antropometar

Meko tkivo se komprimira

Širina donje čeljusti Lijevi – desni gonion Antropometar Meko tkivo se komprimira

Širina lica Lijevi – desni zygion Kefalometar Meko tkivo se komprimira

Morfološka visina lica Nasion – Gnathion Klizni šestar Zubi ispitanika potpuno stisnuti

Širina usta Lijevi – desni kraj usta Klizni šestar Usnice zatvorene (ali ne stisnute!), usta u normalnom položaju

Debljina usana

Središnja tačka tangente dviju najviših tačaka gornje usne – medijalna tačka tangente najnižih tačaka donje usne

Klizni šestar Usnice zatvorene (ali ne stisnute!), usta u normalnom položaju

Visina nosa Nasion – Subnasale Klizni šestar Mjeri se bez pritiska na rubno tkivo

Širina nosa Lijevi – desni alare Klizni šestar Mjeri se bez pritiska na rubno tkivo

Kožni nabor nadlaktice Sredina, na dorzalnoj strani

Kaliper Kožni nabor se formira 1 cm iznad mjesta mjerenja, u kranio-kaudalnom smjeru, očitavanje mjere: 2 sekunde nakon zahvata instrumentom

Kožni nabor na leđima Ispod donjeg ruba lopatice

Kaliper Nabor vertikalan ili pod blagim uglom prema osi lopatice, mjera se uzima na isti način kao i prethodna

Kožni nabor na trbuhu 1 cm iznad i 2 cm medijalno od iliospinale

Kaliper Mjera se uzima kao i dvije prethodne

Suprasternalna visina Basis – Suprasternale Antropometar Položaj ispitanika kao pri mjerenju ukupne visine

Obim glave Maksimalni Mjerna vrpca Ispitanik u sjedećem, a mjerna vrpca u vodoravnom položaju

2017 Bilten, 2


Prema prirodi i razini ispoljavanja

(“karakteru karaktera”), sve osobine (i

kvalitativne i kvantitativne) mogu se svrstati u

morfološke, biohemijske, fiziološke, psihološke

(mentalne), etološke i dr., ili pak u

“kombinovane” kategorije kao što su: morfo–

fiziološke, biohemijsko–fiziološke, psiho–

fiziološke i sl. Pojedina svojstva, odnosno

njihovi modaliteti (fenotipovi, varijante,

varijable), također se mogu uvrstiti u

normalna i patološka, iako je često veoma

teško povući naučno opravdanu granicu

između “normalnih” i “bolesnih” stanja, tj.

teško je pouzdano utvrditi da li se neka od

varijanti posmatranog svojstva nalazi unutar ili

van “norme”.

Međutim, nedvojbeno je da, prema

jednom od mogućih širih kriterija,

individualna svojstva mogu biti

endofenotipska ili egzofenotipska. S obzirom

na fenotipski kompleks kome pripadaju,

odnosno metod diskriminacije fenotipova, i

kvalitativne i kvantitativne egzofenotipske

osobine, prema jednoj od prihvatljivijih

kategorizacija, mogu biti biohemijsko–

fiziološke (“objektivne” i “subjektivne”),

morfološke (statičke i dinamičke), mentalne i

etološke, dok endofenotipska svojstva

obuhvataju citogenetičke, odnosno kariološke

i molekularnogenetičke fenomene

individualne varijacije. U fenotipskim

sistemima “objektivne” biohemijsko–

fiziološke varijacije, fenotipove (ili pojedine

kvantitativne kategorije) određujemo

odgovarajućim objektivnim biohemijsko–

analitičkim metodama, a u “subjektivnim”

biohemijsko–fiziološkim osobinama fenotipovi

se determiniraju na temelju subjektivnih

pokazatelja biohemijsko–fizioloških

osobenosti ispitanika. U prvu grupu

biohemijsko–fizioloških osobina spadaju, npr.,

svi sistemi krvnih grupa, (izo)enzimske

osobenosti, krvni pritisak, količina šećera u

krvi itd., a u drugu, prije svega, senzorska

individualna svojstva, koja se registruju

standardizovanim testovima (viđenje boja,

osjetljivost čula okusa na PTC, osjetljivost čula

mirisa na kalijev cijanid i sl.), a na osnovu

objektivnog osjećaja i izjave ispitanika. Među

statičko–morfološke osobine svrstavaju se

fenotipski sistemi čije se alternativne varijante

određuju neposrednim posmatranjem ili

mjerenjem odgovarajućih elelmenata tjelesne

građe – bez posebnih zahtjeva ispitivanoj

osobi. U grupu dinamičko–morfoloških

svojstava ubrajaju se one fenotipske

komponente čiji se individualni aspekt

utvrđuje tek na osnovu ishoda pokušaja

pokretanja pojedinih dijelova tijela ili

ergometrijskim, odnosno dinamometrijskim

metodama.

