SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜSOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜSOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜSOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ TÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALITÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALITÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALITÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI
(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI)(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI)(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI)(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI) 
BAKÎ DVANI SÖZLÜÜBAKÎ DVANI SÖZLÜÜBAKÎ DVANI SÖZLÜÜBAKÎ DVANI SÖZLÜÜ [Balaml Dizin ve levsel Sözlük][Balaml Dizin ve levsel Sözlük][Balaml Dizin ve levsel Sözlük][Balaml Dizin ve levsel Sözlük]
Doktora TeziDoktora TeziDoktora TeziDoktora Tezi
Furkan ÖztürkFurkan ÖztürkFurkan ÖztürkFurkan Öztürk
Ankara 2007Ankara 2007Ankara 2007Ankara 2007
 
 
SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜSOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜSOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜSOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ TÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALITÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALITÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALITÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI
(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI)(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI)(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI)(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI) 
BAKÎ DVANI SÖZLÜÜBAKÎ DVANI SÖZLÜÜBAKÎ DVANI SÖZLÜÜBAKÎ DVANI SÖZLÜÜ
[Balaml Dizin ve levsel Sözlük][Balaml Dizin ve levsel Sözlük][Balaml Dizin ve levsel Sözlük][Balaml Dizin ve levsel Sözlük]
Doktora TeziDoktora TeziDoktora TeziDoktora Tezi
Furkan ÖztürkFurkan ÖztürkFurkan ÖztürkFurkan Öztürk
Tez DanmanTez DanmanTez DanmanTez Danman
DoçDoçDoçDoç. Dr. smail Hakk Aksoyak. Dr. smail Hakk Aksoyak. Dr. smail Hakk Aksoyak. Dr. smail Hakk Aksoyak
Ankara 2007Ankara 2007Ankara 2007Ankara 2007
 
 
SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜSOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜSOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜSOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ TÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALITÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALITÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALITÜRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI
(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI)(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI)(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI)(ESK TÜRK EDEBYATI BLM DALI) 
BAKÎ DVANI SÖZLÜÜBAKÎ DVANI SÖZLÜÜBAKÎ DVANI SÖZLÜÜBAKÎ DVANI SÖZLÜÜ [Balaml Dizin ve levsel Sözlük][Balaml Dizin ve levsel Sözlük][Balaml Dizin ve levsel Sözlük][Balaml Dizin ve levsel Sözlük]
Doktora Tezi
Tez Jürisi Üyeleri
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ MÜDÜRLÜÜNESOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ MÜDÜRLÜÜNESOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ MÜDÜRLÜÜNESOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ MÜDÜRLÜÜNE
Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunulduunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gerei olarak, çalmada bana ait olmayan tüm veri, düünce ve sonuçlar andm ve kaynan gösterdiimi ayrca beyan ederim.(……/……/200…)
Tezi Hazrlayan Örencinin
Ad ve Soyad
Sözlük Kullanm KlavuzuSözlük Kullanm KlavuzuSözlük Kullanm KlavuzuSözlük Kullanm Klavuzu……………………………………………………………………………………..2
Sözlük BibliyografyasSözlük BibliyografyasSözlük BibliyografyasSözlük Bibliyografyas…………………………………………………………………………………………..4
A/A/A/A/……………………………………………………..…………………………………………………………..8-109
BBBB……………………………………………………..……………………………………………………………110-204
CCCC…………………………………………………...……………………………………………………………..205-245
ÇÇÇÇ…………………………………………………………………………………………………………………..246-270
……………………………………………...……………………………………………………………….1048-1091
ÖZETÖZETÖZETÖZET………………………………………………………………………..……………………………………....1247
ABSTRACTABSTRACTABSTRACTABSTRACT…………………………………………………..……………………………………………………1248
  III
ÖNSÖZÖNSÖZÖNSÖZÖNSÖZ
Osmanl Edebiyat’nn 16. yüzyldaki en önemli airlerinden biri olan ‘Sultanü’-
uarâ’ Bakî üzerine epey çalma yaplmtr. Onun biyografisi ve tarihî kiilii ile ilgili
tartmalar (saraç-serraç), sanatç yönü, Osmanl iirine Necatî’den sonra getirdii ivme
ve bunun Nedim’e kadar sürdürülebilen çizgisi Osmanl Edebiyat aratrmaclar
tarafndan ele alnarak incelenmitir. Ayrca Divan’ndaki ses ve söz sanatlar, soyut
kavramlarn tahlilleri, siyasi ve askerî unsurlar, gramer özellikleri ve bunlarn saysal
verileri yüksek lisans tezi olarak çallmtr.
Sabahattin Küçük’ün tenkitli metninin esas alnd bu tez ile, yukarda söz
edilen çalmalar bir ileri seviyeye götürerek Bakî’nin sözvarlnn ortaya
çkarltlmas düünülmütür. Ayrca Küçük’ün salam ve güvenilir bir metin ortaya
koymas ve Bakî Divan’nn tahlilinin henüz yaplmam olmas, tez için Bakî Divan’nn
seçilmesinde büyük rol oynamtr. Bu yöntemin uygulanabilmesi için önce divan,
mesnevi ve dier edebi eserlerin salam kurulmu metinlerinin mutlaka ortaya
çkarlm olmas büyük önem tamaktadr.
Bu tez, Osmanl iiri çalmalar içinde büyük bir yeri olan tahlil çalmalarnn
(eyhî, Ahmet Paa, Necatî, Hayalî, Nevî Divanlar) sözlük biçiminde sunumu olarak da
okunabilir. Ancak bu çalmada divan tahlillerindeki snflandrma (din, insan, toplum,
tabiat) sistemi esas alnmam, alfabetik bir dizelgede Bakî Divan’nn sözvarl ortaya
konmak istenmitir. Bakî’nin ortaya çkarlan bu söz varln hangi balamlarda
kullandn tespit de önemli görülmütür.
Bu tezle üç ey amaçlanmtr. Birincisi, Osmanl iirinde üslûp çalmalarnn
bilimsel bir temele dayandrlarak somut verilerin nda yaplabilmesi için Bakî 
Divan’nn sözvarln sklklaryla ortaya çkartmaktr. Tezin ikinci önemli amac;
 
  IV
ortaya konan bu söz varln e zamanl bir yöntemle anlamlandrmak ve balaml
dizin (concordance) temelinde ilevsel bir sözlük haline getirmektir. levsel anlamlar
ortaya çkarabilmek için hem balama hem de tarihsel sözlük ve kaynaklara gidilmitir.
E zamanl (synchronic) bir yöntemle yaplan anlamlandrma çalmas, sözcüklerin
veya söyleyi kalplarnn balama göre nasl deitiini tespit etmeye de yaramtr.
Ayrca bu yönüyle tez, Bâkî’nin yaad yüzyln kültür yapsn da (iire
dönütürülmü biçimiyle) konu edinmitir. Bu konu ile ilgili açklama ve
deerlendirmeler yaplrken eski ve yeni birçok kaynaktan yararlanlmtr. Tezin
üçüncü amac ise bir gün tamamlanaca umulan Türkçe’nin Tarihsel Sözlüü için Bakî 
Divan’nn sözvarln ortaya çkararak küçük bir katk salamaktr.
Tezin teknik aamalarnda yardm aldm Muammer Erolu ve Dr. Yücel
Dal’ya; anlamlandrma aamalarnda önerilerinden çokça yararlandm aratrma
görevlileri Ramazan Bardakç, Ülkü Çetinkaya, Mustafa Arslan, Aye Yldz’a; Dr. Bilal
Çakc’ya; Yrd. Doç. Dr. Ali Emre Özyldrm’a; emekli olana kadar danmanlm
 yürüten Prof. Dr. Cem Dilçin’e; tezimi büyük bir titizlikle kontrol ederek görüleri ve
eletirileri ile tezin ekillenmesinde büyük emei geçen tez danmanm Doç. Dr. smail
Hakk Aksoyak’a; ve tez sürecinde yardmn hiç esirgemeyen eim Fulya’ya teekkürü
bir borç bilirim.
dizinsel, düzensel ve balamsal olmak üzere üç türde incelenir. ‘Dizinsel sözlükler’ en
bilineni olup içindeki sözcüklerin alfabetik olarak dizilmesi ve anlamlandrlmasyla
oluturulur. kinci tür olan ‘düzensel sözlükler’, birbiri ile kavramsal balar olan
sözcüklerin bir araya getirilmesi ile meydana getirilir. E ve Kart Anlamllar
Sözlükleri, Terim Sözlükleri bunlarn en önemlilerindendir. Üçüncü tür olan ‘balamsal
sözlükler’de ise maddelerin anlamlar verilmeyip, bunlarn kullanldklar
cümleler/dizeler ya bütünüyle ya da gerei kadar uzunlukta verilir.2 Bu çalma,
 yukarda ilevleri belirtilen sözlük türlerinden üçüncüsü olan ‘balamsal sözlükler’
içine girmektedir. Ayrca, Bakî Divan üzerine yaplan bu çalma, balamsal sözlük ile
birlikte ilevsel sözlüü de içinde barndrmaktadr.
Berke Vardar, ‘balaml dizin’ (concordance) terimini sözlüünde öyle
açklamaktadr: ‘Sözlükbilgisinde, balamyla birlikte sunulan sözcüklerin oluturduu
abecesel dizelge. Balaml dizinler, öelerin ilevlerini belirleme olana verdiinden
aratrmaclara büyük kolaylk salayan araçlardr.’3 Ayrca Özcan Bakan, ‘balaml
1 ‘Sözvarl’ terimini ilk defa Almanca ‘Wortbestand’ teriminden çevirerek kullanan dilbilimci Doan
Aksan olmutur. Bkz. Doan Aksan, Türkçenin Sözvarl, [Türk Dilinin Sözcükbilimiyle lgili Gözlemler,
Saptamalar’ , Engin Yay., Ankara 2000, s. 7; ayrca ‘kelime hazinesi’, ‘sözcük daarc’, ‘sözcük daar’,
‘sözcük gömüsü’, ‘vokabüler’ gibi terimler de kullanlmaktadr. Bu çalmada, ‘sözvarl’ terimi
 yelenmitir. 2 Sözlükbilim ve sözlük türleri için genel ve öz bilgiler için bkz. Özcan Bakan, Bildiriim, (nsan-dili ve
Ötesi), Multilingual Yay., stanbul 2003, s. 149-153. 3 Kr. Berke Vardar,  Açklamal Dilbilim Terimleri Sözlüü, Multilingual Yay., stanbul 2002, s. 32; ngilizce ve
Franszcas ‘concordance’, Almancas ‘konkordanz’ olan bu terimi, Berke Vardar ‘balaml dizin’ olarak
 
  VI
dizin’lerin kullanlarn ve bunlarla ilgili bir örnei de öyle vermektedir: ‘… herhangi
bir sözcüün kullanmna bakan birisi, bu sözcük belli bir metinde kaç kere geçmise, o
kadar da tümceyi bulabilmektedir. O zaman da, hem belli bir sözcüün ne kadar sk
kullanld anlalmakta, hem de o sözcüün belli bir tümce balam içindeki kullanm
ortaya çkmaktadr. Ne var ki, bir metindeki her bir sözcüü tek tek alp da, bunlarn
kullanldklar her bir tümceyi bütünü ile veya parçal olarak tek tek yazmak çok
zahmetli bir i olduundan, ngiliz dilinde ancak Kutsal Kitap ve Shakespeare eserleri
için bu tür balamsal sözlükler vardr… Bir örnek olarak stiklâl Mar alnp bunun
içerisinden, sözgelimi (millet) maddesi hazrlanacak olsa öyle bir ey ortaya çkacaktr.
MLLETMLLETMLLETMLLET
kta 10, satr 5’4 
Özcan Bakan’n bu açklamalar ve örnekleminden anlalaca üzere
‘balaml dizinler’, sözlükbiliminde farkl kullanmlaryla dier standart sözlüklerden
ayr bir metodla hazrlanm özel sözlükler olarak deerlendirilmektedir. Balaml
dizinler, kelimelerin geçtii balamlar bütün olarak verdiinden ve bunlar belirleme
kolaylndan dolay aratrmaclar için büyük bir önem tamaktadr. Aratrmac, bir
metin içinde geçen kelimenin geçtii yer ve balamlar, fazla zaman harcamadan
kolaylkla görebilme olanana kavumaktadr.
Hollanda’daki oryantalistik çalmalar içinde Leiden Üniversitesinin yürüttüü
Concordance (Concordance et Indices de la Tradition Musulmane, veya El-Mu’cemü’l-
Müfehres li Elfâzi’l-Hadisi’n-Nebevî) projesinden de bahsedilmelidir. Concordance,
Kitab- Sitte , Sünen (Dârimî), Muvatta (mam Malik) ve Müsned (mam Ahmet b.
Hanbel) gibi hadis külliyatlarn içeren bir yaptdr. Bu muazzam çalma Kadolu
4 Özcan Bakan, age, s. 150.
 
tarafndan öyle açklanmaktadr. “…Concordance bu kaynaklarda yer alan hadislerde
geçen kelimelerin alfabatik olarak sraland ve ilgili kelimenin geçtii hadisin hangi
kaynan neresinde kaytl olduunu bulmaya yarayan bir indeks niteliindedir.”5 Bu
 yönüyle concordance çalmalar arkiyat aratrmalarnda da önemli bir yere sahiptir.
Tezin altyapsn oluturan balaml dizin bölümü, Bat ve Dou’da yaplan
balaml dizin modelleri göz önüne alnarak ortaya konmutur. Bat’da Özcan Bakan’n
da belirttii üzere ilkin kutsal kitaplarn balaml dizinleri üzerinde çallm, sonralar
Shakespeare’den Proust’a dein büyük air ve yazarlarn yaptlarndan oluan
külliyatlarnn balaml dizinleri ortaya çkarlmtr.6 Bat’da bu çalmalarn gözle
görülür derecede bu kadar artmasnn bir sebebi de hiç üphesiz bilgisayar
teknolojisindeki büyük gelime ve bunun sosyal bilimler alanna yansmasdr. Bunun
 yannda Dou Edebiyatlarnda balaml dizini çkartlarak ilenmi çalma olarak
 yalnz Hafz Divan tespit edilebilmitir.7 
Çalmada, Sabahattin Küçük’ün hazrlad ‘Bakî Divan (Tenkitli Basm)’ temel
alnmtr.8 Sözü edilen bu çalmada onalt numarada bulunan gazel, 
5 smail Hakk Kad, “Hollanda’da arkiyat Aratrmalar”, Dou-Bat Düünce Dergisi, (Austos-Eylül-Ekim) 2002, S. 20, s. 98-100. 6 Eugene F. Shewmaker, Shakespeare’s Language [A Glossary of Unfamiliar Words in Shakespeare’s Plays and
Poems] , Facts On File, Inc., Newyork 1996; John Bartlett, A. M.,  A Complete Concordance or Verbal Index to
Words, Phrases and Passages n the Dramatc Works of Shakespeare with a Supplementary Concordance to the
Poems, St. Martin’s Press, Newyork 1990; J.L. Dawson, P:D. Holland, Mckitterick,  A Concordance to The
Complete Poems and Plays of T. S. Eliot , Faber and Faber Limited, London 1995; Michele Aina Barale,
Concordance to Samuel Beckett’s Trilleogy: Molloy, Malone Dies, and The Unnamable, Garland Pub.,1988; James
Haule, M.,  A Concordance to The Novels of Virginia Woolf , Garland Pub.,New York 1991; Peter L. Hays,  A
Concordance to Hemingway’s In Our Time, G:K. Hall, Boston 1990; Frances Stern,  A Concordance to Proust ,
Barnes/Noble Books, Lanham 1993; Elizabeth Wiley, Concordance to The Poetry Of Allan Poe, Susquehanna
Universty Presses, Pennslyvania 1989. 7 M. Sddkyân, E. Mirâbidinî, Ferheng-i Vâje-nümâ-y Hâfz [A Concordance to the Poems of Hâfz],
 
Y züll-i lebüñe y ru- nkña fid
2 Elifi serv gibi b- maabbetde bu gün
ad-i mevznuñ ile ol iki bzña fid
3 Lm erbb- amuñ add-i dü-ts mnend
Zülf-i merbuñ ile kkül-i o-bña fid
4 Ys her laa kemnuñ gibi pçde olup
amuñ olar ile ol iki ebrña fid
5 Merdüm-i dde gibi B alan noalar
Ol iki ya auñ altndaki Hindña fid
son zamanlarda yaymlanan bir yazda9 Bakî’ye ait olmad ispatland için çalmaya
alnmamtr. Bu yazya göre, Sadeddin Nüzhet Ergun ve Sabahattin Küçük neirlerinde
 yer alan bu akrostili gazel, yalnzca stanbul Üniversitesi Kütüphanesinde 1637 ylnda
istinsah edilmi T.2889 numaral nüshada bulunmaktadr. Oysaki ayn gazel Gelibolulu
Âlî’nin daha hayatta iken 1567 ylnda istinsah edilmi ilk divannn nüshalarnda
bulunmaktadr. Ayrca Bakî, Nevî, Hayalî ve Nefî gibi airlerin hiçbiri mahlaslarn
matlada kullanma yoluna gitmezken Âlî ayrt edici bir özellik olarak bir çok gazelinin
matla beyitlerinde mahlas kullanmtr. Ayrca Aksoyak’a göre akrostili bu gazelin
makta beytindeki ‘mim’ ise Âlî’nin adna yani Mustafa’ya iaret ediyor olmaldr. Öte
 yandan Bakî Divannn sonunda bulunan Farsça iirler de çalmann kapsam dnda
tutulmutur. Küçük’ün yaymlad Bakî Divan’nda 27 kaside, 9 musammat, 548 gazel,
21 kta, 31 matla‘ bulunmaktadr. Çalma genelinde beyit esas alnrken yalnzca
musammatlar bölümündeki tahmis ve muhammes nazm biçimlerinde dize esas
alnmtr. Çünkü musammatlar ksmnda bulunan tahmislerdeki model iirleri (zemin
 
iir) oluturan beyitler çalmaya alnmamtr. Metin transkripsiyonlu olarak
çalmada yer almtr. Bakî Divan’nn tenkitli basmnda iki satr halindeki beyitler;
1 Hengm- eb ki küngüre-i ar- smn
Zeyn olm idi ulelenüp em-i atern
2 ayl-i kevkib içre yanup meal-i amer
an- semda ren idi rh- keh-ken
balaml dizin ve ilevsel sözlük aamasna geçilirken;
K1/1 Hengm- eb ki küngüre-i ar- smn / Zeyn olm idi ulelenüp em-i atern
K1/2 ayl-i kevkib içre yanup meal-i amer / an- semda ren idi rh- keh-ken
biçiminde tek satr haline getirilmi ve her satra iir sras ile beyit/dize numaralarn
gösteren bir ksaltma verilmitir. Örnein ‘K1/1’ ksaltmas, Bakî Divan’nn iir
düzeninde ilk kasidenin ilk beytini gösterirken;
M5/III/2 Cna ol la‘l-i muaffdur mey-i bezm-i af
dizesindeki ‘M5/III/2’ ksaltmas, divan düzeninde 5 numaral musammatn III.
bendindeki 2. beyti göstermekte;
G59/4 Bir ul ol fetüñ kynda ald cn u dil / apuya çmaz görinmez n’eylesün b-çreler
beytindeki ‘G59/4’ ksaltmas ise, divan düzeninde 59. srada bulunan gazelin 4. beytine
iaret etmektedir. Satrda yerden tasarruf için, beyit/dizelerin sayfa numaralar
gösterilme yoluna gidilmemitir.
Tek satr haline getirilen beyit/dizeler, concordance programyla alfabetik
olarak dökümlenmitir. Tek satr haline getirildikten sonra 117 sayfa olan divan metni,
concordance programna girdikten sonra 1450 sayfalk bir metne dönümütür.
Aada concordance çalmasnn aamalarn göstermek için ‘’ harfinin bandan
örnek bir kesit verilmitir. Bu kesitin ikinci sütununda alfabetik olarak sözcüklerin
sraland görülmektedir. Çalmann concordance ileminden sonraki ilenmemi ilk
 
I. AAMAI. AAMAI. AAMAI. AAMA
K20/11 Ya nûndur görinür âhrnda a’bânun / Ya râdur ol Ramazân evveline olm
M1/V/5 gamundan aglamaya eyh u âbdan [M1/V/6] Yansun yaklsun âte-i hecrünle
M2/III/3 ol lutf u kerem kânna âd u handân [M2/III/4] Âh kim hâb u hayâl
G37/1 / Eyledün mürdelerün rûhn âd [G37/2] Beni yâd eyledün ihyâ itdün / Öldiler
G38/2 sabûh güldürelüm k’ola rûh âd [G38/3] Sofî safâ-y câm ile dilden keder
G141/1 Dil kayd- ‘akl selb ideli âd olup gider / San tfldur ki hâceden âzâd
G289/1 ol / Açl derûn- gonca gibi âd u hurrem ol [G289/2] Sahn- harîm-i vaslna
G300/1 Gül gibi olmak dilersen âd u hurrem ey gönül / Lâle-ve elden düürme
G300/3 içün hergiz ne gam-gîn ol ne âd / Ber-karâr olmaz bilürsin hâl-i ‘âlem ey
G331/1 Eyledi müjde-i gül bülbüli âd u hurrem / Goncanun gönli açld güle düdi
M3/IV/1 Sultân Murâd [M3/IV/1] âd olun kim Pâdiâh- dâd-güsterdür gelen /
G116/5 aldanma Bâkî / Gam u âdî hayâl-i hâba benzer [G117/1] Rindler
G444/4 [G444/4] Bihit evkna âdîlig eyleyüp vâ’iz / Miyân- meclise atld yek
G491/7 efzûn itdi [G491/7] Bâkyâ âdîlk eylerse ‘aceb mi agyâr / Çarh anun tâli’ini
G208/5 anun havz / Sarây- evka âdrvân olupdur Bâkyâ meclis [G209/1] Zülf-i
K1/4 u safâda hurrem ü handân u âd-mân [K1/5] Bu çarh- çenberîde tutup devr
II. AAMAII. AAMAII. AAMAII. AAMA
Görüldüü üzere kesik kesik olan bu tanklar, Baki Divan’ndan
 yararlanlarak bütün bir beyit haline getirilmi ve aranlan sözcükler koyu (bold) olarak
tespit edilmitir.
K20/11 Ya nndur görinür rnda aaaabnuñbnuñbnuñbnuñ / Ya rdur ol Raman evveline olm dl
G300/3 Devlet-i düny içün hergiz ne am-gn olololol ne dddd / Ber-arr olmaz bilürsin l-i lem ey göñül
 