Bilten, 2 2017


IZDVAJAMO

Uspješno realizirane radionice Metode izolacije DNK

- praktično i teorijsko usavršavanje

Dr. Anja Haverić

Maida Hadžić, MA

Udruženje genetičara u Bosni i

Hercegovini je u 2017. pokrenulo realizaciju

teorijsko-praktičnih radionica.

Ovakav vid aktivnosti je potaknut

zahtjevima članova i simpatizera Udruženja

za stručnim usavršavanjem iz aktuelnih

molekularno-bioloških, genetičkih i

statističkih metoda, koje nisu bile

obuhvaćene ili dovoljno praktikovane kroz

ranije redovne studijske programe a danas

su neophodne za uspješan rutinski rad u

različitim oblastima genetike i srodnih

bazičnih ili aplikativnih disciplina.

S obzirom da su radionice zamišljene

kao dio cjeloživotnog učenja, nisu

namijenjene studentima dodiplomske

nastave tj. ne predstavljaju dopunu

redovnog sistema obrazovanja.

U toku ove godine, u saradnji sa

Institutom za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju Univerziteta u Sarajevu, u

dva ciklusa (3-4. juni i 9-10. septembar)

realizovane su radionice u čijem fokusu je

bila DNK izolacija.

Uvodnu riječ o Udruženju i ostvarenoj

saradnji sa Institutom dala je predsjednica

Upravnog odbora Udruženja, dr. Anja

Haverić, nakon čega se rad u radionicama

odvijao u grupama od po 4-5 polaznika koje

su vodile dr. Naida Lojo-Kadrić, Maida

Hadžić MA, Anesa Ahatović MA i Mirela

Džehverović B.Sc.

Tokom dva ciklusa, radionice je

pohađalo 36 učesnika.

2017 Bilten, 2


Workshop 1: Metode izolacije DNK – praktično i teorijsko usavršavanje - 3. i 4. juni 2017. INGEB, Sarajevo

Tokom dva dana intenzivnog rada

učesnici su izolirali DNK iz vlastitih uzoraka

krvi i brisa bukalne sluznice te iz uzoraka

sušenog biljnog materijala. Odabrani

protokoli predstavljaju različite pristupe

izolaciji DNK. Izolacija iz krvi je provedena

metodom isoljavanja koja rezultira

dobivanjem dovoljne količine DNK, vidljive

golim okom u vidu bjeličastog traga u 70%

etanolu. DNK iz brisa bukalne sluznice je

izolovana pomoću komercijalno dostupnog

seta reagenasa kompanije Qiagen, koji nam

je za ovu priliku obezbijedila sponzorska

kompanija Mikro+polo d.o.o. Sarajevo.

Vizualizacija DNK izolovane iz brisa bukalne

sluznice je izvršena agaroznom gel

elektroforezom. Zbog građe i sadržaja biljne

ćelije, izolacija DNK iz biljnog materijala

često predstavlja veliki izazov. Tokom

radionice, primijenjena je metoda

zasnovana na upotrebi organskih rastvarača

koja, uz izvjesne manje modifikacije, obično

predstavlja najefikasniju metodu i u

slučajevima izolacije DNK iz parafiniziranog

materijala ili sličnih zahtjevnih uzoraka.

Bilten, 2 2017


Workshop 2: Metode izolacije DNK – praktično i teorijsko usavršavanje - 9. i 10. septembar 2017. INGEB, Sarajevo

U okviru radionice provedena je i

anketa u kojoj su učenici ocijenili sve

aspekte radionica, angažman predavača te

iznijeli vlastite prijedloge za buduće

radionice. Na osnovu preliminarne analize

anketnih listića (koja će u potpunosti biti

prezentirana u narednom broju Biltena),

sadržaj i kvalitet radionica „DNK izolacija –

teorijsko i praktično usavršavanje“ ocijenjen

je visokim ocjenama, a ispoljen je i izuzetan

interes za nastavkom ovakvih aktivnosti.

Po okončanju radionice, učesnicima je

direktor Instituta za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju Univerziteta u Sarajevu, prof.

dr. Naris Pojskić, naučni savjetnik, uručio

certifikate. Nadamo se da će stečeno znanje

zaposlenim učesnicima pomoći da bolje i

uspješnije obavljaju svoje redovne aktivnosti

a nezaposlenima u uspješnijem i

kompetentnijem predstavljanju na tržištu

rada.

Udruženje će nastojati da i u narednom

periodu u okviru svojih redovnih djelatnosti

a u saradnji sa Institutom za genetičko

inženjerstvo i biotehnologiju Univerziteta u

Sarajevu organizira stručna usavršavanja iz

različitih oblasti genetike.