  XI
G141/1 Dil ayd- al selb ideli d olup giderd olup giderd olup giderd olup gider / an fldur ki ceden zd olup gider
M2/III/3 ala Suln diyü eh-zdeler ibl itsün / Gelsün ol luf u kerem knna d ud ud ud u andnandnandnandn
G331/1 EylediEylediEylediEyledi müjde-i gül bülbüli d ud ud ud u urremurremurremurrem / oncanuñ göñli açld güle düdi eb-nem
G289/1 Gül-zra gel nesm-i ab gibi o-dem ol / Açl dern- onca gibi d ud ud ud u urrem olurrem olurrem olurrem ol
G300/1 Gül gibi olmaolmaolmaolma dilerseñ d ud ud ud u urremurremurremurrem ey göñül / Lle-ve elden düürme cm bir dem ey göñül
G444/4 Bihit evna dlidlidlidli eyleyüp eyleyüp eyleyüp eyleyüp vi / Miyn- meclise atld yek muallada
G491/7 By dldldldl eylerse eylerse eylerse eylerse aceb mi ayr / Çar anuñ liini gör nice meymn itdi
G208/5 ade fsyye mey u ala-i rindn anuñ av / Sary- eva ddddrvrvrvrvnnnn olupdur By meclis
M4/V/3 dddd----mmmmnnnn erbb- uzletdür hemn B mell
Bu aamalardan sonra beyitlerin arasna girilerek ana ve ara maddebalar tespit
edilmitir. Ayrca, maddebalarnn yanna köeli parantez içinde tanklarn sklk
saylar (frequence) da gösterilmitir.
aaaabn [1]bn [1]bn [1]bn [1]
K20/11 Ya nndur görinür rnda aaaabnuñbnuñbnuñbnuñ / Ya rdur ol Raman evveline olm dl
d olmad olmad olmad olmak [2]k [2]k [2]k [2]
G300/3 Devlet-i düny içün hergiz ne am-gn olololol ne dddd / Ber-arr olmaz bilürsin l-i lem ey göñül
M3/IV/1 d oluñd oluñd oluñd oluñ kim Pdih- dd-güsterdür gelen / usrev-i dil ehenh- muafferdür gelen
d olup gitmek [1]d olup gitmek [1]d olup gitmek [1]d olup gitmek [1]
G141/1 Dil ayd- al selb ideli d olup giderd olup giderd olup giderd olup gider / an fldur ki ceden zd olup gider
d ud ud ud u andn [1]andn [1]andn [1]andn [1]
M2/III/3 ala Suln diyü eh-zdeler ibl itsün / Gelsün ol luf u kerem knna d ud ud ud u andnandnandnandn
d ud ud ud u urrem eylemek [1]urrem eylemek [1]urrem eylemek [1]urrem eylemek [1]
G331/1 EylediEylediEylediEyledi müjde-i gül bülbüli dddd uuuu urremurremurremurrem / oncanuñ göñli açld güle düdi eb-nem
d ud ud ud u urrem olmak [2]urrem olmak [2]urrem olmak [2]urrem olmak [2]
 
G300/1 Gül gibi olmaolmaolmaolma dilerseñ d ud ud ud u urremurremurremurrem ey göñül / Lle-ve elden düürme cm bir dem ey göñül
dlidlidlidli eylemek [2] eylemek [2] eylemek [2] eylemek [2]
G444/4 Bihit evna dlidlidlidli eyleyüp eyleyüp eyleyüp eyleyüp vi / Miyn- meclise atld yek muallada
G491/7 By dldldldl eylerse eylerse eylerse eylerse aceb mi ayr / Çar anuñ liini gör nice meymn itdi
ddddrvrvrvrvn [1]n [1]n [1]n [1]
G208/5 ade fsyye mey u ala-i rindn anuñ av / Sary- eva ddddrvrvrvrvnnnn olupdur By meclis
dddd----mmmmn [1]n [1]n [1]n [1]
M4/V/3 dddd----mmmmnnnn erbb- uzletdür hemn B mell
Görüldüü üzere ana maddebalar girinti ile gösterilmekte, ara maddebalar
sayfann soluna yaslandrlmtr. Üzerinde çallan balaml dizin yardmyla
(concordance) bir yapttaki somut verileri derli toplu olarak ortaya koymak ve söz
 yaplarn tespit etmek amaçlanmtr.
göstergenin, birlikte bulunduu öteki göstergelerle oluturduu ve anlamn aydnlatan
bu bütüne balam (context) adn veriyoruz. Göstergenin balama göre deer
kazanmas, dilin bir dizge olduunu da kantlar. Geleneksel dilbilgisinde, hatta
dilbilimin eski dönemlerinde, kimi bilginlerce sözcükler, içi bo kutular olarak
düünülmütür. Saussuare’ün gösterge kuram ve daha sonraki çalmalarda dizge
anlaynn genellemesiyle sözcüklerin dil içindeki yeri ve dolaysyla balam kavram
önem kazanmtr. Balamsal anlam (contextual meaning) terimi de kullanlmtr.’10 
Balam ve anlam ilikisi konusunda bir çok dilbilimcinin farkl farkl görüleri vardr.11 
10 bkz. Doan Aksan, Anlambilim [Anlambilim Konular ve Türkçenin Anlambilimi] , Engin Yay., 4. bask, Ankara
2006, s. 74-78. 11 Bu tartmalar için bkz. Cemal Çakr, ‘Anlamn Balam Açsndan ncelenmesi: Kök Anlambilim ve Art
Anlambilim’, Gazi Eitim Fakültesi Dergisi, 2004, C. 24, S. 3, s. 245-255; ayrca dilsel balam için bkz. F. R.
Palmer, Semantik [Yeni Bir Anlambilim Projesi]  , çev. Ramazan Ertürk, Kitâbiyât Yay., Ankara 2001, s. 111-
120.
Bu görülere çalmada yer verilmemekle birlikte Osmanl iirinde anlamlarn balama
göre nasl deitii ve çarm imkânlar kazand Bakî Divan’ndan alnan örnek
tanklarla gösterilmeye çallmtr. Seçilen tanklar, farkl farkl sözcük türleri ve
söyleyi kalplarndan olup bunlarn iirsel sözdiziminde nasl ilevler yüklendikleri ve
airin bu dil öelerini kullan biçimleri gösterilmek istenmitir. Ortaya konan bu söz
varl, e zamanl (synchronic) bir yöntemle anlamlandrlm ve ilevsel bir sözlük
haline getirilmitir. Bunun için de hem balama hem de tarihsel sözlük ve kaynaklara
gidilmitir. E zamanl yöntemle yaplan anlamlandrmayla, metnin içerdii
problemlerin ortaya konup çözülmesi de umulmutur. Aada, çalmadan alnan sekiz
örnek kesit verilmi olup sözcüklerin balama göre nasl farkl anlam deerleri
 yüklendikleri bu örneklerle daha iyi anlalaca ümit edilmektedir.
Örnein ‘alnmak’ fiiline baklnca Bakî Divan’nda be tanklk bir kullanm
sklna sahip olduu görülür. Bu be tank, üç farkl anlamda kullanlmtr. Bu
anlamlardan ‘incinmek, gücenmek’ ve ‘elde edilmek’ anlamlar bugün bilinmesine ve
standart dilde kullanlmasna karn ‘aldanmak, sevdaya dümek, tutulmak’ anlam
deerleri bugünün okuyucusu ve aratrmacs için arkaik durumdadr. Bu yönüyle
ilevsel sözlük, bir sözcüün farkl farkl balamlarda kazand anlam deerleri ve
çarm olanaklarn belirlemede önemli bir yer tutmasnn yannda tarihsel sözlükler
için de en azndan Bakî Divan metni yönüyle önemli bir tank hazinesi durumundadr.
KEST IKEST IKEST IKEST I
alnmak [5]alnmak [5]alnmak [5]alnmak [5]
1. incinmek, gücenmek
2. elde edilmek
 
  XIV
3. aldanmak sevdaya dümek, tutulmak, kaplmak; dier airlerden üç farkl tank için
bkz. TS. C. I, s. 104; MAZMUNLAR ve ZAHI, s. 86. (‘alnmak’ md.)
G220/3 AlndAlndAlndAlnd auña dil ald fikr-i b-l / Siph gibi ki tmrn iderler
G33/3 AlnmazdAlnmazdAlnmazdAlnmazd göñül yr olmayayd / Ser-i zülfüñ gibi kec-bze ger ru
Yine ‘çeng eylemek’ birleik fiiline bakldnda bir müzik enstrüman olan
‘çeng’in sahip olduu anlam vurgusundan artk uzaklalm olarak ‘emek, iki büklüm
etmek’ anlamna dönümü olduu görülür. Bu tanklarda ‘çeng’, yanlzca eklinden
dolay uzak çarm alan oluturarak iirin anlam düzlemlerine katlmakta ve estetik
bir ilev yüklenmektedir. Ancak Osmanl iirinin diliçi çeviri çalmalarnda, bu
balamda geçen ‘çeng eylemek’ birleik fiilinin, ‘emek, boyunu iki büklüm etmek’
olarak günümüz Türkçe’sine çevrilmesi gerektii düünülmektedir. Bütün bunlarn
 yannda ‘çeng urmak’ çok farkl bir balam ve anlam ekseninde ‘el vurmak’, ‘saza
balamak’ anlamnda kullanlmtr.
KEST IIKEST IIKEST IIKEST II
çeng eylemek [2]çeng eylemek [2]çeng eylemek [2]çeng eylemek [2]
1. emek, iki büklüm etmek
G75/4 Prlikde bu dü-t addümi çeng eylemegeçeng eylemegeçeng eylemegeçeng eylemege / Neydügin bilmeyüp ol tze cevnum özenür
2. çenge çevirmek iki büklüm etmek
G142/5 Ehl-i auñ nlesin ney metin çeng eyledüñçeng eyledüñçeng eyledüñçeng eyledüñ / Pdiehsin itdügüñ imden girü nn olur
çeng itmek [1]çeng itmek [1]çeng itmek [1]çeng itmek [1] çeng diye vermek (mutrib’e) boyun emek
G121/2 ld mürn- çemen add-i nihl-i servi am / Murib-i bezm-i bahra gyiy çeng itdilerçeng itdilerçeng itdilerçeng itdiler
çeng urmakçeng urmakçeng urmakçeng urmak [1][1][1][1] el vurmak balamak
K1/4 Bezm-i felekde urmurmurmurm idi Zühre sza çengçengçengçeng / u afda urrem ü andn u d-mn
Bakî divan’nda ‘ad’ sözcüünün farkl balamlarda kullanmna ilikin toplam
onsekiz tanklk kullanm sklnn olduu görülmektedir. Bunlardan dört tank
 
dnda hepsi deyimdir. Bu deyimlerin içinde ‘ad çekmek’ gibi günümüzde
kullanlmayan deyimler de yer almaktadr.
KEST IIIKEST IIIKEST IIIKEST III
adadadad [4][4][4][4]
1. isim
2. unvan [ soy göstergesi, bkz. ‘erf’ md. ]
K21/22 Kerm özüñle mükerrem cihnda luf u kerem / erf aduñlaaduñlaaduñlaaduñla müerref able-i ibl
3. nam, öhret, an
K26/36 öyle er- güher-br ona aduñaaduñaaduñaaduña kim / Cn u dilden ide assn aña yüz biñ tasn
G153/7 B ayrmaz olsalar ad zebn-drz / AduñAduñAduñAduñ añlsa cümle eibb ula çeker
ad çekmekad çekmekad çekmekad çekmek [2][2][2][2]  hatrlamak, anmak, adn söylemek
G487/7 Rez duterinüñ ad çekilsead çekilsead çekilsead çekilse aceb degül / nnlar old illere aru ayan
K12/5 Ne çeker adnçeker adnçeker adnçeker adn ab- riy ikide bir / utalum rind-i ged bir iki peymne çeker
adadadad omak [2]omak [2]omak [2]omak [2] bir adla adlandrmak, ad koymak.
K3/27 Suan malandan güne gibi osun / osunlarosunlarosunlarosunlar erf adnadnadnadn genc-i gevher
G15/6 Rularuñ vafnda B bir azel nam itdi kim / Ehl-i diller ododododlarlarlarlar adnadnadnadn mirtü-af
adadadad almakalmakalmakalmak [2][2][2][2]   yalnz ismi, nam kalmak
K27/19 Cihnda bir ur adadadad alupduralupduralupduralupdur çeme-i ruñ / Sen eylersin bu gün b- ayt akmn icr  
G192/6 Minnet udya devlet-i düny fen bulur / B aluraluraluralur afe-i lemde adumuzadumuzadumuzadumuz
ad var (kendi yok) [1] kymetininad var (kendi yok) [1] kymetininad var (kendi yok) [1] kymetininad var (kendi yok) [1] kymetinin olmayp sadece adnn anlmas.olmayp sadece adnn anlmas.olmayp sadece adnn anlmas.olmayp sadece adnn anlmas.
G258/1 Cm lalüñdür senüñ yne ry- enverüñ / Ad varAd varAd varAd var cm- Cem ü yne-i skenderüñ
adn añmak [1]adn añmak [1]adn añmak [1]adn añmak [1]  bahsetmek, söz etmek
G369/1 Pervne gibi ule-i evuñle yanmadn / maabbet adn añar madn añar madn añar madn añar m utanmadn
adn añmamadn añmamadn añmamadn añmamak [5]ak [5]ak [5]ak [5] adn azna almamak, bir ey hakknda bilerek söz etmeme, 
bahsetmeme.
M1/VI/2 Gördi nihl-i serv-i ser-efrz- nzeñi / Ser-kelik adn añmadadn añmadadn añmadadn añmad bir da bnlar
M6/II/2 Zühd adn añmaadn añmaadn añmaadn añma aba n’idersin kesel virüp
G258/2 K- üsn-i yre ba seyr it am- ebrsn / Adn añmaAdn añmaAdn añmaAdn añma - Kisr ile ar- ayerüñ
G355/5 uamuz yd eyleyüp yannda br dostlar / Adumuz añmañAdumuz añmañAdumuz añmañAdumuz añmañ mübrek ra am gelmesün
G441/5 B cihnda resm-i vefdan nine yo / Yr adn añmaadn añmaadn añmaadn añma aluñ eger saña yr ise
adn yadn yadn yadn yd itmekd itmekd itmekd itmek [adn añmak][adn añmak][adn añmak][adn añmak] [1][1][1][1] bahsetmek, söz etmek
G374/1 YYYYd iderd iderd iderd ider lebleri yannda nebtuñ adnadnadnadn / Var ise bilmez o rn-dehen az dadn
Bakî Divan’nn sözvarl içinde çeviri ve yar çeviri deyimler de önemli yer
tutmaktadr. Çalmada bütün bu dil öelerine e zamanl bir yöntemle yaklalmtr.
Bunlarn içinde ilenç sözleri, Farsçadan yar çeviri yoluyla dile yerlemi deyimlerden
seçilen ‘bme çmaya’, ‘bmdan dümek’ ve ‘dli/ eylemek’ gibi örnekler
incelendii vakit, bu söyleyi kalplarnn iir sözdizimi içinde deien anlamlar hemen
farkedilir. Farsça ‘bâm’ sözcüüyle kurulmu  ‘bâme çmaya’ söyleyi kalb temel
Osmanlca sözlüklerine baklarak ‘dama çkmak’ olarak anlamlandrlabilir. Fakat iir
sözdizimi içinde bu söyleyi kalbna bu anlam deerinin verilemeyeceini ayn dizede
 yine bir ilenç belirten dier bir söyleyi kalb ‘âma irimeye’ ile Bakî’nin dizeyi ‘bâm-
âm’ kartlnda düzenlemesi ve Türkçe’deki ‘akamdan sabaha çkmamak’ deyiminin
varl kantlamaktadr. Yine ayn çerçevede, ‘âdîli/ eylemek’ tanna bakldnda
‘âdî’ kelimesine temel bavuru sözlüklerinin hemen hemen hepsinde ‘sevinç, keyiflilik,
mutluluk’ anlamlar verildii görülür ve bundan yola çkarak ‘âdîli/ eylemek’
söyleyi kalbna ‘mutlu olmak, sevinmek’ gibi anlamlar verilebilir. Ancak ‘âdî’
sözcüüne Mütercim Asm’n Burhân- Kât’da verdii anlamlardan biri olan ‘maymun
tabir olunan cânvere denir, çingeneler oynatrlar. Türkî’de adi tlâk eyledikleri küçük
ve ziyadesiyle hassas nevidir. Bir nevine ebek tabir ederler.’ tanmna bavurulunca
airin vermek istedii anlamn ‘mutlu olmak, sevinmek’in ötesinde vâiz ve ayâr’n
kaba davranlarn imleyen ‘aklabanlk/ebeklik etmek’ olaca daha iyi anlalr.
kinci dizelerdeki ‘yek mualla’ ve ‘meymn itmek’ söyleyileri, diliçi çeviride bu
anlamlarn verilmesinin daha uygun olduu fikrini daha da salamlatrmaktadr.
Balaml dizin ve ilevsel sözlük çalmalarnn bu dil öelerini bütün olarak görmeye
ve anlamlandrmaya katks yönüyle önemli olduu düünülmektedir.
 
KEST IVKEST IVKEST IVKEST IV
bbbbme çme çme çme çmaya [1]maya [1]maya [1]maya [1] ‘sabaha varmasn, sabaha çkmadan ölsün’ anlamnda bir ilenç sözü
G474/4 Bmuñda ps-bnluñ itmezse mh- nev / ma irimeye dilerin bbbbme çme çme çme çmayamayamayamaya
bbbbmdan dümdan dümdan dümdan dümek [1]mek [1]mek [1]mek [1] Tahir Olgun, Farsça’da ‘ez-bm üftden’ deyiminin duyulmas
istenilmeyen bir eyin ortaya çkmas ve kime aitse onu utandrmas durumunda
kullanldn belirtmektedir. Ayrca, bununla ilgili olarak hilalin tasnn dümesinin
onun clzlnn görünmesi olabileceini ileri sürmektedir. Kr. MAZMUNLAR ve ZAHI,
s. 312-313. (‘leen’ md.)
K25/15 BBBBmdan dümdan dümdan dümdan düdidididi dil at- meh-i nev bu gice / Güft ü gy ile pür olsa n’ola ehr ü bzr
dlidlidlidli/ eylemek [2]/ eylemek [2]/ eylemek [2]/ eylemek [2] ebeklik/aklabanlk yapmak sevinmek, neelenmek;
‘d’nin maymun/ebek anlam için bkz. BURHÂN, s. 703; TS. C. V, s. 3643.
G444/4 Bihit evna dlidlidlidli eyleyüp eyleyüp eyleyüp eyleyüp vi / Miyn- meclise atld yek muallada
G491/7 By dldldldl eylerse eylerse eylerse eylerse aceb mi ayr / Çar anuñ liini gör nice meymn itdi
Osmanl iirini günümüz Türkçesine aktarmada zarf, edat ve balaçlarn
anlamlandrlmasnn da çok önemli olduu düünülmektedir. Bunlarn iir bütünlüü
içinde, metne katt anlam inceliklerinin ortaya çkmas yönüyle çok önemli
ilevlerinin olduu unutulmamaldr. Aada örnek olarak ‘çü’ ve ‘çün’ edat/zarflarnn
kullanldklar yerler ve balam içinde kazandklar anlamlar verilmeye çallmtr.
KEST VKEST VKEST VKEST V
çü [7]çü [7]çü [7]çü [7]
1. ne vakit ki, -dnda/ -diinde
K20/22 Dem-i veda çüçüçüçü py-i semendi deprense / Sipihre lerze düer ara iriür zilzl
G150/3 ÇüÇüÇüÇü zülfi alalarndan görine rusr / eb-i siyhda gy olur ayn ülker
2. mademki
 
  XVIII
G172/5 Nr- adur çüçüçüçü mehirdeki ey B / Görinen arada bu ret-i esbb nedür
G181/4 Açlsun göñlümüz s ade un var ise b / Tem eyle f çüçüçüçü açl zamndur
G341/4 Acz u pre-zen dehrüñ çüçüçüçü ad cn imi bildüm / Erenler himmetinde an ben merdne apurdum
3. çünkü
G488/7 Mil ol u na ey B / B-vefdur çüçüçüçü lem-i fn 
çünkim [4]çünkim [4]çünkim [4]çünkim [4]
1. diye
K11/2 Eger tal-i derd itdüñse dü ky- arbta / Seni genc itdiler çünkimçünkimçünkimçünkim mum-i künc-i vrn ol
K19/14 Bu gül-istnda yiter rife bir gül çünkimçünkimçünkimçünkim / anur farna bir dne gül-i ter tem
2. –nca/ince
Kt21/1 Adem ilmine azm eyledi çünkimçünkimçünkimçünkim Süleymn n / lh abrine revzenler aç firdevs-i aldan
Balaml dizin ve ilevsel sözlük çalmalarnn edebiyat, dil ve üslup
çalmalar için önem tayaca umulmaktadr. Edebiyatta dil kullanm (üslup)
çalmalarnn bilimsel bir temele dayanmas için belli aamalarda somut verilerden
hareket etmek büyük önem tamaktadr. Bu yönüyle ilevsel sözlük bir yaptta
bantl dizin yardmyla ortaya konan sözvarln, e zamanl yöntemle ele almay ve
tespit etmeyi gerektirmektedir. Tarihsel yaptlarn sözvarlna e zamanl bir
 yöntemle bakmaktan amaç, Türkçe konuma dilinin temel kalplarna, ehirli diline
Bakî’nin tasarrufu ve bütün bunlar nasl iir diline dönütürdüünün tespitidir. Kesit
VI’da görülecei üzere, ‘var açl!’, ‘ad hezrn fern’, ‘alnuñ açu yüzüñ a’, ‘Allhum
N ömrin virsün’, ‘güzelüm’, ‘güher göster güher’, ‘ya ne’ gibi ehirli dilinin konuma
kalplar, Bakî’nin iir sanatnda çok önemli ilevler tamaktadr. Öte yandan ‘ya
andadur ya bundadur’ örneinde olduu gibi oyunlarda tekrarlanagelen tekerlemeler
de bu kalplam söz öelerinin dier bir yönüdür.
KEST VIKEST VIKEST VIKEST VI 
 