2017 Bilten, 2


ESHG – RUBRIKA

ESHG obilježio Međunarodni dan DNK molekule selekcijom najboljih sastava

srednjoškolaca – među njima i bh. srednjoškolka

Prof. dr. Lejla Pojskić

Za sve one kojima je biološko

nasljeđivanje u žiži stručnog interesovanja,

Međunarodni dan DNK predstavlja

podsjećanje na jedan od najvažnijih

momenata u istoriji molekularne biologije –

otkriće strukture molekule DNK. Iz današnje

perspektive otkriće strukture molekule DNK

dovelo je do svojevrsne revolucije u

prirodnim naukama i mnogih važnih otkrića

bitnih za tehnološki razvoj današnjice kao

što su sekvenciranje ljudskog i drugih

genoma, te CRSPR/Cas9 metodologija

genomskog inženjerstva.

Evropsko društvo humanih genetičara

(European Society of Human Genetics)

svake godine obilježava ovaj istorijski

događaj organizovanjem natjecanja

srednjoškolaca za najbolji literarni rad na

zadatu temu. Cilj ove inicijative je animirati

mlade da ispolje svoje talente za nauku i

promišljanje o važnim naučnim temama od

šireg socioekonomskog značaja. U 2017.

godini tema je bila upravo CRISPR/CAS9. S

polaznom hipotezom kako je to univerzalna

molekularno-biološka metoda genomskog

inženjerstva koja ima za cilj umetanje

održive promjene u nasljednom materijalu

kako čovjeka, tako biljaka i životinja,

učesnici su trebali svojim riječima objasniti

kako ova tehnologija funkcioniše i iznijeti

svoje lično mišljenje o mogućim

prednostima i nedostacima tehnologije, u

koju svrhu bi je trebalo koristiti, a kada

zabraniti i zašto.

Organizator je zaprimio 244 rada iz 21

evropske zemlje. Nezavisno ocjenjivanje je

izvršilo 58 stručnjaka iz oblasti genomskog

inženjerstva i nagradilo 3 najbolja i posebno

izdvojilo uspješnih 8 sastava.

Među najboljim našli su se Marco

Ferraris iz Italije, Deryanur Reyhan Mehmed

iz Turske, te Anass Agouzoul iz Francuske.

Među osam posebno pohvaljenih radova

našao se rad bh. gimnazijalke Sabine

Vinković, učenice Gimnazije Mostar iz

Mostara. Svim učesnicima i njihovim

nastavnicima čestitke na hrabrom učešću i

nadamo se da će naši učenici i ubuduće

aktivno učestvovati na ovom i sličnim

natjecanjima.

Bilten, 2 2017


Osvrt učesnice takmičenja i autorice nagrađenog rada:

CRISPR/CAS9 – nova metoda u liječenju

Sabina Vinković

Kada je Gimnazija Mostar, 10. 02. 2017.

godine, od strane Ministarstva obrazovanja,

nauke, kulture i sporta HNK, dobila

informaciju i poziv za učešće u evropskom

literarnom takmičenju povodom

obilježavanja međunarodnog DNK dana sa

fokusom na novu CRISPR/CAS9 tehnologiju,

u prvi trenutak sam pomislila da su genetika

i savremena dostignuća u genetici za nas u

BIH daleka budućnost i nešto što graniči sa

naučnom fantastikom.

Ipak, odlučila sam sudjelovati. Na

ovogodišnjem takmičenju u organizaciji

ESHG-a učestvovalo je 244 učenika, u dobi

od 15 – 19 godina, iz 21 evropske zemlje, a

evaluacija radova je izvršena od strane 58

eksperata iz te oblasti. Izabrana su 3

pobjednika i 8 radova u kategoriji

„honourable mentioned“, među kojima je i

moj rad.

Otkriće CRISPSR/CAS9 tehnologije je

nešto što u prirodi postoji još i prije

postanka čovjeka, u populaciji virusa i

bakterija, način na koji su bakterije

„naučile“ zaštititi svoju DNK i spriječiti virus

da je koristi za vlastitu replikaciju. U

dosadašnjoj medicinskoj praksi svjedoci smo

da dvije jedinke sa istom bolešću, pod

sličnim uslovima sredine, ne reaguju

jednako na primjenu istog lijeka. Brojne

nasljedne bolesti do sada su liječene

uklanjanjem simptoma a ne liječenjem

uzroka. Također, hronične nemaligne ali i

maligne bolesti su sve češća pojava kod

mladih ljudi i djece, a sve dosadašnje

metode liječenja su se pokazale nedovoljno

efikasnim. Ne smiju se zanemariti neželjeni

efekti lijekova, infekcije i druge

komplikacije. Sve to stvara nove izazove za

buduće istraživače u potrazi za boljom

metodom liječenja. Upotreba CRISPR/CAS9

u terapijske svrhe otvara novo poglavlje, u

kom se daje prednost tzv. individualiziranoj

medicini i svaki oboljeli tretira kao jedinka,

posebna i jedinstvena u svakom smislu.