  XIX
G287/4 Bas eyleme ir- ara-rz-i yr ile / Yüzüñ uyyla ey gül-i ter yüri var açlvar açlvar açlvar açl
G409/3 Gerçi lemden andür üsn-i b-hem-t ile / ad hezad hezad hezad hezrn fernrn fernrn fernrn fern amm ki istinsna
G227/3 Gül gibi ter-dmene tebh iden kimdür seni / Ysemen gibi cihnda alnuñ açualnuñ açualnuñ açualnuñ açu yüzüñ a yüzüñ a yüzüñ a yüzüñ a
K13/15 NNNN ömrin virsün Allhum ömrin virsün Allhum ömrin virsün Allhum ömrin virsün Allhum adan alasun / Ysa bünyd- sary- lemi fn eger
G157/4 Zülfüñ el bir eyleyüp urrañla pinhn itdiler / tem-i dil l ya andadur ya bundadur ya andadur ya bundadur ya andadur ya bundadur ya andadur ya bundadur
K11/10 ab-y ch ile dem geçinsün her aba chil / Güher göster güherGüher göster güherGüher göster güherGüher göster güher meydna gir sen t-i uryn ol
G106/5 Hep derd ü beldur güzelümgüzelümgüzelümgüzelüm a u maabbet / lemde hemn mihr ü vef üsn-i eddur
G332/3 Bülbülüñ med idüp ol - gül-i ter didügi / Bir ömür dörpüsidür addüñe nisbet güzelümgüzelümgüzelümgüzelüm
G437/3 Bezm-i meydür güzelümgüzelümgüzelümgüzelüm an ola yed arada / Çekmesün ançerini amzelerüñ mestne
G361/4 Anuñ’çün onca-i gül rzn açmaz saña ey bülbül / Hezrn hem-zebnuñ var çvar çvar çvar çarararar yrne söylersin
G106/1 Cnne cef lsa nola cna afdur / Ayr elemin çekdügümüz ya ne ya ne ya ne ya ne beldur
Ayrca divandaki deyimler, atasözleri, kalplam sözler ve alntlar da ortaya
çkarlmtr. Bu sayede Bâkî’nin üslubunu oluturan öelerden biri, ilevsel sözlük
araclyla daha somut olarak görülebilmektedir. Bu dil öelerini tespit için, Ahmed
Badî 12, Pakaln13, E. Kemal Eyüpolu14, Ömer Asm Aksoy15, Metin Yurtba16, Mehmet
Ylmaz17 gibi uzmanlarn sözlüklerine bavurulmutur. Ayrca bunlarn yannda Tarama
ve Derleme sözlükleri de bu dil öelerini tespitte çok yararl olmu çalmalardandr.
KEST VIIKEST VIIKEST VIIKEST VII
ii altun itmek/olmak [2]ii altun itmek/olmak [2]ii altun itmek/olmak [2]ii altun itmek/olmak [2] iini yoluna koymak, iler yolunda gitmek; bkz. TS. C. III, s.
2116. ilm-i kimya’da cisimlerin altna dönütürülmesi
G347/7 üñ altun iderüñ altun iderüñ altun iderüñ altun ider kr- maabbet ry- zerd ile / Hezr asent ey B bu gün fennüñde zer-gersin
G95/3 br-i zerden sy lal-i müb l revn / Altun olur iüñAltun olur iüñAltun olur iüñAltun olur iüñ hemn kibrt-i amer kendidür
iini baa iletmek [1]iini baa iletmek [1]iini baa iletmek [1]iini baa iletmek [1] ii sonlandrmak, iini bitirmek, bkz. TS. C. III, s.
G485/4 Sen semen-ber serv-i sm-endma bir kez arlañ / Baa iletdi iinBaa iletdi iinBaa iletdi iinBaa iletdi iin lemde destruñ gibi
defterdendefterdendefterdendefterden azazazaznmak [1]nmak [1]nmak [1]nmak [1] terketmek, dostluu kesmek ‘defterden silmek’
G434/5 Yr defterdendefterdendefterdendefterden yine B azazazaznmanmanmanma var dimi / Yañl añlatm adlar ben uln sulnuma
12 Müberra Gürgendereli, Süreyya Ali Beyzadeolu, Edirneli Ahmed Badi Efendi, Armaan, Proverbs and Idoms in the Classical Ottoman Poetry, The Departmen of Near Eastern Languages, Harvard 2003. 13 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, 3 Cilt, MEB Yay., stanbul 2004.   14 E. Kemal Eyübolu, Onüçüncü Yüzyldan Günümüze Kadar iirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler 1-2 cilt,
 
  XX
deftere geçmek [1]deftere geçmek [1]deftere geçmek [1]deftere geçmek [1] kaydedilmek, hak kazanmak
G481/1 Zülfüñe bend eyle ben mecnn didüm dil-bere / Didi ayd itdüm seni dvne geçdüñ defteregeçdüñ defteregeçdüñ defteregeçdüñ deftere
defterini dürmek [1]defterini dürmek [1]defterini dürmek [1]defterini dürmek [1] geçersiz klmak, ortadan kaldrmak
G440/2 DefterinDefterinDefterinDefterin bd- ab lül-y llnuñ dürerdürerdürerdürer / lter olsa dilerüñ vafn Adenden cnibe
elelelel armamak [1]armamak [1]armamak [1]armamak [1] el uzatmak engellemek; bkz. TS. C. IV, s. 2318-19.
G203/1 Gerçi dil urrañ elinden yaasn urtaramaz / Ruuña meyl idene zülf-i siyh elelelel aramazaramazaramazaramaz
elelelel unmak [1]unmak [1]unmak [1]unmak [1] el uzatmak cüret etmek, yeltenmek; TS. C. III, s. 1445.
G538/3 Turunc ababuña elelelel unaunaunauna diyü rab ey mh / Günüm eyv ile geçdi vü beñzüm old leymn 
el süvel süvel süvel süvr olmak [1]r olmak [1]r olmak [1]r olmak [1] meleke kazanmak, ileklik kazanmak, mekli olmak; TS. C. III, s.
1447.
K6/18 El süvEl süvEl süvEl süvr oldr oldr oldr old kümeyt-i meye imden girü / anma B gibi h fris-i meydn gelür
elelelel arlarlarlarl [1] [1] [1] [1] fakirlik, paraszlk
G495/6 Kseler un bize meclisde n virmez aya / Sy r teng eyledi elelelel arlarlarlarl
el arel arel arel arasasasas (yire) (yire) (yire) (yire) omak [1]omak [1]omak [1]omak [1] pes etmek, aczini itiraf etmek; TS. C. III, s. 1420. Bkz. 
MAZMUNLAR ve ZAHI, s. 367. (‘pes’ md.)
G24/4 Rüstem-i Zlüñ utdum pençesin burdum idi / odododod el ar el ar el ar el arasasasas didi dest ber-bl-y dest
el bir eylemek/itmek [2]el bir eylemek/itmek [2]el bir eylemek/itmek [2]el bir eylemek/itmek [2] el birlii yapmak, birlemek, anlamak
G157/4 Zülfüñ el bir eyleyüpel bir eyleyüpel bir eyleyüpel bir eyleyüp urrañla pinhn itdiler / tem-i dil l ya andadur ya bundadur
G177/1 Ne revdur ki müjeñle auñ el bir ideel bir ideel bir ideel bir idelerlerlerler / Beni öldürmek içün rey ile tedbr ideler
tatatataiyyt ve’siyyt ve’siyyt ve’siyyt ve’s----selselselselm [1]m [1]m [1]m [1] ‘Allah uzun ömürler versin’ (dua sözü)
M1/VII/8 bl ü bat- usrev-i f müstedm / R- revn- ha TaTaTaTaiyyt ve’siyyt ve’siyyt ve’siyyt ve’s----selselselselmmmm
Osmanl Edebiyat uzmanlar, Osmanl mparatorluunun Kanuni Sultan
Süleyman dönemindeki bütün görkem ve zenginliinin Bakî’nin iirlerinde baarl bir
biçimde yanstld konusunda birlemektedirler. Osmanl enliklerindeki gösteri
sanatlarndan giyim kuama, deerli talardan saltanat göstergelerine kadar bütün
tarihsel öeler Bakî Divan’nda iire dönümekte ve böylelikle estetik ilevler
 yüklenmektedirler. Bu yönüyle tez, Bâkî’nin yaad yüzyln kültür yapsn da (iire
dönütürülmü biçimiyle) konu edinmektedir. Bu konu ile ilgili açklama ve
deerlendirmeler yaplrken eski ve yeni birçok kaynaa gidilmitir.
 
KEST VIIIKEST VIIIKEST VIIIKEST VIII
aaaaçe açmak [1]çe açmak [1]çe açmak [1]çe açmak [1] gösteri yapan bir kii üzerine para saçlmas gelenei, klçla
hüner gösterisi (emr-bz) balamyla metinde yer almaktadr.
G130/5 Meydna girdi ev ile emr-bz- ber / Ço aaaaçe açdçe açdçe açdçe açd üstine ebr-i güher-nisr
pehlevpehlevpehlevpehlevn [4]n [4]n [4]n [4]
1. pehlivan (güreçi balamnda)
K22/11 Dest-bürd-i arar r görüp - çenr / Didi el aras yirde fernler pehlevpehlevpehlevpehlevnnnn
1.1. pehlivan en cesuru/en yiiti (airlikte)
K22/31 PehlevPehlevPehlevPehlevnnnn---- ara-i namem diyen ferzneler / Bir iki zr u zebnumdur af ü n-tevn
2. kemanke
3. savaç asker; bkz. MENINSKI, C. I, süt. 960.
M1/VI/5 emr gibi ry- zemne araf araf / alduñ demür ualu cihn pehlevpehlevpehlevpehlevnlarnlarnlarnlar
terterterterz [2]z [2]z [2]z [2]
1. denge denei (cambazlarn ipte yürürken denge salamak için kullandklar uzun srk); bkz.
OSMANLI ENLKLER, s. 144.
K21/19 Nücm içinde Süreyy terterterterzzzz ile yürür / Ki dr olmaya eyym- devletinde vebl
2. terazi Hz. Yusuf’un tartlarak satlmas
G351/2 Hemn ol Ysuf- sn iner anca terterterterzdanzdanzdanzdan / Adl olmaz gerekse iki lem bir yaña olsun
smn [1]smn [1]smn [1]smn [1] havaî fiek; bkz. MAZMUNLAR ve ZAHI, s. 175; OSMANLI ENLKLER, s.
117. (Vehbî’nin Surnâme’sinden alnt)
K7/14 Lle hven yad ssen smnlersmnlersmnlersmnler yine / h- gül tat- zümürrüd üzre seyrn eyledi
ddddl tc [1]l tc [1]l tc [1]l tc [1] sarksz balk; Ahmet Talat Onay, bu beyti tank göstererek
‘….eski zamanlarda da ar ve büyük bir yük olan kavuklarn secdede dümesi
ihtimalinden dolay namazda çkarld, sarksz taç giyildii anlalyor’ demekte ve
bayram merasimleri veya dier törenlerde, bu taçlarn sorguçlu, mücevherli olduunu,
ayrca görkemli görünmek için de her zamankinden büyük sarldn eklemektedir.
Kr. MAZMUNLAR ve ZAHI, s. 161; ayrca bkz. KOÇU, s. 85.
K25/6 Gyiy r olur irte alt- da / DDDDl tcl tcl tcl tcnnnn bana geydi sipihr-i addr
f ff fir libs [2]ir libs [2]ir libs [2]ir libs [2] gösterili, kymetli k elbise; ‘güzel, a’a’al, anl, ihtiaml (libâs-
fâhir, hil’at- fâhire) kr. SALÂHÎ, s. 176; ayrca bkz. ‘libs- fir’ md. G160/2’deki tana
‘bayramlk elbise’ anlam da verilebilir.
G160/2 Meydn- d-gehde per-çihreler gibi / FFFFir libslarir libslarir libslarir libslar ile ram itdi nev-bahr
 
G470/4 FFFFir libsair libsair libsair libsa oyd ecr- b devrn / Bdm-na kem geydürdi eravne
fafafafar [1]r [1]r [1]r [1] üzeri dilimlere bölünmü tac; ‘Yokluk benim övüncümdür’ mealindeki
hadise dayanarak tasavvuf erbab, yokluk yolunun yolcular olduklarn gösteren serpularna,
tac ve sikkelerine bu ad verirler.’ TASAVVUFTAN DLMZE, s. 119; ayrca ‘fahr’, ‘fahr-i
Edhemî’, ‘fahr-i Hüseynî’ için bkz. PAKALIN, C. I, s. 583; DERV ÇEYZ, s. 196. (görsel malzeme
açsndan çok önemli olduu düünülmektedir) övgü, iftihar
Kt7/2 Badan bu fafafafarrrr saña yiter kim eh-i cihn / ilat geyürdi namuña arr firengiler
Bir air veya yazarn dil kullanmn belirleme, üslubunu inceleme metotlar
Genel Edebiyat Bilimi tarafndan ortaya konulup tespit edilmitir. Üslup incelemelerine
farkl edebiyat kuramlar, edebiyat bilimine yaklamlar nispetinde çeitli öneriler
getirmektedirler. Bu tez, tarihsel bir metin (Bakî Divan) olduu için e zamanl bir
 yöntemle çallmas gerekmitir. Ayrca anlambilimin ortaya koyduu yöntemler de
(tespit edilen anlamlarn deiimi, genilemesi, daralmas vb.) çalmaya yön vermitir.
Baki’nin dil kullanmn / üslubunu ortaya çkarmada, söz varln belirlemede, tezin
temelini oluturan bantl dizinin büyük ölçüde yarar salayaca düünülmektedir.
Günümüz ve çann eletirmenlerince 16. yüzyln en büyük yaptlarndan biri saylan
Bâkî Divan’nn söz varlnn hem saysal hem de anlamsal olarak tespiti ve bunlarn
Osmanl Edebiyat uzmanlarnca deerlendirilerek Bâkî ve dier büyük Osmanl
airlerinin dil kullanmlarnn (üslup) ortaya çkartlmasna yönelik yeni çalmalarn
 yaplmas bu tezi hazrlayann en büyük dileidir.
 
 
 
SÖZLÜK KULLANIMSÖZLÜK KULLANIMSÖZLÜK KULLANIMSÖZLÜK KULLANIM KILAVUZUKILAVUZUKILAVUZUKILAVUZU
1. Alfabetik bir sralama esas alnm olup madde balar içeriden ara madde balar
kenardan balatlmtr.
2. Balaml dizin (concordance) sözlüklerinin amac standart sözlükler gibi sözvarln
oluturan dil öelerinin kökenini, türünü vb. ortaya koymak olmad için model alnan
balaml dizin sözlükleri gibi bu sözlükte de ayn uygulamaya gidilmi; kelime kökeni,
türü vb. bilgileri gösteren ksaltmalar kullanlmamtr.
3. Bakî Divan sözlüünü oluturan bütün sözvarlklarnn sklklar [frequence] köeli
parantez içinde gösterilmitir.
düzenindeki sralama esas alnmtr.
özellikle belirtilmitir. Örnek olarak;
1. merhamet etmek
G393/5 Nice alayamam kim acmazacmazacmazacmaz yr / dersem yaum ey B ummn
G165/4 Benüm’çün acyupacyupacyupacyup alar görenler zam- emrüñ / Baña itdüklerüñ ey n hep yanuñda almdur
1.1. merhamet etmek tad kaçmak
G41/1 Kh- auñda olursam Ferhd / AcyupAcyupAcyupAcyup eyleye rn lebi dd
6. Çalmada dipnot kullanma yerine kaynak eserlere ksaltma verilme yoluna
gidilmitir. Ksaltma verilirken tutulan yol, kullanc kolayl salamak için bazen
 yazar ismine bazen de eser ismine göre düzenlenmitir. Örnein, Kamûs- Osmânî 
 
8. Mecazlk ve yan anlamlar iareti ile verilmitir.
9. Baz madde balarnda ilgili baka bir madde bana gönderme yaplmtr. Örnein;
felek [1] bkz. ‘- felek’ md.; b- ayvn [5] bkz. ‘b- ayt’ md. olduu gibi.
10. Deyimler, atasözleri, kalplam sözler (dua, beddua, hayr duas vb.) gibi dil öeleri
italikle gösterilmitir. Bu dil öelerini belirtmek için ayrca ksaltma verme yoluna
gidilmemitir.
gruplarndan oluan tanklar ? iareti ile belirtilmitir. Söz gelimi, ‘akl- küll’, ‘Delü
Musannif’ gibi.
12. Bunun yannda anlam açk olan, ilevsel bir deeri olmayan baz tanklara standart
sözlüklerde olduu gibi illa bir anlam verilmeye çallmam, bo braklmtr.
 
Akbayar, Nuri, Osmanl Yer Adlar SözlüüOsmanl Yer Adlar SözlüüOsmanl Yer Adlar SözlüüOsmanl Yer Adlar Sözlüü, Tarih Vakf Yurt Yay.,
stanbul 2001.
Bilimi AratrmalarBilimi AratrmalarBilimi AratrmalarBilimi Aratrmalar, 1995, S. I, s. 81-94.
And, Metin, Minyatürlerle OsmanlMinyatürlerle OsmanlMinyatürlerle OsmanlMinyatürlerle Osmanl----slam Mitologyasslam Mitologyasslam Mitologyasslam Mitologyas, Akbank
Yay., stanbul 1998.
------, 4o Gün 40 Gece [Osmanl Düünleri, enlikleri, Geçit4o Gün 40 Gece [Osmanl Düünleri, enlikleri, Geçit4o Gün 40 Gece [Osmanl Düünleri, enlikleri, Geçit4o Gün 40 Gece [Osmanl Düünleri, enlikleri, Geçit
AlaylarAlaylarAlaylarAlaylar], Toprakbank Yay., stanbul 2000.
Ahmed Âsm, BurhânBurhânBurhânBurhân---- Kât‘ Kât‘ Kât‘ Kât‘ (haz. Mürsel Öztürk-Derya Örs) ,
TDK.Yay., Ankara 2000.
stanbul 1268.
Ahmet Vefik Paa, LehçeLehçeLehçeLehçe----i Osmânî i Osmânî i Osmânî i Osmânî (haz.: Recep Toparl), TDK Yay.,
Ankara 2000.
Ahterî, Mustafa bin emseddin, Ahterî Ahterî Ahterî Ahterî----i Kebîri Kebîri Kebîri Kebîr, stanbul, 2 C., 1310
[1892].
Atasoy, Nurhan, 15. Yüzyldan 20. Yüzyla Osmanl Bahçeleri ve15. Yüzyldan 20. Yüzyla Osmanl Bahçeleri ve15. Yüzyldan 20. Yüzyla Osmanl Bahçeleri ve15. Yüzyldan 20. Yüzyla Osmanl Bahçeleri ve
HasbahçelerHasbahçelerHasbahçelerHasbahçeler, Kültür Bakanl Yay., stanbul 2005.
------, Dervi Çeyizi, Türkiye’de Tarikat GiyimDervi Çeyizi, Türkiye’de Tarikat GiyimDervi Çeyizi, Türkiye’de Tarikat GiyimDervi Çeyizi, Türkiye’de Tarikat Giyim----Kuam TarihiKuam TarihiKuam TarihiKuam Tarihi,
Kültür Bakanl Yay., Ankara 2000.
Dankoff, Robert, EvliEvliEvliEvliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüü ya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüü ya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüü ya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüü
(Katklaryla ngilizceden çev. Semih Tezcan), TDAD Yay., stanbul
2004.
Türkiye’de Halk Azndan Derleme SözlüüTürkiye’de Halk Azndan Derleme SözlüüTürkiye’de Halk Azndan Derleme SözlüüTürkiye’de Halk Azndan Derleme Sözlüü, C. I-VII, TDK. Yay.,
Ankara 1963-82.
Dilçin, Cem, Studies on Fuzulî’s DivanStudies on Fuzulî’s DivanStudies on Fuzulî’s DivanStudies on Fuzulî’s Divan, Harvard Üniversitesi
Yakndou Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Yay., 2001.
Gölpnarl, Abdülbaki, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler veTasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler veTasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler veTasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve
AtasözleriAtasözleriAtasözleriAtasözleri, nkilap Kitabevi, stanbul 2004.
 
MAZMUNLAR ve ZAHI
Hüseyin Kâzm Kadri, Türk Lugat [Türk Dillerinin tikak veTürk Lugat [Türk Dillerinin tikak veTürk Lugat [Türk Dillerinin tikak veTürk Lugat [Türk Dillerinin tikak ve
Edebi Lugatlar]Edebi Lugatlar]Edebi Lugatlar]Edebi Lugatlar], 4 C. stanbul 1928-45.
Koçu, Reat Ekrem, Türk Giyim Kuam ve Süslenme SözlüüTürk Giyim Kuam ve Süslenme SözlüüTürk Giyim Kuam ve Süslenme SözlüüTürk Giyim Kuam ve Süslenme Sözlüü,
Sümerbank Kültür Yay., Ankara 1967.
Kuolu, Mehmet Zeki, Resimli Ansiklopedik Kuyumculuk veResimli Ansiklopedik Kuyumculuk veResimli Ansiklopedik Kuyumculuk veResimli Ansiklopedik Kuyumculuk ve
Maden Terimleri SözlükleriMaden Terimleri SözlükleriMaden Terimleri SözlükleriMaden Terimleri Sözlükleri, Ötüken Yay., stanbul 2006.
Mehmet Esat Efendi, Lehçetü’lLehçetü’lLehçetü’lLehçetü’l----LugatLugatLugatLugat (haz. Ahmet Krkklç),
TDK.Yay., Ankara 1999.
Mehmed Salâhî , KâmûsKâmûsKâmûsKâmûs---- Osmânî  Osmânî  Osmânî  Osmânî, stanbul 1329 [1911].
Meninski, Franciscus a Mesgnien, Thesaurus LinuarumThesaurus LinuarumThesaurus LinuarumThesaurus Linuarum
Orientalium TurcicaeOrientalium TurcicaeOrientalium TurcicaeOrientalium Turcicae----ArabicaeArabicaeArabicaeArabicae----Persicae, Lexicon TurcicoPersicae, Lexicon TurcicoPersicae, Lexicon TurcicoPersicae, Lexicon Turcico----ArabicoArabicoArabicoArabico----
Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve TerimleriOsmanl Tarih Deyimleri ve TerimleriOsmanl Tarih Deyimleri ve TerimleriOsmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri
SözlüSözlüSözlüSözlüüüüü, 3 C., MEB.Yay., stanbul 2004.
Redhouse, James W, Türkish and English LexiconTürkish and English LexiconTürkish and English LexiconTürkish and English Lexicon (2.bas.) Çar
Yay., stanbul 1992.
1998.
Tarama Sözlüü [XIII. Yüzyldan Beri Türkiye Türkçesi le YazlmTarama Sözlüü [XIII. Yüzyldan Beri Türkiye Türkçesi le YazlmTarama Sözlüü [XIII. Yüzyldan Beri Türkiye Türkçesi le YazlmTarama Sözlüü [XIII. Yüzyldan Beri Türkiye Türkçesi le Yazlm
Kitaplardan Toplanan Tarama Sözlüü]Kitaplardan Toplanan Tarama Sözlüü]Kitaplardan Toplanan Tarama Sözlüü]Kitaplardan Toplanan Tarama Sözlüü], (3.bas.), 8 C., Ankara 1995.
Topalolu, Ahmet, Kuran Tercümesi (Sözlük)Kuran Tercümesi (Sözlük)Kuran Tercümesi (Sözlük)Kuran Tercümesi (Sözlük), Kültür Bakanl
Yay., stanbul 1978.
Persian-Ottoman Dictionary in Rhyme”, ArchivArchivArchivArchivum Ottomanicumum Ottomanicumum Ottomanicumum Ottomanicum,
nr.15, s. 5-87, 1997.
MEB.Yay., stanbul 1996.
Mazmunlar ve MefhumlarMazmunlar ve MefhumlarMazmunlar ve MefhumlarMazmunlar ve Mefhumlar, 4.bas., stanbul 1984.
Onay, Ahmet Talay, EEEEski Türk Edebiyatnda Mazmunlar ve zahski Türk Edebiyatnda Mazmunlar ve zahski Türk Edebiyatnda Mazmunlar ve zahski Türk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah
(haz. Cemal Kurnaz), Akça Kitabevi, Ankara 2000.
 