Isijecanjem „oboljelog dijela“ DNK i

umetanjem „zdravog“ omogućit će se

ciljana terapija mnogih do sada neuspješno

liječenih bolesti, te spriječiti njihov prenos

na potomke. Medicina ide dalje, pa se

navedena metoda koristi i u genskoj terapiji

2017 Bilten, 2


embrija, dakle puno prije rođenja i prije

formiranja organa ploda. Njena primjena

nalazi mjesto i u laboratorijskoj „izradi“

organa za transplantaciju.

Sve dok se dostignuća primjenjuju u

svrhu čovjekovog boljitka, dotle je njihova

svrha opravdana. Težnja za besmrtnošću ili

barem produženje života je davnašnja želja

čovjeka i donekle ima smisla ako se smrt

tretira kao bolest. Pitanje prenapučenosti

Zemlje zbog toga ne bi trebalo da bude

veliki problem jer nauka svakodnevno

otkriva nova mjesta u svemiru „gdje je život

moguć“. Autodestruktivni smisao

dostignuća će dobiti onda kada čovjek poželi

da se miješa u ono što se do sada smatralo

„Božijom ingerencijom“, kada poželi da

kontrolira rađanje i stvori tzv. idealnog

čovjeka. Jedinstvenim zakonskim

regulativama u čitavom svijetu bit će

neophodno kontrolirati sve načine njihove

upotrebe.

Ako je CRISPR/CAS9 metoda već odavno

poznata u prirodi, pravo pitanje za nauku

jeste, sa koliko još resursa raspolažemo, a

da toga nismo ni svjesni i gdje su granice

spoznaje?

Bilten, 2 2017


Noć istraživača, 29.09.2017.

Anesa Ahatović, MA

Dr. Anja Haverić

Već šestu godinu zaredom u Bosni i

Hercegovini se s ciljem promovisanja nauke i

istraživačkog rada održava manifestacija

Evropska noć istraživača. Održavanje ove

manifestacije je započelo 2005. godine u

okviru FP7 programa Evropske unije i od

tada se organizuje svakog posljednjeg petka

u septembru. Cilj je promocija naučnih

istraživanja, karijere istraživača, kao i

podizanja svijesti javnosti o uticaju i

primjeni naučno-istraživačkog i umjetničkog

rada u svakodnevnom životu.

Ove godine će se manifestacija održati

29. septembra u više od 300 gradova svijeta,

a od gradova u Bosni i Hercegovini u Banja

Luci, Mostaru, Goraždu, Bijeljini, Travniku i

Sarajevu. Ovogodišnji slogan je – „Kreiramo

bolje sutra“. Kroz različite segmente

programa Noći istraživača 2017. U Bosni i

Hercegovini, predstavit će se brojne

institucije, udurženja ali i pojedinci –

inovatori i naučni poduzetnici. Kao i ranijih

godina, članovi Udruženja genetičara u

Bosni i Hercegovini će svoj doprinos

manifestaciji dati prikladnim prezentacijama

iz oblasti genetike, i to u Banja Luci i

Sarajevu.

Detaljan program manifestacije je

dostupan na www.nocistrazivaca.ba,

očekujemo vas.

2017 Bilten, 2


NAJAVE KONFERENCIJA

7th International Conference on Tissue Engineering & Regenerative Medicine Theme: Transforming Repairs into Regeneration

October 02-04 2017, Barcelona, Spain

Web: https://tissuescience-regenerativemedicine.conferenceseries.com/

11th International Conference on Behaviour, Physiology and Genetics of Wildlife

October 4th to 7th, 2017, Berlin, Germany

Web: http://www.izw-berlin.de/welcome-234.html

Innovate Cancer 2017 - Cancer Research

November 27-28 2017, Brisbane, Australia

Web: https://innovateconferences.com/cancer

9th International Conference on Bioinformatics Theme: Exploring the latest innovations in Bioinformatics

November 13-14, 2017 Paris, France

Web: https://bioinformatics.conferenceseries.com/

Web: https://humangenetics.conferenceseries.com/america/

Bilten, 2 2017


Web: http://www.proteomicsconference.com/

Web: https://www.elsevier.com/events/conferences/plant-genome-evolution

Web:https://coursesandconferences.wellcomegenomecampus.org/events/item.aspx?e=638

Documents

BBiilltteenn - GENuBiH · predavanje „Sinteza proteina“ a članak je publiciran godinu dana kasnije. „Smatram da je glavna funkcija genetičkog materijala da kontroliše (ne