Ankara 1995.
Simurg Yay., stanbul 2001.
Fakültesi Basm Atölyesi, stanbul 1985.
Öztuna, Ylmaz, Türk Musikisi Kavram ve Terimleri AnsiklopedisiTürk Musikisi Kavram ve Terimleri AnsiklopedisiTürk Musikisi Kavram ve Terimleri AnsiklopedisiTürk Musikisi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi,
Atatürk Kültür Merkezi Bakanl Yay., Ankara 2000.
Tietze, Andreas, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugat (ATarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugat (ATarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugat (ATarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugat (A----
E)E)E)E), Simurg Yay., C. I, stanbul 2002.
Tökel, Dursun Ali, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar (ahslarDivan iirinde Mitolojik Unsurlar (ahslarDivan iirinde Mitolojik Unsurlar (ahslarDivan iirinde Mitolojik Unsurlar (ahslar
Mitolojisi)Mitolojisi)Mitolojisi)Mitolojisi), Akça Yay., Ankara 2000.
Ylmaz, Mehmet, Edebiyatmzda slami Kaynakl SözlerEdebiyatmzda slami Kaynakl SözlerEdebiyatmzda slami Kaynakl SözlerEdebiyatmzda slami Kaynakl Sözler
[Ansiklopedik Sözlük],[Ansiklopedik Sözlük],[Ansiklopedik Sözlük],[Ansiklopedik Sözlük], Enderun Kitabevi, stanbul 1992.
 
age. ad geçen eser
//// iir numaras ile beyit numaras arasndaki iaret
 
1. Buyruk bildiren eylemlerden sonra anlam pekitirmek ve yaplan iin doalln belirtmek
için gelen ek
G332/5 demüñ ehl-i riy sözleri ann urdur / Sy oldur aaaa ol an olaca içelüm
G520/2 Bi’llh ey nal-i ter ol ve-i reftr nedür / Serv-i zduña ul eyledüñ aaaa imd
2. Kutsal nesnelere kar gösterilen sayg pekitirmesi  
G333/6 Bilürsin yüz sürerler sitn- Kabeye ben de / igüñe yüzüm sürsem n’ola aaaa Kabem aaaa blem
bbbb [28][28][28][28]
1. su
G66/4 bbbb o ki hev ehline yet dil-ke / lemüñ ky- arbt bir al yiridür
G219/4 Bulup sa-y hicrn tene-dil arda Mecnn / Ecel peymnesin unm ayt bbbbnananana andurm
G279/3 Yaan bbbb üzre te anmañuz ket-i ahby / u-i t-i ahrndan utd eh Süleymnuñ
G531/2 Geh bbbb----veveveve giryn idüp geh bd-ve pyn idüp / Mecnn- ser-gerdn idüp arlara alduñ beni
Mtl 14 Zam- emrüñ vef resmin gidermez sneden / bbbb na- reti mav eylemez yneden
1.1. berraklk ve arlk balamnda;
G231/2 Münakis olmaz imi anda ayl-i ru- dost / bbbb---- f olamaz ger urlup olmasa af 
1.2. af ve balanma balamnda;
G348/6 ar ider lemleri bir are bbbb---- mafiret / Var ys it vüsat-i dery-y ramet neydügin
1.3. yanstc bir yüzey olan ‘b’ , balamla ilintili olarak ‘ayna’ metaforuna bal durgun bir su
birikintisi olarak da izlenebilmektedir.
K17/7 Gösterdi bbbb aks-i gül-i b nitekim / Nuret yüzini yne-i t-i ehriyr
K18/15 Zb ü fer virmek içün ry- ars- çemene / Ysemen ne ab ma bbbb yne-dr
G14/2 Dilde envr- mihr-i rusruñ / bdabdabdabda mh-tbdur gy
G18/1 Ey af-y ruñdan çeme-i urde bbbb / ule-i em-i cemlüñ nr-ba- fitb
G450/1 Sy ev-i ruuñ cm- arb- nbda / Aks-i mh- lem-rdur miyn- bdabdabdabda
1.4. yanan güzellii, etkileyicilii
G463/2 a degüldür görinen bbbb---- irnda vel / B-vefl o mehüñ kir getürüpdür yüzine
G527/2 Ru- rengnüñ bbbb---- ruñda / Gören dir uya aks-i lle düdi
2. akarsu
G99/2 Bir bbbbdurdurdurdur ki adu yir lle-zr olur / Tuñ ki gül-sitn- af cy-brdur
G107/5 Cy- üsn bbbb aup çm o servüñ biline / By anma miynnda uran ançerdür
G158/3 urmaz ayan almaa ad eyler anuñ bbbb / Ser-kelik ider var ise tenhda anavber
G507/6 yed ol servi kenre getürem ey B / Varayn yüz süreyin ayana bbbb gibi
G521/1 Gül-ende kyuñ iideli serv oturmad / Zencrlerle baladlar bbbb urmad
 
3. gözya
G29/5 Vücdum nesin seyle virür B gözüm ya / Fen-y dr- b-bünyduma bu bbbb olur bis 
G339/2 Gözlerüm ebr-i bahr gibi bbbb efn idüp / Bd-ve sildüm an pk ü mücell eyledüm
4. sel
G217/6 Göz yan ço ço revn it cürm ü iyn üzre kim / Adu yerde omaz bbbb---- firvn ll u
5.  keskinlik, salamlk; her iki beyitte de klç balamyla yer almaktadr. ‘b’ bu beyitlerde,  
keskinlik ve klca su verilerek salamlk kazanmas yönüyle üstünlük, görkem ve hakimiyet
göstergesi olarak da okunmaldr. Bu özelliiyle ‘b’n ‘menevili klçtan kinaye’ olmas
hakknda bkz. FERHENG, C. I, s. 2. 
G494/5 Cihnuñ r u kin götürsün bbbb---- emrüñ / Gül-istn eylesün ry- zemni dümenüñ an
M1/I/7 Ba egdi bbbb---- tna küffr- Üngürs / emri gevherini pesend eyledi Freng
6. arap
G279/4 Hill-s fürzn old bar-i nl-gn üzre / afadan dem urur bbbb---- arb-ld derynuñ
7.   yamur;  rahmet simgesi olarak yamur, susuzluk kaynakl bir bekleyi ve özlemi
göstermektedir. 
G69/5 Cn züll-i valuñ ayr umar u umar / bbbb---- seb- ramete kfir müselmn tenedür
G13/2 Seb-i lufuñ bbbbnnnn tene-dillerden dir itme / Bu detüñ bar yanm Lle-i Numnyuz cn
b u teb u teb u teb u te [2][2][2][2]  su ve ate ‘hilm ve gazab’ anlam için bkz. TÜRK LUGATI, C. I, s. 2.  
G279/2 Miyn- b u teb u teb u teb u te old cy- ket-i ahb / Baturd rzgr yn-i n bezm-i rindnuñ
G431/1 ruñ lm a hem-reng o add-i meh-vee / Gör ne yüzden imtizc itdürmi bbbb uuuu teteteteeeee
b u gilb u gilb u gilb u gil [3][3][3][3] 
1.1.1.1. Su ve toprak varlk, dünya, doa.  
K18/30 bbbb u gilu gilu gilu gil müg ü gül-b ola çemen annda / By- ulyla gür itse nesm-i esr
G287/5 an- çemende nefa-i bd- bahr ile / B gül-b u liye-misk old b u gilb u gilb u gilb u gil
2. beden
G312/5 Vücduñ kini ter ut gözün yayla ey B / Gül-i gül-zr- man açlur bu bbbb u gildenu gildenu gildenu gilden bil
b u hev [4]b u hev [4]b u hev [4]b u hev [4]  iklim büyüleyici ve ho ortam
G270/4 aymeler urdu dem an abbuñ a / tidl üzre görüp b u hevsb u hevsb u hevsb u hevsnnnn adeüñ
G508/1 o geldi baña mey-gedenüñ b u hevsb u hevsb u hevsb u hevs / Va’llhi güzel yirde yaplm ylas
mey- b/ ny-hev paralelliinde;
G105/4 B- arab u a mey-i nb u dem-i ny / a bu aceb b u laf b u hevdurb u hevdurb u hevdurb u hevdur
ek- b/ h-hev paralelliinde;
G148/5 Mülk-i amda ek ü h egler beni / Ol yirüñ b u hevsb u hevsb u hevsb u hevs o gelür
b u tb [2]b u tb [2]b u tb [2]b u tb [2]
1.parlaklk, güzellik
G304/4 üsn-i ruuñla luf- lebüñden aber virür / Hep b u tbb u tbb u tbb u tb---- cevher-i cm u af-y mül
2. canllk, tazelik, körpelik.
 
  10
bbbb---- tetetete----nnnnk [1]k [1]k [1]k [1] ateli su arap
G316/2 arb- lal-fm u zevr- zerrni terk itdüm / Ben ol ket ile ol bbbb---- tetetete----nnnnkdenkdenkdenkden geçdüm
bbbb---- c c c cy [4]y [4]y [4]y [4] akarsu, rmak
G222/1 an- gül-en mülk-i Badd old bbbb---- c c c cyyyy a / Ysemenler u yüzinde seyr ider mnend-i ba
G337/7 Cil-y yne-i bbbb---- c c c cyyyy seyr itdüm / af-y mereb-i h- cihna beñzetdüm
G392/1 Rek-i firdevs-i bern old yine ry- zemn / bbbb---- c c c c Kevser aña nergis ü gül r- n
G479/1 Güvleyüp düdi ab bda bbbb---- c c c cyayayaya / Beñzemi aks-i ruuñ gördi bir içim uya
bbbb---- çem [2] çem [2] çem [2] çem [2] gözya
G69/6 Giryn o Leyl-ve n’ola arya alsa Byi / Mecnnuñ bbbb---- çemine çemine çemine çemine k-i beybn tenedür
G142/3 bbbb---- çemüm çemüm çemüm çemüm bar ider hmn uyn eylese / arar- hum onsa alar hmn olur
bbbb---- çeme çeme çeme çeme----i çem [1]i çem [1]i çem [1]i çem [1] gözya pnarnn suyu
G60/5 Yeñmez bbbb---- çeme çeme çeme çeme----i çemümi çemümi çemümi çemüm dökinse leetin / ehd-i rn-i maabbet ol adar uvvetlüdür
bbbb---- d d d dde [1] de [1] de [1] de [1] gözya
G303/1 Ram eyle bbbb---- d d d dde de de de----iiii gevher-nisre gel / Emvc- bar-i ekümi seyr it kenre gel
bbbb---- ayt [6]ayt [6]ayt [6]ayt [6] Ölümsüzlük verdiine inanlan efsanevî kutsal su. “Ölümsüzlük”,
Glgam’tan Lokman Hekim’e birçok dou edebiyat anlatlarnda önemli bir metafordur. ‘âb-
hayât” anlats, Hzr, lyas, skender ve karanlklar ülkesi ile birlikte Divan iirinde çeitli
balamlarda en çok kullanlan leitmotiflerdendir. Bakî Divan’nda canllk, susuzluu giderme,
iirin nitelii ve etkileyicilii balamlarnda geçmektedir. Hüseyin Kazm Kadri, iirin bir
niteleyicisi olarak, “nâzik ve rûh-bah söz” mecazl anlamn vermektedir. Kr. TL, C.I, s.2. ‘âb-
hayât’ için daha geni bilgi için bkz. MAZMUNLAR ve ZAHI, s. 55; OSMANLI MTOLOGYASI, s.
36. (konu ile ilgili minyatürler bakmndan çok önemli); PALA, s.15
G9/7 Lle-i me ile çeme-i dilden B / Eyledi ide-i bbbb---- aytaytaytayt icr
K27/19 Cihnda bir ur ad alupdur çeme-i ruñ / Sen eylersin bu gün bbbb---- aytaytaytayt akmn icr
G69/1 bbbb---- aytaytaytayt---- lalüñe ser-çeme-i cn tenedür / un cüra-i cm- lebüñ kim b- ayvn tenedür
G208/3 arb bbbb---- aytaytaytayt u cm- zerrn fitb olsa / Cinn içre gerekmez baña cnn olmasa meclis
G365/4 S-i devr minnet ile unsa içmezin / bbbb---- aytaytaytayt cm- zer-i fitbdan
G418/6 B ed-y b ile vaf itse leblerüñ / and-i nebt all ider bbbb---- aytaytaytayt ile
bbbb---- ayvn [5]ayvn [5]ayvn [5]ayvn [5] bkz. ‘b- ayt’ md.
G69/1 b- ayt- lalüñe ser-çeme-i cn tenedür / un cüra-i cm- lebüñ kim bbbb---- ayvnayvnayvnayvn tenedür
G214/9 Nükte-i ll-i revn-ba ile ey B yine / ulmet-bd- midduñ bbbb---- ayvnayvnayvnayvn gizlemi
G217/3 Tene-diller vd-i hicrnda sensüz yandlar / r-ve ey lal-i nb bbbb---- ayvnumayvnumayvnumayvnum yeti
K5/31 Benem ol - rde kim urmaz revn eyler / Dilinden bbbb---- ayvnayvnayvnayvn gözinden dürr-i aln
K14/25 udvend sen ol skender-i pkze-merebsin / Atd ab- pküñ ayana bbbb---- ayvnayvnayvnayvn
bbbb---- Kevs Kevs Kevs Kevser [2er [2er [2er [2]]]] bkz. ‘çeme-i b- Kevser’ md. 
G417/3 Bihit-i cvidndür cemlüñ ol dehen gy / Leb--leb bbbb---- Kevs Kevs Kevs Kevserleerleerleerle olu bir lalden kze
bbbb---- n n n nb [2]b [2]b [2]b [2] berrak su
G14/1 ruñ bbbb---- n n n nbdurbdurbdurbdur gy / eanuñ bir abbdur gy
 
  11
bbbb---- reng reng reng rengn [1] n [1] n [1] n [1] arap kandilin içindeki renkli su
G32/4 Devr-i meclis ki af cmiinüñ çenberidür / bbbb---- reng reng reng rengn n n n ile andl-i fürzn ade
bbbb---- rev rev rev revn [16]n [16]n [16]n [16] 
1. akarsu, rmak 
K8/14 Dilerse adur bbbb---- rev rev rev revnnnn k-i Tebrze / Dilerse k-i Tebrzi döker bbbb---- revrevrevrevnnnn üzre
K22/3 Berg-i bdi bda bbbb---- revrevrevrevnnnn üzre görüp / Didiler am lfndan bu t-i zer-nin
G170/5 O huñ der-geh-i pkinde idmet lmada B / Gözi sa ya bbbb---- revrevrevrevnnnn müjgn crdur
G182/4 Sm-tenler cy-br- ekümi atdlar / Der-kenr olma içün bbbb---- revrevrevrevnananana girdiler
G338/2 Ben bbbb---- revrevrevrevnnnn itmek cn üzre gözüm yan / Tek meyl-i kenr itsün ol serv-i rmnum
G390/2 Eravn cmeñi görüp n’ola an alasam / Yaraur bbbb---- revrevrevrevnananana aru zr eravn
G419/3 Bas-i ke bir arr bis- nev alup er / Girihler balad bd- ab bbbb---- revrevrevrevnnnn üzre
G481/2 Bda bbbb---- revrevrevrevnnnn üzre dökilür berg-i bd / Cylar ddruñuñ rekiyle düdi ançere
G499/4 Cy-br- eküm içre çihre-i zerdüm benüm / Görinür bbbb---- revrevrevrevnnnn içinde nlfer gibi
G510/3 emri ki bu sne-i pür-da alupdur / Bir bbbb---- revrevrevrevndurndurndurndur ki gül-istne alnd
G526/2 Ser-kelik eylemezse o servüñ ayana / Yüzler süriyü varayn bbbb---- revrevrevrevnnnn gibi
G545/1 Gel ba tem idegör bbbb---- revrevrevrevnnnn / Seyr eyle nedür sürat-i ömr-i güern
G548/2 metüñ aksi düerse añ m ek-i çemüme / Bda bbbb---- revrevrevrevndurndurndurndur serv-i dil-cnuñ yiri
G379/4 bbbb---- revrevrevrevnnnn---- gül-en-i emn ü emn yiter / T-i cihn-gü-y ehenh- pk-dn
2. iir ve sözün akclk, güzellik ve büyüleyicilii
K17/10 B ne deñlü sözlerüñ bbbb---- revrevrevrevnnnn ise / Aar u gibi yirde gerek ry- itir
K22/32 Muttal irüm yazarken me urmaz deprenür / Neydür an gyiy lerzn ider bbbb---- revrevrevrevnnnn
bbbb---- r r r ryyyy [4][4][4][4] bkz. ‘yüz uy’ md.
1. parlaklk deer, itibar, eref  
K12/10 bbbb---- rrrryyyynnnn gören ol ançer-i te-tb / Sde-r b anur sne-i uryne çeker
M3/II/3 Çeme-sr- sebze-zr- devletinden readur / bbbb---- rrrryyyy---- ançer-i kiver-gü-y salanat
2. yüz ak, övünç, iftihar seçilmi, güzide
G13/4 Mükedder lmasun gerd-i küdret çeme-i cn / Bilürsin bbbb---- rrrryyyy---- milket-i Osmnyüz cn
G213/3 bbbb---- r r r ryuñdanyuñdanyuñdanyuñdan irer yne-i urde tb / Tb- zülfüñden düer lev-i amr-i kne na
bbbb---- r r r ryyyy---- vüzer vüzer vüzer vüzer [1] [1] [1] [1] vezirlerin yüz ak Ahmet Paa
M2/V/6 bbbb---- r r r ryyyy---- vüzer vüzer vüzer vüzer aret-i Amed P / Mahar- luf- udvend-i cihn-dr olsun
bbbb---- va va va val [2]l [2]l [2]l [2] vuslat suyu vuslat ümidi 
G48/2 yetde tene idi göñül bbbb---- va va va valuñaluñaluñaluña / uszln kesdi o emr-i b-dr
G156/5 Bye bbbb---- va va va valuñluñluñluñ irmez ise / te-i hecr ile yanur kül olur
bbbb---- Zemzem [1] Zemzem [1] Zemzem [1] Zemzem [1] zemzem suyu; Kabe yaknlarndaki mehur kuyunun kutsal suyuna
verilen ad. Nef’î metinleraraslkla Bakî’nin ikinci dizesini öyle dönütürür;
‘Tavfa kabe-i kyuñ be-avl-i B-i merm
Dern- dilde niyyet bbbb---- Zemzemden Zemzemden Zemzemden Zemzemden muaffdur’
G65/3 Göñül k-i arm-i sitnuñ rz eyler / Dern- dilde niyyet bbbb---- Zemzemden Zemzemden Zemzemden Zemzemden muaffdur 
bbbb---- zindegzindegzindegzindegn [1]n [1]n [1]n [1] bkz. ‘b- ayt’ md.
 
1.  Bakî, bu terkibi tank olarak gösterilen beyitlerde, sevgilinin azndan dökülen sözden
hareketle iirsel yetisi ve kendi iirinin niteliini anlatma balamlarnda kullanmtr.
K21/25 Terne eylese bülbül çemende güftrum / Gelüp öñinde zemn-bs iderdi bbbb---- zülzülzülzülllll
G90/6 Dil çeme-i belat aña lledür alem / bbbb---- zülzülzülzüllililili ir-i selset-irdur
G92/4 Erum içre vaf- leb-i yr gyiy / bbbb---- zülzülzülzülllll içinde yatur lal-predür
G260/1 yne-i ceml-i aat-nüm yüzüñ / bbbb---- zülzülzülzülllll----iiii çeme-i d u af sözüñ
G451/6 B lefet-i azel-i b-druñ / a budur ki görmedük bbbb---- zül zül zül zülldeldeldelde
2. saf, berrak su 
G124/4 Na- add-i lle-reng ol r- pkzede / Berg-i güldür gyiy bbbb---- zülzülzülzülllll üstindedür
G145/4 ruñ mirtna bbbb---- zülzülzülzülllll olmaz ebh / Dostum yneye ba görmek isterseñ nar
G294/3 Nic’olur gördi af yne-i üsnüñde / Yirlere geçdi aydan utanup bbbb---- zülzülzülzülllll
G69/3 bbbb---- zülzülzülzülllll----iiii valuña mutc tenh dil degül / k üzre alm uk-leb dery-y Ummn tenedür
G528/3 Dil bir içim u istedi çeme-i lal-i yrdan / bbbb---- zülzülzülzülllll----iiii ançerin g&ou